die aarde en daar buite [graad 7 afrikaans]

WESTERN CAPE PRIMARY SCIENCE PROGRAMME

DIE AARDE EN DIE

RUIMTE Graad 7

Ons verwelkom die wye gebruik van hierdie materiaal. Gee asb. erkenning aan PSP. © PSP 2002

’n Kort leerprogram oor die Natuurwetenskappe-tema:

AKTIWITEITEAktiwiteit 1Watter vorm isons Aarde?Aktiwiteit 2Waar op Aarde isdie land, die wateren die lug?Aktiwiteit 3Vind meer uit oordie Aarde seatmosfeerAktiwiteit 4Ons Aarde is ’nplaneetAktiwiteit 5Daar is negeplanete om dieSonAktiwiteit 6Die binnekant vandie AardeAktiwiteit 7Vind meer uit oorons tuisplaneet(a) Ons hetvulkane op onsplaneet(b) Ons benodigminerale uit dieaardkors in onslewens

Kursus aangebied deur Rose Thomas en Sandra Mahote

Boekie ontwerp deur Welma Odendaal, geïllustreer deur Janet Ranson en Nicci Cairns en vertaal deur Ronél Gouws

Western Cape Primary Science ProgrammeEdith Stephens-VleilandparkLansdownewegPhilippiPosbus 529Howard Place7450Tel: 021 691-9039 Faks: 021 691-6350e-pos: [email protected]: www.psp.org.za

Ontwikkel deur die Western Cape Primary Science Programme-span

Hierdie leerprogram is daarop gerig om die volgende uitkomste in die Natuurwetenskappe te bereik:

s LU 1: Wetenskaplike OndersoekDie leerder is in staat om met selfvertroue op weetgierigheid oor natuurlike verskynsels tereageer en om verhoudings en probleme binne die konteks van wetenskap, tegnologie en die omgewing te ondersoek en op te los.

s LU 2: Konstruksie van WetenskapkennisDie leerder ken en is in staat om wetenskaplike, tegnologiese en omgewingskennis teinterpreteer en toe te pas.

s LU 3: Wetenskap, die Samelewing en die OmgewingDie leerder is in staat om begrip van die onderlinge verband tussen wetenskap en tegnologie, die samelewing en die omgewing te toon.

Alle prente metvergunning vanNASA.

Inhoud• Hierdie boekie illustreer ’n voorbeeld van ’n kort leerprogram vir graad 7.

• Dit ontwikkel begrippe, vaardighede, houdings en taal stapsgewys.

• Dit bevat aktiwiteite en take vir leerders, take vir onderwysers, steunmateriaal en voorstelle vir assessering.

1 . . . . . . . . . . . . . .Aktiwiteit 1 Watter vorm is ons Aarde?

2 . . . . . . . . . . . . . .Aktiwiteit 2 Waar op Aarde is die land, die water en die lug?

3 . . . . . . . . . . . . . .Aktiwiteit 3 A. Vind meer uit oor die Aarde se atmosfeer

6 . . . . . . . . . . . . . .B. Die lae van die atmosfeer

8 . . . . . . . . . . . . . .C. Ons lug is kosbaar, maar ons besoedel dit

11 . . . . . . . . . . . . .Aktiwiteit 4 Ons Aarde is ’n planeet

13 . . . . . . . . . . . . .Aktiwiteit 5 Daar is nege planete om die Son

15 . . . . . . . . . . . . .Aktiwiteit 6 Die binnekant van die Aarde

15 . . . . . . . . . . . . .A. Die binnekant van die Aarde bestaan uit lae

16 . . . . . . . . . . . . .B. ’n Speeldeegmodel van die binnekant van die Aarde

17 . . . . . . . . . . . . .C. Hoe groot is ons Aarde?

20 . . . . . . . . . . . . .Aktiwiteit 7 Vind meer uit oor ons tuisplaneet

20 . . . . . . . . . . . . .A. Ons het vulkane op ons planeet

25 . . . . . . . . . . . . .B. Ons het minerale uit die aardkors in ons lewe nodig

26 . . . . . . . . . . . . .Voorgestelde werkskema vir Die Aarde en die Ruimte

Voorstelle vir assessering en optekening

27 . . . . . . . . . . . . .Assesseringsblad vir taakassessering

28 . . . . . . . . . . . . .Rekordblad vir taakassessering

29–30 . . . . . . . . . .Skoon assesseringsblaaie

31 . . . . . . . . . . . . .Kodes vir assessering

Steunmateriaal en taakkaarte vir fotostatering

32 . . . . . . . . . . . . .Aktiwiteit 2 Wêreldkaart

34 . . . . . . . . . . . . .Aktiwiteit 3 Leesstukke oor die Aarde se atmosfeer

35 . . . . . . . . . . . . .Grafiekpapier

36 . . . . . . . . . . . . .A. Lug en lewende wesens

37 . . . . . . . . . . . . .B. Lae van die atmosfeer

38 . . . . . . . . . . . . .C. Wat besoedel die lug?

39 . . . . . . . . . . . . .Aktiwiteit 4 Leesstuk oor planeet Aarde en die Son

40–43 . . . . . . . . . .Aktiwiteit 5 Stel van nege planete

44 . . . . . . . . . . . . .Die sonnestelselkaart

46 . . . . . . . . . . . . .Planete-feiteblad

47 . . . . . . . . . . . . .Taakkaart: “Die Sterrestelsel”

48 . . . . . . . . . . . . .Aktiwiteit 6 Tekening van uitgesnyde gedeelte van die binnekant van die Aarde

48 . . . . . . . . . . . . .Leesstuk oor die Aarde se binnestruktuur

49 . . . . . . . . . . . . .Resep vir speeldeeg

50 . . . . . . . . . . . . .Taakkaart: “Binne-in die Aarde”

51 . . . . . . . . . . . . .Taakkaart: “Hoe groot is ons Aarde?”

52 . . . . . . . . . . . . .Aktiwiteit 7 Leesstuk oor vulkane

57 . . . . . . . . . . . . .Leesstuk oor ander vulkane

58 . . . . . . . . . . . . .A. Taakkaart: “Vergelyk ’n demonstrasie van ’n vulkaan en ’n regte vulkaan”

59 . . . . . . . . . . . . .Diagram van ’n vulkaan

61 . . . . . . . . . . . . .B. Taakkaart: “Soveel dinge kom uit die Aarde se kors”

64 . . . . . . . . . . . . .Minerale-feiteblad

Binne-omslag . . . . Kopkaart oor Die Aarde en die Ruimte

Watter vorm is ons Aarde?

Kies uit die dinge in die houer ’n vorm wat die meeste soos die vorm vandie Aarde is. Verduidelik waarom julle besluit het om daardie vorm te kies.

1. Vind prente in ou koerante en tydskrifte van bewyse dat die Aarderond is.

2. Verskaf koerantpapier, afvalvelle wit A4-papier, meel en water aanleerders.

Maak ’n papiermodel van die Aarde deur die volgende stappe te volg:

1. Frommel tien velle koerantpapier op in ’n balvorm.

2. Skeur twee of drie velle wit A4-papier op in dun repe.

3. Maak ’n gommengsel van meel en water.

4. Smeer die gom met jul vingers op die repe wit papier.

5. Plak die repe papier op die papierbal sodat dit die hele vorm bedek.

6. Sit jul model in die son om droog te word.

Maak ’n stywe balopgefrommeldekoerantpapier(omtrent tien velle)

Smeer die gommengsel metjou vingers op die repe wit papier

Plak die repe papierop die bal

1

• Die Aarde is rond soos ’n bal.

Aktiwiteit 11Sleutelbegrip

Onderwysertaak

Leerdertaak

Leerdertaak

Waar op Aarde is die land, die wateren die lug?

Gee aan elke groep leerders ’n wêreldkaart sodat hulle die vastelande kanuitknip. Gee ook vir hulle ’n stuk broekiekous om te wys hoe dun dieAarde se atmosfeer is.

1. Teken die ewenaar op jul papiermodel van die Aarde en maak ’n merkom te wys waar die Noordpool en die Suidpool is.

2. Knip die vastelande op die wêreldkaart uit.

3. Plak dit op jul aardbol. Gebruik ’n atlas sodat julle die vastelande min of meer in die regte posisie kan sit.

4. Kleur die land bruin in en die water blou.

5. Voeg lug by deur die stuk broekiekous oor jul papiermodel van die Aarde te span.

1. Lei ’n bespreking en maak seker dat leerders die volgende verstaan:A Die grootste deel van die Aarde (amper 70% van die Aarde se

oppervlak) is bedek met water.A Die atmosfeer wat die Aarde bedek, is ’n baie dun laag.

2. Gebruik die volgende vrae in die bespreking:A Van watter kleur is daar die meeste op jul model?A Wat sê dit vir julle?

2

• Die Aarde het land, water en lug.• Meer as twee derdes van die Aarde se oppervlak is bedek met

water. Amper al die water is in die oseane.• ’n Baie dun laag atmosfeer bedek ons Aarde.

Broekiekous watdie model van dieAarde bedek.

Ja! Dis omdat die grootstedeel van die aarde

met water bedek is.

Waar op Aarde is die land, die water en die lug?

Wat ons wil assesseer Wat ons van leerders verwag

Die maak van die papier- a Die model behoort sferies te wees.model van die Aarde a Die ewenaar is min of meer in die regte posisie geteken, d.w.s. die

model bestaan uit twee halwes wat die Suidelike Halfrond en die Noordelike Halfrond voorstel.

a Die posisie van die Noordpool en die Suidpool moet duidelik aangedui wees.

a Landmassas is min of meer op die regte plek geplaas met korrekte byskrifte.

a Die land is bruin ingekleur en die see blou. Die stuk broekiekous is oor die model gespan om die dun atmosfeer voor te stel.

Aktiwiteit 22

Sleutelbegrippe

Leerdertaak

Onderwysertaak

AktiwiteitAAsssseesssseerriinngg22

Onderwysertaak

Kyk! my blou kryt is

op!

dit is

wat ons

inasem.

hierdie gasse issaam

gemeng.

Vind meer uit oor die Aarde seatmosfeer

A. Die Aarde se atmosfeer1. Verduidelik die volgende aan die leerders:

A Om die Aarde is daar ’n baie dun laag gasse wat die atmosfeergenoem word.

A Die atmosfeer is ’n mengsel gasse wat in sekere proporsiesvoorkom.

2. Verduidelik ook die sirkeldiagram wat wys watter proporsie van elkegas daar in die atmosfeer is.

3. Gee aan leerders die leesstuk “Die Aarde se atmosfeer is ’n mengselgasse” (sien bladsy 34).

Die Aarde se atmosfeer is ’n mengsel gasseDie lug wat ons inasem, is ’n mengsel gasse wat die Aarde in lae omring.Lug hou die Aarde se oppervlak teen net die regte temperatuur om lewete ondersteun. Hierdie lae lug en ander gasse word die Aarde seatmosfeer genoem.

3

• Om die Aarde is daar ’n baie dun laag gasse wat die atmosfeer genoem word.

• Die atmosfeer is ’n mengsel gasse (hoofsaaklik stikstof, suurstof en koolstofdioksied).

• Hierdie gasse kom in sekere proporsies voor:stikstof 78%suurstof 20%koolstofdioksied minder as 1%ander gasse 1%.

• Lug is noodsaaklik vir lewe.

20% suurstof

1% argon enander gasse

minder as 1%koolstofdioksied

78% stikstof

Aktiwiteit 33

Sleutelbegrippe

Die lug wat ons inasem, bevat die volgende:A waterdampA dampe wat koolwaterstof genoem word, wat van

motoruitlaatstelsels, fabrieke en vure komA stofdeeltjiesA ander gasse in baie klein hoeveelhede, byvoorbeeld osoon, argon,

neon, helium en kripton.

Lees die inligting oor die Aarde se atmosfeer en voltooi die takehieronder.1. Teken ’n staafgrafiek om te wys hoeveel van elke gas daar in die

atmosfeer is.

2. Watter gas vorm die grootste deel van die lug?

Lug en lewende dingeGee aan leerders die leesstuk “Lug en lewende dinge” (bladsy 36).• Ons kan lug nie sien of proe nie.• Ons kan veranderinge in lugtemperatuur op ons vel waarneem.• Ons kan die lug om ons voel beweeg.• Ons kan lug as wind hoor beweeg.Sonder lug sal daar geen lewe op Aarde wees nie.Mense kan omtrent ’n maand lank sonder kos oorleef, en ’n paar daesonder water, maar ons kan nie langeras ’n paar minute sonder lug oorleefnie.Alle lewende dinge het lug nodig. Allediere en ook plante “haal asem” engebruik suurstof en gee koolstof-

dioksied af om aan die lewe te bly.4

80%

70%

60%

50%

40%

30%

20%

10%

0% stikstof suurstof koolstof- ander

AAN DIE

ONDERWYSER

Maak seker leerders verstaan dat

plante koolstofdioksied gebruik

om hul eie kos as deel van die

proses van fotosintese te maak.

Dit is wanneer plante suurstof in

die atmosfeer afskei. Plante

neem egter ook suurstof in om

energie vir hul eie groei en

ontwikkeling vry te stel.

Leerdertaak

Onderwysertaak

dioksied

‘n GRAFIEK WAT WYS UIT WATTER GASSE LUG SAAMGESTEL IS

Ga

sse

inp

ers

en

tasi

es

Die gasse waaruit lug saamgestel is

5


’n Staafgrafiek om die lug as ’n 1. Die grafiek moet die volgende hê: mengsel gasse voor te stel a ’n gepaste opskrif

a asse met die regte byskriftea ’n gepaste skaala die stawe ingekleura die punte akkuraat aangestip.2. Op die grafiek moet die korrekte hoeveelhede gas in die lug

aangedui wees.3. Stikstof is die gas wat die grootste deel van die lug vorm.

Die vrae oor lug en lewende Die korrekte antwoorde:dinge a) Suurstof breek die kos in die selle van ons liggaam af en die

energie wat alle lewende dinge nodig het, word vrygestel.b) Die bloed om ons longe dra suurstof na elke sel in ons

liggaam.c) Koolstofdioksied word in die lug afgeskei wanneer plante en

diere asemhaal.d) Plante gebruik koolstofdioksied om hul eie kos te maak.

A. Die Aarde se atmosfeer

Leerdertaak


Waarom asem ons lug in?Wanneer ons inasem, gaan lug na ons longe.Die suurstof in die lug gaan in die bloedvatewat ons longe omring. Die suurstof worddeur bloed na elke sel in ons liggaamgeneem. Hier word die suurstof gebruik omkos in die selle af te breek en dit stel dieenergie wat in kos gestoor word, vry.

Ons het energie nodig om te beweeg, dink,asem te haal, te werk en te speel. Nadat dieenergie vrygestel is, word koolstofdioksiedafgeskei en deur die bloed terug na die longegeneem. Die koolstofdioksied word in dielonge vrygestel, dit meng met die lug enword uitgeasem.

Alle plante en diere gebruik suurstof en

skei koolstofdioksied af om die energie om tegroei en ontwikkel, te lewer.

Plante gebruik egter ook koolstofdioksieduit die lug om kos te maak. Plante neemkoolstofdioksied uit die lug, water uit diegrond en energie uit sonlig om kos te maak.Hierdie proses word fotosintese genoem.Fotosintese beteken “om met lug te maak”.Die kos wat plante maak, word styselgenoem. Wanneer ons kos wat stysel bevat,soos mieliepap en aartappels eet, is die styseldeur die mielieplant en die aartappelplantgemaak.

Gedurende fotosintese skei plante suurstofin die lug af.

Lees oor lug en lewende dinge en bespreek die volgende vrae in julgroepe:

1. Waarom is suurstof noodsaaklik vir alle lewende dinge?2. Hoe word suurstof na elke sel in ons liggaam gedra?3. Waarvoor gebruik plante koolstofdioksied?4. Waarvandaan kry plante koolstofdioksied?

6

IONOSFEERHierdie laag absorbeer gevaarlike sonstrale.Radiogolwe van die Aarde bereik hierdie laag enword teruggekaats na verskillende dele van dieAarde waar dit deur mense se TV’s en radio’sopgevang word. Dit is hoe radioprogramme deur diewêreld uitgesaai word.

MESOSFEERHierdie laag is baie koud (-100 ºC) en beskerm dieAarde teen rotse (meteore) en stof wat die atmosfeer uitdie ruimte binnedring.

STRATOSFEERHierdie laag is soos ’n skerm. Dit beskerm die Aarde enlewende dinge teen die Son se gevaarlike strale.

TROPOSFEERHierdie laag bevat al die lug wat ons vir asemhaling nodighet. Alle plante en diere lewe in hierdie laag. Hierdie laagbevat waterdamp en wolke en dit is waar ons verskillendesoorte weer aantref. Die gasse waaruit die Aarde se atmosfeerbestaan, raak al hoe minder hoe verder ’n mens van die Aardegaan, totdat daar geen atmosfeer in die ruimte is nie.

SEEVLAKDie helfte van die atmosfeer is hieronder.

Sleutelbegrippe

Onderwysertaak

B. Die lae van die atmosfeer• Die atmosfeer strek omtrent 80 km bokant die Aarde se oppervlak.• Die atmosfeer bestaan uit lae.• Al die lug wat ons vir asemhaling nodig het, is net in die eerste

10 km bokant die aardoppervlak.• Die atmosfeer beskerm die Aarde se oppervlak teen gevaarlike

sonbestraling en teen stof en rotse uit die ruimte.

1. Gee aan leerders die tekening van die lae van die Aarde se atmosfeeren die vrae oor elke laag (sien bladsy 37 vir fotostatering).

2. Laat leerders die vrae in hul groepe bespreek.3. Maak seker dat die volgende punte in die bespreking genoem word:

A Die atmosfeer strek omtrent 80 km bokant die Aarde se oppervlak.A Die atmosfeer bestaan uit lae.A Al die lug wat ons vir asemhaling nodig het, is net in die eerste 10

km bokant die aardoppervlak.A Die atmosfeer beskerm die Aarde se oppervlak teen gevaarlike

sonbestraling en teen stof en rotse uit die ruimte.

DIE LAE VAN DIE ATMOSFEER

7


Vrae oor die atmosfeer Korrekte antwoorde op die vrae oor die lae van die atmosfeer: (a) Plante en diere kan in die troposfeer oorleef. Dit is so omdat die

lug wat hulle vir asemhaling nodig het, in die troposfeer is. Indie troposfeer is hulle ook beskerm teen die Son se gevaarlikestrale en rotse en stof uit die ruimte.

(b) Hulle moet ekstra suurstof saamneem, want soos wat jy verdervan die Aarde se oppervlak beweeg, raak die hoeveelheid lug alhoe minder. Daar sal dus nie genoeg suurstof wees nie.

(c) Dit beskerm die Aarde en lewende dinge teen die Son segevaarlike strale.

(d) ’n Mens kan nie in die mesosfeer oorleef nie, want dit is te kouden mense is ook nie teen ruimtestof en -rotse beskerm nie. Hulleis ook nie teen die Son se gevaarlike strale beskerm nie.

(e) Daar sal geen lewe op Aarde wees nie. Dit is omdat daar geensuurstof sal wees waaruit plante en diere energie sal kan krynie. Daar sal geen koolstofdioksied wees waaruit plante kos kanmaak nie. Daar sal geen beskerming teen die Son se gevaarlikestrale en geen beskerming teen rotse en stof uit die ruimte weesnie.

B. Die lae van die atmosfeer

waarwoonjy?

in die

troposfeer,

natuurlik!

Leerdertaak


1. Kyk na die tekening van die Aarde se atmosfeer.2. Bespreek die vrae oor elke laag in jul groepe.

(a) In watter laag van die atmosfeer kan plante en diere oorleef? Gee’n rede vir jou antwoord.

(b) Bergklimmers gebruik suurstof wanneer hulle Mount Everest klim.Waarom moet hulle ekstra suurstof saamneem?

(c) Wat doen die stratosfeer?(d) Kan ’n mens in die mesosfeer oorleef? Gee ’n rede vir jou

antwoord.(e) Wat sou gebeur as die Aarde geen atmosfeer gehad het nie?

8

Wat besoedel ons lug?Hierdie prent toon al die verskillende dinge watdie lug besoedel. Die besoedelde lug word ooren oor gebruik.

Sleutelbegrippe

Onderwysertaak

C. Ons lug is kosbaar, maar ons besoedel dit• Dieselfde lug word oor en oor in die atmosfeer gebruik.• Baie aktiwiteite wat deur mense uitgevoer word, besoedel die

.atmosfeer.• Lugbesoedeling is gevaarlik vir lewende dinge.

1. Lei ’n klasbespreking oor hoe die lug besoedel word. Gebruik die prentoor die dinge wat ons lug besoedel, in die bespreking (sien bladsy 38).

2. Om seker te maak leerders verstaan dat dieselfde lug wat onsbesoedel, oor en oor gebruik word, stel vrae soos: “Waarheen gaandie besoedelde lug?” (Die rigting van die pyltjies op die prenthieronder wys dat dieselfde lug oor en oor gebruik word.)

3. Gee aan leerders die leesstuk “Die lug is kosbaar” (sien bladsy 38).

Die lug is kosbaar

Die Aarde se lug is die enigste lug wat ons het. Dit is dieselfde lug wat

ons voorouers ingeasem het. Dit is dieselfde lug wat dinosourusse eens

op ’n tyd ingeasem het.

Ons asem dieselfde lug in wat ons honde en katte inasem. Die lug

wat ons inasem, is ook dieselfde lug wat deur ons motorenjins en

fabriekskoorstene en die plante daarbuite gegaan het.

Dieselfde lug word oor en oor gebruik, want dit is die enigste lug

wat ons het. Ons kan nêrens anders nog lug kry nie.

Wanneer ons die lug met motorenjins en fabrieke vuil maak, noem

ons dit lugbesoedeling.

LugbesoedelingOns sê die lug is besoedel wanneer dit vuil word. Stowwe wat die lug vuil maak, word op baie verskillende maniere gemaak:• Ons verbrand fossielbrandstowwe (steenkool en olie) in

kragsentrales om energie op te wek.• Wanneer ons in fabrieke dinge maak wat verbrand

of verhit moet word.• Wanneer ons met voertuie wat altyd gasse

afskei, ry.• Wanneer ons rommel en motorbande verbrand.• Wanneer ons gras, die veld en bome brand.

Sterk sonlig reageer met voertuie se uitlaatgasse en dit kan giftige gassemaak. Soms kan ons hierdie gasse sien en ruik. Dit het ’n bruinkleur enons noem dit rookmis. Rookmis is gevaarlik vir plante en diere.

9

sies! waarom moet onsal die aaklige gasse

inasem?

Leerdertaak

sjoe! dié besoedeling is rêrig sleg

vir my!

1. Hou ’n klasbespreking oor dinge wat die lug besoedel.2. Lees oor “Lug is kosbaar” en “Lugbesoedeling” en beantwoord die

vrae wat volg:(a) Wat is sommige van die dinge wat die lug besoedel?

Dinge wat die lug besoedel, is: rook van kragsentrales,motoruitlaatgasse, rook van verbranding en rook uit fabrieke.

(b) Verduidelik waarom party mense bekommerd daaroor is dat die lugbesoedel is.

LugbesoedelingMense is bekommerd oor die besoedeling van die lug.

Die rede waarom mense bekommerd is, is omdat dit die enigste lug is wat ons op Aarde het.

Nog ’n rede is dat ons dieselfde lug oor en oor gebruik, maar as ons dit vuil maak, sal ons net vuil lug hê om te gebruik.Nog ’n rede is dat vuil lug gevaarlik vir lewende dinge is.(c) Skryf ’n gedig oor lug, byvoorbeeld:

My kosbare lugSonder jou het ek geen lewe nieMy ouers, my maats, my kat en almal.Een enkele teug en my hele liggaam lewe!Bome groot en klein,Pragtige blomme vol insekte maak op jou staat!Sonder jou het ons almal geen lewe nie.Dankie dat jy om ons is.Skrywer: Anoniem

10

AktiwiteitAAsssseesssseerriinngg33 C. Ons kosbare lug wat ons besoedel


Die skryf van ’n paragraaf om Die paragraaf moet die volgendete verduidelik waarom mense bevat:bekommerd oor lugbesoedeling a ’n opskrifis a sinne wat verduidelik waarom

mense bekommerd oor lugbesoedeling is

a sinvolle sinnea sleutelwoorde oor besoedeling,

soos verbrand, dampe, rookmis, fabrieke.

Ons Aarde is ’n planeet

1. Hieronder is ’n prentjie van die Aarde.

2. Soek enige ander prente van die Aarde waarop sy fisiese kenmerkeduidelik is.

3. Wys die prente aan die leerders en stel die volgende vrae om hulnuuskierigheid oor die Aarde te prikkel.

Die Aarde – ons tuisplaneet

• Watter vastelande kan jy sien?

• Kan jy enige riviere en eilande sien?

• Wat is die wit merke? Dink jy dit is mis, seestrome, wolke of golwe?

• Kan jy albei pool-yskappe sien?4. Gee aan leerders die leesstuk oor planeet Aarde en die Son (sien “Die

Aarde is ’n planeet” en “Die son is ’n ster” op bladsy 39).

11

• Die Aarde beweeg in die ruimte en is ’n planeet.• Die Aarde draai om sy eie as en wentel om die son in sy eie

wentelbaan.• Dit is, sover ons weet, die enigste planeet met lewe daarop.• Die Aarde kry sy hitte en lig van die Son.• Die Son is ’n ster; nie ’n planeet nie.

Pool-yskap

Vasteland van Afrika

Asië

wolke

wolke

Groot mereAtlantiese oseaan

Eiland Madagaskar

Suid-Amerika

Onderwysertaak

Aktiwiteit 44

Sleutelbegrippe

12

Die Son lyk net kleiner

omdat dit so verweg is!

Aan:

P. Samsodie

n

Vyfdelaa

n 20

Athlone

Kaapstad

Wes-Kaap

Suid-Afrika

Afrika

Aarde, die

Sonnestels

el

Die Aarde is ’n planeet.Die Son is

’n ster.

Ja, die Son is baie, baie groter.

SONSTER

Dit is waar ek woon!

Dis dieenigste plekom te lewe!

Die Aarde is’n wonderlikeplek om te

lewe.

Leerdertaak1. Voltooi die volgende tabel om die Aarde en die Son te vergelyk.

Vrae Aarde Son

1. Is dit ’n planeet of ’n ster? planeet ster

2. Waarvan is dit gemaak? rots baie warm gasse

3. Stel dit hitte en lig vry? nee ja

4. Watter een is die grootste, die Aarde klein grootof die Son?

5. Kan ons daarop oorleef? ja nee

2. Skryf sinne waarin jy die verskil tussen die Aarde en die Son beskryf.(Gebruik die tabel om jou te help.) Byvoorbeeld:

1. Die Aarde verskil van die son, want dit is ’n planeet terwyl die Son ’n ster is.

2. Die Aarde bestaan uit rots, terwyl die Son uit baie warm gasse bestaan.

3. Die Son skei lig en hitte af, terwyl die planeet Aarde sy lig en hitte van die Son kry.

4. Die Son is groter as die Aarde.5. Die planeet Aarde het lewende dinge soos plante en diere daarop,

terwyl niks ooit op die Son kan oorleef nie.

Daar is nege planete om die Son

1. Verduidelik aan die leerders dat daar altesaam nege planete is watom die Son wentel.

2. Gee aan elke groep ’n stel van die “Nege planete” (sien bladsy40–43).

1. Lees oor die verskillende planete en beantwoord die volgende vrae:(a) Watter planeet het ringe?(b) Noem die planeet wat ’n rooi kol het.(c) Wat dink wetenskaplikes van hierdie rooi kol?(d) Watter planeet is die winderigste?(e) Watter planeet het kraters soos die maan?

2. Skryf elke planeet se naam en sy afstand van die Son agterop dieprentjie neer.

3. Knip die planete uit.4. Begin met die Son rangskik die planete in die korrekte posisie. Begin

met die planeet wat die naaste aan die Son is.5. Stal dit teen die klaskamermuur uit.

13

• Daar is nege planete wat om die Son wentel.• Elke planeet wentel in sy eie wentelbaan om die Son.• Die Son en al die planete wat om dit beweeg, vorm die

sonnestelsel.• Elke planeet beweeg op sy eie afstand van die Son.• Elke planeet kan aan sy voorkoms herken word.

Aktiwiteit 55

Leerdertaak

Onderwysertaak

Sleutelbegrippe

Gebruik die planete-feiteblad en beantwoord die volgende vrae:1. Skryf al die planete se name op die tekening van die Son en sy familie planete (sonnestelsel).2. Voltooi die volgende:

A Die warmste planeet is Venus.A Die koudste planeet is Pluto.A Die grootste planeet is Jupiter.A Die kleinste planeet is Pluto.A Die planeet wat die naaste aan die Son is, is Mercurius.A Die planeet wat die verste van die Son is, is Pluto.A Die planeet wat 365¢ dae neem om rondom die Son te beweeg, is die Aarde.A Die planeet wat die langste neem om rondom die Son te beweeg, is Pluto.

3. Gebruik nou die inligting oor afstande van die Son om die volgende te bereken:(a) Hoe ver is ons planeet van Mercurius? 90 000 000 km(b) Hoe ver is ons planeet van Pluto? 5 750 000 000 km(c) Hoe ver is ons planeet van Mars? 80 000 000 km

14

Pluto

Neptunus

SaturnusAarde

MercuriusVenus

MarsJupiter

Uranus

SON


Die sonnestelsel (ry planete) a Die planete behoort in die korrekte volgorde volgens hul afstand van die Son geplaas te wees: Mercurius, Venus, Aarde, Mars, Jupiter, Saturnus, Uranus, Neptunus, Pluto.

a Die planete se name moet daarop geskryf wees.

Die sonnestelsel (diagram a Die planete behoort die regte byskrifte volgens hul afstand en vrae) van die Son te hê.

a Korrekte interpretasie van die planete-feiteblad se tabelle, d.w.s. korrekte antwoorde vir vraag 2.

a Korrekte antwoorde vir vraag 3:(a) 90 000 000 km(b) 5 750 000 000 km(c) 80 000 000 km

Leerdertaak

Inset deur onderwyserVerduidelik aan leerders dat die Son en sy familie planete wat daarombeweeg, die sonnestelsel genoem word.

Gee aan leerders die taakkaart oor die sonnestelsel en die planete-feiteblad (bladsy 44–46).

Leerdertaakkaart – Die sonnestelsel

Daar is nege planete om die SonAktiwiteitAAsssseesssseerriinngg55

Die binnekant van die Aarde

A. Die binnekant van die Aarde bestaan uit lae

1. Gebruik die papiermodel van die Aarde wat die leerders gemaak hetom hulle aan die uiterlike voorkoms van die Aarde te herinner.

2. Vra leerders nou hoe hulle dink die binnekant van die Aarde lyk.3. Gee aan elke leerder een Astro-lekkertjie sodat leerders hulle kan

begin voorstel hoe die binnekant van die Aarde lyk.

1. Suig ’n Astro-lekkertjie en vind die volgende uit terwyl jy dit suig:A Hoe voel elke laag?A Hoeveel lae is daar?

2. Maak ’n tekening om die lae van die Astro-lekkertjievoor te stel.

15

• Wetenskaplikes dink die binnekant van die Aarde uit vier konsentriese lae bestaan (lae wat om dieselfde middelpunt gerangskik is).

kors

buitenste suikerlaagbinneste sjokoladekorrelrige binnekant

hoeveel

lae?

Aktiwiteit 66

Sleutelbegrip

Leerdertaak

Onderwysertaak

Onderwysertaak1. Verduidelik die volgende aan die

leerders:A Wetenskaplikes dink dat die Aarde

verskillende lae het, net soos ’n Astro-lekkertjie.

A Soos die Astro-lekkertjie, is hierdie lae bo-op mekaar en om ’n gemene middelpunt gerangskik (konsentries).

2. Wys aan leerders ’n tekening van diebinnekant van die Aarde en sê virhulle ’n gedeelte is uitgesny sodatons kan sien hoe die Aarde binne-inlyk.

16

Naam van Aarde se laag Binnekern Buitekern Mantel Kors

Dikte in km (ongeveer) 1 300 km 2 250 km 2 900 km 8–40 km

Posisie waar dit gevind in die middel om die bokant die die buitensteword van die Aarde binnekern buitekern laag

kyk net daar!

Onderwysertaak

Leerdertaak

B. ’n Speeldeegmodel om die binnekant van die Aarde te toon

• Die Aarde se lae verskil in dikte en samestelling.• Die binnekern in die middel van die Aarde is die warmste en is

solied.• Daar word gedink dat die buitenste kern, wat die binnekern

omring, gesmelte rots is.• Daar word gedink dat die mantel, wat die buitekern omring, ’n

plastiese (nie heeltemal soliede nie) laag is.• Die kors is die buitenste laag en is baie dun en ook solied.

Gee aan leerders die volgende:1. die leesstuk oor “Binnekant die Aarde” (bladsy 48)2. die taakkaart om te voltooi (sien bladsy 50)3. speeldeeg om die model van die Aarde te maak.

1. Lees oor die binnekant van die Aarde.2. Voltooi die taakkaart oor die binnekant van die Aarde.

Leerdertaakkaart – Binnekant die Aarde1. Lees oor die verskillende lae binne-in die Aarde en vul die tabel

hieronder in.

Sleutelbegrippe

2. Gebruik speeldeeg en maak ’n model van die Aarde.Gebruik die volgende kleure:rooi speeldeeg om die warm binnekern voor te steloranje speeldeeg om die buitekern voor te stelgeel speeldeeg om die mantel voor te stelwit speeldeeg om die aardkors voor te stel.

3. Sny die model met garingmiddeldeur sodat jy binne-inkan sien.

4. Sny dit nou in kwarte.5. Hou drie kwarte bymekaar.6. Teken hierdie uitgesnyde

gedeelte van jou model enskryf byskrifte by die lae vandie Aarde.

17

AAN DIE ONDERWYSER

Leerders moet inligting hê oorwater lande en toestande aan dieewenaar gevind word om ’ndenkbeeldige reis om die Aarde tebeskryf (vraag 5). Hulle kan hulatlasse gebruik om te kyk watterlande, fisiese kenmerke, oseane,woude, ens. hulle sal teëkom enhulle kan navorsing oor hierdieplekke doen.

Onderwysertaak

Leerdertaak

C. Hoe groot is die Aarde?1. Verwys na die tekening van die uitgesnyde gedeelte van die

binnestruktuur van die Aarde (sien bladsy 48) en verduidelik dievolgende:

A Die radius is die afstand van die middelpunt na die rand.A Die omtrek is die afstand om ’n sferiese voorwerp.

2. Verduidelik ook aan leerders hoe om die omtrek van ’n rondevoorwerp te bereken:omtrek = 2 ∏ r (∏ = 22/7 en r = radius)

3. Gee aan leerders die taakkaart oor hoe groot ons Aarde is om tebereken en te voltooi (sien bladsy 51).

1. Bereken die radius van die Aarde (sy dikte van die middelpunt na die rand).

Radius van die Aarde = dikte van binnekern + dikte van buitekern + dikte van mantel + dikte van kors

Radius van die Aarde = 1 300 km + 2 250 km + 2 900 km + 40kmRadius van die Aarde = 6 490 km

2. Bereken die deursnee van die Aarde.

Deursnee van die Aarde = radius x 2Deursnee van die Aarde = 6 490 x 2Deursnee van die Aarde = 12 980 km

3. Bereken die omtrek van die Aarde.

Omtrek = ∏ (22/ 7) deursneeOmtrek = 22/ 7 12 890 kmOmtrek = 40 794,285 km

4. Bereken hoeveel dae dit jou sal neem om om die Aarde se omtrek te loop. (Jy sal heelpadom die ewenaar loop.) Jou stapspoed is 4 km/h.J y moet dag en nag loop (24 uur per dag).A Bereken eers die afstand wat jy in een hele

dag sal loop.

Ek loop 4 km in een uurIn 24 uur loop ek dus 4 km x 24 uurIn een dag (24 uur) loop ek dus 96 uur

A Bereken dan hoeveel dae dit sal neem om 40794,285 km te loop. In een dag loop jy 96 km

Hoeveel dae om om die Aarde te loop?Dae = 40 794,285 km

96Dae = 424,94 daeDit sal my dus 424,94 dae neem om om dieAarde te loop (’n bietjie meer as ’n jaar).

5. Verbeel jou jy moet al langs die ewenaar om die Aarde reis. Beskryfjou tog.Let Wel: Jy kan jou atlas gebruik om te kyk deur en verby watterplekke jy sal reis. Gebruik ook wat jy in Sosiale Wetenskappe oor dietoestande in die ekwatoriale streke geleer het.

18

Omdie wêreld in 425 dae

Ek het op 22 Desember 1999 van Suid-Afrika nadie Demokratiese Republiek van die Kongo vertrek, waar ek

my lang reis al langs die ewenaar om die wêreld sou begin. Reeds aandie begin het ek besef dat die grootste deel van my reis deur water en

tropiese reënwoude aan die ewenaar sou wees. Ek het my koelste klere by mygehad, want die temperatuur is dwarsdeur die jaar baie hoog daar.

In die Demokratiese Republiek van die Kongo (DRK) moes ek deur reënwoude reis. Ek hetdeur die digste plantegroei wat ek nog ooit gesien het, gestrompel en geval. Ek het probeerom nie te dink aan die honger diere wat ek in die digte boskasie kon teëkom nie. Ek was

dankbaar teenoor die klein mens met wie ek vriende gemaak het. Hy het my gehelp om met sypanga ’n pad deur die digte plantegroei te kap. In die DRK is daar klein mense wat pigmeë genoem

word. Ek het gewonder waarom hierdie mense so klein is.Ek het weswaarts na Gaboen gereis om die Atlantiese Oseaan na Suid-Amerika oor te steek. Ek was netbetyds om ’n geleentheid op ’n seiljag te kry, want daar was ’n seiljagvaart in Gaboen. Ongelukkig kon dieseiljagvaart nie begin nie, want daar was geen wind vir die bote om te vaar nie. Toe moes ek ’n motorboot

gebruik om die Atlantiese Oseaan te kruis.Ek het in Brasilië aan wal gegaan, waar ek met ’n kano oor die Amasonerivier moes roei om by die voet van

die Andesgebergte te kom. Toe die rivier nouer geword het, moes ek die kano los en na die voet van dieberg stap. Ek moes sterk skoene dra om na Ecuador te klim. Terwyl ek al hoe hoër teen die berg geklim

het, kon ek die koue lug teen my vel voel.Aan die kus van Ecuador het ek aan boord van ’n boot gegaan en verby die Galapagos-eiland oor die

Stille Oseaan na Maleisië gevaar. Ek moes die eiland Borneo deur die tropiese reënwoude kruis.Hierdie keer het ek my ervaring gebruik om my pad deur die digte bosse te kry. Ek moes weerin ’n boot vaar om by Soematra uit te kom en in ’n ander boot na die pragtige Maldives-eiland.

Die lang, sonnige strand op hierdie eiland het my laat besluit om ’n bietjie vakansie te hou.Dit was wonderlik om in die son te lê en ontspan en aan al die avonture op my reis te

dink. Teen hierdie tyd het ek regtig huis toe verlang en was ek gereed om my langreis om die wêreld klaar te maak.

Toe het ek nog ’n bootvaart na my eie vasteland, Afrika, onderneem –na die Republiek van Somalië. Ek het uiteindelik per boot

terug huis toe gevaar. O! Dit was ’n wonderlikegevoel om in Suid-Afrika voet aan wal

te sit!

Leerdertaakkaart (vervolg)

Leerdertaak

19

Die binnekant van die AardeAktiwiteitAAsssseesssseerriinngg66


Die tabel en vrae oor die a Korrekte voltooiing van die tabel:konsentriese lae van die Aarde – Daar behoort korrekte inligting oor elke laag te wees.

– Die kors is die dunste laag.– Die binnekern is die warmste laag.

Die speeldeegmodel van die Aarde a Die model behoort sferies te wees.a Die lae moet konsentries wees, met die binnekern heel

binne, gevolg deur die buitekern, die mantel en die dun aardkors heel buite.

Tekening van die uitgesnyde deel Die tekening moet: van die binnestruktuur van die Aarde a duidelik geteken wees en die dikte van al die lae min of

meer korrek toona korrekte byskrifte hêa wys dat dit ’n uitgesnyde gedeelte isa ’n gepaste opskrif hê.

Hoe groot is die Aarde? a Korrekte bewerkinge (met 40 km as die dikte van die aardkors):

– radius = 6 490 km– deursnee = 12 980 km– omtrek = 40 794,28 km– 424,94 dae

Skryfstuk oor die reis al langs die Die skryfstuk moet die volgende verduidelik: ewenaar rondom die Aarde a voorbereidings vir die reis, byvoorbeeld wat ’n mens vir

die reis sal nodig hêa wat jy verwag om tydens die reis te ondervind,

byvoorbeeld die soort weer, ander fisiese en politieke kenmerke van die Aarde, soos watter riviere, berge, lande en mense sal jy verwag om tydens die reis teë te kom

a

Vind meer uit oor ons tuisplaneet

A. Ons het vulkane op ons planeet1. Hersien die vorige aktiwiteit en maak seker leerders verstaan die

volgende:A Die Aarde se kors is baie dun en het swak plekke daarin.A Dit is baie warm binne-in die Aarde.A Die laag onder die aardkors is gesmelte rots en is verskriklik warm.

2. Lei die les oor vulkane in deur die apparaat op te stel om ’n vulkaansoos in die diagram te demonstreer.

20

• Daar is swak plekke in die Aarde se dun kors.• ’n Vulkaniese uitbarsting gebeur deur openinge in hierdie swak

plekke.• ’n Vulkaniese uitbarsting gebeur wanneer warm lawa van

gesmelte rots (magma) of vulkaniese as net onder die aardkors deur ’n opening in die kors se swak plekke uitskiet.

• Hierdie uitbarsting gebeur as gevolg van hitte en druk van binne-in die Aarde.

Kurkprop met gaatjie daarin

Watervlak

Klein glaspilbotteltjie

Draadgaas

Driepootstaander

Spiritusbrander

Demonstrasie om te wys hoe ’n vulkaan werkAAN DIE

ONDERWYSER

Gebruik ’n klein glaspilbotteltjie.

Maak dit propvol water en druk dan

die kurk goed in. Gebruik ’n snesie

om enige water wat by die gaatjie

uitkom, af te vee. Begin dan om die

water te verhit. Wanneer die water

in die pilbotteltjie begin kook, styg

die druk in die bottel en water en

stoom begin soos ’n vulkaan by die

gaatjie uitborrel.

Onderwysertaak

Aktiwiteit 77

Sleutelbegrippe

3. Stel die vrae hieronder terwyl leerders waarneem wat gebeur:(a) Wat gebeur met die water?(b) Wat kom by die opening uit?(c) Waarom gebeur dit?

21

lyk of diehoof weer ’nuitbarsting

het!

Berg St Helen

4. Bespreek die antwoorde en stel terme soos die volgende bekend:* verhitting, kook, druk, bars nou en dan uit, stoom.5. Vra aan leerders of hulle van enige werklike situasie weet waarin

sommige van hierdie prosesse plaasvind.6. Wys vir leerders die prent van Berg St. Helen (sien bladsy 52).7. Lees oor en bespreek die vulkaniese uitbarsting van Berg St Helen

terwyl leerders in hul eie kopieë volg (sien bladsy 52–56).8. Wys vir leerders waar Berg St Helen op die wêreldkaart (of op hul

papiermodel van die Aarde) is.

Leerdertaak Lees en bespreek die vulkaniese uitbarsting van Berg St Helen.

22

Hitte van die middelpuntvan die Aarde

Aard-kors

Hoofopening

Sy-opening

Stoom, as enlawa

Krater

Baie warmgesmelte rots

Keël

Warmlawa

Onderwysertaak Onderwyser se afskrif

Binne-in ’n vulkaan

1. Gebruik die groot diagram van ’n vulkaan (bladsy 58) en verduidelikhoe ’n vulkaan werk. Gebruik terme soos opening in die aardkors,gesmelte rots (magma), warm lawa, vulkaniese as, ens.

2. Gee aan leerders die taakkaart “Vergelyk ’n demonstrasie van ’nvulkaan en ’n regte vulkaan” (bladsy 59).

3. Leerders kan oor ander vulkane lees (sien bladsy 57).

Leerdertaakkaart

Vergelyk ’n demonstrasie van ’n vulkaan en ’n regtevulkaan

1. Skryf byskrifte by die diagramme en vul die tabel hieronder in.

2. Beskryf wat in ’n regte vulkaniese uitbarsting gebeur.

Vulkaniese uitbarsting

Vandag het ons van vulkaniese uitbarstings geleer.

Ek het geleer dat daar swak plekke bekend as openinge op die Aarde se dun kors is waardeur vulkane uitbars.

Ek het ook geleer dat hitte en druk veroorsaak dat warm lawa bekend as magma uit gesmelte rots van net onder die aardkors by hierdie openinge uitskiet.

Nog iets wat ek geleer het, is mense woon naby vulkane, want die grond is ryk aan minerale en hulle kan gesaaides daar plant.

Laastens het ek geleer dat Vulkane enige tyd kan uitbars. Party wag om uit te bars, terwyl ander dood is.

23

Kurkprop metgaatjie daarinWatervlakKleinglaspilbotteltjieDraadgaasDriepootstaanderSpiritusbrander

Vrae Demonstrasievulkaan Regte vulkaan

Waar kom die hitte vandaan? vlam middel van die Aarde

Wat bars uit die opening? warm water en stoom stoom, as en warm lawa

Wat veroorsaak die uitbarsting? hitte hitte en druk

Leerdertaak

Hitte van die middelpuntvan die Aarde

Aard-kors

Hoofopening

Sy-opening

Stoom, asen lawa

Krater

Baie warmgesmelterots

Keël

Warmlawa

24


Diagramme en skryfwerk Vergelyk ’n demonstrasie van ’n vulkaan en ’n regte vulkaana Die diagramme moet die korrekte byskrifte hê.a Die tabel moet ordentlik voltooi wees – dit moet duidelike

begrip toon van wat in ’n demonstrasie van ’n vulkaan en in’n regte vulkaan gebeur.

Skryfwerk oor wat in ’n regte a Die skryfwerk moet aandui dat die leerder ’n vulkaniese vulkaan gebeur uitbarsting verstaan – dat hitte en druk die warm lawa van

gesmelte rots (magma) aanhoudend na bo druk en dat ’n vulkaniese uitbarsting plaasvind wanneer hierdie warm lawa deur die opening in die swak plek in die aardkors ontsnap.

Projek: Verdere leeswerk en die Leerders moet wys hulle verstaan die leesstukke deur die skryf van sinne oor vulkane volgende te doen:Die maak van ’n sigsag-boekie a Dui die plek van die vulkaniese uitbarsting korrek op die oor vulkane papiermodel van die Aarde aan en gebruik die regte byskrifte

a Skryf goeie sinne met inligting oor die groep se vulkaana Maak ’n aantreklike en informatiewe sigsag-boekie oor hul

vulkaana Ens.

AAN DIE

ONDERWYSER

Leerders kan die

leesstukke oor ander

vulkane vir hul projek

gebruik (sien bladsy 57)

of hulle kan navorsing

oor ander vulkane in die

biblioteek doen.

Leerdertaak


Leerdertaakkaart – Projek1. Doen navorsing oor enige vulkaniese uitbarsting wat op een of ander

plek op Aarde plaasgevind het.2. Vind die volgende uit en skryf dit neer:

(a) Waar en wanneer het hierdie vulkaniese uitbarsting gebeur?(b) Wat was die sigbare uitwerking daarvan?(c) Is daar enige goeie dinge oor hierdie vulkaan?Skryf die sinne oor elke aspek van die vulkaan op ’n aparte bladsyneer.

3. Maak jou eie boekie oor die vulkaan waaroor jy navorsing gedoen hetdeur jou bladsye met sinne aanmekaar te heg. Moenie vergeet om jounaam en ’n inhoudsopgawe te skryf nie.

Idees vir die boekie:

Foto van die vulkaan, wêreldkaart waarop die plek aangedui is, besonderhede oor die vulkaan in volsinne met prente wat daarby pas.

A. Ons het vulkane op ons planeet

B. Ons het minerale uit die aardkors in ons lewe nodig• Minerale wat vir nuttige goed soos horlosies en juweliersware

gebruik word, kom uit die aardkors.• Minerale wat goed vir ons liggaam is, kom uit rotse en grond wat

in die aardkors is.

1. Verduidelik die term mineraal. ’n Mineraal is ’n natuurlike stof waarvanrotse gemaak is.

2. Verduidelik dat die Aarde se kors uit rotse en grond bestaan. Dit bevatminerale soos goud, diamante, klei, sout, silwer, ens.

3. Laat leerders die taakkaart oor minerale en die feiteblad voltooi(bladsy 64).

Leerdertaakkaart

Soveel dinge kom uit die Aarde se dun kors

1. Kyk na die prent van Arthur Mofekate met al die minerale wat uit dieaardkors kom, wat nuttig vir hom is (bladsy 62–63).

2. Lees eers die feiteblad oor minerale en vul dan die oop ruimtes in.3. Skryf ses sinne oor waarom die Aarde se kors en die minerale daarin

belangrik vir ons is. Voorbeeld:(a) Ek het uitgevind dat ons die minerale in die aardkors nodig het.

(b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

(c) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

(d) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

(e) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

(f) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

25


Voltooiing van tabel oor a Daar behoort korrekte inligting van die feiteblad te wees oor minerale waarvandaan die minerale kom.

Die skryf van sinne oor minerale Die sinne moet aandui:a wat die mineraal is.a waarvandaan die mineraal kom.a Daar behoort korrekte inligting van die feiteblad te wees oor

waarom ons daardie spesifieke mineraal nodig het.a Verskaf ’n goeie opskrif.

B Ons het minerale uit die aardkors in ons lewe nodig

Onderwysertaak

Leerdertaak


Sleutelbegrippe

26

PERIODE 1Aktiwiteit 1• Kies ’n vorm wat die

meeste soos die vorm vandie Aarde lyk enverduidelik eie keuse

• Maak papiermodel vandie Aarde (± 50 min)

PERIODE 2Aktiwiteit 2• Plaas vastelande en kleur

in• Bespreking oor die Aarde

wat hoofsaaklik metwater bedek is (± 50 min)

PERIODE 3Aktiwiteit 3• Lees en beantwoord vrae

oor die gasse wat lugvorm (± 50 min)

PERIODE 4• Kyk na die lae van die

atmosfeer en beantwoordvrae daaroor (± 50 min)

PERIODE 5• Lees oor hoe kosbaar lug

is en hoe ons dit besoedel• Beantwoord vrae en skryf

lofgedig oor lug (± 50 min)

Periode 6Aktiwiteit 4• Kyk na die fisiese

kenmerke van die Aarde• Lees oor en vergelyk die

Aarde en die Son (± 50 min)

PERIODE 7Aktiwiteit 5• Lees oor die nege planete

en rangskik dit (± 50 min)

PERIODE 8• Interpreteer ’n tabel oor

die planete in diesonnestelsel (± 50 min)

PERIODE 9Aktiwiteit 6a• Hersien die Aarde se

uiterlike kenmerke enbegin dink oor diebinnestruktuur (aktiwiteitmet Astro-lekkers)(± 50 min)

PERIODE 10Aktiwiteit 6b• Kyk na die diagram van

die Aarde sebinnestruktuur

• Lees daaroor en vul ’ntabel in (± 50 min)

PERIODE 11Aktiwiteit 6b (vervolg)• Maak die speeldeegmodel

van die Aarde• Teken die uitgesnyde deel

van die model (± 50 min)

PERIODE 12Aktiwiteit 6c• Verduideliking van

terminologie oor diemeting van sirkels

• Leerders doenberekeninge en skryf oorhul denkbeeldige reislangs die ewenaar om dieAarde (± 50 min)

PERIODE 13Aktiwiteit 7• Demonstrasie van vulkaan

met leerders watwaarneem en vraebeantwoord

• Bekendstelling vanterminologie oor ’nvulkaniese uitbarsting(± 50 min)

VOORGESTELDE WERKSKEMA

DIE AARDE EN DIE RUIMTE: GRAAD 7

PERIODE 14• Lees oor en bespreek die

St Helen-vulkaan (± 50 min)

PERIODE 15• Verduideliking van hoe ’n

regte vulkaan gebeur• Voltooi taakkaart oor

vergelyking vandemonstrasie van ’nvulkaan en ’n regtevulkaan (± 50 min)

PERIODE 16• Skryf oor wat in ’n regte

vulkaniese situasiegebeur (± 50 min)

PERIODE 17• Projek:

Kort navorsing oor ’nvulkaan en wys leerdershoe om ’n sigsag-boek temaak (± 50 min)

PERIODE 18• Leerders voltooi hul

skryfwerk en maak hulsigsag-boeke (± 50 min)

PERIODE 19Aktiwiteit 7b• Stel minerale bekend• Voltooi taakkaart oor

minerale (± 50 min)

Totale tyd om die aktiwiteite in hierdie leerprogram af te handel = 19periodes @ 50 minute per periode = 950 min = byna 16 uur. Dit is omtrent4 weke se werk. (Aanbevole tyd per week vir Natuurwetenskappe is 4 uur.)

32

GROENLAND

NOORD-AMERIKA

New YorkLos Angeles

SUID-AMERIKA

EWENAAR

Stille Oseaan

Buenos Aires

Atlantiese Oseaan

Suidsee

33

EWENAAR

Atlantiese Oseaan

Atlantiese Oseaan

ANTARKTIKA

Noordelike Yssee

Moskou

ASIËEUROPA

Stille Oseaan

Kaapstad

Jerusalem

Mekka

JohannesburgDurban

Indiese Oseaan

Sydney

Hongkong

Perth

Nieu-Seeland

dit is wat onsinasem.

hierdie gasse issaam

gemeng.

34

20% suurstof

1% argon enander gasse

minder as 1%koolstofdioksied

78% stikstof

Aktiwiteit 3 – LeesstukDie Aarde se atmosfeer is ’n mengsel gasse

Die lug wat ons inasem, is ’n mengsel gasse wat die Aarde in lae omring.Lug hou die Aarde se oppervlak teen net die regte temperatuur om lewete ondersteun. Hierdie lae lug en ander gasse word die Aarde seatmosfeer genoem.

Die lug wat ons inasem, bevat die volgende:A waterdampA dampe wat koolwaterstof genoem word, wat van motoruitlaatstelsels,

fabrieke en vure komA stofdeeltjiesA ander gasse in baie klein hoeveelhede, byvoorbeeld osoon, argon,

neon, helium en kripton.

Lug en lewende dingeA Ons kan lug nie sien of proe nie.A Ons kan veranderinge in lugtemperatuur op ons vel waarneem.A Ons kan die lug om ons voel beweeg.A Ons kan lug as wind hoor beweeg.

Sonder lug sal daar geen lewe op Aarde wees nie.

Mense kan omtrent ’n maand lank sonder kos oorleef, en ’n paar dae sonder water, maar ons kan nie langer as ’n paar minute sonder lug oorleef nie.

Alle lewende dinge het lug nodig. Alle diere en ook plante “haal asem” en gebruik suurstof en gee koolstofdioksied af om aan die lewe te bly.

35

Grafiekpapier

36

Aktiwiteit 3 – Lug en lewende dinge

Waarom asem ons lug in?Wanneer ons inasem, gaan lug na ons longe. Die suurstof in die lug gaanin die bloedvate wat ons longe omring. Die suurstof word deur bloed naelke sel in ons liggaam geneem. Hier word die suurstof gebruik om kos indie selle af te breek en dit stel die energie wat in kos gestoor word, vry.

Ons het energie nodig om te beweeg, dink, asem te haal, te werk en tespeel. Nadat die energie vrygestel is, word koolstofdioksied afgeskei endeur die bloed terug na die longe geneem. Die koolstofdioksied word indie longe vrygestel, dit meng met die lug en word uitgeasem.

Alle plante en diere gebruik suurstof en skei koolstofdioksied af om dieenergie om te groei en ontwikkel, te lewer.

Plante gebruik egter ook koolstofdioksied uit die lug om kos te maak.Plante neem koolstofdioksied uit die lug, water uit die grond en energie uitsonlig om kos te maak. Hierdie proses word fotosintese genoem.

Fotosintese beteken “om met lug te maak”. Die kos wat plante maak,word stysel genoem. Wanneer ons kos wat stysel bevat, soos mieliepapen aartappels eet, is die stysel deur die mielieplant en die aartappelplantgemaak.

Gedurende fotosintese skei plante suurstof in die lug af.

Lees oor lug en lewende dinge en bespreek die volgende vrae in julgroepe:1. Waarom is suurstof noodsaaklik vir alle lewende dinge?2. Hoe word suurstof na elke sel in ons liggaam gedra?3. Waarvoor gebruik plante koolstofdioksied?4. Waarvandaan kry plante koolstofdioksied?

Leerdertaak

IONOSFEERHierdie laag absorbeergevaarlike sonstrale.Radiogolwe van die Aardebereik hierdie laag en wordteruggekaats na verskillendedele van die Aarde waar ditdeur mense se TV’s en radio’sopgevang word. Dit is hoeradioprogramme deur diewêreld uitgesaai word.

MESOSFEERHierdie laag is baie koud (–100 ºC) en beskerm die Aardeteen rotse (meteore) en stof watdie atmosfeer uit die ruimtebinnedring.

STRATOSFEERHierdie laag is soos ’n skerm. Ditbeskerm die Aarde en lewendedinge teen die Son se gevaarlikestrale.

TROPOSFEERHierdie laag bevat al die lug wat onsvir asemhaling nodig het. Alle plante endiere lewe in hierdie laag. Hierdie laagbevat waterdamp en wolke en dit iswaar ons verskillende soorte weeraantref. Die gasse waaruit die Aarde seatmosfeer bestaan, raak al hoe minderhoe verder ’n mens van die Aarde gaan,totdat daar geen atmosfeer in die ruimteis nie.

Die helfte van die atmosfeer is hieronder.

37

Aktiwiteit 3b – Lae van die atmosfeer

38

WAT BESOEDEL ONS LUG?

Hierdie prent toon al dieverskillende dinge wat die lugbesoedel. Die besoedelde lugword oor en oor gebruik.

Aktiwiteit 3c – Lae van die atmosfeer

Die lug is kosbaarDie Aarde se lug is die enigste lug wat ons het. Dit is dieselfde lug watons voorouers ingeasem het. Dit is dieselfde lug wat dinosourusse eensop 'n tyd ingeasem het.

Ons asem dieselfde lug in wat ons honde en katte inasem. Die lug watons inasem, is ook dieselfde lug wat deur ons motorenjins enfabriekskoorstene en die plante daarbuite gegaan het.

Dieselfde lug word oor en oor gebruik, want dit is die enigste lug wat onshet. Ons kan nêrens anders nog lug kry nie.

Wanneer ons die lug met motorenjins en fabrieke vuil maak, noem ons ditlugbesoedeling.

LugbesoedelingOns sê die lug is besoedel wanneer dit vuil word. Stowwe wat die lug vuilmaak, word op baie verskillende maniere gemaak:

• Ons verbrand fossielbrandstowwe (steenkool en olie) in kragsentralesom energie op te wek.

• Wanneer ons in fabrieke dinge maak wat verbrand of verhit moet word.

• Wanneer ons met voertuie wat altyd gasse afskei, ry.

• Wanneer ons rommel en motorbande verbrand.

• Wanneer ons gras, die veld en bome brand.

Sterk sonlig reageer met voertuie se uitlaatgasseen dit kan giftige gasse maak. Soms kan onshierdie gasse sien en ruik. Dit het 'n bruinkleur enons noem dit rookmis. Rookmis is gevaarlik virplante en diere.

Aktiwiteit 4 – Leesstuk

Die Aarde is ’n planeetDie Aarde is ’n planeet. Dit is balvormig en beweeg in ’n wentelbaan in dieruimte rondom die Son. Dit kry hitte en lig van die Son. Dit is die enigsteplaneet wat, sover ons weet, lewende dinge soos plante en diere daarophet. Dit bestaan uit rots, terwyl ander planete uit rots en gas bestaan.

Die Son is ’n sterDie Son is ’n ster, nie ’n planeet nie. Dit is ’n enorme bal baie warm gasse.Dit skei lig en hitte af. Dit is die naaste ster aan die planeet Aarde. Onskry lig en hitte van ons plaaslike ster, die Son. Dit is meer as ’n honderdkeer groter as die Aarde. Die Son het nege planete, insluitend die Aarde,wat in die ruimte om dit beweeg.

Leerdertaak – Aktiwiteit 41. Voltooi die volgende tabel om die Aarde en die Son te vergelyk.

Vrae Aarde Son

1. Is dit ’n planeet of ’n ster?

2. Waarvan is dit gemaak?

3. Stel dit hitte en lig vry?

4. Watter een is die grootste, die Aarde of die Son?

5. Kan ons daarop oorleef?

2. Skryf sinne waarin jy die verskil tussen die Aarde en die Son beskryf.(Gebruik die tabel om jou te help.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

39

Die Aarde Die son

40

Die nege planete in ons sonnestelselAlle prente met vergunning van NASA

Die vier mane van Galilei

Jupiter het 16 bekende mane, maar vier is groter asdie res en kan maklik met ’n verkyker gesien word.Hulle staan bekend as die “mane van Galilei”, naaanleiding van die ontdekker Galileo. Lo, omtrentdieselfde grootte as ons maan, gooi ’n skaduweeop Jupiter in die hoofprent. Dit gee ’n idee vanJupiter se grootte.

JupiterDit is die grootte van die Aarde in vergelykingmet JupiterDeursnee 142 800 kmMassa 318 Aarde se massaAfstand van die Son 800 miljoen kmAantal mane 16Rotasietydperk lengte van dag in Aard-ure

9,8Tyd om om die Son te beweeg

lengte van jaar in Aard-jare 11,9

Jupiter is die grootste van die gasreuse. Die witwolke wat ons sien, is teen ’n temperatuur van–153 ºC en bestaan uit ammoniak-yskristalle. Laer afword die wolke rooi en bruin gekleur deur organiesesamestellings en chemikalieë soos swael. ’nWindspoed van meer as 400 km/h is algemeen.Daar word gedink dat die Groot Rooi Kol ’n langlewende orkaan is wat groter as die Aarde is.Jupiter het moontlik ’n rots- of yskern omring deurvloeibare waterstof waarin helium opgelos is.

41

Aarde Ons TuisplaneetDeursnee 12 750 kmAfstand van die Son

150 miljoen kmRotasietydperk lengte van dag

in Aard-ure 23,93

Tyd om om die Son te beweeglengte van jaar in Aard-dae 365,24

MercuriusDeursnee 4 878 kmMassa 0,06 Aarde se massaAfstand van die Son 60 miljoen kmAantal mane geenRotasietydperk lengte van dag in Aard-

dae 58,7Tyd om om die Son te beweeg

lengte van jaar in Aard-dae 88

By die ewenaar dit is warm genoeg om lood tesmelt. By die pole is daar kraters met ys met ’ntemperatuur van tot –150 ºC. Mercurius hetgeen atmosfeer nie.

Uranus

Deursnee 51 118 km

Massa 14,5 Aarde se massa

Afstand van die Son 3 000 miljoen km

Aantal mane 15

Rotasietydperk lengte van dag in Aard-ure 17,9

Tyd om om die Son te beweeglengte van jaar in Aard-jare 84

Uranus toon ’n byna saai groen “oppervlak”van wolke in ’n koue (–197 ºC) atmosfeer vanwaterstof, helium en metaan. Onder die wolke isUranus hoofsaaklik (85%) ys.

42

VenusDeursnee 12 104 km

Massa 0,8 Aarde se massa

Afstand van die Son 104 miljoen km

Aantal mane geen

Rotasietydperk lengte van dag in Aard-dae

243

Tyd om om die Son te beweeg

lengte van jaar in Aard-dae

225

Venus is ’n warm en onvriendelike planeet. ’nAtmosfeer van koolstofdioksied wat 90 keer so digsoos die Aarde s’n is, hou die oppervlak warm genoegom lood te smelt. Wolke van swaelsuur verskuil dieoppervlak.

SaturnusSoos Jupiter, is Saturnus is ’n gasreuswat hoofsaaklik uit waterstof en heliumbestaan. Sy beroemde ring bestaaninderwaarheid uit duisende smal ringewat uit klonte ys en rots so klein soosstofkorrels en so groot soos ’n minibusbestaan.

Deursnee 120 660 kmMassa 95 Aarde se massaAfstand van die Son 1 400 miljoen kmAantal mane 18Rotasietydperk lengte van dag in Aard-ure 10,2Tyd om om die Son te beweeg


43

MarsDeursnee 6 787 kmMassa 0,1 Aarde se massaAfstand van die Son

240 miljoen kmAantal mane 2, Phobos en DeimosRotasietydperk lengte van dag in Aard-ure 24.62Tyd om om die Son te beweeg

lengte van jaar in Aard-dae 687

Die atmosfeer van Mars is 100 keer minder dig asdie Aarde s’n en bestaan hoofsaaklik uit koolstof-dioksied, met spore van waterdamp. In die winterdaal die temperatuur tot –125 ºC, wat Mars sybekende wit “yskappe” gee. In die somer kan dietemperatuur by die ewenaar 20 ºC bereik. Dieplaneet se rooierige kleur word veroorsaak deuryster in die grond. Bakteriese lewensvorme konmoontlik eens op ’n tyd op Mars bestaan het.

NeptunusDeursnee 49 528 kmMassa 17 Aarde se massaAfstand van die Son 4 500 miljoen kmAantal mane 8Rotasietydperk lengte van dag in Aard-ure

19,1Tyd om om die Son te beweeg


Neptunus is nog ’n “ysreus” soos Uranus en selfskouer (–225 ºC). Sy blouerige atmosfeer van water-stof en helium toon soms donker kolle, en dit ismoontlik die winderigste plek in die sonnestelsel,met stormwinde met ’n snelheid van tot 1 400 km/h.

PlutoDeursnee 2 300 kmMassa 0,0025 Aarde se massa Afstand van die Son 4 400 tot 7 400 miljoen kmAantal mane 1Rotasietydperk lengte van dag in Aard-dae 6,4Tyd om om die Son te beweeg


Pluto is die kleinste van al die planete, en gewoonlik diemees afgeleë en koudste. Teen –233 ºC is diepienkerige oppervlak bedek met ryp van metaan enstikstof. Pluto se gryserige maan Charon is net 19 400km ver, en meer as die helfte van Pluto se deursnee.

44

DIE SONNESTELSEL

46

Planeet Afstand van die Grootte van die Aantal Ander kenmerkeSon (kilometer) planeet (deursnee mane

in kilometer) bekend

Mercurius 60 000 000 km 5 000 km 0 Dit lyk soos ons maan.

Venus 104 000 000 km 12 000 km 0 Dit is die helderste planeet.

Aarde 150 000 000 km 13 000 km 1 Dit is die enigste planeet waarop daar, sover ons weet, lewe is.

Mars 240 000 000 km 7 000 km 2 Dit staan bekend as die rooi planeet.

Jupiter 800 000 000 km 143 000 km 16 Dit het ’n rooi kol en ’n streepagtige voorkoms.

Saturnus 1400 000 000km 120 000 km 18 Daar is ’n stel ringe om hierdie planeet.

Uranus 3 000 000 000km 52 000 km 15 Dit lyk groen. Dit bestaan omtrent heeltemal uit ys.

Neptunus 4 500 000 000 km 50 000 km 8 Dit lyk blou.

Pluto 5 900000 000 km 2 000 km 1 Ons weet baie min van hierdie planeet.

Feiteblad – Die Planete

Leerdertaakkaart – Aktiwiteit 5

Die sonnestelselGebruik die planete-feiteblad en beantwoord die volgende vrae:

1. Skryf al die planete se name op die tekening van die Son en sy familieplanete (sonnestelsel).

2. Voltooi die volgende:

• Die warmste planeet is . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Die koudste planeet is . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Die grootste planeet is . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Die kleinste planeet is . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Die planeet wat die naaste aan die Son is, is . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Die planeet wat die verste van die Son is, is . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Die planeet wat 365¢ dae neem om rondom die Son te beweeg, is

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Die planeet wat die langste neem om rondom die Son te beweeg, is

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3. Gebruik nou die inligting oor afstande van die Son om die volgende te

bereken:

(a)Hoe ver is ons planeet van Mercurius? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . km.

(b)Hoe ver is ons planeet van Pluto? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . km.

(c)Hoe ver is ons planeet van Mars? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . km.

47

Die sonnestelsel

Aktiwiteit 6 – Die binnekant van die Aarde

Die Aarde se binnekernDie binnekern is heel in die middel van die Aarde. Dit is ’n baie digte laagwat uit metale soos yster en nikkel bestaan. Die temperatuur van diebinnekern bereik ongeveer 5 000ºC. Yster en nikkel smelt gewoonlik teenhierdie temperatuur. Die enorme druk op hierdie diepte druk die yster- ennikkeldeeltjies egter so dig saam dat dit solied bly.

Die yster in die binnekern verduidelik moontlik waarom daar ’n magnetieseveld om die Aarde is. Wetenskaplikes dink die yster veroorsaak ’n effeksoortgelyk aan die magnetiese veld rondom ’n magneet.

Die dikte (radius) van die middelpunt van die binnekern na die buitenstedeel daarvan is omtrent 1 300 kilometer.

Die binnekern begin op ’n diepte van omtrent 5 150 kilometer onder dieaardoppervlak.

Die Aarde se buitekernDie buitekern omring die binnekern. Die buitekern bestaan ook uit yster ennikkel. Hierdie laag is ook baie warm. Die temperatuur in die boonste deelis ongeveer 2 200º C, maar naby die binnekern is die temperatuur amper5 000º C. Hierdie ontsaglike hitte veroorsaak dat die yster en nikkel in diebuitekern smelt. Ons sê dit is gesmelt. Dit beteken dit is soos ’n baiewarm vloeistof.

48

kors

49

RESEP vir SPEELDEEGBestanddele

1 koppie meel

1 koppie water

1 eetlepel olie

1 teelepel kremetart

1 teelepel voedselkleursel

™ koppie sout

Metode1. Sit al die bestanddele saam in ’n kastrol.2. Kook die mengsel teen ’n matige hitte totdat

dit soos pap dik raak (omtrent 3 minute).3. Wag tot die mengsel afkoel en rol dit in ’n

bol. (Sit eers meel aan jou hande.)4. Bêre die deeg in ’n plastieksak in die yskas.

L.W.: vir die maak van die speeldeegmodelvan die Aarde sal jy vier verskillende kleurenodig hê:1. Gewone wit deeg (geen voedselkleursel

nie) vir die kors.2. Geel deeg (voeg geel voedselkleursel by)

vir die mantel – jy het dus baie nodig.3. Oranje deeg (voeg oranje

voedselkleursel by) vir die buitekern4. Rooi deeg (voeg rooi voedselkleursel by)

vir die binnekern.

Die buitekern is omtrent 2 250 kilometer dik en is omtrent 2 900 kilometeronder die aardoppervlak.

Die Aarde se mantelDie mantel is die laag van die Aarde wat bokant die buitekern is. Diemantel vorm die grootste deel (omtrent 80%) van die Aarde. Die Aarde semantel bestaan uit soliede en gesmelte rots wat saamgemeng is (magma).Die mantel is effens sag en loperig, want dit is warm. Ons sê dit is“plasties”, want dit kan buig en van vorm verander. Dit beteken nie dat ditplastiek is nie, maar dit kan hom soos plastiek gedra.

Die mantel is omtrent 2 900 kilometer dik.

Die Aarde se korsDie Aarde se kors is die dun buitenste laag van die Aarde. Alle lewe opAarde bestaan op, in of binne ’n paar honderd meter bokant die kors. Diekors is solied. Dit is nie “plasties” of gesmelt soos die ander lae nie.

Die kors bestaan uit drie verskillende soorte soliede rots: stolrots,sedimentgesteente en metamorfegesteente. Hierdie rots bevat hoofsaakliksuurstof en silikon (sand). Ander algemene minerale in die aardkors isaluminium, yster, kalsium, sodium, potassium en magnesium. Ons kry ookedelmetale soos goud in die kors.

Die kors is dun, soos die skil van ’n appel. Dit is baie dunner as die anderlae van die Aarde. Die gemiddelde dikte is net omtrent 8 kilometer.

Die deel van die kors onder die oseane, wat oseaankors genoem word, isook dun (minder as 10 km). Oseaankors bestaan hoofsaaklik uit silikon,suurstof, yster en aluminium.

Die kors onder die vastelande, wat kontinentale kors genoem word, isomtrent 32 kilometer dik. Onder die berge is die kontinentale kors dikkeras 32 kilometer.


B. Binnekant die Aarde1. Lees oor die verskillende lae binne-in die Aarde en vul die tabel

hieronder in.

2. Gebruik speeldeeg en maak ’n model van die Aarde.Gebruik die volgende kleure:rooi speeldeeg om die warm binnekern voor te steloranje speeldeeg om die buitekern voor te stelgeel speeldeeg om die mantel voor te stelwit speeldeeg om die aardkors voor te stel.

3. Sny die model met garing middeldeur sodat jy binne-in kan sien.4. Sny dit nou in kwarte.5. Hou drie kwarte bymekaar.6. Teken hierdie uitgesnyde gedeelte van jou model en skryf byskrifte by

die lae van die Aarde.

50

Naam van Aarde se laag Binnekern Buitekern Mantel Kors

Dikte in km (ongeveer)

Posisie waar dit gevind word

Sny die modelmet ’n stukkiegaringmiddeldeur.

Dit is wat jy kry ...

Rol die rooi deeg in ’n bal om diewarm binnekern voor te stel. Bedekdie rooi bal met ’n laag oranje deegom die warm buitekern voor te stel.

Bedek die oranje laagmet ’n laag geel deegom die mantel voor testel.

Sit die finale laag witdeeg op om die Aardese kors voor te stel.

51


C. Hoe groot is ons Aarde?

1. Bereken die radius van die Aarde (sy dikte van die middelpunt na die rand). . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2. Bereken die deursnee van die Aarde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Bereken die omtrek van die Aarde (omtrek = (∏ = 227

) deursnee). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Bereken hoeveel dae dit jou sal neem om om die Aarde se omtrek te loop. (Jy sal heelpad om

die ewenaar loop.) Jou stapspoed is 4 km/h. Jy moet dag en nag loop (24 uur per dag).

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Skryftaak Aktiwiteit 6 – Hoe groot is ons Aarde?Verbeel jou jy moet al langs die ewenaar om die Aarde reis. Beskryf jou tog.

Let Wel: Jy kan jou atlas gebruik om te kyk deur en verby watter plekke jy sal reis. Gebruik ookwat jy in Sosiale Wetenskappe oor die toestande in die ekwatoriale streke geleer het.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

52

BERG ST HELEN was soos ’n tydbom, tikkend na“selfvernietiging”. Sewe weke voor dieuitbarsting het die wêreld gehoor die berg is

’n gevaar, want as en stoom het uit die spits vandie berg begin stroom. Berg St Helen is gewoonlikmet lae ys en sneeu bedek. Dit is in diesuidwestelike deel van Washington in Amerika.Dit is ’n pragtige gebied met digte woude,vloeiende strome, ryk landbougrond en naby aanstede.

Die mense het angstig gewag terwyl hulle kleinuitbarstings en aardbewings van Berg St Helenervaar het. Dae en weke het sonder ’n rampverbygegaan en mense het begin ontspan. Elkenou en dan het die vulkaan die aarde geskud endie stoom en as het verskyn, maar baie mense hetgedink die berg begin kalmeer. Toe let hulle opdie noordelike kant begin uitbult en word groter.

Die uitbarsting begin“Hier is dit ...” Met daardie opgewonde woordehet David Johnston, ’n geoloog van die VSAGeologiese Opname, die einde van die kalmte endie begin van die ramp aangekondig. Hy was sesmyl ver van Berg St Helen by ’n wetenskaplikestasie teen die hang van ’n ander berg. Hy hetBerg St Helen bestudeer en dit vir enige verande-ringe of uitbarstings dopgehou.

Dit was sy laaste woorde. Die uitbarsting wathy aangekondig het, was kragtig en het by diekant van die berg uitgekom. Rooiwarm rotse en

stomende gasse wat teen 400 km per uur beweeghet, het by die berg uitgeskiet. Dit het hom en synavorsingstasie van die kant van die berg na sydood gesleur. Sy liggaam is nooit gevind nie.

Wat het tydens die uitbarsting gebeur?Binne die eerste sekondes van die uitbarsting hetdie kant van Berg St Helen ineengestort. Dit hetveroorsaak dat golwe sneeu in die warm asafstort. Vinnig het 18,4 biljoen kilogram ysgesmelt en omtrent 46 biljoen liter water het ’nmodder- en watervloed gevorm.

Dit het tot ’n ramp gelei en modder, as,gebreekte bome en rotse 30 km ver met die SouthToutle-rivier afgesleur.

Soos ’n monster het die vloed die rivier, paaie,bome, vragmotors, ’n paar motors en karavaneverwoes. Soos wat die vloed verder geswiep het,het ’n miljoen boomstompe op die kruin van diegolf gerol.

Wat mense gesien en ervaar hetOoggetuie 1“Daar’s geen manier, daar’s net geen manier hoeiemand daarbo kan lewe nie.” Die kamp is metmeer as ’n meter as bedek. Die enigste teken vandie kamp is ’n motor se bokant. Dit is vol as.

Die vensters is ingewaai. Ek het die as probeerafblaas, maar dit het opgekook. Die as was nogvuurwarm.

“Dit is waar die dorpie was!” Daar was geen

Wagtend vir die uitbarstingBerg St Helen, Seattle, VSA

53

teken van die huise, geen teken van ’n boom, ’npad of enigiets bekends nie.

Ons het hyskrane van 30 meter hoog omgevalsien lê, stootskrapers omgerol, vragmotorsbegrawe of vernietig, Hier en daar het ons ’nmotor of ’n bakkie met versplinterde ruite gesien.Was daar slagoffers binne-in? Hier lê ’n liggaamlangs ’n stasiewa se oop deur; daar is nog eenagterin ’n vragmotor.

Myle van die South Toutle-riviervallei is ondermodder begrawe, en vloede het deurgestorm enakkers enorme boomstompe chaoties rond-gegooi en ’n trein verwoes.

’n Lawine (sneeustorting) het duisende bome

en puin in die meer geswiep waarvan diewatervlak, met die water van die smeltende ys,omtrent 60 meter gestyg het.

Ooggetuie 2Hulle het om 8:32 vm. op 18 Mei in ’n kleinvliegtuigie direk oor die berg gevlieg.

“Ons het om 7:50 in die oggend opgedaag entwee keer direk oor die krater (die opening in diebokant van die berg) en verskeie keer om dieberg gevlieg,” het Dorothy gesê. “Die ding wat ’nindruk op ons gemaak het, was dat dit nie soos ’naktiewe vulkaan gelyk het nie – meer soos eenwat amper aan die slaap was.”

54

Toe het hulle ’n skrikwekkende toneel gesien:“Ons het ’n finale keer oor die krater gevlieg toeKeith ys teen die berg sien afgly het. Skielik hetdie hele noordelike helfte van die berg beginweggly, direk onder ons! Ek was totaal geskok.Keith het foto’s geneem terwyl stoom onder diesneeu begin uitkom het.”

Toe het sy film opgeraak.“Dit is wat ons lewens gered het, want toe kyk

Keith oor sy skouer en sien die sywaartseuitbarsting begin en besef in watter gevaarlikesituasie ons was. Hy het vir die loods, BruceJudson, gesê ons moes daar wegkom.

“Bruce het versnel. As het uit die berg beginontplof en ’n enorme wolk gevorm. Ons was bangdie aswolk sou ons inhaal. Ons het ooswaartsgevlieg, so ook die wolk. Toe kon ons weerlig in diewolk sien. Keith was bang die weerlig sou dievliegtuig tref. Die loods het suidwaarts gedraai engeduik om spoed te wen.”

Al was die skrikwekkende wolk soos ’nsambreel oor hulle, het hulle uiteindelik ontsnap.

“Dit het my meer as ’n maand geneem om teleer ontspan,” het Dorothy gesê. In haar kopspeel die gedagte oor en oor dat as hulle ’n paarsekondes langer gebly het, die klein vliegtuigiesou omkeer en soos ’n verbrande sprinkaan souval, en hulle sou gesterf het.

“Ek het ’n groeiende vrees ontwikkel vir onsalmal wat op die planeet met sy dun, breekbarekors bo op hierdie ontsaglike hitte en druk lewe.Nooit weer sal ek veilig voel oor hierdie wêreldwaarop ons lewe nie.”

Ooggetuie 3“Daar was geen klank nie, geen klank nie – ditwas soos ’n stilfilm, en ons was almal daarin. Eershet die aswolk ooswaarts geskiet, toe weswaarts,toe het ligter wolke reguit op geskiet.Terselfdertyd het die as op ons begin val. Ek konrotse sien – hulle moes enorm gewees het – watuit die berg gewerp is.

“In desperate haas wat soos stadigebeweging gevoel het, het ons in ses vragmotorsgeklim en langs bergpaaie na veiligheid gejaag.Ons was die gelukkiges. Net die vorige dag hetons aan die noordoostelike deel van die berg –nou ’n dooie, grys hel – gewerk.”

Omtrent 35 km daarvandaan is ’n groep vanvier mans wat bome afgekap het, deur die hitteverswelg. Hulle het probeer wegkom, met hulverskroeide klere wat aan hul gebrande velgekleef het. Een man het in ’n boom geklim omvan die vurige askombers te ontsnap, en sy

liggaam is weke later gevind. Na agt uur het ’nhelikopter die ander drie gered. Twee is in diehospitaal dood.

Ooggetuie 4“Hierdie swart, swart wolk, ’n swartheid wat eknog nooit gesien het nie, het verskyn. En natuurlikhet ons gedink daar gaan ’n geweldige stormwees. Toe kon ons klein druppeltjies op die meersien, en ons het na ons jasse gekyk en gesien onsword nie nat nie. Toe het ons besef dit moes ’nuitbarsting van Berg St Helen wees.

Ons het ons na die kamp gehaas, maar teendie tyd wat ons begin pak het, moes ons flitsegebruik. Die enigste manier waarop ons kon sienwaar om te ry, was deur die kant van die pad tesoek – terwyl ons heeltyd gehoop het niemandhet voor ons in die pad gestop nie.”

Ooggetuie 5’n Dodetal van honderde – selfs duisende – hetop daardie Sondag, 18 Mei, waarskynlik gelyktoe die berg sy binnekant laat uitbars het. Die ashet donker oor die pragtige Yakima-valleigeswiep, oor die koringlande om Moses-meer en’n dorp met die naam Ritzville, en op ander stedeneergedaal. Motors, vragmotors, busse, treine envliegtuie het gestop. Mense wat uit die kerkgekom het, het op pad huis toe gebid. Vulstasies,restaurante en winkels het toegemaak. Die as het’n kragonderbreking veroorsaak. Duisendemense wat op die paaie gereis het, het skuiling inhotelle, skole en huise probeer vind. Jy kon niksvoor jou sien nie, selfs met die motor se ligte.

In die dorp Yakima het dit 9:30 die oggendgelyk asof dit middernag was en straatligte hetheeldag gebrand. Dit het ’n swart Sondaggeword.

Die as het uit fyn vulkaniese glasdeeltjiesbestaan; die wolk self was ’n massa skerp glas.Insekte is dood toe hul liggame in die hitteuitgedroog het. Klein diertjies het gou versmoor.Party voëls het verdwaal, kon nie sien nie, en hetgrond toe geval. Groter diere het amper versmooren eienaardig opgetree. Beeste en bokke en elke(’n groot soort bok met horings) het verwardrondgedwaal.

56

Die lewe en Berg St Helenwas een en dieselfde dingvir Harry Truman, 84. Virmeer as ’n halwe eeu lankhet hy onder diesneeubedekte piek geleef,waar hy ’n gastehuis langsSpirit-meer gebou het.Harry het geweier omverlede Maart, toe dievulkaan net vyf kilometerdaarvandaan ontwaak het,te vlug. “As ek hieruit konkom, sou ek nie ’n dag konlewe nie. Nie ’n dag nie ...Ek praat met die berg; dieberg praat met my. Ek isdeel van daardie berg; dieberg is deel van my.” Op18 Mei het St Helen diegastehuis onder honderdevoet as, puin en die hoërwatervlak van Spirit-meerbegrawe, en Harry sewoorde het ’n werklikheidgeword.

Hy het geweier omte gaan

57

VESUVIUSVulkaniese uitbarsting, Italië, 79 n.C.In die jaar 79 n.C. is drie Romeinse dorpe, Stabiae,Herculaneum en Pompeii, vernietig toe ’n vulkaanin Berg Vesuvius uitgebars het. Die dorpe, geleëaan die Baai van Napels, is onder tonnevulkaniese as begrawe.

Pompeii was ’n suksesvolle mark- en hawedorpwaar daar met plaasprodukte handel gedryf is.Die landbougrond was vrugbaar weens dieaanwesigheid van mineraalryke as afkomstig vanvorige uitbarstings van Berg Vesuvius, wathonderde jare lank nie aktief was nie.

Talle inwoners van Herculaneum is lewend deurdie warm as en gas verbrand. Dit is gevolg deurdigte strome ligte rots (wat puimsteen genoemword) en as wat die mense wat daar gewoon het,begrawe het.

HEIMAEYVulkaniese uitbarsting, Ysland, 1973Op 23 Januarie 1973 het die aarde op die eilandHeimaey in Ysland oopgegaan. Lawa het 150meter in die lug opgeskiet. Die mense wat daarwoon, het hulle na die hawe gehaas en is naveiligheid geneem.

Op die aand van die uitbarsting het ’n muurvlammende lawa met ’n gerammel in die lugopgeskiet. In die buitewyke van die dorp het huisein vlamme uitgebars soos dit deur stromegloeiende lawa verswelg is. Mense was nie in staatom hul huise of die eiland van die verswelgendelawa en as te red nie.

Die vulkaniese uitbarsting het vyf maandegeduur. Toe dit uiteindelik tot ’n einde gekom het,was ’n groot deel van die eiland nog met ’nlawagolf van twee kilometer lank bedek. Gelukkighet net een mens omgekom, maar 1 200 huise isvernietig.

MONT PELE’EVulkaniese uitbarsting, Martinique, 1902In 1902 was St Pierre die grootste dorp op die kleinFranse eilandjie Martinique, wat die tuiste vanongeveer 30 000 inwoners was. Die mense watdaar gewoon het, was gewoond aan dierommelende geraas van die 1 379 meter hoë BergPele’e minder as agt kilometer daarvandaan.

Berg Pele’e het sedert 1889 gas vrygestel, maarin April 1902 het die vulkaniese uitbarsting begin.Teen Mei het mense begin bang word toe

stoomwolke en as uit die vulkaan gekom het. Dithet die lug laat donker word en die strate soos ’nsneeukombers bedek. Talle mense het St Pierreverlaat nadat water tydens ’n uitbarsting uit ’nkrater geskiet het. ’n Naburige fabriek en die 23mense wat daar gewerk het, is deur modderweggesleur.

’n Groot, swart uitbarstingswolk het by BergPele’e afgerol en teen ’n skrikwekkende spoed opSt Pierre afgepyl. Die wolk was warm genoeg omglas te smelt. Dit het so vinnig gebeur dat menseonverhoeds betrap is en nie tyd gehad het om teskuil of te ontsnap nie.

Binne sekondes het die wolk almal behalwetwee mense in St Pierre gedood. Ciparis, ’ngevangene in ’n ondergrondse sel, en Leon, dieskoenmaker, was die enigste oorlewendes.

NECADO DEL RUIZVulkaniese uitbarsting, Colombia, 1985Die uitbarsting van die afgesonderde Nevado delRuiz-vulkaan op 13 November 1985 het dienaasmeeste dodelike vulkaniese tragedie van dietwintigste eeu veroorsaak. Die hitte van die as endie gasse wat tydens die uitbarsting vrygestel is,het ’n groot gedeelte van die berg se yskap laatsmelt.

Die water van die smeltende ys het teen dieberg afgestort en tonne taai moddersaamgesleur. Hierdie modder het deur ’nriviervallei naby die dorp Armero gevloei en ’nmoddergolf van 40 meter hoog op die dorp laatafstorm. Ongeveer 21 000 mense in Armero en 1000 in die omliggende dorpies het in die modderomgekom.Die as van vorige vulkaniese uitbarstings het diegrond in die sentrale deel van Colombia verryk enuitstekende landbougrond geskep. Armero, ’ndorp met 23 000 inwoners, was omtrent 50kilometer van die vulkaan geleë. Daar was baiepakhuise waarin rys, katoen en koffie wat in die omgewing gekweek is, geberg is.

Berg NyiragongoVulkaniese uitbarsting, Goma, DemokratieseRepubliek van die Kongo, Januarie 2002Derduisende mense is voor stromende lawe uithierdie groot dorp gedryf toe Berg Nyiragongovroeg vanjaar uitgebars het. Meer as 300 000mense het hul huise verloor en baie het skuiling indie naburige Rwanda gesoek. Die uitbarsting het

Daar was reeds ander ...

58

Onderwyserskaart – Aktiwiteit 7

Hit

te v

an

die

mid

de

lpu

nt

van

die

Aa

rde

Aa

rd-

kors

Ho

ofo

pe

nin

g

Sy-

op

en

ing

Sto

om

, as

en

law

a

Kra

ter

Ba

ie w

arm

ge

sme

lte

ro

ts

Ke

ël

Wa

rmla

wa

Leerdertaakkaart – Aktiwiteit 7Vergelyk ’n demonstrasie van ’n vulkaan en ’n regte vulkaan1. Skryf byskrifte by die diagramme en vul die tabel hieronder in.

2. Beskryf wat in ’n regte vulkaniese uitbarsting gebeur.

59

Vrae Demonstrasievulkaan Regte vulkaan

Waar kom die hitte vandaan?

Wat bars uit die opening?

Wat veroorsaak die uitbarsting?

VULKANIESE UITBARSTINGVandag het ons van vulkaniese uitbarstings geleer.

Ek het geleer dat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ek het ook geleer dat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Nog iets wat ek geleer het, is dat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Laastens het ek geleer dat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

60

Leerdertaakkaart – Aktiwiteit 7b

B. Soveel dinge kom uit die Aarde se dun kors1. Kyk na die prent van Arthur Mofekate met al die minerale wat uit die aardkors kom, wat nuttig vir

hom is (bladsy 62–63).

2. Lees eers die feiteblad oor minerale en vul dan die oop ruimtes in.3. Skryf ses sinne oor waarom die Aarde se kors en die minerale daarin belangrik vir ons is.

Voorbeeld:

(a) Ek het uitgevind dat ons die minerale in die aardkors nodig het.

(b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

(c) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

(d) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

(e) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

(f) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

61

NAAM VAN MINERAAL FEITE DAAROOR

Goud Dit kom van diep binne-in die aardkors. Ons moet diep myne grawe om dit te vind.

Silwer Dit kom uit rotse in die aardkors. Ons moet myne grawe om dit te vind en moet dit uit rotse suiwer.

Sout Dit kom uit seewater. Seewater is souterig as gevolg van minerale wat van die land gespoel het. Ons moet die seewater droogmaak om sout te kry.

Diamante Dit kom uit die Aarde se mantel en word gedurende vulkaniese aktiwiteite na die aardkors opgestoot.

Kalk Dit is sagte rots uit die kors wat uit talle lae dooie seediere en hul skulpe gevorm is.

Steenkool Dit is rots wat uit die liggame van dooie plante en diere gevorm is en onder baie rotslae begrawe is. Ons vind steenkool deur diep myne op sekere plekke in die aardkors te grawe.

Klei Dit is ’n mineraal wat ons in grond vind. Ons vind suiwer klei in sekere dele van die kors. Ons kan dit gebruik om kleipotte te maak.

Wolfram Dit is ’n metaal wat uit die kors ontgin word. Ons gebruik dit om die draadjies in gloeilampe te maak.

Silikon Die meeste sand op die aardoppervlak bestaan uit silikon. As ons dit teen ’n baie hoë temperatuur smelt, word it glas.

Koper Dit is ’n metaal wat ons uit die kors ontgin. Ons gebruik dit om elektriese draad te maak.

Yster Dit is ’n metaal wat in rooi grond gevind word. Ons moet die grond in ’n warm oond verhit om die yster uit te kry. Ons gebruik dit om staal vir spykers en skroewe te maak.

Yster in ons liggame Ons het yster in ons bloed. Dit gee ons bloed die rooi kleur en dit dra suurstof. Ons neem yster in wanneer ons plante soos groen groentesoorte eet wat yster uit die grond opneem.

Fluoriet Dit is ’n mineraal wat in water gevind word. Dit beland saam met grond en rotse in die water. Dit word in tandepasta gebruik en maak ons tande gesond en sterk.

Kalsium Dit kom uit die grond. Ons kry kalsium in produkte van diere wat plante eet wat in grond groei, soos in koeimelk. Kalsium maak ons bene (geraamte) sterk.

Aktiwiteit 7 B. Feiteblad oor minerale

62

Wat het die ‘koning van kwaito’ Arthur Mofekate nodig?

Soveel dinge kom uit die aarde se dun kors1. Kyk na die prente van minerale wat uit die aardkors kom wat nuttig is.2. Lees eers die feiteblad oor minerale en vul dan die oop ruimtes op die

prent in.3. Skryf omtrent ses sinne oor minerale uit die

aardkors. Skryf ’n gepaste opskrif en dan kan jyso begin:Ek het uitgevind dat ons die minerale in dieaardkors nodig het. Ek weet minerale is belangrikvir my, want . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

• Sy oorbel is vangoud gemaak.Waarvandaan komdie goud?

• Waarvandaan komdie diamante inhierdie ringe?

• Waarvandaan kom diekryt?

• Waarvandaan kom die fluriet in hierdietandepasta?

• Waarvandaan kom diewolframdraadjies in hierdiegloeilamp?

• Waarvandaan kom diesilikon om hierdieglas te maak?

• Waarvandaan kom die koperdrade in hierdie elektriese toestelle?

63

• Hy gebruik sout om sy kossmaaklik te maak. Waarvandaankom die sout?

• Waarvandaan kom diekalsium wat sy tande enbene sterk maak?

• Die eetgerei is van silwergemaak. Waarvandaankom die silwer?

• Waarvandaan komdie klei om hierdiekoppie te maak?

• Waarvandaan komdie yster in sy kos?

• Waarvandaan kom diesteenkool vir die stofie?

• Waarvandaan kom die yster in sy motor ?

die aarde en daar buite [graad 7 afrikaans]

Documents