d4d pi 09 shq fin - d4d-ks.orgd4d-ks.org/wp-content/uploads/2017/07/d4d_pi_09_shq_web.pdf · me...

Inst

ituti

krk

imor

Dem

okra

ci p

r Z

hvilli

m

| Se

ria: I

nter

esi p

ublik

| N

r. 9

| Pr

ishtin

a, 2

017

| Stimujt pr reform: Rritja e mundsive pr nxnsit/et dhe t diplomuarit/at e AAP-s n tregun e puns

Rritja e mundsive pr nxnsit/et dhe t diplomuarit/at e AAP-s n tregun e puns - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

1

Stimujt pr reform: Rritja e mundsive pr nxnsit/et dhe t diplomuarit/at e AAP-s n tregun e puns

Prishtin, Janar 2017

Stimujt pr reform - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 2

T drejtat e autorit 2017. Instituti Demokraci pr Zhvillim (D4D).

T gjitha t drejtat e rezervuara. Prve citimit t fragmenteve t shkurtra pr qllim t kritiks dhe shqyrtimit, asnj pjes e ktij publikimi nuk mund t riprodhohet, ruhet n sistem ku mund t prdoret srish, apo transmetohet n fardo forme apo prmes fardo mjeti elektronik, mekanik, fotokopjues, incizues apo mjeti tjetr, pa lejen paraprake t D4D-s.

Punim i prgatitur nga:

Jehona Serhati

Me kontribut n redaktim:

Abby Riley

Ky hulumtim dhe punim sht br n bashkpunim me Fondacionin Henrich Bll Foundation. Mendimet dhe pikpamjet e paraqitura n kt punim jan t autorve dhe nuk i paraqesin mendimet dhe pikpamjet e Fondacionit Heinrich Bll. Prmbajtja e ktij punimi sht prgjegjsi e Institutit Demokraci pr Zhvillim dhe n asnj mnyre nuk reflekton pozicionin e Fondacionit Heinrich Bll Foundation.


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

3

Prmbajtja Prmbledhja ekzekutive 51. Hyrje 72. Analiz mbi historikun e AAP-s 11

2.1. Historiku 112.2. Sistemi i AAP-s dhe kuadri institucional 142.3. Qllimet strategjike qeveritare pr AAP-n 17

3. Hulumtimimetodologjia e hulumtimit dhe instrumentet e prdorura 26

3.1. Pasqyra statistikore 294. Korniza ligjore 365. Bartshmria e AAP-s 43

Arsimi i lart jo i diversifikuar 44Imazhi i AAP-s 46Provimi i maturs dhe relevanca e tij pr t diplomuarit e AAP-s 48Sigurimi i cilsis 49

Zhvillimi profesional i msimdhnsve 506. Tregu i puns 54

T dhnat prkatse mbi tregun e puns q kan t bjn me AAP-n 56(Mos)prputhja e shkathtsive 57Prgatitja e fuqis puntore pr tregun e huaj 60Krkesat dhe kushtet e tregut t puns kundrejt mundsive n sistemin e AAP - shtjet problematike 66Instrumentet dhe llojet e bashkpunimit ndrmjet AAP-s dhe tregut t puns 68

7. Vendet e puns n t kaluarn dhe ato n t ardhmen 718. Rekomandime 76

Qeverisja 76


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 4

Lidhja ndrmjet AAP-s dhe tregut t puns 77Prgatitja e fuqis puntore pr tregun e jashtm 78Bashkpunimi me diasporn n avancimin e AAP-s 79Monitorimi dhe vlersimi i AAP-s lidhja me krkimin-hulumtimin nga niveli universitar 79Komentet kthyese t pundhnsve dhe t diplomuarve ndaj krkesave dhe pritjeve t njri-tjetrit 81Sinkronizmi me zhvillimet n arsimin e lart 82Sigurimi i cilsis 83Rishikimi i formuls s financimit 83Prmirsimi i legjislacionit sekondar 84Zhvillimi i vazhdueshm profesional i msimdhnsve 87

Shtojca 1: pyetjet e ankets prmbledhse 88Shtojca 2: Tet nivelet e KKK-s me kualifikimet e cekura dhe nivelet e profesionit/zanatit. 89Shtojca 3: Struktura e Arsimit dhe Aftsimit Profesional n frymn e tr sistemit arsimor n Kosov 90Lista e referencave 91


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

5

Prmbledhja ekzekutive N kt punim analizohet Arsimi dhe Aftsimi Profesional (AAP) n Kosov me theks t veant n sistemin e AAP t shkollimit t mesm t lart q funksionon n kuadr t Ministris s Arsimit, Shkencs dhe Teknologjis (MASHT dhe t Agjencis pr Arsim dhe Aftsim Profesional, dhe Arsimin e t Rriturve). Ktu, ndr t tjera, jan elaboruar edhe mundsit pr bashkpunim dhe sinergji me Qendrat e Aftsimit Profesional (QAP-t) - q hyjn n kuadr t prgjegjsive t Ministris s Puns dhe Mirqenies Sociale (MPMS) - n plotsimin e boshllqeve t njra-tjetrs. Duke qen se sistemi i AAP-s si i till sht mjaft kompleks, n kt punim analizohen dhe elaborohen shtjet problematike kryesore n sistem dhe rreth tij, prmes analizimit t aspekteve kye q e formsojn botn e t aftsuarve n aspektin profesional/t zanatit n krkim t mundsive t mtejme pr aftsim, arsimim dhe treg t puns. Duke e prcjellur nj metodologji t bazuar n shqyrtimin e literaturs, hulumtim sekondar, vlersime dhe hulumtime n terren, n kt punim, n mnyr m specifike, elaborohen korniza ligjore, dokumentet strategjike, t dhnat n dispozicion si dhe studimet dhe opinionet e akterve nga baza dhe prfituesit kryesor. N kt punim po ashtu hidhet drit mbi proceset arsimore dhe t praktiks profesionale, mbi rolin dhe zhvillimin profesional t msimdhnsve dhe t instruktorve (t cilve shpesh u referohen si koordinator t praktiks) si dhe mbi rolin e institucioneve t tjera dhe t akterve relevant t prfshir, mbi ndrveprimin ndrmjet niveleve t tjera t arsimitsi dhe mbi zhvillimet n tregun e puns brenda dhe jasht vendit, si dhe s fundi bazuar n reformat e ndryshme t zbatuara deri m tani. M pas n dritn e objektivave kryesore q qeveria i ka caktuar sistemit sa i prket lidhjes s AAP-s me


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 6

botn e puns n kt punim identifikohen dhe shpalosen zhvillimet ndrkombtare n lidhje me vendet e puns n t kaluarn, si dhe vendet e puns n t ardhmen q do t krijohen, me implikime t mundshme pr tregun dhe fuqin puntore t Kosovs. Elaborimi i t gjitha ktyre pjesve prbrse t lidhjes ndrmjet AAP-s dhe tregut t puns sjell n pah nj numr rekomandimesh dhe sugjerimesh q do t kontribuonin pr krijimin e nj sistemi m t stimuluar t AAP-s drejt mundsive t nxnsve/e dhe t diplomuarve/a t AAP-s, n mnyr q ata t bhen m t punsueshm.


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

7

1. Hyrje Sistemi arsimor n Kosov i sht nnshtruar ndryshimit t vazhdueshm gjat tranzicionit q lindi pas lufts t vitit 1999. N vitet e fundit sht br gjithnj m e dukshme se ndonse popullata e saj, m e reja n Evrop shtnj aset i madh pr vendin, kjo n t njjtn koh v nj barr t rnd si mbi sistemin arsimor, ashtu edhe mbi tregun e puns n Kosov. Pas vitesh t tra t mbshtetjes nga donatort n kt nn-sektor, sistemi ende nuk ia ka dal t ec n kmbt e veta. Nj sistem ku as pundhnsit, e as sektori privat si trsi nuk ndjehen t prfshir, m shum paraqet potencial t lart pr rnie se sa pr rritje ekonomike, duke penguar kshtu do zhvillim t mtejm dhe qllimet pr prmirsim. do kriter i mparshm pr rekrutim ose punsim, kryesisht pasja e nj diplome ose shkollimi universitar, u shuan edhe para ndarjes s Jugosllavis. Megjithat, bizneset t cilat aspirojn t hyjn n tregun ndrkombtar, apo edhe t konkurrojn n tregun vendor, kan nevoj urgjente pr personel me aftsi dhe njohuri t mjaftueshme me qllim q ti prfitojn konsumatort, ta zgjerojn m tej biznesin e tyre dhe t konkurrojn n mnyr efektive. Nj qeveri si ajo e Kosovs, q aspiron t arrij njohjen e pavarsis, hyrje n BE prmes plotsimit t kritereve politike dhe ekonomike, si dhe aftsis pr t konkurruar ekonomikisht n skenn botrore, nuk mund ta realizoj asnjrn prej ktyre pa zhvillim ekonomik lokal t fuqishm, qeverisje transparente, arsim cilsor dhe ofrim t aftsimeve si dhe bashkpunim me sektorin privat. Me gjith rritjen e fuqishme ekonomike, t pakrahasueshme me pjesn m t madhe t Evrops q nga kriza financiare e vitit 2008, ekspertt konsiderojn se kjo rritje sht e paqndrueshme n aspektin afatgjat. Potencialisht, Kosova mund ta sfidoj kt parashikim prmes shfrytzimit t


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 8

fuqis dhe aftsis s popullsis s saj t re; por fatkeqsisht, Kosova ka edhe normat m t larta t papunsis s t rinjve n tr kontinentin, me rreth 61% (ASK, 2015, shih Tabeln). Numri i t rinjve q nuk jan t punsuar, n arsim dhe/ose aftsim (NPAA), me gjith nismat e gjata t politikave q kan pr synim prmirsimin n kto fusha, mbetet shum i lartaktualisht 30.2% (ASK, 2015). Fluksi vjetor i punkrkuesve t rinj q hyjn n tregun e punsimit sht jasht mase i madh, me m shum se 30,000 do vit, ndrsa mundsit e kufizuara nga shkollimi i mesm i lart deri te Arsimi dhe Aftsimi Profesional (AAP) pas shkollimit t mesm e rrisin mundsin e strngarkimit qoft t tregut t puns ose t sistemit t arsimit t lart. Shtrngesat dhe pengesat n periudhat e tranzicionit prej arsimit n aftsim t mtejm ose n tregun e puns, si dhe mungesa e cilsis n studime, aftsim ose mjedis t puns nxisin nj reaksion zinxhir n sistem. Duke i pasur parasysh kto sfida, Qeveria e Kosovs dhe institucionet e saj kryesore prgjegjse pr arsimin dhe aftsimin profesional jan angazhuar n mnyr aktive n reformim t politikave dhe t sistemit n trsi. Megjithat, mbetet pikpyetje niveli i zbatimit t ktyre reformave n mnyr adekuate, me koh ose se sa jan t prshtatshme pr arritjen e qllimit. Para se tua atribuojm ndonj sukses ose dshtim akterve t prfshir, duhet t shpjegohet se, si e tregon edhe literatura ndrkombtare mbi kt tem, institucionet shtetrore nuk jan bartsit e vetm t ksaj prgjegjsie, posarisht kur bie fjala te shpenzimet. Pr m tepr, kjo sht nj detyr e prbashkt, me prgjegjsin q bie edhe mbi ndrmarrjet dhe pundhnsit e t aftsuarve n AAP (Billett, 1998 te Hoeckel, 2008). Bazuar n shqyrtimin e literaturs, hulumtimin sekondar, vlersimet dhe hulumtimin n teren, ky studim krkon t hedh drit mbi veorit, sfidat kryesore dhe mungesat e stimujve, mbi potencialin e AAP-s n t ardhmen, mbi sistemet prcjellse kundrejt reformave t gjithanshme n


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

9

lidhje me politikat, si dhe, rrjedhimisht, t dilet me rekomandime dhe sugjerime konkrete q mund t kontribuojn pr nj sistem ku APP-ja stimulohet. Ky punim sht organizuar si n vijim: Pjesa e 2-t paraqet historikun e zhvillimeve dhe t sfidave q nga koha e Jugosllavis n Arsimin e Orientuar Profesional (AOP) t asaj kohe. Sfidat e prbashkta t s kaluars dhe t tashmes jan dhn brenda kontekstit t reformave aktuale n arsim t parapara nga Qeveria e Kosovs, n at q sot perceptohet si rruga me premtuese dhe me potencialin m t lart pr zhvillim ekonomik - Arsimi dhe Aftsimit Profesional. N pjesn e njjt jepet nj pamje m e thell eprbrjes s sistemit dhe aranzhimit institucional n frymn e agjends qeveritare, gjersa, po ashtu hedh drit mbi qeverisjen dhe financimin e sistemit. Po ashtu, krkon ti identifikoj pengesat tek organet dhe aktert relevant q marrin pjes n sistem, si dhe ata q jan prjashtuar nga proceset e politik-brjes, qeverisja dhe zbatimi i AAP-s. N prgjithsi, punimi i referohet ofrimit t APP-s formale - publike q bie nn prgjegjsin e Ministris s Arsimit, Shkencs dhe Teknologjis (MASHT) dhe t Agjencis pr Arsim dhe Aftsim Profesional, dhe Arsimin e t Rriturve (AAAPARr) (shih m shum pr zgjerimin e agjencive t pavarura si AAAPARr tek Qeverisja e AAP-s), por jan hulumtuar edhe mundsit pr bashkpunim dhe sinergjit me tet Qendrat e Aftsimit Profesional (QAP-t) q bien nn prgjegjsin e Ministris s Puns dhe t Mirqenies Sociale (MPMS)- n plotsimin e boshllqeve t njra-tjetrs. N pjesn e 3-t paraqiten metodologjia dhe metodat e prdorura pr kryerjen e studimit, pasqyra e prgjithshme e gjendjes s tanishme si dhe e trendeve gjat viteve t ndryshme prmes shifrave dhe numrave t dhna nga gjeneruesit primar zyrtar t t dhnave dhe studimet n dispozicion nga burime t tjera zyrtare. Shifrat e pjess Pasqyra statistikore do t shrbejn si paraqitje statistikore e situats dhe si nj interpretim i trendeve q


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 10

ndryshojn gradualisht, t analizave t raporteve relevante q jan n dispozicion si dhe t rezultateve t nxjerra nga anketa dhe instrumentet cilsore t ktij studimi. Pjesa e 4-t elaboron kornizn ligjore t AAP-s prmes nj analize tabelare q demonstron problematikat kryesore t lidhura me legjislacionin sekondar q i rregullon disa nga pjest prbrse t AAP-s n prpjekje pr tiu prgjigjur pyetjeve kye t hulumtimit dhe q pastaj t ofrohen rekomandime konkrete pr sa u prket prmirsimeve. Pjesa e 5-t paraqet mundsit, sfidat dhe pengesat gjatAAP s n nivelin e mesm t lart n ofrimin e bartshmris pr prfituesit e tij. Kjo pjes n mnyr m specifike prqendrohet n lidhjen me sistemet e tjera t arsimit, me theks t veant me arsimimin e lart, zhvillimin profesional t msimdhnsve, imazhin e AAP-s dhe sigurimin e cilsis. Pjesa e 6-t paraqet nj kontekst dhe analiz t detajuar t tregut t puns me fokus n trendet e fuqis puntore q kan t bjn me AAP-n n krahasim me nivelet dhe shtigjet e tjera. Pjesa e 7-t i referohet mungess s madhe t analizave n zhvillimet ndrkombtare n lidhje me punt e vjetra ose ato pun q m nuk krkohen n tregun e puns pr shkak t ndryshimeve t larmishme q kan ardhur krahas ndrkombtarizimit t teknologjis, globalizimit, etj., dhe t punve t ardhshme q do t lindin duke hedhur n pah disa implikime t mundshme pr tregun dhe fuqin puntore t Kosovs. N fund, n pjesn e 8-t nxirren prfundime lidhur me at se ku do t ndodhet sistemi n t ardhmen, prmirsimet e nevojshme dhe shtjet t cilat krkojn vmendje t mtejme drejt asaj q AAP-t t jen m llogaridhnse dhe nj aset pr rritje ekonomike.


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

11

2. Analiz mbi historikun e AAP-s

2.1. Historiku Nj vshtrim m nga afr i zhvillimit t politikave arsimore, si dhe n mnyr specifike, i nn-sektorit t AAP-s n ish-Jugosllavi tregon stagnim ose madje edhe prkeqsim t rezultateve sa i prket prmirsimit t cilsis dhe produktivitetit t puntorve t aftsuar pr tiu prgjigjur nevojave t tregut t puns. Mos efikasiteti ishte i dukshm n nj numr fushash, duke filluar prej mungess s burimeve njerzore adekuate n aspektin e profesioneve/zanateve, njohurive dhe shkathtsive, e deri te prqindja e lart e braktisjes s shkolls, prsritja dhe zgjatja e periudhave t msimnxnies (Djurisic, 1973:35, te Bacevic, 2014:35). Mosprputhja ndrmjet asaj far ishte fillimi dhe produkti i perceptuar arsimor n at koh ka rrjedh nga mungesa e udhzimit t t rinjve drejt sistemit t athershm t bazuar politeknik. Kto ishin kohra kur: pr shkak t prodhimit t palkundur industrial, Arsimi dhe Aftsimi Profesional Teknik (AAPT) shihej si sistemi q garantonte biletn hyrse n tregun e puns dhe n prodhim. Megjithat, n dritn e ndryshimeve t shpejta n prodhim, shkenc dhe teknologji, prfitimi i shkathtsive si integrimi n jet, praktika, vet-menaxhimi dhe puna prodhuese (Djurisic, 1973:35, te Bacevic, 2014:35), filloi t zbehej. Q nga periudha e viteve 1966-1970, mes nj ekonomie q luhatej dhe rritjes s normave t papunsis, lindi nevoja pr reformim t sistemit arsimor. Gjendja ekonomike perceptohej si dika q sillte m shum arsye pr prjashtim social. Me kt t papunt perceptoheshin si dikush q kishin status social t dors s dyt. Ndr t tjera, shtresat dhe klasat shoqrore bazoheshin n statusin dhe shtigjet arsimore. AAP (t cils i


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 12

referoheshin ather si AOP (Arsimi i Orientuar Profesional) perceptohej si arsimim pr shtresat punonjse, ndrsa gjimnazi, q prfshinte arsimin e lart, perceptohej si inteligjenca. Socialistt e asaj kohe, e obzervuan kt dukuri me sy kritik dhendrmorrn hapat e par drejt shuqarjes s pabarazive sociale. Andaj, t dy arsyet, sociale dhe ekonomike nxitn reformat e para n sistemin arsimor. (Bacevic, 2014). Reformat q filluan n disa pjes t Jugosllavis gjat vitit akademik 1975-1976 dhe gjat viteve 1979-1980 n pjesn tjetr t Jugosllavis kishin t bnin me profesionalizimin e arsimit n nj fushveprim m t gjer, ose prtej asaj q ather perceptohej si zhvendosja teknike zhvendosja e fokusit tek aftsit teknike dhe praktike m shum se sa te aftsit teorike. Ideja thelbsore prbhej nga futja e perceptimeve t reja ndaj vlers s profesioneve. Ksisoj rrodhi evolucioni i prgjegjsis s institucioneve arsimore n ofrimin e informatave t mjaftueshme lidhur me shtigjet q jan n dispozicion pr profesione/zanate dhe karriera t ndryshme, pa marr parasysh se cilat ishin perspektivat e ardhshme t studentve dhe t diplomuarve. Kjo reform ishte kritikuar me t madhe pr dshtimin e saj pr t trajtuar sfidat ekonomike t asaj kohe, pr shkak t prgatitjes jo adekuate t sistemit pr tiu prgjigjur shtjeve q haseshin n pritjen e nj numri t madh t vizitorve/studentve q krkoheshin pr t msuarit e shkathtsive praktike. Prandaj, hallka ndrmjet AOP (t sistemit t athershm t AAP) dhe industris nuk ishte nj piksynim i leht pr tu arritur si ishte supozuar n fillim me futjen n zbatim t reformave.

Pavarsisht reformave t vazhdueshme q ndodhnin n sistemet arsimore, sot, pas ndarjes s Jugosllavis dhe nj sr konfliktesh q nga ajo koh, ky aspekt mbetet nj nga m t vshtirt pr tu realizuar duke prfshir qllimet shum t rndsishme t sistemit arsimor, posarisht n


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

13

nn-sektorin e AAP-s n Kosov. Ndr t tjera, mjedisi politik dhe socio-ekonomik sht shum m i keq sot se q ka qen n t kaluarn: pr shembull, mungesa e industris ka uar n munges t prodhimit dhe si rrjedhoj n nj ekonomi e pazhvilluar me kapacitet t ult pr t krijuar vende t reja pune (AKB, 2012). Prve tjerash, mungesa e investimeve t huaja dhe pengesat e mdha n lirin e lvizjes, jan vetm disa q e kan br shum m t vshtir sigurimin e fondeve, krijimin e vendeve t puns ose stimujt pr bizneset q ti punsojn t diplomuarit e rinj. Megjithat, duhet pasur parasysh se niveli i mbshtetjes financiare pr mobilitet n vitet pasuese, e madje edhe tani krahasuar me periudhat e cekura m lart, jan pakrahasimisht m t larta, me gjith regjimin e vizave mungess s liris s lvizjes pr n vendet e BE-s ose m saktsisht n zonn Schengen. Zhvillim i shpejt i internetit dhe i teknologjis, mundsit m t mdha pr t msuar gjuh t huaja t reja si dhe nj numr reformash t reja n sistemet arsimore n mbar botn (prfshir fenomenet e internacionalizimit dhe globalizimin, si rrjedhoj dhe mbshtetja financiare pr programet e mobilitetit) kan luajtur nj rol ky n transferin e njohurive dhe t shkathtsive, mobiliteti i studentve, i msimdhnsve, i fuqis puntore, investimet e huaja, si dhe bashkpunimi ndrkombtar ndrmjet sektorit publik dhe privat, jan vetm disa. Duke e thn kt, as sistemi arsimor i Kosovs n rolin e ofruesit t fuqis puntore t shkatht, e as tregu i nuk munden ti prgjigjen fryrjes s tanishme t krkess pr arsim dhe aftsim, gj q shpjegon norma astronomike t papunsis n Kosov. Prandaj, sistemi do t duhej dhe detyrimisht duhet t jet n gjendje t prgatis nj fuqi puntore t punsueshme pr nj treg prtej kufijve t Kosovs (FET, 2012, 2014). Nn patronatin e organizatave donatore, mbshtetja pr reformat n AAP n Kosov ka filluar para m shum se nj dekade. Nj varg modelesh jan


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 14

prezantuar prfutjen e udhzimit pr karrier, t till qoft si shrbim ose modul prbrenda plan-programeve, aftsimi i msimdhnsve me fokus n aspektet pedagogjike dhe metodike, mbshtetja pr kompanit pr t pranuar student t AAP-s n format e programeve aktive t tregut t puns, modelet e monitorimit dhe t vlersimit n politikat dhe praktikat e AAP-s, strukturat e koordinimit t donatorve, krijimi i sistemit kombtar t kualifikimit, si dhe krijimi i Qendrave rajonale t Kompetencs. Sot, AAP ende prballet me sfida t mdha n njrn nga pjest prbrse m t fuqishme t sajlidhjen me tregun e puns pr t prodhuar nj fuqi puntore t shkatht q mund t kontribuoj n rritjen ekonomike.

2.2. Sistemi i AAP-s dhe kuadri institucional Sistemi arsimor formal publik n Kosov prbhet nga 42 institucione parashkollore, 989 shkolla fillore dhe shkolla t mesme t ulta, 116 shkolla t mesme t larta q ofrojn nivelet 3 dhe 4, dhe 6 universitete ose ofrues t kualifikimeve t niveleve 6, 7 dhe 8. (MASHT, 2016; USAID, 2015:11). Ende, niveli 5 ose aftsimi profesional pas shkollimit t mesm nuk ofrohet n sektorin e arsimit publik (Shih Shtojca 6, Struktura e Sistemit t AAP-s). Sektori privat sht ofruesi i vetm i ktij niveli t kualifikimeve. Pes institucione private t aftsimit profesional post-sekondar jan themeluar n dekadn e kaluar, duke e rritur ofrimin e aftsimit n profesionet shndetsore, dizajn t kostumeve, shkencat e aplikuara teknike dhe teknologji informative dhe t komunikimeve (TIK). (shih listn me institucionet private pas shkollimit t mesm nn Shtojcn 5). T gjitha kto i kan degt e tyre kryesore n kryeqytet, e disa prej tyre s fundi kan hapur nn-deg n qytetet e tjera. T gjitha institucionet private t aftsimit profesional funksionojn n mnyr autonome, por i nnshtrohen licencimit nga MASHT dhe akreditimit nga Autoriteti Kombtar i Kualifikimeve (pr m shum


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

15

shih nn Qeverisja). N vitin 2016, shtegu i aftsimit profesional prfshinte 50.8% t t gjitha niveleve n shkollat e mesme t larta me 67 shkolla t shprndara n tr vendin. T gjitha shkollat pas shkollimit t mesm ofronin kualifikime t niveleve 2, 3 dhe 4 (shih Shtojcn 2- Nivelet e kualifikimeve t Kornizs Kombtare t Kualifikimeve (KKK) n prputhje me Kornizn Evropiane t Kualifikimeve (KEK). Me gjith normat e larta t regjistruara n vitet 2011, 2012 dhe 2013rreth 60% t arsimit t mesm t lart ishte i regjistruar n AAP t dhnat zyrtare tregojn nj rnie t shpejt t regjistrimeve n AAP dhe pothuajse nj pjesmarrje t balancuar mes AAP dhe gjimnazeve (49% kundrejt 51% AAP) (shih detajet n Tabeln specifikuese Tabela 1). Pr ta demonstruar n aspektin pamor nj tablo m t madhe t shprndarjes s shkollave n mbar vendin, m posht kemi paraqitur nj hart me t gjitha shkollat e aftsimit profesional dhe lokacionet e tyre n komunat e ndryshme. Figura 1: Shprndarja gjeografike e shkollave profesionale n Kosov

Burimi: AAP - Wiki Platforma, Portali i shkollave t AAP-s, 2016.


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 16

Studimi demonstron mosprputhje ndrmjet profileve t ofruara dhe nevojave t tregut komunal dhe lokal t puns, q domethn se profilet e ofruara n disa komuna nuk prkojn me sektort q shpallin vende t lira pune n kuadr t asaj komune (MASHT, 2015, shih Tabeln specifikuese, Diagrami 5). Afr fundit t vitit t 2008, me synimin q t ofrojn shrbime t shumfishta (duke prfshir kurse t shkurtra dhe kualifikime t nivelit 5), msimnxnie t bazuar n pun, nj lidhje me t ngusht ndrmjet AAP-s dhe tregut t puns dheorganizim fleksibil pedagogjik (Procesi i Torinos, 2012) si rezultat nn-sektorit publik t AAP-s s Kosovs i jan shtuar dy qendra t kompetencs (QeK)1, pr t vazhduar n vitin 2013 me krijimin e dy edhe QeK-ve t tjera n Ferizaj dhe Prizren (shih listn e profesioneve nn Tabeln 2). Fillimisht, njzet e nj profile jan hapur q nga fillimi i themelimit t ktyre qendrave. T gjitha (katr) QeK-t jan funksionale n kto fusha kryesore: ekonomi, ndrtim, tregti dhe komunikacion, turizm dhe akomodim, si dhe shndetsi. Gjat tr ktyre viteve, disa prej QeK-ve kan shtuar profile t reja; pr shembull, ushqyerja dhe kujdesi social n QeK Ferizaj kan formuar partneritete publiko-private me ndrmarrjet lokale dhe ndrkombtare. Megjithat, sistemi AAP nuk kufizohet vetm n ofrimin formal me koh t plot dhe fillestar2, por shtrihet edhe te ofruesit q menaxhohen nga Ministria e Puns dhe e Mirqenies Sociale (MPMS), q prfshin tet Qendrat e 1 Qendrat e Kompetencs fillimisht jan menduar si shkolla profesionale q do t dalloheshin nga shkollat e tjera prmes ofrimit t kualifikimeve t nivelit 5, kurse t shkurtra, kapacitet pr t mbuluar krkesat rajonale, si dhe praktika profesionale do t ishte e nj rndsie shum t lart t pasqyruar prmes plan programeve. 2 Ofrimi fillestar: "Arsimi i prgjithshm ose arsimi dhe aftsimi profesional q realizohet n sistemin arsimor fillestar, zakonisht para se t hyhet n jetn punuese (Cedefop, Terminologjia e politikave t Arsimit dhe Aftsimit Evropian, 2008).


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

17

Aftsimit Profesional(QAP)3 q u shrbejn nevojave t t papunve t regjistruar dhe t t interesuarve t tjer n formn e moduleve t mtejme dhe/ose plotsuese t aftsimit t nj periudh kohore prej 3-6 muaj (MPMS, 2016).

2.3. Qllimet strategjike qeveritare pr AAP-n Qeveria aktuale kryesisht ka vendosur t fokusohet n zhvillimin ekonomik dhe n punsim. Strategjia Kombtare e Zhvillimit 2016-2021, e miratuar s fundmi, e rangon arsimin, prshir AAP-n, n mesin e tridhjet e katr prioriteteve t parapara nn kapitullin mbi Kapitalin Njerzor si faktor ky pr zhvillim t qndrueshm. Kapitulli i njjt e njeh nevojn urgjente pr prmirsim, si rrjedhoj edhe investimet n sektorin e arsimit n drejtim t .shndrrimit t fuqis puntore t Kosovs n motor t zhvillimit.Plani njeh nevojn pr prmirsime t mdha n aspektin e cilsis n AAP, lidhjen me krkesat e tregut t puns, prmirsimin e plan-programeve shkollore, si dhe prmirsimet n investime dhe infrastruktur pr AAP-n (Plani, 2016). Institucionet prgjegjse t sistemit t AAP-s, si shkollat profesionale publike nn MASHT-in dhe qendrat e aftsimit profesional nn MPMS-n, kan hartuar dhe miratuar nj numr dokumentesh strategjike q kan pr synim promovimin, planifikimin, shqyrtimin dhe monitorimin e rregullt t gjith nn-sektorve t ndryshm t sistemit arsimor. Synimet e Qeveris s Kosovs pr reforma zhvillimore n arsim dhe n resurset njerzore, jan 3 QAP-t jan organizata strukturale nn patronazhin e Ministris s Puns dhe Mirqenies Sociale dhe Departamentit t saj t Puns dhe t Punsimit (MPMS, 2009) dhe u shrbejn nevojave t t papunve, atyre q jan n krkim t puns dhe t interesuarve t tjer pr kurse t shkurtra n aftsim profesional. Ndr t tjera, Qendrat e Punsimit kan mandatin pr ti informuar ata q krkojn pun pr mundsit pr aftsim profesional , duke prfshir kualifikimet dhe profilet profesionale q ofrohen atje


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 18

prcaktuar n dokumentin gjithprfshirs t politikave shtetrore, Plani Strategjik i Arsimit n Kosov 2011-2016 (PSAK). Qllimi themelor i ktij dokumenti sht promovimi dhe mbshtetja ndaj nj fuqie puntore t aft n pajtim me krkesat e tregut t puns, posarisht pr nn-sektorin e AAP-s. Ky dokument prcakton tet objektivat kryesore t AAP-s q monitorohen dhe shqyrtohen mbi baza vjetore kundrejt nj grupi treguesish n kornizn e Rishikimit Vjetor t Prbashkt pr tr sektorin e arsimit. Organizimi i praktiks profesionale t msimnxnies n bashkpunim t ngusht me ndrmarrjet, autonomia financiare dhe operative, qendrat e integruara t kompetencs n AAP-n e bazuar n shkollat shtetrore, profile t bazuara n tregun e puns t analizuara nga institucionet e AAP-s, posedimi i nj sistemi funksional t sigurimit t cilsis, plan programe msimore t nxitura/inspiruara nga tregu i puns, rritje t opsioneve t mobilitetit pr studentt dhe t punsuarit jasht Kosovs dhe posedimi i nj Rrjeti Kombtar funksional t Kualifikimeve (MASHT, 2010) jan treguesit kryesor pr AAP Vendosja e prioriteteve pr zhvillim t qndrueshm strategjik ishte konsideruar me rndsi kryesore edhe n Programin Qeveriss 2011-2014. Ky program nnvizonte rolin e investimeve private dhe zhvillimit t ndrmarrsis si gjenerator kryesor t rritjes ekonomike. N pajtim me kt qllim, Ministria e Tregtis dhe Industris (MTI) e kishte hartuar Strategjin pr Zhvillimin e Sektorit Privat 2013-2017. N kt linj, u identifikuan gjasht sektor industrial kryesor: Prpunimi i Metaleve; Teknologjia Informative dhe Kontraktimi i Punve Biznesore (jasht organizats/vendit, etj.); Tekstilet; Prpunimi i Drurit; Agro-ushqimi; dhe Turizmi (Qeveria e Kosovs, 2015: 17). Nj studimi tregon se bujqsia, e cila pr shkak t kapacitetit dhe madhsis s saj (proporcioni i popullats bujqsore sht 60%) dhe potencialit m t lart pr punsim n


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

19

sektorin rural (mbi bazn e vlersimeve t prafrta), e sidomos punsimi i grave duhet t luaj nj rol kryesor n agjendn e politikave (Alled, 2015). Vendet e BE-s n prgjithsi mbizotrojn si model pr Kosovn. Modelet q ndiqen n arsimim, m saktsisht prfshijn SHBA-n dhe Mbretrin e Bashkuar. Ekzistojn nj numr arsyesh se pse vendi ndjek disa modele t Evrops perndimore. S pari, Kosova n vazhdimsi po prpiqet t bashkpunoj me BE-n dhe t prfitoj nga programet dhe instrumentet financiare t saj t cilat promovojn zhvillimin e shkathtsive, punsueshmrin, prfshirjen sociale dhe zhvillimin ekonomik (BE, 2015:117). Aspekti i dyt m i rndsishm i AAP-s sht roli i saj gjithnj n rritje n prgatitjen e fuqis puntore pr kualifikimet fillestare q do t mund ta shtronin rrugn pr aftsim t mtejm dhe punsim n disa nga destinacionet m t shpeshta t kosovarve si jan Gjermania, Zvicra ose Austria n fushat teknike ose fushat tjera profesionale. T dhnat m t fundit tregojn se diku 80% t aplikantve (nga 33,135) u sht lshuar leja e puns vetm brenda gjysm viti(ZAV, 2016) dhe shumica e vendeve t puns jan gjetur n fushn e ndrtimit dhe turizmit/gastronomis. Pavarsisht ktyre hapave t rndsishm q jan ndrmarr drejt prmirsimit, sipas Raportit m t fundit t Progresit t Komisionit Evropian (KE, 2016), vendi nuk e ka prmirsuar cilsin e arsimit. Arsimi, hulumtimi dhe zhvillimi jan penguar nga shpenzimet e pamjaftueshme publike, bashkpunimi i dobt ndrmjet shkollave profesionale dhe ndrmarrjeve, si dhe vonesat n zbatimin e politikave pr t ngushtuar kt boshllk sa u prket shkathtsive. (KE, Raporti i Progresit, 2016).Kur deklaratat e raportit t njjt jan krahasuar me dokumentet e politikave dhe strukturat bashkrenduese ekzistuese, del se aktualisht sht mit se korniza ligjore e Kosovs dhe dokumentet e disponueshme strategjike prkojn me


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 20

nevojat e saj reale. Si sht raportuar kohve t fundit, Programet e arsimit dhe aftsimit profesional bashkrendohen dobt, u mungojn strategjit dhe prioritetet adekuate, dhe nuk i vn n zbatim strategjit pr zhvillim ekonomik t Kosovs. (KE, 2016:40).

Financimi Pavarsisht nga prioritetet e prcaktuara, zbatimi i politikave, i qllimeve dhe i caqeve t prcaktuara nga Qeveria n mas t madhe varen nga ndarja e buxhetit n nn-sektort prkats, autoritetet q i kryejn aktivitetet e ndara dhe nivelet e arsimit. Shpenzimet publike t Kosovs n arsim jan rritur nga 3.3% t PBB n vitin 2007, n 4.4 % n vitin 2014 (shih Tabeln 4), por kjo shum e prgjithshme sht zvogluar n 3.9% n vitin 2015. Me gjith kt rritje, Kosova ngec prapa mesatareve t Evrops dhe t Azis Qendrore si dhe disa vendeve n rajon (USAID, 2015). Prve tjerash, FMN-ja dyshon se gjendja do t prmirsohet, duke pasur parasysh presionin e fort politik pr t shpenzuar n fushat jo-urgjente si dhe pr shkak t zhvendosjes s fokusit n nevojat e pensionistve, veteranve, ish t burgosurve politik, si dhe shrbyesve civil. Zhvendosja e till pritet t paraqes rrezik n shtrydhjen e investimeve n shndetsi, arsim dhe projektet e tjera kapitale (FMN, 2016:17). Deri m sot treguesi i vetm i qart i buxhetit pr AAP sht formula e financimit pr student, sipas t cils shkollat profesionale marrin 27 euro pr nj nxns/student gjat nj viti shkollor. Ekziston nj dallim prej vetm 3 euro ndrmjet shtegut t AAP-s dhe gjimnazeve pa marr parasysh krkesat specifike t profilit. AAP mbetet m pak e financuar, ndonse AAP konsiderohet m e shtrenjta, sidomos krahasuar me arsimin e prgjithshm me veorin e tij specifike t praktiks dhe t msimnxnies t bazuar n pun (Hoeckel,2008). Kjo formul vlen pr t gjitha profilet


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

21

pa marr parasysh nevojat specifike t profileve t pastra teknike si jan ndrtimi dhe inxhinieria e shum profile tjera. Vlen t nnvizohet se formula e financimit sht vlersim i nj paushall pa marr parasysh nevojat n profilet e larmishme q ofrohen nga shkollat e ndryshme. Zyrtarisht, kjo sht rregulla sa i prket financimit. Prgjegjsit dhe buxheti prkats pr AAP jan t shprndara npr struktura t ndryshme si AAAPARr, Departamenti i Arsimit Para-Universitar dhe Divizioni i AAP-s. Pa nj mbikqyrje t qart t buxhetit pr AAP gjat nj viti t caktuar, procesi i definimit t prioriteteve strategjike dhe i dizajnimit t politikave efikase pengohet n mas t madhe (FPR, 2016:21). N vitin 2015, shpenzimi i prgjithshm publik n arsim kishte rn n 3.9 % t PBB, prej 4.1 % t PBB-s n vitin 2014 (shih Tabeln 5), gj q gjersisht sht n pajtim me vendet me t ardhura mesatare me profile t ngjashme moshore. Megjithat, duke pasur parasysh numrin e madh t studentve kundrejt popullats s prgjithshme dhe pr shkak t bazs s ult t PBB-s, Qeveria e Kosovs shpenzon dukshm m pak se disa nga vendet fqinje (24.5%) pr nj nxns n arsimin fillor dhe at t mesm (MASHT, 2015, UNICEF, 2015). Pr m tepr, 75% e shpenzimeve t prgjithshme n arsim shkojn pr rroga dhe rritjet n shpenzimet n arsim jan prdorur gati n trsi pr rritje rrogash se sa pr prmirsim t cilsis n arsim (vetm 0.2 % t shpenzimit n arsim ishte ndar pr aftsim t msimdhnsve) (KE, 2016: 40). Prandaj, shtrngesat n buxhet jan arsyet e vazhdueshme pse shkollat e AAP-s kan infrastruktur dhe pajisje t dobta, dhe puntorit pr shkathtsi t caktuara jan t kufizuara (FET, 2014) me gjith vetdijesimin e lart t akterve t tjer jasht qarqeve t vendim-marrsve politik dhe thirrjeve pr prmirsim t infrastrukturs (FET, 2014;UNDP, 2016).


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 22

Qeverisja e AAP-s Sektori i AAP-s, sikurse tr sistemi arsimor, kryesisht drejtohet nga Ministria e Arsimit, Shkencs dhe Teknologjis (MASHT). Megjithat, pas futjes s agjends s decentralizimit, drejtorit komunale t arsimit (DKA) kan marr prsipr menaxhimin operativ t shkollave n nivelin lokal. N prgjithsi, prgjegjsit dhe detyrat pr sistemin e arsimit n Kosov jan t shprndara si vijon: MASHT-i sht prgjegjs pr qasjen makro n menaxhim, prfshir infrastrukturn, kompensimin financiar t DKA-ve (kto t fundit ua bartin at shkollave n nivel t komuns), hartimi dhe zbatimi i legjislacionit, hartimi/zhvillimi i politikave si dhe krijimi dhe menaxhimi i sistemit t prgjithshm t certifikimit pr t gjith msimdhnsit, promovimi i politikave sa i prket msimit gjat gjith jets, hulumtimet dhe prfshirja n arsim, dhe kryerja e inspektimeve n arsim t DKA-ve. DKA-t jan prgjegjse pr nivelin e mesm, si prcaktohet n Ligjin pr Arsimin n Komuna (Nr. 03/L-068). Ato jan t mandatuara pr kto fusha kryesore q mbulojn institucionet publike t arsimit dhe ofrimin e arsimit publik n nivelet para fillor, fillor, t mesm t ult, t mesm t lart dhe arsimin e lart npr komunat e Kosovs: ndrtimi i objekteve arsimore, regjistrimi dhe pranimi i nxnsve/studentve, punsimi i msimdhnsve dhe i personelit tjetr t shkolls, przgjedhja e drejtorve dhe e zvendsdrejtorve t institucioneve arsimore (sipas kritereve t prcaktuara nga MASHT-i dhe me prfaqsimin e nj antari nga MASHT-i n komisionin e rekrutimit), pagimi i stafit menaxherial dhe i personelit tjetr t punsuar, aftsimi i edukatorve dhe i stafit tjetr profesional, mbikqyrja dhe inspektimi i procesit arsimor/edukativ, monitorimi dhe raportimi mbi mbarvajtjen edukativo-arsimore dhe shoqrore t nxnsve/studentve, dhe prgjegjsi t tjera4. N fund, 4 Me qllim q t mos zgjateshim shum ktu nuk jan prmendur prgjegjsit e


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

23

institucionet arsimore jan prgjegjse pr nivelin mikro, si identifikimi i nevojave t stafit pr trajnim/aftsim, planifikimi i buxhetit, hartimi i planeve t shkolls, vlersimi i brendshm i nxnsve/studentve dhe analiza e tregut t puns (duke i prshtatur nevojat e shkolls - hapja e profileve t reja - me ato t tregut t puns). Megjithat, prgjegjsia sa i prket analizs s tregut t puns sht e rregulluar me ambiguitet nga legjislacionet prkatse dytsore (shih Analizn Tabelare t Kornizs Legjislative). MASHT-i e ka pasur prgjegjsin pr zhvillimin profesional t msimdhnsve deri n vitin 2008, por q kjo u ishte dorzuar DKA-ve me agjendn e decentralizimit. Pavarsisht nj sr masash pr ndrtim t kapaciteteve pr DKA-t dhe stafin e tyre, kapacitetet mbeten t kufizuara pr menaxhimin e tr ngarkess s puns q i kishte pushtuar ata si n aspektin cilsor, ashtu edhe at sasior (KCSF, 2009; Gowing dhe Saqipi, 2010). Pr m tepr, sht MASHT-i vet q ka vlersuar se decentralizimi dhe bartja e prgjegjsive njkohsisht ka shkaktuar mosprputhje ndrmjet prgatitjes profesionale t stafit t DKA-ve dhe prgjegjsive t reja t marra prsipr (MASHT - RPB, 2012). Procesi i vendim-marrjes shtrihet brenda territorit t MASHT-it pr shkollat profesionale dhe MPMS-s pr QAP-t. Kohve t fundit, pas themelimit (2015) t Agjencis pr Arsim dhe Aftsim Profesional dhe Arsimin e t Rriturve (AAAPARr), e cila ende sht duke e testuar n 6 shkolla, drejtimi i ktyre shkollave testuese sht bartur tek ky institucion i krijuar m shum n mnyr t centralizuar ku prfshihen financat, personeli dhe infrastruktura.

Rezultatet e tanishme nga faza testuese tregojn nj numr pengesash dhe kufizimesh sa u prket kapaciteteve t ksaj

tjera t DKA-ve, duke marr parasysh se ato nuk jan drejtprdrejt t lidhura me AAP.


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 24

agjencie, mirpo niveli i centralizuar i ksaj agjensie sht konsideruar si hap i rndsishm duke pasur parasysh q shkollat profesionale (ato nn pilotimin e AAAPARr dhe t tjerat q nuk jan pjes e pilotimit) prballen me vshtirsi t mdha pr t shfrytzuar t ardhurat e gjeneruara pr shkak t procedurave komplekse t buxhetit (shih m shum nn financimin). Faza pilote e AAAPARr ende nuk sht vlersuar, mirpo mbetet shtje konsideromi nse do ta zgjeroj qeverisjen m tutje tek shkollat tjera t AAP-s (ashtu sic ka qen plani). Prve linjs s menaxhmentit, ekzistojn disa institucione t tjera profesionale prgjegjse pr shtjet e AAP-s. M saktsisht, Kshilli i AAP-s (KAAP) sht organ shtetror prgjegjs pr prshtatjen/miratimin e standardeve, formalizimin e pjesmarrjes s hisedarve institucional, pjesmarrsve nga tregu i puns dhe partnerve social n brjen e politikave q kan t bjn me arsimin profesional dhe caktimin e prioriteteve strategjike n kuadr t Ministris s Arsimit, Shkencs dhe t Teknologjis (FET, 2014). KAAP-i sht ri-funksionalizuar pr her t tret n historin shtatvjeare t ekzistimit t tij. Procesi i ri- funksionalizimit u pasua nga organizime dhe aranzhime t ndryshme n lidhje me procedurat operative dhe mandatin e tij. Kohve t fundit qllimi i KAAP-it sht forcimi i bashkrendimit ndrministror me qllim kryesor lidhjen e AAP-s me tregun e puns (Qeveria e Kosovs - NERP, 2015). Autoriteti Kombtar i Kualifikimeve nga ana tjetr sht prgjegjs pr validimin e standardeve profesionale, akreditimin e programeve t AAP-s dhe mbikqyrjen e kualifikimeve shtetrore krahas me Ministrin e Arsimit, Shkencs dhe t Teknologjis. Akter t tjer t rndsishm n AAP, por aktualisht vetm me pjesmarrje t kufizuar n qeverisje me prfshirje m t lart por me prfshirje m t madhe n brjen e politikave


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

25

jan Odat e Tregtis dhe Odat e Zanateve. Oda e Tregtis e Kosovs prbhet nga 30 asociacione/shoqata prmes m shum se 15,000 antarve/bizneseve t AAP-s t regjistruar, prfaqson pjesn m t madhe t komunitetit t biznesit n vend, dhe roli i saj ndaj sistemit t AAP-s ofrohet prmes Departamentit t AAP-s t integruar n kuadr t ods. Odat e tjera si ajo Amerikane, Britanike, Italiane, Kosovaro-Turke, Holandeze, Gjermano-Kosovare pr t mos prmendur edhe shoqata t tjera vshtir se jan t pranishme n shtjet e AAP-s - qoft n brjen e politikave ose praktikimin e AAP-s - me prjashtim t Ods Gjermano-Kosovare q po tregon interes m t madh dhe prfshirje aktive n tre deri katr vitet e fundit. Me gjith futjen e strukturave t reja n sistem, rolet dhe mandatet e tyre shpesh i hutojn aktert e ktij sistemi prfshir ktu aktert kryesor pr nj AAP ideale q aspirohet-sektori privat (fokus grupi, shtator 2016). Duket se shum gjra po ndodhin n nivel t politikave t sistemit t AAP-s, por sot e kuptojm se reformat jan duke e zvendsuar dhe shfuqizuar njra-tjetrn pa arritur asnjher tek pundhnsit (Ibrahimi, A., 2015). Kjo tregon izolimin tipik t reformave t politikave nga shfrytzuesit e fundit t produkteve t sistemit tregu i puns.


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 26

3. Hulumtimimetodologjia e hulumtimit dhe instrumentet e prdorura Ky projekt hulumtimi sht nxitur nga nevoja pr t analizuar qeverisjen dhe strukturat e stimujve t arsimit dhe aftsimit profesional n Kosov dhe ofron rekomandime sa u prket politikave mbi at se si kjo tu prgjigjet m shum nevojave aktuale dhe t ardhshme t tregut t puns. Ky projekt hulumtimi krkon t hulumtoj ofrimin e nj AAP-je q u prgjigjet nevojave t bots s puns, brja e politikave n prputhje me kto nevoja dhe mundsit m thelbsore, q ndrmarrjet t sillen m afr brjes s politikave dhe bashkfinancimit/bashk aftsimit. Si sht treguar n propozimin fillestar t ktij studimi, grupet primare t targetuara n nivel institucional jan MASHT-i, AKK, AAAPARr, KAAP, QeK-t, STIKK, OEK, MPMS, grupet e ekspertve dhe OJQ-t, komuniteti akademik, media, nxnsit/studentt dhe prindrit dhe Zyra pr Planifikim Strategjik, n kuadr t Zyrs s Kryeministrit. Prfitues t trthort t cilt do t prfitojn nga prmirsimi i shkathsive nga nj politik e ndryshme jan t rinjt kosovar t papun dhe sektori privat. Metodologjia e hulumtimit pr kt projekt prmban si metodologjin sasiore, edhe at cilsore.

Instrumentet Gjetjet e hulumtimit kryesisht bazohen n t dhna sasiore dhe cilsore, m sakt n nj ankete t tipit prmbledhs, fokus grupe dhe diskutime t stilit t sallonit q i kushtohen n mnyr specifike tems s ktij punimi si dhe gjrave t tjera q jan relevante pr temn si Kontributi i mobilitetit t fuqis puntore n zhvillimin njerzor dhe at ekonomik.


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

27

Mostrat Hulumtimi cilsor: Duke qen se instrumentet e prdorura pr mbledhjen e t dhnave nga msimdhnsit, nxnsit/studentt/t aftsuarit dhe prindrit jan t natyrs sasiore, nxjerrja e mostrave t t anketuarve do t bhet mbi bazn e nxerrjes s mostrs jo t rastsishme (si nj dhe e vetmja metod pr hulumtim sasior). Prfaqsuesit e shkollave si drejtort dhe zvendsdrejtort, nxnsit dhe prindrit e nxnsve t anketuar do t przgjidhen mbi bazn e lokacioneve t t anketuarve pundhns/kompani. Profilet/profesionet nuk kan qen kriter pr mostr n kt faz t hulumtimit. Hulumtimi sasior: bazuar n t dhnat e mbledhura prmes nj vale prmbledhse (Omnibus) prmes dy pyetjeve kryesore q u jan parashtruar t anketuarve (shih Shtojca 1 - Pyetjet e ankets prmbledhse). Anketa prmbledhse sht kryer n t gjitha (38) komunat e Kosovs me przgjedhjen e t anketuarve prmes nj mostre shtresore (n tre faza).Jan anketuar 1065 persona t moshs mbi 18 vjeare duke prfshir t gjitha etnit n Kosov (ku secili prej tyre kishte karakteristika t prbashkta me tjetrin, bazuar n statistikat zyrtare t popullats t nxjerra nga ASK). Pyetjet e hulumtimit kundrejt instrumenteve dhe metodave t prdorura a. Deri n far shkalle APP n Kosov, n formatin e saj t

tanishm, ofron bartshmri n kuadr t nj kornize t institucionalizuar t kualifikimit? Fokus grupi me nxns dhe t diplomuar, drejtor shkollash dhe prindr, analiza e sistemeve t tjera ndrlidhse, si sistemi pas shkolls s mesme dhe arsimi i lart, analiza e Kornizs Kombtare t Kualifikimeve dhe planet q priten pr shqyrtimin e saj.

b. A ka tendenc q nxnsit/studentt e APP-s t shndrrohen n fuqi t lir puntore me kapacitete t


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 28

kufizuara (ktu sht rasti i komponentes s shkolls, d.m.th., kur bashkpunimi mes shkollave dhe ndrmarrjeve del n ball)? Prgjigja n kt pyetje sht nxjerr nga shqyrtimi i literaturs dhe nga analiza e t dhnave dytsore.

c. Cilat jan lidhjet mes pjess tjetr t arsimit t mesm t lart dhe APP-s, sidomos n lidhje me kombinimin e arsimit q bazohet n shkoll me aftsimin brenda kompanis? Cilat jan problemet kryesore n fjal q e (dis)favorizojn qndrueshmrin e sistemit t APP-s? Prgjigjet dhe sugjerimet e nxjerra nga shqyrtimi i literaturs me fokus kryesor n kushtet dhe masat ekzistuese si provimi i maturs dhe prmbajtja e tij n lidhje me t diplomuarit e APP-s.

d. Cila sht gjendja aktuale e monitorimit t APP-s dhe cilat jan ant kryesore t forta dhe t dobta q do t mund t merreshin parasysh pr rekomandimet e metodave dhe t instrumenteve adekuate dhe t zbatueshme? Paraqitja e gjendjes ekzistuese dhe analiza e t dhnave t disponueshme, resurseve pr nxjerrje t statistikave dhe njohurive n lidhje me sistemin e AAP-s dhe t hisedarve, departamentet dhe strukturat ekzistuese n kuadr t institucioneve prkatse (MASHT-i, MPMS-ja, Universiteti, etj.).

Si sht treguar n propozimin fillestar t projektit, rezultati kryesor i projektit prmbante nxjerrjen e nj punimi si produkt, q (a) paraqet dshmit kryesore, (b) kontribuon n debatin q sht n vazhdim e sipr, dhe (c) nxit ndryshime t definuara mir q konsiderohen t domosdoshme n legjislacionin sekondar.

Hulumtimi sekondar n fillim, i bazuar n shqyrtimin e literaturs, ka ndodhur para konceptualizimit t aspekteve metodologjike. Literatura e konsultuar pr kt punim bazohet n rreth 60 dokumente, si jan: raportet e


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

29

vlersimit t AAP-s, studimet bazike, raportet konceptuale nga ndrhyrjet/misionet e donatorve t ndryshm, aktet ligjore, dokumentet strategjike dhe punimet e tjera akademike t prodhuara nga bota akademike/universitetet, OJQ-t, ekspertt e veant, si dhe dokumentet e politikave dhe raportet nga fushveprimi ndrkombtar q kan shrbyer si referenca ose pr qllime krahasuese. Shqyrtimi i literaturs i ndrmarr deri m sot ka demonstruar nj numr t zgjeruar t legjislacionit sekondar q sht relevant pr AAP-n. Dokumentimi dhe ravijzimi i ligjeve ekzistuese, udhzimeve administrative dhe strategjive prbn nj aspekt t rndsishm t metodologjis s studimit n fjal duke e drejtuar hulumtimin n at se si duhet t vazhdohet me politikat dhe praktikat ekzistuese me qllim t prmbushjes s objektivave t prcaktuara n nivel t politikave. Pasqyra statistikore me treguesit relevant pr AAP-n dhe punsimin, si dhe t dhnat tjera statistikore jan prpiluar bazuar n burimet ekzistuese primare dhe sekondare si Agjencia e Statistikave t Kosovs, Departamenti i Menaxhimit t Sistemit t Informatave n Arsim n kuadr t MASHT-it, Libri i fakteve i Banks Botrore, EUROSTAT-i, t dhnat administrative t gjeneruara dhe t prpunuara nga Departamenti i Punsimit dhe Puns n kuadr t MPMS-s dhe anketat vjetore t organizatave shumpalshe.

3.1. Pasqyra statistikore Tabela 1: Nxnsit n programet profesionale n % nga numri i prgjithshm i nxnsve t shkollave t mesme t larta sipas gjinis 2010 2011 2013 2014 2015 2016 Dallimi (%) Totali 55.4 55.3 56.7 55.6 50.1 50.8 -8.3 Meshkuj 61.8 61.3 63.3 57.8 58 58.8 -4.9 Femra 47.7 48.2 49 52.5 41.1 41.9 -12.2

Burimi: Agjencia e Statistikave t Kosovs. Vlersimet e FET


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 30

Diagrami 2: Normat e niveli i regjistrimeve bazuar n programet sipas shtrirjes gjat viteve.

Burimi: USAID, 2015 (Vlersimet nga autort e studimit) Tabela 2: Shkollat/programet e hapura rishtazi q nga viti 09

Profilet e reja t hapura (t bazuara n QeK)

Malishev Prishtin Ferizaj Skenderaj

Administrat publike

Teknik i laboratorit n shndetsi

Akustik e dgjimit

Dizajn i interierit

Banka Fizioterapi Optik Ndrtime t larta

Sigurime Automekanik /Mekatronik

Ortopedi mekanike

Puntor betoni

Shitje dhe Marketing

Teknik dentar Murator

Menaxhim i hoteleve

Nutricionist Shtrues qeramike

Turizm Kujdes social Metal -punues

Logjistik

Konstruksion i that

Teknologji informative

Instalues i gypave dhe i


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

31

kanalizimit

Energji, mbrojtje e mjedisit dhe kondicioner t ajrit

Instalues elektrik

Ndrtimtar

Dru-punues

Kondicioner i ajrit dhe ventilimit

Burimi: T dhnat jan krkuar nga zyrtari i Divizionit t AAP-s - i MASHT-it (i prpiluar nga autorja)

Diagrami 4: Profilet me normat m t larta t regjistrimit n AAP, krahasuar me tendencn e vendeve t puns (shkathtsive)

Burimi: MASHT, 2015 Raporti vlersues i PSAK-ut 2011-2016


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 32

Diagrami 5: Orientimi i nxnsve/studentve t AAP-s sipas profileve n nivel komunal n vitin 2014

Burimi: MASHT, 2015 Raporti vlersues i PSAK-ut 2011-2016

Tabela 3 Treguesit kryesor t tregut t puns (%)

Treguesit kryesor t tregut t puns (%) 2012 2013 2014 2015

Shkalla e pjesmarrjes (grupmosha 15-64) 36.9 40.5 41.6 37.6

Norma e punsimit (grupmosha 15 - 64) 25.5 28.4 26.9 25.2

Norma e papunsis (grupmosha 15 - 64) 30.9 30 35.3 32.9

Norma e papunsis tek t rinjt (grupmosha 15 - 24)

55.3 55.9 61 57.7

T rinj PPAA 35.1 35.3 30.2 31.4

Burimi: LFS2012, 2013, 2014, 2015


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

33

Tabela 4 Treguesit e tregut t puns n (%) norma sipas nivelit/shtegut t arsimit

Treguesit e tregut t puns

Niveli/drejtimi i arsimit

2013 2014 2015

Norma e papunsis

Pa shkoll 1.6 1.1 0.7 Klasat I-IX 30.2 27.8 26.7 I mesm profesional 37.8 39.8 41.3 I mesm gjimnaz 19.8 20.1 18.2 Terciar 10.6 11.1 13.1

Norma e punsimit Pa shkoll 0.5 0.3 0.1 Klasat I-IX 19.0 17.9 15.0 I mesm profesional 42.5 40.0 36.2 I mesm gjimnaz 13.3 15.7 21.2 Terciar 24.7 26.1 27.5 Pundhnsi nga sektori privat

Pa shkoll 0.3 0.1 0.1

Klasat I-IX 19.4 18.8 15.7 I mesm profesional 49.8 47.5 42.2 I mesm gjimnaz 16.3 17.1 24.6 Terciar 14.2 16.5 17.4

Tabela 5 Shpenzimet publike n arsim (%)

2010 2011 2012 2013 2014 Dallimi (%) (% e BPV) 3.8 4.1 4 4.4 15.8 (% e totalit t shpenzimeve publike)

15.5 16 15.7 16.5 6.5

Burimi: Eurostat, Agjencia e Statistikave t Kosovs (Vlersimet e FET) Tabela 6 Boshllqet n shkathtsi (%)

2009 2013 Dallimi (%) Totali 10.3 23.5 128.2

Burimi: Anketa me ndrmarrje e Banks Botrore


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 34

Diagrami 6: Numri i nxnsve/studentve t AAP-s si proporcion nga numri i prgjithshm i nxnsve dhe studentve sipas nivelit n shkollat e mesme t larta t AAP-s, shuma sipas vendit n rajon

Burimi: ASK,2015/Eurostat, t dhnat pr vitet 2013/2014 (t demonstruara nga autorja e studimit).

Tabela 6 Profilet e ofruara n AAP-n pas arsimit t mesm (Nivelet 5 dhe 6 t KKK)

Nr Emri i Fakultetit

Sektori Profilet e ofruara Nivelet e ofruar (KKK)

Vendi

1 Tempulli Shkenca teknike

Inxhinier i komunikacionit, Transport i rrugve, Inxhinieri e Posts dhe e Telekomunikimeve, Logjistik, Transport Hekurudhor, Menaxhim n Aeroporte

5, 6 Prishtin

2 Design factory

Arte, dizajn Dizajn t kostumeve 5, 6 Prishtin

3 Evolucion Academy

Arte, dizajn Dizajn t kostumeve Dizajn i komunikimit, prodhim i videove & gazetari, dizajn i interierit

5, 6 Prishtin


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

35

Nr Emri i Fakultetit

Sektori Profilet e ofruara Nivelet e ofruar (KKK)

Vendi

4 QEAP Heimerer

Shndetsi Infermieri, Radiologji, Terapi e t folurit, Ergoterapi

5, 6 Prishtin

5 Cacttus Education

TIK Zhvillim i aplikacioneve mobile, Administrim i rrjetit dhe i sistemeve kompjuterike

5 Prishtin

Burimi: T dhnat e mbledhura nga autorja e punimit drejtprdrejt nga institucionet ose nga ueb faqet e tyre, 2016


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 36

4. Korniza ligjore Hartimi i legjislacionit dhe brja e politikave pr AAP-n fillestare formale jan prgjegjsi e MASHT-it. Ministria e njjt e fasiliton zbatimin e politikave dhe strategjive sektoriale t AAP-s. Megjithat, MPMS-ja i kryen prgjegjsit n lidhje me politikat dhe strategjit, legjislacionin pr aftsimin profesional, e si rrjedhoj edhe riaftsimin q u ofrohet t papunve dhe individve t tjer. Detyrat mes ktyre dy ministrive jan t prera qart, dhe deri m tani ky bashkpunim ndrministror, sidomos n adresimin e nevojave pr shkathtsi, ka qen relativisht i ult(FET, 2015). AAP rregullohet prmes ligjeve, akteve nnligjore/urdhzimeve administrative, si dhe politikave q shprehen n dokumentet dhe kornizat strategjike. M saktsisht, kto jan dokumentet kryesore q e organizojn AAP-n n vend: Korniza e Kurrikuls e Arsimit para universitar n Kosov(KKK), Ligji pr Arsimin Para universitar, Ligji pr Arsimin dhe Aftsimin Profesional, Ligji pr Kualifikimet Kombtare dhe Ligji pr Arsimin dhe Aftsimin e t Rriturve(MASHT, 2015: 30). Pr nevojat e ktij studimi, t gjitha aktet nnligjore (udhzimet administrative) q kan t bjn me sektorin e AAP-s jan skanuar n dritn e zhvillimeve aktuale dhe realitetit. Gjetjet e prgjithshme nga shqyrtimi i ktyre akteve nnligjore tregojn se ajo q sht parapar n legjislacion vetm n nj shkall t vogl sht pasqyruar n rrethanat dhe strukturn e sistemit aktual, si rrjedhoj e ksaj zbatimi sht vshtir i mundur. M shum duket sikur ligjet jan hartuar pa i pasur parasysh kapacitetet reale n sistem, n infrastrukturn e institucioneve, resurset njerzore, individt, dhe e fundit por jo pr nga rndsia, buxheti. Tabela e mposhtme paraqet disa nga shtjet t raportuara si mosprputhjen me mnyrn se si ato jan t rregulluara me ligj kundrejt shtjeve problematike q e


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

37

pengojn zbatimin e tyre. Po ashtu, anash jan renditur rekomandimet mbi prmirsimin e mundshm. Analiza tabelare e shtjeve problemore dhe e rekomandimeve pr prmirsime n Udhzimet Administrative - legjislacioni sekondar q buron nga ligjet m t prgjithshme - q rregullojn shtje t caktuara t AAP-s. Titulli i Udhzimit Administrativ (UA)5

Neni i trajtuar Nn-neni i trajtuar shtja problemore/mosprputhja me realitetin

Rekomandimi

01/2014 Organizmi dhe planifikimi i procesit arsimor n arsimin dhe aftsimin profesional

Neni 2 Organizmi dhe planifikimi

- Institucioni i AAP-s bn hulumtime dhe analiza t nevojave t tregut t puns

Pyetja ktu sht nse shkollat i kan kapacitetet pr ti ndrmarr analizat sa i prket tregut t puns? Detyra krkimore-hulumtuese e shkollave profesionale shpesh caktohet vetvetiu. Roli ky i shkollave profesionale nuk mund dhe nuk duhet ta tejkaloj prgjegjsin e tyre mjaft sfiduese n prgatitjen e nj fuqie puntore t punsueshme. Megjithat, kjo nuk aludon n at q shkollat profesionale nuk duhet t ken informata nga tregu i puns. Prkundrazi, do msues, instruktor, drejtor shkolle dhe zvendsdrejtor (sidomos ata q jan prgjegjs pr bashkpunim me biznese) duhet t jen n pozit t sigurojn informata nga tregu i puns t paktn pr profilet q secili prej tyre i ligjron/ose jep trajnim. Nj penges tjetr q shkakton huti dhe dilema n zgjedhjet e tyre t karriers n mesin e nxnsve dhe m von t diplomuarve, pa marr parasysh se disa informata pr karriern q u ofrohen atyre, sht ekzistenca vetm e informatave mbi

Roli i universiteteve nuk ka qen asnjher m urgjent. Universitetet duhet t luajn nj rol drejtues n gjenerimin e njohurive n tregun e puns. Hulumtimi dhe analizat e avancuara me disa projeksione n lidhje me shkatsit pr t ardhmen duhet t mbeten n kuadr t prgjegjsis s universiteteve (Serhati, 2012). Kjo e fundit rekomandohet q t jap fonde krkimore-hulumtuese relevante pr fushat si rndsia strategjike ose nevojat e tregut (Nikaj & Malazogu, 2016:42). Ndr t tjera, kjo bie nn mandatin e MPMS-s pr t ndrmarr analiza sa i prket tregut t puns. Kjo e fundit kryen ndonj hulumtim pr prdorim t brendshm por nuk i ndan ato.

5 T gjith titujt e neneve dhe nn-neneve e ndjekin prkthimin origjinal n gjuhn angleze ashtu si sht dhn n versionet faktike prfundimtare t UA-ve t konsultuara pr kt studim.


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 38

tregun e puns nga vitet paraprake se sa pritjet dhe parashikimet pr vitet q vijn.

02/2014 Numri i nxnsve me module dhe kualifikime t AAP-s, resurset, infrastruktura shkollore, siguria e nxnsve

Neni 3 Modulet n AAP

3. IAAP mund t hartojn module specifike profesionale t nivelit 5 sipas krkess s tregut t puns

Deri m sot asnj shkoll nuk ka ofruar nivelin 5 t kualifikimeve duke qen se as msimdhnsit nuk jan t aftsuar n mnyr adekuate pr ofrimin e nj niveli t till (q prfshin m shum modalitete t msimdhnies dhe msimnxnies t bazuara n praktik) e as sistemi nuk sht gati pr shkak t bashkpunimit shum t pakt me bizneset.

Biznesi dhe sektori privat mund ta shtrojn nj rrug m t papenguar n prshpejtimin e ofrimit t nivelit 5. Me krkes t bizneseve, shkollat mund ta ofrojn nivelin 5 vetm n profilet q krkohen me t madhe nga tregu i puns/bizneset. Andaj, vetm shkollat nuk duhet t mandatohen me nj rol t till t vshtir. Ofrimi nga shkollat e mesme t larta publike duhet t gjej mundsi pr bashkpunim dhe partneritet me institucionet private q ofrojn nivelin 5 n prgatitjen e msimdhnsve (Prmes krijimit t partneriteteve).

Neni 4 Infrastruktura shkollore

1. Te gjitha qendrat e kompetencs, shkollat profesionale dhe qendrat trajnuese duhet te ken infrastrukture te nevojshme pr te gjitha kualifikimet dhe modulet e shkurta qe ofrojn ato. 2. Infrastruktura e mjaftueshme e nje QK, shkolle profesionale dhe qendr trajnuese nnkupton, hapesiren e mjaftueshme per nxenesi sipas standardeve te prcaktuara nga MASHT, puntori te pajisura me te gjitha mjetet e nevojshme per realizimin e praktikes profesionale, laboratore prkats, sera, kuzhina, stalla, pemishte, firma ushtrimore. 3. Nse qendra e kompetencs,

1. Shum shkolla nuk i plotsojn kto kushte. Nxnsit prfundojn duke shpenzuar koh jasht shkolls me arsyetimin kryesor se shkolla nuk u ofron atyre at q sht dashur ta ofroj: infrastruktura pr plotsimin e nevojave esenciale t arsimit dhe t aftsimit. 3. Kjo pjes e caktuar l hapsir pr (keq)interpretime t ndryshme. Shkollat n parim inkurajohen t bashkpunojn me qendrat e aftsimit n rast se ato nuk i plotsojn nevojat e nxnsve t tyre. Megjithat, bashkpunimi i till nuk ekziston, por e vetmja her ku nxnsit e AAP-s takohen me QAP-t sht pas diplomimit t tyre pr qllime riaftsimi. 4. Pavarsisht mungess s infrastrukturs s till, asnj shkoll nuk ka ndaluar s ofruari nj profil ose kualifikim t caktuar. Kualifikimet lshohen vazhdimisht me ose pa pasur infrastruktur. Mesazhi ky q prohet prmes nj inkonsistence t

1. QAP t menaxhuara nga Departamenti i AP i MPMS-s ka puntori t pajisura mir t aftsimit t cilat shpesh raportohet se nuk shfrytzohen dhe vizitohen nga prfituesit pr t cilat jan dedikuar kto qendra. Po t ekzistonte sinergjia ndrmjet MASHT dhe MPMS, shkollat e AAP do t mund ti shfrytzonin ato, pa kosto shtes (me kusht q QAP-t t jen n dispozicion pa pages pr t gjith dhe jo vetm pr ata q krkojn pun si ekziston perceptimi). (MPMS, 2012:12). 3. Nuk sht hasur asnj praktik e vetme kur shkollat e MASHT-it t jen prfshir n ndonj bashkpunim me QAP-t e MPMS-s gjat shkollimit. Masa q propozohet nga ky studim sht q t parashihet si i detyrueshm ofrimi i aftsimit n QAP pr nxnsit e klasave t 12-ta t shkollave profesionale (INDEP, 2016). Megjithat, shkalla n t ciln kto ministri do t jen t gatshme t prfshihen n sinergji me


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

39

shkolla profesionale, qendra trajnuese nuk e ka infrastrukturn adekuate dhe te mjaftueshme per kualifikimet qe ofron, ato duhet paraprakisht te ken marrveshje bashkpunimi me ndrmarrjet relevante, QK, shkollat e tjera dhe me qendrat e aftsimit pr zbatim adekuat t msimdhnies. 4. Nse QK, shkollat profesionale dhe qendrat trajnuese nuk e kane infrastrukturn adekuate apo marrveshjen paraprake me ndrmarrjet, QK, shkollat dhe qendrat tjera trajnuese nuk mund te ofroj kualifikimet prkatse

till ndrmjet kornizs ligjore dhe situats faktike sht se pa marr parasysh shkathtsit praktike q nxnsit kan fituar nga t dyja shkollat t cilat nuk e kan infrastrukturn e domosdoshme dhe ata q nuk e kan do t jen plotsojn kushtet juridike dhe do t konkurrojn me kualifikimet e njjta n parim - pr t njjtin treg t puns, por do t prballen me realitete t ndryshme dhe nganjher edhe me frustrim. Ndr t tjera, sht raportuar se shkollat kan frik nga mbyllja e disa profileve t vjetra dhe t vjetruara q mund t mos krkohen shum n tregun e puns. Mbyllja e profileve nnkupton shkputjen e kontratave t disa msimdhnsve. Me qllim t shmangies s situatave t pakndshme prmes modifikimit t prbrjes s stafit, shkollat pretendojn se ato madje as nuk guxojn t mendojn pr hapjen e profileve t reja, pa marr parasysh krkess.

shrbimet e njra tjetrs mbetet nj shtje pr tu diskutuar.

12/2012 Kriteret pr przgjedhjen e asistentve dhe instruktorve pr arsim gjithprfshirs dhe obligimet e tyre

Neni 3 Niveli i arsimit pr instruktor (niveli i krkuar arsimor pr instruktort e praktiks profesional)

1.Niveli bachelor pr profesionin prkats me trajnime n profesionin e caktuar ose prvoj 3 vjeare n profesionin prkats 2. shkolla e mesme prkatse ose ekuivalente me trajnime n profesionin e caktuar

Vrejtje e prgjithshme: Vetm titulli UA sht shum hutues dhe nnvizon rolin e asistentit pr arsimim gjithprfshirs pa marr parasysh prmbajtjes s tij! Sipas ksaj UA-je, nga instruktort nuk krkohet domosdo shkalla bachelor. Megjithat, sht raportuar se shum shkolla profesionale krkojn q instruktori i tyre t ket diplom universitare (ETF, 2015). Instruktort nuk gjejn vend madje edhe n statistika! Kushtet m t favorshme pr kualifikime pr instruktort nuk do t duhej t ishin pre e keqprdorimeve dhe keqinterpretimeve. Shkollat raportojn pr disa devijime n rekrutim t msimdhnsve t tjer t lndve jo-profesionale, m

Ekziston nevoja pr prfshirjen e komuniteteve t instruktorve ose shoqatave profesionale q prfaqsojn t drejtat e tyre n diskutime sa u prket politikave. Ksisoj legjislacioni prkats mund t zbatohet plotsisht/vihet n zbatim. Pjesmarrsit n studim nnvizuan se m shum jan instruktort e t dyja mjediseve t msimnxnies q bazohet n shkoll dhe q bazohet n kompani ata q i mungojn sistemit; se as kompanit e as shkollat nuk kan kapacitete pr t ofruar shrbime plotsisht t zotuara t bazuara n udhzim dhe/ose mbikqyrje ndaj nxnsve (Fokus grupi, 2016). Propozimi pr t ftuar instruktor t shkollave npr kompani dhe anasjelltas nuk do t duhej


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 40

saktsisht t atyre kandidatve q nuk kan kualifikimet e domosdoshme (Master ose ekuivalentin e tij). Kandidatt n kt rast rekrutohen n pozitn e instruktorve ndonse ata do t duhej t shrbenin si msimdhns t lndve jo-profesionale. sht me rndsi q t gjendet nj shtegdalje pr rekrutimin n baza familjare, miqsore ose t lidhjeve t tjera.

t nnvlersohej dhe kjo do t mund ta prshpejtonte mundsin pr t mbushur boshllqt e njra tjetrs dhe do t onte drejt ndrtimit t lidhjeve m t forta ndrmjet shkollave dhe kompanive pundhnsve potencial pr t diplomuarit e AAP-s.

Neni 5 Obligimet pr instruktor

Prkujdeset pr sigurin e nxnsve gjat puns praktike n laborator, puntori dhe hapsira t tjera t puns.

shtja kryesore ktu ka t bj me prgjegjsin ambicioze t siguris n pun t mandatuar nga ligji pr instruktort. Rasti i till duhet t rregullohet prmes masave t tjera dhe efektet e tij t mundshme shkojn prtej fushveprimit t nj instruktori.

N mnyr m specifike kjo do t duhej t rregullohej prmes nj numri udhzimesh t prgjegjshme mbi masat e siguris dhe nj UA-je mbi sigurimin e studentve/nxnsve kundr fardo incidenti t mundshm, keqtrajtimi ose sjellje t ngjashme n kuadr t praktiks profesionale (n shkoll) ose n kompani/ndrmarrje. Nj nism e till e politikave sht ndrmarr nga shum vende n rajon dhe kohve t fundit ministrit e linjs n Shqipri e kan mbshtetur nj dokument politikash q prfshin periudhn e viteve 2016 2020 mbi shndetin dhe sigurin n profesion/pun q prfshin edhe AAP-n (MMSR & MSH, 2016).

07/2014 Avancimi, autonomia dhe funksionimi i institucioneve t AAP-s

Shkolla hap profile t reja pas analizs s krkesave t tregut t puns

Drejtort e shkollave q kan marr pjes n kt studim nuk kan raportuar pr ndonj iniciativ pr hapjen e profileve t reja. Nj ndrmarrje e till do t mund t bhej barr shtes mbi shkollat q tashm kan buxhet dhe koh t kufizuar sipas tyre.

05 /2015 Normativi pr msimdhnsit e arsimit profesional (krkesat pr msimdhnsit n AAP)

Neni 20 Praktika profesionale

1. Pr modulet e praktikes profesionale, te fushave teknike (makineri. elektroteknike. ndrtimtari, kimi-teknologji), tekstil, hoteleri- turizm. pylltari.

Kushti pr vitet e prvojs s puns sht n disharmoni me kushtin n UA mbi Kriteret pr przgjedhjen e asistentve dhe instruktorve pr arsim gjithprfshirs dhe obligimet e tyre. sht e qart se roli, rndsia dhe

Shih rekomandimin m lart pr prfshirjen e komunitetit t instruktorve n diskutimet pr politikat dhe n planifikimin e praktiks profesionale.


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

41

hortikulture. bujqsis, dhe shndetsis, prparsin e kan kandidate me prgatitje/kualifikim bachelor, instruktoret profesional me kualifikim: post-sekondar, arsim te mesm te larte, teknik, etj.) me se paku 5 vite prvoje pune ne profesion ne ndrmarrje, biznese dhe institucione tjera.

kushtet e angazhimit t instruktorve n shkollat e AAP-s sht keqkuptuar me t madhe duke filluar nga legjislacioni, e l m n nivel t zbatimit.

9. Msimdhnsit t cilt jan n marrdhnie pune n IAAP me kualifikim bachelor (tre vjear) te profilit tri vite prvoje po n arsim dhe licence t msimdhnsit vazhdojn punn edhe pr 3 (tri) vite shkollore, me qllim q gjat ksaj periudhe t arrijn kualifikimet e parapara sipas ktij normativi. Kushtet e prgjithshme pr msimdhnsit n AAP: ose t ken shkalln master ose bachelor (sipas sistemit t vjetr 4 vjear t nivelit t par universitar)

Ky nen sugjeron q msimdhnsit duhet t mbajn licenc, si rrjedhoj t ken master nga universiteti. Kjo do t thot se ata duhet ti prballojn shpenzimet e studimit, q do t thot shpenzimet e udhtimit dhe shpenzimet e tjera q dalin (Likaj & Stanley, 2015:22) N koht kur teknologjia sht duke sunduar n tregun e puns, si rrjedhoj, shkathtsit dhe profesionet, nj sistem i AAP-s i ndrtuar sipas mentalitetit t kualifikimeve akademike si kusht kryesor pr angazhim t msimdhnsve, dhe n mnyr m specifike nga nj sistem q nuk ofron shum n msim nxnien praktike do t mund ta vinte n rrezik sistemin i cili n ann tjetr nuk dallon nga gjimnazet. Shtegu i AAP-s dallohet nga gjimnazet rrug q bazohet n teori dhe do t duhej t trajtohej si i till. Sfidat kryesore mbeten prkrahja e msimdhnsve nga sektort industrial. Studimi vuri n pah se [msimdhnsit] arsimi fillestar nuk lidhet ngusht me industrin. Prandaj, ende mbetet shum pr tu br n drejtim t prfshirjes s biznesit n zhvillimin e vazhdueshm profesional. (Likaj & Stanley, 2015:23).

Prfshirja e kompanive/korporatave n procesin e politik brjes, sidomos n hartimin e kurrikulave do t mund t nxiste me t madhe bashkpunimin ndrmjet sistemit t AAP-s n prgjithsi dhe shkollave n veanti, si dhe tregut t puns. Iniciativat e tilla nuk sendrtohen me nnshkrimin e MiM-s pr vendosjen e praktiks profesionale, por do t duhej t shkonin prtej ksaj. Praktikat e mira q jan konstatuar n shkolla t veanta (p.sh. n QeK-n e Malishevs) ku koordinatori pr bashkpunim me biznesin vjen me prvoj nga radht e biznesit dhe mban kontakte t rregullta me ata q jan n bashkpunim t ngusht me shkollat si dhe me t ardhurit e rinj t mundshm n promovimin dhe mbajtjen e marrdhnieve me jasht t shkolls. Praktika e till duhe t prshndetet dhe t shihen mundsit pr shumfishimin e tyre.


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 42

shtja mbizotruese e anashkaluar n kornizn ligjore t AAP-s sht siguria dhe sigurimet n rast t aksidenteve. Kjo mbetet nj nga shtjet m sfiduese q v n rrezik dhe q nga fillimi e pengon angazhimin e studentve t AAP-s n praktikn profesionale n profilet q bartin rrezik t lart pr lndimet e mundshme si n ndrtim, bujqsi dhe punimin e metaleve. Prindrit t cilt luajn nj rol shum t rndsishm n udhzimin e nganjher madje n marrjen e vendimeve lidhur me karrierat e fmijve t tyre n Kosov, po ashtu e konsiderojn kt aspekt t jet vendimtar n kt proces dhe shpesh e shmangin regjistrimin e fmijve t tyre n disa nga profilet tejet t pasigurta. Strategjia pr Praktikn Profesionale, e cila shrben si dokument zyrtar strategjik pr prmirsimin e praktiks profesionale n Kosov, as nuk merret me rregullimin e ksaj shtje, por m tepr e shtron kt si nj shqetsim t madh: shtjet e sigurimeve jan nj breng si pr shkolln e AAP-s dhe pundhnsin n nj situat t praktiks profesionale. Brengat e sigurimeve prgjithsisht ngriten sa u prket lndimeve t studentve pjesmarrs n vend punishte ose n transit, lndimet ndaj t tjerve, dhe dmi ndaj prons ose biznesit t pundhnsit. (MASHT, 2013:17).


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

43

5. Bartshmria e AAP-s Diskursi i politikave sa i prket AAP-s n sfern ndrkombtare, m saktsisht n BE, v theks t fort n sinergjit ndrmjet AAP-s dhe sistemeve q ofrojn nivel t mtutjeshm profesional, m specifikisht nivelit post-sekondar , m crast orientimi/n zan profesional/n zanate i ktij niveli shpesh referohen si arsimi teknik profesional, shkencat e aplikuara, etj., dhe arsimi i lart (AL) si i orientuar n mnyr m akademike. Megjithat, dekada e fundit sht karakterizuar me t ashtuquajturn lvizje n drejtim akademik, ose m konkretisht, tendenca e institucioneve jo-universitare n formsimin e studimit dhe t programeve t aftsimit me njfar dore akademike. N Gjermani, ku kjo tendenc sht relativisht e lart, tr procesi cilsohet si Akademisierung ose Akademizim i arsimit dhe aftsimit profesional. Krijimi i Kornizs Evropiane t Kualifikimeve (2008) ka pr synim lidhjen e botve t dallueshme t arsimit dhe aftsimit dhe arsimit t lart (Calleja 2008:157). Kjo lidhje konsiderohet thelbsore pr tranferueshmrin dhe bartshmrin n sistem dhe prtej tij (Calleja, 2008). Pasojat e bashkpunimit dhe partneriteteve n mbar botn t tregjeve pr mallra dhe shrbime paraqesin sfida t drejtprdrejta dhe bjn thirrje pr ristrukturim dhe reformat e vazhdueshme t sistemit shtetror t AAP-s. Ksisoj, internacionalizimi i arsimit dhe aftsimit profesional si dhe i arsimit t lart, si dhe prgatitja e fuqis puntore pr tregjet lokale dhe t huaja jan qllimet dhe objektivat prfundimtare e t dyja sistemeve (BIBB, 2016). N nj prpjekje pr tiu prgjigjur ktyre roleve n zhvillim e sipr t sistemeve arsimore, vendet investojn n integrimin e aftsive ndrkombtare, ndrkulturore dhe t ndrmarrsis n aftsimin fillestar dhe at t vazhdueshm. N nj prpjekje pr ti prqafuar zhvillimet evropiane, si pik referimi sa u prket pjesve prbrse t sistemit arsimor, agjenda nacionale e Qeveris


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 44

s Kosovs fokusohet n mnyr strategjike dhe nga aspekti i politikave n t njjtat masa (Qeveria e Kosovs KKIE, Kosov 2020). Megjithat, niveli i zbatimit sht larg nga listat e dshirave q parashikohen n dokumentet strategjike. Pavarsisht planifikimin dhe monitorimin e gjithanshm dhe t trsishm t sistemit arsimor prmes PSAK-ut, cikli i politikave t AAP-s mbetet i izoluar nga ai i arsimit t lart. M posht paraqiten disa skenar konkrete n lidhje m kt.

Arsimi i lart jo i diversifikuar Sot, njra nga sfidat kye n sistemin arsimor t Kosovs sht mangsia n ofrimin e shkathtsive praktike, qoft n AAP-n e shkollimit t mesm t lart, ose n arsimin terciar. Pas diplomimit nga niveli i mesm i lart i AAP-s, t rinjt e Kosovs gjenden n udhkryq. Kta t rinj nuk kan opcion tjetr prpos ose t vazhdojn rrugn e pjess tjetr prej 30,000 krkuesve t tregut t puns - ndonse u mungojn shkathtsit dhe jan tejet t pavetdijshm pr kt (shih Pjesn 5 t konstatimeve t ankets s prmbledhur) - ose marshojn verbrisht npr tregun publik nse ata jan mjaft me fat ose m me gjasa n universitetet private (diku 80% e atyre q krkojn t shkojn n universitet prej qendrave t kompetencs jan regjistruar n institucionet private t arsimit t lart GIZ, 2015). Ky rezultat e konfirmon dyshimin q sillet vrdall shum hulumtuesve, politik brsve dhe praktikuesve - AAP ofron nj shteg m t leht deri te niveli universitar pa marr parasysh cilsin q ajo ofron. Si rezultat i masivizimit t arsimit t lart, numri i studentve n universitete sht rritur n mnyr shum t shpejt. N Universitetin e Prishtins, numri i studentve gati sht dyfishuar, nga 28,832 n vitin 2014 n 52,665 n vitin 2015, trend ky q e vendos Kosovn n krye t vendeve


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

45

evropiane (3.987), me 6.669 student n 100,000 banor (Pupovci & Gashi, 2015). N dritn e masovizimeve globale n arsimin e lart q kishin ndodhur kryesisht n vitet e 60-ta dhe t 70-ta, vendet ekonomikisht t zhvilluara prjetuan nj rritje prej 20% t regjistrimeve n arsimin e lart t grup moshs 18-24 vje (grupmosha standarde pr regjistrim n nivelin e par t arsimit t lart), ndrsa SHBA-t dhe Japonia prjetuan rritje prej 50% (Trow, 1974 tek Shin & Teichler, 2014). Arsimi i lart q karakterizohet me nj rritje prej m shum se 50% n literaturn ndrkombtare njihet m shum si arsim i lart universal se sa si masovizim (Trow, 1974). Arsyet kryesore prapa masovizimeve n mbar botn kryesisht lidhen me zhvillimin e shpejt ekonomik dhe si rrjedhoj pr shkak t rritjes s krkess s tregut t puns pr shkathtsi, aftsi dhe njohuri tek t diplomuarit. Megjithat, masovizimet jan pasuar nga reforma t thella sistemore n shumicn e rasteve. Ishte e qart se rritja e numrit t studentve t regjistruar si e till nuk do t prmbushte nevojat e tregut t puns prmes rritjes s sistemit elitar t athershm (Maarja Beerkens-Soo Hans Vossensteyn, 2009:4), por nevoja pr nj sistem t trsishm dhe fundamental sikurse edhe pr ndryshime institucionale ishte me rndsi vendimtare. Ndr t tjera, vendet q u prfshin n reforma t tilla e prcolln masovizimin me diversifikim t programeve n kuadr t institucioneve ekzistuese si ky pr tu prgjigjur numrit gjithnj n rritje t studentve me nj larmi t gjer motivesh, talentesh dhe perspektivash n t ardhmen (Trow, 1974 tek Shin dhe Teichler, 2014). Ofrimi i shtigjeve t ndryshme, si akademike, ashtu edhe profesionale/teknike, n kuadr t nivelit t arsimit t lart perceptohej si potenciali m i madh pr tu prgjigjur nevojave dhe motiveve t ndryshme t sistemit t masovizuar. Kosova nuk ndrmori asnjrn nga iniciativat diversifikuese krahas zgjerimit t arsimit t lart.


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 46

Prkundrazi, fakultetet e trashguara t shkencave t aplikuara jan ngritur n shteg akademik t universiteteve publike, nj dukuri shum e ngjashme me Mbretrin e Bashkuar, ku britanikt bn t njjtn gj me politeknikun e tyre (cf. Kogan 1993; Fulton 1996).

Imazhi i AAP-s AAP-ja vuan nga nj imazh i dobt. Nxnsit me rezultate t dobta nga shkollat e mesme t ulta dhe ata q dshtojn t regjistrohen n gjimnaze shkojn n sistemin e AAP-s. Shpesh thuhet se kjo e fundit shrben si trampolin pr n nivel universitar pas marrjes s diploms s AAP-s. N ann tjetr, regjistrimi dhe pranimi n shkollat profesionale, pa marr parasysh kriteret e pranimit6, prfundojn duke u br subjekt i interesimit t ult ose t lart pr regjistrim. Pragu i kritereve t pranimeve pastaj lehtsohet pr ato profile ku interesimi nga studentt potencial sht i ult (p.sh., bujqsia dhe veterinaria, hoteleria dhe turizmi) pastaj pr disa profile t tjera (p.sh., ekonomia dhe biznesi, profesionet shndetsore dhe TIK). Aspekti tjetr q e disfavorizon AAP-n sht gara me universitetet q ofrojn profile t njjta n shtegun akademik, por q n vend t ksaj do t mund t ofroheshin n prmes orientimit profesional dhe do t mund t sjellnin vler t shtuar prmes komponentit praktik (Fokus grupi, 2016). Zgjerimi i arsimit t lart e ka intensifikuar kt gar. shtja e till q ka t bj me sistemet tashm sht ngritur n arenn

6 Kriteret e pranimit bazohen n prllogaritjen e mesatares s lndve n klasat 6-9 dhe rezultatet e arritura nga testi/provimi pranues, i cili formulohet mbi bazn e lndve t profilit t caktuar q do t thot se lndt m t rndsishme t nj sektori q prfshin nj numr profilesh t cilat vlersohen kundrejt nj grupi pyetjesh/detyrash. M saktsisht, pr shembull, nj test/provim pranues i shkollave profesionale t bujqsis dhe veterinaris do t prbhej nga kto lnd t renditura mbi bazn e prioriteteve: 1. Shkencat natyrore; 2. Gjuha amtare (shqip) dhe gjuha angleze; 3. Matematika dhe informatika; dhe shkencat shoqrore. Pikt maksimale po ashtu i jepen secils lnd mbi bazn e asaj sa ato jan me prioritet.


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

47

ndrkombtare, m saktsisht n kuadr t vendeve t OECD-s. Si argumentohet n nj raport: N disa vende, zgjerimi tepr i shpejt i arsimit terciar e ka minuar AAP q bazohet n shkoll (OECD, 2011:7). M saktsisht, gjendja e mposhtme sht aktuale n sektort q ofrohen n AAP-n q bazohet n shkolla kundrejt atij t nivelit universitar: bazuar n t dhnat e regjistrimit nga viti shkollor 2014/2015, diku 1,010 nxns jan regjistruar si asistent administrativ, 2,568 si asistent gjyqsor, 3,069 si asistent bankar, 2,999 si asistent t kontabilitetit, 1,309 n furnizim dhe logjistik, 3,322 n informatik, 1,511 n telekomunikacion dhe 2,318 n infermieri. Kto jan t gjitha profilet bazat e t cilave jan vn kryesisht n pjesn praktike dhe t diplomuarit e t cilave prfundojn duke kryer punn e njjt pa marr parasysh nse kan ndjekur msimet n nivel universitar apo n nivelin e mesm t lart t AAP-s. Nj studim q v n pah t dy ant e Sektorit t Shkathtsive, Biznesi dhe Administrata q jep veorit e profesioneve dhe kualifikimeve n nivele t ndryshme ka demonstruar qart se profesionet si ag

d4d pi 09 shq fin - d4d-ks.orgd4d-ks.org/wp-content/uploads/2017/07/d4d_pi_09_shq_web.pdf · me...

Documents