Ben gizli bir hazineydim, bilinmeyi arzu ederdim!

DERS M VE ZAZA TAR HSzl Gelenek ve Tarihsel Gerek(BLM I + II)

SEYF CENG Z

NSZ Bu al mann amac Dersim/Zaza Sorununun kavranmasna ve zmne katkda bulunmaktr. Beni bu al maya ynelten ba lca nedenlerden biri Dersime ili kin yazl kaynaklar ve politik iddialar ile Dersimlinin tarih ve kimlik bilinci arasndaki at madr. nk Dersimli d dnyann kendisine yak trd Krt veya Trk nitelemelerini redetmekte, ne Trk ne de Krt oldu unu sylemektedir. Bende bu at mann bilinci ilk kez 12 Eyll 1980 sonrasnda Dersim kylleri arasnda geirdi im iki yllk gizlilik dneminde olu tu. Dersimin zengin szl gelene iyle asl bu yllarda tan tm. Bu dnemde Dersim direni lerini bizzat ya am ya l ku aktan insanlarla bulu ma ve sohbet imkan buldum. Bu ku a n yksn, gr lerini ve ozanlarn dinledim. Dersimin hafzasn yitip gitmekten kurtaran, onu bugnk nesillere aktaran da sz ve sazyla bu ku a n insandr. Eldeki miras bu ku a n ta d dr. Bu birikimi tandka Dersim konusunda o gne de in okuduklarmdan ku kulanmaya, bildiklerimi sorgulamaya, hatta unutmaya karar verdim. Konu yeni ba tan ele alnp incelenmeye de erdi. Ama o gnk ko ullar bir ktphane al masna elvermiyordu. Bu frsat ancak 1982 yl sonlarndan beri srgn bulundu um Avrupada yakaladm. Eldeki kitap o tarihten beri yapmakta oldu um ara trmann rndr. Dersim, destanlarn ve efsanelerin yata dr. Bu rivayetlerde, yk ve trklerde yzyllarn insan ve bilgi birikimi var, do rusu ve yanl yla bir kken, kimlik ve tarih bilinci var. Bu kitapta ku aktan ku a a ta nagelen bu szl birikimi ayrntl bir yazl tarih al masyla aydnlatmaya ve tarihsel gere i kurmaya al tm. Dersimli kimdir, bugn ya ad topraklara neden, nereden, nasl ve ne zaman gelmi tir, sonraki tarihi nasl bir seyir izlemi ve bugne nasl gelinmi tir? Bu al mann amac i te bu ve benzeri sorulara yant aramak, do ru bir tarih ve kimlik bilincinin olu masna katk yapmaktr. Bu bilin olmakszn Dersim davasnn ba ars da d nlemez. nsanmzn ve zgrlk kavgamzn ihtiya duydu u gnlk gazete man etlerini andran sansasyonel ba lklar altnda piyasaya ara trma de eri olmayan ka t desteleri srmek de il, konusunu ciddiye alan,

1

hi de ilse ara trd konunun baz boyutlarn akl a kavu turup mesafe alnmasna yardmc olan katkc al malardr. Bir kitabn veya makalenin de eri, gere in bilince karlmasnda, bilinmezlere yant bulmada yapt katkyla llr. Ba langcn ve gidi atn bilmedi i eyi ba langcndan beri anlatt iddias ta yan, ama ne yazk ki konusuna a ina dahi olmayan veya artk herkesin bildi i ama anlamad efsaneleri zmleme giri imi yerine kendi zevkini ve hayal gcn de katp daha da gizemli ve tannmaz hale getirdikten sonra yeniden piyasaya sren trden kitaplar grdk. En asgari seviyede bile olsa sistemli bir genel tarih bilgisinden ve bir genel perspektiften yoksun diplomal tarihi msveddelerine, akademisyen geinen Dr. veya Prof. nvanl cehalet abidelerine tanklk etmekteyiz. Ne katk yapt yerine ne kadar ok kitap okudu unu gstermeye al an, okumad , hatta belki hi grmedi i veya bilmedi i bir dile ait kaynaklar okumu grnen, stelik neyi nereden veya kimden ald n do ru drst sylemeyen, adn verdi i kayna n fikrini bile do ru aktarmayan, kaynaklar ok kt kullanan szde yazar, tarihi ve ara trmac tipolojisi ortal adeta istila etmi durumda. Olu masnda hi bir katks olmasa da, kar pe inde ko an i adam misali nerede yeni uyanan bir talep grrse o alana ynelen, bu nedenle de yeni bir k getirmek yerine zaten yeterince kar k olan konular kendi yetmezli i ve kafa kar kl yznden daha da bulandran yazarl n ve tarihili in bu tr, terkedilmesi gereken bir y n kompleksin d avurumu olmann yansra, yalnz konusuna de il, ba kalarnn eme ine, yazarlk ve ara trmaclk eti ine, hitap etti i kitleye ve ne verilirse kabul edece i sanlan okuyucuya da byk bir saygszlktr. Bilineni farkl bir perspektifle yeniden harmanlamak gerekebilir. Ama ordan burdan dev irilmi gr leri kendi imzasyla yeniden yazmak bir tr korsan yazarlktr. Benim de bir kitabm olsun kompleksiyle veya srf kitap yazm olmak iin kitap yazlmaz. Bir kitap, insanl n ktphanesine yeni bir ey katmyorsa kitap de ildir. Avclk ve toplaycl brakp yaratclk ve retkenlik evresine adm atan aydnlara ve ara trmaclara ihtiyacn daha da byd bugn, yukarda rnekledi imiz zihniyetin protesto edilmesi ve bir fikir haysiyetinin daha fazla gecikmeden artk yeretmesi gerekir. zcesi, kitap ba lklarna aldanmayalm. Ne yazk ki Dersim ve Zaza tarihi henz yazlm bir konu de ildir. Bu konuda ciddi, gvenilir ve btnlkl bir eser olsayd zaten byle bir al maya, bunca zaman ve emek harcamaya ihtiya olmayacakt. Bylece bu kitap bir tarih temeli atmak ve bir ereve koymak gibi zor, ama halkmzn gelece i bakmndan hayati bir grevi stlenmek zorunda kald. Bu al mada yola k noktas imdiki zamand. Yani acil ama bugn anlamak ve aklamakt. Ama modern Dersimi anlamak iin onun iinden kt gemi i tanmak gerekti. Tarihimizi mitolojiden kurtarmak, zamanda belirli referans noktalarna dayanarak bir kronolojiye oturtmak ve isel bir bak la a amalandrp anlatmak zorunluydu. Bu kitapta yaplmaya al lan tam da budur. Bir Dersim-Zaza tarih yazm ba lad na gre, sonraki ara trmalar iin de ortaya bilimsel bir tarih gr , sa lam bir temel ve ereve konmalyd. Henz aydnlatlmayan baz noktalar, bo luklar ve eksiklikler elbette vardr. Bunlarn hangileri oldu u i lendikleri yerde alt izilerek belirtilecek, bu konular zerinde yo unla mak isteyenlere yardmc olmak iin eldeki ipular da verilecektir. Her eye kar n bu al mayla birlikte ba ka ara trmaclarn stne kendi tu lalarn koyabilecekleri, varsa hatalarn giderip eksik brakt n tamamlayacaklar bir temelin atld inancndaym. Dile im, bu al mann bir Dersim-Zaza tarih ekolnn do u una ve bilimsel bir yry hatt zerinde ilerlemesine katkda bulunmasdr. Ama unutmayalm ki, tarih sadece yazlmyor, yaplyor da. Bu kitap bu yapl a katlanlarn elinde etkili bir araca ve motivasyona dn t lde asl i levini gerekle tirmi olacaktr.

2

Onu o lum Baran ve kzm Evrime, ayrca 1915 ve 1938 soykrmlarnda ya amn yitirmi onbinlere, onlarn ansn gnmze ta yan ku aklara, Dersim ve sosyalizm davas iin sava anlara ithaf ediyorum. Seyfi Cengiz

BLM I GR Dersim ve Zaza Tarihi konusuna gemeden evvel, konunun anla lmas bakmndan eski dnyann tarihine ili kin bir giri blm zorunlu grnd. Bu giri Dersim ve Zaza Tarihi iin bir tarihsel arkaplan i levi grmektedir. Tarih a lar nsanlk tarihi, tarih-ncesi ve tarih olmak zere ikiye blnyor. Tarih-ncesi, insanlk tarihinin kayda gememi yazsz a dr. O dnemi daha ok efsanelerden biliyoruz. Amerikal bilgin Lewis H. Morgan, 1870lerde yazd Ancient Society adl yaptnda insanl n tarihncesini vah et ve barbarlk adlarn verdi i iki byk dneme ayrr. Morgann Eski Toplum dedi i tarih-ncesi sosyalist literatrde lkel Komnizm a amas olarak tanmlanr. Teknolojik bak asndan arkeologlar tarafndan yaplan ta , tun (bronz) ve demir a lar eklindeki tasnif ise Danimarkal Chrstan Thomsene aittir.

3

Ta a kendi iinde eski ta a (600 bin-10 bin M.), orta ta a (10 bin-8 bin M.) ve Neolitik olarak da adlandrlan yeni ta a (8 bin-5 bin M.) olmak zere a amalandrlr. Bakr, tun (bronz) ve zellikle demir gibi madenlerin ke fi ve i lenmesiyle ta a giderek son bulur. Tun a (5600/4500-1200), alet, silah, ara-gere ve kap-kacak yapmnda tun metalinin ok yaygn kullanld a a deniliyor. Bu a da kendi iinde erken, orta ve ge tun olmak zere a amalara blnmektedir. Bronz (tun) a n takiben demir a na girilir (1200-1000 M.). Tarih ad verilen a , insanlk tarihinin kayda geirilmi olan yazl dnemidir. Bylece tarih denince daha ok yazl tarih, ba ka deyi le uygarlk anla lyor. Yazy Smerler icad etti. u anda bilinebilen en eski yaztlar onlardan kalma olup M.. 4. Milenyuma aittirler. Bu nedenledir ki, tarih a (uygarlk) Smerlerle ba latlr ve kendi iinde antik (ilk), orta ve modern olmak zere blmlenir. Antik a , Smerlerden ba layarak M.S. 476 ylnda kleci Bat Roma imparatorlu unun ykl na ya da Do uda M.S. 7. yzylda slamn ykseli ine dek srer. Bu dnemin sonundan 15. yzyl ortalarna kadarki yakla k bin yllk dneme orta a , 15. veya 16. yzyldan gnmze kadar devam eden kapitalist uygarlk evresine ise modern a ad veriliyor. Sosyalist literatrde bu a amalar retim biimlerine referansla kleci, feodal ve kapitalist diye tanmlanrlar. Tarih, aslnda blnemez bir sretir. Yukardaki blmlemeler bu sreler zincirini de i ik ynleriyle tanmamza yardmc olduklar lde anlamldrlar. lk Uygarlklar Byk uygarlklarn yurdu genelde byk nehirlerin havzalar ve do al yol kav aklar oldu. Kimi de deniz uygarl olarak belirir. Adna Kavimler G (Uluslar G) denen ve birbiri ardna bu uygarlklarn stne ken istila dalgalarnn yurdu ise barbar diye nitelenen gebe halklarn ya ad da lk blgeler ve geni stepler olmu tur. Tarihin ilk uygarlklar Mezopotamya, Msr, in ve Hindistanda do dular. lk a larn en nemli iki uygarlk merkezi Mezopotamya (Babil, Irak) ve Msrd. ki rmak aras anlamna gelen Mezopotamya, bugn Irak adyla bilinen Dicle-Frat nehirleri arasndaki topraklara eski Yunanllarn takt add. Irak tarihinin en nemli aktrlerinden ikisi Elamitler ve Semitlerdi. Dicle ve Frat havzalarnda ykselen uygarlkta Smerlerin yansra onlarn da katks vard ve burdaki uygarlklar onlar tarafndan srayla kontrol edildiler. Smerlerle birlikte Dicle-Frat deltasnda gvenli bir yurt bulan uygarlk bu iki nehir arasndaki blgeye sk p kalmad. ki nehir hattn izleyerek Akad, Babil ve Asurya ile kuzeye do ru yry n srdrd. Suriyede ve Akdenizde sava ve ticaret aracl yla Filistin zerinden gelen Msr kltr (uygarl ) ile bulu tu ve etrafa do ru yayld. Fenike ve Anadolu zerinden Yunanistan ve talya gibi Avrupa lkelerine ve daha da telere uzand. lk a larn tarihi belli ba l uygarlk merkezleri eksene konarak i lenmek zorundadr. Zaten o a larn tarihini daha ok bu uygarlklarn kaytlarndan biliyoruz. Eski rklar ve a iretleri onlarla bir ekilde konta a girdikleri ve bu nedenle de onlara ait yaztlarda anldklar de tanyoruz. IRAK Smerler Irakta en nce gneydeki Smerlerle kar la yoruz. Uygarlk tarihi onlarla ba latlyor. History Begins At Smer (1956) adl eserinde nl Smerolog S. N. Kramer, tm ilklerin Smerlere ait oldu unu, ilk yaznn, ilk yasalarn, ilk okullarn, ilk dinsel, siyasal ve felsefi gr lerin, ilk tarihlerin,

4

hatta son yzyllarda Batda do du u sanlan iki meclis dedi imiz demokratik kurumlarn ilk kez Smerde ortaya ktklarn yazmaktadr. Smerler, kendilerine Karaba llar, lkelerine de Kalama demi ler. Kalama szc E. A. Speserin Mesopotamian Origins adl eserindeki aklamasna gre toprak (lke) demektir. Karaba llar adnn Smerce ekli ise henz bilinmiyor. Bu adn Smercesi bilinseydi Smerlerin kimli i konusuna hayli k tutabilirdi. Smer ve evresine Tevratta inar Diyar adyla referans verilir. Smerlerin orijini henz bir tarih problemi olarak duruyor. Smer tarihi Eski Smer Peryodu (2800-2370 M.), Sargonik Dnem (2370-2230 M.) ve Son Smer Peryodu (2230-2000 M.) olmak zere a amaya ayrlyor (Bk. The Cambrdge Ancient History, 2, Part 2). Sargonik denen dnem, Smerde Akad egemenli i peryodudur. Ardndan Smer ve Akadda Gutilerin hakimiyeti ya anr (2200-2070 M.). Daha sonra Gutiler lkeden kovulur ve yeni Smer krallklar do ar. Bunlardan biri Ur ba kentli nc Ur Hanedanl dr. Bu hanedanlk Smeri istila edip lkede ynetimi ele geiren Elamllar ve Martular (Amoritler) tarafndan yklm tr. Smer tarihine ili kin benim bildi im en nemli kaynak drt-bin yl kadar nce ya am Smerli retmen, air ve yazar Ludingirrann kazlarda tespit edilen kil tabletler zerine yazlm eseridir. Bu tabletler Smerolog Muazzez lmiye i tarafndan Smerli Ludingirra (1996) ba l altnda Trkeye evrilip yaynlandlar. Ludingirra, Smerlerin kendi orijinlerine, nereden ve ne zaman geldiklerine ili kin baz rivayetleri de kaydediyor. Onun kaydetti i bu rivayetlere gre, onlarn bir blm onun ya ad tarihten binlerce yl nce kuzeydo u ynndeki da lk bir lkeden, bir blm de do uda Dilmun denilen bir yerden deniz yoluyla gelmi lerdir. Bu bilgilerde tek ipucu Dilmun addr. Dilmun adnn Elim (Elam) ve Dmli adlaryla ili kili olmas byk olaslktr. Akadlar Akadlar, Semitik bir halktr. Sami (Semitik) tanmlamas efsanede Nuhun o lundan biri ve en by oldu u sylenen Sem ( em)in adndan tretildi. Eski rklardan Akadlar, Amoritler (Eski Babilliler), Aramiler, braniler, Kaldeliler, hatta bir gr e gre Fenikeliler ve Asurlular da bu gruba girerler. Araplar da dahil tm bu halklarn uzak gemi teki bir tarihte tek bir halk olarak ayn yerde ya adklar ve bu orijinal yurdun byk olaslkla Arabistan yarmadas oldu u ne srlmektedir. Semitik ailenin ya ayan iki temsilcisi Araplar ve Yahudilerdir. Akadlarn Smer istilas tarihteki drt byk Semitik istilann ilki olarak tanmlanr. kincisi Amoritlerin geli idir. Bu ikinci g Kenani veya Kenani-Hibru olarak da adlandrlr. ncs Aramilerin, drdnc ve son byk Semitik dalga ise slam bayra altnda gerekle en Arap fetihleridir. Semitler en ileri uygarlklarna Irakta ula tlar. Iraka dnk Sami istilalarn ilkinde Akadlar Smerde ynetimi ele geirirler. Akad krall nn kurucusu Sargondur. Onun kurdu u slaleye ve ait oldu u halka Akadlar deniliyor. Bu adn ba kent Agadenin adndan alnd sanlyor. Gutiler, kendisini Tanr ilan etmi olan Sargonun torunu Naram-Sin dneminde Akad ve Smeri istila eder, Akad krall na son verirler (2200 M.). Babilliler Elamllar, nc Ur Hanedanl zamannda Martularla birlikte Smeri istila ederler (M.. 2007/2006).

5

Bu sralarda para para bl len Smer lkesinde ynetim Martularn eline geer. Smer yaztlarndaki (rne in Ludingirradaki) Martularn Amoritler oldu u tahmin edilmektedir. Bu olaylar Martular (Amoritler) peryodunda ya am olan Smerli Ludingirra anlatmaktadr (Bk. M. . i , a.g.e., Tablet 23). Babilde kendisi de bir Martu (Amorit) olan nl Hammurabi (1792-1750) ba a geince btn kent krallklarna son verilir. Bylece Orta ve A a Mezopotamyann byk blm di er kentlerle sava larnda stnlk kuran Babilin hakimiyeti altnda birle tirilir. te bu sradadr ki, Eski (Birinci) Babil mparatorlu u ve nsanlk Tarihi adl eserinde Server Tanillinin de i aret etti i gibi giderek bir Babil milliyeti olu maya ba lar. The Worlds History adl esere gre, Hammurabi, gerekte Elam kral Kutur-Mabuk adna Smeri ynetmekte olan o lu Rim-Sin (1822-1763)in bir vasalyd. Rim-Sin dneminde Elamitler, Babil kenti de dahil Mezopotamya (Irak)nn tamamnda egemenlik kurmu grnyorlar. nk, Elam ve Dnya Kral nvan ta yan Rim-Sinin krall zamannda Elamn Akdenize kadarki tm lkelerin, yani btn Yakn Do unun hakimi haline geldi i kaydedilmektedir. Tevratta bir Elamit olan Rim-Sine Eri-Aku adyla Larsa ve Tideal kral olarak referans verilir ve onun Babil kral Hammurabi ve di er lke krallaryla birlikte Filistine kar bir bat seferi yapt sylenir. Bu bilgilerin Babil destanlar ve kroniklerine dayand tahmin edilmektedir. Bu seferin nedeni yakla k o tarihlerde blgenin Kenaniler tarafndan istila edilmesi olabilir. Bu sefer srasnda Sodom yklr, esir d en Lotun brahim tarafndan kurtarld sylenir. Hammurabiden nceki ilk Babil krallar da birer Elamit vasal olabilirler. Hammurabiden sonra Babil birok ynden pe pe e istilalara u rar. Bu istilaclar arasnda Za roslu Elamllarn yansra, Kassitler, Semitler ve Hititlerin adlar anlr. Babil, bu saldrlar altnda ker. Merkezi kesimde Kassitlerin egemenlik kurdu u grlr ve olduka uzun bir sre Babili Kassitler ynetir (1720-1157 M.). Kassitlerin Babil fethinin nasl gerekle ti i veya Babile ne ekilde yerle tikleri henz bilinmiyor. M.. 12. yzylda Babil Elamllar tarafndan istila edilir ve ok gemeden Babilde Kassitler dnemi kapanr. Babil, M.. 8. yzylda bu kez Asurlular tarafndan zapt edilir. Asurlularn d n takiben ise, Yeni Babil Hanedanl (625-538 M.) kurulur. Bu hanedanlk Kalde adyla da bilinir. Bu krall a M.. 6. yzyl ortalarna do ru Akamenidler (Persler) tarafndan son verilir. Asuriler Asurlar, konu tuklar dile baklarak genelde Semitik bir halk olarak tanmlanrlar. Asl Asurya, kabaca modern Kuzey Iraka tekabl ediyordu. Ama ba arl fetihler yoluyla Asurun snrlar yakn uzak pek ok blgeyi kapsayacak ekilde geni letildi ve eski tarihiler Asur adn zaman zaman tm bu topraklar ieren geni bir anlamda da kullandlar. Asuryann daha eski ad ise Subartudur. Bu noktada kaynaklar hemfikirdir. Ama Subartu ad daha ok Hurrilerle ili kili grnr. Smerler M.. III. Milenyumun ilk eyre inde Hurrilerin lkesine Subir olarak referans verirler. Subir ad Akadcada Subartu, Asurlarda Shubaru ekline girer. Yaztlar Subartuyu Gutium ile Amurru arasna yerle tirir ki, bu blge Kuzey Mezopotamyay iermektedir. Nitekim Kuzey Kezopotamyada yeralan Mitanni lkesi de bazen Subari diye bilinmi tir. Smer ve Akad yaztlarndan kan sonu, Yukar Mezopotamyann ok eski tarihlerde Subartu/Subir adyla bilindi idir (Bk. E. A. Speser, Mesopotamian Origins, 2. Blm). Shubari ve Shubarti ayrm yapan Winckler, Shubariyi Habur kaynaklar civarna yerle tirirken, Shubartinin ise Malatya civarnda Tohma Su boyunda bir eyalet oldu unu tahmin eder (Akt. Gaston Maspero, The Struggle Of The Nations, 1896, ngilizce bask, 1910). Subartu adnn yer yer Asurlular ve lkeleri iin de kullanld n syledik. Bu olgu egemen Semitik unsurun yansra Asurlularn bile iminde bir Hurri enin varl na ba lanyor.

6

Asurlara Subar denmesinden ve Asurya ile Subartu arasnda zde lik kurulmasndan hareketle Subar (Hurri) ve Asur adlarnn bir ve ayn halka ait oldu unu savunan bir tez de mevcuttur. Bu gr e gre Hurriler (Subirler) ve Asurlular orijinde ayn halktrlar. Asurun ba langc net de il. Farkl adlar ve tarihler veriliyor. Eski tarihilerin aktardklar efsanelere gre Asur krall nn kurucusu ve ilk kral Ninus (Nemrut)tur. Baln o lu ve nl Semiramisin kocas olarak tantlan Ninusun M.. 2182 dolaynda ynetti i rivayet edilir. Sonraki btn Asur krallar bu efsaneye gre Ninus-Semiramis izgisinden gelmedirler. Konunun otoriteleri, en ilk Asurya krallarnn Lullu ve Hurri orijinli olduklarn yazmaktadrlar. L. W. Kingin Letters Of Hammurabi adl eseri yaynlanana dek Shamsi Adad I (1813-1780) ile IshmeDagan I (1780-?)in ilk Asurya yneticileri veya satraplar olduklarna inanlyordu. Ama King, Hammurabinin mektuplarndaki Asuryaya erken referanslara dayanarak Shamsi-Adad Iden nceki Asurya krallarn Studies In Eastern History (cilt 2, s. 136-37, 1904) adl al masnda Ushpia, Kikia, Uramitti, Bel- bni, Ilu-Shuma (M.. 2000 civar), Irishum (Hammurabinin mektuplarnda Khallunun o lu Irishum olarak anlr), Ikunum, Shar-kenkate-Ashir ve Bel-kabi (Bel-kapkapi) olarak tespit etti. Burada adlar verilen erken Asurya krallarnn Sami kkenli olmadklar, Samiler gelmeden nceki Asurya yneticileri olduklar d nlyor. Kingin verdi i bu listede Bel-kabiden hemen sonra amsi-Adad I, onun ardndan da Isme-Dagan gelirler. Isme-Dagandan sonraki Asur kral ise listelere gre onun o lu Mut-Ashkurdur. Shamsi-Adad I, listelerde Asur krallarnn ilki olarak kabul ediliyor. Onu izleyen Isme-Dagan Iden sonra M.. 18. Ve 17. Yzyllarda ynetmi olan Adasi, Lubai (?), Bazai (Bazaia) ve Lullai (Lullaia) adl Asur krallarnn da Sami de il, Lullu orijinli olduklar sanlmaktadr. rne in Asurlularn bile iminde Lullular ve Hurriler gibi Elamitik bir unsurun varl na i aret eden Spesere gre az evvel saylan adlarn hepsi Lullu orijinli idiler (Bk. E. A. Speser, a.g.e). Bu isimlere The Cambrdge Ancient History (I, Part 2, s. 749)de i aret edildi i gibi ad resmi listelerden silinen Hurrilerin Turukku a iretinden kral Zaziyann kzndan olma Talmu- arri de eklenmelidir. Ad Hurrice olan bu kraln babas Isme-Dagan Iin o lu Mut-Ashkurdur. Isme-Dagan I, bu evlili i kral Zaziya ile sava makta oldu u bir srada bu sava n bymesini engellemek amacyla kararla trr. Bu dnemde Asurya bir Hurri krall olan Mitannilerin egemenli i altndayd. Asuryada Mitanni ynetimine Hititlerin Mitanni krall n ykmasn takiben do an bo lukta A ur-Uballit tarafndan son verildi. Kingin listesindeki ilk Asur yneticileri arasnda geen Kikia, Ushpia veya Aushpia gibi adlara dikkat eken Sidney Smith de 1928 ylnda yaynlanan Early History Of Assyria-To 1000 B.C adl yazsnda Asurlular arasnda Semitik-olmayan dikkate de er bir enin varl na vurgu d er, daha da ileri giderek Asurlularn Sami orijinli bir halk olmadklarn, ama tarih-ncesi kadar erken bir tarihten itibaren Semitik halklarla kar tklarn (byk ihtimal Habur veya Balih havzalarnda) ve zamanla Sami bir dil stlendiklerini d nr. Smithe gre Asurlular, Akadca ile yakndan ili kili bir dil konu salar da, onlarn erken/eski bir Akad kolonisi veya Akadlardan kopma bir kol olduklar gr do ru olamaz. Asurlar Akadlarla ili kilendiren gr n dayanaklarndan biri de Tevratn aktard rivayettir. Buna gre nl Asurya kentlerini Akaddan gelen Asur ve Nemrut kurmu lardr. Asurlularn gneyden (Smer ve Akaddan) gelmi olamayacaklarn savunan Smithin tezine gre ise, onlarn ilk anayurdu batda, Dicle bats ve Frat kuzeyinde bir yerde, belki amn gneyindeki Amurruda, Habur ve Balih havzalarnda, Harran blgesi veya kuzey da larnda aranmaldr. Ona gre Asurlular bu ilk anayurttan karak Asur denen kenti istila ettiler ve kendilerine zg bir uygarl da (sosyal kurum ve yasalar, Akadlarnkinden farkl olan bir takvim gibi) buraya birlikte getirdiler. Smith; Asurlar fizik olarak Suriye Aramilerine banzetirken, The Worlds History adl eserde Asur tipinin saf Semitik olmaktan ok bir rklar kar mn temsil etti i ve daha ok modern Ermeni tipiyle uyu tu u gr ifade edililir. Asurlarn Anadoluda ticaret merkezleri kurmalar baz kaynaklara gre Kingin listesindeki erken Asurya krallarndan Ilu- uma dneminde ba lar. Onun adndaki Ilu, Masperodaki bir aklamaya gre Fenike ve Suriyedeki sper tanr Elin adnn ayndr. Hammurabinin mektuplarnda Khallunun o lu rishum (1941-1902) adnda bir di er Asurya yneticisi daha anlmaktadr. The Cambrdge Ancient History adl eserde verilen bilgiye gre Anadolunun Asurya

7

ticaretine almas bu kraln zamanna rastlamaktadr. Asur Tarihi adl kitabnda Erol Severin aktard na gre, Kani teki ar ivlerde Ilu-Shumann o lu Irishum ve torunu arumkennin adlar, imza ve mhrleri bulunmu tur. Bu bilgi do ruysa Ilu- uma ve Khallu ayn ki i olmaldrlar. Yani burada M.. 2000 yl dolaynda ynetmi Khallu adl bir erken Asurya kralyla kar la yoruz. Sever, Ilu- umay Asurda bir soy kuran bir Akad valisinin torunu ve alimahumun o lu olarak tantyor ve bu Akadl soya Hammurabi altnda Asurya valisi veya ba msz kral oldu u sylenen Shamsi-Adad Iin son verdi ini yazyor. Yani ona gre erken Asurya yneticileri Akadl idiler ve Ilu-Shuma da ShamsiAdad Iden sonra ynetmi tir. Erken Asur peryodu iin benim bildi im en gvenilir tarih M.. 2000 yl dolaylardr. Asurlarn en az bu tarihten beri Asurya adn alan topraklarda ya adklar Smerli Ludingirrann kaydndan anla lmaktadr. Asurun Babilden ba mszla t tarih Asurun ba langc olarak kabul edilir. Asur imparatorlu unun geleneksel kurucusu ise Asur Uballittir. Ba langta Mitannilere ba ml olan Asur Uballit, Hititlerin de yardmyla 1350 ylnda Mitanni lkesini ilhak eder. Asur tarihinin ilk byk ve parlak dnemi Salmaneser I (1274-45) ve o lu Tikulti-Ninurta I (12441208)in ynetimleridir. Yetmi yllk bu ykseli ve fetih a n uzun bir duraklama izler. kinci bir Asur ykseli i A ur-rish-i i I (1133-1116) ve zellikle onu izleyen Tiglat-Pileser I (1114-1077) zamannda grlr. Bunu da hzl bir d ve gerileme peryodu izler. Bu d n dibi Aramilerin Asuru ve Babili istila etmeleridir. Tam bu noktada eski Asur peryodu kapanr ve orta Asur (900-745) olarak tanmlanan dneme girilir. Bu dnemin Tiglat-Pileser II (966-935) ile ba layp Tiglat Pileser III (745/6-727) ile son buldu u sylenebilir. Asur tarihinin orta Asur olarak adlandrlan dneminin en dikkate de er figr Salmaneser IIItr (858824). Tiglat-Pileser III ile birlikte ge Asur peryoduna girilir. Bu dnemin en parlak figrleri ise Tiglat-Pileser III ile Sargon IIdirler. Uzun bir tarihi olan Asur devleti, Med-Babil mttefik ordularna kar kanl bir direni ten sonra M.. 612 ylnda kt ve imparatorlu un topraklar Medlerle Babilliler arasnda bl ld. RAN Elamllar ve Elamitik Halklar Halklar; konu tuklar dile gre, Aryan, Sami, Hamitik ve Yafetik olmak zere tasnif edilmektedirler. Bu tasnif dil esasna dayaldr. randa kuruldu u bilinen ilk uygarlk Elamdr. Elam, kabaca tarif edilirse, rann modern Kuzistan (Huzistan) eyaletinin antik addr. Antik Elamn ba kenti Susa idi. Elamn ova ksm bazen Susiana, bazen de Anzan olarak bilinirdi. Elam, Susiana ve Anzan adlar bir ve ayn lkenin alternatif adlardr. Selukidler (Makedonlar) dneminde btn Elam Susiana/Susiyana adn ta d. Bu lkenin halk da ayn adlarla anld. Sus (Susi, Susal)lar ve Elamllar federal bir Elam devleti altnda birle mi lerdi. Smercede Elama Nim (Enim) denir. Elu ve Nim, Spesere gre, Yksek Toprak/lke anlamldrlar. branicede Elam, Yunancada Elim (Elymais, Helymais) olarak sylenen bu ad, geen yzyln ba nda bir grup Alman bilim adamnca yazlm olan The Worlds History adl eserde Eli olarak okunur. Elamllar kendi yaztlarnda kendilerine ve lkelerine Hatamti (Haltamti, Hapirti) demi lerdir. Ama bu okunu henz kesin de il. Hal ve tamt olarak blnen bu ad, haln toprak, tamtn tanr oldu undan hareketle Tanrnn topra eklinde yorumlanyor. Hatamti (Haltamti) ekli ile Hatti ve Haldi adlar arasnda bir benzerlik oldu u sylenebilir. Elamn ge Fars kaynaklarndaki ad Uvaja (Hvaja)dr. Arapada ise burdan karld sylenen bir adla Hozi (Hussi, Uxi) olarak bilinir. Uvaja ve Hozi ekillerinin Elamn bir di er ad olan Anzan ile ili kili olduklar sanlyor. Elamn bugnk ad ise Hozi szc nden tretilen Huzistan (Kuzistan)dr.

8

Elamn kalbi ve btn a lardaki ba kenti Susa (Shushan, Suzi, Cissi, Susi, Sus) olmu tur. Bu ad Susiana ekli altnda btn Elamn alternatif adlarndan biri olarak da grnr. Benzer biimde Elam halkna da Susi (Sus, Cissi)ler denmi tir. Aryanlar olarak tasnif edilen Medler ve Persler gelmeden nceki ran tarihi hemen tamamen Elam tarihiyle snrldr. Medler ve Persler ncesi ranna ait geride anlmaya de er kaytlar brakanlar sadece onlar olmu tur. Elamllarn rani bir halk olmad , ok sonralar ran adn alan co rafyann tmnn Aryan-ncesi halk tabakasn temsil ettikleri yaygn bir gr tr. rann do u yars da dahil, sonralar Med ve Akamenid imparatorluklarna dahil edilen topraklarn Akad ve Eski Babil a nda bile Elamitik bir imparatorlu un vatan olabilece i sanlyor. Kaynaklar kabaca Akamenid fetihlerine ve yaylmasna benzer Susa merkezli bir Elamit yaylmas tasvir ederler. Bu yaylma onlarn gebelikten yerle ikli e getikleri evreyi temsil edebilir. Elam fetihleri do uda Orta Asya ve Hindistana dek uzanm grnyor. nk arkeolojide Susa I olarak tanmlanan ve M.. 4. Milenyum sonlarn temsil etti i sylenen Susa kltrnn Kapadokya ve Ermenistann yansra Belucistan ve Mo olistan gibi yerlerde saysz akrabalar ke fedildi. Mesopotamian Origins adl eserinde Ephraim A. Speser, Za ros Grubu olarak da tanmlad Elamitik Grubun, Elamitler, Lullular, Gutiler ve Kaslardan bile ti ini, Hattilerle Hurrilerin de bu grubun bat kolu olarak grlebilece ini yazar. Tm bu kavimlerin dilleri ili kili grlmektedir. Elamit dilinin Gney Kafkas karekteri ta d , Kaslarn dilinin Elamitenin kuzey diyalekti oldu u ne srlmektedir. Kassite ile Hatti dili arasnda da paralellikler kurulur. Lullu dilinin Elamiteye ve Elamitik dillere ait oldu u ise Hsing tarafndan kantlanm kabul ediliyor. Elamllar Proto-Lur (Eski Lurlar) olarak tanmlayan Speser, Krt adn da ayn gruba dahil etti i Gutilerle ili kilendirir. Spesere gre A a Mezopotamyann Smer-ncesi halk Elamitler ve bu gruba dahil elerdir. Bunlar daha sonra gelen Smerlerle Akadlarn olu umunda bir e oldular. Bu sonuca eski yer adlar zerindeki al malardan ve Elamitenin Smer dili zerindeki etkilerinden hareketle varlmaktadr. Smer ad bile, Spesere gre, byk olaslkla Elamitik halk tabakasna aittir. Elamitler, Spesere gre, ne Sami ne de Aryand. Bu halklar grubu ona gre uluslar tasnifinde Yafetik denen tabakaya aittirler. Hsing ve ekol, Mar, Speser ve ba ka baz ara trmaclar tarafndan Kafkasya, Bat ran, Mezopotamya ve Anadolunun en eski sakinleri olarak tanmlanan bu halk tabakas iin ortak ve genel bir ad olarak Za ros grubu, Kasi, Alarut vd gibi e itli isimler kullanlmaktadr. Bu grubun tarihe ve uygarl a en erken giren ve en iyi bilinen temsilcileri Elamllar (Susiler)dr. Bu nedenle onlar Elamitik unsur olarak tanmlamak bence daha do rudur. Ama dil eksenli ulus tasnifleri konusunda ku kularm var. Bunun nedeni de ayn rktan veya stoktan halklarn daha erken g dalgalarna ait kollarnn daha ge g veya istila dalgalarnda gelenlerden ayr bir gruba dahil edildi ine tanklk etmemdir. Dili tek l olarak alanlarn ayn halkn farkl g ve istila dalgalarna ait blmleri arasndaki kken ve kltr ba n kopardklar inancndaym. nk tarih boyunda rklar ve diller hep kar t ve ayn soydan gelen baz a iretler dil de i tiler. Dil de i tikleri iin de bu gruplar uluslar tasnifinde ba ka yere yamanmaktadrlar. Bu nedenle de ortak orijin hesaba katlmadan yaplan dil eksenli ulus tasnifleri bence ciddi bir eksiklik ta rlar. zetle, bir halkn orijini sadece konu tu u dilin orijini ve evriminden hareketle saptanamaz. Elam, en az M.. 6. Milenyumdan beri yerle ilmi bir co rafyadr. Olduka gerilere dayanan Elam uygarl nn ba langc henz saptanm de il. Hayli uzun ya am Elamit krall nn kendisine ait kaytlar daha bulunamad. Bu nedenle Elamitik a a ait ok az ey biliniyor. Bilinebilen yegane Elamite yaztlar Elamit krall nn ba kenti Susadaki kazlarda saptananlardr. Elam tarihi hakkndaki bilgilerimiz esas olarak Smer, Babil ve Asur kaytlaryla snrldr. Sargonun yaztlarndan hareketle M.. 2325 yl dolaylar Elamit tarihinde ok kesin bir an olarak kabul edilir. En

9

eski efsanelerin (Glgam Destan vd gibi) bir blmnn konusu Elamllarla Smer ve Babil arasndaki sava lardr. Smer ve Babilin tmnn Elamit egemenli ine sokuldu u ve Susian mparatorlu una dahil edildi i dnemler vardr. Smerin nc Ur Hanedanl da bir Elam istilas sonucunda ykld (M.. 2007/6). Asurbanibal dneminde Elamda Asuryaya kar patlak veren byk bir ayaklanma Akdenize kadar yayld (M.. 650). Bir dizi Elam-Asur sava n takiben 640larda Elamit krall tasfiye edildi. Manlar (Mannalar, Menniler) Manlar adyla bilinen halk, Urmiye Gl gneyi ve do usunda, yani modern ran Krdistannda ya ad. Baz kaynaklar Manna lkesini Urmiye Gl ile Kk Zap kaynaklar arasndaki topraklar olarak tarif ederler. Bu blgede ayn ad ta yan bir krallk halinde rgtlenmi lerdi. Tevratta bu krall a Minni adyla referans verilir. Onlar daha ok Asur ve Urartu yaztlarndan tanyoruz. M.. 856lardan itibaren Mannelerden szedilmektedir. rne in Ramman Nirari (Adad Nirari: M.. 805-781) III, Man lkesine ve Medler zerine yapt seferini kaydetmi tir. Ama Mannalarn lkesinde Elamitenin mi, yoksa Hurri-Urartu dilinin mi konu uldu u nete bilinemiyor. Yani Elamit mi, Hurri-Urarti mi olduklar ak de il. Az evvel bu halklarn ve dillerin tasniflerde Elamitik gruba dahil edildi ine i aret etmi tim. Richard N. Frye, The Heritage Of Persia (1962) adl eserinde, yer adlarndan hareketle onlarn daha byk ihtimalle Elamitlerle akraba oldu unu ne srer (a.g.e., s. 70-71, 76-81). Topzaua, Izurtu, Zibia ve Ziwiye, Manna lkesindeki kentlerden bir blmnn adlardrlar. Mannalarn ba kenti Izurtu idi. ran platosuna kendi ynetimini dayatmak isteyen Asurlulara kar yzlerce yl direnmi olan Mannalarn lkesi (Urmiye Gl blgesi), D. M. Langn aktard bilgilere gre, M.. 610-590 yllar arasnda Medler tarafndan ilhak edilir. Bylece Mannalarn tarihi bir noktadan sonra Medlerin tarihi ile kar maya ba lar. Kkenleri tam olarak bilinmeyen, bir gr e gre Pre- rani (Aryan-ncesi) veya byk lde Pre- rani bir halk olan Mannalar, blgeye daha ge gelen istilac Medlerin yansra, sonraki tarihlerde (M.. 680-673 aras dnemde) kendi topraklarna yerle en Kimmerler ve skitlerle de kar arak giderek ranile irler. C. Toumanoff ve Nicholas Adontz da dahil birok ara trmac Matieni (Mitannilerin adnn bir ekli olarak da grlr), Manda (Mada, Mati, Manti), Med (Mada), Mar ve Mardi etnik adlar arasnda bir yaknlk ve ba lant, hatta zde lik kurma e ilimi ta rlar. Adontza gre bu adlarn bir o u arasndaki farkllk diyalekt farklarndan ibarettir. Adontz ve Toumanoff Ermenistann Mard (Mardi), Mandakuni, Amatuni ve Muracan gibi eski evleri ve prensliklerinin Med veya Manna orijinli olduklarn d nrler. Toumanoff, Hitit yaztlarnda da kendilerinden szedildi ini syledi i Mannalarn adn Manda olarak da yazar ve Ermeni kaynaklarda anlan Mandakuni evini de Mannalar (Mandalar)la ili kilendirir (Bk. C. Toumanoff, Studies In Christian Caucasian History, 1963; N. Adontz, Armenia In The Period Of Justinian, 1970). Do an Avco lu Trklerin Tarihi adl kitabnda Mardlarla Mannalarn dil asndan birle tirilebilece ine i aret eden gr lere de inir ve Asurlarn ikisi de Saka topluluklar olarak grlen Kimmer ve skit kabilelerine genellikle Manda ad verdiklerini aktarr. Onun aktard na gre Manda ve Manna adlarnn birbirinin yerini alabilecekleri ynnde gr ler de var. Asur ve Urartu ykl ile do an bo luktan Ermenilerin yansra en ok Mannalarn yararland , bu sralarda Mannalarn etrafa do ru geni ledikleri ifade ediliyor. (Bk. Avco lu, a.g.e.). kinci dnya sava sonrasnda Mannai lkesinin kalbindeki Ziwiye ky ve Sakkz kenti civarnda ke fedilen ve Mannalara ait oldu u sanlan sanat eserleri (altn, gm ve sairden yaplma) dikkatleri onlar zerinde toplad. Kazlarda kan bu eserler M.. 9.-7. yzyllar arasndaki bir tarihe aittirler. rani Halklar (Aryanlarn ran Kolu) Sonraki a larda Aryan ( rani) olarak tanmlanan halklar grrz ran sahnesinde.

10

Aryan gnn tarihi, onlarn rana nereden ve hangi yoldan geldikleri tam olarak bilinmiyor. HintAvrupa dilleri konu an bu halklarn g daha ok dilsel datadan hareketle M.. 2000 bin yl dolayna yerle tiriliyor. lk anayurtlar veya da ldklar ilk merkez ise bir teoriye gre Gney Rusya ve Kafkasya, bir di erine gre de Horasan kuzeyi veya Hazar Denizi kuzey-batsdr. Henz bilinmeyen bir nedenle anayurtlarn terketmek zorunda kalan Aryan stoktan halklar, bu g srasnda irili ufakl gruplara blnerek e itli ynlere do ru da lrlar. Anadoluya yerle en Hititlerin bu g dalgasna ait olduklar ne srlyor. Baz a iretler rana yerle irken, bir ksm da ran zerinden Partiya, Baktriya ve Hindistana gederler. ran ve Hindistanda Aryan a bu gle birlikte ba latlyor. Antik tarihte Asurun ykl ndan sonraki en nemli olay rann ykseli idir. Bu ykseli Medlerle ba lar. Hititler ve Medler, Aryanlarn dnya tarihinde nemli rol oynayan ilk kollar olarak grlmektedirler. ran ulusal efsanesindeki Pe dadiler (Pi -Dadiyan) adnn Medlere referans oldu u d nlyor. Medlerin yerine geen Akamenidlerle birlikte Aryanlarn ran kolu bir dnya gcne dn r. Akamenidlerin ran ulusal destanndaki Keyaniler (Kaviler?) oldu u sanlyor. Baz kaynaklarda Medlerle Perslerin rana M.. 1000 yl dolaynda, hatta daha da erken bir tarihte yerle tikleri varsaylr. Ama peygamber Zerd t (630-533 M.)n ortaya kmasna kadar rann Elamit-olmayan nfusu hakknda kaytlarda bir suskunluk vardr. skitler, Kimmerler, Partlar ve Sasaniler de rani halklar arasnda saylrlar. ran ulusal destannda Partlardan E kaniler (A kaniler) olarak bahsedilir. Onlarn halefleri olan Sasaniler ise Kisralar adyla bilinirler. ran Ulusal Efsanesi ran ulusal efsanesi, A Litrary History Of Persia (Cilt I, 1902) adl eserinde E. G. Brownenin de i aret etti i gibi, en ileri ifadesini ahname ( ahlarn Kitab)de bulur. Sultan Gazneli Mahmutun talebiyle Firdevsinin kaleme ald bu destann krk yllk bir eme in sonucunda M.S. 1010 ylnda tamamland tahmin ediliyor. Bu tarih do ruysa, kitabn bu tarihten on yl kadar nce bitirdi i sylenen El Biruninin ahnameden nasl olup da haberdar oldu u anla lmaz kalr. Ak ki ahname, Brownenin verdi i tarihten daha erken tamamlanm olmaldr. Eski ranllarn kendi antik tarihlerine ili kin fikirlerini kardklar ana kaynak ahname olmu . Prof. Nldeke, 1896 ylnda yaynlanan Das ranische Nationalespos ba lkl bir makalesinde bu destan geni e yorumlar. El Biruni, M.S. 1000 ylnda yazd The Chronology Of Ancient Nations adl kitabnda (Edward Sachau evirisi, 1879), Avesta ve ahname de dahil bu efsanenin de i ik versiyonlarna dayanarak kar la trmal bir zet kartr (Bk. a.g.y., s.107-133). ahname, ran ulusal efsanesinin en son ve destan ( iir) formunu temsil ediyor. Browne ahnamedeki versiyonun ve onun Nldeke tarafndan yorumunun bir zetini verir bize. ran tarihini ilk insan Gayomarth (Gil ah, Gir ah) ile ba latan ran gelene i, ahnamedeki versiyona gre, slam-ncesi dnemin rannda 4 hanedanlk bulundu unu syler: Pi dadi, Keyani, A kani ve Sasani. Browne, gerek ran tarihinde olmadklarn syledi i Pe dadilerle Keyanileri tamamen mitolojik sayar. Ama son ikisi tamamen tarihseldirler. A kaniler Partlara, sonuncusu ise ad zerinde Sasanilere tekabl eder. Gayomart, efsanevi Pi dadilerin ilk kraldr. Avestann ilk insan Gayo Mareta, yani Zerd tlerin Ademidir. O lnce yerine torunu Hu ang geer. Tesadfen ate i ke feden Hu ang, bu byk bulu unu anmak amacyla Sadah Festivalini koyar. Onun yerine o lu Tahmurat, sonra da Tahmuratn o lu Cem it (Jam-shit) geer tahta. Cem it, kendisinden ncekilere gre ran ulusal efsanesinin ok daha nemli bir figrdr. Cem (Jam), Browneye gre, Hindulardaki Yama ve Avestann mitolojisinde Ahura Mazda tarafndan kendi mesajn insanl a iletmeye a rlan ama bunu yapmayan Yimann kendisidir. Onun adndaki id, gne anlaml Hur it adnda da kar la lan eski bir nvandr.

11

ahnameye gre Newroz Festivalini koyan Yima adl bu byk kraldr. Yima (Yama, Cem it), 700 yllk bir ynetimi takiben Dahak tarafndan devrilir ve ldrlr. Dahak, Avestadaki ylan (ejderha) Azhi Dahakay temsil eder. Efsaneye gre Onun omuzlarndan her gn insan beyniyle beslenmesi gereken iki ylan peydah olmu tur. Biruni, onun Aryan mitolojisindeki ba l dragona kar lk d t n yazar. Firdewside Dahak, ans hl ya ayan Arap istilasnn neden oldu u nefret nedeniyle Arap bir karektere dn trlr. Dahak, Kawa adl bir demircinin k krtt bir halk isyanyla devrilir. Bylece Kawa ulusal kurtulu un simgesine dn r. Baz versiyonlarda Kavann i levi Feriduna yklenir. Dahak yenilgiye u ratan Feridun, onu Damawand zirvesinde bir ma araya hapseder ve kendisi kar tahta. Ama kendi ailesi iinde sorunlarla kar la nca geni imparatorlu unu raj, Salm ve Tur arasnda bl trr. Browneye gre Feridunun o lunun Tevrattaki em, Ham ve Yafete kar lk d tkleri sylenebilir. Feridun, ran en kk o lu raja verir. Ama raj, karde leri Salm ve Tur tarafndan ldrlr. Onun o lu Manuer, iki amcasn ldrerek babasnn intikamn alr ve onlarn ba larn dedesi Feriduna yollar. Efsanedeki Tur, Trkleri temsil eder. Gerek ran tarihinin ok byk bir blmn i gal eden Trki ve rani halklar arasndaki sava lar efsanede Turun ve rajn o ullar arasndaki sava lar eklinde yansr. Bu noktadan sonra ran ulusal efsanesi Sistan ve Zebulistann soylu bir ailesine mensup olan Neriman, Sam, Zal, Rustem ve Suhrab gibi Avestada rastlanmayan bir seri kahramanla ili kili olaylarla srer. Bunlardan en nemlisi Rustemdir. Rstem asrlarca ran Keyani krallarn (Key Kubad, Key Kavus ve Key Hsrevi) tehlike ve glklerden kurtarmaya al r, insanlara ve eytanlara kar bir seri kahramanca macerada ba rol oynar. Sonunda karde inin ihaneti ile ldrlr. Brownenin yazd na gre, Rstem ve atalar Sistan efsanesine aitler. Rstemin adna son Pehlevi yaztlarndan bir-ikisinde rastlanr sadece. Onu Sistan efsanesini bilmedi i sanlan Avesta yazar tanmaz. Ama Rstemin yaptklar 7.-8. Yzylda ya ayan Ermeni tarihisi Moses Khorene tarafndan bilinmektedir. M.S. 635 ylndaki Qadisiye sava nda Araplarn yenilgiye u ratt ve ldrd Sasani generali, efsanevi kahraman Rstemin ada yd. Rstemin lm Keyaniler dneminin sonudur. ran efsanesinin tamamen mitsel olan dnemi burda biter. Sonra Arda ir (Bahman, Artaxerxes) grnr sahnede. Magi tresine gre kendi bacs Khumani (Humay) ile evlenir ve ondan Dara adl bir o lu olur. Humayn karde i Sasan kendi kzkarde inin kralie yapld n grnce umutsuzlu a kaplp da lara kar, Krtler ve obanlar arasna kar r. ranllarn inancna gre Sasani krallar i te bu Sasann soyundan gelmedirler. Sasani krallar Keyanilerin me ru halefleri olarak grlrler. Sasanilerin kurucusu Arda ir Babakann Sasann torununun torunu oldu u sylenir. ecerelerini byle sunmakla Sasanilerin kendilerini rann me ru yneticileri olarak kabul ettirmeyi amaladklar d nlyor. Ulusal efsaneye bu noktada tamamen yabanc bir unsur olarak skender roman girer. Firdevsi de dahil ranllar skenderi kendi z krallar arasna dahil eder ve onu Darann o lu sayarlar. Szde, Birinci Dara Makedon Filipin kzyla evlenmi ve ondan skender adl bir o lu olmu tur. Antik Pi dadi ve Keyani krallar dnemi burada kapanr. Ulusal efsanede Partlara ili kin bilinenler snrldr. ranllarda ulusal hafzann aslnda Sasanilerden daha gerilere gitmedi ini d nen Browneye gre, Sasani dnemiyle birliktedir ki ran ulusal destan gerek tarih alanna girer ve daha tarihsel bir nitelik kazanr. Avestada ahname kahramanlarna referanslar bulundu una gre, Avesta kompoze edildi inde ahnamedeki efsanenin kaba hatlaryla mevcut oldu u sanlyor. Yani hayli antik bir efsane ile kar kar yayz. Agathiasn Sasan, Papak ve Arda ir hakknda dedikleri de Yunan yazarlarnn bu efsaneyi bildiklerini gstermektedir. Ulusal efsane bir kraldan di erine, bir hanedanlktan tekine aktarlm . rne in ilk Akamenid kral Cyrusun Medlere kar sava ile ilk Sasani kral Arda irin Partlarla sava arasnda gl bir paralellik mevcut.

12

Kartal (Simurg, Huma) bir yce kraliyet ku udur; Akamenidlerin, Zal ve Arda irin koruyucusu olarak grnr. Buna benzer bir rol Keyanilerden Nudhar ile Sasanilerden Piruzun Turanllarn istilasndan kurtarl nda soylu Karen ailesinin iki yesi tarafndan oynanr. Ulusal Destann Sasanilerle ilgili blmnden bir para Pehlevice yazlan ve byk ihtimal M.S. 600 ylnda kompoze edilmi olan Karnamek-i Arda ir-i Papakanda mevcuttur (Bk. Browne, a.g.e., s. 110123). ran ulusal efsanesinin Sasaniler tarafndan kaydedilen ekline esas formunu Partlarn vermi olabilece ini d nen yazarlar vardr. imdi i in efsane ksmn burada brakp gerek tarih alanna girmenin srasdr. Medler Tarihleri Asurlarn Yukar Asyay 520 yl (1229-709 M.) ynettiklerini syleyen Heredot, e itli ba ml uluslarn onlara kar giri tikleri zgrlk sava larna de inir. Onun yazd na gre Asur ynetimine kar ilk ba kaldranlar Medler oldu. Bylece Asurlara ba ml olmaktan ve Asur basksndan kurtulur, ba msz bir Med devleti kurarlar. Bu devletin ran gelene inde Pi -Dadiyan ad verilen hanedanlk oldu u sanlyor. Ama Med-Asur at mas Asurlar yklana dek srer. Heredot, Med krallarndan sadece drdnn adlarn aktarr bize. Bunlarn ilki Phraortesin o lu Deioces (709-656 M.)dir. Onu srasyla Phraortes, Cyaxarxes ve Astyages izlerler. Med krall nn kurucusu Deiocestir. Heredotun ifadesiyle Med Ulusunu birle tiren, 53 yl despota ynetmi olan Deioces olmu tur. Muhtemelen Asurlara kar Med isyanna nderlik eden de odur. Deiocesin ba kenti Agbatana (Ecbatana) idi. Bu kent Akamenid yaztlarnda Hagmatana olarak geen modern Hemedandr. 22 yl ynetti i sylenen Phraort, Perslerden ba layarak e itli uluslara boyun e dirir. Brownenin aktard na gre onun ad eski Perse yaztlarda Fravarti diye geer. Heredot, Medler ve Perslerden iki gl ulus olarak szeder. Sonuta Asurlarla sava larnda Phraortesin kendisi ve ordusunun byk blm yok olur. Onun yerine geen Cyaxarxes (Huvakh atara) ise, 40 yl ynetir. Bu ad Keyaksar olarak okuyanlar var. Moses Khorenede onun ad Kvaxares olarak geer ki Kava adn anmsatr bu. Cyaxarxesin tahta k tarihi baz kaynaklarda M.. 625 yl olarak tahmin edilir. Anadolunun Kzlrmak do usuna d en parasn Med hakimiyeti altna sokar ve bu blgede Lidya ile M.. 585 ylnda bir bar la sonulanan egemenlik sava larna girer. Bundan ok nce ise, Heredota gre, kendisine ba ml tm halklardan olu an ordusuyla ve Babille ittifak halinde babas Phraortesin intikamn almak amacyla Asurya ba kenti Ninusu ku atm ve ykm tr (M.. 607). Ama daha Ninus (Nineveh) ku atmas srerken kendi lkesi kuzeyden gelen skitler tarafndan istila edilir. Bylece skitlere yenilen Cyaxarxesin ynetimi 28 yl sren skit hakimiyeti boyunca kesintiye u rar (634-606 M.). Cyaxarxes, sonunda istilac skitleri Urmiye Gl yannda yenip lkesinden kovdu u gibi, Asuru da devirir (626). Babasnn yerine M.. 585 ylnda geti i sanlan son Med kral Astyages, 35 yl ynettikten sonra Cyrusun nderli indeki Akamenid (Pers) isyan sonucunda devrilir (550). Med ynetimine kar ba n Cyrusun ekti i bu isyana Medlerin bir kesimi de katlr. Bylece Med devleti son bulur ve Bat ranl Medler Gney ranl Akamenidlerin (Perslerin) ynetimi altna sokulurlar (Bk. Heredot, A. D. Godley evirisi, cilt I, kitap I ve E. G. Browne, A Litrary History Of Persia, 1902). Heredotun verdi i rakamlara gre drt Med kral baba-o ul izgisinde toplam 128 yl ynettiler. Bu sre baz kaynaklarca M.. 687-559 yllar arasna yerle tirilir. Medler hakknda yapt m bu zette hemen tamamen Heredotun dediklerine dayandm. Med tarihinde Phraortes ve Cyaxaresin ykseli leri Urartu tarihiyle ilgili olarak dikkati eker. Adlar, A iretleri ve Hudutlar

13

Medlerin orijini henz tart mal bir konu. Heredot, Akamenid kral Xerxes ordusundaki Med birliklerinden szederken, bu birliklerin kumandan Tigranesin bir Akamenid oldu unu yazar. Heredotun yazd na gre, Medler, bizzat kendi rivayetlerine baklrsa daha eskiden Arian adyla bilinir ve ba kalar tarafndan da bu adla a rlrlard. evirmenin de i aret etti i gibi, daha Strabo zamanndan ba layarak Arian (Aryan) ad yalnzca Medleri de il, daha geni bir stoku ifade etmi ve modern filoloji de szc bu geni manada, yani bir stok ad olarak benimsemi tir. Etnolojik karsamalarda daima ad benzerlikleri ve Grek efsanelerine dayanan Heredot, onlarn Med adn sonralar Colchili kadn Medeadan aldklarn ne srer. Bylece Ona gre Medler, sonralar kendi asl adlarn brakm , Atinadan gelerek Arianlar arasna yerle en bu kadnn adn benimsemi lerdir (Herodotus, VII. kitap, s. 375-76). Heredot, Xerxes ordusunda Persler, Bactriallar ve ayrca sayd Arianlarn da Med stili veya MedBactri kar m bir donanma sahip olduklarna i aret eder (VII. ktap, s. 375-80). Dariusun blmlemesinde Medya (Bat ran), 10. Eyalet olarak organize edilmi tir (Heredotus, III. kitap, s. 119-123). Ermenilerin Med ad yerine genelde Mar szc n kullandklar, Medleri Marlar diye bildikleri anla lyor. Szgelimi M.S. 5. veya 8. Yzylda ya ad sanlan ve sk sk ilk Ermeni tarihisi olarak tanmlanan Moses Khorene, Medlerin adn Marats olarak yazar, Med ve Bactri szcklerini bir ve ayn halkn adlar gibi kullanr. Son dnem yazarlar arasnda Bactri, Bahtiyari ve Bohtiler arasnda zde lik kuranlara raslanr. Studies In Christian Caucasian History (Georgetown University Press, 1963) adl al masnda Cyril Toumanoff ve Armenia In The Period Of Justinian (1970) adl eserinde de Nicholas Adontz, Matieni, Manda, Med (Mada) ve Mar adlar arasnda bir ba lant, hatta zde lik kurma e ilimi ta rlar. Ermenistann Mard (Mardi), Mandakuni, Amatuni ve Muracan gibi eski evleri ve prenslikleri onlara gre orijin olarak Medler veya Mannaean (Manna, Mani)larla ba lantl idiler. Toumanoff, orijini Urmiye Gl blgesi olan Amatuni prens evinin Med kral Astyagesin soyundan geldi i ya da brani orijinli oldu una ili kin de i ik gr leri aktarr (a.g.y., s. 197-98). Adontza gre Astyagesin ynetti i halka Asur yaztlarnda Manda adyla referans verilmektedir ki, bu ad Mada ve Mati (Manti) adlarnn diyalekt farklarndan ileri gelen bir di er eklidir. Onun yazd na gre antik yazarlarda Mati ad, hem ad hem de kan (soy) olarak Medlerle ili kilendirilir. Mati (Mati), Urmiye yresindeki halkla ili kili bir ad. Matian (Mantiane), Urmiye Gl blgesidir (Adontz, a.g.e., s. 323). Bu yazarlarn dayand asl kaynak Moses Khorenatsinin tarihinde sylenenlerdir. Med-Manna orijinli prenslikler de dahil, Khorenenin dediklerini Ermenistan blmnde ele alaca m. Heredot, alt Med a iretinin adlarn verir. Bunlar, Busae (Bousai), Paretaceni, Struchates, Arizanti, Budii (Boudioi) ve Magi adlarn ta yorlar. Med ve Magi adlarn Heredotun yer yer e anlaml kulland na da i aret etmeliyim. Med kral adlarnn Aryanla m Turani adlar olduklarn iddia eden M. Opperte gre, Heredotun adn verdi i Med a iretlerinden en az ikisi de Turani adlardr. Med krall n bu a iretlerin bir konfederasyonu gibi d nenler vardr. R. N. Frye, The Heritage Of Persia (1962) adl kitabnda Med Konfederasyonunun ba langta esas olarak Med, Mannai ve skitlerden bile ti ini, bir imparatoru a dn nce halklarn kar mnn daha da hzland n yazar (Frye, a.g.e., s. 80). Ona gre Medlerin kendileri, Heredotun Med a iretleri olarak sayd rani ve raniolmayan a iret adlarndan da anla laca gibi, yerli ve rani halklarn bir kar myd. A iretler halinde rgtlenen Medlerin sk sk birbirleriyle sava halinde olduklarna de inen Frye, onlarn Mannai, Urartu ve Asurya gibi yerle ik krallklara kar t olduklarn, atlaryla nl Medlerin gebe bir ya am srdklerini belirtir (Frye, a.g.e., s. 76). Medler, Bat ranlyd. Merkezleri ve ba kentleri Hemedand. Medyann gerek snrlar tam olarak tanmlanamyor. Kabaca kuzeyde Azerbaycan (Atropatene) da larndan gneyde Susiana (Kuzistan)ya kadar, do uda Za ros da larndan Tahran-Isfahan hattna kadar uzand tahmin ediliyor. Mazandarann tmn veya bir blmn de ieriyordu gibi. Media (eski Persede Mada) ad, asl Medyada olmasalar da, Mah ekli altnda baz yer adlarnda (MahKufa, Mah-Basra, Mah-Nahawand gibi) slami dnemde bile ya ad. Eskiden Mada, Media ve Mah olarak

14

bilinen co rafyaya olduka da lk olmas nedeniyle Araplarn takt ad da lar anlamna gelen Cabal (Cibal)dr. Araplar, bu co rafyaya, onu Arap Irak olarak adlandrlan A a Mezopotamyadan ayrmak iin Acem Irak (Irak Acemi) da demi lerdir (Bk. L. Lockhart, Enc. Of Islam, Djibal maddesi). Perslerin aksine Medler kaytlar brakmam . Ya da en azndan bugne dek onlara ait yaztlara rastlanm de il. Bu nedenle onlar hakkndaki bilgiler daha ok Asur ve Yunan kaynaklarna dayanyor. Salmaneser Iin o lu Tukulti-Ninib Ie ait oldu u sylenen ve L. W. Kingin Studies In Eastern History (cilt I, London, 1904) adl yaptnda yer verilen bir yaztta, Onun zaptetti i blgeler arasnda Madani adnda bir yer ad da geer. Asur kral Tiglat-Pileserin M.. 1100 (?) yl dolayna ait sanlan bir yaztnda Medlerin ba kenti Amadana, Asuryaya ba ml grnr. William Wrightn The Empre Of The Hittites (London, 1884, s. 39-40) adl kitabnda yeralan ve yine Tiglat-Pileser Ie ait olan bir yaztta, bu Asur kralnn ynetiminin ilk be ylnda fethetti ini ne srd 42 lkeye Magi dinini dayatt n sylemesi zerinde dikkatle durulmas gereken enteresan bir nokta olarak duruyor. Medyaya referanslar M.. 9. ve 7. yzyllar arasnda yneten e itli Asur krallarnn kaytlarnda da vardr. Medler, Salmaneser III ve onun yerine geenlerin d manlar arasnda grlrler. rne in M.. 715 ylna ait bir Asur yaztnda geen Dayaukku ad, bilinebilen drt Med kralndan ilki olan Deiocese referanstr. Onun esir edildi inden szedilir burda. Sargona ait bundan iki yl kadar sonraki bir yaztta ise Onun lkesi Bit Dayaukkuya boyun e dirildi i kaydedilir. Dil ve Din ( Zend-Avesta, Zerd t ve Zerd tlk) Medlerin dili ve dini konusu var bir de. Oppert, Akamenid krallarna ait yaztlarn dilinden birinin Medlerin dili oldu unu, hatta Medcenin rani de il, fakat Turani oldu unu ne srm t. Ona gre Medya ad ise, Smercede lke anlaml Madadan geliyordu. Ama Akamenid yaztlarnda Oppertin Medce sand dilin gerekte Elamca oldu u anla ld. Medlerin eski Perse ile akraba bir dil konu an ranl bir halk olduklar en ok kabul gren gr tr. Avesta dili uygun bir terim olmasa da Zend olarak adlandrlr. Avestann alfabesi ise Pehlevicedir. Avesta, iki tabakadr. M.. 6. Yzyl dolaynn dilini yanstan daha eski blmlerine Gatalar denilir. Daha byk blm ise, ge dnemlerde yazlm tr. Brownenin aktard na gre, Darmesteter, Zend olarak adlandrlan Avestann dilinin Medlerin dili oldu unu, bu dildeki (Zend-Avesta) antik Zerd t yaznnn Med dili ve literatrn temsil etti ini savundu. Ona gre bu dil Medyaya aitti ve eski Perse ile ili kisi de ana ya da kz de il, bac olarak tanmlanmalyd. Ksacas Darmestetere gre Zerd doktrininin yurdu Medya, ifade arac, yani dili de Medce idi. Jackson, Geiger ve Darmestetere gre Zerd tlk Med orijinliydi. Ama di er Alman ara trclar Darmesteterden farkl olarak Avestann dilinin Bactriann dili oldu unu savundular. Bylece bu dilin, ba l olarak Zerd t dininin de rann hangi parasnda do du u konusunda bir fikir birli i olu mad. Zerd dininin de, bu dinin arac oldu u ve Medce ile ayn oldu u sylenen Zend-Avestann da batdaki Azerbaycan (Atropatene, Medya)da m, yoksa do udaki Bactriada m do du u halen tart lan bir konu. Her iki blgenin de Zerd tlk ad verilen inancn tarihinde merkezi rol oynadklarna inanlyor. Yine Brownenin aktard na gre, M. C. Huart, Medcenin modern temsilcilerinin Yazd ve Kirman Zerd tleri arasnda konu ulan diyalektler oldu unu savunmu tur. M.S. 11. Yzylda ya ayan Baba Tahirin kulland dil de Huarta gre Medceyi temsil ediyordu. Darmesteter ise, eski Avesta dilinin, dolaysyla Medcenin ya ayan ba temsilcisinin Afganistan dili Pa to (Pakhto) oldu unu ileri srm tr. Tm bunlardan kan sonu, Avestann orijini, ya , yurdu ve dili gibi konularn Medlerin orijini ynnden byk nem ta d dr. Zerd t dini literatrnn dili Huzvare (Huzvari , Zawari , Zawari n, Zuwari ) diye de bilinir. Dastur Hu angjn gr ne gre Huzvari kelimesi, huzvan-asur, yani Asurya dili demektir. Farkl bir etimoloji neren Derenbourgha gre de Huzvari , Ha Sursi (Bu Sryanicedir) anlamna geliyor. Browne, bu szc n zorlayan veya de i tiren (arptan) anlaml bir kelimeyle ilgili olabilece ine i aret etmektedir. Kimisi, Huzvari denen dili bugnk Persenin arkaik (ok eski) bir biimi sayarken, kimi de orta Perse olarak tanmlar. Bu dil genellikle Pehlevice (Pahlawi) olarak adlandrlr.

15

Bazlar Pehlevi terimini bu dilin kendisinden ok alfabesi iin kullanrken, bazs da hem dili hem alfabesini byle adlandrr. Pehlevice kavram bazen geni manada eski Perse (Akamenid yaztlarnn dili, Akamenidler dneminin dili) kar l nda kullanlrken, sk sk dar anlamda Orta Perse (M.S. 226-652 aras dnemin, yani Sasaniler dneminin Persesi) iin de kullanlr. ran Zerd tleri M.S. 9. Yzyla kadar ve bu yzylda da Pehleviceyi kullanm lardr. Firdevsinin ahnamesinin efsanevi kral ve kahramanlar da mektuplarn Pehlevice yazarlar. Browne, Huzvari sisteminin kullanlmasyla Pehlevi dilinin ana zelli inin rani ve Semitik unsurlarn bir kar m olarak belirdi ini syler. Pehlevice, daha do ru grnen bir ekilde Parta olarak da tanmlanr ve bu szc n Parhav, Palhav, Pahlav ve Fahlav ekillerine de giren Parthia kavramyla ili kili oldu u sylenir. Browneye gre, Pehlevicenin Parta demek oldu u Ishausen tarafndan kantlanm bulunuyor. zadi ise, Krtler adl kitabnda Pehlevicenin Dmli (Gorani, Zazaca) dili oldu unu yazmaktadr. Max Mller, Zerd tl , bir zamanlar tek bir toplum olu turan Hint- ran toplumunda ok-tanrl eski dine kar ortaya km bir protesto olarak grr. Bu protestonun ba n Zerd t adl bir peygamber eker ve en inanl taraftarlaryla birlikte rana s nmak zorunda kalr ki, zamanla Baktriyada kendi inancn egemen din haline getirir. Brownenin yazd na gre Almanyada uzun sre M. Mllerin bu teorisi hakimdi. Zerd t denen ki inin Dariusun babas Hystaspes oldu u ve Zerd t ile Akamenidlerin kurucusu Byk Cyrusun a da olduklar eklinde Geldnere ait bir gr n varl n da not etmeliyim. Artsruni Evinin tarihini yazan 9.-10. yzyl Ermeni tarihisi Thomas Artsruni, ngilizceye History Of The House Of Artsrunik ba l yla Robert W. Thomson tarafndan evrilen (Detroit, 1985) eserinde, Ashdahak (M. Khorenede Azhdahak)tan bir Med kral, Zerd t (Zrada t)ten ise bir Magi ve Bactria ve Media kral diye szeder. Semiramisin kocas Ninosun Zerd te boyun e dirdi ini (Eusebiusun kroni inde ise kaynaklara gre Zerd tn yalnzca Semiramis tarafndan yenilgiye u ratld sylenir), onu Heftalitlerin snrna kadar kovalad n, Huzistan, ran ve Belh gibi lkeleri 52 yl boyunca Ninosun ynetti ini syleyen gelene i aktarr. Ardndan ayn gelenekte Zerd t isyann bastran Semiramisin onu kendisine ba ml kldktan sonra, Babil, Huzistan ve tm Do u rana ynetici olarak atad nn sylendi ini, ama Semiramis ld nde Zerd t adl bu kraln yeniden isyan ederek Asurlara ba mll red etti ini, Medleri ve Persleri hem politik hem de doktrin olarak Babilden koparmak amacyla eytani bir doktrin olan yeni bir din yaratt n, slami a larda bile ate e tapanlarn ocuklarnn bu retiye ba l olduklarn yazar (a.g.y., s. 86-90). Bu gelenek Zerd t Asurun ba langc kadar gerilere yerle tiriyor. En ok kabul gren gr lere gre, Zerd tn ortaya kt tarih M.. 7. Yzyl ortalardr. Medlerin hakimiyeti dnemidir bu. Yani Akamenidlerin ykseli inden ncedir. Onun Magiler adl Med a iretine mensup oldu u ve M.. 660-583 yllar arasnda ya ad tahmin ediliyor. Byk ihtimalle bir rahipti. Bat ranl (Mada, Media) olmakla birlikte ilk dikkate de er ba arsn kral Vi taspa (Gu tasp)y kendi gr lerine kazanarak Bactria (Belh)da gsterdi ine inanlyor. Bylece Avestann dili Bactriaya ait olsa bile, Zerd t doktrinlerinin Baktriaya Medlerin ate -papazlarnca sokuldu u ne srlr. Konuyu ara tran e itli yazarlarn gr leri konusunda bilgiler veren Browneye gre, Baktriya (Belh), Zerd tlerin Medinesi olabilir. Yani kendi lkesinde ba arl olamayan peygamber Zerd t, ok sonralar slam dini ve Muhammed rne inde grld gibi, ba ka bir yerde, bu rnekte Baktriada kendisine bir s nak bulmu olabilir. Browne, Avestann Gathalar diye bilinen eski parasnn Zerd tn Belh (Baktria)teki ilk propagandasnn zn yanstt n yazmaktadr. Belhten hzla tm rana yaylan Zerd t dini, Fars Eyaletinde egemenlik kurar. Farsa hangi tarihte girdi i ve bu blgenin yneticileri ve halk tarafndan ne zaman benimsendi i net de ilse de, son Akamenidlerin ynetimi zamannda Farsta artk Zerd t retisi hakimdir. rann slam-ncesindeki ana dini olan Zerd tlk (Zoroastrizm, Mazdaizm), baz blgelerde tecrit halde halen ya yor. Hindistanda onun rani orijinine i aret eden Parsizm ad altnda biliniyor.

16

Zerd tl bir tr Pan- ranizm olarak de erlendiren, hatta teki tanr anlay na sahip bir din gibi yorumlayan kaynaklar var. Byle olunca ilk tek-tanrl din olarak kabul edilen Yahudili in evrimini ve Hristiyanl n do u unu etkilemi olabilece i d nlyor. Zerd t dininin ekseninde Ahura Mazda (Ohrmazd, Hrmz) ad var. Kutsal kitab ise, genelde ZendAvesta diye adlandrlr. Zndk szc Mezdekin kitab Zende mensup olmak demektir. Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler (15.-17. Yzyllar) adl kitabnda Ahmet Ya ar Ocakn da i aret etti i gibi Zndklk ve Mlhidlik bugnn Trkesi ile sapknlk ve dinsizlik demektir. 15. yzyldan 17. yzyla kadar -yz yllk Osmanl dzenine ve bu dzenin arkasndaki resmi ideolojiye kar ortaya kan ki isel ve kitlesel k lara Zndklk ve Mlhidlik denmi tir (Bk. A. Y. Ocak, a.g.e., 1998). Bu dinde yaratc rol yklenen Ahura Mazdadr. Yeri g yaratan odur. randa Yunan mitolojisindeki Zeusa, Babilin Bal (Bel)na tekabl eden tanrdr. Firdevsinin ahnamesinde Ahura Mazda (Hrmz, Urmuzd, Ormus, Ermenicede Aramazd) iin zad ve Yazdan gibi adlar da kullanlr. evresinde Onun yaratt sylenen alt veya yedi kadar melek vardr. Bunlar iyi nitelikleri temsil ederler. Ahura Mazdann Ahriman (Ahra Mainyu) adnda bir ikize ve rakibe sahip olu u, bu dinin teki grnen anlay ile ba da mayan bir dalizm olarak grlr. Ahura Mazda (Yezdan) iyili in, Ahriman ise ktl n failidir. Ahura Mazda ve Ahriman, Zarvan (Zurvan)n ocuklardr. Zurvan iki d man karde in zerine bir prensip olarak yerle tirdi i iin bu inanca Zurvanizm diyen kaynaklar da var. Bu dinde Ahriman (Yezidilerdeki Melek Tavus olabilir), kt nitelikleri, eytani prensibi, ba ka deyi le eytan temsil ediyor. Onu izleyenler de byle tanmlanr. Bylece dnya birbiriyle sava an iki d man kamp olarak tasavvur edilir. Ahura Mazda (Yezdan) ve Ahriman (Ehrimen) bloklardr bunlar. Ahura Mazda taraf yerle ik-tarmc nfusun ve dzenin, Ahrimann yanda larysa gebelerin, hrsz ve yalanclarn temsilcisi gibi tantlr ve ikisi arasndaki bu kavgann adaleti temsil eden Ahura Mazdann zaferiyle sonulanaca na inanlr. Anadoluda Zerd t Kolonileri William Mitchell Ramsey, The Intermixture Of Races In Asia Minor: Some Of Its Causes And Effects (25 Ekim 1916, Proceedings of Brtsh Academy 1915-16) adl yazsnda yle der: Lidyaya ve byk ihtimalle Kapadokya ve Pontusa da M.. 6. ve 5. Yzyllarda ok nemli sayda bir ranl nfus yerle tirildi. Bu ranl nfus, kendisiyle birlikte tanra Anahita (Yunancada ona Anaitis denir)ya tapm da getirdi. Onlar Anahitay yerli tanra Artemisle zde le tirdiler (ve bylece her iki tanraya ortak tapm... da). Bu ranl garnizon-nfus yzyllar iinde Lidya sakinleri iinde giderek eridi. Fakat Artemis-Anaitis tanralarna tapm bu ikilinin birle ik ad aracl yla birbirine kar m nfusun iki blmn i aretlemeye devam etti. Bu ikili nfus yapsnn izleri yaztlarda sadece dinsel inanlar aracl yla izlenebiliyor (Ramsey, a.g.y., s. 364). Bu demektir ki, Med ve Akamenid a larndan beri Anadoluya bir ranl nfus ak var. Survivals Among The Cappadokian Kzlba (Bektash) (1900, JAI of GB & I iinde, xxx. Cilt, s. 305-20) adl yazsnda J. W. Crowfoot, heretik akmlar zerine byk bir al ma yapan Kbrsl papaz Epiphaniosun Magousaioilerle (Mecusiler, Magiler) ilgili sorularna yant olarak Kapadokyal nl rahip Basilin verdi i u yant aktarmaktadr: Burada Mecusiler (Magiler)...dikkate de er saydalar. Onlar bu topraklara uzun zaman nce Babilden getirilip yerle tirilmi ler ve tm lkeye da lm haldeler. Adetleri kendilerine zgdr. Di er insanlarla kar mazlar. Kendileriyle sohbet olduka imkansz. nk eytana tapyorlar. Kitaplar yok. Doktrinlerinde kural da yok. Anlamsz kurumlar var. Dinleri babadan o ula aktarlarak gelmi . Herkesin gzleyebildi i karekteristiklerine ek olarak, hayvanlarn ldrlmesine kar karlar, kendi ihtiyalarn kar lamak iin hayvanlar ba kalarna kestirirler. Kuralsz evlilikler yaparlar. Ate i kutsal bilirler....Bugne kadar hi kimseden Maginin (Magilerin) brahimin soyundan geldi ine ili kin herhangi bir rivayet duymadm. Magiler, kendi rklarnn kurucusu olarak Zarnuas adl birinden sz ederler. Crowfoot, ayn konuda Eusebiosun u szlerini de aktarr:

17

ranllar arasnda kzlar, baclar ve anneleriyle evlenmek adetti. Bu tr aykr evlilikleri yalnz kendi z lkelerinde yapmakla kalmazlar. nk ran terkeden ve Magiler (Mecusiler) diye adlandrlanlar da ayn prati i srdrr, ayn kurallar ve adetleri sonraki ku aklara aktarrlar. Bugn onlar Media, Msr, Frigya ve Galatyada ok sayda mevcutturlar. Hristiyanlk a nda ya am Kapadokyal (Kayserili) nde gelen papazlardan Basil (M.S. 330-379) ve Eusebiostan yapt bu alntlar takiben, Crowfoot, konuyu zamanmza getirip gncelli ine i aret eder. Ona gre gemi in Magileri ile gnmzn Kzlba lar ve Yezidileri arasnda kesiksiz bir devamllk vardr. Tek fark, cezalandrlacaklar korkusuyla inanlarn (ate e tapma vd) aka srdremeyip gizlili e ba vurmalarndan ileri gelen belirsizliktir. Crowfoot, Basilin Magiler hakkndaki ifadeleri ( eytana tapyorlar, dini kitaplar yok, vd gibi) ile Trklerin Kzlba lar ve Yezidiler hakkndaki tarifleri (Kitapsz halk, eytana tapanlar, vd) arasndaki arpc paralelli e i aret ediyor; Tahtaclar, Drzler ve Ansariyeler hakknda da benzer sulamalarn varl ndan bahsediyor. Basilde geen Zarnuasn Zarathustra (Zerd t) adnn bozulmu pek ok eklinden biri oldu unu tahmin ediyor. Magousaioi ad iin ise, her sekt iin bir co rafi orijin aranacaksa, Pliny ve Straboda Arabistanda Magousa adl bir kentin adnn geti ini ve bu adn modern Arapada Ate e Tapanlara kar lk kullanld n yazyor. Crowfoot, Neolitik zamanlarda bile Kapadokyann Batdan ok Do u ile ilintili grnd ne i aret etmektedir. Ona gre daha Byk skender zamanndan nce Kapadokya sakinleri Do u nfuzu altna girmi , kendilerine zg bir din geli tirmi lerdir. Bu dinsel doktrin ile Kzlba larn imdiki pratikleri arasnda Crowfoota gre bir ayniyet ve sreklilik vardr. Crowfootun bu de erlendirmesi olduka anlamldr. skitler ve Kimmerler Akamenidlere gemeden evvel skitlere ve Kimmerlere ksa da olsa de inmek gerek. nsanlk Tarihi adl eserinde S. Tanillinin de i aret etti i gibi in uygarl ile Mezopotamya kprsn kuranlar skit stoktan halklard. Heredot, Dariusun iskitler zerine seferini anlatrken asl konudan ayrlp skitlere geni e de inir ve onlarn kkenine ili kin rivayet aktarr (IV. kitap, s. 203-221). Bunlardan biri Pontusta ya ayan Greklerin anlatt dr. Buna gre skitler, yolu skityaya d en Heracles (Herkl)in bir ma arada kar la t o diyarn kraliesi yar-kz, yar-ylan (st kadn, alt ylan) ift formlu bir yaratkla yatmasndan tremi lerdir. Bu birle menin sonucunda ocuk dnyaya gelir: Ya srasyla Agathyrsus, Gelonus ve Scythes ( skit). Oradan ayrlan Heracles, geride kendisine ait altn yay brakr ve bydklerinde ocuklarndan hangisi bu altn yay bkerse onu o topraklara yerle tirmesini, di erlerini uzaklara gndermesini tenbih eder. Heraclesin yayn bkemeyen ilk ikisini anneleri lkeden srer, yay bken en kk o ul skit ise orada yerle ir ki, skitlerin tm krallar ondan gelmedirler. Bu rivayette ad geen Gelonus, kitabnn bir di er yerinde Heredotun kendilerinden szetti i Gelonilerle ili kili olmaldr. Heredot onlar Greek orijinli sayarsa da, yar-Greek, yar- skite bir dil konu tuklarn da kaydeder. Di er rivayet ise skitlerin kendilerine ait olan ama Heredotun inanmad n syledi i u rivayettir: lkeleri henz l iken orada Zeus ile Borysthenes Nehri (Dnieper Nehri)nin kzndan olma Targitaus adnda bir adam belirir. Beraberinde ya srasyla Lipoxais, Arpoxais ve Colaxais adnda o lu da vardr. skitlerin ilk kral Targitaustur. Onun o lunun ynetimi zamannda skityaya gkten hepsi de altndan yaplma bir karasaban, bir boyunduruk, bir kl ve bir de i e d er. Bu aletleri almak iin ilk iki karde srayla giri imde bulunurlar, ama onlar yakla ca altn yanmaya ba lar, kamak zorunda kalrlar. En kkleri yakla nca bir problem kmaz ve o bu aletleri alp evine gtrr. Bu olaya tank olan iki byk karde lkede tm ynetimi en kklerine verirler. skit krallar kutsal bildikleri bu altn ok iyi korumu ve her yl ona kurbanlar sunmu lardr. Rivayete gre skit a iretlerinin atalar bu karde tir. Auchatae a iretinin ceddi Lipoxoistir. Arpoxais ise, Katiari ve Traspians adl a iretlerin ceddidir. lkenin kral olan Colaxais adndaki en kk karde ise Paralatae adyla a rlan skit a iretlerinin ceddidir. Btn bu skit a iretlerinin hepsi Skoloti genel adyla bilinirler. Yani kendi krallarnn adn

18

alm lardr. Onlara Scyth ( skit) diyen veya bu ad verenler Yunanllardr. skitlerin kendi orijinlerine ili kin rivayeti budur. Bence Heredotun dikkatinden kaan bu iki rivayetteki ortak yan, altn yay ve altndan aletlerde tank oldu umuz altndr ki, skitlerin altn kutsal addettikleri de zaten belirtiliyor. Bu noktada adn Minorskynin de and Zarza (Zarzariya) adl a iret stnde durmak anlaml olabilir. Bu a iretin adnn Altnn ocuklar anlamna geldi i sylenir. skitlerin orijinine ili kin olan ve Heredotun daha do ru ve inandrc buldu u son rivayet ise yledir: Asyada (Hazar Denizi do usunda?) oturan ve Massagetlerle yaptklar sava ta zor duruma d en gebe skitler, onlarn nnden kaarken Kimmerlerin lkesini (Azak Denizi evresi) istila eder ve onlar yerlerinden edip bu lkeyi yurt edinirler (M.. 713?). Yani skitya denen lke daha eskiden Kimmerlerin yurduydu. skitlerin bu stilas ve ilerlemesi srasnda yurtlarn terk etmek zorunda kalan Kimmerler Asyaya girdiler ve imdi Sinopun bulundu u yerde bir koloni kurdular. Bu srada Kimmerlerin Aras boylarna vardklar ve Urartu ile sava p onlar yendikleri sanlyor. M.. 713 ylndaki bu Kimmer gnden sonra yine skit saldrlar nedeniyle 680-46 yllar arasnda yneten II. Rusa zamannda Urartuya ikinci bir Kimmer g gelir ve bu yeni gelenlerin Medlere kar kurulan skit-Asur ittifakna kar Urartulularla bir ittifak olu turduklar tahmin edilmektedir. Heredota gre Medyay istila eden skitler, bu srada Kimmerleri kovalayanlard. Kimmerler, Heredota gre, kaarken ky boyunu izlemi lerdi. Oysa onlarn arkasndan gelen skitler, Kafkas da larn sa larna alarak ilerlediler, bylece yollarn a rp Medyaya girmi oldular. Bu skit ordusunu skit kral Protothyes (Bartatua, Parati)in o lu ve yine skit kral olan Madyes (Madyas) kumanda ediyordu. Bu srada Med kral Cyaxares Ninevehi ku atmakla me guld. Bu istilann sonrasnda asl Medya da dahil, daha nce Medlerin hakimiyetinde bulunan tm topraklar 28 yl boyunca (634-606) Medleri yenilgiye u ratan skitlerin ynetti ine az evvel Medler blmnde de inmi tim. Bu istila srasnda Filistine dek gneye sarkan skitleri, Heredotun anlatt na gre, orada Msr kral kar lar, onun yalvarmas ve hediyeler vermesi zerine skitler daha ileriye gitmekten vazgeip geri dnerler. Kirzio lu ba ka bir kaynaktan Msr snrlarndan dnen bu skitlerin Madyes liderli indeki grup oldu unu aktarmaktadr. Sonunda Med kral Cyaxares (Keyaksar), ilkin bir lende e lendirip sarho ettikten sonra topluca ldrd skitlerin byk blmn de katliamdan geirir ve Kuzey Medya (Azerbaycan)y onlardan geri alp kendi imparatorlu unu restore eder. Kirzio luna gre ranllar tarafndan her yl 7 Temmuzda kutlanan Tiregan (Strabo zamannda Sakaya adyla bilinen) adl ulusal bayram Saka hakimiyetinden kurtulu u simgeleyen yukardaki katliamn yldnmdr. Kirzio lunun gr lerine gre Kurmanc Krtlerinin atalar, M.. 7. Yzylda bahsi geen saldr ve katliam srasnda Medlerden kaarak Musul ve Van arasndaki da lk blgeye yerle en Paktuklar ve Karduklar adlarndaki iki Saka boyudurlar. Ona gre Yukar Zap ve Bohtan Suyu boylarna yerle en bu iki a iretten Paktuklarn ad sonralar Bohtiler (Botiler) ekline girer. Partlar a nn Ermenice kaynaklarnda Van Gl ile Hakkari arasndaki blgenin ad olan Mog veya Moxoene (Mogk: Moglar) szc de Kirzio luna gre Boht adnn bir eklidir. Karduklar ise sonralar Krt adyla tannrlar. Kirzio lu Ermenice kaynaklardaki Mogk-Gortuk ba lantsnn da bu tezini destekledi i inancndadr (Kirzio lu, Kars Tarihi, s. 80). M.. 665 ylnda Kafkaslardan inerek Kr-Aras boylarna yerle en Saka boylarndan birinin hkmdar Asur yaztlarnda Gog olarak adlandrlmaktadr. Kirzio lunun aktard na gre Asuryaya saldrp Asurbanibal tarafndan esir edilen Sarati ve Parati (Heredotta Prothyes) adl karde ler, Gog adl bu Saka kralnn o ullardr. Heredotta Madyes olarak geen Maduva ise Gogun torunu olup Paratinin de o ludur (Bk. Kirzio lu, Kars Tarihi, s. 77). Bu yorumlara gre Gog ve Magog iki Saka ( skit) a iretidirler. Baz kaynaklara gre Sargon dneminin sonlarndan itibaren Asurya tarafndan zaten daha nce gc krlm olan Urartu topraklarna Kimmerler egemen olmu lard. Kimmerlerin Urartulular ile bir anla maya vardklar sanlyor. nk onlar sonunda Asuryaya kar sava ma karar alr ve Asur ordusunu yenilgiye u ratrlar. Hatta Sargonun lmn bu yenilgiyle ili kilendirenler var. Tevrat (Isaiah blmnde), bu olay kaydediyor. Urartu ve Man lkesindeki istilac Kimmerlere Sapardalar diye referans verildi i de sylenir.

19

Urmiye Gl zerindeki Man lkesinde M.. 680-673 yllar arasnda istilac skitler vard bir de. Kars Tarihi adl kitabnda Fahrettin Kirzio lunun aktard na gre, Medler ve Asurlular iin tehdit olu turan bu Sakalarla Manna kral Akh eri arasnda Asurlulara kar bir ittifak olu ur. Bundan korkan Asarhaddon onlarla kar lkl evlilikler yapar. Saka ( -kuzai) hkmdar Bartatua/Protothuas, Asarhaddonun kzna talip olur. Heredotun skit dedi i ve Kimmerleri kovalad n syledi i istilaclara Asur-Babil kaynaklarnda Ashkuzalar (Tevratta A kenaz) adyla referans verilmektedir. Bir yoruma gre daha nce Asurya ile dosta ili kiler kurmu olan Man lkesindeki Ashkuzalar (Asguzai, Ashkuz) Asuryay destekleyerek Kimmerlere kar sava tlar. Ashkuza kral Bartatuann Assarhadonun kzyla evlenmi olabilece i sylenmektedir. Ninevehi ku atma altnda tutan Med kral Cyraxaresin stne yryen Madyas (Heredot ondan skit kral diye szeder), Bartatuann o luydu. Asurlarla ittifak kuran Ashkuzalar (Heredotun skit dedikleri), Kimmerleri batya do ru srdler. Assarhaddon, Kimmerleri kendisinin yenilgiye u ratt n iddia eder. Ama bu, sanld kadar byk bir ba ar de ildi gibi. nk zaten Kimmerlerin ba langtaki hedefi Asuryadan ok Anadolu idi. Ve onlar batya ynelip Frigya ve Lidyay istila ettiler. Onlarla birlikte Van Gl blgesinde anlan Sapardalar (Tevratta Sepharad) da onlarla beraber veya onlar takiben Frigya ve Lidyaya girdiler gibi. Frigya ve evresinde Saparda adn ta yan blgenin adnn onlardan kalma oldu unu d nenler var. Kendisini uzak blgelerde tketen Kimmer frtnasnn kalntlar Lidyallar tarafndan da tld. Kimmerlerin Urartudan ayrlmas zerine Ermenistana Asurya ile anla an Ashkuzalar egemen olmu grnrler. skitlerin zaptetti i Urmiye Glnden Kzlrmaka kadar uzanan bu topraklar daha sonra onlar kovan Cyaxaresin eline geer. Bylece, The Worlds History (Cilt III)e gre, Ashkuzalar ( skitler)n bu imparatorlu u onu izleyen Med egemenli inin nceli olur ve skit istilas sonuta Yukar Asyada Med stnl iin yolu ama i levi grr. Med Konfederasyonunun ba langc konusunda dikkate de er bir yakla mdr bu. Ayn kayna a gre, Heredotun ilk Med krallarnn (Deioces ve halefi Phraortes) ynetim dnemleri hakknda syledikleri tarihsel de ildir. Heredot, Mediann ilk birli ini Deioces adyla ili kilendirir. Bu kayna a gre ise Medya kraliyet evinin kendi orijinal atalarn Deioces olarak adlandrmalar mmkndr, ama onun hakknda btn di er sylenenler bir monar inin evrimi hakknda safa bir anlay n damgasn ta rlar ve tarihsel olamazlar. Ancak Ninevehi ykan Cyaxares ile birliktedir ki, net biimde aya mz tarihsel zemine basarz ve Ashkuzalar (Ishkuzalar, Shkudhalar)a boyun e direrek Med imparatorlu unun gerek kurucusu haline gelen de odur. Bu yoruma gre Heredotun Med krallar dedi i Cyaxaresten nceki isimler dneminde gerekte bir Med devleti de il, ama bir skit (Ashkuza) krall ve imparatorlu u vard ve bu skit (Saka, A kuza) devletinin krallarndan biri de Madyas idi. Med devleti ise skitlere boyun e dirildikten sonra do mu olmaldr. Bu analize Fryenin The Heritage Of Persia (1962) adl eserinde Heredotta Med krall nn kurucusu ve ilk Med kral oldu u sylenen Dayaukku (Deioces, 709-656 M.) adl yneticiyi Medlerle de il de Mannalarla ili kilendiren u szlerini de eklemek gerek: Urartu kral Rusann M.. 716 yl dolaynda Mannailere kar bir seferi srasnda, Mannailerle ili kilendirilen Dayaukku (veya Deioces) adnda bir yneticinin adn duyarz. Ama bu seferin sonucu olarak Urartululara katlan bu ynetici, Asurlar tarafndan yenilgiye u ratlp esir edilir ve Suriyeye srgne yollanr (Frye, a.g.e., s. 77). imdi Kimmerler hakkndaki birka nemli ayrntya daha de inmek gerekir. Baz kaynaklara gre Kimmerler, rani de il, Trako-Friglerle ili kilidirler. Onlar Kafkas (Kas) grubuna dahil eden gr ler de var. Asur yaztlar Kimmerlerden szediyor. Urartu kral Rusa I de, yaztlara gre o sra Urartunun kuzeybatsnda yeralan Gimirrailer (Kimmerler)in topraklarna seferler yapm tr. Esarhaddonun M.. 679da onlar yenilgiye u ratt kaydedilir. ok gemeden Asuryann baz Kimmer birlikleri kiralad grlr. Ama geri kalan Kimmerlerle zellikle Andoluda birok kez sava mak zoruda kalr. Asurcada Gimirrai diye adlandrlan Kimmerlere Tevratta Gomer olarak referans verilir ve zellikle Kapadokyada gsterilirler. Tevrata gre onlar Kapadokyay yurt edindiler. Kapadokyann Moses Khorenatside kaydedildi i gibi Ermeniler tarafndan Gamirk olarak adlandrlmas Tevratta sylenenleri destekler niteliktedir.

20

Kimmerler, M.. 8. Yzyl ncesinde Gney Rusyada ya yorlard. Krm (Crimea) ad onlardan kalmadr. O yrede ve evresinde sonraki dnemlerde kale ve yerle me ad olarak ska rastlanan Kirman ad da belki Krm adnn bir versiyonudur. skit istilas zerine Kimmerler yurtlarndan edilir ve bu tarihten sonra onlarn ana yurdu yeni bir adla skitya olarak bilinmeye ba lar. Bylece skitlerin yansra M.. 7. Yzylda Kimmerler de Anadolu ve rana girerler. Kral Midasn Frigya krall n ykanlar onlardr (675). Yakn Do uda Kimmerlerin faaliyeti Azerbaycan (zellikle Mannai Krall ) ve Kapadokya eksenli bir faaliyet olarak grnr. Frye, Mannai Krall ndaki istilac Kimmerlerin o sralarda skitlerle kar trlm olabilece ine i aret eder. nk Man lkesindeki Kimmerlerin yerini ok gemeden skitler (Azkuzalar, skuzalar)in ald grlr. Behistun yaztlarnn Akadca versiyonundaki Kimmerlerin bu ayn yaztn eski Perse ve Elamite versiyonlarndaki Sakalarn yerini ald n syleyen Fryeye gre ikisi Medyada iken i birli i yapm olabilirler. Mannailer bu sava istilaclarla i birli i yapp onlardan yararlanmak istediler. Ama byk ihtimal M.. 673 yl civarnda tm Mannaean topra Asuryaya kaptrlm gibi. Akamenidler (Persler) Med kral Astyages dneminde, Persler, Cyrus (Kurus) adl birinin ncl nde Med ynetimine kar zgrlk iin ayaklandlar. Medleri yenilgiye u ratp kendilerini zgrle tirdikleri gibi, bu tarihten sonra Asyann egemeni olmak iin de sava tlar. Bu hedefe varmada nlerindeki en byk rakip Croesusun Lidyas idi. Lidyay da yenilgiye u rattktan sonradr ki, Akamenidler Heredotun deyi iyle tm Asyann egemeni haline geldiler. Akamenid imparatorlu unun temellerini atan Kurusun fetihleri oldu. O lu Kambises, imparatorlu u daha da geni letti. Cambrdge Ancient History (IV. cilt)de de dikkat ekildi i gibi, bu denli hzl fetihler rne ine sadece skenderin fetihlerinde ve slamn Muhammedden hemen sonraki dneminde rastlanr. nk Akamenid imparatorlu u tek bir ku aklk srede birbirini izleyen seri fetihlerle yaratld. Asl Yunanistana dek uzanan bu fetihlerle Medya, Babil, Lidya ve Msr gibi drt byk devlet ortadan kalkt. ran-Yunan dellosu, Do u-Bat at masnn ba langc de ilse de, bu at mann tarihinde ayrntl olarak bilinebilen ilk evredir. Yunanistanda uygarl n ykseli i, Grek devletlerinin politik ve ticari geli mesi de kabaca bu dneme rastlar. ran sava larnda Yunanllarn zaferinden sonradr ki, Yunanistan, en byk a na, dnya tarihi bakmndan da byk nem ta yan kendisinin d nce ve sanat tarihindeki ba arlar dnemine girdi. Kurus (Cyrus)un yks Kurusa ili kin efsane Heredotun Birinci kitabnda anlatlmaktadr. Hem Dahak ve Kawann kimlikleri, hem de Krtlerin orijini (Krtlerin Dahakn zulmnden da lara karlan insanlarn soyundan geldiklerini syleyen erefnamedeki rivayet) bakmndan nemli grnen bu efsaneyi zetlemek gere ini duydum. Efsanelerdeki Dahak (Azhidahak, Zahak)n Med kral Astyages oldu u ya da olabilece i eklinde bir gr zaten mevcuttur. William Jonese gre ran destanndaki Kawa da, Astyagesi deviren Kurus (Cyrus)a tekabl eder. Bu gr ler dikkate de erdir. Bunlara ek olarak, erefhann aktard rivayette Kurusa ve ona ili kin ykdeki olaylara ve karekterlere (Astyages, Mandane, Harpagus ve kendisine eti yedirtilen o lu, Kurusu ya adklar da lara gtrp evlat edinen Mitradates ve e i Spax, omuzlarndan yaralanan ocuk, vd gibi) baz referanslar bulundu unu d nyorum. erefhann ok-topluluklu ( erefnamede dil, gelenek ve sosyal durumlarna gre drt byk topluluk olarak Kurman, Lor, Kelhur ve Goran eleri saylr. Bk. erefname, s. 20) dedi i ve Krtlerin orijinine ili kin birbirini tutmayan e itli rivayetlerden sadece biri oldu unu belirtti i bir rivayete gre: Krtler, beyinlerinin alnp Dahhak (Bivrasb)n iki omuzu zerinde meydana gelen kansere benzer bir bana srlmesi iin ldrlmekten, bo azlanmaktan, ba lar kesilmekten kaarak da lara ve engin yerlere da lan insanlarn soyundan gelmi lerdir. Dahhak, Bi dadilerin byk hkmdar Cem itten sonra ran ve Turan tahtna oturup lkelere tasallut eden be inci hkmdaryd; o kadar Allahtan korkmaz

21

ve saknmaz ceberrut ve haddini a m bir hkmdard ki, bu yzden baz tarihiler, iddet ve ceberrutundan tr tarihte eddad sanyla n yapan hkmdarn ta kendisi oldu unu ne srm lerdir...Bu hkmdarn yaradl ndaki ceberrut ve a r iddete ra men, yce Allah kendisini, iki ejderha ve ylann ba na benzer iki kemi in kmasyla mptela kld; bu, hekimler tarafndan kanser denilen bir hastalkt. Bu garip hastalktan, yakaland ac ve strap nbetlerinden dolay, Dahhakn rahat iyice kat. Ayrca, bu hastal iyile tirmeye giri en ve tedavisini zerine alan hnerli tabipler ve mtehasss hekimler de, bu u urda olanca abalarn harcamalarna ra men, aresizlik iinde kaldlar. Nihayet gnn birinde melun eytan, Dahhak muayene etmek ve ona iyile tirici bir ila salk vermek isteyen bir tabip kl nda kageldi. Bu tabip Dahhakla kar la r kar la maz,senin iyile men, bu kanserli ban ba na gen insano ullarnn beyinlerinin srlmesine ba ldr dedi. Esef edilecek durum, yneticilerin de bu melunun dne uygun olarak hareket etmeleri oldu. Rastlant olarak ac durdu, strap da tamamen hafifledi. Kansere beyin srldke hasta kendisini iyi hissediyordu artk. Bunun zerine i ba ndaki yetkililer, gnde iki ki inin ldrlmesine ve beyinlerinin alnarak kansere...srlmesine karar verdiler. Bu durum...bir sre devam etti. Sonunda gnde iki ki iyi ldrp beyinlerini almakla grevli adamn gnl i rendi,...gnde bir ki i ldrmekle yetinmeye, onun beynine bir kuzu beynini eklemeye ve br ki iyi gizlice serbest brakp, kendisine ehir ve meskun yerleri terketmesini, insano lunun izlerinden hali bulunan da lar ve engin yerleri yurt edinmesini tenbih etmeye karar verdi. Bu insancl davran , yani her gn bir ki inin serbest braklmas, meskun olmayan arazideki bir alanda, birok diyalekt konu an ve e itli topluluklardan gelen (yani ba lca topluluklarn adlaryla Kurman, Lor, Kelhur ve Goran; S. C) insano ullarndan byk bir toplulu un meydana gelmesine yolat. Bunlar evlendiler ve rediler; sonunda ocuklar ve torunlar btn o geni yreleri doldurdular ve btn bu insanlara Krt ad verildi ( eref Han, erefname-Krt Tarihi, 1597, Hasat Y., 3. Bask, M. E. Bozarslan evirisi, s. 17-19). Merakl okuyucuya Dahak ve Kawa yklerini ve aktard mz rivayetin ok orijinli olduklarna dikkat ekti i Krtlerin orijini konusunda yukarda sylenlenlerle imdi anlataca m Kurusun yksn kar la trmay neriyorum. Heredotun aktard efsane zetle udur: Son Med kral Astyagesin zamanyd. Astyagesin Mandane adnda bir kz vard (Astyages soylu oldu u sylenen Manda-Mandakuni adlarnn orijini, belki Heredotta Medlere adn verdi i sylenen kadn da geekte bu kzdr, S. C). Ryasnda kz Mandaneden kan suyun kendi kentini ve tm Asyay su altnda brakt n gren Astyages, bu ryay Magilere yorumlatt. Onlarn dediklerini olduka rktc bulan Astyages, bu kz bir Pers olan Cambysesle evlendirdi (Xenophonda Cambyses bir Pers kraldr, SC). Bu evlili in birinci ylnda Astyages bir rya daha grd. Bu defa da kz Mandaneden kan bir bitki tm Asyay saryordu. Yine Magilere (rya yorumcularna) dan t. Kendi evine gelen kzn gzetim altnda tuttu. Niyeti bu kzn do uraca ocu u ldrmekti. nk ryasn yorumlayan Magiler, bu kzdan do acak ocu un (soyun) ynetimi kendisinden alaca n sylemi lerdi ona ve o da bunu engellemek iin do acak ocu u ldrtmeye karar vermi ti. Nihayet, beklenen do um oldu. Mandaneden do an ocuk, ilerde Astyagesi devirecek olan Kurus (Cyrus) idi. Astyages, bu ocu u (Kurus), kendisine sadk Harpagus adl bir Mede teslim etmi , evine gtrp ldrmesini tenbihlemi ti. Harpagus, Kurusu alp kendi evine gtrd, ama ldrmedi. ldreceklerse kendileri ldrsnler diye d np, Kurusu Astyagesin adamlarndan Mitradates adnda birine verdi ve ona Astyagesin emridir, bu ocu u da larda cra bir yere brak ki lsn, ocuk lmezse sen cezalandrlacaksn! dedi. Mitradates, bir kleydi. Astyagesin srlerine bakan bir oband. Da larda ya yordu. Spako adndaki kars da kendisi gibi bir kleydi. Spax (Spako) szc Med dilinde kpek (Yunancada Cyno) demektir. Bu kar-koca Agbatana kuzeyinde (Karadenize do ru olan bir yerde), otlaklarda oturuyorlard. Buras Saspirlerin yanba nda, da lk, yksek bir yerdi (evirene gre kast edilen Medyann kuzey-bats, yani Azerbaycandr. SC). Kurusu seven Mitradatesin kars Spax, tam o sra l bir ocuk do urmu tu. Kocasn ikna edip gerekte Med Mandane ile Pers Cambyses iftinin o lu olan Kurusu korudu. Bu ocu un ad ba langta Kurus de ildi, ona bu ad verenler onu evlat edinen bu kar-koca oldu. Onu kendi ocuklar olarak tantp, z ocuklarnn lsn de Harpagusa Kurus diye teslim ettiler ve gmdler.

22

Kurus byd. Daha on ya nda bir ocukken bile ya tlaryla oyunda kral rol verilirdi ona. Bir gn kendi arkada larna bir Med soylusu olan Artembaresin o lunu dvdrtt. Kurusun bu arkada lar Artembaresin o lunun omuzlarn yaralam lard. Artembaresin ikayeti zerine, bu ocu un kim oldu u merak edildi. Med kral Astyagesin emri zerine Mitradates Kurusu getirdi. Astyages Kurusa soylu arkada Artembaresin o luna yapt nn nedenini sordu. Kurusun yant, Ben ne yaptysam adilce yaptm. Kymzn ocuklar beni kral semi ti. Ben de emirler verdim onlara. Hepsi uydu, o ocuk uymad iin cezalandrld eklindeydi. Astyages, Kurusun konu ma tarzndan huyland. Onun kendi torunu, yani kz Mandanenin o lu olabilece inden ku kuland ve Mitradatesi sorgulamaya ba lad. Korkuya kaplan Mithradates, en sonunda gere i if a etti ve af diledi. Bu olaya ok kzan Astyages, olan bitenden sorumlu tuttu u Harpagusu cezalandrd. Harpagusun 13 ya ndaki o lunu bo azlatt, pi irtti ve ceza olarak babas Harpagusa yedirtti. Ardndan ona yedi i eyin kendi o lunun eti oldu unu aklad. Sonra da Magileri a rp durumu anlatt ve Kurus sa kalrsa neler olabilece ini sordu. Onlar da, Bu ocuk kendi kynn ocuklarnca bir kez kral seildi ine gre, ikinci kez kral-mral olmaz! Ryanz bu biim altnda zaten gerekle mi oluyor. Korkulacak bir ey yok! dediler. Bu aklama Astyagesi artk kendi krall nn Kurus aracl yla ba ka bir ulusa (Perslere) geme tehlikesi kalmad na ikna etti. Bunun zerine torunu Kurusu ldrmekten vazgeip, onu Perslere, anne ve babasna gnderdi. Kurusu ld bilen anne ve babas neler olup bitti ini rendiler ve Kurusun sa olarak dn ne sevindiler. Kurusa ili kin efsanenin ba langc byledir. Sonras ise, Harpagus ve Kurus nderli indeki bir Med-Pers ortak ayaklanmasyla Med kral Astyagesin devrilmesi, yani efsanedeki korkulan ryann gerekle mesidir. Bylece Lidya ile bar tan sonra geni lemenin durdu u bir aralkta, benzer ko ullarda ska tank olunan ekilde, Med imparatorlu unda daha nce Astyagesin bir vasal olan Kurus kar tahta. Korkulan Rya Gerekle iyor (Astyagesi Deviren syan ve Med Ynetiminin Sonu) Kurus artk bym t. Astyages tarafndan kendisine ocu unun eti yedirtilen ve kendisi de bir Med olan Harpagus, intikam iin zamann geldi ini d nd ve bu amala Kurusla ittifaka girdi. Dahas, isyan planlayan ve Kurusa yol gsteren de aslnda oydu. Med soylularn bu isyana katlmaya ve Kurusun ynetimine girmeye de o ikna etti. Heredotun anlatmna dayanarak Astyagesi deviren isyann gerek nderinin Harpagus oldu unu sylemek yanl olmayacaktr. Efsanelerin Kawas ile Harpagus arasnda baz paralellikler oldu u bile sylenebilir. Kurusun ynetimi altna girmesi, belki de ihtiya duydu u Pers deste ini ba ka trl alamayaca iindi. Kald ki, Kurusun ve Kurus Evinin kimli i meselesi, Onun iddia edildi i gibi bir Pers olup olmad henz net de il. Akamenid Evi, M.. 549a dek sadece Anzan krallarnn egemenlik alanyla snrl bir blgeyi ynetiyordu. Kurus, Cambrdge Ancient Historye gre, kendi ailesinden Anzan Kral nvan ta yan en az drdnc ki idir. Kurus evinden hi bir ynetici, bu nvan kendi fetihleri sonucunda daha sonralar alan Kurus hari, Pers veya Persia (Persiya) kral diye bilinmez. Onlar Anzan krallardrlar. Anzan Krall ise Persiya d ndayd. Eski bir kavram olan Anzan, hem bir kentin, hem de bir lke ya da blgenin ad olup, daima Elam ve Susa ile ili kili olmu tur. Anzan krallarnn ba kenti Susa idi. Buna ra men Anzann yeri ve snrlar nete bilinemiyor. e itli teoriler var. Persiyaya dahil olmad konusunda bir anla mazlk yok gibi. Bir teze gre Medyaya kar lk d yordu. Bu teoriyi ikna edici bulmayan Cambrdge Ancient Historye gre de zellikle Susa ve evresini kapsayan Gney Elam idi. Kurusun atalar da, kendisi de Anzan Kral nvann kullanm lardr. E er Anzan, Persiya d nda idiyse, Kurusun da, ondan nceki Anzan krallar olan atalarnn da Pers olmadklarn d nmek mmkndr. O taktirde Kurus, fetih yoluyla ilkin Persiyann, sonra da Babilin kral olmu tur. Ama bu, di er kantlarla ba da myor. nk sadece Greklere gre de il, Dariusa gre

23

de Kurus, bir Persti. Kendi Pers orijinine gl vurgular d en Darius, Kurusun o lu Kambisesin kendi ailesinden oldu unu iddia ediyor. (Cambrdge Ancient History, vol. IV, s. 4). Ayn kaynak, buna ra men sorularn bulundu una i aret ederek, Kurusun atas Teispes ile Dariusun atas Teispesin kimliklerinin ak olmad n belirtir. The Worlds History (cilt III)ye gre Kurusun Akamenidlerle ili kilendirili i amal grnyor. Yani Pers oldu u kesin olan Dariusun Akamenidleri krall kendileri iin talep ettiler ve bunu me rula trmak iin de Kurusla bir akrabalklar oldu unu ne srdler. Tam da bu amaladr ki, Kurus ve o lu Kambisesi Persiyann me ru krallar gibi tanttlar. Darius, Behistundaki yaztlarnda kendi eceresini Hystaspes, Arsames, Ariaramnes, Teispes ve Achaemenes olarak verir. Kurus da Babilin zaptndan hemen sonra yazdrd bir kaydnda Kambises diye biriyle Teispesi kendi atalar olarak gsterir, ama Achaemnes diye birinden hi szetmez. The Worlds Historye gre byk ihtimal iki aile arasnda hibir ili ki yoktu, ama Dariusu Kurus o lu Kambisesin me ru halefi olarak ortaya srmek iin bir akrabalk bulundu u uyduruldu. nk Kurus, Achaemnes adnda bir atasndan habersizdi. Ama sonralar diktirilen bir anta ayn amala Ben Akamenid kral Cyrus diye ona maledilen bir eyler kaznd. Peki Kurus kimdi? Ayn kayna a gre o da, dedesi ve babas gibi bir Anzan kral idi ve onlar gibi kendisini Anzan Kral olarak tarif ediyordu. Anzandan ise Sennacherib altnda ayr bir Med lkesinin ad olarak szedilir. Buna gre onun ayr bir Medya lkesi prensi sfatyla Astyagesin vasal oldu u sylenebilir. Babil kral Nabunaid de Kurusu bu ekilde, yani byk Medlerin kk bir vasal olarak tanmlar. Onun Anzana (Susianann kendisi ya da civarnda bir eyalettir) ait eyaletlerin sahibi oldu u tahmin edilebilir ki, bu durum, onunla byk kral Astyages arasndaki aykrl da aklar. Ama aklanmas gereken nasl oldu da Kurusun ayaklanmas Perslerin zaferi anlamna geldi sorusudur. The Worlds Historynin yant zetle udur: Astyagesi devirene kadar Babil kroniklerinin de tantlad gibi Kurus kendisini Anzan kral olarak tanmlam tr. Astyagesi yktktan sonra ise ran (Parsu) Kral der kendisine. Gelene in de koydu u gibi aslnda Kurus kendi z-amalar iin Perslerden yararland. Bu nedenle de onlar tarafndan kendi liderleri gibi kabul grd, yle benimsendi. Bu kayna a gre Perslerin eskiden Med krallarnn tebalar m oldu u, yoksa ilk kez imdi mi Medyadaki mcadelelere aktif olarak katldklar da ak de il. Ama Kurusun devirmek istedi i Med kralna kar henz Med imparatorlu una dahil olmayan Perslerin yardmn almaya al t yeterince ak gibi. Sonu olarak Kurus, kendisi Pers mi de il mi sorununu bir yana brakrsak, ancak Perslerin deste i sayesindedir ki Med kraliyet ailesini devirdi. Onun devriminde ya da komplosunda Medlerin kendileri de yer ald ve sonralar Perslerin yansra onlar da egemen halk konumunda oldular. Kendi devrimini destekleyen Perslerin yansra Medleri de Do unun ynetici halk yapan Kurusun ba kenti en ba tan beri Susa oldu ve onun devriminden sonra da Susa, Med-o-Pers imparatorlu unun ba kenti olarak kald. Kurus, bu yolla kendisini Do u zerinde hakimiyet iddias ta m olan eski Elamitlerin mirass olarak sundu. Bu imparatorlukta Perslerin ynetimini kuran ise Vistaspa o lu Darius oldu. Ahura Mazdann peygamberi sfatyla ortaya kan Zerd te koruma veren Baktriya kral da Vistaspa adn ta r. Heredottan zetledi imiz yk de Kurusun en azndan anne tarafndan bir Med oldu unu bildirmektedir. Zaten Medlerin, Mardlarn ve di er ranl halklarn katlmas olmakszn isyann ba