kc3bcrdistan tarihinde dersim

7/29/2019 Kc3bcrdistan Tarihinde Dersim

1/353

Df Vet. Mo Nuri Oersi

KRDiSTANTARMNDE

,/

\w 1^^ \ ll'i s\r!.^^.^->#;>/#'4^.^f).4

\v

\

/'Z^%

//i I^^1

Ji)

/

An Matbaasi; THe i caddesij Halep


2/353


3/353

o oj/'Y^v? " ^'

o *Va/>'oo ocrvÂ/' o OkVAê onAA/>Jô oiVA/T&o

DR. VET. M. NUR DERSM

Krdslan Tarihinde

Dersim1o /

Ani iviatbaasTilel caddesi, l-lalep

1952


4/353

Her hakkmahfuzdur


5/353

DR. VET. M . NUR DERSM


6/353

#

DR. VET. M. NUR DERSM


7/353


8/353

BR KA SZDers im; tarihi Krdistann en neml i blgeler inden birisi

dir. Bu blge, Krdistann Kuzey Bal snrn tenki l etmektedir. Mstakbe l kurt genliinin bu muhit hakknda gereklicorafi bilgiyi elde etmesi, tabiatn bu muhiti tehiz ettii toprak st ve yeral t zenginlikler hakk nda malmat ed inmes ive bu mntkada yaayan irkdalarnn milli an'anelerini, yaay tarzlarn b i lmesi iin bu eseri kaleme a lma faydalgrdm.

Ders im; asrlardan ber i trk sa l tanat rejimi ordularylaarpm, Krdistan dalarnda bamsz bir hayat yaamolan dier kurt beylikleri gibi tam bir istiklal hayat yaamtr. Bu mntkalara hi b ir zaman ne trk ve ne de ranmemurlar nfuz edememi le rd i r . Dersimin istiklali 1 9 3 6 ylna kadar devam etmi ve bu tarihten itibaren de, istiklalinikorumak iin yl mtemad i bir tarzda mcehhez trk ordularyla arptktan sonra , yalnz bana yapt bu sa vatadmann say stnl galip gelmitir.

Ders imin istiklal mcadeleler i safahatn, maruz kaldmezalim ve facialar umumun nazarna arzetmei de milli ve

, insani bor bildim.Krte olarak hazr ladm bu eseri trkceye de evirerek,

yaynlamaktan maksad m: zorla anadilleri unutturulan ve yal nz trkce bilen madur kurt genliini milli tarihinin neml ibir safhasndan haberdar etmekdir. bu yazlarmla, Krd is -tana a it tarihi hadisele r a ra sn da . Dersim mntkas hadiselerini efkr umumiyeye arz etmekle, ancak en kk b ir devimi yerine getirmi oluyorum.

Atm bu r, Krdistann dier blge ve mnt ka lar aydn lar da takip eder ve her biri kend i m n tk as n a ait tarihi t^diseleri toplayarak bir cilt hal inde kurt mstakbel nesillerine yadigr brakacak olursa, Krdistann Genel Tarihineneml i bir h izmet etmi olur kanaatndagm.

Dr. Vet. M . Nuri Dersimi


9/353

eiKSSUN

% DERS/MASfRETLER/

MKYAS 1 i2 ,QOaO0Q


10/353


11/353

DersimKrt lerden bir ksm; (Der) kap, (Sim) gm anla

mnda olduu i in, Dersim kel imesini Gm kap diye tabir ederler.Milat tan alt asr nce. Yunan tarih ve cografiyaclan-nn Dersim havalisine Darani adn verdik ler i malm olduu gibi, Dara'mn Bisl tun kitabelerinde bu havaliye Zuzaad veri lmi olmas ve Zuza tabir inin Dersim ve haval isindekonuulan krtee leheye alem olan Zaza kel imesine benzemesi dikkati eker.

Ders imin bat hududuna yerlem i o lan Koan aireti,(Ders im) tabir ini Krdistan kaps anlamnda tefsir ederek,kendi ler in i de, cengver l ik ler ine ist inaden bu kapnn muhafzsayarlar.

Alel 'ade halkn te lakkis ine gre ise, "Dersim demek Krdistan demektir. Bu sebeple, baka bir memleketten Dersime dndkler inde, Krdistana geldik dedikler i gibi, b i-rini hariten Dersime da'vetler inde, Krdistana geliniz I ve Krdistan grnz! derler.

DERSMN COGt AF i MEVK Rus Kurmay yzbalarndan P . Orynofun yapm

olduu bir cog afi taksimata gre ; Trkiye arazisi dahil indeolan" Krdistan, blgeye ayrlr, ki, bunlardan birincisi;

Kuzey Krdistan olup, Ar da, olamerik, Nemrut silsilesi, Van ve Rumye glleri aras ile Bayazlthavaliidir.

kincisi;Bat Krdistan olup, Mu ve Erzurum paahklanyla

Dersim, bu blge dahi l indedir .ncs; . ,Gney krdistan olup, Diyarbekir ve Musu l paalk-a rm ihat iva etmektedir . Bu blge, tar ihi Gord ien 'ih m him

bir ksmn amildir.


12/353

-2

CORAF HUDUDUDoudan Erzurum, Mu ve Cabakur vilayetleri: Ku

zeyden Frat nehri: Batdan Frat nehri imtidad ile Malatya vilayeti: Gneyden Murat nehri ile evri lmi olan arazi'Dersim blgesidir.

Bu blgede oturan Dersim airet ler inden bir ksm, muhtelif amillerin evkiyle, bu blg e d n a hicrete mecbur olmuve kuzeyde Bayburt, batda Kzl rmak nehri gney indeKarabel dalar ndan Kangal ilesinin Kokpr ve Malat-yanin Akeda mnt kasna kadar uzanarak , oralarda yerlemilerdir. Bu mntka; Grci topraklarn, doudan Krdistan hududuyla birletirdiinden, c idden tetkike ayandr ,

Trk idari teki latna gre; merkez i Hozat vilayeti o lmakzre, doudan i t ibaren Kii, Mazkert, Nazmiye, Plmer,Peri (arancak), Pertek, imikezek, Ovack, Kemah,Arapkir, Ein, ve Zara ileleri mevcu t idi. En son tekilatta; Zara: Sivas vi layet ine. Ein, ve Arapkir Malatya vilayet ine, Kemah, Plmer ve Kii Erzincan v ila ye tine birletiri lmek su re tiy le . De rs im mn tk as ancak Frat ve Murat nehir leri arasmdak i blgeye mnhas r addedi lmi ve Hozat mutasar f -hgm a bagh mtebak i i lelere Dersim adi hasr ve tahsisettirilmiti. Bu blge, son devre le re kada r, trk hkmetinin nfuzuna asla tabi o lmak is tememi ve Kii ile P lmer ileleri de.Ders imin siyasi meslekine bah kaldk larmdan, Trk iye hkmet i bu iki ileyi dah i Ders im muhiti telakki ederek , idare bak mmdan Dou ve Bati Dersim adyla iki blgeye ayrmtr.

DALARDersim da la rn n ortalama yksekl i i 2 . 5 0 0 ile 3.600 arasndadr.Munzur (1) ve Mercan dalan da im i surette karlarla rtldr. Bu dalar, Ar dalarnn bir sils iles i say l r ve Kii,Mazkert, Nazmiye, Plmer, Ovack, Kemah ve Einmnt ka lann temamen kuatarak. Ders imi muazzam bir hisarierisine alr. Eyll ayndan i t ibaren, bu dalardan geit, tehlikeli dir. Erzincandan hareket eden b ir yolcu, en az 90kilometre Munzur ve Mercan dalarndan gemek zorundadr

( 1 ) Milat tan nce Munsur.


13/353

Plmerden Egine kadar, ok yksek ve arizal olan bu dalardan, batdan douya doru geit mahalleri unlardr:1Haaur boazndan Svasa.

2_Kemah (Ziyaret) boazndan Kemaha.3_lêrdiven geid inden Erzincana.4_Ger suyu (Ava Ger) den Erzincan merkezine.5Mercan boazndan Ksmkora. -^M^H^n Fr6 -Mahmunu t (Plmer dalar ve Tanz ged)nden Er

^ u feitler ok arzaldr. Mahmunut bogazi Jîsb^tensuhuletlidir. Buralarda tarihten nceki devirlere mt^gnakla^kayalar oyulmak suretiyle yaplm eski yollar dikkati deyer''^^ Nerdiven boaz pek etin bir geittir, pek eski zamanlardayaplm arzal m ayak bir nerdiven, geidi kolaylatrmnlduû iin, boaza bu ad verilmitir.Tu geitlerde, byk ta oluklar, kayalar ierisine oyulmuodalar maaralar ierisinde eski naklar ve yazlar vardr.Baz yerlerde pek eski mezarlara da rastlanr, bu mezarlann"^"Sar^;;î : ! '^- lu, keskin zirven, sarp,talar kurunive krmz renkli dir. Her taraftan mtemadiyen kar sular akmakta olduundan, bu dalar bir ok nehiriern kaynagd.r.

Kariar adeta krmz bir renktedir ve ieriernde bir nev"'""ef^rzirveli dalarda vardr, ki bu yksek yaylalardazmr^di mer'alar, rengrenk iekler ve ^^^^J^^^l^Z;dan insana glen; bu dalara has garip iekler |^d,r. Kularm nameleri, iekleri hafife okayan ruzgarlaun getirdi rafhalar, ruhu neelendirir, ina. bendinde bir gen kasabnda bir kahramanhk duyar, arslan keshr.Bazen de d-detUr^zgriann kkreyii, vadi ve dehlizlerden kan emnler,insana heybet ve ra'e verir.

Munzu r dalarnn en yksek tepele ri unlardr :1.Zeranlk-Ziyaret tepesi,- 3 . 2 5 0 m .2.Ger tepesi (Koi Ger), 2.900 m.


14/353

3Mercan tepes i 3.100 den 3-449 metre irtifandadr.Diyarbekir, Harput, Hozat, Ovack veErzincan Erzuruma balayan, yol bu dalardan gemek artyla en ksa yol olduu halde, geit zorluundan dolay bu yolun ik i buuk misli uzunolan ve miladi 859 tarihinden beri Kara Denize gemek iinEmeviler tarafndan kervan yolu ittihaz edilmi olan, Harput-Malatya KemahErzincanTrabzon ve Erzurum yolu ihtiyaredilir.^ Dersimin dier mmtkalan dahi kamilen dalk ise de, bu

dalar Munzur dalarna asla benzemeyip ormanlaria rtldrler, ve geni mer 'a lan vardir.

Bal calan unlardr :1. Tujik da , 2 4 0 0 m .2. Hdr da lan , 2 4 0 0 m .3. Krklar da, 1 8 0 0 m .4. Yilanh da 1 8 0 0 , m .5 . Mahmunu t da 2344 m.6. Zel ve Dzgn dalan, 2 4 0 0 m .7. Gijrgr da, 2951 m.8. Ak da (Ko i Sipi), 1 9 0 0 m.9.- Ermusta fa da|i, 1 4 0 0 m .10. Blge dalan, 1700 m.'11. Sarsaltk da, 1900 m. i r t i famdadrlar.Tujik. Ba ti De rs im mntkasnn kuzpy dousunda Agdat

ve Lertik mevkiinde, Munzur daglanna muvazi^, mnferit, sivri, ksmen ormanlarla mestur ve ksmen de ak, uurumluve korkun bir dadr .

Zirvesinde b ir ka mezar ve ortasnda pek byk mnferit dir keya var dr. Bu kayann dibinde volken azn and ran derin ve karanlk b ir menfez ve bu menfezin etrafndasiyah kmr renginde talar vardir ki, bunlar snm atepara lar intiban vermektedi r .

Burasnn snm b ir yanar da olduuna iiphe edilemez,nk; hazan to p seslerini andran sesler iidildiini ve atele r karak batya ve douya saldn grenler vardr. Bel-


15/353

ki de bu sebeple , bu daa ac ve sert manasna olankrtee tujik ad verilmitir. Baz i airetler de , bu daa Sultan baba derler, nk, zirvesinde Celallettin Harizmininrnedfun bulunduunu sylerler. Halbu ki, bu zehab Dersim-lilerin ekserisi ala kabul etmez ve orada rnedfun bulunanzatin bir kurt evliyas olduunda israr ederler.

Tujik da, Iksor dalaryla iltisak peyda ederek , pekndhi Kutu deresinin mebde ' ini vicuda getirir.

Krklar da. Ylanl da. Bat Dersimin kuzey inda Mu-Zur dalan mukabilindeki dalar silsilesidir. Airetler burada ecdat lar olan Marlarin mezarlar olduunu iddia ve buniyetle oralar ziyaret ederek Koe maran derler.

Buralar airetlerin yaylak mntkalardr. Ormanlarla rtl olan bu da lar arasnda, kkrtl ve demirli bir okscak su kaynaklar vardr. -

Bu dalar, 2 2 1 0 irtifal Egin dalaryla birleir ve 2 9 5 0irtifal Hota dalarna uzanr.

Hdr dalar. Dou Dersimin kuzeyinde Muzur dalarndan dahi le uzayan bir si lsi ledir. zerinde yayla lar ve kkrtl gller mevcut olup, mevainin banyosuna kullanlmaktadr. Bu dalara ok kar der ve Dersimliler bukarlar zerinden hedik dedikleri kalburlar ayaklarna ta karak yrrler ve bu suretle atklar yollardan mevailerinigeirirler.

Mahmunut da. Dou Dersim ile Bat Dersimin hudut noktasdr. Yay las okdur. Munzur dalaryla iltisakpeyda ederek korkun vadiler husu le getirmitir. Bir taraftanda. Kutu deresiyle bir sed tekil etmektedir.

Zel-Dzgn-Grgr dalan. Dou Ders im mnt kasnn en yksek da land r. zerle rinde pek eski mezar lar grlmektedir. Son derece sarp, keskin ve arzaldrlar. Hayda-ran ve Yusufan dalaryla iltisak ve arada mdh i vadilertekil etmektedirler.

Er Mustafa da. Bat Dersimin Hoza t merkezi gneyinde mnferit bir dadr . Her taraf ormanlktr, fakat buradan odun kesi lmesi ve nakli yasaktr . Bu yasak; resmi biryasak olmayup, atalarn ormanlardan her birini bir milli


16/353

kahramana i thaf etmek adetinin bir bakayas olmas mhte-meldir, nk, bu ormanlardan aa kesmek byk gnahsaylr.Blge dalan. Ovack i lesiyle Hozat arasndaki or-manhkh, yaylaca zeng in ve mnbit araziyi ihtiva eden dasilsilesidir. Bu silsile, Sfke dalar ile birietigi yerlerde,Kakper vedilerini husule getirmitir.

Ak dag (Ko i Sip). Hozat mntkasnn dousunda bulunan aire tle rin yayla k mntkalanndan ibarettir. Sfkedaglanyla birletii yerlerde ok etin ve sarp vadiler husulegetirmitir.

Sar Saltik da. Latif manzarah yksek b ir da olup,zirvesinde Saltk adnda bir zat medfundur. Bu zatn slalesioalm ve adeta bir airet halini almtr , ki bu aire t men-suplan k rtle rce ah laki faziletleriyle mtemayizdir ler. Bazairetler, bu medfeni hrmette ziyare t ederler. San Saltkaireti, bu dan eteinde Karaca kynde otururlar. Bu da,Blge ormanlarna muvaz i arzal vadi ler vicuda getirmit ir.

Kzl da, Pertek, ve Ninik dalan da, yksek dalardan saylmaktadrlar.

NEHR VE IRMAKLARDersimin her tarafnda su kaynal^lar vardr . Bu sular ha

fif, ecnebi maddelerden l'ri, souk ve itike it ihay aanmkemme l sulardr. Su kaynak la r n n e tra fndak i ormanlar vebinbir ei t iekler insan mest eder.

Kaynak lar n cereyanndan mtevellit gze l sesle re, etraf-da uuan kularn nameler i it irak eder, mahzun ve kederli insan lar n ka lp ler ine sevin ve in irah verir. Bu menbasularnn umumiyet le hazim ve mi'devi olmas ayan dikkattir. Menbalann bir lemesiyle d ir k i, rmaklar hasl olmaktadr.

Karaca ve n merkezler indeki menbalar mehurdur . Bumenbalann civar. Kk Asiyanm en mmtaz sayfiyeleridir


17/353

desek, mbalaa etmi olmayz. Hozat civarndaki Tarnoti,Pehami ve Dervi Cemal mezras su lan da gzeldir.

Frat nehri (Kara su). Bu nehre, kadim corafiyaclarArsanias dedikler i gibi, milli ad olan Arazanl diye de tesmiye ederler. Erzurum vilayetinin Kz l Kilise ve HasanKale c ivanndak i dalardan karak. Mama Hatun mnt ka-smdak i da la rdan kaynayan sula rla birleip, Plmer mntkasndan Dersimin kuzey dou hududunu kucaklyarak, Sansa boazndan geer ve Keelan, Balaban airetlerimntkalarm ksmen ska, Munzur dalan sahil indan Kulab-yan ve Kuikan airetleri mntkalarndan ve Kemah boazndan Dersimin batsn tahdit eder, Egin boazndan, Hostabeli dalar nnden ve imikezek mntkasndan geerekDersimin gney bat mntkasnda Geban Maden i civarndaMurat nehriyle birleir.

Bu nehir zerinde, Plmer (ktr). Sansa , Erzincan,Acemolu, Kemah , Eg in kprleri ve Arapkir, imikezek ve Geban Maden i gemi geit merkezleri vardr.Sivas-Divrii -Erzurum tiren hatt, bu havahde Frat nehri gzerghn takip etmekted i r .

Murat nehri . Ksmen Erci ve ksmen Kara Kiliseve Pasn dalar ndan kaynar. BitHs. Mu, Cabakur mntkalarn ssledikten sonra, Palu mntkas kylerini de ksmenirva ve arancak mntkasnda Bing i yaylalarndan gelen Ki i rma ve Munzur suyu ile Krt Yemlik noktasnda birleir. Pertek i lesinden geip, Karabal ve Krmeanairetleriyle Ekini Avan mmt kalarm tabii bir sakilde faydalandrp, Geban Madeni c ivarnda F ra t nehriy le birleir.

Murat nehri zerinde Palu Kprs ile Zerteri, Krt-yemlik, Pertek, Avan ve Geban Madeni gemi ge it noktalar vard ir. Ders imh le r, apat denilen aa ve Kelek denile n tulumdan yaplm kayklarla bu nehr i geerler. 1937 yln da Perte k civarnda askeri bir kpr yaplmtr.

Sularn cogun zaman olan ilk bahar ayla rnda, Frat veMurat nehirlerinden gemi ile de geip dnmek pek tehlikelidir,


18/353

8

Frat ve kurat nehirleri birletikten sonra, bu ik i nehrinbirlemesinden asl olan byk nehir, artk ylmiz Frat adiy-la ahhr; Frat nehri Krdistann dalk mmtikalanndan geipSuriye ve Iraka ininciye kadar zei-hmd b ir ok yerlerde alayanlar tfe|kil eder ve pek hizh akar, ki, bu gibi yerlerde her hangi b ir naki l vastasyla nehri gemek imknszdr.

Frat, dalar arasndan kurtulur kurtulmaz, bz yeilerde100 metre geni li inde sakin b ir ieh ir ha lim alr. Fratnekrinin meneinden i t ibaren uzunluu 2800 kilometredir. Bunehrin eski ad s0 l anlamnda olan Brat yahut BUratu o-lup, sonralan ranllar ve Yunanhlar tarafndan Frad ve Ef-rates olarak teleffz ve teammm etmitir.

Muzur (Munzur) syU. Munzur dalan eteinde Ze-ranik adndaki ky civarndan menban alan bu rmak, ilknce ik i metre mrebba yaln b ir kayadan kaynar va kaynandan karken adeta beyaz sut rengindedir . Bu kaynansuvu yaknnda bulunan ve on metre m rebba geniliindeolan' eski b ir havuzun dibinden kaynayan dier b ir menbasuyu ile b ir ie ir . (Bu eski havuz rivayete gre Krdistan h-kmdar iar ndan Cemit taraf ndan yaptr lmtr).

Yukarda adlan geen menba su lan ik ie r, beer metrearalkl faslalarla dier 40 menba sulann da iine alarakbir nehir haline gelir ve vack denilen 40 kilometre uzunluunda ve 20 kilometre geniliindeki ovay ksmen tabiibir ekilde sulayarak. Mercan ve Har bogazlanndan gelen rmaklar la da bir ieerek, daglik arazi ve ormanl k lar arasndanHalvori vank mntkasnda byk bir aglyan yapar. Tur-mek nahiyesinde, Plmer ve Nazmiye da larndan ikan Par-cik Pah i rmaklarya birleir. B ir ok kyleri sulayarak,arancak hnritksnda Pfer ve Ki i rmaklarn da alarakMurat nehr ine kariir.

Muzur suyu mfenbai . B uradak i um um i manzara insanabir heybet ve bir ilhi ziet duygusu telkin eder. hsan gfey-ri ihtiyari b ir heyecana kaplr, b ir klari heyecanndan alar,tabiata peresti ve secdeye gelmek ihtiyacn duyar. Ufuklarabas ekeri sonsuz zihcirieme dalarn eteklerinden fkrankaynaklarn yamalara aksettirdii eninler, g' klerin maviim


19/353

kapatan asrlara ahit byk aaciar, esatiri bir alem duygusunu verir. Airetlerin bu kaynaklar banda kestii kurbanlar,tabiatn hrikalarna tapnmann bir tabii tezahr saymamak imknszdr.

Burada, tabiatnbu ilahi hameti ninde, airetler aralarndaki muhaseme ve mnazaalar unuturlar, nazarlar hep kardenazar olur, taraflarn hakemleri, basit birer umumi durumadan sonra, kararlarn ittihaz ederler, kararlar nihai dirler.Hasmlar pr, kucaklar, gler, beraberce yer ve ierler.Taraflarn binlerce silahl davetlisi olan airetler msteri-hane mntkanna dalrlar. Bu kaynaklarn banda, en etindvalar, en kanl ihtilaflar halledilir. Verilen her drlkarara, gayri ihtiyari her fert ba eer , kendinde itiraz etmekcesareti bulunmaz.

Dnya zerinde mevcut dinlerin hepsinin esas , meneiyentabiatn esrar ve bedieleri karsnda insanhn aczinin itiraf ve peresti ve secde ile ilan edilen bir ubudij'et , tezahrolmasna gre, atalarmzn asrlardan beri yurdumuzun bu fi-sunkr kaynaklar etrafnda perestikr bir huu ile dnyavikin ve garazlar unutmas ve anne tabiatn kucanda insanlarn kardeliine iman etmesi kadar tabii ve mantki hangiruhi tezahr mutasavverdir?.

Munzur suyu pek berraktr, hazimdir, ok sovuktur. Bunehrin ala balklar mehurdur.

4 Munzur suyu ilk baharda asla gei t ve rmez . Plur ve Ze-ranik merkezleri nnde bir kpr vardir.Munzur suyu hurafesi. Baz airetlerin akidelerine

g"re, Munzur dalarna izafeten bu suya Munzur nehri denmitir. Dier baz airetlere gre ise, vaktyla Krdistan prens,lerinden ve Ovacn Kedak kynden Cemit adnda birkurt yiidi, cenge gidiyor ve einin elinden bir he lva 3'emek istiyor. Bu esnada Cemid in Krdistand,ai lesi nezd inde Munzuradnda bir oban varm. Bu oban , bir cnduygu ile hanmna mracaat ederek, cenkte bulunan efendisinin gnl helvaistediini syler . Hanm ise,^her balda Munzurun kendisinin


20/353

1 0

gnl helva istemitide bu hile ile helva yemek istiyor diyednmekle berabar, helvay hazrlar ve bir tabaa doldurupMunzura verir. Munzur, taba aldktan bir ka saat sonrahanmnn nezdine dnerek, helvay efendisine teslim ettiinibildirince, hanm taban ne olduunu sorar ve Munzur taba n e fend is i nezd inde kalm olduunu syler . Hanm, tabiiMunzurun bir yalan uydurduuna zahip olur. Bir mddet sonra, Cemit cenkten dner, kendisini karlamaa kan airetlerhalkna: Beni karilamaga gelmeden nce, oban Munzuruziyaret ediniz, der ve mucizeyi kendilerine anlatp helva taban da gsterir. Ahali, Munzurun sr'atla gzden nihanolmak istediini grnce, onun arkasn kovalarken, o sradaobann elinde bulunan st kovas dklr ve stn dkldher nok tada bir su kayna basil olur, en sonra da, Munzur birkayann ierisine girip ortadan gaip olur. Munzurun gaip olduu yerden de, byk bir su kayna fkrr. te bu sebeple ad geen dalara ve nehre Munzurun ad verilir. Bu civardaki kye de Munzu ra hrmeten Ziyaret Ky denir. Krdistann bir ok airet ler i^ yln belli gnlerinde Munzu r kay-naklanndan st kaynadna inanrlar.

Atalarmzn esatiri inanlarna gre , Munzurdaki su kaynaklan byk ilahe Anahitin gkslerinden fkran sttr. lahe Anahit, atalarmzca anne ilahe sayld iin, bu gne kadar airetler aras ndak i ihtilaflarn burada halledilmesi ve ah-tpeyman iin misak olarak Munzur suyunun iilmesi ananesianne s t ze rin e yemin e tmek mahiyetinde o lduu farz edilebilir.

Mercan rma. Mercan da lar ndan kan sular birrmak hahn alarak. Mercan boazndan gneye doruakar ve akperi civarnda Munzur suyuna karr. Mercanrmann suyu lezzetiy le mehurdur. Mercan denilen balnad bu rm aa izafeten verilmi o lmas muhtemeldir.

Haaur rma. Bu rmak Munzu r d a la rn n batsndaki Haaur dalarndan toplanarak Koan ve emkanairetleri arazilerinden ve Ovacik kylerinden geerek Munzur suyuna karr.


21/353

1 1

Deyirmen dere o rman la rn da n to pla na n sular , bir rmak e klin de Ali beaz ndan gee rek, imikezek i le merkezi civarnda Frat nehri le bir leir . Dou Dersim dalarndankan Parik (Pah) ve Hoza t vadilerinden toplanan Sunketsular da maruf rmaklardan o lu p, M ra t nehr ine karrlar.Sunket suyu , E la zizHoza t osas zerinde yaz mevsimindenbaka zamanlar geit vermez.

VADLEREn nemlileri unlardr :1. Kutu deres i2. Ali boazKutu deresi. i ksor kynden balayarak gneyden

kuzeye doru uzar. Bu mntkada hayvana b inmek mmkndeildir , nk, bu vad i pek derin , etraf i yaln uurumiu veok sarp dalarla kuat lmt r . eris in de ok miktarda dar veuzun maaralar vardir . Demenan, Haydaran, Kalan veYusufan airet leri bu boazn sa ve sol mntkalarnda oturduklarndan, en g zan ianla rda buraya iltica ederek kendilerini korurlar.

Kutu deresine trk hkmet kvet ler i girmee imkanbulamadklar ndan, hava bomba rd man lanyla aire tle ri korkutup teslime icbar etmek istemilerse de baar elde edememilerdir.

Airet ler mahsuUann her yl buradaki maaralara anbarederek, tehl ikel i zamanlarda iae le rin i tem in ederler. Burasadeta b ir tahassunghdr. Bu vadide kyler, mnbi t da. tar-lalan vardr. Su kaynaklar maaralardan, kaya eteklenndenfkrrlar.

Vad in in deh liz le rinde , ipt idai devi rier insan lar im n snak-lan, odalan ve zahire anba rian vard r. Bir ok toplu ve mnferit eski mezarlarda grlr. Geit ye rie rin de , yine eski de-viriere ait nbeti mevkileri vardr. On binlerin geidi adl e-serinde, Ksenefonun yazd; ta yuvariamak suretiyle yadrg-


22/353

1 2

lan buradan gemekten meneden atalanmz, ite bu, yksek ta -hassunghlann bek i mevki ler inden sz geen mdafaayyapm olmalar ok muhtemeld i r . Bu dere ksmen de Maz-gert ve Nazmiye i lelerinin hudutlarna kadar devam eder

Ali boaz. Bati Ders imin imikezek i lesi mmt -kasmdadr ve yalnz Koan, emkan ve Resikn airetlerinin tahassungh d r, pek sarp bir boazdr . Kutu Deresine nisbeten daha kssadr. Bir ok uurumlar ve maara la rvardr. Geid i ok tehlikelidir. Maaralarda eski devir lere it yurtlar ve yurtlar ieris inde su kaynaklan vardir. Grleneserlere gre, buralarda ta devr i insanlarnn yaad anlalmaktadr.

Ders imin ikinci derecede vadi ler i dahi. B at DersimdeHaau r , Saman . Uluka le , Derel i , Mercan , Deirmen dere, Halvori, Dere Are, Iksor, Sof ke, Kakper ,Mihsor ve n vadileridir. Dou Dersimde ise ihek, He,Pah , Kzl Kilise, Marho ve Zel vadileridir.

ORMANLARDersim mntkas temamen ormanl k olup;1. Zarkavit2. Deirmen dere,3. Halvori Vank,4. Belge,5. I


23/353

1 3

Zarkavit ornranlari, Mazgert i lesinin kuzey ^ batsndave Kureyan -Yusufan airetleri mnt kasndad r . Bu ormanlar kuzeye doru uzayp Halvori Vank ormalary la birleirve bu iki ormanlk mnt kasn Munzur suyu biri birinden a-yrr. Bu ormanlardan kesilen kereste, Munzur suyu vastasyla nakledilir.

Halvori Vank ormanlar da,Yukar Abbasan Kran'airetleri mnt kasn kaplar ve Pirik dana kadar uzanr .

Deirmen dere ormanlar, imikezek i lesi mntkasn n k uz ey in i kap lar , douya doru Kakper, Mihsor, Belge ve daha kuzey douda Sofke ormanlany la birleir.

Ormanlarda yaprak lar zerine kezo deni len bir nevi iyder ki, toplan larak topalar ekl inde kurutulur tatllar yaplmasna kullanlr,

ZRAAT VE KTSADYAT

Ders imin dal k mntkalarnda baz yllar ziraattan a lmanhaslat halkn iaesine kfi gelmez. Buralarda nfus kesafatiziraata elveril i araziye nisbeten fazla olduundan, airetlerarasndaki mnazaalarn ou, arazi ve maiet darl ndanileri gelir. Ders imin bilhassa d ag lik m n tka la rn da , arazi veem la k ka tiye n mseccel deildir. Geri her fe rd kendis ine miras yoluyla intikal eden araziye tasarrufta hr ve serbest is ide, tapu sicih ve kadastro gib i saUm esaslar mevcut olmamas yznden, bir ok tasarruf ve hudut mnazalar teha^useder. Bu mnazaalar bazen yllarca srer ve dvalar ahsimahiyetten k p aire t ihtilaf halini alr. Vaktyla eyh Ha-sanan ve Seydan airetleri arasnda tehadds eden b irarazi hudut mnazaas altm yl srm, bu esnada iki tarata n yzlerce adam lm ve mnaznfih arazi o kadar kkim i ki, belki de maktul lara mezar olmaa bile kfi gelmemitir.

Dalk mntka lardaki arazi az olmakla beraber, verim itibaryla" ok bereketlidir, nk, baz yllar bire eUi mahsulalnd grlmtr. Ortalama olarak bire yi rmi mahsul a ln-


24/353

u _

maktadr. Ekseriyetle buday eker lerse de, arpa ekimi iki katverimli olur.

Dal Dersimliler, Erzincan ve -Elaziz ovalanndaki boaraziden faydalanmak is temi iseler de, trk hkmeti bunadaima mani olmutur.

Hozatmutasanfli mntkasnda n isbe ten geni arazi vardrve haslat halkn ihtiyacatm yzde seksen nisbetinde teminetmektedir. Buradaki arazinin verim kabiliyeti, ortalama bire'on betir. Pertek ilesi mahsuldar sulu tarlalara maliktir. F rat ve Murat nehirleri havalisi mnbit ve mahsuldar olup,bi lhassa Ekini mmtkasmda Karabal airetinin eltik ekimi nemlidir.

Mazgert, Nazmiye, Plmer, arancak ve Kii mntkalar, ziraat mntkas saylr.

Ovack ilesinin Munzur su3'U mntkas mahsuldardr. Bumntkann garis denilen dan mahsul pek mehurdur.

Ovac k ilesinin sakz da namldr. Buralarda kengerdenilen bir o t yetiir ki. Temmuz ve Austos aylarnda buotlar kesilerek kan stler talar zer ine toplanr ve kalplarhaline getirilir, ki buna benit denir. Ovacktan iri(sirik) otu da kar. Asl iri bu otun kknden yaplr.Yapraklarna gullik ad verilir ki, bunu torak deni len szmeayrana kartrarak gda maddesi-olarak kullanrlar. Bu m adde ,son bahar mevsimine kadar ekmek yerini tutar, yani ilkbahardan itibaren btn yaz bal ca gda maddesini tekil eder .

Munzur dalarnda renkli ve latif kokulu bir ok otlarvardr. 1 9 1 3 ylnda baz amerikal uzmanlar Sar Saltk ailes inden Molla Hdr ile s tanbuldan D ers im e gelerek, bu otlar hakknda incelemelerde bulunduktan sonra, bunlar istismar maksadyla bir irket kurmak istemilerse de , airetlerin muhalefetleri, hasebiy le baar elde edememilerdir.

Mazgert , Pertek, arancak ve Hozatm baz yerlerindettn ekimi yaplr. Buralarda yetien dana buran adn verdikleri' bir eit ttn, husus i bir ra ihaya malik o lduundan,ok makbuldr. Bu mntkalardaki araz i ve emlk %5 nisbetinde msecceld i r . Msr d an s m ah su la t d ah i nemlidir.


25/353

1 5

Dersimin bal dah i adl anldr, gze l rengi, kokusu velezzeti vardir. Ar kovanlar iptidai bir ekildedir. Dalk mntkalarda ok kerre arlar maaralarda, kaya ve aa kovuk larnda yabani bir halda ba l yaparlar, buralardan elde edilenbal petekleri lezzet ve raiha itibaryla emsalsizdir.

Munzur da lar nda yabani sarmisak yetiir ki, lezizve selabetlidir ve halkn sarmisak ihtiyacn temamen temineder . Dersim ormanlarndan nemli miktarda palut istihsaledilir,

HAYVANLAREhli hayvanlarn %60 ke i ve %40 koyundur. Kur-

mean ve ekakan airet ler i temamen koyun beslerler. Koyunlar st, yunculuk ve kasapl a elverili cinstendirler. Srleri bek lemek iin bes lenen oban kpekleri mehurdir.

Hfer yerde inek, koyun, kei , at, eek ve bi lhassa katrpek ok vardr. Kei ler kn mee burlaryla beslendi i iinok kuvetli ve dayank l dr lar . Hayvan has ta lk la r yok gibidir.Bula k za tu rrie , hususi ai yapmak la tedav i ediHr . Dersimliler veterinerin mevcudiyetini bilmedikleri gibi, asr lardanber i bu mntkalara trk hkmet i taraf ndan h i bir veteriner gnderilmemitir. Sr lar arasnda hitik deni len char-bon simp tomatig ue hastal kt nda, tedavisi iin huraf i birtakm meras im yaplr. Yal ekmek haz rla nr, h as ta lk mntkasna gidilir, o ra da ki h alka datlr ve Hudaya yalvara-rak e kme k d a ta nla rd an birisi bir si lah atar, ve vurdum, anlamnda olan, iehistl , diye banr, ertesi sabah hasta la tu tu lmam olan hayvanlar hastalkl mntkadan uzaklatrlr. Busuretle hastaln n al nm olur . Hastalk mntkasna birsene mddetle artk hayvan gnderilmez; nk , esk i bir ananeye gre, hastal k mnt kas fenal k ilahnn nfuz mnt kassayl r . Esasen airet ler arasnda bir mntkadan dier mntkaya hayvan nakliyat pek cari o lm a d ndan , bulac hasta-liklann yaylmas vaki deildir.

Dersimin atlan, maruf kurt ati nevindendir, kk, ev ik


26/353

1 6

ve dayankldir. Bu atlarn atalar, krilerin atalar olanMet-Marlann yunanhlar la yaptklar savalarda bindik ler iatlardr. -^

Diyarbeki r mntkasndan getirmi olduk lar arap aygr veksraklarndan da istifade edilir. Bu tlarla dernek ve enliklerde ve dn esnasnda koulur ve cirit oyun la r yap lr .

THALAT VE HRACAT

Dersimli ler tara vilayetler ine, odun, kmr, deri, ya,bal, kd , yn, peynir , tomas, yaban i sarmisak, palu t, t t n,ceviz, badem , kei, olak, koyun, kuzu, ihracat yaparlar ve tilki, kurt , ay deri leri dahi gnderir ler. Masnu eyadan kil im, hah ve cicim ih ra ederier. B it ihracat mukabil inde giyim eyas, huda, silah ve cephane temin ederler.

Dier t i lavetlerden baz i gezginci eriler Dersime gelerekb ir talam eya sata ria r, kar hgma ya ve uval gibi eylerletranpa ederier. Bu satcann tart iin kul landk lan vezin,b ir tatan ibaret olup, 150 dirhemhk itibar ounursada ancak 1 0 0 dirhem arlgmdadr.

Kemahn Salamet ve Plmerin Cabul tuzlalarndan kantuzlar, k meysim gelmeden merkez le rde anbar edil ir

Sakzn ihra mahalh Ovacktr. Danaburan ve Pilvankttnleri mh im ihracat maddeler indend i r .

M A D EN L E R

Dersim mntkasnn toprak a lt zeng in li i ok cnemlidir.Burada petro l a lanlar vardir. Baz mn tka la rda pe tro l kokusuduyulur, sularda petrol sznts ve gllerde su zerinde parlayan petrol grlr. Dersimhler bu sular mee ormanlannaserperek ate yakarlar.

Baz yerierde, yer st dem ir, bakr, gm, kmr, kkrt ve kurun madenleri asanna tesadf ediUr ki, bunlartoprak alt byk servetlerin mevcudiyetinin deUUerdrier.


27/353

7 7

Bu madenlerden hi birisi imdiye kadar istismar edi lmemitir. 1 ;

Halvori -Vank mntkasnda ok eski zamanlarda iletilmi altun madeni kuyular varder. Buralardan baz ka layclar iptidai bir tarzda maden cevherlerini eritip mahlut altnkleleri yapar ve Elazize gtrp kuyumculara satarlar.

Vlahl dalarnda kkrtl ve demirli maden sular vardr.Dersimliler, kurun ve kkrd havi topraklan kalayc

ocaklar vastasyla eritip bunlardan kullandklar silahlarakurun, sama ve barut hazrlarlar.

DERSMDE TRK HKMET TEKLATIHozat , Dersimin vilayet merkezidir. Burada trk hk

meti (adna bir vali ye ya mutasarf, ilelerde is e birer kaymakam, bir Mddei Umumi ve birer Sulh Hakimi vardr.

Kk memurlar ve ktipler ksmen yerli ehalidendir.Zabta kveti bir ka jandarmadan ibarettir.

Trk hkmeti Dersim halknn ekonomik ve sosiyal ih tiyalarn katiyen dnmemi olduu iin, hi bir kjfettehamml etmemi olan bu hkm ete kar , Dersimliler dekendilerini hi bir bor ile nkellef grmemilerdir. TrklerDersimlilere daima vey evlat ve kle nazaryla baktklariin, Dersimliler de trk ordusuna asker ve rmee hakl olarak yanamamlardr.

Mutasanf ve kaymakamlar tercihen krtee bilenlerden vekurt ruhiyatna vakf kimselerdan intihap edilmitir. Dersimli-leri okamak ve ayaklanmalar nlemek iin ba "vurulan biricik idari tedbir, ancak rvetle taraftar temin, airetleri bi-ribiri atehine tevik edmek ve halk arasnda an lamamaz l k -1ar yaratmaa almaktan ibaret bulunmutur.

Airetler arasndaki fitneyi i deme iin, trk hkmeti,tahsisat mesture faslna ehemmiyet vermi, halk adaletle i-dare edecek yerde reisleri rvetle tatmine almtr. Paralarn byk bir k sm kaymakamlar taraf ndan dercep edilirve Dersimliler isyan ettiklerinde, memurlar liyakatszlklarm-


28/353

1 8

dan dolay azledilirdi. Sknet iade edilinceye kadar, mvak-katan en nfuzlu bir airet reisi, kaymakam ve mutasanf ta yin edilir ve asayi temin edildikten sonra yerlerine baka lar gnderilirdi.

Hozat kasabas , ok defalar vilayet ve sonra da mutasa-rflk merkezi olmutur. Mteaddit valiler tajin edilip gnderilmi ve bunlarn ekserisi askeri kumandanlar olmulardr.

Merkezlerde, birer telraf tekilat vardir. Bu tekilat,memleketin ekonomik irtibatn temin edecek yerde, hkmeth isabna ve halk alehine casusluk edenlere muhabere vastas olur ve bu sebeple ok vaktlar te laraf telleri airetler tarafndan kesilirdi.

AIRETLERN DAHL TEKLATIAiretler efrad mensup olduklar airet reislerinin emir

lerine baldrlar. Her airet reisi , a yn i a ire tin asi l ve hanedan bir ailesine mensuptur, \

Birinci reise bal ikinci bir reis d ah i v ard er. Bu ikincireis, airetin ba kahraman lar ndan say l r , efrat savaa a itemirleri kendisinden alr.

A ire t e fra d ylda bir defa reisinin ziyaret ine gelir omuzunu psr. Reisinin cann , maln ve namusunu pek mukaddes bilir. Ziyarete geldi inde, iktidarna gre bir hediye getirmesin i dah i unutmaz. Reisinin evinde bir ka gim kalr. Evine tekrar dndnde, re is inden ald en kk bir hediyey ibile en byk bir n iymet bilir, evinde saklar, ylda bir kadefa kararak ai lesi efradna gster i r ve bunu reisini anmaabir vesile yapar. ayet hediye bir yiyecekten ibaret ise, onubir dermen gibi ailesi efradina taksim eder. te aire t e frade -nm ruhunun derinl ik ler inde sarslmaz bir suretle yerieen bukvete, bir h kme t kve t ve kudret i asla^ tesir edemez. Aire t efradyla reisler a ra sn daki bu ba, atalardan mevrus biran'ane ve en kustal bir bad r .

Resmiyet d nda , reis ile efrat arasnda tam b ir laubali-


29/353

1 9

lik hkm srer. B ir fe rt, re is ine hitap ederken. Rizaya RizoSleymana Silo, Hlasana Haso der ve hatta, alelade Lolo diyebile hi tap eder. Reis, bu tabir ve hitaptan asla gcenmez vekendis i de ayn i tabir ve lehe ile aireti efradna hitap eder.Yabanci b ir airet e frad huzurunda, bir fert reisine hitapederken, Riza aa ve ya Seit Riza gibi tabirler kul lanarak sayggsterir. Bey elkab hi kullanlmaz.

Her fert, reisij^e bir sofrada yemek yer. Reis, aireti efra-dena evinde ve sofrasnda hizmet eder. Efrat , reisinin st tara fnda b ile oturabilir. Reis asla azamet ve byk lk gstermez. Hrmet, ballk, slaleye ve ata o amadr. Reisin kona, evi, mal airetin merkez evi ve ata oca syildndan,efrat; reisi de bu ata ocann hamis i b iUr, onu bu sfatla byk atalarin helefi ve kutsa l bir varlk olarak tanr.

Giyim hususunda airet efradyla reisleri arasnda hi birfark grlmez. Yalnz, airet ler arasndaki bz resmi grmelerde, reisler efrattan farkl olarak bir takm miU i elbiseler de giyerler.

Reis ldkte, yerine olu kaim olur. cabnda reisinei dahi yerine airetin bana geebilir, Ferhadan aireti reisi Keko aann 1327 yl Dersim aske ri had isesinde eh it dmesi zerine, ei Ana hatun 30 yl airet reisl ii yapm vetrk hkmet i nezdinde byk roller oynamt r .

OKULLARl ve le merkezlerinde dershaneli birer lkakul ve

Hozat merkezinde snflk bir Ortaokul messesei vardr.yretmenler trktr. Airetlerden hi b ir kimse ocuunu

bu okullara gndermez, nk t rkce oku ttu rmak arzu etmez.Krtee okutturmak arzu eder, buna da trk hkmeti muvafakat etmez.

Ovack, Nazmiye, arancak ve Pah merkezlerinde ilkokul bile yoktur. Mevcut okullann gayesi, trkce konuturmak,trkce retmek ve krtlere kar husumet ruhu telkin ederek, trk zihniyet ve kltrn yaymakt r .


30/353

w

Ha lbu ki, Dersimliler trk okullarnda trkce ile tahsi lgrmelerine ye hkmetin btn menfi gayretlerine ramen,^kurt kltrnden ayr lmam olduklari gibi , mfrit. kurt milliyetileri olarak yetimi ve hatta kurt milliyet fikir ve gayelerini yayanlar en z iyade bunlar olmulardr.

Dersiminerin cahil brakilmasi trk hkmetinin basta gelen bir siyaseti olduu iin, kurt okullar tesis iin yaplanmracaatlar akim kalmtr.

Sultan Hami t devr inde airet \ reislerinin ocuklar stan-bulda airet mektebi adl messesede drt sene okuduktansonra (yaver yzbas) unvanyla Krdistana gnderilerek,airet reislerinin honudiyeti temin edilirdi. Fakat, Merutiyetten sonra trk hekmeti bu Dersimli subaylarn kurt millimefkuresi tadna phe ederek, her birini bir tarafa datmt. Bu idari tedbire misal olarak unlar sayabihriz: Sar Saltk kabilesinden Molla Hdr olu yzba kr, birincidnya harbmda ilk hamlede Bayazite gnderilmi ve oradaihanetle ehit edilmiti. Amcas olu yzba Haydar, ordudanDersime kamaa mecbur kalm ve son Dersim harbmdaHozatta kurt kafileleri arasnda kuruna dizilmiti. Karabalairetinden binbai Hasan Hayr, eyh Sai t hadisesinde, ale-hinde hi bir delil bulunmamasna ramen, idam edilmiti.Amcas olu Yusuf Cemil dahi. Dersime kamaa mecbur olmu ve bu da son Dersim harbmda kuruna dizilmiti. Kolaasi Ahmet Ramiz ve kardei yzba Ali Niyazi, sebepsizolarak tekade sevk edildikten sonra zehirlenerek ldrlmlerdi. Aviranli Hdr adndaki kaymakam, sebepsiz olaraktekade (emekli) sevk edildikten sonra, kurt katili Abdullahpaa Alpdoan tarafndan 1 9 3 8 de orduya a l nm isede, buzavall da Dersim hadiseleri facialarna dayanamyarak kahrndan Harput ta lmt. Yksek tahsi l grm Ders im aydn la -nnm dier ksmi da.hi (Krt domu olmalar gnah ndan vekrdm! demek c inayet inden tr) k smen .imha ve k smende srgne maruz kalmlardr. Mnevver lerden sa ka lmolanlar ancak canlarn hudut dna atmaa muvaf fak olanlardr. .


31/353

2 1

DL MESELESDersimliler, krtcenin'en eski lehesi olan Zaza dilini

konuurlar. Bir ksm airetlerde,' Kurmanc lehesi konuurve Zaza lehesini dahi bilirler.

Dersimde konuulan Zaza dili, gene l Zaza dilindenfarkldr ve halis krtee olup, yabanc hi bir kelimeyi ihtivaetmemektedir. Dersim krtcesinin Horasan kurt lehesineyaknl vardr. ;

Dersimliler esk i Aryalllarin esas dilini muhafaza etmilerdir. Mese la : Medlerin ana vatanna Ma denildii malmolmasna gre. Dersim Zazalar z anneye Ma ve Medlerindihnden adama Murdem, nikh ve bal a Mar ve ykseeBars dendii gibi, Zazacada bu kelimeler ayn manada veayn ekilde kullanlr. Kahraman mefhumunda olarak kadnlar kocalarna Mer derler. Cesare t manasna olarak Ez Merim, Tu meri derler. Bu kelimeler Med dilinde dah i aynimanadadr. Zaza lehesinin hemen %50s i bu esk i ana dilindenmiras kalm halis Ari kelimelerdir.

Tarihi Juste, esk i kitabelerden bir ta zerinde Zazakelimesini okumu ve bu kelime esk i krtlerin dilini kastettiine kani olduunu sylemitir. Rus tarihilerinden Griyev,Medler iin d iyor ki, Bun la r krtlerin atalardr ve ranl kavimler arasnda birinci mevkii ihraz etmilerdi,ranllardan daha evel Asurlarn yaz ve edebiyatnbiliyorlard. Krtlerin asl olan Med yani Marlar, talar zerine ivi eklinde yaz yazma ve heykelleryapma da bilmilerdi. ranllar (Fars) Medleri malup ettikten sonra Gros krtlerin edebiyatn iktibasetmiti.

u halde, Dersimlilerin konutuklar Zaza dili, atalarolan esk i Ari ve Medlerin dili olduuna hi bhe yoktur.

DN MESELESDersim krtleri kamilen alevidirler. Aralarnda bulunan

seitler, airetler efradna kendilerini ahkm ilahiyeyi telkinememur gibi gstermiler ve ahalinin sosya l hayati zerine bir


32/353

2 2

dereceye kadar tesir icra etmiler isede, seitlerin btn mesailerine ramen, Dersiml i ler in esas Ari din i kltr tahripve tebdil edilememitir.

Roma ve Bizans imparatorluklan zamannda Krdistannbyk k sm , rom a ve yunan nfuzuna asr larca tabi ka lmbulunmasna ve ermen i kiral Tiridat ve Pehlev i Krikor (Gr-go ire ) ta ra fndan vaki tazyik ve kat l iamlara ramen; hnst iyan-lk dah i b ilh assa De rsime nfu z edememi ve hatta nfuz edebildii mntkalarda eski Ari dini ile imtiza ve ist ihaleye ug-ramt r . Arap isti las ze rin e, bu fatih milletin dini dah i hnst -yanlgn yapt tesirden fazla bir nfuz icra edememi ve kurtmilleti bu yeni dini dahi atalarnn Ari kltryle mezce veis t ihaleye uratmaa muvaf fak olabilmitir^ Alevilik tarikatekl inde tecell i eden bu is tiha le ; ya ln z sathi bir d yap durumunda kalm ve atalarnn ruhi halet lerine bal kalan halis kurt tabakalar , i j 'ap bak mndan as rla r evve lk i kltrlerini kutsal bir yad ig r g ib i muhafaza edebilmilerdir. Bubapta trk tarih yazar lar ndan Ali Kemalinin (Erzincan tarihi)adh eserindeki u satrlar dikkata ay an dr: Ga rip ve dikkataayandr ki, seitler tarafndan asrlardan beri Dersim krt-lerine yap lan ve okunan Glbenk (vaaz, dua) , trkce olduuhalde, alevilik milUyete h i olmazsa bu noktadan galebe edememitir.

Ders imde alevilik hakikaten basi t ve sath i bir eki ldekalmtr, nk, filhakika Hazreti Muhammede hrmet edilir.Alinin cesare t ve sehaveti noktai nazarndan, her hang i cesurbir ahsa gsterilen sevgi gibi nada ok muhabbe t izhar olunursa da , bu takdis ve sayg , hususi bir mahiyetten teye gemedi i sezilir. Mese ley i daha etraflca kavramak iin, alevili-gin Dersim krtleri arasna nasl sirayet ettiine irca nazaretmek gerektir.

Hicri 9 0 jalndan itibaren; douya ve kuzeye hcum edenArap is lam ordular Anadolunun dousunda, rak ve randa-ki milletlerin hakimiyetine son v ere re k, n ih a ye t Miladi 6 6 9 daDersim havalisi de rumlardan araplann idaresi altna gemit i .Dersim krtleri; arapjara kar mukavemet gstermi ve islamiye


33/353

2 3

ti kabuldan imtina ederek, Zerdet dinini muhafazaya devametmi olduklar iin, araplann idaresi Dersim dahiline nfuzedemiyerek, yalnz Ki.rdistann dier mntkalar islamiyetizorla kabule mecbur olmulard.

Hatta son zamanlara kadar, krtler arasnda aadak i a-gt sylenirdi:

rin

n

Hrmzgn ruman (reviyan)Atran kujan.Hoan sureve gevre gevregn,Zorkeri arep krdine xabur,Gehane pale pee sari Zor,Jinu kenikan ve dil beiran.

Merdi azad tlen jerui hevinan.Keviti Zerdet maye beydest.Bizika na kt Hrmz ve hi kes

ulUJ1I1I111I1I1

Hazreti Ali evlatlarndan imam Caferi Sadik tarafndantertip edi len Alevilik, Mi lad i 11 inci yzy lda, Arab is tandanCaferi mezhebi (1 ) adyla Horasan Krdistanma ve ranasirayet etmi ve Horasan kurt airetleri arasnda kvetle intiar eylemit i . Daha so nra , Abbasi ler le Emevilerin iddetli

1 ) Bu mezhebin dayand esaslar unlardr:a. Din, ahlak zer ine kurulmutur. Ancak fazi let

sahibi insanlar dindardr. Din sahiplerinin banda, Ali ile Ehlibeyt bulunmaldr. Bunlarngittikleri yol, hakiki iman yoludur,

b . Din reisi ancak halka hizmet edendir. ahs imenfaatini halkn menfaatmdan stn tutanlardin reisi olamazlar.


34/353

2k.mbarezeler i s rasnda; ok byk bir kurt se rda r o la n EbaMslimi Horasan , Miladi 800 tarihinde Emevileri tard

etmi isede; bilahere Abbasi halifesi Elbu feH Mansu-run saraynda ldrlmt. Bu kurt serd arn n mayetin -deki baz seitler, araplann tzyik iy le Krdistan mntkasna iltica etmi ve burada balarnda bulpnan kurt halifeleriyle(tarikat halifeleri) ve b ir takm kurt mutasavuflan bunlarlaibirUi yapmlard . Bu hadise zerine, alevil ik propagandasgeni b ir mikyasta intiara balamt. Bu devirde; yine b irtakm kurt airetleri beraberler inde seit denilen hali felermevcut olduu halde Horasandan hicret ederek Ders ime gelmilerdi. 700 hicr i tarihinde Dersime gelen bu airetlerdenbahcalan: eyh Hasanan , Kureyan , Hormekan, izo-lan, Sadyan , Ka rs an an , M il lan ve Bmasuran kurt kabileleri olup, bataki haU feleri Kurey ve Bamasor idi ler.Bu airetler Horasandan Ders ime geldikler inde, temamen Zazadiliyle konuuriard . Bu sebeple Dersimde dier seitlere nazaran, bu gne kadar Kureyan ve Bamasoran seitleri alevilik Glbengini selis ve pek eski Zaza d iliy le te lk in ederierve asla trkce konuamazlar.

Ho rasandan De rs ime gelen bu- airetler ve halifeler i. Dersim krtleri arasnda alevilii neretmee balamlard. Dersimde Eba Mslimi Horasani ehli keramet saylarak,kitab tevatren okunmaktadr . Bununla beraber, HazretiAli evlatlarndan 8 inci imam olan imam Rizanin nesHn-den Hac i Bekta Veli de, 680 hicride Emevi ler in tazyikinden dolay Horasandan Orta Anadluya iltica etmekzre Erzincandan gemi ve Dersim krtlerine kendi tarafndan baz halifeler gndermiti. Bu haU feler de. Dersimde intiar etmekte olan alevilii Bektailik nvamyla adlandrmakiin propagandaya balamlard.737 H. de Haci Bekta Veli Anadoluda ld. Dersim-

deki halifelerinin faaliyet sahalar da ksald. BektaiUk Dersimkrt ler i arasnda lurafa ekline geti. Bektai halifelerindentreyen sla le ler, birer kab ile haline geldiler ve aslen kurtolan bu halife slalelerinin akideleri yerii Dersim kurt an'a-


35/353

2 5

neleriyle kart. Dersimliler bu s la le mensuplarna da, Seitdedi ler, ki efendi demekt i r .

Safavi mparator luunun resmi mezhebi olan ia(l) lk da,baz kurt mutasavvuflan va'stasyla muslihane bir surette Dersim krtleri arasna szmt ki, bu da ; Alevilikdemekti. u halde, esas Zerdet kidesinde bulunan Dersim krtleri, bir taraftan Horasandan Dersime hicret eden kurtalevi Zaza airetleri mutasavvuflan vastasyla alevilie,

bir taraftan Haci Bekta Veli halifeleri marifetiyle Bektailieve Safavi mutasavvuflan delaletiyle de , ialiga mtemail olmak zre muhtelif kidelere malik olmulard. 7 3 6 Hicride,Dersimde bulunan Horasanl kurt halifelerden Kurey ileBamasura, Alaeddin Seluki tarafndan ve daha sonra Sultan Orhan ve Murat taraflarndan halifelik unvan aldlar.Dersim airetlerinden bir oklar ve bilhassa Lolan ve a-rek airetleri bu halifelere mrit ldler ve bu vesile ile Dersim airetleri arasnda Bektai ve iala nisbeten; Horasanalevilii stnln muhafaza etti. Bu hal Yavuz Sultan Selim zamanna kadar devam ederek, bu devirde, bu kide mntes ib i krt lere Kzlba denildi. ialk, ran kidesinepek yakn olmas hasebiy le , Safavilere taraftar bulunmalargz nnde tutularak, bir ok krtler Dersimin dalk ksm mstesna Yavuzun imhasna uradlar Yavuz, ialarimha siyasetinin hatal bir siyaset olduunu ve kendisininbir islam padiah sfatyla msamahakr bulunmas gerektiini anlyarak, Krdistan istiklaliyetini bazi artlarla kabul vealevi krtlerin mezhep serbestisini tanmaa lzum grmt.

Siyasi bir takm gayelere mesnet ve behane tekil edenitihat, din ve tarikat kaA^ga la r yznden, ayn rkn evlatlar,ayn meneden ge lmi ve m te rek menfaatlara malik olanalevi krtlerle snni krtler arasnda yaratlan bir anlama-mazhk asrlarca devam etmi, kardeler arasnda bir mnafe-

(1) ia bir mezhep olmayup Pej'gamber ve Ehlibeyti sevmekte olanlardan ibaret siyasi bir parti idi. Bunlar Peygamberin vefatndan sonra Hdafetin Aliye verilmesini isterlerdi.


36/353

2 6

ret havas hkm srmtr. Bu mnferet okadar ileri gitmitir ki, bir Snn i kurt kznn bir alevi kurt oluyla evlenmesini Snni kurt hocalar caiz grmemiler ve bir alevi kurteliyle kesilen koyun, kuzu ve ya her hangi bir hayvann etiniyemek haram olduuna inandnlmlard. Bu bapta snni kurthoca, imam ve eyhleri fetva vermilerdir. Bu mezhep ihtilaflar, milliyet balarn gevetmi ve efkat ve muhabbeti dahiihlal etmiti. Trk hkmeti bu hali istismar etmi ve krtlerarasnda karde katliamlar yaratmak derecesine kadar vardr-mlr. Bu hal, milli b ir dala mncer olabil irdi, fakat,bereket versinki, hem snni ve hemde alevi krtler; ana dillerini muhafaza ediyor ve bu mukaddes ba, kurtluk birliinin yegne perimi kalyordu.

Snni kurt eyhleri, alevi krtlerini dinsizlikle itham ve onlara rafaz, Kzlba ve alevi nvanlanyla hakaret ediyorlar,mallarnn yama edilmesini, canlarnn imhasn bile caiz gsteriyorlard. Dersimliler ise, kendilerinin halisddem kurt olduklarn, atalar Arilerin an'anelerini muhafaza edegeldiklerini b ilerek, snni kurt imamlarnn iva ve fesatlarn nefretle karlyorlard. ayan teessfdr ki, mezhep fark dolaysylakrtler arasnda meydana gelen bu mnferet. Horasandakurt serdar Eba- Mslim Horasanlye muarz ve Emevitaraftar olan bir takm snni (1) Krt airetlerinin muhaceretle Bingl dalarna geldikleri tarihten itibaren son zamanlara kadar devam edegelmitir. Bu acnacak hal, o derece ibirar yaratmtr ki, snni kurt hocalar, alevi krtlerin diniayinleri hakknda trk yazarlarnn bile reva grmiyerek redve tenkit ettikleri eitli isnat ve iftiralarla alevileri karartmaa, bu hususta snni kurt aydnlar arasnda bile phe vetereddt meydana getirmee, alevi ' kft kardelerine ktgzle baktrmaa muvaffak olmulardr. Hat ta , alevi krtlerinicray ayin zamanlarnda kadn ve kzlarn hazr bulunmamas balca ve esas l artlardan iken gj-^a seitlerin mum

(1) Vaktile Emevi siyasetini ' kuvetlendirmek iin Emev-rin ortaya att islam camiasn tahdit eden bir kelimedir.


37/353

2 7

sndre rek , kadn erkek biri birine kar mas gib i gayr ahlakihallar ihdas ettikleri yo lunda yap lan iftiralar, alevileri sonderece muber etmitir.

Ders im kurt ve seitlerinin tarikat, ay in, an'ane ve hurafala-rndan eserimin mevzuu dna kmamak iin bu fasldabahse tmek ten sar f nazar edeceim. Bu hususta Dersim seitleri tarikat ve icray ayn lan adl baka bir eserimde gereken tafsilat verilmitir.

Had Bekta Veli bir arap mutasavvu fu olup, siyasi tazyikyznden Krdistan zerinden Anadluya gemi o lduuna yukarda iaret etmitim. Bu zat tarafndan Ders ime gnderilenbirka halifelerin ki bunlar da yine krttrler kimler olduundan hlseten bahsedehm:1. Auanan. Bu kabilenin ceddi , Auan adnda

bir Bektai hal i fes idir . Dillen kurmancidir. Dersimliler bunlara seit ve mrit derler. Bu kabi le mensuplar silah tamazlar . Seitlik ev la tta n evla ta intikal eder. Seitlere tab i olanlara talip-mrit derler. ' Her kabile seit ler inin vz, nasihatmntkalar ayrdr.

2. Dervi Cemalan. Bir airett ir. Cedler i DerviCemal, Saman kurt ema re ti me ra sndan olarak Haci Bek-taa int isap etmiti . Bu airetin dili zazadr, trkce bi lmezler.Dersimliler bunlara seit ve rahber derler. Seitler, airetreislerinin rey in i is timza arty la , a ire tle r a rasndaki ihtilafve muhasemat hallederler.

3. Sar Saltk. Bir kabile hal ine gelmit i r . Bu kabilenin ceddi sajalan Saltk'n trbesi. Sari Saltk dagndadr.Sar kel imesi Med-Mar di l inde da demekt i r ve Saltk budag zerinde medfun bulunmas hasebiyle, bu evliyaya izafeten, kur t di l indeki izafet usuluyla, daa San Saltk yaniSaltn da deni lmit ir . Buradaki san kelimesi, trkcedebir renk i fade eden san sfat samlmamald r . B ir kur t evliyas olan bu Salt n' slalesine krt ler seit derler. Zaza dilin i mkemme l bilirler, kurt olduklarn dahi h i gizlemezler.Bunlar airet lerden maddeten yardm grr ler , si lahszdr lar.Bu kabile mensuplarnda kurt mil l iyet mefkuresi ok kuvetl idir. Krdistan Teal i Cemiyeti yelerinden Miralay Halil,


38/353

2 8

bu kabile evlat larndan idi. Ayn i airetin mmtaz evlatlarndan olan Molla Hd r, Balkan harbi esnasnda stanbula gelerek burada Krdistan Muhibban Cemiyeti adnda b ircemiye t ku rmu ve kurtluk deayas hakknda umumi efkr tenvire ahmt . s tanbuldaki btn krtler bu cemiyete itiraketmilerdi.

Ben bu Cemiyet in umum i ktibi idim. Ameikadaki krtler de bu c em iy eti te yit etmilerd i . O zaman iktidar mevki inde olan Feylesof Riza Tevfik bile bu Cemiyet in Cial-olundaki me rk ez in e gele re k faaliyetin ah id i o lmutu . . .

Cemiyetin p rog ram ku rt b irli ine hizmet olup. Dersimdede ubeler a lmt . Riza Tevfik kendisini kurt dostu gstererek, krt ler in inkiafna alacana yemin e tm i ti. Ha lbu k i,bu turfc aydnnn Dahiliye Vekletine vermi olduu birrapor zerine. Molla Hldir D esime srgn edilmiti . Cemiyetkapattr lm ve messis yelerinedn Miralay Halil, KardeiHasan, Erzincanl Dervi Cemal slalesinden Ali paa,Plmer i i eyh brahim ve s tanbul maliye veznedan Divrik-li Halil sorguya eki lmilerdi . Dersim airetleri tarafndanBabialiye yap lan protesto lar zerine tak ibattan vazgei lmit i .Kapattmlan Cemiyetin mevcut eya ve nukudu, ttihat veTerakki Cemiyetinin planl dairesinde kuru lmu olan Vilayet arkiye Cemiyetine teslim edilmiti.

Molla Hdr Ders imde ve kardei Seit Kasm Erzincan-da yllarca kurt milli davas iin ahmlar, hayat larn bugayeye vakfetmi ler ve olu Seit Seyfttin son Dersim harbmda Hozat ta kuruna dizilmidi.

Gsterdiim bu canl miallar, Seit deni len ailenin kurtluk ve krtclk hakkndaki duygu ve durumlarn izahakfidir zannederim.


39/353

2 9

D N VE AHLAK AN'ANELERDersimli ler, dini ve ahlaki an'ane i t ibaryla eski Ariyal-

larn tabiata peresti ve adaletin nihai zaferi hakkndaki inancna sadk kalmlardr. Kevni tekilat ve harektn zadei il-hamatnden olan adet ler in i de ksmen muhafaza etmilerdir.Mesela; kinatn n izamm i dame eden ar anasr: ate -su-hava -toprak o lup, insann , varl, hadise ve ekal buar anasrdan mrekkep tir. Bunla r mukkaddes saylr veher birerlerine ihtiram gsterilir.

Ate en tem iz, her drl fenahg ve pislii ortadan kaldran bir unsur addolunu r. A tein yanmas, b ir ailede hayatnvicut ve bekasna delalet eder. Ocan snmesi ise, o ailenin felaket ve izmihlalna delil saylr.

Suya, topraa ve havaya da bir derecede nem verirler. Vicudun sihhatm muhafaza iin, bu vasta ile temizliinelzem olduuna inamriar ve temizl i i dini ahkmdan sayariar.

Her yerde, her zaman ve meknda Allah, Al lahn kudre tve kvet ini kalbinde tamak, eyi dnce le rle kalbini daimatemiz tutmak, her eyden evvel doru olmak, en byk b irgnah olan yalan sylememek, katiyen borlanmamak herDers imU iin dini ve ahlaki devdi r .

Dersimin dini an'anatna gre Hodeye peresti iin zahiri b ir takm merasim ile iktifa edilmeyip, batnen eyi ve temizadam olmaa almalder. Baka lanna eyiHk ederek Hodeye makbul olmak gerektir. Gnah irt ikp eden birisi bir ta -kim hediye ve kurbanlaria gnahndan kurtulamaz, gnahnafv i iin hakikaten nedamet getirm i o lmak arttr.

Zerdet akidelerinin yksek prensipleri Dersimin yksekyaylalannda hal yaamakta , nurun n ihai zaferine, karanlnve fenaln nihai ve kahkari malubiyetine inan gibi hura-fadan ari mbeccel din; btn saflyla mevcudiyetini muhafaza etmekted i r .

Verdiimiz u izahattan kan netice u drk i; Ders iml iler,Alevi, Bektai, ia ekilleri altnda Zerdet akide ve prensip-


40/353

3 0

lerini muhafaza etmiler ve hatta Kistim ziya reti merasim iile dahi fenalk ilah Ahrimana ait an'aneler i bu gne kadaryaatmakta bulunmulard r . (Bu merasim hakknda fasl mahsusunda izahat verilmitir).

ZYARETLER VE BAYRAMLAR

Tarikat meseles i bahis konusu olmakszn, btn airetlerara sra an 'anev i ayinler icra eder ler . Mesela; Cuma giceler ineras lamak zre, oda la rn b yk o ca kla rn da iddetU ateler ya-'karak, toplantlar yapar lar . Bu toplant larda, iddetl iatein vicutlara verd i i tesir ile Hodey i zikr ederek gnah vekusurlarnn affn dilerler.

Kr tee ilahiler okuyarak , kendilerini, ailelerini, dost veahbaplarn muhatara la rdan muhafaza buyurmasn Hodedendilerler. Bu niyazlar esnasnda adeta alar lar . Baz defa larheyecanla kendilerini atee atarlar ve Yezden Tanr -adnanp, atein kzlerini azlarna atarak kmr yapp brakrlar. Bu hal gren c emaat, c o gu n bir halde, Hode ! Hode! , a-vazeler in i gklere kadar ykseltir, sazlar, tanburlar alnr,be -alt kiilik halkalar hah nda sema rakslar yaplr, neticede cemaatn en yahs taraf ndan dua ediH r, Hodeden afve merhame t dilenir, Airet an'anelerine uygun yemekler cemaata yedirilir. Yemekten sonra tekrar dua edilir ve toplantya son verilir.

Bu gibi ate yaktrlan yerlere ziyaret diye sayg gsterilirve tvbe ve istifar iin buralara gelinir. B ura la rda yap la ndua lar ve okunan ilahiler hep kurt dili ile olur.

Ferdi olarak, a kam ya ta a girerken, sabahlar kalkarkenve ykanrken Hodeye dua etmek her dersimlinin borcu saylr. Dersimli, sabahlar pek erken kalkp, mhteem da lara ra sn dan domak ta olan gnein ajanna kar vicudunamuhtelif inhina ve hareket ler vererek ibadet eder. GneeTanrnn nuru denir,

Ale lada ahvalde yemin e tmek adet ler i deildir, ancak pek


41/353

31byk bir aht ^-e ikrar yeminle' teyid olunur. Dersimli; kavlinde ve hare k tn da s arih o lma k , hatalarn merdane ikrar veitiraf etmek terbiyesini alr ve Hode'yi istihat ederek ^ yeminettii zaman; zerine yklendii mnevi mesuUyetin arlnmdriktir.

Ziyaretler Byk aile ocaklar n , yksek manev i ahsiyetlerin bulunduklar ve oturduklar yerleri, yksek dag bave zirvelerini, gedik balarm, baz evliy a meza rla rn , ecaatve keramet ksteri len yerler i , atalarndan menku l eserleri,mnazaa ve muhasemeler in hallu faslna dair veri len Korn.(cemaat) kara rlann n ittihaz iin toplant yaplan yerleri^trk ordularyla vaki olmu savalarda nemh ve yksek ahs iye tle rin kahraman lk ve yararikla ehit ddkleri mevkileri birer ziyaret sayarlar. Bura la rda, krtee hitabeler ve heyecanl nutuklar irad ederler. Mevkie gre zikriyat, ibadet veiht ramat yaptktan sanra, kurbanlar keserek datriar. Bzyerierde bu ihtiramat daha i leri gtrerek secde ve niyaz daederler.Bayramlar ark i takvime gre Aralk aynn ipt idasnda, gn oru tuttuktan sonra, byk en lik le r ve dernekler' yapp silah atariar. Bu bayram, bayramlann en byve kutsal saylr, nk Zerdete i thaf edilmitir.

k inci neml i bayram Hdr lyas bayramdr. Ocakaymm sonunda gn oru tutulur. Bu gn zarfnda, bazkzlar su imezler ve ryalarnda kendilerine su verecek olangencin kendilerine nsanlanacama ve e olacana inamriar.Orutan sonra. Kavu t dedikleri kavrulmu budaydan yapl,m unu, b ir kap ierisinde en yksek yklk zerine koyarak,etrafna mumlar yakariar ve o gice Hazreti Hldirin b ir iaretini beklerler. Ertesi gn sz geen kavu t ya ve baldapiir i lerek komulara datlr, sofralar eki lerek dn bayramedilir.nc bayram Sultan Nevruz bayramdr, ki, ilkbaharda yaplr, enlik le r o lu r, z iya retle r g ezilir ve hitabelersylenir. Hayatn fkrnn, ziya ve hararetin zaferinin, Ahn-mann ve lmn malubiyetin in remzi olan bu bayram, aslkurt milli bayramdr.


42/353

3 2

Drdnc bayram kurban bayramder. Bu bayramda ku rban la r kes ilir, mezarlara gidilip ziyaret yapl r ve yemekler datlr.

K i V R E L i K

Kan ve shr iyet hsml dnda teekkl eden, Romallarn Curia (Kuria) dedikleri sosiyal b a ll a nd ra naileler arasnda bilihtiyar ve taraflarn rizalaryla tesis edile n samimiyet ve ka r lk h ko ruyucu luk badr. Buna krteeKiriv ve zazaca Kevra derler. Bu kelimenin mefhum ve lafzbakmndan latincedeki mevzua be nze yi i dikkata ayand r .

Her ailenin bir kivresi vardr. Kivrelik ba ok mukaddes dir. Kivrelie ihanet ve sadakatszlek, en byk gnah vealaklk saylr. Kirvel ik kardel ik kadar mukaddes b ir baolduu iin, aralarnda kivrelik olan aileler biri birlerindenkz alp veremezler. Yekdierlerine maddeten ve manen yard ma hak ve menfaatlann her vele korumaa mecburdurlar.

Mebdeiyen, her bir ocuk ebeveyninin mazhar teveccholan her hangi bir ahs (kan dmanl mstesna) kivre in tihap eder . Kivre ocua derecesine gre bir nian (hediye)verir. Snnet edilirken kivre davet edilir ve ocuu kucanaalarak snnet muamelesini yaptmr. Kivrelikle kurulan dostluklnceye kadar devam eder.

Bir k defalar, airetler arasnda tehadds eden mnazaave annamazszlklar, taraflar arasnda bir kivrelik akt ile neticelenir.

Kivrelik aktmda yekdierine verilecek hedij'e, esas itibaryla on iki kurutur. Fakat, on iki a t, on iki hal, on iki -kz, on iki koyun- kei, yz altn ve hatta bir ky de veri lebilir.

HANEDANLIK VE OCAK(N O B L E S S E)

Her dersimli konuksever (msafirperver) dir. Baz ailelervardr ki; Taunlar n kona ve sofras daima ve her kese aktr. Bu gib i 'ailelerden esk i ve a sil me n eli olanlara Hanedan


43/353

3 3

derler. Hanedahlerin ekmeine, ocana sayg gsterilir vemukaddes say l r . Her airet reisi hanedanlk yapmaa mecburdur. H anedan a ileye m ensup olanlara evlad hanedanderler. Hanedan la ra zeva l olmayaca kanaat i hakimdir.

KAN DAVALARI ilerinde bamsz b ir idareye maHk olan dersimli ler

arasnda bir ok sebep le rd en ve balca arazi hudu t meselelerinden, kanl ihtilaflar has l olur. Bu gibi ahva lde , ta ra fs z a-iret reislerinden baz lar ve ya sei t lerden bir k sm taraf larn durumunu inceler , fikirlerini ist imam eder ve Srre ( 1 )dedikleri bir mtareke akt ettirirler. Tarafsz bir mntkada birtoplant yeri tyin edilir. Tarafsz airetlerden hakemler seilir.Duruma iin gn belli edilir ve belli gnde taraflarn yetg isahib i ahsiyet leri , m ta re ke ye le ri ve hakem le r to p la nara kmuhakeme yaplr. Bu toplantya kom derler. Komlanngrev i ile eski Romallarn gine ayni grevde olan Kcmunatadl kabile meclisleri arasndak i benzerlik ayan dikkattir.Komlarda h ey ec an l g rme ler balar , taraflarn iddialan,mdafaalar, delil ve ahitleri temamyla dinlenir, ieti-cede hakem heye ti gizli mzakere lere ekilir. cabna grekararlar bir ka gn sonraya da talik edilir. Kararlarda taraflarn hak ve borlar tafsilatyla izah edilmi olur. Verilenkararlar taraflarca kaytsz artsz kabul olunur.

ldrlenlerin kan bedelleri (Diyet) para ve ya arazi olarak tesbit edilebilir. Hadisenin mstakbelde tekerrrn nlemek iin emniyet tertibat olmak zre taraflar arasnda birkivrelik tees is i dahi karar altna alnabilir. Kom kararlarna toplant yaplan yerin ad verilir ve karar tezkr iin, buyere bir de ta rekzedilir.

Kom toplantelar ekseriyetle byk su balarnda, aile o-caklarnda yksek yaylalarda yapler. Kardeliin tekrar tesisinesahne olms olan bu gibi yerler adeta bir ziyaretgh saylr.

(1 ) Bu kelimenin f ranszca sureta kel imes ine lafz ve mnaitibaryla benzemes i ayan dikkattir.


44/353

34-

DMANLIK VE i SAVALARArazi mnazaalarndan komu airetler arasnda muhare

beler olur. Nfus oaldka halkn geim vastalarnn kifayet-sizlemesi huzursuzluu artrmdr.

Dersimle ilgili trk hkmet memurlan, airetleri daimimcadele halinde bulundurmak iin, i nifak ve fesa t yaratmaktan baka hi bir ey le m egu l olmadklarndan, uzun yllar boyunca Dersim karda boumalarna sahne olmutur. .

Bu cehennemi siyasetin gt t hedef , airetlerin ittihatve ittifakna enge l olmak, halk mearifsiz birakmak, cehaletiibka ile krd manen ve maddeten boyunduruk altnda saklamak olmutur. Cahil airet reislerinden bazlarina gizli tahsisattan para vererek dierleri alehine kkrtmak, suikastlaryaptrmak ve nihayet kasten yaratlan emniyetsizlik ve dehet havasnn sorumluluunu da Dersim halkna jaikleterek.Dersimi asi tantmak ve tenkil nam altnda katliam yaptrmak trk dev le t adamlarnn Dersim idareciliinin umdesini tekil etmitir.

Dersimin corafi tekilatnn ve ikhminin ferdi karakterzerine asrlardan beri yapm olduu tesirat dahi hisaba katmak icap eder. Dersimli de, esk i yunanllar gibi ahs i hrriye t ve istiklalna son derece haristir. Onda ; dal lara has a-zim ve iddet , kuvveth ferdiyet, iddetli intikam ve ken psikolojisi hakim ve bariz bir vasf tekil eder.

Bu ferdi karakteristik, ey i bir idare mekan izmas sayesindeok deerli ahsiyet ler meydana getirebilirdi, faka t trk idaresistemi gibi zu lme ve soygunculua dayanan bir idare sisteminde ; bu ha l yalnz asi ler, baya t ve hrriyetleri iin hayat istihkar eden bedbahtlar douraca pek tabii bir sosiyal netice idi ki, i te bu net ice tecelli etmitir.Trk idaresi Ders imi paralara ayrarak biri biri ile arptr

m ve yaratt menfi kuvvetler, ilk nce biri birlerine vedaha sonra da yaratan idare sistemi alehine dnm ve bu


45/353

3 5

halk; zulmn zoru ile hatalarn anleyp gz ald zaman,cellat satr ile karlamtr.

Osmanl - Trk idaresi altnda Dersim tarihinin i yz;idare edenlerin idare olunanlara kar tatbik ettikleri s iyasetsisteminin en gayri insanisi, en can iyanes i ve en hunrizi olduuna dair saysz delillerle doludur^

G i Y I M V E KILIKDersimhler Kollik dedikleri yndan yaplma mahruti ekilde bir balk kullanr, ve bunun etrafna siyah ve ya kr-

mzi ipekten pui denilen sarglar sararlar.Ynden ve kldan yaplma, j '^ar^m ve ya tam kollu a-

bik deni len bir eit caket ve al deni len bir nev i pantalongiyerler. Barasor al en mehurlardr.

K mevs im inde kz derisinden yaplm arik giyerler.Kadnlar balarna ipekli sarglar sararlar ve zerine altn

dizileri takarlar. Bu bal k ve ipekli kuma la rdan yap lmtaki dedikleri entar i ve srmal i saltalanyla, azameth bir ekil alrlar.

Halkn ekser iyet i yakk l , cazibeh, le ve kara gzl,ince belh, geni g k sl , a k ahnl ve g r se sU dirle r.

Wilym Worfild adndaki ingiliz ahmi , 1 9 1 3 tar ihindeDers imden get i i zaman buradak i ahal iy i yle tasvir ediyor:

Bura halk geni omuz lu , iri cseh, ok latif endamh insanlardr . Baklar imee benzersede, merhamet Ye alice-naphk i fade- eder . Serbest admlarla yrrler ve da ima akalama severler. . . Turan ve Sami rkna mensup insanlarntipinden ve J ca ra kte rin de n b s b t n farkl ve Ari rknn enkatksz mmesilleri bu im al krtleridir... Bunlar bizim isko-yallara boy ve endam bakmndan pek ok benzerle r. Balar byk olup, dimalar yksek gehme is tid ad n h a y iz d ir,yle ki; ayet bu mkemme l vicutlu, metin adalel i ve kuvetli d imagh insanlar tahsi l ve idman grm olsalard; hem askeri ve hem de fikir sahasnda en mkemme l mcahitler o-lurlard.


46/353

3 6

Dersim krtle rinde by k kesmek adet deildir. nce ve u^zun byklar esme r simalarna bir kahraman heybeti verir.Keskin ve irin baklar arslanlara mahsus bir caz ibey i hayizdir, ihtiyarlarn uzun sakallar ehrelerine manevi ve nura-ni bir gzellik verir.

YURTLARBinalar tatan yaplm olup; basi t ekilde oda ve divan

hanelerden ibarettir. Baz mahallerde iki katl binalar da vardr ki bunlara konak derler. Yaz mevsiminde adr hayat vetertibat gayet muntazamdr. adrlarda blmeler vardr, ki bublmlerden her birisi bir kullana yarar ve her eit istirahat temin eder . adrlar civarinda hollik denilen mee yaprak ve dallarndan yaplm haymeler vardr ki bunlar yemekodas vazifesini gcrrler.

Gerek bina ve gerek adrlar dahilindeki temizlik gzearpar,

BEDEN SALIIDersimliler ekseriyetle zayiflbnye dirler. Bulac hasta

lklar yoktur. 1 2 0 yama kadar yaayanlar pek oktur. Dilenok salamdr. Yaadklar hayat artlar sebebiyle vicutlartabii bir idmanla kuvetlenmitir. ok yrr, koar ve akve sa f havada vaktlarm futbola benzfer r dedikleri birei t idmanl oyunla geirirler. B u s eb ep le rle gksleri ve nefe s borular geni ve salamdr. Dima kabiliyetleri inkiafamstaittir.

Harile ihtilat ve evlenmeler katiyen vaki olmadndan,karakter ve fizyonomileri asla bozulmamtr. Ekseriyetle asabi; fakat saf ve temiz kalplidirler. Sovua alkn olduklar i-in; souk algnl hastalklar nadirdir. Bu muhitte diplomal tabip yoktur, pratisyen cerrah ve hekimler vardr. Bunlarn kullandklar ilalar, bitki yaprakla;n,^ iek, tohum, kkve usare menkuundan ibarettir. Baz i mntkalarda bu m te ta -biplere mracaattan z iyade ziyaretlere, seitlere ve ocaklaramracaat edilir, kurbanlar kesip, Allaha, Peygamberlere, Evli.


47/353

3 7

yalara j^alvarmak suretiyle tedavi edileceklerine inananlar oktur. Baz i ziyaretlerden aldklar topraklar tebarik diye saklar ve suda ezip hastalarna iirirler. Malarla lastal peknadirdir. Bu gibi hastalara |)al ve tere ya yedirdikten sonra ,ogt yapraklar menkuu ile banyo yaparajc malaryann nn alrlar. Baz i yerierde de, malaryaj hastalar ani olarak souk suya batrmak suretiyle tedavi ederler. Hastann kolunabir sei t ve ya dervi tarafndan balanan ipliin rnanevi tedavi kvetine dahi inananlar vardir.

Verem hastal pek nadirdir. Buna mptela olanlar yksek dag balarndaki maaralardaki koyun ve kei allarnda km denilen yerde krk gn yatrrlar. Bu Kmle-rin tavanndaki kf tabakalar kokusunun vereme faydal olduunu iddia ederler. Bu kanaatla hastay bir iki ay da, gece bu kmlerde ve gndz yksek da balarnn saf has^'asn-da bulundurarak tedavi ederler. (Peniselin) maddesinin kf aksamndan istihsal olunduuna baklrsa, Dersimlilerin da balarndaki kfl mevai allanndaki u tedavi usulnn tecrbeye dayanan bir usul olduuna hayret etmemek elden gelmez.

AILEHUKUKUDersimliler arasnda iki ve kadn alanlar vardr. Hal

kn nemli ounluu tek kadnldr.Kadnlara kar son derece sayg gsterilir. Muharebe le rde

ve airet savalarnda kadnlarn sulh tavassutuna sayg i gsterilir. En nemli meselelerde kadnlarla istiare makbul saylr.

Birden ziyade kars olanlarn ikinci kars birincisine venc kars ikincisine itaata mecburdur.

Evlenecek erkek, kaln denilen bal verir ve buna karlk yerine gre kz taraf ehiz tertibat yapar.

Evlilik mr boyunca ball mucip olup, kariboama yoktur. Hrn kadnlar muvakkaten terkedilir.Bu gibi kad ara k imse yaknlk gstermez ve s lah ha ledinceye kadar ayr kalr. slah haUnde; kocas kadn tekrar


48/353

3 8

hanesine kabu l eder. Kar koca ihtilaflarm ha l le tmek iinmahkeme yoktur. Kadn kocasnn rizas m tahsile mecburdur ,koca dah i karsnn aileyi haklarna h rme t etmee borludur.Koca aileyi ilgilendiren d ve i ilerde karsyla istiareyeve onun izzet i nefs in i k rmamaa mecburdur, aksi taktirdekadn, akribasnn en byk ahsiyetine ikaj 'et eder ve erke in haksz o lduu anla ld taktirde, birinci defa nasihat, i-kinci defa ihtar sratiyle erkee kadn hakkna saygi ' gstermes i ve hakszlk e tmemes i bildirilir. Bu hale ramen su tekerrr ettii taktirde, sulu erkek airet ocandan i skat edilir ve bu gibi sulular hi bir airete kabul olunmaz.

Hyanet i tebeyyn eden kadn, kocas ve yahut kardeler ive akrabalar tarafndan kaytsz artsz imha edilir. Bundandolayi maddi ve manevi mesuHye t yoktur, nk . Ders imdeher eyden evve l bir Allah, bir namus ve bir de airet karar korkusu vardr. Namussuz o lduu anlalan bir erkek veya kadn; hi bir airet tarafndan kabul e dilem e z ve lmemahkmdur.' Kad n la r e rkek le rden kamaz, afifane bir hayat geir ir ler.

Kadnlarn bu namus lu hrriyeti ve e rk ek le re e itli i Ders im itimai hayatnda metin bir emniyet ve intizam teminetmitir.

Kadnlar k smen silahl ve k smen silahsz olarak muharebelere bilfiil itirak ederler. Yaral lara hasta bakc l yaparlar.

Dersimliler y aln z e rmen ile rd e n kz alrlar ve baka rklardan kz a lma ve aile tekil e tme i asla tecviz etmezler ,

DNLERD nle rd e d avu l zurna alnr, kurbanlar kesilir ve zi

yafetler yaphr. Erkek l i kadnl kovent denilen ve tek a-ya kla o yun la r oynanr . Silahlar atlr. A t zerinde cirit oyunlar oynanr . 400 kiilik atl ve yaya bir cemaat , gel inget i rmek zre k z ta ra fn a g ider ve kye girilirken havaya si-


49/353


50/353

4 0

Zifaftan onbe^ gn soir; sadla gvegi airet tarafndandavet edilir, yirmi gn airet kylerinde izzet ve ikramla gezdirilir.

G IDA MESELES VE YEMEKLERYemekler ok basitt ir. Her yemekte bolca sade ya kulla

nlr. Etl i yemeklerden en mehuru sa ve i kebaplardr.Taze ya, a l peynir, kaymak , bal, yourt ve ayran balcagda maddeler id i r . Hdaynab i t bir ok otlar sebze makamndakullanlr. Kollk deni len iri, yaban i nane, kuzu kulan,yemlik, kenger bahca sebzelerdir . Nardank deni len kndanbir nevi urup yaparlar.

Gzn yourt tan hazr lanan payezdev deni len gda maddes i dahi pek lezizdir.

K mevsiminde keklik av yaplr ve dier ku etleri da-i mhim gda maddes i tekil eder . Dersimliler tavan eti yemezler . Bunun sebebi is e e vv ela ta v an n manzaras hor oluu ve daha ziyade tek ve yark trnakl o lmay dr. nkArilerin pek esk i an 'a nes in e gre , bu hayvan balca bu mlahaza ile makbul say lmam t r . Bundan mada , pek korkak veceb in o lan bu ha yv an n a vla nmas mertlie yakmyan bir isaylr ve dini hi bir akide ile ilgili deildir.

Zerafet ve ya babko denile n yemek le r ok bedev i airetlerin yemeklerindendir. Bu yemek, byk bir hamur parasn ate alt nda gzelce piirdikten sonra d ar k a rp kabuunu ayrmak ve ierisi oyularak ayranla svandktan sonrakarlan ii tekrar ieri doldurmak ve etrafna da bolca sar-msakh kurut ayranidklmek ve bol miktarda ya ile temamen ya lanmak suret iyle bir nev ka bu rg a d olma s eklinde hazrlanr.

Piirilmi ve szlm ay randan hazr lanan ve topa hal inde paralara ayrlarak gnete kurutulan ortan denilenkrutlt; kn suda eritilerek ayran yaplr ve k defa bortan ekmek yer ine de yenir . Muharebelet-de gda maddesibu ortandan ibarettir. ^


51/353

4/

(BAHT)SIINMA HAKK

Her hang i bir ml tec iye snmak ve j'er vermek ; konaksahib i iin bir bortan ziyade bir hak say l r ki, buna Ders imZaza lehesinde Baht der ler . Bu hakk kuUanamyan adamBaht yiklK bilirler. u halde Baht meselesi en neml i bireref meselesidir.

1 9 1 5 1 9 1 6 yllarnda etraf vilayetlerden Ders ime gerek ilticave gerekse Dersimliler tarafndan kurtarlp getirilen ermeni-lerin says 3 6 , 0 0 0 o lduunun bizzat ahid iy im. Bu ermenileruzun mddet Dersimde muhafaza edildikten sonra , ruslarnErzincan vilayetini igalleri srasnda 3'ine DersimHlerin himayesi altnda rus kvetlerine iltihak etmilerdir.

Elaziz valisi Sa r olu Sabi t , Dersimi ermenilere bir smak telakki ederek, bilhassa Azunik mntkasn kinaye ola-ak Paris adyla adlandrmt. Bu Agzunik mntkasnda husus i yalakhaneli bir yetimhane dahi tesis edilmiti. Ruslarailtihak etmiyerek Dersimde kalan ermeniler, sulhun aklindensonra kendi istekleriyle Suriye, istanbul ve Amerikaya eki lmilerdir.

Hlasa, Dersim mntkas asrlardan beri, mazlum ve madur siyasi ahsiyetlere bir snak mahalli olmu ve Dersimhalk Baht hakkm bu mltecilere kar merdane ve alicena-bane bir tarzda kullanmtr. Trk hkmeti Dersime snmolan mltecileri almak iin her vastaya ba vurmu ve fakatbu arslanlar yurdundan ne bir tek ferdi sulhen alabilmi vene de buraya cebren girebilmitir.1895 yllarnda dah i bir ok ermeni fedailer Ders ime

s narak Dersimlilerin Bahtndan faydalanmlar ve trksaltanat idaresi kvetlerine kar kendilerini koruyabilmilerdi.Bu feda i guruplarnn en mehurlar 1 8 mhim ahsiyet ten i-bare t olup, ba lar nda Kemahn Garni kynden Rupen i-manyann bulunduu ete idi. Erzincanda bulunan Anadolu


52/353

4 2

Mfettii akir Paa , fedai Rupen ve arkadalarnn teslimii in, Seit Rizann babas Seit b rah ime 1 0 0 0 osmanl altunugndermi ye fakat hu teklifi reddedi lmit i . Seit b rah im, Bahtnn milyonlara bile degiilemiyecegini ve akir paan n emrine zor kullansa bile itaat etmiyecegini ilaveten bildirmi veRupenin arzusu zerine, mmailehi olu Sei t Rizanm muhafaza kuvetleriyle Erzincanm Kesmekur kyndeki Vanka veoradanda Rusya hududuna kadar gndererek kurtarmit. Rupen tarafndan Sei t Rizaya kardelik yadigar olarak hediye e-dilen gaye t kymettar bir kl, son zamanlara kadar Sei t Rizann evinde mevcut idi.

Rusyaya ' geerek kur tu lmu olan feda i Rupen, bi laherekardei tarafndan aldatlarak Erzincana gelmi ve 1903te tu tularak idam edilmiti. Rupenin hain kardei vastasyla yaplan bu Bahtszlk Dersimliler indinde byk bir nefretle karlanmtr.

DERS M MUHTNN BLGELER *

Dersimin iki mntkaya ayrldna yukarda iaret etmitim.1 . Bat Dersim

2 . Dou Dersim

BAT DERSM - Hozat vi layet merkeziy le imikezek, Pertek, Ovack ve Kemah ilelerini ihtiva eder.

DOU DERSM -Mazkert, Kii, arancak (Peri), Nazmiye ve Plmer ilelerini ihtiva eder .

Bu merkezlerden birer nebze bilgi vermekle beraber,son zaman la rda Dersimin Elaz iz , vilayetine idareten balanm o lmas hasebiyle, bir nebze de Harputtan bahse tme ifaydal buldum.


53/353

45

HARPUT MERKEZ

Harput, Dersim mntkasnn gneyinde ve Murat nehn-ne 20 ki lometre mesafededir. Kzldag selselesiyle, Metens-1er, Top -top. Kayaba, akpur ve Pancarlk gibi da ubeleriyle evrili olup. Doudan Bingl, Kuzeyden Dersim, Batdan Malatya ve Gneyden D iyarbek ir m n tk ala ny la snr-lanmtir. Hseyin Zya t kalesi Harput mn tkasmn be lkalelerinden biridir. BUzluk da tabii buz meydana getiren ve yaz mevsiminde memleketin buz ih tiyacm temin eden

Harpu t ehr i ve kalesi

bir dadr. Harputun ba, bahe ve subalan pek gzel dir.Harput bir zaman ile merkezine tebdil edilmi ve vla.

yet merkezi be kilometre Gneyde Mezraa denilen ovalk birsahada tesis edilerek, bu yeni ehre Mamuretlazz ad verilmitir.

Son zamanlarda Dersim Kumandanlna tayin edilen Ab.dullah Paa Alpdoanm tensibi zerine, Mamuretlazz adElaz adna deitirilmitir. Harput ise Mdrige ve dahasonra karakol merkezine tahvil edilmi ve kasaba hemen te-


54/353

4 4..-^mamen harabezara dnerek, ahalisi Elaz merkezine ekil

mitir.Ders ime verilen o laanst nem dolaysy la, Elazda

Kolordu, Frka ve son zamanlarda uak merkezler i de vicuda getirilmitir.

Tabii Buzluk (Harput civarnda)Elaz vilayeti ahalisi kurt olduklarn bilirler. 1 9 2 6 dan

1930 ydna kadar, skan kanunu gereince Dersimden onbinnfus kurt Elaz vilayetine getirilerek yerli halk ile kar mtr. Elazda Palu, Kii ve Bithsden hicret etmi bir hayli, kurtgmenleri dahi vard.r. Elazn yerli Derebeyi ailelerindenteli. spir, Kmrc, Haci Hdr, Arpac ve Pamuku aileleri meneiyen krttrler. Elaz halknn byk ounluufizyonomi ve beden tekilat bakmndan kurt nesli karakter ist iinde bulunduklar ve bu muhitin bir ok yer ler inde halktrkce bilmedikleri halde bile, trklerin zlim idaresi korkusundan trkz l demee mecbur kalmaktadrlar. stanbuldaKrdistan Teali Cemiyeti yelerinden ve HV kurt TalebeCemiye t i messislerindeh byk ksm Harput genleri oldu-


55/353

4

Elazizin merkezi Mezraa

unu burada srarla beyan etsem, herkesin bildii bir hakikatitekrar etmi olurum. Mezraa civarnda, Arslanpnar mevk i indetesis edilmi olan Sultani okulunda, trk dili ile tahsil grm olan genlerin byk bir ounluu kurtluk davas vegayesi urunda hayatlarn vakfetmi olduklarn kranla a-narm.

Harput; milliyetperver, air, edip , ilim ve fikir adamlaryetitirmi olan irin bir kurt yurdu, byk evlatlarna zmrt yaylalar ile ilham veren bir nur muhiti olmutur . ,

Ne fecidi r k i, zahm ve gaddar trk idaresi Harput muhit inde milli sekafet imizi ldrmek iin el inden gelen btn fenalk lara ba vu rmu ve son olarak ta ; bu muhi te ilim ve irfan yayan Amerikan, Fransz ve A laman kolejlerini lagvet-midr.

Elaziz vilayetine bah ba lca airetler: Palu Zaza kurtairetleri, Maden Zaza airetleri, izolan, Piran, Deli-kn. Karakeili, elikn ve Bermaz airetleridir,


56/353

4 6

BATI DERS M BLGELER H O Z A T (1)

Dersimin vi layet merkezidir , ahalisi temamen kurt tur. Buraya Dersim ad dahi verilir. Doudan Mazkert , KuzeydenOvack, Batdan imikezek, Gneyden Pertek ileleriyle snr lanr . Trkiye hkmet i 1297 H.de Hozat vilayet merkez iyapm tr . Me ru tiye tte Livaya tebdi l edi lmi ve Elaziz vilaye tine ba lanm tr. Hozat: Akda (Ko i Spi), Sfke, Sar -Saltk ve Hozan dalar se lse lesi ve n vadisiyle evri l idir.

Hoza ta bah Amutka, Sin, Kermel, Svge ve Karalannahiye merkez ler i teki l edi lmi isede, 1 9 3 8 ylna kadar bunahiyelere hi bir muvazzaf gnder i lmesine trk hkmet inceimkan hasl olamamtr.

Hozata bal airetlerunlarder. ( 2 )Airet ad

tler

Dilizaza

Hozata balretler.Airet ad

BahtiyaranMstanHoanDerkanrtkanRutanDervicemalanSarsalikanAuananTtenikan

dier ai-

Dilizaza

Kurmanc

Abbasan (Jern- aa)Kran, MirosanFeratan (Ferhadan) JerinZenganLainanKarabalan (Jern)FndanKarabalan Jurn (yukar)Ferhadan JurnAbbasan Jurn

Hozata bah E rgan kynde romahlara ayit bir kilisevardr.

(i) Milattan dr t asr nce bu haval iye Hozna denirdi .(2) eyh Hasanan airetleridir.


57/353

4 7

1 M I K E Z E K

Hozatm takr iben 70 ki lometre Bat-gneyinde ve Muratnehri bitiiinde Krdistan Emaret inin ok eski b ir ehridir.Hozat, Kuzeyden Egin, Gneyden Pertek i leleri mntka-larayla ve Batdan Murat nehr iy le s n r lanm tr . imikeze.gin Kale, Tekye , Kakper nahiye merkezleri varsa daburalara trk hkme ti h i b ir muvazzaf gndermee imkanbulamamtr. Ahalisi kurttur.

imikezek ehrinin o rta havalis i vadi ve etraf ormanlar lakuathdr. Bu ehri Hozan ve Krklar dalar selselesi ibate etmitir.

lmikezein airetleri unlarder;Aire t adKoan.emkanRasikanKrmean

Dilizaza

kurmanc

Airet ad -FerhadanNenikanZekeranekakan

Dilizaza

kurmanc

OVACKHozatn takriben 5 0 ki lometre kuzeyinde 1330 ylnda O-

vacik adl bir i le merkezi kurulmutur . Doudan P lumer,Kuzeyden Muzu r dalan, Badan Egin (Malatya) GneydenHozat mntkalanyla smrianmt r . Bu i le kurulurken Dersim valisi olan Kemahl Sar Zade Sabit, Ovack airetlerin in muvafakat im aldktan sonra, Pulur kynde b ir hkmet kona yaptrm ve i leye bal Mercan Mihsor veirpazin nahiye teki lat lann dah i ile ye i lave ederek yer i iahaliden memur ia r tayin ve Arslanan airet reisi Mahmutaay kaymakam tayin etmek suretiyle ittihat ve Terakk iCemiyeti nezdinde nemli bir mevk i kazanmt. Bu kaymakaml k tekilat 1332 de a ire tle r ta rafndan ortadan kaldr lm ise de, 1924 te airetlerin msaade ve muvafakati al-


58/353

4 8

narak tekrar tesis edilmi ve merkez i de Zeranik kynenakledilerek Maksudan airet i reisi Kasm olu Munzurkaymakam olmutur. Bundan sonra Fehmi adnda bir trkkaymakam ve bir ksm trk memurlar bu merkeze gnderilmiler is e de , bu hal bir takm hadiselere sebep olmu veka ;^makam ile memurlar mntka dna airetler tarafndantardedilmiler ve Ovack kaymakaml 1 9 3 8 ylna kadar mlga addolunmutu.

Ovac k , Kevan airetlerinin nufuzundadr. Kevan airetiHorasandaki Kevanlu airetinden mtak olsa gerektir.

Ovack mntkas senenin alt ay karlarla rtldr. Bumntkaya 5 6 metre kadar kar yaar . Hkmet idaresi mevcu t o lduu devirlerde posta i nsan srtyla tanrd. Ovackmntkasnn Gney b lges i Belki adyla anlr. Mthi ormanlklar ve zmrt yaylalarla sslenmi olup buralarMaksudan airetinin nufuzundadr. Bu Belki blgesi imikezek kurt emaretinin nahiyelerinden Melki kelimesindenmtak olsa gerektir. Ovack mntkas katksz kurttur ve airetleri unlardr:

Kal oyma (1) Kev oyma (2)Airet ad Dili Airet ad DiliKeelanBalanBrimanAbbasianKulikanSeit Kemalan

Airet adKocanemkanResikan

Zaza ArslananMaksudanPezkevranBeytan

HolikanKoc oyma (3)DiHZaza

Airet adNenikanAuranDeman

Zaza

DiUZaza

Kurmanc

1 ) Bu 6 airete Kalan airetleri derler.2 ) Bu 5 airete Kevan airetleri derler.3 ) Bu 4 airete Kocan airetleri derler.bu 15 Aire te topdan Seydan derler.


59/353

4 9

PERTEK

F ra t nehri sahil inde Esk i Pertek ve yeni Pe rte k ady laanlan Dersim kaymakamlklarndan bir kasabad r. DoudanMazkert , Kuzeyden Hozat, Batdan imikezek i leleri ve Gneyden F ra t nehrile evri l idir . Yeni Pertek kasabasi Kzlve Mercimek dalan e tek le rinde gayet gzel ba, bahe vesu kaynaklan ile tanlmtr.

Pek yksek yaln ve sarp bir kayahk zerinde bulunanEski P ertek kalesi mntkann Frat neh ri sah iline temamyla hakimdir . Kalenin alt ndaki eski cmiler j minareler ve d-knlar tetkike ayandr. Bu rada her hafta pazar kurulur.

Pertek kalesinde bir burYavuz Sultan Selim devrinde (H . 921 yhnda) Mol la

Idris Bitlisinin idaresinde, Diyarbekir on dokuz sancakiken, bunlardan onu tSrk idaresinde ve dokuzu da resenkurt merasn n idaresi a ltn da o la ra k Osmanllara bal iken, bu dokuz sancaktan birincisi Pertek ve ikincisi deileride sras gelince kendinden bahsedilecek olan Saman idi.Bu suretle Eski Pertegin b ir zamanlar ayr ve muhtar birkr t mnt kas olduu sabit olmasna gre, oradaki eski


60/353

5 0

eser ler in krtlerin b rakm olduu eserler olduuna pheedilernez. .

Pertek aiiretleri unlardr :Airet ad Dili Airet ad Dili1 Pi lMukah (Kurmanc) 5' Piran (Kurmenc)2' Kekehoran 6 Srkicn 3 Mirzan 7 ekkn 4 . Halifan 8--r- Krmean Pertek ilesine bal u bucak mntkas vardr:

1< Sanian2' arsancaA; (Karaor)3 Ce ledo r

Bu merkezlerde kurt airet reisleri ara sra mdr lkyapm ve bir ok vakflar' da b vazife bo kalmtr.

nemine m ebni bu mntka lardan ayn ayr bahsetmeelzn gryoruz.

S A M ANBurasnn eskiden byk bir ehir olduu mevcut enka

zndan ve sahadaki eski mezar l k lardan anla lmaktadr . Ga3'etyksek ve yaln bir dag zerine kurulmu, uurumlu ve dehetli bir vadiye nazir olan kalesi, mozaik renkli inidenyaplm camii mehurdur.

Saman, sarp bir da zerine kurulmu olduundanancak bir pat ika yolu vardr. Etraf ndaki* uurumlu . vadilerinsana korku ve dehe t verir. Cam i dahilinde kadim bir odada drt be mcessem meza r vardr.

Saman ehrinin Kuzey * bat mntkasnda bir byk kyvardr ki, bu kye Saman Dersimi derler.- H.- 9 2 1 ylnda dokuz kurt merasnn idaresi altndaki sancaklardan ikincisinin ibu Saman mnt kas olduu muhakkakdr. Ka^im


61/353

5 1

.Saman ehri t amamen harap o lmu , kal'e ye asan sarslm olup,.ahali ehrin Kuzey ve Bat mmtkasndaki balk vebahe lik ta ra fla ra doru e kile re k o ra la rd a mahalleler yapmlardr. Samandan bir ok aydn gen ler yetini ve kurtmilli emelleri urunda fedakrlklarda bulunmulardr.

^ Saman airetleriAiret ad DiliAbasanFerhadanDervicemalanHolknPilovenkn

(Zaza)

-Kurmanc.

A R S A N C A K

Bu mntkann derebeyler i Haci hak paa zade Arslan,erif ve Osman beyler idi. Osman beyzade Ahmet arazilerini krtlere satarak stanbula hicret etmitir. erif beyzadeYumni, eyh Sai t hadisesinde Konya vilayetine srgn edilmitir. Arslanbeyzade Bedri ise. Krt Emlik kynde ikamete icbar edilmitir. Bu mntka beylerinden sabk mebusAhmet dah i son Dersim vekayiinde ordu komutanl tarafndan Elazize getirilirken yolda fcceten lmtr.

arancak mnt kasnda yllarca hkmran o lmu olanbu derebeyler i , kendilerinin Nadir ah zamannda Horasandan karlan Kara orlu ve bazlarna gre KaraKeilK dier baz larna gre de Pertek ye Saman kurtmeras dejebeylerinin slalesinden oldukl&rnr iddia ederler.Trk zimemdaran bu derebeylerini biri biri alehine kkrtarak, bunlar vastasyla Dersim airetlerinin trk hkmetia leh inde hareket yapmalarna mani olmak siyasetini takipetmilerdir.

Bu derebeyler Demenan, Pilvenk ve uran airetlerinden cret - mukabilinde topladklar silahl kuvvetleri ky


62/353

5 2

ve konak la rnda bulundura rak aralarndaki muhasamat bukur t kuvvet ler i vastasyla hallederlerdi. Bu arpmalar yznden efradn mensup olduklan airetler arasnda da itia karak, yllarca srerdi.

Trk hkmet ine gelince: airetler arasndaki bu katl iamlar n lemek yle dursun, bilakis bunlan daha fazla alevlend i rmek iin ne ki lazm gelirse h i b iris in de kusur etmezve Ders imi zaaf hal inde saklamak iin bu ahvahn idamesin ibir umde te lakki ederdi. te trk hkmet i bu gibi nifak veikaklan idame ve teci ederekt i r k i; nihayet 1937 yl ndaDers ime ldrc son darbeyi hazrlant .

arancak mntkas Doudan Munzur ve Peri su lan. Gneyden Frat nehri. Kuzeyden ve Batdan Pertek ilesi arazisiyle evri l i olup. Dersimin en mahsuldar bir muhit id ir . Bilhassa ttn ve pamuk mahsulat- pek mehurdur.

CELEDORPertek i lesinin Batsndaki Frat nehri ky lanm ihtiva

eder. ekk ve Kurma airetleri bu mn tkada meskndu rla r.Koyun sr le rine malikt ir ler. Buras Dersim in k lk mevaimerkezidir.

P L O M E RPlmer ilesi Doudan Kii, Gneyden Mazke rt, Ba tdanNazmiye ve Ovack , Kuzeyden Erzincan mntkalanyla evrili

dir. Dersimin en bedevi ve cesur airetleri bu ilede meskndur lar . Pek anzal, mthi dalk ve ormanl k bir muhittir. Buradaki a ire tle r bu gne kadar bamsz olarak yaam ve trk hkmet in in h i bir kuvvet i bu mn tk ay a hakimolamamt r .

Bu mntkada Danzi ve Akerek merkezinde, Keelan airet i reislerinden mehu r Baku aa; yllardan ber i Erzincan ve Erzurum vilayetlerinde trk hkmet ine kar i lanisyan etm i ve Erzurum mntkasn hkm altna almh. Ba-


63/353

5 3

ku a a nn a tas Halil aa, vaktyla Erzincan mutasara f o lmu ,b mntkay tamamen Krdistan nfuzuna alm, Erzincanm Gneyi ile Frat kys civanndaki kyleri de aireti namna tescil ettirmiti.

Bu i lede Dest, Danz ve Seteri adlaryla nahiyetekilat varsa da, h i bir trk memuru burada vazife grememitir. ^

Plmere Kuzian deyenler de vardr. Bu mntkada uurumlu dereler, dumari dalar, sarp ve anzal, heybetli vadiler vardr. Dersimin mehu r Kutu d

kc3bcrdistan tarihinde dersim

Documents