ÜÇ AYLIK nınıJ· llmiJ E!debi

Araştırmalar Mecmuası

Cilt: V, Sayı:. 2

Haziran - · Şaban 1401

SAHlBl lSLAM MEDENlYETl V AKFJ

Adına Başkan

Selçuk ERAYiHN

Yazı Işleri Müdürü Dr~ Cahid BALT ACI

!dare Yeri Bozdoğan Kemeri Cemal Yener

Cad. Nr: 132 "'VEFA/lST Haberleşnie ve Havele

PK. 1315 SirkecijlSTANBUL .. TURKEY

Fiatı: 150 lira Abone şartları:

Yurt içi: 600 lira Yurt dışı: 1.200 lira

lÇINjDEKlLER

.. . Hicret Krıteri

1. Lütfi ÇAKAN .. . .. .. .. .. .. .. . .. .. . . 3

Kur'an-ı Kerim'in Tefsl!ii ve

'Himlerle Olan Münasebeti

Celal KIRCA -........ .'............. 17-

ILYA:S (a.s.) Hekkında bir Araştırma

Dr. Abdullah AYDEMiR .......... 27

Osmanlılarda Şeyhülislamlı'k

MOssesesi

Ziya KAZI CI .................. , .. . .. 39

Fal, Falname ve uFaJ-ı Reyhan-ı

Cem Sultan»

' Dr. Halil ERSOYLU . ............... 69

Kayser-i Raşid . Efendi •Kütüphane­sinde Peygamberimizin Hayatı vle İlgili Türkçe Yazmalar

. Dr. A Vehbi ECER .. :............... 83

istanbul'daki Te'kkelerin Slislle-i Meşayihi: 97

islami IHmler Fakültesinin Tertip­Iediği «Hicret Kongresi» başarılı

Geçti 119

Şer'i Siciller Ati.lfa ÇETiN

' /---, ....................... , 123J

· 4ll-licret !<!ongresi» 'Başarılı Geçti 127 . ' . -

Neşredilmeyen yazılar istenildiğinde iade edilir. Mecmmnm is­mi zikred.ilmeden ~tibas ·edilemez.

'

•

Hİ CR ET KRITERi İsmail Lütfi ÇA..KAN

«Feth-i mübin»in (1) gerçe'ldeştiği, Mekke'nin fethedildiği büyük se­vinç gününde müslümanlardan, -bir şeyın burukluğu ile kıvrananlar göze (<ı:ı.rpmaktaydı: ݧte ~uçaşi' b: Mes'ud(2), i§te Ya'la b. Ümeyye(3) ve işı:e Safvan b. Abdirrahman ... Bunlardan Safvan, o güne kadar Mekke'de kalmış olan babasını HZ. Peygamber'in huzuruna çıkarmış şöyle diyordu:

'

--Ey Allah'ın Rasfılü! ·Babama da hicret'den bir pay ayır, onu bundan mahrum etme! -

Günün ve sonrasının muzaffer komutanı Hz. Peygamber bu rica ya;

«- Mekke'nin fethinden sonra (Medineye) · hic:ret bitmiştir!» ce­vabını veriyordu.

Safvan, «bu mes'ele ricacı kullanmaya değer» diye düşi.inüyor, Hz. Peygamberi'n sevgili amucası Hz~ Ab'bas'a gidip Hz. Peygamber nezdin­. de babası için şefaatçı olması ricasında bulunuyordu.

Hz; Abbas, ricayi kıramıyordu. Ne var ki, Hz. Peygamberin de ce· yabı değişmiyordu. Hz. Abbas'm, <<İyi ama ben senin aqma söz vermiş, yemin etmiştim>> ·demesi üzerine, · Rasfılullah elini uzatıyor · «Amcaniın

. yemin~ni yerine ·getiriyorum, (fakat hicret bitmiştir) buyuruyordu ( 4) .

Safvan b. Abdirrahman'ı, Mücaşi' b. Mes'ud'u, Ya'la b. Üineyye'yi

1 - :bk. ei-Feth (48), 1. .2 - hk. Buhari, meğazi 53. . . 3 - lb'~ Nesai, 'bey'at, 9,15. 4 - ibn Mace, keffarat, 12.

3

' ' ~ 1

. ve .benzerl müsiümaniarı fetih gününde ·böyiesi . bir .istekte bulunmaya. mecbur eden neydi? Hicretten pay İstemek :iıeden<U, ne demekti ? ..

* * * . '

XV. asrını idrak ettiğiıı:piz ·rucret, Çok çeşitli açılardan iki yıla yakın bir süreden beri muhtelif seviyede değerlenJirilınektedir. _ Değerlendir~ meler, ·tabii olarak, müelliflerin · sosyo-psişik me5elelere bakış açılarına göre hicreVin yorunılanmasıridan ibaret olmaktadır. Bir _başka ifade ile XV.· asrın hicret'e bakışı dile getirilınektecliT(5).

Biz burada, şimdiye_ kadar yapılan değerlendirmelerden farklı ola­. rak hicret'i, kriter niteliğiy~e incelemeye ve o krıter ile 15 asrı (ve tabn

XV. asrı .da) değerlendirmeye malzeme te~kil edecek bazı noktaları tes­_· bite çalışacağız. Hicret'in gerçek ehemmiyeti de herhalde, onun, ne türlü bir ki'ıter olduğunun ortaya konmasıyla _daha tam olarak anla,şılabi­

lecektir.

* * * . Müslümanlık şerefuiİI::!, fetih sevincinin ve müslümanlığın hakimiye­

tine girilliş emin beldede{6), emniyetle yaşama imkanıarına kavuşmuş . olmanın mutluluğunu Safvan gibi bazı mü'min yürek! ere d uydurmayan hicret'den nasibsi:Z kalma kuşkusu, hicretin, o günün müsliinıam ve müs- · lümanlığı için oldukça önemli bir krıter olduğunu ve bunun herkes tara­fından bilindiğini göstermektedir.

Hicret'in bu niteliği,· ·mü'minleriıı kendi ·içlerinde,· kendilDuerinden geliştirdikleri bii- gerçek değildi, şüphesiz... Onlar:ı bu inanç ve kabule sevked~n. İslam'a .ait değer ölçüleri, ayetler, hadisler ve uygulamalar·

. vardı. Şimdi, bahis mevzuu -delillerle hicret'in krıter olaxak geçerli ol­duğu sahaları belli bir irtibat v~ tarihi geli§im çizgisi istikametinde tes~ biıte çalışalım. .

· Herşeydedi önce hicretin, peygamberlerin müşterek kaderi ve. aksi-·. yonu oluşu dikkate değer bir noktaı:Jır. Hz._ Peygamber, ilk va.Iıy'in deh- · şetini biraz olsun atlattıktan sonra hanımı Hatice'nin dela.Ietiyle fikrini ·almaya gittiği Varaka b. Nevfel'di:m «kavmin ·seni Mekke'den çıkmaya mecbur . ettiği gün, sağ . kalırsam, sana yardımcı olurum»·. sözlerini duy­muştu. Varaka bunun, «geçmiş peygamberlerin başına da geldiğini» vB.ki sual üzerine hab'er vermiş ve :muhatabım teskine çalışmıştı(7).

5 ·- Bahis. ıkonusu neş~iyat içinde NES'iL Dergl$l1lin Hic~et Özel Sayısı (IV, sayı, 1) 'ile Doç. Dr. iibrahlm Cananı'ın, Tebluğ, Ter.biye ve Siyasi Taktik Açılarından Hicret ı(istanbul 1981) ·i oldukça doyurucu ve farklı muhtevalarıyla dikkat çekmektedirler.

6 - ·bk. eHiyn (95), 3. · 7 - ıbk. lbn Hişam, Siyre, ,ı, 254.

4

Hz. Peygamber'dn, d-aha hiç kimseyi davet etmeden, hiç bir müca- · dele vermeden davası adıila duyduğu, geleceğe yönelik ilk konu memle­ketinden çıkarılması idi, yani hicret'di. Daha ilk günden ufukta gözü-ken gurbet havası, hicret ateşiydi. '

Yıllar sonra O (s.a.), bir hadisinde hicret'i ~ö~be olmayan (yerle­şik) kişiler için büyük felaket (sıkıntı) dir» (8) dıye değerlendirecektir.

· . Hicret'i• tabii zeminde bir nüfus hareketi ol-arak görmek istediğimiz · za..; ' man, belli bir yerleşim bölgesi bulunmayan göç~be hayat sürenler (ha­diye halkı) için değilse de, şehirli (yerleşik) kesim. için, bir başka yere , bir çok mahrumiyetler pahasına h-atta hayat güvencesi bile ' olmadan yapılacak bir göç elbette büyük sı:kıntıdır. Bunu teslim etmek ise, hak­kaniy~t'in ta kendisidir. Bu· yüzden de Rasulullah Efendimiz, şehirlinin hicretini, göçebelerin hicretine nis'betle çok daha sıkıntılı ve tabii .netice itibariyle de ondan büyük ve ehemmiyetli olarak nitelendirnıiştir(9).

Hz. Peygamber, hicret'i soran bir kişiye de «Hicret, zor, büyük, ağır (bir iş), bakin güç denebilir bir mazhariyettir» (10) cevabını ver· miştir. .

İşte bu <<ZOr» iş, muteakıben zikredilecek ayetle~den anlaşilacağı . üzere ,ve ali~lerin befuttiklerine göre, Hz. Peygamber'in Mediney-i teş­

. riflevinden Me~ke'nin Fethi'ne kadar geçen dönemde, iman eden kişiler fçin en ağırlıklı FARZ'dı. Bu farz, 13 yılı dolduran SABIR VE ADEM-l ŞİDDET merha1esinden, dünyal;llll sonuna kadar devam edecek oJan Cİ­

. HAD VE SiLAHLI ~CADELE merhalesine bir başka deyişle, cemaat , direnişinden. devlet ·mücadelesi'ne geçişin şartı ve prensibiydi. Bu yüz­

den de bu devredeki advranışlar hep ·bu ıkrıter ile değerlendirilecekti.. Nitekim öyle de olmuştur. ·

. . İMAN'DA : Hicret'ti bu dönem içinde iman'ın gerçekliği'ni göste- ·

ren krıterlerden. biri olııra:k görmekteyiz.· Şöyle ki, Allah· TeMa bir ayet• te; «İman edip de hicret ·eden ve Allah yolunda ciha.d edenler, banndı­:ranlar, yardım edenler, ~te ge~k mü'ınin olanlar bunlardır. Mağfiret ve uçsuz-buca.ksız rızık da oıilarındı:r~»(11). buyur:inaktadır. ·

Hicret, müslümanlardan sayılmak ve onların sahip bulundukları

'8 - NesaT, 1bey'at 12; Ahmed b. Hanbel, ll, 191, 193. ' 9 - Nesai, bey'at 12.

10 - .Suhari, edeb 95; MüsHm, imare S7; E.lbü Davud, cHıad 1·Nesa1, bey'at ll; Ahmed b. 'Hanbel, lll, 64. (Aıyrrca bk. Buhari, menakıbu'l-ensar 45; Ahmed ·b. Hanbel, lll, 14)

11 .- ei-Enfal (8), 74. · -

5

haklardan yararlanma;k ve on1ann dostluğunu kaza:n,abilmekte de vaz­geçilmez bir · krıter ·olmaktadır. «İnamp hlcret edenler~·· Allah -yolunda

. mallarıyla,. canlarıyla cibadda bulunanlar, (muhacirleri). barmdıranlar, · yardım .edenler birbirlerinlıı velileridir. İnanip' da hlcret etmeyenler· ise,

hicret ettikleri ana kadar, sizin onlara hl9 bir şeyle · velayetiniz yok- · tur!.ıi(12) <<Sonradan inarup da hlcret ve sizinle birlikte cihad edenler

. . . ~ ' . de sizdendir.» (13}.

Bu ayetlerde geçen velayet'i:n mirasçı olmak· ı:ıiıJ.amı da <hUiundu­ğu(13/1), ancak bunun daha sonra yürürlükten -kaldırıldığı İsİarn bil-_ ginlerinin belirttikleri hususlar arasındadır(14}. · · · · ·

Hicret, imanı .is bat etmenin ve mü'ininlerin· dostlU:ğunli hak etmenin· krıteri olarak bir ayette şöyle nitelendirilmektedir: « ... Onlar Allah yo­lunda hlcret edince ye, (bu suretle imanlarını is bat eyleyinceye (15) ) kada.r onlardan dostlar edinıneyin!» (15).

, · , Bu ayetlerin, buraya. almadığuniz bölümlerinde, iman ettikleri hal­de hicret etmeyeillerin din komisunda yardım istemeleri halinde kendi- .

· lerine yardım edilmesi gerektiği, ancak bu yardımın, kendileriyle an).aş­

. ma· yapılmıŞ olan kabileler aleyhine olmaması·_ l~zım geı'diği de belirtil- _ mektedir. Sanıyorum bu durum, hicret'in ne değerde bir krıter oldu­ğunu' bir başka· açıdan ortaya koymakta~.

Hz. Peygamber, hicret etmeyen müslümanlardan «beri=uzak» oldu-_ ğunu Cerlr el-Beceli'nin rivayetinde. şöyle ifade buyıİrmaktadır: . «B-en· m~riklerin arasmda · ikaıriet (e devam) · eden miiSiüinaiılardan uiağıın.» (16). . - - . . . -

Hicret-iman alakasını belirtmek ba:kımınflan, sadece bu ikisinin terki için aynı fıkhi teriinin yani irtidat teriminin kullanılmış olması dikkat Çf'kicidir. ' «Selemeye geJince O, hlcretinden irtidad etti ... (17). Badiyeye yerle~erek hlcretinden irtidad · edenler Rasnlullah'm dilinden -la'netlen-

. ınişlı~rdir .. (18}' gibi ifadeler bu hUsilliuri açik deimerid.it.

12 - ei-Enfal (8), 72. -13 - ei-Enfa[ (8), 75. 13/1 -ıbk. Buhari, feralz 16. 14 - bk. Şah Veliyyulfah, · Hüccetu'llaiıı'f-lbaliğa, ı, '260. 15 - en,Nisa (4), 89.

· -16 - Ebu Davud, i:'iha'd 95, Nesın. 1kasame 27. 17-lbk. Ahmed b. Haribel, ııı. 361,362, ıv,5s: 1'8 - Nesili, hey'at 23, ziynet 25; Ahmed b. Han'bel, 1, 409, 430, 465.

6

. <<İmandan dönmek» ve «hicretten dönmek» (irtidat) deyimle:ı;inin, nerede ise hicret'in, iman'a denk bir krıter sayıldığı intibaını verdiğini itiraf etmeliyiz. Aslında uygulama da bunu göptermelct:edir. Fetih gün­lerinde Mekke'de hastalana;n Sa' b. Ebi Vakkas'm, hiçret ettiği yer olan Mekke'de kalma (ölıriek) endişesini v~rdiği müjde ile giderdikten son­ra, Hz. Peygamberin, «Ya rabb, ashabımın .hicretini bütünle ve onları ge­risin. geriye ~evirme!» diye dua buyurması ve sonunda da Mekke'de vefat etmiı:? bulunduğu için «asıl zavallı. olan Sa' d b Havle'dir.» (19), bu­yurmuş ·olması ve .. Fetihten sonra, muhacirlerden · hiç acimsenin Makke­deki eski evlerine yerleşip k?lmaması; Mekke'_ye vali olarak fetih . günü iman eden 29 yaşmda genç bir Mek.keli'yi Attab b~ Esiyd'i tayin etmesi, muhacirlerden herhangi birine bu görevi vermeinesi(19/1), hicret'in dö­nillmezliğini gösteren delillerden bazısıdır. ·

' .

DA VETTE : İman ile hicret arasmdallti ayrılm~zlığı bir başka sa­hada da tesbit etmekteYiz: Düşmana yapılan çağrı ...

-Müs~'1n Salı.llı'inde yer alam., Süleyman b. Bureyde'nin 'babasından

yaptığı rivayette Hz. Peygamber serjyye kômutanlığına şu talimatı ver­mektedir:

« ... Müşrik düşmanla ·karşılaştığında onları üç şeye davet et. Bun­lardan hangisine evet derlerse, kabul. et ve kendileri:y;le hatb etme. Önce onları İslam olmaya Çağır, iman ederlerse, kabul et. Sonra onları, kendi yurtlarından muh3.cirler diyarına hicret etmeye davet '-et! Eğer hicret

- etm~ye yanaşmazlarsa, haber ver ki, müslümanlarm yerıneri gibi ola­caklar, onlara ğanimet· ve fey'den bir şey verilmeyecektir. Tabii müslü­manlada birlikte cihad' a iştirak ederlerse o başka!..» (20) .

Bilahare «daru's-süııne» diye meşhur olacak Medine'nin o günler­deki adı, hadiste görüldüğü gibi «diyaru'l-muhacirln» veya «daru'l-hic-

19 - Buhari, cenaiz 37, ımeğazi 77, dua 43; ·Müsfi:m, vasiyye 5; EbG Davud,vaseya 2; Tirmizi, vasaya 1; Muvatta, vas'iyye 4: Aıhmed b. Han'bel, 1, 176, 179; en-Nevevl, Hiyazu's•salrhln, 1, 8, Hds. ıno. '6. ·

19/1- Di:ni öğretmek ve Kur'an okutmalk ıiçin Hz. 'Peygamber MU'az b. Cebeli Me'kke'de muallim ve mürşi-d olara'k muvakkaten tbırakmıştır.- (lbn Hişam, S.iyre, IV,. 143). Daha sonra ·Mekkeye -dönenler ·ve 'Mekke'de vefat edenler olmuştur. ıBu ·dönüş­

. !erin özel ·sefuepleri araştırılabillr. Ancak Abdullah b. Ömer'ln, vefat edeceği zaman yaptığı vasiyet· ibu noktaya da ol4ukça açıkirk getirmektedir; uVavrulaırım,

· ölürsam beni Mekke'nin haremi dışına defned·ln. Çünkü ben, muhaoir olarak çıktığım yere defnolun~ayı hoş görmüyorum... (ibn. $a'd, Tabakaat, IV, 187): .

20 - Müslim, ci~bad 2; Bbu Davud, clhad 82; Tirmizi, si·yer 47; ibn Mace, cihad 38; · Da rimi,· siyer 8; Ahmed h. Han'bel, V, 352; 358; Şafii, imilafu'·l-hadis, 509.' ·

. . /

7

' 1

re»dir(20/l). Burada İma:ı:n Şaf~'i'nlıı, davet hadisinin aynen yürürlükte olduğu görüşüne ve öteki alimlerin bu hadisip. neshedildiği kana,atine sa-hip bulÜUduklarım (21) belirtmek isteriz. .

Tarihi ve lıususi manası içinde hicret'm iman'dan sonra gelen ikinci derecede bir krıter olduğu böylece kesinlik kazanmış olmaktadıT, İna­nanların imandaİı sonra hemen hlcret'e davet edilmelerinden, artık müS~ lümanlarm bulundukları yerde gör~cekleri haskılara sabırla . mukalıele (pasif mukavemet) marhalesini aştıkları, hlcret'le cihada iş~a;k · (aktif mukavemet) merhalesine ulaştıkları neticesini. çıkarabilmekteyiz~ Yaıii

hicret, cihad;m mukaddimesi olmaktadır. Nitekim mulıaddis Ebu Da-. . '· vud, Süneninde Kitabu'l-cihad'a «Babu'l-hicre» ile başlarken(22) her~

.halde hicret'in, cihad.m mukaddimesi olduğu tarihi ve teşri'i gerçeğini na-za~a-ı dikkatıı, alı:nış olmalıdır(22/1). '

. AMEWE : Hicret;in arnelde de krıter olduğunu tesbit etme:k~eyiz. Behz b: -Hakim, dectesiriden naklen Hz. Peygamberi'n şöyle buyurduğu:.. · nu haber vermiştir: «Bir mü..srik müslüman olduktan sonra. mü§rikler.:. -den ayrılınadık!:a (hicret etınedik9e), Allah. onun hi9 bir anıelini kabul etmez.» (23}.

Hatta mazeretsiz, yani hlcret'e gücü yeterkeıi bunu yapmayanla­rin, «kendilerine zulmetmiş kişiler» . olarak gidec~eri yerin, · Cehennem olduğu da bir ayette şöyle beyan buyurulınuştur:

· «Nefislerine zulınedenlere, canlarını ahrken melekler: «Ne işde idi-. İıiz?» derler. Onlar, <<biz yeryüzünde aciz(kimse)lerdik.» derler. Melekler .

de; «? Allah'ın yeri geniş değil·ıniydi?. IDeret etseydiniz ya!» derler. İşte onların durağı Cehennem dir, ne kötü bir yerdir orası!» (24).

Bu ayet'in, Mekkelilerden müslüman 'olduklarını söyleyen ve fakat · hicret etmeye yanaşma yan~ ve hatta Bedr Harbine :ı:p.üşrik saflarında iş­tirak eden ~e:J.clreli mıinafıklar 'hak1rmda nazil olduğu kaydedilinekte­dir(25). Bu sebeb-i nüzul, ·İslam doki;.rlııinde iman ve amel noktasından

. lıicret'in .ne kıratta bir krıter olduğunu daha bir a.nlı:ı,tma:ktadır.

Ayetteki lıükınün .isti~nast mütewkib ayetlerde şöyle belirtilmekt€-

20/1 -lbk. Buhar!, i'tisam 16; · Ahme<l ıb. Han'bel, ı. 55: 21 · . ..:..;. b k. Sefamat Yolları, IV, 102. 22 - bk. bü" Davud, cihad 1, (lll, 1). · 22/1- bk. Bezfu'l-mechild, Xl, 369. 23 - N esai,. zekat 73; ibn Ma ce, hudud 2; Ahmed b. Hanbel, V,ı 5. 24 - en"Nisa (4), 97. 25 - rıık. Buh§rı, tefsiru'I-Kur'an {4), 19; Kurtubi, ei-Ca!lli'li ahkimi'J•Kur'an, V, 345.

8

' dir: «Yalnız, hiç bir çiır-eye gücü yetnleyen ve (hicrete) yol bulamayan gerçekten zayıf erkekler, kadınlar ve çocuklar hariç .• ~. Allah'ın bunları afvetmesi um.ulur. Allah çok afvedici, çok yarlığayıcıdıi.» (26). Ebu

. Ca'fer et-Tahavi (321/933) bu ayetteki afv'ın, yapılması sevab olan bir ibadetin (ki burada hicrettir) terkedilmesinden doğ·an hatanın bağışlan­ması ( «raf'u'l-ibade») · anlammda olduğunu; yoksa, aza bı gerektiTen bir gün~h işleyertİn bağışlanması ( «raf'u'l-ukub'e») manasında olmadığını beyan eder(26/1). Böylece de hicret'in anca;k özürlüler için bağışlanan· bir 'ibadet olduğunu bildirir.

«Hangi a:ınel daha faziletlidir ?» sorusuna eş bi.İ- ifade ile Hz. Pey­gamber' e, hangi' hicret üsti.indfu?» şe•klinde ~~maller. tevcih ·edildiği. de oluyordu (27) . <<Gerçekleştireceğiın ve bir kere · de işledim mi, devamlı yapınış sajıılacaiım bir. amel göster» diyen sahabi'ye Hz. Peygamber: «Sana hicret gerekir. Çünkü oıiun gibi yoktur!» (28) cevablnı vermiş, hicret'in amel'de knter olmasının· yanında, amel olarak da hususiyet sahibi bulunduğunu ve önemli bir merhale · olduğunu belirt:tniştir.

Kaydedeljln ki, bu ve benzeri ayet ve hadisler.in verdiği iıitiba ile / ·· aslıab-ı kirarn'dan «Cennete anca;k hicret eden(kişi)ler girecek.>>(29) :kanatini taşıyan ve bunu açıkça ifade ederilere bile rastlanınruktadır~ .

BEY' ATTA-: Hicret :krıt~ri hey'atta da karşımıza çlikmakitadır.

Akabe Bey'atlarmın sonuncusunda, Rasulullah'ın Medineye hlcret etme­si ha}'inde O'nu kendi öz nefisleri gibi savunacaklarına dair söz alındığı bilinmektedir(30). Hz~ Peygamber'in fiilen Medine'yi teşriflerinden son­ra yapılan bey' atıarda açıkça ( «hicret etmek üzere>>) . kaydı ·da bu-1unmaktadır(30/1) .. Bazı hadislerde 'lıicret ıkrıteriiıe «mii§riklerden

· ayrılmak üzere» ifadesiyle yer verildiğini tesbit etmekteyiz. · «Müşrik­lerdeu ayrılman şartıylı:ı bey'atını kabul ediyorum.» (31) hadisi bu söy­lediklerimizin en ikesin delileririden biridir.

26 - en•NiSi:'i (4), 98·99. ·

26/1 -· hk. Müş:kilu'(.asar, ·IV, 328-329. . 27 - hk. Ebu Davud, vitr H; Nes'iii, zekat 49, bey'at 12; Diirimi, saJat 135. 28 - Nesai, ibey'at 14. 29 - ibk Nesai, !bey'at, 1'5. , ~O - Akabede Rasulullah lı! e bey'atlaşan Ensar'ı da muhacir sayan :ibn Abbas'ın görüşü

ve •gerekçesi tçin lb'k. Nesai, bey'at 13.

30/1 -bk. Buhari, c'lha:d 110, ımeğazi 53; Müslim, ·imare 83, birr 6; Ebu 'Davttd, ciıhad !3'1; · Nesi:\1, bey'at 9, 10, 1'5; ibn M~ce, lkeffarat 12; Ahmed a:ı. :Han'bel, lll, 430, 468,

lV, 213. . .

9

MUAHEDE : Müslümanlar için illeret'in hayati bir krıter. olduğu- · nu sadece mü'minler değil, Mekke. müşrikleri de nihayet anlamışlardı. Hicret etmelf isteyenlere çok çeşitli gerekçe ve şekillerle mani olmak

. istemeleri yanında, bilindiği gibi Hudeybiye Musalahası'na da resmen bu. konuda hüküm koydurmuşlardı:. Mekke'lilerden müslüman olup veHsi­nin iznini almadan Medine'ye hicret edecek olanlar, M~,?kke'ye iade edi­lecektL Fakat aynı iade işlemi Medine'den ,Mekke'ye- sığınacaıklar, yani hicretinden irtidad . edecekler için geçerli olınayacak.tı (32).

Müşrikler bu ma:dde ile Mekke'den Medine'ye _ hicret'i önledikled gibi hicretten dönüşü de hızlanilirmayı düşünnıekteydiler. Bu, müşrikle­rin, müslümanların sosyal varlıkları ·ve gelecekler:i ·için hicret'in ne ölçü­de öneıllii bir krıter olduğunu çok iyi anladıklarını göstermektedir. Pey­gamber'in bu aleyhteki maddeyi, müslümanlardan gelen itirazlara rağ­men kabu1 buyiı:r:rnası, hicret'in, bir anlaşma maddesiyle takviyeye ihti­yaç duyu1amayacak kadar kendi içinde güçlü bir aksiyon ve krıter oldu-

. ğunu bilmesi ve göstermeik istemesiyle de yorumlaiıa:bilir. ·Nitekim and~ -laşmayı müteakib hicret istılah' manasiyla değil, yani . müşriklerden ay­rıbp müslümanlara iltilıak tarzında değil, . sadece «müşriklerden ayrıl-. ·' - . .

. ma'~>. manasıyla uygu1aıimaya başladı. Bu uygu1ama, kalbieri Medine'de ·varlıkları ise Mekke ve Medine dişında yeni bir müslfunan. cemaatının . oluşmasına, Mekkeli müsrikledn kendi kazdııkları kuvuva ~ne kendile,..

' ._.. a ~ •

riııin düşmesine yol açtı. Zaten Allah teala «Allah yolunda hicret_ edenin yeryüzünde gidecek, barınacak bir çok yer ve iınkaıılar bulacağını»(33)

. haber vermişti. Önemli .olan hicret niyetiyle müşrlkleri terketmekb. Bu, h!cretin ilk adımıydı. Medineye u1aşılamasa bile Allah te·ala m;ıa . h;cret sevabını verecekti. «Kim evinden, Allah'a ve O'nun peygamberine hicret niyetiyle ·çıkıp da ·sQnra kendisine ölüm yetişirse, onun mükMatını ver­mek Allalı'a aittir. O, çok yarlı_ğayıcı, çok esirgeyicidir.» (34). Anlaşma uyarınca Medineye iltilıak edemeyenler de hiç şüphesiz hicret krıtedne ·göre değerlendirileceklerdi. .·

İşte, bu bahis konusu uygu1ama, tarafsız bir bölgede hicret idealine hizmet etmenin imkanını göstermesi hakımından günümüzde de ·geçerli ve önemli bir taktiık niteliğinde görülmektedir: ·

·-.. . . . .

nuşrm.A :ô::EDEF OLMAKTA· : Hicret'in, tslaina . karşı olanlar tarafından önemi yeterince anlaşılmış bir lrnter olduğunu gösteren bir

31 - Nesai, ıbey'at, 17. 32 - i'bn Hişam, siyre, lll, 332 (Mısır, 1936, tashihli baskı). 33 -' .bk~ en•Nisii (4); 100.

_ 34 - en-Ni·sa (4), 100.

lO

başka delil de şudur: HZ. Peygamber, Şeytan'ın üç yerde, iman etmek, hicret etmek ve cibad etmek istediğinde müslümanın önüne çıktığını, de­ğişik gerekçelerle onu caydırm~k . istediğini", ama gerçek .rtıüslüma:p.m ona ka.JJ.madığını, iman, hicret ve cihad'dan geri kalmadiğını haber ver-

. mistir(35). Bu hadiste de hicret'i iman ile cihad ara&ında Şeytanin karşı çıkbğı engel olmaya çalıştığı İslfurıi bir aksiyon ve fazilet olarak tesbit · etmekteyiz.

· ,'- :i:M:A:MLı.KTA : Hicret'i dah·a özel konularda da :kriter olarak bul-maktayız. lviesela imamhk bu konulardan biridir. Müslim'in Salıili'inde

ve Ebu Davud'un Süııen'inde yer alan hir hadis-'i şerifte, Hz. Peygamber, imamete ehak olan kişinin şu krıterlere göre tayinini tavsiye etmekte­dir: «Halka, içlerinden Allah'ın kitabını en çok fıilen ve en iyi okuyanla­n imam olsun. Şayet okuyuşta müsavi olurlarsa, önce hicret etmiş olan­ları, · hicrette de müsavi olurlarsa, . yaşça en büyükleri imamlık yap­sın.» (36).

'Aynı kaynruklarda ve Tiin:ıizi'nin süııen'inde yer alan bir başka riva:­yette ise hicret .krıteriri:in, ·kitabı iyi bilen, güzel okuyan ve sünnete en çok vakıf olan'dan sonra üçüncü sırada öncelik krıteri olarak zikredildi-ğini görmekteyiz(37). ·

Tahavi (321/933), İmamlıkta hicret'i 3. derecede bir krıter olarak gösteren riv~yeti tercih· etmektedir. O şöyle demektedir: «Kur'anı güzel okumak ve sünııeti iyi bilmeık, namazın sılıhatini ilgilendiren hususiyet­lerdir. Hicret'in eski olması ve yaşça büyük olmak ise, namazın sılıha­tıyla ilgili özellikler değildir. Binaenaleyh «SılıhJt» la ilgili olanların takrumi «ibadet gerçeği» ne elbette daha uygundur.» (37 /1).

RUR'AN SURELERİNİN MEIDIİ-MEDJENİ A1..'IRII\:iiNDA : Hic­ret'i surelerili Uekki:-Medeni ayırımmda da meşhur ve en muteber krıter olarak görmekteyiz. 1\fekan ve Muhatab krıterlerine göre yapılan Mekki­Medeni' ayırıınları, tereddütler ve fu.tiJa:flara yol açtığı için tutulmamış, ama hicret lrrıterine göre yapılan değerlendirme, «en sahih ve sa1im bir taksim» olaralk ilıtilafa yol açmayacak ittirad ve kapsamda bulunmu;:ı ve benimsenmiş~ir(37 /2).

35 -· !IJk. Ne.si:ii, cihad 19; Ahmed b. Hanbel, lll, 483. 36 -· Müslıim, masacid 291; ·Ebu Davud, sal at 60, 37· -. lbk. Müslim, masacid 290, Ebu Davud, ·salat 60;. Tirmizi, .mevakı;J: 60; Ahmed b.

Han'bel, IV, 118, 121, V, 272. 37/1-ll:ik. Ta:hfivi, Müşkilu'l-asar '(yıım.), Feyzullah Ef. 277, V. 177b -179b. 37/2 -b'k. ez:zerkeşi, el-Burhan, ı. 187; es-SifYGti, eiJitkan ı, 9; Sofuoğlu, Tefsire Giriş,

791; Subhi Salih, mebahis, H57~168. Cerrahoğlu, Tefsir Usulü, 59-60 (Aiıkara 1979}

11

IHÜN.tU\A.ŞADA · : Diğer taraftan müslümaruar arasındaki· müna­kaşalarda da hicret'in üstünlük -kr:ıteri olarak ileri -sürüldüğünü göste­ren rivayetler de bulunmaktadır. Mesela. Hz. ömer bir gün kızı Hz. Haf·

: sa'nın yanında rastlad.İğı Habeşistan mulıacirlerinden Esma bitu Umey'se; . ' .

- Hicret fazileti konusunda biz sizden öndeyiz, Rasulullah katmda da sizden il eriyiz, dedi. Esma;

- Yanıldıney Ömer! ;Hiç de öyle değil'. Rasulullah ileberaber olan siz muhacirlerin açıarını Rasulullah doyurdu, .cahillerinizi o okuttu. Biz d·e sırf Allah ve RasUlullah rızası uğrunda, uzaklarda müslümanlara kin- . le,· a:davetle dolu bir muhitte azab ve ı~dırab içinde bulunduk. Ey Ömer, . ·bu· söylediklerini Rasulullah'a iılaştlil"'lladıkça ağzıma bir lokına bile bir şey koymayacağım, cevabını verdi.

Kısa bir. süre ~onra teşr.if eden Hz. Peygamber'e, Esma olanları an- . la ttı. Bunun üzerine Hz. Peygamber . şöyle buyurdu:·.

«Bn konuda Ömer b~ma ·sizden daha yakın değildir. Ömer ve arka-· daşları i9in bir hicı·et; ~Y gemi yolcuları sizler için ise .iki hicret vardır;» · (38).

· Kaydedildiğine göre, Hz. Peygamberin bu cevabı, Habeşistan l!luha­cirl~ri için, kendilerine dünyala.rııı bağışlanmasından daha sevindirici olmuştu: Ve onlar bu olay ve cevabı dinlemek için Esma'ya zaman za­man topluca ge1irlerdi.

Habeşistan muhacirleri evet ili defa hicret etmişlerdi. F.aıkat onla­rın Habeşistanda İslam'ı h§kim kılmak gibi biT başarıları olmamıştı. Y.ani orayı fethetmiş değillerdi. O halde, Rasulullah'm· zikredilen değer­lendirmesi muvacehesmde, asıl önemli _olamn neticesi değil, bizzat hic­ret hadisesinin kendisi. olduğu tanaatini edinehiliriz. Veya daha doğ-ru bir ifade ile «hicret hadisesi, en az neticesi kadar önemlidir» hükmüne varabiliriz. Çünkü hicret'i bu noktada,, imam yaşama aZminin . ilk büyük eyl~mi· olarak değerlendirİnek uygun olacaktır. Hayher'in -fethinden son­r~, müslümanlara iltihak eden Habeşiştan muhacirlerine, · ashabı ile isti­şare ·ettikten sonra Hz. Peygamberin ganimetten pay vermesi de onların muha~eretlerinin takdiri olarak burada kaydedilmesi gerekli bir başka ·noktadır. Daha sonra Hz. Ömer hilafetinde Fey(38/1) gelirlerinden mu-. haciriere ensardan daha fazla pay verecek ve şöyle diyecektir;

38 - Buhari, meğazi 38; Müslrm, fedailu's-sahabe 169 ("f-ecrid Terc. X, 257-277; Müslim · Terceme ve Şerhi, X, 415-425).

38/1 -Bu konuda~i muhtelif rivay-etler için hk. Bbu Yusuf, Kiitabu'l.~haraç, tre. A. Özek, s. 84•87, (.İstanbul, 1973). ·

12

«Kim. hicrette önce ise ata ·ve ilisanda da öndedir, tkim de hicret etmekte geri •kalmışsa ata ·ve ihsan'a kavuşmakt;:ı. da geri ·kalmış de­

. mektir .. Kimse binitillin tenbelliğinden (gecikmesinden) başka hiç ·bir şeye bozulmasın, kızmasm!» (38/2).

SA.HABİLERİ .TA.NI.l.\IADA : Burada, hicretin kronolojik bir krıter niteliğinden de söz etmek doğru olacaktır .. Aslıab-ı kirartun tabakalara

• ayrılmasmda hicret'i ağırlıklı 'bir krıter olarak göstermekteyiz. · Ashabı

. 12 tabakaya ayıran el-Haklın en-Neysabflri (405/1014) 3. sırada Habe­şistan'a hicret edenler'i 6. sırada Hz. Peygamher'e Kuba'da, MedineyJ. teşrifle:ı;inden önce iltiha:k eden ilk muh:acirleri, 8. sırada Bedr Harbi ile Hudeybiye Musalehası arasmda hicret edenleri, 10. sırada da Hudeybiye

. '· Musalehası ile Mekke Fethi .arasll1.d:a hicret edenler saymaktadır(39).

AFV A 1\f.AZH.ARİYETTE : Hicret';in ilahi afva mazhariyette de önemli bir. _krıter. olduğuna işaret eden ayetlerden bahsetmek istiyoruz. Şöyle· buyurulmaktadı:r: '

«Rableri onlara cevab verdi... Hicret edenlerin, yurtlarından çıkarı­lanların, benim yolumda işkenceye, haıkarete, ziyana uğrayanların, sava­

. şanların ve öldürülenlerin andolsun ki, suçlarını örleceğim -ve Allah ka­tında bir mükafat olarak . onları altından ırmaklar a;kan cennetiere saka-cağını. Zaten karşılıkların en güzeli Allah ıkatın9,adıi(40). ·

«İman edenlerin, hicret edenlerin, Allah yolunda mallarıyla canla­rıyla sav·aşanların Allah katında derecesi çok büyüktÜr~ Kurtuluşa (iki dünya saadetine) erenler de işte onlardır. Rableri onlara kendisinden bir rahmet, rıza ve içinde ebedl kalacakları nimeti bol cennetler müjdeler. · Orada ebedi kalaca;klardır ... » ( 41) ..

Bu. ayetlerde müslümanlarm muhtelif vasıfları sayılırken lınandan hemen sonra hlcretin yer almış olması, onun öteki vasıflardan önde ge­len bir meziyet olduğunu, muhacirlerin de diğer mü'min grublarından tarihi açıdan olduğu gibi fazilette de dleride bulunduklarını göstermek­tedir.

Diğer taraftan, geç:ın:işin bağışlanması konusunda hicret'in, isıarn · . ~ ..

38/2- Ahmed b. Hanbel, III, 475. 39 - el-Hakim, Ma'rifetu ulumi'l•hadis, ~2-24. 40 - Al•l imran (3), 195. 41 - et-Tevbe (9), 20-22. · . . .

13

olmakla aynı fonksiyonel güce sahip bulunduğunu bir hadiı:ı-i şerif şöyle _haber verri:ıektedir: . ·

:«İslam (olmak), öncesini or~adan kaldırır; hicret (etmek) .de, ö:n-. cesini (ma kablini) ortadan kaldırır.» ( 41/1). . _

. Hiç bir zaman kaçış (hereb-firar) değil, kelimenin tam manasıyla arayış (taleb) demek olan hlcret':in, belirtmeye çalıştığımız knter niteli..­ğJne rağmen, tamamen ortadan -kaldn'ılmış olması, bünyesindeki tebliğ dinamizmi'ne ters düşerdi. Nitekim Hz. Peygamber'in «düşmanla savaş . ' . . ~var olduğu sürece»(42), <cgüneşin batıdan 'doğuşuna lmdar»(43), hlcr&. tin devam edeceğille dair beyaniarı bulunmaktadır. Ulema, hicret'in Mekke fethi ile sona erdiğini(44) belgeliyen hadis ile bu heyanların ara• sıni telif çalışmaları yapmışlar ve hicr~t'in sahip 'b~unduğu boyutlara bu yoıwniarında işaret etmişlerdir. Sözü uzatmamak için bahls konusu :vorumların hillasasını vermekle yetiııeceğiz.

Mekke ·Fethi öncesbıdelci Medine'ye yönelik ma'ruf tarihi hicret uy­gulamasının ve bunun bilhassa farziyet hükmünün, fetihle Mekıke'nin de dar-i islam olması dolayısiyle sona erdiği; Irtifür eliyarını terk ve İslam eliyarina iltihak'dan müteşekkil hlcret ·prensibi'nJn ise yürülükte kaldığı bu telif veyorumların ortak noktasıdır(45). Bu prensibin fiilen tahakku­ku için daha özel şartlara da işaret edilmekted!i.r(46). Ancak burada hir noktaya .temas etmek yeriı:ı:de olacaktır: Küfür diyarmı terk, bir başka

- ifade ile fitneden dini korumak ye kaçırmalr görevinin gerçekleştirileceği alanlara daruil-fısk da dahil midir, değil midir? Şevkani (1255/1839) haklı olarak, bir takll!l haramların yaygınıaşmış olması gerekçesiyle· as­lında daru'l-islam olan da.ru'l-fısk'ı daru'l-harb veya·- daru'l-küfr sayma­nın ne rivayeten, ne de dirayeten makul ve münasib bir delil ve izahının bulunamıyacağını belirtmektedir( 4 7). Nitekim «Gerçe!ı: rinılı.3.cir, Allah'

. m nehyettiklerinden uzak kalan, haramları terkedendir.» had1si de(48), içinde bulunulan şartlarda, zaman kaydı olma..ksızın hicret uygulaması-

41/1-Ahmed b. Han'bel, IV, 199, 204; •günah olaraik m~ oka'l:il'ini ... » ri·vayeti için bk -Ahmed b. Hanbel, IV, 205.

42 - Nesa!. bey'at, 15. 43 -:- Ebu· Davud, cihad 2; Ahmed ·b. Hanbel, ı, ·192, IV, 62 •. 44 ..,_ ıbk. Buhari, •sayid 10, cihad 27, 194; menakıbü'·f-ensar 45, meğazi '53; Müslim, imare

86; Tirmizi si·yer 33; Nesa!, tbey'at 15; ibn Mace, keffarat _12; Darim_i, si~er 69; Ahmed 'b. Hanbel, 1, 226, 266, 316, 355.

- 45 - lbk. Şevkani, Neylu'l-evtar, VIII, 178-179. 46-·_ ıbk. a.g. yer. 47 - 'bk. a.g.e. 179. 48 - 'Ebu Davud, vitr 11; N esai, zekat 49; hey' at 12; .Oariımi, salat 135. Ahmed b. Hanbel,

ll, 160, 191. 192, 195, 224, 391; lll, 412,;1V, 114, 385.

14

nın. sürekliliğini ve illeret'in nihai manasını, yasa:14arı terkedenin. «asıl muhacir» olduğunu tescil etmiş ve inanan gönülleri hicret krıterine gö­re değer kazanma imkan ve hedefine yöneltmiştir. Peygamberi ifade-. siyle «u.Ra:bbımıZın hoşlanmadığı Şeyieri terk- etme» (49) hedefine ... Bu,· imanın yaşanabileceği bir muhit'i arama demek· olan hicrete, önce gönül­lerde, en . yakın çevrede başlam!l!k, mevcudu ıslah etmek demektir. ·

. .

• Hicret'i, Hz. Peygamberle ·birlikte yaşayanlar, takvim başı kabul i etmek suretiyle onu, zamanda da :krıter haline getirdiler. Bu seçimde,

· şirk'den tevhid'e yiikseliş'in, sabır'dan cihad'a uzanan aksiyonunu hic­ret'in birleştirmiş olması, onun İslam'a ait her şeyi hatırıatmakta yegane . kelime, · yegane olay, ferdi planda «dini yaşayışı arama», sosyal planda ise, «cemaati takviye ve dini ik8me» manalarını sembolleştirm"s bulun-

. ' ması müessir unsur · olmuş gözükmektedir.. Çünkü hicret, tarihi i~inde

. İslam'ı en nazik ve hareketli noktasından kavramak demektir. Hicret'i iman hayatın:qı. gerçeklik krıteri olar8Jlr yüreklerinde hisse- .

decek ve onu döriüşü olmayan bir ileri adım olarak değerlendirecek kişi­lerin, tarihteki hicret sonrası mutluluğuna eş mazhariyetlere kavuşacak­lan· ı:<İster Allah yolunda hicret etsin, ister doğdukları yerde vefat et­sinler, İslam esaslarını yaşayanları, ·Allah bağışlayacaktır.»(50) :ve .«fit­ne ve bozgun i~inde ibadet, bana hicret etmek demektir.» ( 51) hadisle-

. riyle müjdeienmıı:ıtir. ·Zaten «en güzel sonuç, Ailah saygısıyla dopdolu oJa.nlar i~indir.» (52)

SONUÇ· Pek muhtasar olarak işaret etmeye çalıştığımız hicret'in krıter ni­

rteliği taşıdığı sahalar, müsta'kil tetkiklere mevzu teşkil edecek ehemmi­yettedir. Günümüz Şartlarında, bahis konusu sahalarda hicretin krıter

' .

özelliği ne manada anlaşılacak ve hangi ·kapsamda bir uygulama şansına sahip olabilecektir? Bu noktanın. tesbiti, ·gelecekteki Iıtcreti kutlama faaliyetlerinin gündemini oluşturmaya layık görüliirse, bahis mevzuu ettiğimiz hususlann ayrı ayrı ilmi etüdlerinin yapılması kaçımlmaz ola- . caktır. Hicret'in de İslam tarihi ve teşrii içindeki gerçek yeri ancak bu sayede belirlenebilecektir(53). 19 Mart 1981 ·

49- hk. Ahmed b. Hanbel, ll, 160, 191; lll, 391; IV, 385. 50 -Tirmizi, cennet 4; Ahmed b. Hanbel, V, 240, Ayrıca bk. Ah. b. Hanbel ll, 203. 51 - MüsHm, fiten 130; Tirmizi, fiten '31; ilbn Mace, fiten 14; Ah. 'b. Han'bel, V, 25, 27. 52- ei-A'raf (7), 128; HOd '(11), 49; el-Kasas (28). 83. 53 - Bu yazı, 28-30 Mayıs lf:arlhleri arasında Erzurumçla lsl§mi :İiimler Fa!kOitesinde

aktedilen uHicret Kongresi•nde tebliğ olarak sunulmuştur.

15