ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

:akord@modares.ac.ir Email :ول مقالهئمس ةنويسند∗

V.CVC(C)(C)آرايي كلمات فارسي با ساخت هجايي واج

2آباديفرزانه تاج ،*1كرد زعفرانلوكامبوزيا عاليه

، تهران، ايراندانشگاه تربيت مدرس ،شناسي همگاني زباندانشيار . 1

، تهران، ايراندانشگاه تربيت مدرس ،شناسي همگاني زباندانشجوي دكتري . 2

يدهچكسازماندهي واحدهاي واجي در درون هجا و فراتر از آن موضوعات مربوط به ساختار هجا و همچنين

در اين مقاله . شوندشناسي محسوب ميجمله مباحث مطرح حوزة واجيعني در مرز بين دو هجا، از

پرداخته آراييتالش شده است تا با تكيه بر زبان فارسي، با نگاهي نو به موضوع ساخت هجا و واج

هدف كلي مقالة حاضر اين است كه . است V(C)(C)(C)زبان فارسي داراي ساختار هجايي . شود

آرايي همان ساختار هجايي آرايي يك هجا به صورت مستقل و واجنشان دهد اوالَ آيا تفاوتي ميان واج

آرايي عنادار بين واجتوان به وجود يك رابطة مدر تركيب با هجاهاي ديگر وجود دارد، و ثانياً آيا مي

كلمات از يك سو و نوع و مقولة واژگاني آنها از سوي ديگر قائل بود؟ به منظور پاسخگويي به سؤاالت

از دو فرهنگ لغت زبان ،V.CVC(C)(C)واژة دوهجايي با ساختار هجايي 4075فوق، مجموعاً

( نامة متوسط دهخدا لغت و) واژه 40000شامل( قياسي زبان فارسي -فرهنگ الفباييفارسي يعني

و مقولة واژگاني هر واژه ) مركب-بسيط، مشتق، مركب، مشتق(استخراج و نوع ) واژه 60000شامل

نتايج اين تحقيق به طور كلي بيانگر . آرايي آن تعيين شدو همچنين واج) اسم، فعل، صفت، قيد، حرف(

تواند بر روي اي پايانة يك هجا ميهآن است كه عوامل متعددي از جمله نوع واكة هستة و همخوان

رسد رابطة مشخصي بين ساختار هجايي همچنين به نظر مي. آرايي هجاي مجاور تأثيرگذار باشدواج

. كلمات با نوع و مقولة واژگاني آنها وجود دارد

.آرايي، ميزان رسايي، هجا، مقولة واژگانيزبان فارسي، واج : هاكليدواژه

...آرايي كلمات فارسي با واج رو همكا كرد زعفرانلوكامبوزيا عاليه

2

مقدمه. 1

ها تنها برخي زبان. آرايي هجاهايشان با يكديگر فرق دارندبشري از لحاظ واج هايزبان

تري در قسمت هستند حال آنكه برخي ديگر داراي ساختارهاي پيچيده CVمحدود به توالي

ها، واحدهاي واجي بر پاية اصول جهاني در تمامي زبان. هسته و حاشية هجا هستند

شود، ساخت ميهاي خوشگيري تواليمنجر به شكلتوالي واحدهاي واجي كه ) همگاني(

سازماندهي واحدهاي واجي در درون هجا و فراتر از آن يعني در مرز بين . شوندمرتب مي

بر پاية اين اصول، واحدهاي واجي بر اساس ميزان . دو هجا، برگرفته از اصول رسايي است

گذر در رابطه با هاي قوي زبانتعدادي از گرايش. گيرندمراتب قرارميرسايي در يك سلسله

اصولي . دهندتوضيح مي 1مراتب رساييتوزيع و توالي واحدهاي واجي را توسط اصل سلسله

و ) 1881( 3كه در اوايل قرن نوزدهم ابتدا از سوي سيورس 2همچون اصل توالي رسايي

رايش وجود كند كه در درون يك هجا اين گميمطرح شد، بيان) 1904( 4بعدها توسط يسپرسن

دارد كه واحدهاي واجي رساتر در مقايسه با ديگر واحدها، در جايگاه نزديكتري نسبت به

نيز اصل ديگري تحت عنوان اصل فاصلة رسايي ) 1983( 5هريس. گيرندهسته قرار مي

هاي هر زبان بر پاية فاصلة ها در خوشهكرد كه بر اساس آن تركيب همخوانرا مطرح 6كمينه

اصول مربوط به رسايي محدود به حوزة . پذيردمياز مقياس رسايي صورت نسبي آنها

8و ونمان 7براي نمونه موراي. گيرندشوند و مرز بين هجاها را هم دربرميدرون هجا نمي

كند كه بهترين شكل مجاورت اين اصل بيان مي. را مطرح كردند 9اصل مجاورت هجا) 1983(

اي كه در انتهاي هجاي اول قرار دارد از واحد زباني دو هجا زماني است كه واحد زباني

با توجه به ساخت هجا در زبان فارسي به صورت . آغازين هجاي دوم، رساتر باشد

(C)V(C)(C)هايي از زبان فارسي با ساختار كنيم تا با بررسي دادهدر اين مقاله تالش مي

:دهيم، به سؤاالت ذيل پاسخV.CVC(C)(C)هجايي

، كدام V.CVC(C)(C)آرايي كلماتي با ساخت هجايي هاي حاكم بر واجديتمحدو) الف

است؟

بسيط، مشتق، (و نوع V.CVC(C)(C)آيا رابطة معناداري بين ساختار هجايي ) ب

واژة مرتبط با آن ) اسم، فعل، صفت، قيد، حرف(و مقولة واژگاني ) مركب -مركب، مشتق

1 . sonority hierarchy principle 2 . sonority sequencing principle 3 . Sievers 4 . Jespersen 5 . Harris 6 . The minimum sonority principle 7 . Murray 8 . Vennemann 9 . sy llable contact law

----- ، سال----- ، شماره---- دوره جستارهاي زباني

3

وجود دارد؟

- زبان فارسي، قانون مجاورت هجا رعايت مي V.CVC(C)(C)آيا در ساختار هجايي ) ج

شود؟

هاي در واژه VCC(C)آرايي و رعايت اصل توالي رسايي هجاي آيا تفاوتي بين واج) د

وجود دارد؟ V.CVCC(C)بسيط تك هجايي با اين آرايش و كلمات دو هجايي با آرايش

هايي از زبان قيق، دادههاي فوق پس از مرور پيشينة تحبه منظور پاسخگويي به پرسش

. دهيمفارسي را مورد بررسي قرار مي

پيشينة تحقيق. 2

هاي بشري آرايي زباندر چند دهة اخير، تحقيقات متعددي با رويكردهاي مختلف بر روي واج

با اين وجود . شده استاست و از ابعاد مختلفي به اين موضوع پرداخته صورت گرفته

آرايي زبان سط محققان ايراني و غير ايراني بر روي واجشماري توهاي انگشتپژوهش

:ترين آنها به شرح زير استاست كه مهمگرفتهفارسي صورت

آرايي زبان فارسي را انجام اولين مطالعة گسترده در مورد واج) 79: 1939( 10كرامسكي

را در جايگاه ها خود قرار داد و توزيع واج ، كلمه را واحد مطالعه11وي در اين پژوهش. داد

6كرامسكي براي اين كلمات . آغازي، مياني و پاياني كلمات تك هجايي مورد بررسي قرار داد

وي اين كلمات را . را درنظرگرفت CVCCو V ،VC ،CV ،VCC ،CVCنوع ساختار هجايي

نيز 1984در سال . شناسي به دو گروه كلمات فارسي و عربي تقسيم كرده بوداز نظر ريشه

وي در اين زمان سه ساختار هجايي . 12يقي مشابه ولي با جزئيات بيشتر انجام دادوي تحق

را نيز به فهرست قبل افزود و معتقد بود اين ساختارها VVCو CVV ،CVVCديگر يعني

. هاي آماري صورت گرفته استتحليل تحقيق وي بر پايه. هاي عربي استتنها متعلق به واژه

داراي گيرد كه پربسامدترين واژهاي يك و دو هجايي نتيجه ميهكرامسكي با بررسي واژه

:هاي تك هجايي به شرح زير استاست و فراواني انواع ساخت CVCVCساختار هجايي

10

. Kramsky 11 . A study in phonology of Persian 12 . analy sis of Persian monosy llables

...آرايي كلمات فارسي با واج رو همكا كرد زعفرانلوكامبوزيا عاليه

4

نوع هجا ريشه فارسي ريشه عربي مجموع

61 14 47 CV

630 214 416 CVC

759 575 184 CVCC

آرايي ق بسيار مختصري در مورد واجتحقي 14در رسالة دكتري خود )17: 1954( 13نيه

وي در اين پژوهش، ساخت . زبان فارسي انجام داد كه حوزة آن نيز بسيار محدود بود

وي در اين . افزايدمي) 1939(را به شش هجاي برشمرده توسط كرامسكي CVCCCهجايي

از جمله واژة هاي فرانسوي واژهگيرد كه اين نوع ساخت تنها متعلق به وامتحقيق نتيجه مي

.است "تمبر"

هاي همخواني فارسي مطالعة خود را به بررسي ساختار خوشه) 1961( 15جزايري و پاپر

يا CV ،CVC ،CVCCآنها تعداد هجاهاي زبان فارسي را به سه نوع هجاي . محدود كردند

ارسي هاي فآنها در اين تحقيق تمايزي ميان واژه. تقليل دادند CV(C)(C)به بيان ديگر به

.ها قائل نشدندواژهسره و وام

را بسط ) 1961(نيز در مقالة خود همان رويكرد جديد جزايري و پاپر )1964( 16اسكات

وي در اين تحقيق به وجود همخوان . كندهايي آن را تأييد ميدهد و با آوردن نمونهمي

قيقات مشابهي كه هاي بعد تحدر دهه. چاكنايي در جايگاه آغازين هجاهاي فارسي قائل است

.انجام گرفت) 1985و 1977(كند توسط ثمره نتايج كار وي را تأييد مي

تحقيق وي را . پردازدآرايي زبان فارسي ميدر كتاب خود به بررسي واج )1977(ثمره

در اين تحقيق وي بر پاية . آرايي زبان فارسي دانستتوان نقطة عطفي در مطالعات واجمي

. پردازدبه بررسي ساختار هجا و كلمه مي) 1973( 18و تريم 17نرروش پيشنهادي اُكا

هاي توزيعي به بررسي ساختمان هجا و ويژگي در كتاب ديگر خود )1985(ثمره

توان همان صورت اين كتاب را مي. پردازدآواهاي فارسي در درون كلمات تك هجايي مي

هجا و عضو اول و دوم خوشة وي رابطة بين مركز. بازنگري شدة كتاب قبلي وي دانست

وي . دهدپاياني و همچنين رابطة همخوان آغازي هجا و رشتة آوايي پس از آن را توضيح مي

CVCCهاي مختلف را در ساختمان هجاي ها و همخواندر ادامه رابطة بسامد وقوع واكه

13

. Nye 14 . The phonemes and morphemes of Modern Persian 15

. Paper 16 . Scott 17

. O’Connor 18

. Trim

----- ، سال----- ، شماره---- دوره جستارهاي زباني

5

CVCCهجا از نوع 723كند كه در زبان فارسي در مجموع وي بيان مي. كندمحاسبه مي

در . a> e> o> @> u> i: ها در آن به ترتيب عبارت است ازوجود دارد و بسامد وقوع واكه

وي در مورد . هاي كوتاه و پيشين بيشترين بسامد را دارندساختمان اين نوع از هجاها، واكه

. كندهاي حاكم بر همنشيني اعضاء مختلف هجا نيز نتايجي را ارائه ميمحدوديت

پردازد و تفاوت اصلي كار وي آرايي زبان فارسي مينيز به بررسي واج )1986(مجيدي

مجيدي تحقيق خود را بر . ها استمربوط به نوع هجاها و نوع واكه) 1956(با تحقيق ثمره

بنا كرده بود كه همين /i, u, a, e, o ,@/اي و شش واكه V(C)(C)(C)پاية يك نظام هجايي

كارهاي آماري تحقيق وي . وي با نتايج ثمره فرق داشته باشد موضوع باعث شد نتايج تحقيق

تواند مجيدي برخالف ثمره، معتقد است كه هجاي زبان فارسي مي. نسبت به ثمره بيشتر است

وي . باشد و وجود همخوان آغازي زيرساختي الزامي نيستتنها از يك واكه تشكيل شده

.موجود مورد بررسي قرار داده استساختارهاي هجايي ممكن را با هريك از شش واكة

شده از سوي جزايري و پاپر ارائه CV(C)(C)بر اساس نظام هجايي )65: 1996(نجفي

تفاوت كار وي با . گيرد، شش نوع ساختار هجايي براي كلمات زبان فارسي درنظرمي)1961(

ايش هجايي دو كند و براي هر نوع آراي را نيز لحاظ ميآندو در اين است كه وي كشش واكه

. كند يكي با واكة كوتاه و ديگري با واكة كشيدهميصورت متفاوت ارائه

وي در تحقيق . كندمطالعة خود را محدود به ساخت دروني هجا مي )2000(الهدي علم

وي . كار وي كامالً آماري است. كندهاي قرضي متمايز ميخود كلمات فارسي سره را از واژه

، CVCCو CV ،CVCهجايي با هجاهاي مختلف ن دهد در كلمات تككند تا نشاتالش مي

توانند يك جايگاه را هايي كه ميشود و عالوه بر آن در بين واجهر جايگاه با چه واجي پر مي

- اي بيان ميهاي موجود را با قاعدهدر ادامه وي محدوديت. است كنند، كدام يك ارجحاشغال

در خاتمه، به مقايسة . يابديي به سمت حاشية هجا انطباق ميكند كه در آن كاهش ميزان رسا

با اين بررسي وي . پردازدهاي فارسي سره و قرضي ميبين نتايج حاصل از بررسي واژه

است كه بسامد آن از همة هجاها بيشتر CVCگيرد كه هجاي بهينه در زبان فارسي مينتيجه

آرايي وي معتقد است كه از نظر واج. دكمترين بسامد را دار CVCCاست و هجاي سنگين

در . گذاردنوع هجا هيچ تأثيري بر روي انتخاب آغازه ندارد و تنها بر روي پايانه تأثير مي

ها تقريباً يكسان شود و بسامد واكهدرصد تركيبات ممكن مشاهده مي 99حدود CVهجاي

...آرايي كلمات فارسي با واج رو همكا كرد زعفرانلوكامبوزيا عاليه

6

در اين نوع آرايش . ندكنآغازه و پايانه تا حدودي متفاوت عمل مي CVCدر هجاي . است

هاي كشيده در آغازه بيشتر از پايانه است و سهم واكه ]پيوسته- [هاي فراواني همخوان

هاي كوتاه به دليل وزن هجا، واكه CVCCدر هجاي سنگين . نسبت به كوتاه بيشتر است

تركيب مختلف در خوشة پاياني مشاهده شده 209در اين ساختار . ارجحيت حضور دارند

-عدم شباهت بين اعضاي خوشه و كاهش ميزان رسايي به سمت پايانة هجا از ويژگي. تاس

هاي همخوان. رسد مورد اول ارجحيت بيشتري داردنظر ميهاي اين نوع هجا است كه به

تمايل دارند تا جايگاه عضو اول خوشه را اشغال كنند، اما ]پيوسته[+داراي مشخصة

از مجموع كل . مايل دارند تا به عنوان عضو دوم ظاهر شوندبيشتر ت ]پيوسته- [هاي همخوان

فارسي دارند، CVهايي كه ساختار درصد واژه 96ها، حدود هاي فارسي و ساير زبانداده

هاي فارسي سره كاهش شود، اين درصد واژهتر ميهرچه ساختار هجا پيچيده. سره هستند

درصد تقليل 35به CVCCو در آرايش درصد 56اين مقدار به CVCدر ساختار . يابدمي

.هاي زبان عربي استواژههاي باقيمانده متعلق به واميابد كه بيشترين سهم دادهمي

هاي ضمن معرّفي نظرية بهينگي، به بررسي ساخت هجا و محدوديت )2005(خان جنبي

آرايي هاي واجوي با استناد به شواهدي از محدوديت. پردازدحاكم بر آن در زبان فارسي مي

رسد كه ساخت هجا هماهنگ با الگوي تجزية دوگانه در دو زبان فارسي به اين نتيجه مي

پردازد تا پس از شناسي فاكتوريل ميوي در ادامه به بحث دربارة رده. سطح قابل تبيين است

ها، جايگشت بهينه را به عنوان نظام سلسله مراتبي هاي ممكن محدوديتتوليد جايگشت

.ها يا بخشي از دستور نظام آوايي زبان فارسي به دست آوردوديتمحد

هاي آرايي خوشهبه توصيف واج )2006(ذوالفقاري سريش كرد زعفرانلو كامبوزيا و

بر بررسي توزيع و آنها عالوه. پردازندمي CVCCپاياني كلمات تك هجايي با آرايش واجي

دهند و را با هستة هجا مورد مطالعه قرار ميهاي خوشة پاياني، رابطة آنها آرايش همخوان

هاي همخواني هجاهايي با واكة مراتب رسايي در خوشهگيرند كه اصل سلسلهنتيجه مي

.شود حال آنكه در هجاهايي با واكة كوتاه اين امر الزاماً صادق نيستكشيده رعايت مي

هاي فارسي و تفاوتهاي زبان به بررسي واكه )2010(كردزعفرانلوكامبوزيا و هاديان

- آرايي زبان فارسي و ترتيب قرارگرفتن واكهآنها با استفاده از واج. پردازندآرايي آنها ميواج

دهند كه آرايش زبان فارسي نشان مي CVCCها و آرايش آنها در هجاي ها و همخوان

----- ، سال----- ، شماره---- دوره جستارهاي زباني

7

ه با توجه به آنها در ادام. ها در خوشة پايانه با توجه به واكة هستة هجا متفاوت استهمخوان

كنند و بدين ترتيب دو طبقه بودن شناختي ارائه مييازده دليل واج CVCCآرايي هجاي واج

.كنندهاي زبان فارسي را تأييد ميواكه

به بررسي رابطة ساخت هجايي با ميزان )2012(كردزعفرانلوكامبوزيا و خيرآبادي

كنند كه ساخت هجا و زند و بيان ميپرداافزاي زبان فارسي ميزايايي وندهاي اشتقاقي فعل

گيرند كه وجود يك در ادامه آنها نتيجه مي. عوامل واجي در ميزان زايايي يك وند تأثير دارند

. شودواكه در آغازة ساختمان هجايي يك وند، عامل زايايي آن در زبان فارسي محسوب مي

قرارگرفته در جايگاه هستة اين هايپربسامدترين واكه [a]و [e]براين، دو واكة پيشين عالوه

آرايي يك پسوند نقش مؤثري به عبارت ديگر ساخت هجا و واج. باشندپسوندهاي اشتقاقي مي

.نمايددر ميزان زايايي آن ايفا مي

به مطالعة ساختار هجا، چگونگي توزيع هجا، بسامد تعداد مورا، )2013(شاوردي شهركي

4034(هاي مشتق فرايندهاي واجي موجود در واژهبسامد انواع هجاهاي سبك و سنگين و

شاوردي (نتايج تحقيق وي به شرح زير است . پردازدمي) مورد 1464(و مركب ) مورد

):131-138: 1391شهركي،

- و پايين :CV هاي مشتق، مربوط به هجاي بازباالترين درصد وقوع هجا در واژه) الف

هاي بسامد انواع ساخت هجايي در واژه .است CV:Cترين درصد، مربوط به هجاي بستة

:بسامد به ترتيب زير استمشتق از پربسامد به كمCV: > CVC > CV> CV: C > CV:C

بسامدترين است و كم :CVهاي مركب متعلق به ساختار پربسامدترين هجا در واژه

از هاي مركب انواع ساخت هجايي در واژه بسامد. است CV:CCساختار هجايي متعلق به

:بسامد به ترتيب زير استپربسامد به كمCV: > CVC > CV> CV:C > CVCC > CV:CC

هاي مركب حذف يك هاي مشتق فرايند واجي درج رايج است، ولي در واژهدر واژه) ب

.رودفرايند واجي رايج به شمار مي

والي هاي مشتق دو هجايي و سه هجايي، تاز لحاظ وزن هجا، ساختار بهينه در واژه) ج

در مورد كلمات مركب دو و سه هجايي، بيشترين بسامد . وزن دومورايي استهجاهاي هم

تر از تر از هجاي دوم و هجاي دوم سبكهايي است كه هجاي اول آنها سبكمربوط به واژه

...آرايي كلمات فارسي با واج رو همكا كرد زعفرانلوكامبوزيا عاليه

8

.هجاي سوم است

- شود، يك و نيم برابر واژههاي مشتق، تعداد كلماتي كه به هجاي باز ختم ميدر واژه) د

هايي كه همچنين در ميان هجاهاي باز، تعداد واژه. شودهايي است كه به هجاي بسته ختم مي

در كلمات . هايي با واكة كوتاه استشوند، سه و نيم برابر تعداد واژهبه واكة كشيده ختم مي

هاي مختوم به هجاي هاي مختوم به هجاهاي بسته، چهار برابر تعداد واژهمركب، تعداد واژه

.استباز

هاي كشيده و كوتاه داراي بسامد تقريبي يكساني در پايان هاي مركب، واكهدر واژه) ه

.باشندواژه مي

ترين درصد هاي مشتق سه هجايي و پايينهاي غيربسيط به واژهباالترين درصد واژه) و

.هاي مشتق شش هجايي اختصاص داردبه واژه

روش تحقيق .3

ياد و با استفاده از دو فرهنگ لغت زبان فارسي يعني فرهنگ بنتحقيق حاضر به شيوة پيكره

شده انجام) واژه 60000شامل( نامة متوسط دهخدا و لغت) واژه 40000شامل(لغت مشيري

هايي كه داراي هاي مورد نياز اين پژوهش، تمام واژهبه منظور گردآوري داده. است

استخراج شده و در ادامه نوع ) داده 4075مجموعاً (هستند ، V.CVC(C)(C)ساختار هجايي

اسم، فعل، صفت، قيد، (و مقولة واژگاني هر واژه ) مركب -بسيط، مشتق، مركب، مشتق(

هاي سپس بسامد هر يك از شاخص. آرايي آن تعيين شده استو همچنين واج) حرف

هجاي الزم به ذكر است از آنجايي كه هر. ذكرشده در سؤاالت تحقيق محاسبه گرديده است

كند، اي است كه يك عنصر همخواني جايگاه آن را پر ميزبان فارسي ضرورتاً داراي آغازه

اي در زبان فارسي با واكه آغاز شود، اين جايگاه آغازة تهي با در مواردي كه تكواژ يا كلمه

به منظور تمايز بين همخوان انسداد چاكنايي زيرساختي از . شوديك انسداد چاكنايي پر مي

وساختي، همخوان انسداد چاكنايي حاصل از درج در آغاز واژه در درون پرانتز قرار گرفته ر

. است

----- ، سال----- ، شماره---- دوره جستارهاي زباني

9

هانتايج حاصل از تحليل آماري داده. 4

هاي موردنظر، بتوانيم كنيم تا با توصيف و محاسبة آماري شاخصدر اين بخش تالش مي

. زبان فارسي ارائه كنيم در V.CVC(C)(C)هايي با ساختار هجايي تحليلي درست از واژه

هستة هجا .4- 1

گويي به اين سؤال كه آيا رابطة معناداري بين هستة دو هجاي متوالي كلماتي به منظور پاسخ

وجود دارد يا نه، ابتدا نوع هستة هر هجا مشخص شده و V1.CV2C (C)(C)با ساختار

محاسبه شده است V2و V1سپس فراواني هر واكه در هر يك از دو جايگاه هسته يعني

). 1 موادرن(

832

686

183

1148

689

537

1478

488

683

1027

225

174

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

a e o i u

����

�������

�� ���� ��� ����

@

هايي با واژه V2و V1گانه زبان فارسي در جايگاه هاي ششفراواني حضور واكه 1 نمودار

V1.CV2C(C)(C) ساختار هجايي

دهد كه فراواني نشان مي) 1(نمودار، آمار موجود در (V1)در رابطه با جايگاه اول

...آرايي كلمات فارسي با واج رو همكا كرد زعفرانلوكامبوزيا عاليه

10

: به شرح زير است CV1.CV2C (C)ه در كلماتي با آرايش هجايي هاي شش گانحضور واكهa > @@@@ > o > e > i > u

هاي دهد كه در جايگاه اول اين نوع ساختار هجايي، واكهاين پيوستار به خوبي نشان مي

از طرفي اگر از ديدگاه رسايي به پيوستار . كوتاه نسبت به جفت كشيدة خود ، ارجحيت دارند

: آيددست مينتيجة زير بهفوق بپردازيم،

هاي مياني واكه >هاي افتاده واكه): هاي كوتاهدر مورد واكه(

هاي افراشتهواكه >هاي افتاده واكه): هاي كشيدهدر مورد واكه(

هاي س رسايي، واكهبر اساس مقيا. بندي كامالً منطبق بر مقياس رسايي استاين اولويت

هاي مياني و افراشته به رساترين واحدهاي زباني هستند و واكه) 10(افتاده با عدد رسايي

. هاي بعدي قرار دارنددر مرتبه) 8(و ) 9(ترتيب با عدد رسايي

به خوبي ) 1(نمودار. كندرسد كه قضيه كمي فرق مينظر مياما در رابطه با جايگاه دوم به

:زير استشكل به (V2)ها در جايگاه دوم فراواني حضور واكه دهد كهنشان مي@@@@ > a > i, e > u > o

هاي ، واكهCV1.CV2C (C)اين توالي حاكي از آن است كه به طور كلي در آرايش هجايي

. تري دارندرنگهاي كوتاه متناظر خود، در جايگاه دوم حضور پركشيده نسبت به واكه

:شودبندي زير مشاهده ميايي، اولويتبراين از منظر رسعالوه

هاي مياني واكه >هاي افتاده واكه): هاي كوتاهدر مورد واكه(

هاي افراشتهواكه >هاي افتاده واكه): هاي كشيدهدر مورد واكه(

. بندي كامالً منطبق بر مقياس رسايي استطور كه ذكر شد ، اين اولويتهمان

هاي ، واكهCV1.CV2C (C)در ساختار هجايي ) توان گفت كه الفطور خالصه ميس بهپ

هاي كشيده بيشتر كوتاه بيشتر تمايل دارند تا در جايگاه اول حاضر شوند در حاليكه واكه

، ميزان رسايي نقش V2و V1در هر دو جايگاه ) ب. گرايش به سمت جايگاه دوم دارند

. هاي رساتر، در اولويت هستندد زباني دارد بدين معني كه واكهاي در انتخاب واحبرجسته

هاتوالي واكه .4- 2

تعيين و نسبت ) 7و 6، 5، 4، 3، 2هاي شكل( V1V2هاي ممكن در اين بخش انواع توالي

. شودهاي مختلف با يكديگر مقايسه ميحضور واكه

----- ، سال----- ، شماره---- دوره جستارهاي زباني

11

هاهتوالي يك واكة كوتاه در جايگاه اول با ديگر واك .4- 1-2

هايي كه در آن يك واكة كوتاه در جايگاه اول قرار فراواني انواع توالي 4و 3، 2 هايموادرن

. دهنداست را نشان ميگرفته

454

19

40

361

482

122

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

550

a-a a-o a-e a- a-i a-u

�� � ��� ���� � ���

�������

@@@@

V1.CV2C (C)(C)هايي با ساختار هجايي در واژه -v2 aفراواني توالي 2نمودار

68

27

62

272

53

6

0

30

60

90

120

150

180

210

240

270

300

e-a e-o e-e e- e-i e-u

�� � ��� ���� � ���

�������

@

V1.CV2C (C)(C)هايي با ساختار هجايي در واژه -v2 eني توالي فراوا 3نمودار

...آرايي كلمات فارسي با واج رو همكا كرد زعفرانلوكامبوزيا عاليه

12

75 75

26

196

45

266

0

30

60

90

120

150

180

210

240

270

300

o-a o-o o-e o- o-i o-u

�� � ��� ���� � ���

�������

@

V1.CV2C (C)(C)هايي با ساختار هجايي در واژه -v2 oفراواني توالي 4نمودار

:دهدمينتايج زير را بدست V1هايي با توالي يك واكة كوتاه در جايگاه بررسي داده

نمونه شاهد، حضور واكة كوتاه در جايگاه اول 2649موجود، در دادة 4075از مجموع

مورد داراي توالي 1803كوتاه و -مورد داراي توالي واكة كوتاه 856هستيم كه از اين ميان

و كمترين ) مورد ai )482بيشترين فراواني مربوط به توالي . كشيده هستند -واكة كوتاه

، توالي) مورد 591(هاي يكسان در ميان توالي. است )مورد eu )6فراواني مربوط به توالي

aa )454 مورد ( بيشترين و تواليee )62 دهندكمترين ميزان را به خود اختصاص مي) مورد .

eاز مجموع تركيبات واكة كوتاه ) مورد a )1478براين، مجموع تركيبات واكة كوتاه عالوه

.است بيشتر) مورد 683( oو واكة كوتاه ) مورد 488(

هاتوالي يك واكة كشيده در جايگاه اول با ديگر واكه .4- 2-2

هايي كه در آن يك واكة كشيده در جايگاه اول قرار فراواني انواع توالي 7و 6، 5شكلهاي

.دهنداست را نشان ميگرفته

----- ، سال----- ، شماره---- دوره جستارهاي زباني

13

V1.CV2CC(C(C)هايي با ساختار هجايي در واژه - @ v2فراواني توالي 5نمودار

54

8 9

110

2123

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

110

120

i-a i-o i-e i- i-i i-u

�� � ��� ���� � ���

�������

@

V1.CV2C (C)(C)هايي با ساختار هجايي در واژه - v2 iفراواني توالي 6نمودار

132

52

508

150

72

113

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

550

-a -o -e - -i -u

�� � ��� ���� � ���

�������

@ @ @

@ @

@

@

...آرايي كلمات فارسي با واج رو همكا كرد زعفرانلوكامبوزيا عاليه

14

49

2

41

59

16

7

0

10

20

30

40

50

60

70

80

u-a u-o u-e u- u-i u-u

�� � ��� ���� � ���

�������

@

V1.CV2C (C)(C)جايي هايي با ساختار هدر واژه - v2 uفراواني توالي 7نمودار

كه از اين ميان . نمونه، در جايگاه اول واكة كشيده قرار دارد 1427دادة موجود، در 4075از مجموع

. كشيده هستند -مورد داراي توالي واكة كشيده 572كوتاه و -مورد داراي توالي واكة كشيده 855

) مورد2( uoاواني مربوط به توالي و كمترين فر) مورد e )508@بيشترين فراواني مربوط به توالي

) مورد7( uuبيشترين و توالي ) مورد 150( @@ ، توالي) مورد 178(هاي يكسان در ميان توالي. است

) مورد 1027( @براين، مجموع تركيبات واكة كشيدة عالوه. دهندكمترين ميزان را به خود اختصاص مي

. بيشتر است) مورد184( uواكة كشيدة و) مورد i )225از مجموع تركيبات واكة كشيدة

توالي يك واكه در جايگاه اول با واكة كوتاه در جايگاه دوم. 4- 3-2

.دهددهند كه عضو دوم آن را واكة كوتاه تشكيل مياي را نشان ميهاي واكهتوالي 10و 9، 8شكلهاي

----- ، سال----- ، شماره---- دوره جستارهاي زباني

15

454

6875

132

5449

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

a-a e-a o-a -a i-a u-a

V1�a � ��� ������

�������

@

V1.CV2C (C)(C)هايي با ساختار هجايي در واژه - a v1فراواني توالي 8نمودار

40

62

26

508

9

41

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

550

a-e e-e o-e -e i-e u-e

V1�e � ��� ������

�������

@

V1.CV2C (C(C)( هايي با ساختار هجاييدر واژه - e v1فراواني توالي 9نمودار

...آرايي كلمات فارسي با واج رو همكا كرد زعفرانلوكامبوزيا عاليه

16

19

27

75

52

8

2

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

a-o e-o o-o -o i-o u-o

V1�0 � ��� ������

�������

@

V1.CV2C (C)(C) هايي با ساختار هجاييدر واژه - o v1فراواني توالي 10نمودار

- مورد، در جايگاه دوم واكة كوتاه مشاهده مي 1701دادة موجود، در 4075وع از مجم

مورد داراي توالي 864كوتاه و -مورد داراي توالي واكة كشيده 855شودكه از اين ميان،

و كمترين ) مورد e )508@@@@بيشترين فراواني مربوط به توالي . كوتاه هستند -واكة كوتاه

، توالي) مورد 591(هاي يكسان در ميان توالي. است) موردuo )2فراواني مربوط به توالي

aa )454مورد ( بيشترين و تواليee )62دهندكمترين ميزان را به خود اختصاص مي) مورد .

686( eنسبت به تركيبات واكة كوتاه ) مورد a )832براين، مجموع تركيبات واكة كوتاه عالوه

.شتر استبي) مورد183( oو واكة كوتاه ) مورد

توالي يك واكه در جايگاه اول با واكة كشيده در جايگاه دوم. 4- 4-2

دهند كه عضو دوم آن واكة كشيده اي را نشان ميهاي واكهتوالي 13و 12، 11شكلهاي

.است

شود كه از اين مورد، در جايگاه دوم واكة كشيده حاضر مي 2374ها، در از مجموع كل داده

-مورد داراي توالي واكة كشيده 571كشيده و -اراي توالي واكة كوتاهمورد د 1803ميان،

و كمترين فراواني مربوط به ) مورد ai )482بيشترين فراواني مربوط به توالي . كشيده هستند

) مورد150( @@@@@@@@ ، توالي) مورد 178(هاي يكسان در ميان توالي. است) مورد eu )6توالي

براين، عالوه. دهندكمترين ميزان را به خود اختصاص مي) موردuu )7بيشترين و توالي

----- ، سال----- ، شماره---- دوره جستارهاي زباني

17

و ) مورد 689( iاز مجموع تركيبات واكة كشيدة ) مورد 1326( @مجموع تركيبات واكة كشيدة

.بيشتر است) مورد u )537واكة كشيدة

361

272

196

150

110

59

0

40

80

120

160

200

240

280

320

360

400

a- e- o- - i- u-

V1� � ��� ������

�������

@ @ @ @ @ @ @

@

V1.CV2C (C)(C)هايي با ساختار هجايي در واژه - v1 @فراواني توالي 11نمودار

482

5345

72

2116

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

a-i e-i o-i -i i-i u-i

V1�i � ��� ������

�������

@

V1.CV2C (C)(C)هايي با ساختار هجايي در واژه - i v1فراواني توالي 12نمودار

...آرايي كلمات فارسي با واج رو همكا كرد زعفرانلوكامبوزيا عاليه

18

122

6

266

113

23

7

0

30

60

90

120

150

180

210

240

270

300

a-u e-u o-u -u i-u u-u

V1�u � ��� ������

�������

@

V1.CV2C (C)(C)هايي با ساختار هجايي در واژه - u v1فراواني توالي 13نمودار

).14(نمودارتوان به صورت زير نشان داد لف را ميهاي مختبه طور خالصه درصد فراواني توالي

4%

21%

45%

30%

توالي واكه هاي كشيده

توالي واكه هاي كوتاه

توالي واكه هاي كوتاه و كشيده

توالي واكه هاي كشيده و كوتاه ايهاي مختلف واكهدرصد فراواني توالي 14نمودار

دهد كه در به خوبي نشان مي 13تا 2هايها در شكلنتايج حاصل از بررسي توالي واكه

شود براي نمونه طور كه مشاهده ميزيرا همان. ها ميزان رسايي حائز اهميت استتوالي واكه

شود كه واكه داراي باالترين ميزان هاي يكسان زماني مشاهده ميشترين فراواني در تواليبي

عكس اين قضيه نيز صادق است و توالي دو واكة يكسان با كمترين ميزان . رسايي است

----- ، سال----- ، شماره---- دوره جستارهاي زباني

19

@@@@و aهاي ناهمسان تعداد تركيبات واكة همچنين در توالي. رسايي، كمترين فراواني را دارند

هاي رساتر در ميدان توان نتيجه گرفت كه واكهپس مي. ها بيشتر استاكهنسبت به ديگر و

.رقابت برنده هستند

هاي آغازة هجاي دومهمخوان .4- 3

هاي آغازين هجاي دوم در رابطه با تعيين عدد رسايي در مرز دو اهميت بررسي همخوان

-اه را نشان ميهاي مختلف در اين جايگفراواني همخوان) 15(نمودار. شودهجا مشخص مي

.دهدها نشان مينيز اين فراواني را برحسب شيوة توليد همخوان) 16(نمودار. دهد

67

222

56

134

29

141

40

8176

176

28

468

143

31

177

136

80

36

59

12

7277

150

107

133

57

393

272

191

159

135 137

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

��� ! " # $ % & ' ( � ) * + , - . / 0 1 2 3 4 5 6 7 8 � 9 � � :

C2 ��=��> :� 9��?�

@������

هاي مختلف در جايگاه آغازة هجاي دومفراواني همخوان 15نمودار

...آرايي كلمات فارسي با واج رو همكا كرد زعفرانلوكامبوزيا عاليه

20

521

639

904

550

463

393

468

137

0

100

200

300

400

500

600

700

800

900

1000

غلت روان كناري خيشومي سايشي واكدار سايشي بي واك انسدادي واكدار انسدادي بي واك

يوانراف

هاي مختلف در جايگاه آغازة هجاي دوم براساس شيوة توليدفراواني همخوان 16نمودار

ها به واك و غلتبيهايي با شيوة توليد سايشيخوانشود، همميطور كه مشاهدههمان

با در دست داشتن اين . دهندترتيب بيشترين و كمترين فراواني را به خود اختصاص مي

، در )2004( 19شده از سوي گوسكواتوانيم ميزان رسايي را بر اساس الگوي ارائهاطالعات مي

رسد كه ز دو هجا، به نظر ميگواسكو معتقد است كه در مر. مرز دو هجا مشخص كنيم

هجاي بعدي كم رساترين ةهجاي اول رساترين و آغاز ةكه پايان موردي است بهترين حالت

. شودميواحد واجي باشد كه در اين صورت قانون مجاورت هجا در حد اعالي خود رعايت

ي بيواكهاها، انسداديآن رساترينكمو هاغلت، هاهمخوانرساترين كه با توجه به اين

:هاي پايانه و آغازه در نظر گرفتبهينه زير را براي همخوان توان تواليمي، هستند

پايانههمخوان

w>r>l>n>z>d>s>t <خيشومي<سايشي واكدار <انسدادي واكدار <سايشي بيواك<انسدادي بيواك

غلت <روان <كناري

0>1>2>3>4>5>6>7

19 . Gouskova

----- ، سال----- ، شماره---- دوره جستارهاي زباني

21

آغازههمخوان

t>s>d>z>n>l>r>w <سايشي بيواك<انسدادي واكدار <سايشي واكدار <خيشومي <كناري <نروا<غلت

انسدادي بيواك

7<6<5<4<3<2<1<0

هاي موجود به شرح زير شد عدد رسايي در مرز دو هجا، در دادهبا توجه به آنچه گفته

).17نمودار(است

40

65

285

406

427436

657

708

749

302

0

100

200

300

400

500

600

700

800

-1 -2 -3 -4 -5 -6 -7 -8 -9 -10

���A* �BC

�������

ميزان رسايي در مرز دو هجا 17نمودار

،گسترة عدد رسايي در كلماتي با ساختار )17(نمودارشده در با توجه به نتايج ارائه

اين موضوع به خوبي . كندتغيير مي) -10(تا ) -1(در محدوده V.CVC (C)(C)هجايي

ممكن خود نمودارترين دهد كه در بيشتر موارد، قانون مجاورت هجا در بهينهنشان مي

.شده استبرآورده

ساختار هجايي. 4- 4

داده، داراي 3862داده، تعداد 4075كه از مجموع دهد هاي موجود نشان ميبررسي داده

...آرايي كلمات فارسي با واج رو همكا كرد زعفرانلوكامبوزيا عاليه

22

مانده داراي آرايش هجايي مورد باقي 213هستند و تنها V.CVC(C)ساختار هجايي

(C)V.CVCC دهد كه زبان فارسي بيشتر تمايل دارد اين موضوع به خوبي نشان مي. هستند

از هجاي سنگين ببرد ودر ساخت كلمات خود بهره CVC تا از هجاي مطلوب و بهينه

CVCC هجاي . كندكمتر استفاده ميCV نشان است كه در آن هجا فاقد يك هجاي جهاني بي

پس . شودباعث نشانداري آن مي CVشدن هر گونه همخوان به ساختار افزوده. پايانه است

هاي مختلف، هجايي كه كمتر از صورت هجاي جهاني توان گفت از بين گزينهدر اين رابطه مي

.تر استكند، مطلوبطيتخ

مقولة واژگاني . 4- 5

گويي به اين پرسش هاي موجود در راستاي پاسخموضوع اهميت بررسي مقولة واژگاني داده

شود كه آيا رابطة معناداري بين ساختار و آرايش هجايي يك واژه و مقولة واژگاني مطرح مي

تواند به ختار هجايي يك واژه ميديگر، آيا اطالعات مرتبط با ساآن وجود دارد؟ به عبارت

- شود؟ نتايج حاصل از بررسي دادهكار گرفتهعنوان معياري در تشخيص نوع مقولة واژه به

:استارائه شده) 1(هاي اين تحقيق در جدول

فراواني انواع واژه از نظر مقولة واژگاني 1جدول

فراواني مقولة واژگاني كلمه

3076 اسم

0 فعل

937 صفت

39 يدق

4 حرف

4 صوت

1 وند

دهد، مقولة اسم بيشترين فراواني را به خود نشان مي) 1(هاي جدول طور كه دادههمان

----- ، سال----- ، شماره---- دوره جستارهاي زباني

23

براين به عالوه. كه فراواني مقولة فعل در اين ميان صفر استاست حال آناختصاص داده

و ادعا كرد كه توان آنها را در مجموع ناديده گرفتدليل تعداد اندك حرف، صوت و وند، مي

.اين نوع ساختار هجايي در فارسي عمدتاً مرتبط با اسم و صفت است

ساختمان واژه. 4- 6

هاي بسيط، مشتق، مركب و توان به واژههاي زبان فارسي را از نظر ساختماني ميواژه

توان بين سؤالي كه در اينجا مطرح است اين است كه آيا مي. كردمشتق مركب تقسيم

هاي بدين منظور كلية داده. اي برقرار كردايي واژه و ساختمان يا نوع واژه رابطهساختارهج

) 2(ها در جدول نتايج تحليل داده. اين تحقيق را از نظر ساختماني مورد بررسي قرار داديم

. اندهاي بسيط بيشترين ميزان را به خود اختصاص دادهدر اين ميان واژه. ارائه شده است

- هايي با ساختار هجايي موردنظر هيچ واژة مشتقه اين است كه در بين دادهتوجنكتة قابل

مركب -هاي مشتقدليل اين امر كامالً مشخص است زيرا در ساختمان واژه. مركبي يافت نشد

حداقل وجود دو ستاك به همراه يك وند اشتقاقي ضروري است كه هر يك از اين تكواژها

با توجه . هجا باشدكم بايد داراي سهكه در مجموع دست استحداقل از يك هجا تشكيل شده

توان با بررسي انواع ساختارهاي هجايي ممكن در به اين نتايج شايد بتوان ادعا كرد كه مي

اي مستلزم مطالعة يافتن به چنين نتيجهالبته دست. يافتهر زبان، به رابطة بين دو عامل دست

. است هاي يك زباندقيق و همه جانبة داده

فراواني انواع واژه از نظر ساختمان 2جدول

فراواني ساختمان واژه

3793 بسيط

216 مشتق

67 مركب

0 مشتق مركب

هايي با ويژگي اسم بسيط توان ادعا كرد كه واژهمي) 2(و ) 1(در مجموع با مقايسة جدول

...آرايي كلمات فارسي با واج رو همكا كرد زعفرانلوكامبوزيا عاليه

24

به خود اختصاص V.CVC(C)(C)هايي با ساختار هجايي بيشترين سهم را در ميان واژه

مركب و مقولة فعل در اين ميان -حال آنكه سهم كلماتي با ويژگي ساختماني مشتق. دهندمي

.صفر است

ويژگي خوشة پاياني. 7-4

مورد داراي آرايش 213داده مورد بررسي، تنها 4075طور كه ذكر شد از مجموع همان

هايي با ساختار ژهشناختي، برخالف وااز نظر ريشه. است V.CVCC(C)هجايي

(C)V.CVC كه اكثراً عربي هستند، و سهم كلمات فارسي در آنها اندك است، اكثر اين واژه -

هاي عربي، فرانسوي، انگليسي و يوناني نيز هايي از زبانواژهها، كلمات فارسي است ولي وام

. كندرا تأييد مينيز اين موضوع ) 195: 2000(الهدي نتايج تحقيق علم. شوددر آنها مشاهده مي

. ها شاهد حضور خوشة دو همخواني در درون يك هجا و در انتهاي واژه هستيمداده در اين

شود و در نتيجه تعداد هاي درون هجايي، حداكثر محدوديت توليدي اعمال ميدر مورد خوشه

ي جامع رسد كه به منظور ارزياببا توجه به اين به نظر مي. يابدها كاهش ميو تنوع خوشه

هاي موجود خوشة پاياني داده كلماتي با اين نوع ساختار هجايي، تحليل و توصيف ويژگي

- هاي مذكور ميهاي خوشهبدين جهت در اين قسمت به تشريح ويژگي. امري ضروري است

: دهد كهها نشان ميبررسي داده. پردازيم

به . ، كشيده است)دوم واكة(نمونه واكة هسته 32واژه، تنها در 213از مجموع ) الف•

).3جدول (هايي با واكة كشيده است برابر داده 7هايي با واكة كوتاه عبارت ديگر مجموع داده

فراواني انواع واكه در جايگاه هستة هجاي دوم 3جدول

u i @ o e a نوع واكة دوم

فراواني 129 33 19 20 9 3

زباني تشخيص داده شد كه از نظر خوشة 51دادة مورد بررسي، مجموعاً 213در ) ب•

هاي دو همخواني به همراه فراواني تنوع اين خوشه. ميزان فراواني با يكديگر متفاوت هستند

نشان داده 4 كلي آنها و همچنين فراواني هر خوشه با درنظرگرفتن واكة هسته در جدول

----- ، سال----- ، شماره---- دوره جستارهاي زباني

25

ترتيب بيشترين به nââââ < nd< n cccc < st دهد كه چهار خوشة آمارها نشان مي. شده است

ها براين، بيشترين ميزان تركيب اين خوشهعالوه. اندميزان فراواني را به خود اختصاص داده

.است aبا واكة كوتاه و پيشين

V.CVCC(C)هاي همخواني در كلماتي با ساختار هجاييتنوع و فراواني خوشه 4جدول

...آرايي كلمات فارسي با واج رو همكا كرد زعفرانلوكامبوزيا عاليه

26

هاي موجود در كلمات بسيط تك هجايي هاي همخواني فوق با خوشهمقايسة تنوع خوشه

الهدي علم. دهديج جالبي را بدست مي، نتا)234: 2000الهدي، علم( CVCC با آرايش هجايي

خوشة همخواني متمايز را CVCC ،209هجايي با آرايش واژة بسيط تك 772در بررسي

ها در كلمات دو هجايي با ساختار هجايي حال آنكه تعداد اين خوشه. دهدتشخيص مي

(C)V.CVCC ين در ا. يابد، يعني چيزي حدود يك چهارمخوشة متفاوت تقليل مي 51به

كه در كلمات دو هجايي مشاهده شد در كلمات تك nYو f cميان تنها دو خوشة همخواني

و ) فلنژ(شايان ذكر است كه اين دو خوشه در دو كلمة قرضي . خوردهجايي به چشم نمي

هاي همخواني در دهد كه تنوع خوشهاين موضوع به خوبي نشان مي. يافت شد) كلفج(مهجور

تنوع و فراواني . هاي همخواني كلمات تك هجايي استرمجموعة خوشهكلمات دو هجايي زي

. شده استارائه 5همخواني از نظر محل توليد و شيوة توليد در جدول هاي خوشه

همخواني از نظر شيوة توليد در كلمات دو هجايي با ساختار هاي تنوع و فراواني خوشه 5جدول

(C)V.CVCC

فراواني شيوه توليد فراواني وليدشيوه ت فراواني شيوه توليد

nasal + affricates 1 fricatives + stop 10 stop + liquid 2

nasal + stop 5 fricatives + fricatives 3 stop + liquid(l) 1

nasal + nasal 1 fricatives + affricates 2 stop + fricatives 1

nasal + fricatives 3 fricatives + nasal 3 stop + Stop 2

liquid + stop 3 fricatives + liquid(l) 2 glide + stop 2

liquid + nasal 1 fricatives + liquid 1 glide + nasal 1

liquid + fricatives 5 glide + liquid 1 glide + liquid(l) 1

.شده است ارائه 6ل هاي موردنظر از منظر رعايت اصل توالي رسايي در جدونتايج بررسي داده

ميزان رسايي خوشة پاياني 6جدول

ميزان رسايي فراواني خوشه

كاهش ميزان رسايي 191

افزايش ميزان رسايي 17

ميزان رسايي يكسان 5

مجموع 213

----- ، سال----- ، شماره---- دوره جستارهاي زباني

27

مورد، بقية موارد 17دادة موردنظر، به جز 213نكتة حائز اهميت اين است كه از مجموع

دهد كه تر موارد نقض به خوبي نشان ميبررسي دقيق. اندعايت كردهاصل توالي رسايي را ر

:هاي زير استاين كلمات داراي يكي از ويژگي

.فاشيسم، كاليبر، فلوكس، زيراكس، تلكس: واژه است، مانندكلمة موردنظر، يك وام) الف

كلمة موردنظر، يك واژة مشتق پيشوندي است كه از تركيب يك پيشوند فارسي يا) ب

رحم، نااهل، نااصل، ناشكر، بي: است، مانند شدهعربي با يك واژة عربي يا فارسي ساخته

. نچسب، ماقبل، مابعد

كلمة موردنظر، مربوط به دورة فارسي باستان يا پهلوي است كه از نظر ساختار ) ) ج

. سپهر، ستبر: هجايي، با فارسي امروز متفاوت است، مانند

در رابطه با كلمات ) 2000(الهدي ق را با نتايج پژوهشي كه علمآمدة فواگر نتيجة بدست

. يابيمتري دست ميانجام داده است، مقايسه كنيم، به نتايج جالب CVCCبسيط با آرايش

واژة بسيط با ساختار 209دهد كه از مجموع نشان مي) 185: 2000(الهدي مطالعات علم

مورد افزايش ميزان رسايي مشاهده 78 مورد كاهش رسايي و در 93، در CVCCهجايي

ديگر، اين كلمات الزاماً به عبارت. مورد باقيمانده، ميزان رسايي يكسان است 38شود و در مي

ولي نتايج تحقيق حاضر حاكي از آن است كه در . كننداصل توالي رسايي را رعايت نمي

ها چه واكه كوتاه لتدر تمام حا V.CVCC(C)دو هجايي با آرايش ساختاري بسيطكلمات

.شودباشد و چه واكه كشيده باشد، اصل توالي رسايي رعايت مي

0دهد كه دامنة عدد رسايي بين عدد هاي خوشه نشان ميمحاسبة عدد رسايي همخوان•

+ 1كنند، اين دامنه بين عدد كند اما دركلماتي كه اصل توالي رسايي را نقض ميتغيير مي -7تا

). 7جدول (متغير است + 6تا

V.CVCC(C)دامنة عدد رسايي و فراواني آن در خوشة پاياني كلماتي با ساختار هجايي 7جدول

عدد رسايي - 7 - 6 - 5 - 4 - 3 - 2 - 1 0 +1 +2 +3 +4 +5 +6

فراواني 1 2 6 13 12 75 79 5 8 2 4 4 1 1

...آرايي كلمات فارسي با واج رو همكا كرد زعفرانلوكامبوزيا عاليه

28

گيري نتيجه. 5

به طور كلي بيانگر V.CVC(C)(C)با ساختار هجايي داده 4075نتايج حاصل از بررسي

در اين . آن است كه اين نوع ساختار هجايي در فارسي عمدتاً مرتبط با اسم و صفت است

هاي كوتاه بيشتر تمايل دارند تا در جايگاه اول حاضر شوند در حاليكه ساختار هجايي، واكه

اه ميزان رسايي هاي كشيده بيشتر گرايش به سمت جايگاه دوم دارند كه در هر دو جايگواكه

هاي رساتر، در اولويت اي در انتخاب واحد زباني دارد بدين معني كه واكهنقش برجسته

ها، براين تنها چيزي حدود پنج درصد از مجموع كل دادهعالوه. هستند و بسامد بيشتري دارند

دهد زبان هستند كه اين موضوع به خوبي نشان مي V.CVCC(C)داراي آرايش هجايي

-بيشتر تمايل دارد تا از هجاي مطلوب و بهينه دو مورايي در ساخت كلمات خود بهره فارسي

ها در تمام حالت V.CVCC(C)همچنين دركلمات بسيط دو هجايي با آرايش ساختاري . ببرد

شود و طيف چه واكه كوتاه باشد و چه واكه كشيده باشد، اصل توالي رسايي رعايت مي

هاي همخواني نيز به خوبي نشان بررسي تنوع خوشه. كندر ميتغيي -7تا 0رسايي بين عدد

V.CVCC(C)هاي همخواني در كلمات دو هجايي با ساختار دهد كه تنوع خوشهمي

.است CVCCهاي همخواني كلمات تك هجايي با آرايش زيرمجموعة خوشه

ها نوشت پي. 61. sonority hierarchy principle

2. sonority sequencing principle

3. Sievers

4. Jespersen

5. Harris

6. The minimum sonority principle

7. Murray

8. Vennemann 9. syllable contact law

10. Kramsky

11. A study in phonology of Persian

12. analysis of Persian monosyllables

13. Nye

14. The phonemes and morphemes of Modern Persian

15. Paper

16. Scott

----- ، سال----- ، شماره---- دوره جستارهاي زباني

29

17. . O’Connor

18. Trim

19. Gouskova

منابع. 7

.انتشارات سمت: تهران. شناسي نظريه بهينگي واج). 1384. (خان، محمودجنبي •

مجله دانشكده ادبيات . ساختمان واجي وند درفارسي تهران). 1350. (ثمره، يداهللا •

.29-38صص . دوره دوم. 77شماره . دانشگاه تهران

. چاپ اول. آواها و ساخت آوايي هجا: آواشناسي زبان فارسي .)1364. (ثمره، يداهللا •

.مركز نشر دانشگاهي: تهران

.انتشارات دانشگاه تهران: تهران. فرهنگ متوسط دهخدا). 1386. (اكبردهخدا، علي •

ساخت هجايي با بررسي رابطه). 1391. (كرد زعفرانلو كامبوزيا، عاليه و خيرآبادي، رضا •

هاي زبان و ادبيات پژوهش. افزاي زبان فارسيميزان زايايي وندهاي اشتقاقي فعل

. 143-156صص . شماره سوم. دوره سوم. تطبيقي

هاي زبان طبقات طبيعي در واكه). 1388. (زعفرانلو كامبوزيا، عاليه و هاديان، بهرامكرد •

.117-144صص . شماره پانزدهم. پژوهش زبان و ادب فارسي. فارسي

هاي مشتق و مركب زبان آرايي واژهبررسي واج). 1391. (شاوردي شهركي، فاطمه •

دانشگاه تربيت مدرس، . همگاني شناسيزبان پايان نامه كارشناسي ارشد رشته. فارسي

.دانشكده علوم انساني

انتشارات : تهران. قياسي زبان فارسي - فرهنگ الفبايي). 1384. (مشيري، مهشيد •

.سروش• Alamolhoda, S.M. (2000). Phonostatistics and Phonotactics of the Syllable in

Modern Persian. Helsinki: The Finnish Oriental Society.

• Gouskova, M. (2004). Relational hierarchies in Optimality Theory: the case of

syllable contact. Phonology, 21, 201-205.

• Jazayery, M.A. & Paper. H. (1961). A reference grammar of modern Persian.

Unpublished. University of Michigan.

...آرايي كلمات فارسي با واج رو همكا كرد زعفرانلوكامبوزيا عاليه

30

• Jespersen, O.(1904). Lehrbuch der Phonetik. Leipzig / Berlin: B.G. Teubner.

• Kramsky, J. (1939). A study in the phonology of Persian. Archiv Orienta'lni',

Vol. 11-12, pp. 66-83.

• ………….. (1948). A phonological analysis of Persian monosyllables. Archiv

Orienta'lni', 16, 103-134.

• Majidi, M.R. (1986). Strukturelle grammatic des neupersischen, I: phonologie.

Hamburg: Helmut Buske Verlag.

• Murray, R.TW. & Venemann, T. (1983). Sound change and syllable structure in

Germanic phonology. Language, 59, 514-528.

• Nye, G.E. (1954). The phonemes and morphemes of modern Persian. Doctoral

dissertation. University of Michigan.

• Scott, C.T. (1964). Syllable structure in Persian. Anthropological Linguistics, 6,

27-30.

• Sievers, E. (1881). Grundz ge der Phonetik. Leipzig: Breitkopf and Hartel.

• Zolfaghari Serish, M. (2004). Phonological analysis of consonant cluster in

Persian. MA dissertation. Tarbiat Modares University.