detektywi historii – początek… …czyli subkowskie dzieje...

DETEKTYWI HISTORII – POCZĄTEK… …CZYLI SUBKOWSKIE DZIEJE

NIEOPOWIEDZIANE

Gazeta historyczna, nr 1, październik 2015

TYTUŁEM WSTĘPU

Subkowy – wieś gminna położona w południowej części

województwa pomorskiego na terenie powiatu tczewskiego na

tzw. Kociewiu Wschodnim, w sąsiedztwie Żuław Wiślanych.

Wydawałoby się, że jest to miejscowość bez wielkiej historii…

Pamiątką po dawnych czasach jest piękny Kościół św.

Stanisława z XIV wieku, który dyskretnie sugeruje, że działo się w

Subkowach wiele ciekawego!

Te przypuszczenia chcemy dzisiaj udowodnić, my młodzi ludzie z

terenu gminy, którzy udzielają się w Szkolnym Kole Krajoznawczo-

Turystycznym PTTK „Zaplątane Sznurówki”, działającym przy Zespole Szkół w Subkowach.

Ciekawostką jest, że współdziałamy razem: absolwenci i uczniowie tego samego gimnazjum.

Dlatego postanowiliśmy wziąć udział w XVIII edycji konkursu Historia Bliska, który tym

razem ma tytuł: Historia bliska – nieodkryta, nieopowiedziana, niewysłuchana…

W wyniku wielotygodniowych działań powstał wielowątkowy zapis wybranych elementów z

historii Subków i szerzej gminy Subkowy. Do końca trudno było określić charakter pracy

konkursowej samym autorom. Po zebraniu tak licznej ilości źródeł i świadectw stworzyli

pewną formę gazety historycznej, która będzie tylko wstępem do dalszych działań

„detektywistycznych”. Efekt tej pracy mają Państwo w ręku.

Młodsi z nas zaczęli szperać po źródłach historycznych, starsi bawili się w historyków w formie

artystycznej – przedstawiając wizję miejsc zapomnianych lub odkrywając na nowo miejsca,

które zmieniły charakter. Mamy nadzieję, że nasza gmina stanie się przykładem miejsca,

które odkryje własną tożsamość w oparciu o Małą i Wielką Historię!

REDAKCJA

Chcesz wiedzieć: Kto bywał w subkowskim pałacu? Kto straszył na cmentarzu? Jak papież

planował zlikwidować zakon krzyżacki w oparciu o sprawę subkowską? Ile było kuźni w

Subkowach? Kogo więziono w piwnicach pałacu? Itd. Itd. Zapraszamy do lektury!

1. Herb gminy Subkowy wg projektu Jerzego Makowskiego

Detektywi historii – początek… …czyli subkowskie dzieje nieopowiedziane

str. 2

Śladami zapomnianej historii…

Subkowy powstały w XIII stuleciu –

pierwsze informacje o wsi podają

dokumenty z 1282 roku. Położone były na

terenie urodzajnych nizin gdańskich, po

obu brzegach strużki Drybok. Nazwa

miejscowości w tej formie

obowiązuje od XVIII wieku,

natomiast zapisy historyczne

zaświadczają o tym, że

określenie Subkowy miało

pierwotnie inne formy takie

jak: *Sobków, *Schobków,

*Szobków, *Sobkowo. Nazwa

*Subkowo wymieniona jest w

dokumencie z 1675 roku. W

wyniku ewolucji języka

pojawiła się nazwa

miejscowości w liczbie

mnogiej – znana i używana

przez nas obecnie.

Etymologia nazwy tej miejscowości

wywodzi się od założyciela lub właściciela

wsi – Sobka, który nazywany był również

Subisławem lub Sobiesławem – księcia

pomorskiego, fundatora klasztoru

oliwskiego. Legenda mówi, że książę

Sobiesław podczas polowania oddalił się od

swojej drużyny. Wtedy niespodziewanie

zaatakował go wielki dzik. Rannego księcia

znalazł pustelnik, który dał mu schronienie

i opatrzył rany. Podczas nocy spędzonej w

pustelni przyśniła się

Sobiesławowi świetlista

postać z gałązką oliwną w

dłoni i wskazała mu miejsce,

gdzie powinien ufundować

klasztor. Książę dotrzymał

słowa i postanowił przyjąć

chrzest, gdyż do tej pory był

poganinem. To właśnie za

jego wstawiennictwem

powstała również

miejscowość o nazwie

Subkowy.

Wieś Subkowy należy do jednej z

najstarszych miejscowości leżących w jej

okolicy. Za panowania książąt pomorskich,

czyli władców, którzy rządzili Pomorzem od

co najmniej XI wieku, Subkowy należały do

biskupów kujawskich. Było to wynikiem

przekazania w 1282 roku Subków oraz

2. Strona tytułowa Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich z 1880r.


str. 3

okolicznych osad biskupowi Alberowi –

uczynił to Mestwin II – wówczas panujący

książę pomorski. Wcześniej ziemią

Subkowską władał rycerz Michał, który

prędzej otrzymał ją od tegoż samego

księcia. Rycerz Michał zdradził jednak

Mestwina II na rzecz margrabiów

branderburskich. W konsekwencji za tę

zdradę został on pozbawiony majątku oraz

wydalony z kraju, a Subkowy zostały

podarowane stolicy biskupiej we

Włocławku. Po śmierci księcia Mestwina

rozpoczął się spór o Subkowy pomiędzy

trzema synami rycerza Michała. Koniecznie

chcieli oni odzyskać utracone przez ojca

włości. Jednak nie udało się im to i Subkowy

niezmiennie pozostawały w posiadaniu

biskupów. W 1290 roku biskup Wisław

uzyskał dla Subków prawo chełmińskie,

które regulowało wszystkie sfery życia

społeczno – gospodarczego wioski.

Natomiast lokacja tej miejscowości

nastąpiła w 1301 roku. Z tegoż roku

pochodzi również dokument, w którym

wzmiankuje się o kościele pod wezwaniem

Świętego Stanisława Biskupa i Męczennika.

Od tego czasu również istnieje sołectwo

Subkowskie nadane przez biskupa

Gerwarda. Sołtysowie pełnili bardzo ważne

funkcje we wsi, między innymi sądzili

wszystkie sprawy bieżące, a także

nadzorowali i odbierali daniny od

gospodarzy, a następnie przekazywali

należną część biskupowi. Urzędujący

biskup natomiast zastrzegł sobie tamtejszy

dwór, kaplice, ogród młyn i staw, a podczas

jego wizyty w Subkowach wszyscy

włościanie zobowiązani byli udostępnić mu

swoje konie. Położenie subkowskich

gospodarzy wówczas było korzystne,

ponieważ oprócz regularnych danin nie byli

zobowiązani do innych robót.

W latach 1323 – 1366 w

Subkowach wzniesiony został pałac z

kaplicą. Okazały dwór subkowski przez

długi czas pełnił rolę drugiej rezydencji

biskupiej – diecezji do której należał

archidiakonat pomorski. Chętnie

przebywali tam duchowni, zwłaszcza od

kiedy Gdańszczanie w 1414 roku zburzyli

pałac biskupi na Górce pod Gdańskiem –

była to jedyna siedziba w pobliżu Gdańska.

W czasie trwania Wielkiej Wojny z

Zakonem w 1410 roku, biskup Jan przyjął w

Subkowach pełnomocnika gdańskiego

Konrada Letzkana, namawiając go do

złożenia hołdu przez miasto Gdańsk –

królowi polskiemu i przyłączenia się do

wojny. Tak też się stało, gdyż jeszcze w tym

samym roku gdańszczanie zasilili wojska

oblegające Malbork. Ponadto w 1626 roku

podczas pierwszej wojny szwedzkiej


str. 4

gościem pałacu biskupiego był ówczesny

król Zygmunt III Waza wraz ze swoim

dworskim orszakiem. Co więcej w 1807

roku w Subkowach przebywał, ranny w

walkach o Tczew z wojskami pruskimi,

Henryk Dąbrowski.

Różne były dzieje tych ziem,

naznaczone pracą żyjących tu ludzi,

pamiętające germanizację, okresy wojen i

początki państwowości polskiej, wspólnie

tworząc bogatą historię.

A.J.

Źródła: Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod redakcją F.

Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, Warszawa 1880;

http://www.archikatedraoliwa.pl/historia-4085/fundacja-klasztoru-4147; Nazwy miejscowe Kociewia

i okolicy, B. Kreja, Gdańsk 1988, s. 124-125.

Pałac biskupi w Subkowach

Ze względu na duży obszar diecezji

włocławskiej, dla lepszego zarządzania,

biskupi posiadali rezydencje także poza

stałym miejscem swego pobytu, jakim był

Włocławek.

3. Szkoła Podstawowa im. Leonida Teligi

w Subkowach wybudowana na

fundamentach dawnego pałacu biskupiego


str. 5

W Subkowach zlokalizowano

najbardziej na północ wysuniętą budowlę

biskupią nazywaną zamkiem lub pałacem.

Zbudowano ją tuż przy kościele

parafialnym i jest tylko trochę od niego

młodsza. Pałac wzniesiono z cegły około

1350 roku lub w latach 1323-1366. Biskupi

Maciej i Zbylut z Gołańczy zlecili

zbudowanie okazałego dworu obronnego.

Był on rezydencją oraz centrum

administracyjnym dóbr biskupich.

Funkcjonował przy nim folwark, w którym

uprawiano rolę i hodowano zwierzęta.

Ceglany dwór na kamiennych

fundamentach składał się z

trzykondygnacyjnego budynku

rezydencjonalnego o wymiarach 29,2m x

10,2m oraz innych zabudowań. Na parterze

znajdowały się dwa duże pomieszczenia, w

podziemiach - piwnice i więzienie dla

księży.

W wieku XVI rozbudowano

istniejący już gmachu. Dzięki inicjatywie

biskupa Hieronima Rozrażewskiego w ciągu

trzech lat, do roku 1595, zakończono

kompleksowe prace w tym zakresie.

Dotychczasowy mały zameczek

przebudowano na miarę ówczesnych

potrzeb. Zasługi biskupa uwzględniono na

pamiątkowej tablicy z łacińskim napisem.

Umieszczono go nad głównym wejściem,

na ścianie frontowej. Autor „Kroniki

Subkowskiej” stwierdza, że tablica aż do

roku 1795 znajdowała się na swoim

miejscu. Później być może została

wmurowana w ścianę i przykryta tynkiem

wewnątrz budynku, nie wiadomo tylko

gdzie dokładnie.

W piwnicach obecnego

współczesnego budynku zachowały się do

czasów współczesnych sklepienia

kolebkowe z lunetami. Można też zobaczyć

średniowieczne piwnice obronnego dworu

biskupiego. Według miejscowych legend

podziemny tunel łączył pałac biskupi z

usytuowanym nieopodal kościołem

parafialnym, a nawet prowadziły w

kierunku Radostowa.

Siedzibę biskupią rozebrano w XIX

wieku na polecenia władz pruskich. Cegły z

rozbiórki wykorzystano do budowy koszar

w Starogardzie Gdańskim. Na

fundamentach dworu i późniejszego pałacu

wzniesiono budynek obecnej Szkoły

Podstawowej im. Leonida Teligi.

Ciekawostką subkowskiego pałacu

było umieszczenie w jego najniższej

kondygnacji karceru dla

sprzeniewierzających się duchownych.

Wiemy nawet kto tam przebywał: w 1809

roku był tam przez trzy tygodnie ksiądz


str. 6

proboszcz łamiący prawo kościelne, bo

rozdawał komunię świętą pod dwiema

postaciami. Inny duchowny, ponieważ

zawarł związek małżeński z jedną ze swoich

parafianek. Tego odosobnienia

doświadczyli też zwolennicy luteranizmu i

,co ciekawe, świeccy poddani biskupów.

Dość duża samodzielność Pomorza

wyrażała się tym, że organizowano tu

synody diecezjalne duchowieństwa. W

Subkowach odbyło się ich dwanaście.

W pałacu miały miejsce różne

uroczystości, np. święcenia kapłańskie,

konsekracje, wydawanie tzw. instytucji na

probostwo. Czasowy pobyt w tym miejscu

ułatwiał przeprowadzenie licznych podróży

wizytacyjnych. Biskupi mieli duży zakres

obowiązków kościelnych, które w znaczny

sposób absorbowały ich uwagę. To z tego

względu posiadanie rezydencji w odległych

zakątkach diecezji stało się zwykłą

koniecznością.

Gdy biskup przybywał do swych

włości wokół jego osoby gromadziła się

bogatsza szlachta, która ożywiała dwór i

wnosiła ruch oraz świeżość do wiejskiego

zakątka. W pałacu bywali znamienici

goście, głównie chodzi tu o dostojników

państwowych i kościelnych.

Bardzo długo, bo ponad miesiąc w

Subkowach razem ze swoim orszakiem

przebywał król Zygmunt III Waza. Było to w

1626 roku podczas pierwszej wojny

szwedzkiej. Na początku XIV wieku biskup

przebywając na Pomorzu przyjął w dworze

wojewodę brzeskiego Alberta. Dodatkowo

po bitwie grunwaldzkiej w lipcu 1410 roku

podejmowano dowódców wojsk polskich, a

później burmistrza Gdańska Konrada

Leczkowa.

Pierwszy rozbiór Rzeczpospolitej

przyniósł kres świętości pałacu biskupiego.

Władze pruskie zagarnęły i skonfiskowały

majątek kościelny. Dotychczasowe

stosunki własnościowe uległy całkowitej

zmianie.

Jak z tego wynika biskupia osada w

Subkowach posiadała w minionych

wiekach wysoką rangę i duże znaczenie.

Z.W.

Źródła: Subkowy na przestrzeni wieków, M. Kordowski, w: Kociewski Magazyn Regionalny, nr

1 (72), s. 3-6; Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej Dyecezyi Chełmińskiej, J. Fankidejski,

Pelplin 1880.


str. 7

Wywiad z mieszkańcem gminy Subkowy

Wywiad z Panem Zygfrydem

Zygmuntem Ryńskim,

urodzonym w 1936r

- Panie Zygmuncie, czy pan i pana

rodzina mieszkacie od pokoleń w

Subkowach?

- Tu w Subkowach urodził się mój

ojciec i dziadek. Pradziadek był w

Starogardzie. Wg historii rodowej

moja rodzina pochodzi z Czech. W

roku 1300 dostali od króla Wacława

herb. Najpierw osiedlili się na

terenie między Wisłą, a Sanem.

Później jeden z przodków założył

swoje „gniazdo” – dzisiejszy Ryńsk

w powiecie Wąbrzeźno. Mikołaj z

Ryńska stał na czele chorągwi

rycerstwa chełmińskiego w bitwie

pod Grunwaldem. Był także

założycielem Związku

Jaszczurczego.

- Skąd ma pan te wszystkie

informacje?

- Prawie wszystko

usłyszałem od mojego

dziadka, który mi dużo

opowiadał. Później

dzieliłem się tymi

informacjami z siostrą,

która je potwierdzała na

podstawie różnych

dokumentów. Część tych

informacji jest zawarta w

książce pt. „Krzyż i korona”.

- Nasze pokolenie spędza czas przed

komputerem, jak to bywało w pana

czasach?

- Jak nie szedłem do szkoły to

pomagałem ojcu przy

gospodarstwie. Orałem, robiłem

przy snopowiązałce i umiałem

jeździć konno. Dziadek mnie

nauczył. Poza tym stale było zajęcie.

Dziadek miał przed wojną maszynę

parową i młócił dla wielu majątków

w okolicy. Jak ją zapalał wtedy dużo

mi opowiadał o przeszłości i uczył

4. Uczennice gimnazjum Zuzia i Patrycja razem z panem Ryńskim


str. 8

języka niemieckiego. To przydało mi

się gdy wkroczyli Niemcy.

- Co robił pan właśnie podczas

okupacji?

- W 1939r. uciekaliśmy całą rodziną.

Utkwił mi w pamięci obraz drogi,

gdzie był wóz za wozem. I nagle

nadleciały dwa samoloty

niemieckie, które zaczęły strzelać.

Natychmiast się schroniliśmy w

rowie. Zabiło nam konie, a mnie

poharatało nogi od odprysków

bruku. Co robił pan właśnie podczas

okupacji?

- Chodziłem do niemieckiej szkoły.

- W którym miejscu była szkoła?

- Szkoła była tam, gdzie jest obecnie

tzw. „dom nauczyciela”. Po wojnie

przenieśli ją tam, gdzie jest ona

teraz na ul. Zamkową. Chodziło się

do szkoły od sześciu lat. Był egzamin

– kierownik szkoły sprawdzał

znajomość niemieckiego.

- A co było wcześniej

na terenie dzisiejszej

szkoły?

- To był majątek

należący do

duchownych. Tam był

także areszt dla księży w

piwnicy. Do kościoła

więźniowie chodzili

tunelem.

- Czyli uważa pan, że

tunel między szkołą, a

kościołem istniał

naprawdę?

- To jest prawda.

Pytałem dziadka. Zawsze

jak brama z kościoła idzie,

to na ulicy zawsze się zarywało.

Wyjście było pod murem przy

ołtarzu św. Rocha.

5. Mapa geodezyjna z zaznaczoną starą szkołą


str. 9

- Mógłby Pan opowiedzieć o tym

wspomnianym majątku?

- To był wielki majątek – nazywany

Domena, który przejęło państwo od

Kościoła. Później miał to dzierżawca

i z tego rozliczał się przed

państwem. W czasie okupacji była

tam Służba Pracy, przebywały tam

kobiety, Niemki, które pracowały w

majątku. Tej drogi, dzisiaj nr 91, nie

było, gdzie straż były konie, a dalej

bydło. Wzdłuż ul. Sikorskiego był

chlew i dwie duże stodoły. Spichlerz

stoi do dzisiaj, ale była też kuźnia,

staw, ogrody i wielki park. Budynek

kuźni chyba istnieje do dzisiaj – to

domek za strażą. Ciekawostką jest

fakt, że w

stawie obok

spichlerza po

wojnie

znaleziono

mnóstwo

amunicji.

Staw został

zasypany jak

budowano

obwodnicę.

- Czy zna pan

inne

ciekawostki

dotyczące

Subków?

- Np. rzeczka,

która

przepływa przez Subkowy – Drybok

– jej nazwa pochodzi od „kręcącego

się kozła” używanego przy maszynie

parowej. Część strugi, która szła

pod tory to się nazywała Struga

Bobrowa, bo tam Bobry żarna mieli.

Ta co idzie na pola to była Struga

Polna i ostatnia Struga Główna.

Gdzie dzisiaj jest Policja był wielki

basen na strudze zakończony śluzą.

Był to zapas wody dla straży

pożarnej. Od strony ul. Kościelnej

był wjazd dla koni, żeby nabrać

wody np. dla bydła, i przy policji

można było wyjechać. Tam blisko

była jeszcze jedna kuźnia – mniej

więcej naprzeciwko państwa

Lisewskich, miał ją pan Rubach, a

później jego zięć

Bunik. Natomiast

przy dzisiejszym

posterunku policji

był też inny kowal –

Jan Zdrojewski.

Mniej więcej

naprzeciwko

dzisiejszego mostka

był Bethaus –

ewangelicki dom

modlitwy. Dużo

później była blisko

tego miejsca zlewnia

mleka. Natomiast

przy ul Zamkowej,

gdzie dziś jest sklep

mięsno-spożywczy

była mleczarnia,

6. Mapa geodezyjna z 1930r. z zaznaczonym pałacem, dzisiejszą szkołą podstawową i fragmentem terenu

tzw. Domeny, majątku pobiskupiego, jeszcze bez obwodnicy


str. 10

gdzie m.in. robiono sery.

Właścicielami byli państwo Bruhin,

którzy wyjechali później do

Szwajcarii. Daleko na końcu ulicy

Kościelnej, na górce stał wiatrak i

był cmentarz. Przy tej ulicy były

same czworaki, tak samo przy ul.

Wybickiego. Straż pożarna

natomiast była obok budynku, gdzie

mieszka Jan Szwaczka. W pobliżu

był też kołodziej Kalkowski,

wcześniej miał duży warsztat w

innym miejscu, ale mu Niemcy

zabrali. Później dopiero powstała

przy ul. Wybickiego stolarnia. Bliżej

kościoła był stary budynek, przy

którym był szewc, w przybudówce.

Nazywał się Filbrandt. W tym domu,

jeszcze pod strzechą mieszkał pan

Murawski – kościelny. Później po

wojnie szewc był przy ul.

Wybickiego. W Subkowach był

oczywiście fryzjer, który

jednocześnie wyrywał zęby.

- A pamięta pan jakieś inne

ciekawostki dotyczące gminy

Subkowy?

- Na drodze polnej do Wielkiej Słońcy

stoi do dzisiaj Boża Męka, która

pamięta skrzyżowanie dróg od

Małego Gorzędzieja i dalej.

Mówiono też, że tam pochowano

zakonnice i jakieś dzieci.

Dodatkowo w Radostowie stała

kiedyś kaplica. Stamtąd do kościoła

w Subkowach przeniesiono figurę

św. Antoniego.

- Jak Subkowy przeżyły wojnę?

- Pamiętam, że było

bombardowanie, jednak wiele

bomb nie wybuchło.

- Może pamięta pan jakiś innych

rzemieślników lub sklepikarzy w

Subkowach? Chodzi o typowe

zapomniane miejsca.

- Tam, gdzie jest posterunek policji

była służba zdrowia. Rzeźnik

Tomaszewski był na dole przy

strudze, blisko dzisiejszego mostka

od strony ul. Wybickiego. Zabijał i

obrabiał między innymi świnie.

- Czyli teren przy mostku wyglądał

zupełnie inaczej niż dzisiaj?

- Tam jeszcze był plac i maszt z flagą.

Drugi rzeźnik był kawałek dalej i

nazywał się Pałkowski, przy ul.

Wybickiego. Drugi rzeźnik

Piechowski był przy ul. Kościelnej.

- Dlaczego dworzec kolejowy

powstał tak daleko od centrum wsi?

- Gdy budowano cukrownię

(cukrownia była w Tczewie, później

w Pelplinie), starosta mieszkał w

pałacu w Rybakach i on wymyślił,

żeby łatwo było transportować i

ładować buraki. Później próbowano

to przenosić ale nic z tego nie

wyszło.

- Czy wie pan coś jeszcze o innych

cmentarzach w Subkowach?


str. 11

- Zmarłych na cholerę grzebano przy

lesie blisko drogi do Brzuśc, był

jeszcze inny cmentarz naprzeciwko

tzw. Domu nauczyciela przy

równoległej drodze do ul.

Wybickiego, za gospodarstwami.

Jeszcze pamiętam tam krzyż.

- Naprzeciwko młyna jest piekarnia i

Dom Kultury. Co mieściło się tam

wcześniej?

- To był budynek pana Stoby. Był tam

sklep spożywczy i piekarniczy.

Można było u niego konie zostawić.

Słynna była także jego karczma.

Jeszcze jedna karczma była blisko,

koło Stoby. Mieszkał tam pan

Kozłowski. Tam w ogrodzie była też

karczma. Na przeciwko starego

urzędu gminy, dzisiaj biblioteka, był

dom dla robotników z południa,

nazywany przez miejscowych

potocznie „benedyją”.

- Czy w Subkowach mieszkało dużo

ewangelików?

- Nie umiem powiedzieć ile ich było

dokładnie.

- Czy zdarzały się jakieś konflikty na

tle religijnym?

- Nic takiego nie miało miejsca,

wszyscy się dogadywali.

P.K. i Z.R

Czy słynny polski kronikarz Jan Długosz wspomina o Subkowach?

Czyli… sprawa subkowska na arenie światowej historii!

MISTRZ PRUSKI RZECZNIKA BISKUPA WŁOCŁAWSKIEGO WTRĄCA DO WIĘZIENIA,

Z KTÓREGO DOPIERO ZA OKUPEM TRZECHSET GRZYWIEN WYPUSZCZONO GO NA WOLNOŚĆ

W roku 1318 panowała w Polsce epidemia

gorączkowej zarazy. W tym czasie Gerard

biskup Włocławski założył zażalenie w kurii

Rzymskiej, która ówcześnie znajdowała się

w Awinionie. Zarzuty biskupa Gerarda

skierowane były przeciwko zakonowi


str. 12

pruskiemu.

Uchwały Kolegium Kardynałów wraz ze

Stolicą Apostolską nakazały mistrzowi

zakonu Krzyżackiego zwrot skradzionego

mienia na ziemi pomorskiej. Krzyżacy

postanowili się zemścić, jednak nie mogli

ukarać samego biskupa. Swą złość

wyładowali na Pawle, który był zastępcą

tegoż biskupa na Pomorzu we wsi

Sobkowie. Uwięzili i torturowali

niewinnego człowieka. Paweł chcąc

zakończyć swą mękę zawarł z mistrzem

Krzyżackim ugodę. W zamian za swe

uwolnienie zapłacił trzysta srebrnych

monet. Papież Jan XXII, wysłuchał

doniesień Gerarda biskupa włocławskiego

oraz innych niepochlebnych opinii na

temat Zakonu Krzyżackiego. Biskup

Rzymski zbulwersowany bezprawnym

działaniem zakonu chciał znieść ten zakon

rycerski podobnie jak był zlikwidowany

zakon Templariuszy.

Z.R.

Źródło: Jana Długosza kanonika krakowskiego Dziejów polskich ksiąg dwanaście, T.3, ks. 9, s.

86, Kraków 1867-1870.

Kto straszy w Subkowach?

Czyli legenda o subkowskim duchu!

Od średniowiecza Subkowy należały do

biskupów kujawskich. W 1548r. majątkiem

ich zarządzał włodarz, surowy i

niesprawiedliwy hrabia Albert Rydziński.

Został on pochowany w miejscowym

kościele. Jego duch zaczął straszyć w

biskupim pałacu, co było uciążliwym

faktem dla mieszkańców. Pewnej nocy

zauważono karetę zaprzężoną w kare konie

i dwóch cystersów z niej wysiadających.

Wywieźli oni ducha do Pelplina. Jednak

widywano jeszcze ducha hrabiego przy

cmentarzu. Mało tego – możliwe że jeszcze

dziś duch błądzi po Subkowach.

A.Z.

Źródło: Bedeker Kociewski, F.Biernacki, J. Milewski, Gdańsk 1986, s. 111-112.


str. 13

Kącik praktyczny – przykład starego rzemiosła

KUŹNIA

Na łamach naszej publikacji chcielibyśmy podawać zawsze jakieś informacje praktyczne o

zawodzie, rzemiośle, itp., który jest już zapomniany lub mało popularny. Dzisiaj trochę o

kowalu. W Subkowach były na przestrzeni ostatnich lat, aż trzy kuźnie: przy dzisiejszym

posterunku policji – pan Zdrojewski, na przeciwko dawnego placu targowego – pan Rubach i

na terenie majątku przy dzisiejszej straży – pan Chamski.

Jednym z naszych zabytków jest Kuźnia,

która znajduje się na ul. Wybickiego 29 w

Subkowach. Kuźnia to warsztat pracy gdzie

wyrabiano się różne elementy metalowe

oraz podkuwało konie. Wyposażenie kuźni

to np. paleniska i kowadła. Temperatura

paleniska sięga około 1300 stopni.

Wówczas rozgrzana stal osiąga barwę

białą. Samo kucie odbywa się w zakresie

800-1300 stopni w zależności od rodzaju

stali i wymagań danego procesu obróbki.

Plastyczną w tej temperaturze stal można

kształtować na kowadle poprzez

odpowiednie uderzanie młotem kowalskim

na kowadle oraz giąć, ciąć, przeciągać i

przebijać dodatkowymi narzędziami.

Działała ona do Końcówki lat 80. Od

tamtego czasu już nie funkcjonuje. Dzisiaj

zachowała się tylko jedna ściana. W

tamtych czasach było to miejsce spotkań

przede wszystkim rolników, ponieważ

dawniej konie były wykorzystywane do

prac rolniczych. W przeciwieństwie do

dzisiejszych czasów gdzie mniej zwierząt

jest używanych do pracy w gospodarstwie,

trzeba było trochę postać w kolejce aby

zostać obsłużonym.

D.J.

7. Pozostałości po kuźni przy ul. Wybickiego


str. 14

Gmina Subkowy na starych zdjęciach

To chyba najciekawsze zdjęcie, które udało

nam się zdobyć. Jest to widok na Subkowy

z okien starej szkoły. Przekazujemy głos

panu Stanisławowi Michnie, który to

zdjęcie

udostępnił

przekazując

także fachowy

opis: „Na

zdjęciu z 1940

roku w

centrum - biały

budynek

dawny Zbór

Ewangelicki

wg mojej

wiedzy

zniszczony przez bombardowanie w

ostatnim roku wojny -na przełomie lat 60 i

70 minionego wieku wybudowano w tym

miejscu" zlewnię mleka" - aktualnie dom

mieszkalny. Na prawo od zboru podwójny

dom rodziny Netkowskich - aktualnie

wjazdy do 2 posesji w których mieszkają

rodziny ich prawnuków Na lewo od zboru/

po tej samej

stronie ulicy/

dach domu

który stoi do tej

pory. dalej po

tej samej

stronie - biały

budynek -

wyburzony w

latach 70

minionego

wieku -

aktualnie

parterowy

budynek mieszkalny. Zdjęcie wykonano z

okna I piętra starej szkoły - po wojnie "dom

nauczyciela" - aktualnie dom mieszkalny”.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

To, co widać obok

– to zdjęcia

nieistniejącego

już pałacu

w Wielkiej

Słońcy, które

udało nam się

zdobyć dzięki

uprzejmości pani

8. Subkowy w 1940r. z widocznym kościołem i zborem ewangelickim

9. Pałac w Wielkiej Słońcy i jego ogrodzenie


str. 15

Gertrudy Cisewskiej. Wg jej informacji

właścicielem majątku przed wojną był pan

Marszałek. Po wkroczeniu Niemców

właściciel został aresztowany i później

zabity. (red. Na podstawie zeznań o

pomordowanych z gminy Subkowy

możemy bliżej naszkicować te okoliczności.

Wg informacji Franciszka Welika wiemy, że

małżeństwo Edmund i Zofia Marszałek

udali się furmanką Winkla do Tczewa,

ponieważ pan Edmund miał się zgłosić do

Kreisleitera, czyli naczelnika biura

regionalnego NSDAP. Od Bałdowa mieli iść

pieszo. Pan Franciszek, który z nimi był miał

czekać w zajeździe Bittnera. Po wielu

godzinach przyszedł żołnierz SA w żółtym

mundurze i powiedział, że furmanka

Winkla ma wrócić do Wielkiej Słońcy, bo

Marszałkowie już nie wrócą. Zamordowani

zostali w koszarach tczewskich.) Podczas

okupacji pałac zamieszkiwali Niemcy. Na

dole była piękna sala, u góry m.in. pokoje

dla służby. Po wyzwoleniu na krótki czas

pałac przejęli Rosjanie. Później majątek

powoli ulegał zniszczeniu, będąc

własnością PGR-u. Stał jeszcze do lat 70 –

tych ubiegłego wieku.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

11. Zdjęcie wykonane przed subkowskim młynem w 1954r. W czapce stoi pan Paweł Lisewski.

10. Sala dzisiejszego Domu Kultury w 1935r.


str. 16

12. Szewc subkowski - pan Jan Filbrandt

13. Rodzina Bruin/Bruchin? Właściciele mleczarni przy ul. Zamkowej (dzisiejszy sklep przy Dryboku)

14. Dzieci z opiekunkami przy starym przedszkolu w domu pani Schwarzwald przy ul. Kościelnej - do roku 1971. Dzisiaj dom państwa Szwaczków


str. 17

15. W tle (za istniejącym nadal nagrobkiem ks. Stanisława Szymańskiego) widać nieistniejący już bardzo stary dom kościelnego Murawskiego

16. Widok na ul. Wybickiego. W oddali tzw. Dom Nauczyciela, dawna szkoła

17. Droga na Brzuśce. Za torami po prawej miejsce, gdzie powstało Osiedle Witosa


str. 18

RETROSPEKCJA CZASÓW MINIONYCH

Młodzież na tropie miejsc zapomnianych…

Więzienie dla księży w piwnicach

pałacu subkowskiego

Zabawa w dawnym przedszkolu

przy ul. Kościelnej


str. 19

Duch hrabiego Alberta Rydzińskiego zauważony

na cmentarzu ewangelickim w Subkowach

Tańce w słynnej sali nieistniejącego pałacu

w Wielkiej Słońcy


str. 20

Modlitwa w miejscu dawnego

zboru przy ul. Kościelnej

W kuźni u pana Zdrojewskiego


str. 21

W subkowskim młynie

U szewca w Subkowach


str. 22

Szpital dla ubogich

Cmentarzyk

w Wielgłowach


str. 23

Wizyta króla Zygmunta III Wazy


str. 24

Uwięzienie rycerza Pawła przez Krzyżaków


str. 25

Podsumowanie Sami nie zdawaliśmy sobie sprawy, że

mieszkamy w tak ciekawym miejscu.

Niby zwykła wiejska gmina, a okazuje

się, że ma bardzo bogatą przeszłość.

Pałac biskupi, więzienie dla księży,

liczne zespoły dworsko-parkowe,

legendy i wizyty słynnych ludzi od

Zygmunta III Wazy po gen. Jana Henryka

Dąbrowskiego – to wspaniała przygoda,

której doświadczyliśmy. Fascynujące, że

Subkowy występują nawet u kronikarza

Jana Długosza i to jako enklawa

polskości na terenach krzyżackich w

oparciu o powiązania ze stolicą biskupią

we Włocławku.

Mamy nadzieję, że to dopiero początek.

Takie jest nasze założenie i stąd

konwencja gazety historycznej, która

nie tylko powstaje w związku z

konkursem Historia Bliska. Chodzi nam

o promowanie lokalnej historii wśród

mieszkańców i kontynuację poprzez

wydawanie kolejnych numerów.

Co razem doświadczaliśmy jest zawarte

w słowach jednego z nas, który przy

robieniu zdjęć powiedział: „Ale fajnie,

my rzeczywiście robimy to tak jak kiedyś

było”. I właśnie o to chodziło!

Zdajemy sobie sprawę, że mogliśmy się

przy podawaniu jakiś informacji

pomylić, np. jeżeli chodzi o miejsce,

datę, czy pisownię. Wszelkie nieścisłości

i błędy będziemy korygować w

następnym numerze. Myślimy, że przez

to powstanie ciekawy dialog historyczny

między pokoleniami.

Bardzo dziękujemy wszystkim, którzy pomogli nam stworzyć tę pracę, a w

szczególności: Państwu Brygidzie i Zygmuntowi Ryńskim, Panu Robertowi

Nowakowskiemu z Bractwa „Kerin”, Panom Zdzisławowi i Leszkowi Makowskim,

Księdzu Proboszczowi Feliksowi Kameckiemu, Braciom Stanisławowi i Tadeuszowi

Zdrojewskim, Panu Jackowi Lisewskiemu, Panu Korzyczkowskimu, Państwu

Herstowskim, Panu Stanisławowi Michnie, Pani Katarzynie Musiał, Pani Gertrudzie

Cisewskiej i Panu Janowi Szwaczce. Redakcja

Redakcja: gimnazjaliści: Aleksandra Jacniacka, Anna Zakrzewska, Zuzanna Węgrzyn, Patrycja

Kata, Zuzanna Ryńska, Dawid Jażdzewski; absolwenci: Klaudia Guz, Agata Lisewska, Ewa

Golicka, Mikołaj Chraca, Adam Makowski; opiekun: Dominik Szupryczyński; Wszyscy są

członkami lub sympatykami Szkolnego Koła Krajoznawczo-Turystycznego PTTK „Zaplątane

Sznurówki”, którego celem jest m.in. promocja walorów krajoznawczych gminy Subkowy.

Do zobaczenia w kolejnej odsłonie naszych poszukiwań.

detektywi historii – początek… …czyli subkowskie dzieje...

Documents