dokument prerada voca i povrca

Projekat: Jaanje kapaciteta za primjenu integralne prevencije i kontrole zagaivanja u Bosni i

Hercegovini finansiran od strane EC LIFE Third Countries programa

TEHNIKE UPUTE

Sarajevo, februar 2008. godine

INTEGRALNA KONTROLA I PREVENCIJA ZAGAIVANJA U PREHRAMBENOJ INDUSTRIJI

SEKTOR: PRERADA VOA I POVRA

Sarajevo, februar 2008. godine

3

SADRAJ:

1 IZVRNI SAETAK ................................................................................................ 6 2 PREDGOVOR........................................................................................................... 7

2.1 Status dokumenta............................................................................................... 7 2.2 Zakonski osnov i definicija najboljih raspoloivih tehnika............................... 7 2.3 Svrha dokumenta ............................................................................................... 8 2.4 Izvori informacija .............................................................................................. 8 2.5 Kako koristiti dokument (upute za razumijevanje i koritenje dokumenta)...... 8

3 OBUHVAT DOKUMENTA..................................................................................... 9 4 OPE INFORMACIJE .......................................................................................... 10

4.1 Opis i struktura industrijskog sektora .............................................................. 10 4.2 Ekonomski pokazatelji..................................................................................... 15 4.3 Znaaj sigurnosti prehrambenih proizvoda ..................................................... 24 4.4 Pravni okvir ..................................................................................................... 25

4.4.1 Zakonski okvir kojim se regulira proizvodna djelatnost Prerada voa i povra ........................................................................................ 25

4.4.2 Standardi koji se mogu primjeniti u sektoru prerade voa i povra i proizvodnje vonih sokova, a koji ( za sada ) nisu obvezujui........... 27

4.4.3 Propisi iz oblasti zatite okolia/ivotne sredine.................................. 27 4.4.4 Propisi vezani za nesree velikih razmjera i akcidentne situacije ....... 32 4.4.5 Meunarodne obaveze koje se tiu industrijskog sektora .................... 34

4.5 Kljuni okolinski problemi .............................................................................. 36 5 OPIS TEHNOLOKOG PROCESA I TEHNIKA PO PROIZVODNIM

POGONIMA .......................................................................................................... 39 5.1 Prijem sirovina, manipuliranje i skladitenje (A.1) ......................................... 40 5.2 Sortiranje, klasiranje, ljutenje, iskotavanje , uklanjanje peteljki (A.2) ........ 42 5.3 Redukcija veliine, mijeanje i oblikovanje (B).............................................. 43

5.3.1 Sjeenje i rezanje (B1).......................................................................... 43 5.3.2 Mljevenje i pasiranje (B2).................................................................... 44 5.3.3 Mijeanje (B.3) ..................................................................................... 45

5.4 Proizvodne procesne tehnologije (C)............................................................... 46 5.4.1 Priprema i dodavanje aditiva (C.1) ..................................................... 46 5.4.2 Kiseljenje (Mariniranje) C.2 ................................................................ 46 5.4.3 Blaniranje (C3) ................................................................................... 48 5.4.4 Kuhanje (C4) ........................................................................................ 48 5.4.5 Prenje (C5 ) ........................................................................................ 49 5.4.6 Pasterizacija, sterilizacija i UHT - tretmani na ultravisokim

temperaturama (C6) ............................................................................. 50 5.4.7 Isparavanje (teno u teno ) (C7)......................................................... 52 5.4.8 Dehidratacija (vrsto u vrsto ) (C8) ................................................... 53 5.4.9 Hlaenje i duboko hlaenje (C9) ......................................................... 53 5.4.10 Zamrzavanje (C10)............................................................................... 55 5.4.11 Punjenje i nalivanje (C11) ................................................................... 56 5.4.12 Pakiranje, etiketiranje i plastificiranje (C12) ...................................... 57

5.5 Pojedinani procesi proizvodnje u sektoru prerade voa i povra (D) ............ 59 5.5.1 Gotovi obroci koji dominantno sadre voe i povre (D1) .................. 60 5.5.2 Voni sok (D2)...................................................................................... 60 5.5.3 Koncentrirani sokovi (D3).................................................................... 63

4

5.5.4 Voe konzervirano toplinskim tretiranjem (D4)................................... 63 5.5.5 Zamrznuto voe voe konzervirano zamrzavanjem (D5) .................. 64 5.5.6 Konzervirano voe (D6) ....................................................................... 64 5.5.7 Suho voe voe konzervirano suenjem (D7) .................................... 65 5.5.8 Prerada paradajza (D8)....................................................................... 66 5.5.9 Prerada krompira (D9) ........................................................................ 67 5.5.10 Sokovi od povra (D10)........................................................................ 68 5.5.11 Povre konzervirano toplinom i zamrznuto povre (D11) ................... 68 5.5.12 Marinirano (pasterizirano) povre (D12)............................................ 70 5.5.13 Sueno povre (D13) ............................................................................ 73

6 TRENUTNI NIVOI POTRONJE I EMISIJA .................................................... 75 6.1 Uvod ................................................................................................................ 75 6.2 Voda................................................................................................................. 81

6.2.1 Potronja vode...................................................................................... 81 6.2.2 Otpadna voda ....................................................................................... 82

6.3 Emisije u zrak .................................................................................................. 85 6.4 Potronja sirovina, pomonih materijala i hemijskih sredstava....................... 86 6.5 Otpad................................................................................................................ 88 6.6 Energija............................................................................................................ 89 6.7 Buka................................................................................................................. 90 6.8 Nesree velikih razmjera i akcidentne situacije............................................... 91

5

Popis tabela u tekstu: Tabela 1. Podaci o preradi voa i povra u BiH Tabela 2. BDP za BiH Tabela 3 Tehnoloke operacije u preradi voa i povra u BiH Tabela 4 Najei procesi prerade voa i povra u BiH Tabela 5 Prikaz mjesta u tehnolokom procesu gdje se troi energija i voda, kao i mjesta nastanka otpadnih voda i otpada Tabela 6 Tabelarni prikaz utjecaja na okolinu za pojedine tehnoloke operacije u preradi voa i povra Tabela 7 Upotrijebljeni kodovi za emisije u zrak Tabela 8 Upotrijebljeni kodovi za emisije u vode Tabela 9 Upotrijebljeni kodovi za otpad Tabela 10 Upotrijebljeni kodovi za buku Tabela 11 Upotrijebljeni kodovi za potronju energije Tabela 12Potronja vode po toni gotovog proizvoda u fabrikama prerade voa i povra u BiH Tabela 13 Tipine vrijednosti potronje vode Tabela 14 Vrijednosti karakteristinih parametara kvalitete otpadnih voda iz prerade voa i povra u BiH Tabela 15 Tipine koncentracije zagaujuih materija u otpadnoj vodi iz tehnolokog procesa proizvodnje vonog soka i pasterizacije povra Tabela 16 Prosjene godinje koliine otpada u preradi voa i povra u BiH Tabela 17 Prosjena godinja potronja elektrine energije u fabrikama za preradu voa i povra u BiH

Popis slika u tekstu: Slika 1 Odnosi uvoza i izvoza preraevina od voa i povra za 2004.,2005. i 2006. godinu Slika 2. Odnos instalisanih kapaciteta i ostvarene proizvodnje i obim uvoza i izvoza za preraevine od voa i povra u 2004., 2005. i 2006.godini Slika 3. Rezultati SWOT analize za podsektor prerade povra. Slika 4. Rezultati SWOT analize za preradu voa: Slika 5 Shema proizvodnje bistrih, mutnih i koncentriranih sokova Slika 6 Procesna shema proizvodnje marmelada i demova Slika 7. Shema proizvodnje suenog voa Slika 8 Shema proizvodnje zamrznutog povra ( korjenasto povre i paprika ) Slika 9. Shema proizvodnje mariniranog (i pasteriziranog) povra Slika 10. Shema proizvodnje suenog korijenastog povra i suenog lista peruna

6

1 IZVRNI SAETAK

7

2 PREDGOVOR

2.1 STATUS DOKUMENTA

U zemljama lanicama Europske unije za ouvanje okolia se u velikim industrijskim, poljoprivrednim i komunalnim objektima primjenjuje pristup integriranog spreavanja i nadzora oneienja (IPPC Integrated Pollution Prevention and Control ). Vrsta i minimalna veliina proizvodnog kapaciteta koji potpada pod IPPC reim definirana je IPPC direktivom Vijea EU (EU Council Directive 96/61/EC od 24. rujna 1996) kao i kasnijim propisima koji su doneseni na temelju ove smjernice. Potrebno je naglasiti da se kao kriterij veliine kapaciteta uzima instalirani kapacitet, bez obzira na stupanj koritenja. IPPC pristup zahtijeva da svaki proizvodni kapacitet radi u skladu s najboljim dostupnim tehnikama (BAT Best Available Techniques). To znai da je potrebno osigurati da IPPC kapaciteti rade prema najboljim meunarodnim praktinim iskustvima za odreenu granu industrije uzimajui u obzir trokove proizvodnje i druge lokalne imbenike. Tehnike upute o najboljim raspoloivim tehnikama u sektoru klanja krupnih ivotinja, predstavljaju dio serije koju sainjava jo pet tehnikih uputa o najboljim raspoloivim tehnikama u podsektorima prehrambene industrije koje ukljuuju proizvodnju i preradu mlijeka, proizvodnu piva, preradu voa i povra, preradu mesa, te uzgoj i preradu ribe. Dokument predstavlja rezultat participatornog pristupa gdje se nastojalo uzeti u obzir primjedbe i problemi svih zainteresiranih strana, te postii odgovarajui nivo koncenzusa. Izrada dokumenta je bila povjerena radnoj grupi koju su sainjavala tri relevantna eksperta i tri predstavnika nadlenih organa vlasti. U skladu s tim razliiti dijelovi teksta u dokumentu su napisani na razliitim jezicima kojima se slue lanovi radne grupe. Dokument je uraen shodno lanovima 71, 86 i 87 Zakona o zatiti okolia Federacije BiH (Slubene novine Federacije BiH, broj 33/03), lanovima 81, 95 i 96 Zakona o zatiti ivotne sredine Republike Srpske (Slubeni glasnik Republike Srpske, broj 28/07), te lanovima 67, 81 i 82 Zakona o zatiti ivotne sredine Brko Distrikta (Slubeni glasnik Brko Distrikta 24/04), te se mora uzeti u obzir kod odreivanja "najboljih raspoloivih tehnika".

2.2 ZAKONSKI OSNOV I DEFINICIJA NAJBOLJIH RASPOLOIVIH TEHNIKA

EU Direktiva o integralnoj prevenciji i kontroli zagaivanja (IPPC Directive 96/61/EC) implementirana je u Bosni i Hercegovini kroz Zakon o zatiti okolia/ivotne sredine koji je stupio na snagu 2002. godine u Republici Srpskoj, 2003. godine u Federaciji Bosne i Hercegovine i 2004. godine u Brko Distriktu. Direktiva predstavlja pomak od kontrole i obrade otpadnih tokova prema prevenciji njihovog nastanka. Ona je izraz modernog-cjelovitog pristupa zatiti okolia/ivotne sredine i obvezuje na primjenu preventivnih postupaka, odnosno na sprjeavanje nastajanja otpadnih tokova, a tek zatim, na primjenu neke od okolino prihvatljivih tehnika za obradu otpada, onog ije se nastajanje nije moglo izbjei. Cilj je potaknuti primjenu preventivnih mjera sprjeavanja nastajanja otpadnih tokova na izvoru prvenstveno mjerama istije proizvodnje i primjenom najboljih raspoloivih tehnika. U zakonu o zatiti okolia/ivotne sredine najbolje raspoloive tehnike podrazumijevaju najefektniji i najnapredniji stepen razvoja djelatnosti i njihovog naina rada koji ukazuje na praktinu pogodnost primjena odreenih tehnika (za obezbjeenje graninih vrijednosti

8

emisija) u cilju sprjeavanja i tamo gdje to nije izvodljivo, smanjenja emisija u okoli/ivotnu sredinu. Prema Pravilniku o donoenju najboljih raspoloivih tehnika kojima se postiu standardi kvaliteta okolia pojmovi imaju sljedee znaenje:

tehnike ukljuuju kako tehnologiju koja se koristi, tako i nain na koji je postrojenje oblikovano, graeno, odravano, koriteno ili stavljeno izvan pogona,

raspoloive tehnike su one tehnike koje su razvijene do takvih razmjera koji doputaju njihovu primjenu u odreenim industrijskim granama, u ekonomskim i tehniki odrivim uvjetima, uzimajui u obzir trokove i prednosti, koriste li se te tehnike ili proizvodi u dravi, sve dok su razmjerno dostupne korisniku,

najbolji znai najdjelotvorniji u postizanju visoke opte razine zatite okolia/ivotne sredine kao cjeline.

2.3 SVRHA DOKUMENTA

Cilj dokumenta je osigurati referentne informacije o najboljim raspoloivim tehnikama za operatore pogona i postrojenja, te organe vlasti nadlene za izdavanje okolinskih/ekolokih dozvola, a koje trebaju imati u vidu kod odreivanja uvjeta za dozvolu. Osiguravajui relevantne informacije, dokument bi trebao biti koristan alat za upravljanje uinkom na okoli/ivotnu sredinu.

2.4 IZVORI INFORMACIJA

S ciljem sistematskog praenja tehnolokih dostignua i uklanjanja postojeih razlika meu zemljama lanicama Europska komisija osnovala je Europski IPPC ured (EIPPCB European Integrated Pollution Prevention and Control Bureau) sa sjeditem u Sevilla-i, panjolska, koji izdaje BAT referentne dokumente tzv BREF-ove (Best Available Technique REFerence Document). Europski IPPC ured je do sada izdao itav niz BREF - ova bilo kao nacrt dokumenta ili kao usvojeni dokument. BREF ovi se dijele na vertikalne ( primjenjuju se na specifine aktivnosti - npr. BREF o proizvodnji polimera) i horizontalne (primjenjivi u vie grana industrije - npr. BREF o otpadnim vodama i otpadnim plinovima). Ovi referentni dokumenti, medu ostalim, trebaju posluiti i kao osnova za izradu nacionalnih BAT dokumenata, koje se primjenjuju kod izdavanja IPPC dozvola. BAT dokumenti su vane kao izvor informacija o tehnologijama i tehnolokim rjeenjima koje se s uspjehom primjenjuju u pojedinoj grani industrije. Dokument predstavlja sumaran pregled informacija prikupljenih iz brojnih izvora, ukljuujui osobito struno znanje radne grupe angairane na izradi ovog dokumenta.

2.5 KAKO KORISTITI DOKUMENT (UPUTE ZA RAZUMIJEVANJE I KORITENJE DOKUMENTA)

Informacije pribavljene u ovom dokumentu bi se trebale koristiti kao ulazne informacije kod odreivanja najboljih raspoloivih tehnika u pojedinom sluaju. Kod odreivanja najboljih raspoloivih tehnika i na osnovu njih postavljanja uvjeta u okolinskoj/ekolokoj dozvoli, posebnu panju treba posvetiti sveobuhvatnom cilju, a to je postizanje visokog nivoa zatite okolia/ivotne sredine u cjelini.

9

Dokument sadri iscrpno, do najmanjih detalja, opisane svaki od dijelova procesa klanja krupne stoke i ovaca, kao i cijeli proces, doputene emisije, potronju sirovina, vode i energije. Meutim, treba napomenuti da unato preciznim mjerama koje se propisuju za pojedine pogone dokument predvia i mogunost prilagoavanja tehnike lokalnim uvjetima. Na taj nain je omogueno odstupanje od jedinstvenih mjera, ali samo ako su argumenti na liniji ukupnog smanjenja optereenja okolia/ivotne sredine i smanjenja utroaka energije i sirovina. Poglavlja 4 i 5 daju ope informacije o podsektoru klanja i industrijskim procesima koji se koriste u okviru njega. Poglavlje 6 sadri podatke o trenutnim nivoima potronje i emisija, proizvodnji i upotrebi nus-proizvoda, koji odraavaju situaciju u postojeim pogonima i postrojenjima u vremenu pisanja ovog dokumenta. Poglavlje 7 sadri detaljan prikaz tehnika za smanjenje emisija, za koje se openito smatra sa se njime moe postii visok nivo zatite okolia u klaonicama. Takoer, ove tehnike opisane u ovom poglavlju se u one za koje se smatra da su najrelevantnije za odreivanje najboljih raspoloivih tehnika, te uvjeta u okolinskim/ekolokim dozvolama baziranim na najboljim raspoloivim tehnikama. Date informacije ukljuuju podatke o nivoima potronje i emisijama za koje se smatra da se mogu postii primjenom date tehnike, okvirne podatke o trokovima i unakrsnim efektima vezanim za implementaciju date tehnike, kao i podatke o primjenjivosti tehnike na iroki dijapazon pogona i postrojenja za preradu ribe, na primjer, na nove, velike ili male pogone. Poglavlje 8 predstavlja tehnike koje se smatraju najboljim raspoloivim. Potrebno je naglasiti da ovaj dokument ne predlae granine vrijednosti emisija. Propisivanje odgovarajuih uvjeta za okolinsku/ekoloku dozvolu e morati uzeti u obzir lokalne, specifine uvjete kao to su tehnike karakteristike pogona za koji se izdaje dozvola, njegov geografski lokalitet, kao i stanje okolia na lokalitetu. U tom smislu poglavlje 9 daje smjernice i kriterije za odreivanje graninih vrijednosti emisija kod izdavanja o

3 OBUHVAT DOKUMENTA

Dokument se ondosni na pogone za klanje krupne stoke. U opisu postojeeg stanja obuhvaeni su svi pogoni, bez obzira na kapacitet, ukljuujui i evidentirana mjesta klanja. Analiza i preporuke e se dati za pogone srednje veliine u pogledu kapaciteta, obzirom da su to pogoni koji ine veinu u strukturi u BiH. Prirunik nee obuihvatiti ni pogone za utlizaciju, jer tkvih pogona u BiH nema.

10

4 OPE INFORMACIJE

4.1 OPIS I STRUKTURA INDUSTRIJSKOG SEKTORA

Federalni zavod za statistiku pod preraivakom industrijom smatra i proizvodnju hrane i pia. Pod preradom voa i povra podrazumjevaju vone sokove, marmelade i demove i konzervirano povre. U periodu do 1992. godine na prostoru BiH bilo je 18 tvornica za preradu voa i povra, od ega se u FBiH sada nalazi sedam. Nakon perioda 1992.- 1996. ova industrija dospjela je u generalno loe stanje, emu su osobito doprinijeli:

zastarjela preraivaka postrojenja iji proizvod nije konkurentan na tritu, neugovarana proizvodnja sirovina za preradu uz niske cijene na sivom tritu, neadekvatan tretman sirovine nakon berbe sa uvanjem u nekontroliranim uvjetima i snana konkurencija izvana.

U sadanjem trenutku u BiH egzistira oko 40 fabrika, veeg i manjeg kapaciteta koje se bave preradom voa i povra. Fabrike za preradu voa i povra veeg kapaciteta su pogoni i postrojenja, koji imaju proizvodne kapacitete gotovih proizvoda vee od 100 t/dan (srednja vrijednost na tromjesenoj osnovi) i za koje je za izdavanje okolinske/ekoloke dozvole za rad nadleno Federalno ministarstvo okolia i turizma u Federaciji BiH, odnosno Ministarstvo za prostorno ureenje, graevinarstvo i ekologiju RS u Republici Srpskoj. Fabrike za preradu voa i povra manjeg kapaciteta su pogoni i postrojenja koje imaju proizvodne kapacitete gotovih proizvoda manje od 100 t/dan i za njih su za izdavanje okolinske dozvole zaduena u Federaciji Kantonalna ministastva okolia, a u Republici Srpskoj su Opine. Trenutno u BiH radi oko 30 fabrika koje se bave preradom voa i povra. Od ovih 30, egzistira 6 velikih pogona i postrojenja, koji imaju godinje kapacitete oko 20 000 tona/godinje, a ostalo su manji pogoni i postrojenja, na lokalnom nivou znatno manjih kapaciteta. Najvei broj pogona i postrojenja koji se bave preradom voa i povra je smjeten u regionu Tuzle, Mostara i tokom rijekeSave. Prema statistikim podacima u Bosni i Hercegovini za 2004., 2005. i 2006. godinu mogu se nai opi podaci za sektor prerade voa i povra. U narednoj tabeli prikazani su podaci o koliini preraenog voa i povra u BiH.

11

Tabela 1. Podaci o preradi voa i povra u BiH1

Proizvodi biljnog porijekla Jed. 2004 2005. 2006

mj. god. god god.

ips tona 1557 1607 2436

Nekoncentrirani voni sok od narane, nezamrznut hl 2330 80 3226

Nekoncentrirani voni sok od ananasa hl 61 78 5

Sok od paradajza hl 350 471 871 Nekoncentrirani sok od jabuke hl 199 245 4596 Nekoncentrirani voni sok od ostalog voa, nefermentirani i bez dodatog alkohola hl 29678 30817 67018

Koncentrirani voni sok, od junog voa (agrumi, groe, kivi) hl 1578 237 67

Koncentrirani voni sok od kontinentalnog voa (jabuka, kruka, ljiva) hl 81938 103075 17066 Voni sirupi hl 29954 36967 35382

ukupno soka 14 609 17 197 12 823

Pire od padajza, do uklj.30% suhe tvari, nekoncentrisan tona 191 263 142

Koncentrat od paradajza tona 142 14 99 Kiseli kupus, nezamrznuti tona 117 175 0

uve, nezamrznuti tona 378 522 1351

Ajvar, nezamrznuti tona 173 1239 2856 Konzervirani krastavci, u siretu ili sir. kiselini tona 4021 5469 7905

Konzervirana paprika, u siretu ili sir.kiselini tona 1920 1950 3551

1 Agencija za statistiku BiH

12

Konzervirana cvekla, u sir. Ili sir. kis. tona 903 1091 1021

Konzervirana feferoni, u sir. Ili sir. kis. tona 345 217 316

Mjeane salate i ostalo tona 437 704 1387 Konzervirano ostalo povre,u siretu ili sir. kis. tona 340 264 565

Demovi, od ostaloga voa tona 1216 969 480

Pekmezi od ostalog voa tona 119 151 50

Marmelada od ipka tona 1008 866 1016

Marmelade, od jedne vrste voa, osim ipka tona 2831 2139 1641 Mijeane marmelade, od ostaloga voa tona 2885 2995 3182 Kompoti od jedne ili vie vrsta voa tona 191 336 120 Vona pulpa i kaa, pasterizovana tona 876 737 1257

Vona pulpa i kaa, zamrznuta tona 623 632 739

Vona pulpa i kaa, hemijski konzervirana tona 2 105 518

ukupno preraevina od voa i povra tona 18 718 20 838 28 196

Ukupno tona 34 884 39 642 43 455

Prerada voa i povra je sezonskog karaktera. U ljetnim mjesecima, preduzea imaju poveanu proizvodnju, zato je potrebno angairati sezonsku radnu snagu u veliini od 10 do 15 % raunato na ukupan broj stalno zaposlenih radnika. Sezonska radna snaga angairana je na poslovima koji ne iziskuju specijalistika znanja. Izrastanjem firmi sa marketinkom koncepcijom, ovaj segment prerade postao je i znaajnim izvoznikom proizvoda. S druge strane, nezadovoljeni kapaciteti trita vonih i povrtlarskih preraevina ine domai prostor trajno privlanim za vanjske proizvoae. Obzirom na sezonski karakter voa i povra, javljaju se velike potrebe za hladnjaama kao nainom uvanja sirovina do prerade. Postojeih subjekata koji posjeduju rashladnu opremu danas u BiH ima oko 15. Od toga pet pripada pojedinim firmama povrtlarskovoarske preraivake industrije, dok je est u statusu komunalnih hladnjaa. Njihov ukupni kapacitet je cca. 15 000 tona i njima bi se jo trebalo dodati veliki broj malih

13

hladnjaa komora koje su instalirane kod veletrgovaca i proizvoaa voa i za koje ne postoje objedinjeni podaci o kapacitetima. Prirodni i ljudski resursi, te kapaciteti domaeg, pa i vanjskog trita, promovirali su Preradu voa i povra kao trajno strateko usmjerenje poljoprivredne proizvodnje. Stoga se postavljaju pitanja daljih pravaca i ciljeva razvoja u ovim segmentima industrijske prerade, to bi se moglo postii sljedeim akcijama;

daljim ulaganjima u podizanje vonih i povrtlarskih zasada sa proizvodnjom kvalitetnih sirovina za preradu, modernizacijom postojeih i irenjem na nove preraivake pogone i kapacitete, izgradnjom najmanje dvije instalacije za proizvodnju koncentriranih sokova od voa i povra, te kapaciteta za proizvodnju prirodnih vonih sokova, izgradnjom novih rashladnih kapaciteta u centrima prihvata i prerade, koritenjem zdravstveno i ekoloki prihvatljive ambalae, i usaglaavanjem normativnih akata domae proizvodnje sa standardima i direktivama

EU, U BiH u proizvodnim pogonima za praradu voa i povra mogu se nai slijedei proizvodi:

prerada i konzerviranje voa i povra (ifra djelatnosti 15 330) proizvodnja vonih sokova i vonih sirupa na bazi vonih koncentrata, vonih kaa i

vonih baza (ifra djelatnosti 15 320). Proizvodni program u preduzeima se moe klasificirati u sljedee kategorije:

kiseli program marmelade, demovi, elei i kompoti keapi.

Svake godine u Bosni i Hercegovini se proizvede i proda priblino 280.000 mt (metrickih tona) svjeeg voa ljiva, kruaka, jabuka, treanja, vianja, dinja, jagoda, malina, kupina, te breskvi uglavnom na podrucju Mostara. To je dovoljno da zadovolji domae potrebe, osobito tokom ljeta. Na privatnim posjedima i vonjacima se proizvede vie od 97% proizvodnje voa i povra. Za ovu vrstu poljoprivredne proizvodnje u FBiH postoji oko 55.000 ha zemljita, a u Republici Srpskoj to je oko 45.000 ha. Industrijska prerada voa u BiH ukljucuje uglavnom proizvodnju vonih sokova, koncentriranog soka, vone pulpe, demova i ostalih proizvoda. Industrijska prerade povra u BiH nije ni blizu svojih mogucnosti, jer mnoga polja i sistemi navodnjavana nisu obnovljeni, nakon to su u periodu 1992.-1995. uniteni. Prerada povra

14

ukljuuje preradu krompira, paprika/ljute paprike, gljiva, luka, paradajza, mrkve i graha, a u proizvodnom programu mogu biti zastupljeni proizvodi:

ajvar pinur, duve preraen paradajz, graak, paprika, cvekla, krastavci, mahune, kupus

to se tie prerade povra, kapacitet kompanija koje se bave preradom povra je djelimino iskoriten, to bosansko-hercegovackim proizvoaima daje mogunost za veom iskoritenosti vlastitih kapaciteta, a onda i veom i konkurentnosti unutar ovog trita. Oko 939,000 t/godinje raznog lokalno proizvedenog povra ima godinju procijenjenu vrijednost od oko 940 miliona KM i to zadovoljava lokalnu trinu potranju. Dio od ove kolicine, 60.000 t/godinje se izvozi. Skoro sve lokalno proizvedene sirovine rastu u sjevernoj BiH, hercegovakom regionu, u junoj BiH i istonom dijelu zemlje du rijeke Drine, odakle dolazi povre najbolje kvalitete. Veina preraenog povra se konzervira. Sve staklene tegle se uvoze, najvie iz Slovenije, a neke od plastinih posuda za sosove, kao to je keap, proizvode se lokalno. Proizvodi variraju od kiselih krastavaca, korniona, paprika, cvekle, mijeanog povra, do komplikovanijih proizvoda kao to su ajvar i keap. Preraeni proizvodi od voa i povra se prodaju lokalno, ali se takoder izvoze i u 12 razlicitih zemalja, ukljuujuci mnoge iz EU, te Kanadu i Sjedinjene Americke Drave, koje su zanteresirane najvie za kisele paprike, a ija je proizvodnja i najzahtjevnija. Mada je pakovanje adekvatno, etiketiranje nije atraktivno koliko bi moglo biti.

U okviru fabrika za preradu voa i povra, generalno su zastupljeni sljedei proizvodni pogoni:

Pogon za proizvodnju soka Pogon za proizvodnju marmelada, demova i keapa

Pogon za proizvodnju pasterizovanog povra Pogon za etiketiranje i pakovanje proizvoda Pogon za proizvodnju pare kotlovnica Skladini objekti Magacini

15

4.2 EKONOMSKI POKAZATELJI

Bruto Domai Proizvod (BDP) po stanovniku u FBiH za 2006. godinu2 iznosio je 4.268 KM. U isto vrijeme BDP po stanovniku u RS za 2006. godinu3 iznosio je 4.368 KM. Glavni ekonomski indikator, odnosno BDP za BIH prikazan je u Tabeli 2.

Tabela 2. BDP za BiH4

Godina Ekonomski indikator

2006

Nominalni BDP BiH, tekue cijene (u milionima KM)* 19.121

BDP po stanovniku (u KM)* 4.960

Realni BDP (stopa rasta u %)** 6,2

*Izvor Agencija za statistiku BiH **Izvor Procjena Centralne banke BIH

Na narednim dijagramima5 prikazani su odnosi uvoza i izvoza preraevina od voa i povra za 2004., 2005. i 2006. godinu.

2 http://www.fzs.ba/Gdp/GDP%2007.pdf

3 Zavod za statistiku Republike Srpske, Godinje saoptenje statistike nacionalnih rauna o bruto domaem proizvodu za 2006. godinu 4 Centralna banka BiH, Bilten 2, juni 2007.god.; http: www.cbbh.ba 5

Dijagrami su pripremljeni na temelju podataka dobivenih od Vanjsko-trgovinske komore, a ureeni su u Federalnom ministarstvu poljoprivrede

16

MARMELADA I DEM

0,00

1.000,00

2.000,00

3.000,00

4.000,00

5.000,00

6.000,00to

na

2004 5.601,00 1.157,00

2005 5.177,00 0,92 2.748,00 2,38

2006 3.436,63 0,66 878,46 0,32

Izvoz Izvoz index Uvoz Uvoz index

VONI SOKOVI

0,00

5.000,00

10.000,00

15.000,00

20.000,00

25.000,00

tona

2004 791,85 23.430,50

2005 689,86 0,87 23.111,86 0,99

2006 342,45 0,50 4.878,50 0,21


17

PASTERIZOVANO POVRE

0,00

1.000,00

2.000,00

3.000,00

4.000,00

5.000,00

6.000,00

tona

2004 4.949,51 2.630,96

2005 4.808,19 0,97 2.202,43 0,84

2006 4.438,51 0,92 1.784,55 0,81


Slika 1 Odnosi uvoza i izvoza preraevina od voa i povra za 2004.,2005. i 2006. godinu

18

PRERAEVINE VOA I POVRA

0

5.000

10.000

15.000

20.000

25.000

30.000

35.000

40.000

ton

a

2004. 36.000 8136 3850 11574

2005. 36.000 8060 7284 11347

2006. 32.400 11.226 5.626 7.958

Kapacitet FBiH Proizvodnja FBiH Uvoz BIH Izvoz BiH

Slika 2. Odnos instalisanih kapaciteta i ostvarene proizvodnje i obim uvoza i izvoza za preraevine od voa i povra u 2004., 2005. i 2006.godini

Sukladno prezentiranim podacima na dijagramima, moe se zakljuiti da je BiH uvoznik voa i povra, osobito ako pogledamo podatak za 2006. godinu, gdje za poveane koliine uvoza razlog moe biti sua. Neke vrste voa se uvoze, zato to se to voe nije moglo nai na domaem tritu, ili se moglo nabaviti na svjetskom tritu jeftinije. Veina uvezenog voa bile su jabuke i kruke obje ove vrste se uzgajaju u BiH, a zatim slijede marelice, trenje, breskve, ljive, dinje, meutim, kljuno je za BiH proizvoae, preraivae i izvoznike da se fokusiraju na proizvodnju proizvoda koji se mogu uzgajati na domaem zemljitu i na taj nain imati prednost u odnosu na konkurenciju, a uvoziti ono voe koje se ne moe uzgajati uBiH.

20

SWOT analiza za preraeno povre

PSMP (prednosti/ slabosti/ mogunosti/ prijetnje)

Prednosti

Konkurentna cijena radne snage

Razliiti uslovi za uzgajanje voa i povra

Kvalitetna proizvodnja nekih proizvoda: rani i industrijski krompir, van sezon sko povra, jagodiasto voe -

Postojei uvjeti za organsku proizvodnju

Postojanje agencija za organsku certifikaciju

Veliki interes za poljoprivrednu proizvodnju od strane poljoprivrednika i lokalnih vlasti

Potranja od strane preraivaa u porastu

Poveana potranja potroaa za lokalne proizvode na domaem tritu

Slabosti

Nedostatak saradnje i marketinke strunosti, to slabi proizvoaevu orijentaciju prema tritu

Nizak prinos povra po jednom hektaru zbog nedostatka odgovarajueg ubrenja i raznih naprednih tehnologija koje se koriste za proizvodnju

Nekoliko preostalih dravnih preraivaa povra imaju problem vlasnitva, to ograniava njihov razvoj.

Ogranieno navodnjavanje; bive povrine koje su se navodnjavale treba da budu obnovljene ili popravljene

Nedovoljan broj izgraenih kapaciteta staklenika i tunela od polietilena

Visoke sezonske promjene u pogledu domaeg snabdijevanja i nedostatak efi kasnog skladitenja, koje ograniava mogunost bh proizvoaa da budu prisutni na tritu due vrijeme.

Nedovoljan broj tehniki efikasnih instalacija hladnog skladitenja

Neadekvatna veliina, izgled, nekvalitetno sortiranje i/ili neatraktivno pako vanje/etiketiranje

Sezonska proizvodnja povra stvara viak povra u sezoni, a nedostatak van sezone, direktno utiui na cijene

Problemi vlasnitva zemljita i mali broj individualnih parcela

21

Mogunosti

Vie razliitih proizvoda

Pristup novoj tehnologiji

Ponuda manja od potranje: vinje i trenje, ljive, jagodiasto voe, jabuke, groe

Proizvodnja organskih proizvoda

Preradom i drugim vidom rukovanja, dodavanje vrijednosti proizvodu Prijetnje

Nema kreditnih linija koje su specijalno namijenjene za poljoprivredni sektor, a posebno to se tie sezoskih zahtjeva.

Preraivai jo nisu potpuno prihvaeni kao glavno trite za povre.

Veliki energetski trokovi i trokovi telekomunikacije

Zemljini izvodi iz knjiga, mada postoje u BiH, nisu uvijek vjerodostojni.

Nedostatak materijala za konstrukciju ili poravku mree navodnjavanja, kao i nedostatak jeftinog materijala (npr. plastinih cijevi, nastavaka).

Slaba lokalna ponuda kvalitetnog materijala za pakovanje

Sistem certifikacije izvoza jo nije u funkciji.

Jaka regionalna konkurencija

Slika 3. Rezultati SWOT analize za podsektor prerade povra6.

6

USAID LAMP project Preraeno povre, Maj 2004.

22

Prednosti Konkurentna cijena radne snage Razliiti uslovi za uzgajanje voa i povra Kvalitetna proizvodnja nekih proizvoda: rani i industrijski krompir, van sezonsko

povra, jagodiasto voe Postojei uslovi za organsku proizvodnju Postojanje agencija za organsku certifikaciju Veliki interes za poljoprivrednu proizvodnju od strane poljoprivrednika i lokalnih

vlasti Potranja od strane preraivaa u porastu Poveana potranja potroaa za lokalne proizvode na domaem tritu Velika raznolikost ljekovitog i aromatinog bilja u BiH (od mediteranske do alpske

klime) Dobri prirodni resursi i veliki interes za uzgajanje ljekovitog bilja

Slabosti

Nedostaje marketinka promocija i saradnja izmeu uesnika u sektoru. Kompanije za preradu voa koje su velikog kapaciteta (na primjer, Frutex iz

elia), jo uvijek su u vlasnitvu drave, ili su u steajnom postupku na sudu, ili, ako su privatizirane, onda su u vlasnitvu fondova.

Kompanije za preradu voa koje su velikog kapaciteta rade sa smanjenim kapacitetom, mada se kapacitet prerade poveao u nekim kompanijama.

Navodnjavanje zemljita na kojem se nalaze vonjaci i plastenici je ogranieno. Velika/fluktuirajua domaa isporuka tokom sezone i slab lanac hladnih komora

onemoguava BiH da proizvodi tako da bi dostigla optimalne uslove potranje na tritu.

Nedostaju tehniki efikasne hladne komore. Koriste se razliite vrste sadnica koje donose nizak prinos a prakse uzgoja su

neefikasne. Prakse sortiranja i gradiranja su slabe, a pakovanje nije atraktivno. Ne prate se trendovi velikih kupaca voa, specifini zahtjevi u pogledu sorti koje

zadovoljavaju potrebne karakteristike.

Mogunosti Vie razliitih proizvoda Pristup novoj tehnologiji Ponuda manja od potranje: vinje i trenje, ljive, jagodiasto voe, jabuke, groe Proizvodnja organskih proizvoda Preradom i drugim vidom rukovanja, dodavanje vrijednosti proizvodu

Prijetnje

Ne postoje kreditne linije koje su posebno namijenjene za poljoprivredni sektor, osobito nema kredita koji su prilagoeni sezonskim potrebama ili za uspostavljanje proizvodnje.

23

Preraivai iz Slovenije i Hrvatske esto kupuju voe iz BiH kako bi ga preraivali u vlastitim zemljama.

Svjetske cijene nekih proizvoda, na primjer, breskve, opale su, to je umanjilo maru za farmere u BiH.

Skoranje uvoenje Ugovora o slobodnoj trgovini uinit e da e uvezeno voe biti ak jeftinije.

Prosjena potronja voa po stanovniku je vrlo niska. Farmeri nemaju garantirana trita (poslove sklopljene na bazi ugovora). Trokovi infrastrukture u BiH su visoki. Postoji nizak nivo dodatnih zahtjeva za voem. Nema sredstava za izgradnju irigacione mree, a trokovi za potrebne materijale (na

primjer, plastine cijevi, ureaje, itd) visoki su. Industrija materijala za pakovanje ima nizak nivo produktivnosti. Domaa bh institucija za izdavanje certifikata za bioorganske/ekoloke proizvode nije

poznata ili u potpunosti iskoritena.

Slika 4. Rezultati SWOT analize za preradu voa7:

Openito se moe rei da dnevni kapacitet prerade voa i povra u BiH odgovara zahtjevima koji dolaze sa domaeg trita. Glavna prepreka poveanju domae proizvodnje prerade voa je nedostatak domaeg proizvedenog sirovinskog materijala. Za domae proizvoae glavni nedostatak su nedovoljna finansijska sredstva u vrijeme kada je sezona za uzgoj voa; zbog injenice da jednom vonjaku treba tri godine da pone davati plodove, te su farmerima potrebni krediti sa duim rokom otplate i/ili grejs-periodom. to se tie prerade povra, kapacitet kompanija koje se bave preradom povra djelimino je iskoriten, to bh proizvoaima daje jednu odlinu mogunost za konkurentnost unutar ovakvog trita. Sadanja ukupna trina vrijednost za povre je procijenjena na 940 miliona KM godinje. Trenutna potencijalna trina vrijednost je procijenjena na 1,006 miliona KM godinje. Oko 939,000 mt raznog lokalno proizvedenog povra ima godinju procijenjenu vrijednost od oko 940 miliona KM, i to zadovoljava lokalnu trinu potranju. Dio ove koliine, 60,000 mt godinje se izvozi8. Procentualno, mala koliina zavrava u rukama preraivaa.

7 USAID LAMP PROJEKT Preraeno voe, Maj 2004. 8 USAID LAMP projekt Povezivanje poljoprivrednih proizvoaa sa tritem, maj 2004.

24

4.3 ZNAAJ SIGURNOSTI PREHRAMBENIH PROIZVODA

U sektoru prerade voa i povra i proizvodnje vonih sokova, kao i u prehrambenoj proizvodnji uope, jedan od najbitnijih faktora za uspjenu proizvodnju i zdravstevno ispravan i kvalitetan gotov proizvod koji e biti usklaen sa zahtjevima vaee zakonske regulative i internacionalnim standardima kvaliteta, jeste kvalitetna sirovina poznatog porijekla tj. uzgojena (ili proizvedena) prema zadatim parametrima (standardima) proizvoaa, a u skladu sa vaeom zakonskom regulativom. Sirovina koja se koristi u preradi voa i povra, kao i polazne sirovine za proizvodnju vonih sokova obavezno moraju biti uskalene sa vaeim Pravilnikom o kvalitetu voa i povra i gljiva (Sl. List br. 29/79), a u svezi sa uredbom sa zakonskom snagom ( Sl.list BiH br.2/92); Pravilniku o uslovima u pogledu mikrobioloke ispravnosti, kojima moraju odgovarati ivotne namirnice u prometu ( Sl. list SFRJ br.45/83 ), a u svezi sa uredbom sa zakonskom snagom ( Sl.list BiH br.2/92); Pravilniku o koliinama pesticida i drugih otrovnih materija, hormona, antibiotika i mikotoksina koji se mogu nalaziti u ivotnim namirnicama ("Slubeni list SRJ", br. 5/92), te sa ostalom zakonskom regulativom koja se opirnije navodi u poglavlju Zakonski okviri. Osim obaveze usklaivanja nabavljene sirovine sa vaeom zakonskom regulativom, fabrike za preradu voa i povra i proizvodnju vonih sokova koje imaju implementirane meunarodne standarde kvaliteta (ISO 9001:2000 i HACCP - Hazards Analysisi Critical Control Point Analiza rizika i kontrolnih kritinih taaka), te koje su upoznate sa principima GMP (Good Manufacturing Practice Dobre proizvoake prakse ) i principima GHP (Good Hygiene Practice) sirovine koje nabavljaju usklauju sa zahtjevima standarda prema propisanim procedurama i uputama koje su date standardom i iskustvenim podacima proizvoaa tj. Dobrom proizvoakom praksom. Takve procedure najee podrazumijevaju propisane Interne standarde kvaliteta od strane preraivaa voa i povra u kojima on dobavljau, odnosno proizvoau sirovine postavlja zahtjeve kvaliteta sirovine (od osnovnih parametara kvaliteta, sorti koje su pogodne za predvieni tehnoloki proces prerade, naina zatite, naina branja, sortiranja, pakovanja i transporta, do propisanih zahtijeva o uslovima koje mora ispunjavati vozilo za transport odreene sirovine (voa, povra, vone kae ili koncentrata ) i temperature transporta. Dobavljai su upoznati sa Internim standardima kvaliteta za svaku sirovinu u trenutku potpisivanja Ugovora o isporuci i uzgoju odreene sirovine, te su ugovorom obavezni ispotovati postavljene zahtjeve. U ovom sluaju preraivai voa i povra koji imaju implementirane standarde kvaliteta i koriste alate tih standarda date u vidu Sistemskih procedura i razliitih drugih procedura i uputa mogu lake obezbijediti usklaenost sirovine, a tako i gotovog proizvoda sa zakonskom regulativom i sa zahtjevima standarda. Usklaenost sirovine i gotovog proizvoda sa zahtjevima standarda se takoer obezbjeuje kroz Planove kontrole i praenje kontrolnih kritinih taaka u procesu prerade i proizvodnje, koji su takoer alati standarda serije ISO i HACCP. Planovi kontrole predstavljaju opisane sve faze kontrole (ulazna kontrola - kontrola sirovina , procesna kontrola kontrola svih parametara u toku procesa proizvodnje i zavrna kontrola kontrola gotovog proizvoda).

25

Kontrolne kritine take predstavljaju sva mjesta oznaena u linijskom procesu proizvodnje koja su na osnovu dosadanjeg iskustva i na osnovu naela standarda HACCP ocijenjena kao kritine take i zadat je njihov nain i vrijeme kontrole, kao i dozvoljeni limiti odstupanja. Implementacijom gore navedenih internacionalnih standarda, te njihovom dosljednom primjenom u procesu proizvodnje svaki proizvoa preraiva voa i povra e sigurno u velikoj mjeri osigurati kvalitetan i zdravstveno ispravan proizvod, a time i pozitivno utjecati na okoli u smislu kontroliranog koritenja zatitnih sredstava (npr. pesticida), kontrolirano koritenje odreenih sredstava za konzerviranje, sredstava za pranje i ienje, kontrolirano koritenje razliitih aditiva itd, a iji ostaci u velikim koncentracijama mogu biti tetni po okoli. Prema procjeni u nekim od preraivakih pogona u BiH oko 60 % sirovine je sa podruja BiH to se svakako moe ocijeniti kao pozitivno sa aspekta kontrole i obezbjeenja zdravstveno ispravne sirovine, te usklaivanja sa standardima i vaeom regulativom, jer je u ovom sluaju olakan kontakt sa dobavljaima, odnosno mogue su ugovorene proizvodnje, gdje preraiva moe kontrolirati sirovinu u svakom stadijumu uzgoja, a ne samo prilikom dopreme. Ostali dio nabavljene sirovine od oko 40 % podrazumijeva nabavku sirovina za koje ne postoje proizvoai u BiH (npr. eer, koncentrati paradajza, koncentarti voa koje ne uspijeva u BiH narana, ananas i ostalog voa ). Bez obzira na sve prednosti koje nudi primjena internacionalnih standarda trenutno u BiH veina preraivaa voa i povra nema implementirane standarde serije ISO i HACCAP, te je neophodno preraivaima ukazivati na njihov znaaj u smislu usklaivanja proizvoda sa zahtjevima kvaliteta koje postavlja zakonska regulativa (do vremena kada e implementacija standarda HACCP kao alata za osiguranje zravstveno ispravnog proizvoda biti zakonska obaveza, u skladu sa Direktivom Evropske zajednice '' Directive on the Hygiene of Foodstuffs '', No. 93/43/EEC of the Council of June 14, 1993, koja je propisala opta pravila i procedure radi poveanja povjerenja potroaa u sigurnost prehrambenih proizvoda namijenjenih za ljusku ishranu.

4.4 PRAVNI OKVIR

Zatita potroaa i okolia, kao i eliminacija prepreka za slobodno kretanje roba i usluga su predmet opeg interesa zakonske legislative u Bosni i Hercegovini.

4.4.1 Zakonski okvir kojim se regulira proizvodna djelatnost Prerada voa i povra

Pored osnovnih zakonskih akata za poslovanje privrednih drutava kao to su: 1. Zakon o privrednim drutvima, 2. Zakon o radu, i 3. Zakon o PDV-u,

zakonski okvir kojim se regulira proizvodna djelatnost prerada voa i povra je Pravilnik o kvalitetu voa i povra i gljiva (Sl. List br. 29/79), Pravilnik o kvalitetu proizvoda od voa, povra i gljiva ( Slubeni list SFRJ 1/79 ), a u vezi sa uredbom sa zakonskom snagom ( Sl.list BiH br.2/92).

26

Osim navedenih Pravilnika, navode se zakonski i podzakonski akti koji reguliraju djelatnosti iz podruja hrane, higijene hrane i sigurnosti hrane, a time i preradu voa i povra. Veina akata koji se navode u nastavku zasniva se na Zakonima i Pravilnicima SFRJ, a koji su u skladu sa uredbom sa zakonskom snagom (Sl.list BiH br.2/92):

1. Zakon o zdravstvenoj ispravnosti ivotnih namirnica i predmeta ope upotrebe , 2. Zakon o sanitarnoj inspekciji , 3. Zakon o zdravstvenom nadzoru ivotnih namirnica i predmeta opte upotrebe, 4. Pravilnik o sanitarno-higijenskim uslovima prostorija u kojima se proizvode, uvaju i stavljaju u promet ivotne namirnice,sirovine namjenjene za proizvodnju ivotnih namirnica i predmeti opte upotrebe ;

5. Pravilnik o nainu vrenja zdravstvenih pregleda lica koja podlijeu zdravstvenom nadzoru odnosno medicinskoj kontroli ,

6. Pravilnik o posebnoj radnoj odjei i obui lica koja rade u proizvodnji i prometu ivotnih namirnica i predmeta opte upotrebe ,

7. Pravilnik o uslovima i nainu vrenja zdravstvenog pregleda ivotnih namirnica i predmeta opte upotrebe u toku njihove proizvodnje i o nainu voenja evidencije o izvrenom ispitivanju ,

8. Pravilnik o nainu i uslovima sprovoenja obavezne dezinfekcije, dezinsekcije i deratizacije,

9. Pravilnik o nainu i obimu sticanja potrebnih znanja o higijeni ivotnih namirnica, sirovina namjenjenih za proizvodnju ivotnih namirnica i predmeta opte upotrebe i o linoj higijeni ,

10. Pravilnik o kvalitetu aditiva za prehrambene proizvode, 11. Pravilnik o koliinama pesticida i drugih otrovnih materija, hormona,

antibiotika i mikotoksina koji se mogu nalaziti u ivotnim namirnicama, 12. Pravilniku o uslovima u pogledu mikrobioloke ispravnosti , kojima moraju

odgovarati ivotne namirnice u prometu ( Sl. list SFRJ br.45/83 ) 13. Pravilnik o uslovima za odreivanje zona sanitarne zatite i zatitnih mjera za

izvorita vode koja se koriste ili planiraju da koriste za pie .

Donoenjem Zakona o hrani na nivou drave Bosne i Hercegovine (Slubeni glasnik BiH, br. 50/04) kojim se ureuje osnova za osiguranje visokog nivoa zatite zdravlja ljudi i interesa potroaa, te formiranjem Agencije za sigurnost hrane u BiH stvorio se pravni osnov za donoenje provedbenih Propisa, te drugih posebnih Propisa (Zakoni i podzakonski Propisi- Pravilnici) koji se odnose na hranu, osobito na higijenu, zdravstvenu ispravnost i kvalitet hrane, a koji e obuhvatiti sve faze proizvodnje, prerade, obrade i distribucije hrane. Provedbenim propisima utvrdie se zahtjevi koji se odnose na: obaveze subjekata u poslovanju s hranom vezano za kvalitetu,klasifikaciju, kategorizaciju i naziv hrane, senzorska svojstva i sastav hrane, vrstu i koliinu sirovina, dodataka i drugih tvari koji se koriste u proizvodnji i preradi hrane, tehnoloke postupke koji se primjenjuju u proizvodnji i preradi hrane, metode uzimanja uzoraka i analitike metode radi kontrole kvaliteta hrane, dodatne ili specifine podatke, koji bi trebali biti navedeni na deklaraciji hrane, a od interesa su za potroaa, mogunost sljedivosti hrane, sistem samokontrole hrane i sastojaka hrane koji sadre genetski modificirane proizvode i dr.

U toku je izrada i usvajanje sljedeih pravilnika:

27

1. Pravilnik o optem deklarisanju ili oznaavanju upakovane hrane 2. Pravilnik o oznaavanju hranjivih vrijednosti upakirane hrane 3. Pravilnik o uslovima upotrebe prehrambenih aditiva u hrani namijenjenoj za ishranu

ljudi 4. Pravilnik o upotrebi boja u hrani 5. Pravilnik o upotrebi zaslaivaa/sladila u hrani 6. Pravilnik o upotrebi prehrambenih aditiva osim boja i zaslaivaa/sladila u hrani 7. Pravilnik o vonim sokovima, vonim nektarima i slinim proizvodima 8. Pravilnik o osvjeavajuim bezalkoholnim piima i slinim proizvodima 9. Pravilnik o prirodnim mineralnim, prirodnim izvorskim i stolnim vodama 10. Pravilnik o oznakama originalnosti i oznakama geografskog porijekla hrane

4.4.2 Standardi koji se mogu primjeniti u sektoru prerade voa i povra i proizvodnje vonih sokova, a koji ( za sada ) nisu obvezujui

Meunarodni standardi koji nisu obvezujui, ali organizacijama koje ih implementiraju daju izvrstan alat za upravljanje kvalitetom svojih procesa i proizvoda, ukljuuju obezbjeenje zdravstvene ispravnosti proizvoda , zatitu potroaa i zatitu okolia.

Pogoni i postrojenja koji se bave preradom voa i povra, te proizvodnjom vonih sokova mogu usvojiti, implementirati i certificirati sljedee sisteme upravljanja:

1. Sistem upravljanja kvalitetom prema meunarodnom standardu ISO 9001, 2. Sistem upravljanja okoliem prema meunarodnom standardu ISO 14001, 3. Sistem upravljanja sigurnou hrane (HACCP sistem) prema meunarodnom

standardu ISO 22000 ili prema ALI-NORM 93/13, Anex 2 - Codex Alimentarius

Svaki od njih se moe implementirati pojedinano ili kao sastavni dio integriranog sistema upravljanja. Osim navedenih standarda, u smisli zatite potroaa tj. obezbjeenja potreba potroaa iz razliitih aspekata (zdravstvenih, vjerskih itd. ) proizvoai mogu implementirati i certificirati slijedee standarde :

1. Standarad za ekoloku /organsku proizvodnju ( KRAV, OK, NOP ili neki drugi koji je pod pokroviteljstvom IFOAM- a ) ,

2. Halal standard 3. Kosher standard itd.

4.4.3 Propisi iz oblasti zatite okolia/ivotne sredine

Ovaj zakonski okvir uspostavljen je na nivou entiteta Federacije BiH i Republike Srpske, te Brko Distrikta.

28

U FBIH nadlenost po pitanju zaite okolia i voda podijeljena je izmeu entitetskih i kantonalnih nadlenih organa vlasti. Prema Ustavu FBiH (lan 2. uz lan 3. Glave III) ovlasti federalne vlade i kantona iz domena okoline su: ekoloka politika, te iskoritavanje prirodnih bogatstava. Ovlasti se mogu ispunjavati zajedniki, zasebno ili na nivou kantona koordinirano od federalne vlasti. Federalna vlast bi trebala kreirati politiku i donositi zakone shodno svakoj od ovih ovlasti (kada je u pitanju obaveza na podruju FBiH). U nastavku se daju relevantni propisi na nivou entiteta i Brko distrikta iz oblasti zatite okolia/ivotne sredine. Ovdje se ne prezentiraju propisi na na kantonalnom nivou. Relevantni propisi u FBiH, a koji se tiu razmatranog sektora prerade voa i povra su:

Pravilnik o donoenju najboljih raspoloivih tehnika kojma se postiu standardi kvaliteta okolia (Slubene novine FBiH, br. 92/07),

Pravilnik o eko-oznakama i o nainu upravljanja eko-oznakama (Slubene novine FBiH, br. 92/07),

Pravilnik o nainu obraunavanja, postupku i rokovima za obraunavanje i plaanje i kontroli izmirivanja obaveza na osnovu ope vodne naknade i posebnih vodnih naknada (Slubene novine FBiH, br. 92/07)

Pravilnik o registru zagaivanja i postrojenjima (Slubene novine FBiH, br. 82/07), Pravilnik o graninim vrijednostima opasnih i tetnih materija za tehnoloke otpadne

vode prije njihovog isputanja u sistem javne kanalizacije odnosno u drugi prijemnik (Slubene novine FBiH, br. 50/07),

Pravilnik o graninim vrijednostima opasnih i tetnih materija za vode koje se nakon preiavanja iz sistema javne kanalizacije isputaju u prirodni prijemnik (Slubene novine FBiH, br. 50/07),

Odluka o visini posebnih vodnih naknada (Slubene novine FBiH, br. 46/07) Uredba o opasnim i tetnim materijama u vodama (Slubene novine FBiH, br. 43/07) Odluka o granicama rijenih bazena i vodnih podruja na teritoriji F BIH (Slubene

novine FBiH, br. 41/07), Uredba o selektivnom prikupljanju, pakovanju i oznaavanju otpada (Slubene novine

FBiH, br. 38/06), Zakon o vodama (Slubene novine FBiH, br. 70/06), Pravilnik o rokovima za podnoenje zahtjeva za izdavanje okolinske dozvole za pogone

i postrojenja koja imaju izdate dozvole prije stupanja na snagu Zakona o zatiti okolia (Slubene novine FBiH, br. 68/05),

Pravilnik o uvjetima za podnoenje zahtjeva za izdavanje okolinske dozvole za pogone i postrojenja koja imaju izdate dozvole prije stupanja na snagu Zakona o zatiti okolia (Slubene novine FBiH, br. 68/05),

Pravilnik o sadraju izvjetaja o stanju sigurnosti, sadraju informacija o sigurnosnim mjerama i sadraju unutranjih i spoljnih planova intervencije (Slubene novine FBiH, br. 68/05)

Pravilnik o postepenom iskljuivanju supstanci koje oteuju ozonski omota (Slubene novine FBiH, br. 39/05),

Pravilnik o monitoringu kvaliteta zraka (Slubene novine FBiH, br. 12/05), Pravilnik o monitoringu emisija zagaujuih materija u zrak (Slubene novine FBiH,

br.12/05), Pravilnik o graninim vrijednostima kvaliteta zraka (Slubene novine FBiH, br.

12/05),

29

Pravilnik o emisiji isparljivih organskih jedinjenja (Slubene novine FBiH, br. 12/05), Pravilnik o graninim vrijednostima emisije u zrak iz postrojenja za sagorijevanje

(Slubene novine FBiH, br. 12/05), Pravilnik o graninim vrijednostima emisije zagaujuih materija u zrak (Slubene

novine FBiH, br. 12/05), Pravilnik o kategorijama otpada sa listam (Slubene novine FBiH, br. 09/05), Pravilnik o postupanju s otpadom koji se ne nalazi na listi opasnog otpada ili iji je

sadraj nepoznat (Slubene novine FBiH, br. 09/05), Pravilnik o uvjetima za prijenos obaveza upravljanja otpadom sa proizvoaa i

prodavaa na operatera sistema za prikupljanje otpada (Slubene novine FBiH, br. 09/05),

Pravilnik o pogonima i postrojenjima za koje je obavezna procjena utjecaja na okoli i pogonima i postrojenjima koji mogu biti izgraeni i puteni u rad samo ako imaju okolinsku dozvolu (Slubene novine FBiH, br. 19/04),

Zakon o zatiti okolia (Slubene novine FBiH, br. 33/03), Zakon o zatiti prirode (Slubene novine FBiH, br. 33/03), Zakon o zatiti zraka (Slubene novine FBiH, br. 33/03), Zakon o upravljanju otpadom (Slubene novine FBiH, br. 33/03), Zakon o Fondu za zatitu okolia Federacije BiH (Slubene novine FBiH, br. 33/03), Zakon o graenju (Slubene novine FBiH, br. 55/02) Zakon o prostornom ureenju (Slubene novine FBiH, br. 52/02), Zakon o koncesijama (Slubene novine FBiH, br. 40/02) Pravilnik o uslovima za odreivanje zona sanitarne zatite i zatitnih mjera za izvorita

voda koje se koriste ili planiraju da koriste za pie (Slubene novine FBiH, br. 51/02), Zakon o slobodi pristupa informacijama u FBiH (Slubene novine FBiH, br. 32/01), Uredba o koncesijama na vodama i javnom vodnom dobru (Slubene novine FBiH,

br. 08/00), Zakon o prikupljanju i prometu sekundarnih sirovina i otpadnih materijala (Slubene

novine FBiH, br. 35/98), Zakon o upravnom postupku (Slubene novine FBiH, br. 2/98), Zakon o zdravstvenoj zatiti (Slubene novine FBiH, br.29/97), Zakon o komunalnim djelatnostima (Slubene novine FBiH, br. 20/90), Pravilnik o posebnom reimu kontrole djelatnosti koje ugroavaju ili mogu ugroziti

sredinu (Slubeni list SRBH, br. 2/76, 23/76, 23/82, 26/88). U RS nadlenost po pitanju zaite ivotne sredine i voda podijeljena je izmeu entitetskih i optinskih nadlenih organa vlasti. Relevantni propisi u RS su:

Pravilnik o metodologiji i nainu voenja registra postrojenja i zagaivaa (Slubeni glasnik RS, br.92/07),

Uredba o nainu sudjelovanja u javnosti u upravljanju vodama (Slubeni glasnik RS, br. 35/07),

Zakon o zatiti ivotne sredine-Preieni tekst (Slubeni glasnik RS, br. 28/07), Odluka o utvrivanju granica oblasnih rijenih slivova (Distrikta) i slivova na teritoriji

RS-a (Slubeni glasnik RS, br. 98/06),

30

Pravilnik o uslovima za podnoenje zahtjeva za izdavanje ekoloke dozvole za pogone i postrojenja koja imaju izdate dozvole prije stupanja na snagu Zakona o zatiti ivotne sredine (Slubeni glasnik RS, br. 24/06),

Pravilnik o rokovima za podnoenje zahtjeva za izdavanje ekoloke dozvole za pogone i postrojenja koja imaju izdate dozvole prije stupanja na snagu Zakona o zatiti ivotne sredine (Slubeni glasnik RS, br. 24/06),

Uredba o postrojenjima koja mogu biti izraena i putena u rad samo ako imaju ekoloku dozvolu (Slubeni glasnik RS, br. 07/06),

Uredba o projektima za koje se sprovodi procjena uticaja na ivotnu sredinu i kriterijumima za odluivanje o obavezi sprovoenja i obimu procjene uticaja na ivotnu sredinu (Slubeni glasnik RS, br. 07/06),

Zakon o vodama (Slubeni glasnik RS, br. 50/06), Pravilnik o uslovima za prenos obaveza upravljanja otpadom sa proizvoaa i

prodavaa na odgovorno lice sistema za prikupljanje otpada (Slubeni glasnik RS, br. 118/05),

Uputstvo o sadraju studije uticaja na ivotnu sredinu (Slubeni glasnik RS, br. 118/05),

Uredba o postepenom iskljuivanju supstanci koje oteuju ozonski omota(Slubeni glasnik RS, br. 94/05),

Pravilnik o transportu opasnog otpada (Slubeni glasnik RS, br. 86/05), Uredba o graninim vrijednostima emisije zagaujuih materija u vazduh (Slubeni

glasnik RS, br. 39/05), Pravilnik o monitoringu kvaliteta vazduha (Slubeni glasnik RS, br. 39/05, 90/06), Pravilnik o emisiji isparljivih organskih jedinjenja (Slubeni glasnik RS, br. 39/05), Pravilnik o monitoringu emisija zagaujuih materija u vazduh (Slubeni glasnik RS,

br. 39/05), Pravilnik o graninim vrijednostima kvaliteta vazduha (Slubeni glasnik RS, br.

39/05), Pravilnik o graninim vrijednostima emisija u vazduh iz postrojenja za sagorijevanje

(nominalne termalne snage manje, jednak ili vee od 50 MW) (Slubeni glasnik RS, br. 39/05),

Zakon o graevinskom zemljitu (Slubeni glasnik RS, br. 112/06), Zakon o ureenju prostora (Slubeni glasnik RS, br. 84/02, 112/06), Zakon o zatiti prirode (Slubeni glasnik RS, br. 53/02), Zakon o zatiti vazduha (Slubeni glasnik RS, br. 53/02), Zakon o upravljanju otpadom (Slubeni glasnik RS, br. 53/02), Zakon o Fondu za zatitu ivotne sredine (Slubeni glasnik RS, br. 51/02), Zakon o koncesijama (Slubeni glasnik RS, br. 25/02), Zakon o optem upravnom postupku (Slubeni glasnik RS, br. 13/02), Zakon o slobodi pristupa informacijama u RS (Slubeni glasnik RS, br. 20/01), Odluka o visini vodoprivrednih naknada (Slubeni glasnik RS, br. 19/98, 29/98, 4/99,

6/00, 55/01, 49/02), Pravilnik o uslovima isputanja otpadnih voda u javnu kanalizaciju (Slubeni glasnik

RS, br. 44/01), Pravilnik o uslovima isputanja otpadnih voda u povrinske vode (Slubeni glasnik

RS, br. 44/01),

31

Pravilnik o nainu i metodama odreivanja stepena zagadenosti otpadnih voda kao osnovice za utvrivanje vodoprivredne naknade (Slubeni glasnik RS, br. 44/01),

Uredba o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotoka (Slubeni glasnik RS, br. 42/01), Uputstvo o nainu, postupku i rokovima obraunavanja i plaanja optih i posebnih

vodoprivrednih naknada (Slubeni glasnik RS, br. 19/98, 27/01), Zakon o zdravstvenoj zatiti (Slubeni glasnik RS, br. 18/99, 58/01, 62/02), Zakon o komunalnim djelatnostima (Slubeni glasnik RS, br. 11/95, 51/02)

U Brko Distriktu nadlenost po pitanju zaite ivotne sredine i voda podijeljena je izmeu nadlenih odjeljenja u Vladi BD. Relevantni propisi u Brko Distriktu BiH su:

Pravilnik o postupanju sa otpadom koji se nalazi na listi opasnog otpada ili iji je sadraj nepoznat (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br. 32/06),

Pravilnik o uslovima za prenos obaveza upravljanja otpadom sa proizvoaa i prodavaa na operatora za prikupljanje otpada (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br. 32/06),

Pravilnik o kategorijama otpada sa listama (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br. 32/06),

Pravilnik o pogonima i postrojenjima za koja je obavezna procjena uticaja na ivotnu sredinu i pogonima i postrojenjima koji mogu biti izgraeni i puteni u rad samo ako imaju ekoloku dozvolu (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br 30/06),

Pravilnik o rokovima za podnoenje zahtjeva za izdavanje ekoloke dozvole za pogone i postrojenja koja imaju izdate dozvole prije stupanja na snagu Zakona o zatiti ivotne sredine (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br. 02/07),

Pravilnik o uslovima za podnoenje zahtjeva za izdavanje ekoloke dozvole za pogone i postrojenja koja imaju izdate dozvole prije stupanja na snagu Zakona o zatiti ivotne sredine (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br. 02/07),

Pravilnik o sadraju studije uticaja na ivotnu sredinu (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br. 02/07),

Pravilnik o graninim vrijednostima emisije zagadjujuih materija u vazduh (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br.30/06),

Pravilnik o emisiji isparljivih organskih jedinjenja (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br.30/06),

Pravilnik o monitoringu kvaliteta vazduha (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br.30/06),

Pravilnik o graninim vrijednostima emisije u vazduh iz postrojenja za sagorjevanje (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br.30/06),

Pravilnik o monitoringu emisija zagadjujuih materija u vazduh (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br.30/06),

Pravilnik o postepenom iskljuivanju supstanci koje oteuju ozonski omota (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br.30/06),

Zakon o komunalnim djelatnostima (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br. 30/04)

Zakon o zatiti ivotne sredine (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br. 24/04), Zakon o prostornom ureenju (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br. 09/03,

23/03, 15/04),

32

Zakon o zatiti prirode (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br. 24/04), Zakon o zatiti vazduha (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br. 25/04), Zakon o zatiti voda (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br.25/04), Zakon o upravljanju otpadom (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br. 24/04), Zakon o koncesijama (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br. )? Zakon o upravnom postupku (Slubeni glasnik Brko Distrikta BiH, br. 3/00,

9/02).

4.4.4 Propisi vezani za nesree velikih razmjera i akcidentne situacije

Svi pogoni i postrojenja, ukljuujui skladita, u kojima su opasne supstance prisutne u koliinama iznad koliina navedenih u Pravilniku o pogonima i postrojenjima za koje je obavezna procjena uticaja na okoli i pogonima i postrojenjima koji mogu biti izgraeni i puteni u rad samo ako imaju okolinsku dozvolu (Slubene novine FBiH, br. 19/04, lan 10 i 11), Uredbi o postrojenjima koja mogu biti izraena i putena u rad samo ako imaju ekoloku dozvolu (Slubeni glasnik RS, br. 07/06, lan 6 i 7) i Pravilniku o pogonima i postrojenjima za koje je obavezna procjena uticaja na ivotnu sredinu i pogonima i postrojenjima koji mogu biti izgraeni i puteni u rad samo ako imaju ekoloku dozvolu (Slubeni glasnik BD BiH, br. 30/06, lan 7 i 8) ovih podzakonskih akata spadaju u pogone i postrojenja koji mogu izazvati nesree veih razmjera i za njih nadlena entitetska ministarstva i odjeljenje u Brko Distriktu izdaju okolinsku/ekoloku dozvolu. Mjeavine i preparati prisutni u pogonima i postrojenjima ili skladitima trebaju biti tretirane na isti nain kao i iste supstance pod uslovom da ostaju u okviru granica koncentracija koje su odreene na osnovu njihovih svojstava u spomenutim lanovima ovih podzakonskih akata (lan 11, 7 i 8). Izvjetaj o stanju sigurnosti, Informacije o sigurnosnim mjerama i Unutranji plan intervencije su duni pripremiti operatori svih pogona i postrojenja, ukljuujui skladita, u kojim su opasne supstance prisutne u koliinama iznad koliina navedenih u Prilogu Pravilnika o sadraju izvjetaja o stanju sigurnosti, sadraju informacija o sigurnosnim mjerama i sadraju unutranjih i spoljnih planova intervencije (Slubene novine FBiH, br. 68/05) koji ine sastavni dio ovog podzakonskog akta. Odredbe ovog podzakonskog akata koje se odnose na plan sprjeavanja nesrea veih razmjera i informacije o sigurnosnim mjerama duni su pripremiti i operatori pogona i postrojenja, ukljuujui skladita, iz lana 9. Pravilnika o pogonima i postrojenjima za koje je obavezna procjena uticaja na okoli i pogonima i postrojenjima koji mogu biti izgraeni i puteni u rad samo ako imaju okolinsku dozvolu (Slubene novine Federacije BiH, br.19/04). Operator pogona i postrojenja u FBiH je duan Unutranji plan intervencije dostaviti Federalnoj/Kantonalnoj upravi civilne zatite. Izvjetaj o stanju sigurnosti treba da sadri najmanje:

Plan sprjeavanja nesrea veih razmjera; Opis lokacije pogona i postrojenja; Opis pogona i postrojenja; Identifikaciju i analizu moguih rizika i mjere prevencije, Mjere zatite i plan intervencije kojima se sprjeava irenje posljedica nesree.

33

Sistemom sigurnosnog upravljanja se utvruje organizaciona struktura, podjela odgovornosti, razrauju procedure, procesi i vri raspodjela resursa u cilju sprjeavanja nastanka nesrea velikih razmjera. Sistem sigurnosnog upravljanja se provodi donoenjem Plana sprjeavanja nesrea veih razmjera, a koji treba da sadri sljedee podatke: (i) organizacionu strukturu i kadrove, (ii) identifikaciju i evaluaciju nesrea veih razmjera, (iii) kontrolu rada pogona i postrojenja, (iv) upravljanje promjenama u radu postrojenja, (v) plan upravljanja u izvanrednim situacijama, (vi) praenje djelotvornosti (monitoring), te (vii) audit i kontrolu. Unutranjim planom intervencije se definiu mjere koje je potrebno poduzeti unutar kruga pogona i postrojenja a u sluaju nesree veih razmjera. Spoljnim planom intervencije se definiu mjere koje je potrebno poduzeti izvan kruga pogona i postrojenja a u sluaju nesree veih razmjera. Akcidentna situacija u osnovi predstavlja pojavu neoekivanog ili nedozvoljenog dogaaja. Akcidentne situacije u preradi voa i povra predstavljaju pojavu velike emisije, poara ili eksplozije nastale kao rezultat neplanskih dogaanja u okviru neke industrijske aktivnosti, koja ugroava ljude i okoli/ivotnu sredinu, u okviru ili van granica preduzea, i to ukljuujui jednu ili vie zagaujuih materija. Kako prerada voa i povra spada u industriju gdje se ne koriste otrovne supstance, ni ekstremni reimi pritiska i temperature, kao i sve prehrambene industrije, rizik od akcidentnih situacija se svodi na pomone ureaje kao to su kotlovi i rashladni ureaji, kao i CIP postrojenja. Poto kotlovi obino rade na pritiscima do 12 bara, akcidentna situacija moe znaiti pucanje stijenke cijevi na kotlu, pri emu kotao pone da curi, to moe predstavljati manju opasnost za radnike u kotlovnici. Vea opasnost bi bila od pregrijavanja kotla usljed kvara regulacije, ali bi ispravan siguronosni ventil sprijeio eksploziju kotla. Zato se postavlja vie siguronosnih ventila, za koje je zakonski obavezna kontrola ispravnosti u odreenom periodu. Rashladni sistemi predstavljaju opasnost jer radni fluid dostie visoke pritiske u stepenu kompresije, pa moe doi do pucanja cijevi. Tim vie je opasnost vea, ako je radni fluid amonijak, koji je otrovan. Prevencija ovakve situacije je redovna kontrola instalacija, kao i zamjena amonijaka nekim od freona, po mogunosti ekolokim. Uslove i stanje zatite na radu, kao i zatite od poara, te tehniko-tehnoloka uputstva za siguran rad definiu Zakoni o zatiti na radu (Slubeni list SRBiH, br. 22/90, Slubeni glasnik RS, br. 26/93, 14/94, 21/96 i 10/98), Pravilnik o nainu i postupku vrenja periodinih pregleda i ispitivanja iz oblasti zatite na radu (Slubeni list SRBIH, br.02/91), te Zakoni o zatiti od poara (Slubeni list SRBIH, br. 15/87, 36/90,3/93; Slubeni glasnik RS, br. 16/95, 16/02 i 2/05). Prilikom projektovanja i izgradnje objekata za uskladitenja odreenih supstanci, kotlova i rashladnih ureaja, kao i CIP postrojenja, potrebno je pridravati se zahtjeva sljedeih vaeih propisa i normi za ove objekte i sudove:

Pravilnik o tehnikim normativima za stabilne posude pod pritiskom (Slubeni list SFRJ, br. 16/83),

Karakteristike opasnih i zapaljivih gasova, tenosti i isparljivih tenosti i supstanci JUS Z. CO. 010, 1979 (Slubeni list SFRJ, br 31/79)

Pravilnik o tehnikim normativima za postavljanje stabilnih sudova pod pritiskom za teni ugljendioksid (Slubeni list SFRJ, br. 39/90), sa komentarom.

Pravilnik o tehnikim normativima za pregled i ispitivanje stabilnih sudova pod pritiskom za teni ugljendioksid (Slubeni list SFRJ, br. 76/90), sa komentarom.

34

JUS M.E2.516 stabilni sudovi pod pritiskom za teni ugljendioksid (Slubeni list SFRJ, br. 57/89).

JUS H.F1.016 . ugljendioksid gasoviti Tehniki uslovi (Slubeni list SFRJ, br. 56/86).

Pravilnik o izgradnji postrojenja za ukapljeni naftni plin i o uskladitavanju i pretakanju ukapljenog plina, Slubeni list SFRJ, br. 24/71,

Pravilnik o tehnikim normativima za pokretne zatvorene posude za komprimirane, tekue i podtlakom otopljene plinove, Slubeni list SFRJ, br. 24/71).

4.4.5 Meunarodne obaveze koje se tiu industrijskog sektora

Osim vaee zakonske regulative BiH i meunarodnih standarda kojima se obezbjeuje osiguranje kvaliteta i zdravstvene ispravnosti proizvoda, u narednom periodu svi proizvoai iz prehrambenog sektora BiH, pa i sektora prerade voa i povra e biti u obavezi da odgovore meunarodnim zakonskim regulativama iz oblasti :

FAO/WHO CODEX Alimentarius

Council Regulation ( EC ) No 2200/96 Fresh fruit and vegetables

Council Regulation ( EC ) No 2201/96 Product procesed from fresh fruit and vegetables

Council Regulation ( EC ) No 2202/96 Aid scheme for producers of certain citrus fruit

Council Directive 2001/112 / EC Fruit Juices

Council Directive 2001/113 / EC Fruit jams, jellies and marmalades Council Regulation EC 1881/2006 Maximum levels for certain contaminants in

foodstuffs

Council Directive EU 76/895/EEC: MRL Pesticides Fruits and V egetables (Annexex 80/428/EEC; 81/36/EEC; 82/528/EEC; 85/3768/EEC; 88/298/EEC; 89/186/EEC; 93/58/EEC; 96/32/EEC; 1999/65/EC (of 24 June 1999 ; 2005 ).

Council Directive , No. 93/43/EEC Directive on the Hygiene of Foodstuffs.

FAO/WHO CODEX Alimentarius

Council Regulation EC 1881/2006 Maximum levels for certain contaminants in foodstuffs

Council Directive , No. 93/43/EEC Directive on the Hygiene of Foodstuffs.

Gore navedene Direktive ine samo osnovicu zakonske regulative za voe i povre, te proizvode od voa i povra, a pojedini proizvodi su regulisani sa jo 33 Direktive EU:

35

Vezano za meunarodne obaveze koje se tiu industrijskog sektora prema direktivama EU, a kojima je regulirana oblast upravljanja otpadom, vodama i zrakom, od stratekog znaaja su sljedee direktive:

Direktiva o otpadu 2006/12/EC, Direktiva o kanalizacijskom mulju 86/278/EC koja je izmijenjena i dopunjena

Direktivom 91/692/EC i Uredbom EC 807/2003, Direktiva o ambalanom otpadu 94/62/EC koja je izmijenjena i dopunjena

Direktivom 2004/12/EC i 2005/20/EC i Uredbom EC 1882/2003, Direktiva o deponijama 99/31/EC koja je izmijenjena i dopunjena Uredbom EC

1882/2003, Direktiva o spaljivanju otpada 200/76/EC, Direktiva o zbrinjavanju otpadnih ulja 75/439/EEC, Direktiva o elektrinom i elektronskom otpadu 2002/96/EC, Direktiva o opasnom otpadu 91/689/EC koja je izmijenjena i dopunjena

Direktivom 94/31/EC i Uredbom EC 166/2006, Okvirna Direktiva o kvalitetu zraka 96/62/EC koja je izmijenjena i dopunjena

Uredbom 1882/2003/EC, Direktiva o graninim vrijednostima SO2, NO2, NOx, lebdeih estica i Pb u zraku

99/30/EC; Direktiva o ozonu 2002/3/EZ, Okvirna direktiva o vodama 2000/60/EC koja je izmijenjena i dopunjena Odlukom

2455/2001/EC, Direktiva o tretmanu gradskih otpadnih voda 91/271/EC, Direktiva o kvalitetu vode za pie 98/83/EC, Direktiva Vijea 99/32/EC EZ o smanjenju sadraja sumpora u tenim gorivima do

31.12.2011. godine, Direktiva 98/70/EC o kvalitetu benzina i dizelskih goriva, Direktiva 99/94/EC o raspoloivosti informacija za kupce o potronji goriva i

emisijama CO2 kod prodaje novih putnikih vozila, Direktiva 85/337/EC od 27. juna 1985. godine o procjeni efekata odreenih javnih i

privatnih projekta na okoli, kako je ona dopunjena Direktivom Vijea 97/11/EC od 3. marta 1997. godine i Direktivom 2003/35/EC Evropskog parlamenta i Vijea od 26. juna 2003. godine,

Direktiva 1999/32/EC od 26. aprila 1999. godine o smanjenju sadraja sumpora u odreenim tenim gorivima te dopunskom Direktivom 93/12/EEC,

Direktiva 85/337/EEC o ocjeni efekata odreenih javnih i privatnih projekta na okolinu,

Direktiva 1996/62/EC o procjeni i upravljanju kvalitetom zraka Direktiva 1999/30/EC o graninoj vrijednosti SO2, NOx, NO2, vrstih estica i

olova u zraku, Regulativa 1836/93/EEC postavlja eko-upravljanje i eme audita za industrijske

kompanije koje nastoje da promoviu unapreenje okolia/ivotne sredine. ema zahtjeva od postrojenja da: uspostave i implementiraju politiku, programe i sisteme upravljanja, kontroliu proizvodnju, obezbijede izvjetaje za javnost o uticaju proizvodnje na ivotnu sredinu.

36

Ovo se odnosi na industrijska postrojenja, postrojenja za proizvodnju energije i recikliranje i moe se proiriti na druga postrojenja. Uesnici moraju preduzeti sljedee korake:

usvojiti okolinsku politiku - ona bi trebala ukljuiti zadovoljenje regulativnih instrumenata, nastavak unapreenja okolia/ivotne sredine i smanjenja negativnog utjecaja na okoli/ivotnu sredinu;

pregled postrojenja prema propisima o okoliu/ivotnoj sredini; uvoenje ekolokih programa i sistema upravljanja okoliom/ivotnom sredinom; pripremanje ekolokih izvjetaja dostupnih javnosti, koji bi ukljuili detalje o uticaju

postrojenja na okoli/ivotnu sredinu; sprovoenje verifikacije ekolokih izvjetaja preko nezavisnih verifikatora

akreditovanih putem dravnih akreditovanih sistema.

4.5 KLJUNI OKOLINSKI PROBLEMI

Kljuni okolinski problemi u sektoru prerade voa i pova su:

visoka potronja vode, visoka potronja energije, velike koliine otpadnih voda, proizvodnja krutog otpada, emisije u zrak

Potronja vode Prerada voa i povra karakteristino zahtijeva velike koliine vode. Voda se upotrebljava primarno za pranje sirovina, posebno kod vonih sokova i kaa, za ienje proizvodne opreme i radnih povrina kako bi se odrali higijenski standardi. Velika preduzea za preradu voa i povra upotrebljavaju po nekoliko stotina m3 vode na dan. Najvee koliine vode nisu upotrijebljene kao sastojak (nisu ugraene u proizvod), ve se pojavljuju u tokovima otpadnih voda. Potronja energije Struja se upotrebljava za rad maina, hlaenje, ventilaciju, osvjetljenje i proizvodnju komprimiranog zraka. Kao i kod potronje vode, upotreba energije za hlaenje i rashladne ureaje je vana za osiguranje odravanja dobre kvalitete proizvoda od voa i povra, kao i temperature skladitenja. Termalna energija, u formi pare, upotrebljava se za grijanje i ienje. Isputanje otpadnih voda Dominantan okolinski problem, izazvan preradom voa i povra je isputanje velikih koliina efluenta. Tipino za otpadne vode iz prerade voa i povra je visoka vrijednost: BPK5 , HPK, ukupan azot i ukupan fosfor. Visoki nivoi BPK5 i HPK u otpadnim vodama nastaju uslijed prerade razliitog voa i povra. Veina procesa ukljuuju proizvodne faze ocjene (odabira) sirovina i redukcije njihove veliine. Nakon ovih operacija, pranje prije procesuiranja sirovina, stvara otpadne vode koje sadre eer i kiseline. Sve proizvodne linije , oprema i procesi u ovom sektoru nisu dizajnirani za suha ienja, ve zahtijevaju mokra ienja, koja generiraju otpadne vode koje sadre sirovine, proizvode i kemikalije od procesa ienja. U ovom sektoru, postoje manji zahtijevi za upotrebu jakih kemikalija, nego u drugim sektorima, ukoliko se ulja i masti ne upotrebljavaju u proizvodnom procesu.

37

Emisije u zrak nastaju uslijed visoke potronje energije potrebne za proizvodni proces. Para, koja se upotrebljava za toplotne tretmane u proizvodnom procesu (pasterizacija, sterilizacija, blaniranje i sl.) se generalno proizvodi u kotlovskim postrojenjima, a struja se upotrebljava za hlaenje i rad maina. Snabdijevanje strujom se obezbjeuje iz mree. Supstance koje zagauju zrak, ukljuujui okside azota, sumpora i suspendirane materije, nastaju uslijed sagorijevanja fosilnih goriva, koji se upotrebljavaju za proizvodnju ovih izvora energije.

Otpad, koji nastaje u sektoru prerade voa i povra prema Katalogu otpada (Slubene novine F BiH) je: 0203 - otpad od pripremanja i prerade voa i povra koji ine:

talozi od ispiranja, ienja, guljenja, centrifugiranja i separacije (02 03 01) otpad od sredstava za konzerviranje (02 03 02) otpad od ekstrakcije otapalom (02 03 03) materijali (sirovine) neprikladne za potronju ili preradu (02 03 04) muljevi od obrade efluenta na mjestu njihovog nastanka (02 03 05) otpad koji nije specificiran na drugi nain (02 03 99)

15 otpadna ambalaa ambalaa od papira i kartona ( 15 01 01) ambalaa od plastike (15 01 02) ambalaa od drveta (15 01 03) staklena ambalaa (15 01 07)

Za razliku razvijenih zemalja svijeta, kao i zemalja lanica EU, gdje je otpad strateki resurs od kojeg se dobivaju odreene koliine energije, Bosna i Hercegovina je suoena s kompleksnim i viestrukim problemima u upravljanju otpadom koji ozbiljno ugroavaju okoli.

Problematika upravljanja otpadom u sektoru prerade voa i povra istovjetna je s postojeim stanjem i problemima u upravljanju otpadom u cijeloj Bosni i Hercegovini.

Problemi u upravljanju otpadom u ovom sektoru su:

porast koliina otpada (kao posljedica nedostatnog djelovanja mjera za izbjegavanje otpada),

nedovoljan udio kontroliranog skupljanja i zbrinjavanja otpada, nepouzdani podaci o koliinama i tokovima otpada, neprimjerena rjeenja konanog odlaganja otpada (divlja odlagalita, odabir

nepovoljnih lokacija za odlaganje otpada, zajedniko odlaganje razliitih kategorija otpada itd.),

38

nedovoljno razvijeno odvojeno skupljanje korisnih i tetnih komponenti otpada i recikliranje, nedostatak ureaja za obradu otpada,

nedosljednost provoenja postojee zakonske regulative i neusklaenost sa zakonskom regulativom EU.

U nekim preraivakim kapacitetima iz sektora prerade voa i povra, trenutna praksa upravljanja otpadom je usmjerena na odvajanje otpada od pripremanja i prerade voa i povra od ambalanog otpada.

Ambalani otpad: papir, karton, PE folija, najlon i plastina i kartonska ambalaa se presuju i baliraju, te odlau na za svaku vrstu otpada posebno odreeno i oznaeno mjesto unutar lokacije pogona, te alju na reciklau (neki proizvoai nemaju podugovarae koji vre reciklau ovog otpada, te ga upuuju na deponije sa ostalim otpadom). Ambalani otpad, koji nije pogodan za reciklau sakuplja se u posebno oznaene kontejnere koje zbrinjava lokalno komunalno preduzee. Na temelju do sada sakupljenih informacija, moe se zakljuiti da u ovom sektoru ne postoji odgovarajua infrastruktura za zbrinjavanje razliitih vrsta otpada, tj. ne postoji praksa da se razliit otpad preradjuje u neke nus-proizvode ili da se u odgovarajuim postrijenjima otpad spaljuje i zbrinjava. Za sada postoje samo pojedinani sluajevi, gdje se vri selekcija otpada i alje na reciklau gdje je to moguce. Takodjer, tvornice u ovom sektoru nemaju adekvatno rijeeno preiavanje otpadne vode. Jedine mjere koje se koriste jesu mjere istije proizvodnje i preventive koje su proizvoai mogli upoznati koz IPPC projekat .

39

5 OPIS TEHNOLOKOG PROCESA I TEHNIKA PO PROIZVODNIM POGONIMA

U postupcima prerade voa i povra, veliki je broj razliitih tehnolokih procesa koji se koriste za takoer veliki broj razliitih gotovih proizvoda od voa i povra. Obzirom na obimnost tehnolokih procesa i brojnost opreme i tehnika koje se primjenjuju u ovom dokumentu, nemogue je detaljno opisati sve procese. U tom kontekstu, u ovom poglavlju dat je kratak opis najvanijih tehnolokih postupaka prerade voa i povra, uz opis opreme i tehnika koje se koriste, kao i podrujem njihove primjene.

Tabela 3 Tehnoloke operacije u preradi voa i povra u BiH

A. Prijem i priprema sirovina

A.1 Prijem sirovina , manipuliranje i skladitenje

A.2 Sortiranje, klasiranje, ljutenje, iskotavanje, uklanjanje peteljki

B. Redukcija veliine, mijeanje i oblikovanje

B.1 Sjeenje i rezanje

B.2 Mljevenje i pasiranje

B.3 Mijeanje

C. Proizvodne procesne tehnologije

C.1 Priprema i dodavanje aditiva

C.2 Kiseljenje (mariniranje)

C.3 Topli procesi

C.4 Kuhanje

C.5 Prenje

C.6 Pasterizacija, sterilizacija i UHT ( trtmani na visokim teperaturama )

C.7 Isparavanje (teno u teno )

C.8 Dehidratacija (vrsto u vrsto )

C.9 Hlaenje i duboko hlaenje

C.10 Zamrzavanje

C.11 Punjenje i nalijevanje

C.12 Pakiranje, etiketiranje i plastificiranje

40

D. Pojedinani procesi proizvodnje u sektoru prerade voa i povra

D.1 Gotovi obroci koji dominantno sadre voe i povre

D.2 Voni sok

D.3 Koncentrirani voni sok

D.4 Voe konzervirano toplinskim tretiranjem

D.5 Zamrznuto voe - voe konzervirano zamrzavanjem

D.6 Konzervirano voe

D.7 Suho voe - voe konzervirano suenjem

D.8 Prerada paradajza

D.9 Prerada krompira

D.10 Sokovi od povra

D.11 Povre konzervirano toplinom i zamrznuto povre

D.12 Marinirano (pasterizirano) povre

D.13 Sueno povre

5.1 PRIJEM SIROVINA, MANIPULIRANJE I SKLADITENJE (A.1) Cilj Da bi tehnoloki procesi prerade voa i povra bili ispravni u svim fazama , te da bi se kao krajnji cilj dobio ispravan i kvalitetan finalni proizvod neophodno je, prije svih drugih aktivnosti, uspostaviti pravilno rukovanje sirovinama, repromaterijalima i ostalim pomonim materijalima koji se koriste u procesima prerade voa i povre. Takoer, neophodno je pravilno rukovanje i manipulacija, skladitenje i unutarnji transport u krugu proizvodnih pogona, kako za svjee sirovine tako i za ostale sirovine i repromaterijale. Podruje primjene Primjenjuje se u svim procesima prerade voa i povra. Opis tehnika, metoda i opreme Sirovina koja je u vrstom stanju u zavisnosti ranije specificiranih zahtijeva moe biti upakovana u razliitu ambalau (vree, plastini boksovi, kartonske kutije, drvene ili plastine gajbe i sl.), u zavisnosti o kojoj se sirovini radi.

41

Smrznuta sirovina npr smrznuti blokovi kaa voa mogu biti pakovani u za to namijenjene plastine folije i sloeni na paletu, dok smrznuta sirovina koja nije pasirana (npr. jagodiasto voe ) moe biti pakovana u vree ,a zatim u kartonske kutije. Ostale sirovine i repromaterijali kao to su razliiti aditivi, eer i ostalo mogu biti pakovani u papirne vree i sloeni na palete. Sirovine i materijali koji su tekue konzistencije (npr. voni koncentrati i sl., zatim derivati kroba kao to su glukozni ili fruktozni sirup itd.) obino su pakovani u burad, te sloeni na palete. Pomoni materijali i sredstva za pranje su takoer pakovani u za to namijenjenoj ambalai ( burad metalna i plastina, zavisno od vrste sredstva), zatim prakasti deterdenti mogu biti u vreama .

Gasovi koji se u nekim sluajevima upotrebljavaju SO2 ili CO2 pakuju se u za to namijenje boce pod pritiskom prema propisima. uvanje se izvodi po propisima za ovakve materije i u za to odvojenom i naznaenom prostoru. Nain i reimi skladitenja i uvanja sirovina, repromaterijala i ostalih pomonih materijala se odreuju u zavisnosti od vrste sirovine (npr. smrznute sirovine se uvaju u rashladnim komorama na temperaturama od -18C do -20C; svjee sirovine najee od +4C do +8C ili nekom drugom reimu zavisno od vrste sirovine uz podeenu vlanost zraka). Svi repromaterijali i pomoni materijali se moraju skaldititi u skladu sa preporukama proizvoaa, kao i rukovanje i manipulacija. Opasne materije sve moraju biti skladitene odvojeno i na za to oznaenim mjestima. Ako se u istom skladitu uvaju sirovine, repromaterijal, gotov proizvod itd, oni ne bi trebali da se mijeaju i trebalo bi oznaiti dijelove skladita u kome se uvaju svaki posebno. Ti dijelovi skladita mogu biti promjenljive veliine u zavisnosti od potreba, ali se treba znati koji dio zato slui i tako ih i obiljeiti. Svako zbirno pakovanje sa istim svojstvima (datum proizvodnje, prijema, kontrole i sl.) bi trebalo obiljeiti i deklaraciju postaviti tako da je lako uoljiva. Takoe, u skladitu bi trebalo potovati princip FIFO (first in, first out prvi uao, prvi izlazi). Voda Voda se troi na pranje prostorija gdje se primaju ili skladite sirovine. Ukoliko doe do rasipanja ili curenja iz pakovanja, ta voda moe biti manje ili vie optereena. Voda se koristi i za transport sirovina i takva voda djelimino pere sirovine, pa postaje djelimino optereena i zahtjeva naknadni tretman. Emisije u vazduh Prilikom manipulacije mogue su emisije u vazduh sa strane transportnih ureaja koja sagorijevaju plin ili naftu. Mogue je i irenje mirisa. Otpad Moe da nastane kao kart prilikom prijema sirovina, prilikom odbacivanja sirovina koje ne zadovoljavaju zahtjeve kvaliteta. Prilikom manipulisanja ili skladitenja mogue je rasipanje sirovine, pri emu moe doi do loma stakla ili plastike. Energija Energija se troi prilikom manipulisanja sirovinama, pri emu se troi nafta ili TNG. Elektrina energija se troi na rad rashladnih ureaja, gdje uslovi skladitenja to zahtijevaju. Buka Buka nastaje usljed rada rashladnih ureaja (kompresori, rashladni tornjevi) i ventilacionih ureaja (ventilatori), kao i transportnih sredstava.

42

5.2 SORTIRANJE, KLASIRANJE, LJUTENJE, ISKOTAVANJE , UKLANJANJE PETELJKI (A.2) Cilj Veina sirovina (voa i povra) koje se upotrebljavaju u procesima prerade sadre dijelove ploda koji su nejestivi ili nisu za upotrebu u procesu prerade pa ih treba odstarniti prije poetka procesa prerade u gotov proizvod. Da bi u toku procesa prerade voa i povra dobili gotov proizvod koji zadovoljava zahtjeve kvaliteta u pogledu zakonske regulative u pogledu osnovnih fizikalno-hemijskih osobina prizvoda, senzornih osobina proizvoda, kao i zakonske regulative u pogledu zdravstvene ispravnosti proizvoda neophodno je sirovinu pripremiti za dalji proces prerade. Iz tog razloga neophodno je sirovine ( voe i povre ) prije dalje prerade operacijama kao to su iskotavanje, vaenje sjemene loe, ljutenje ( odstranjivanje pokoice) , uklanjanje peteljki i drugih nejestivih dijelova ploda, klasiranje ( kalibriranje), inspekcija i pranje koje se odvijaju na za navedene operacije predvienoj procesnoj opremi, prilagoditi potrebama daljeg tehnolokog procesa.

Podruje primjene Sve navedene operacije se koriste u prvoj fazi tehnolokog procesa prerade voa i povra. Opis tehnika, metoda i opreme

Sortiranje / inspekcija je razdvajanja ispravnih upotrebljivih plodova od razliitih neistoa ili plodova koji su oteeni ( bilo mehaniki, bilo nekom od biljnih bolesti itd. ), te razliitih mehanikih neistoa ( lie, stabljike itd.) Strane primjese, u zavisnosti o kojoj vrsti sirovine se radi, uklanjaju se runo, proputanjem preko vibrirajue reetke ili strujom vazduha ili vode. Klasiranje - ( kalibriranje) , u zavisnosti od vrste voa i povra kao i toka dalje prerade , se vri prema duini ploda, promjeru ploda, teini ploda , prema propisima za klasiranje za pojedinu vrstu voa i povra. Sortiranje se vriu na za to specijaliziranoj opremi kalibratorima koja je dizajnirana u zavisnosti za koju vrstu voa ili povra se koristi ( npr. razliito su dizajnirani kalibratori za krastavac ili npr. boraniju , ili mrkvu i drugo korijenasto povre. Iskotavanje je operacija odstranjivanja kope iz kotuniavog voa prije upotrebe u daljem procesu prerade. U toki iskotavanja , u zavisnosti o kojem se vou radi, voe se sijee na polovine i odstranjuje kopa ( npr. kajsija i breskva) ili se kopa na za to posebno dizajniramin mainama jednostavno '' izbija '' iz sredine ploda npr. kod vinje ( kod proizvodnje kompota od vianja). Ljutenje voa i povra je operacija uklanjanja pokoice sa svjeeg ili ve blaniranog ili kuhanog voa ili povra. Postoje razliiti ureaju za ljutenje voa i povra npr. strojevi sa noevima za guljenje / ljutenje, abrazivno ljutenje, ureaju sa karborundumom, zatim rotacijski ueaji za ljutenje sa tuevima, ljutenje uz pomo visokotlane pare , toplom otopinom luine (3-10 %-na otopina NaOH)itd. Finalna inspekcija nakon klasiranja i iskotavanja predstavlja operaciju uklanjanja zaostalih neistoa , oteenih dijelova voa u toku iskotavanja, zatim odstranjivanje zaostalih peteljki i td.

43

Pranje je tehnoloka operacija odstranjivanja razliitih nepoeljnih dijelova u vou i povru koje se priprema za dalju preradu. Osim neeljenih ostataka dijelova pokoice nakon ljutenja, peteljki i ostalih neistoa ( zemlje , kamenia i td) neeljene komponente su i ostaci pesticida, i ostalih primjesa. Postoji veliki broj razliito dizajnirane opreme za pranje voa i povra , kao i tehnika pranja koje se primjenjuju u preradi voa i povra.Najee su to ureaji za pranje sa tuevima ( za pranje boboastog i jagodiastog voa ), zatim ureaji sa predhodnim potapanjem ( pranje korijenastog povra), ureaji sa etkama ( za pranje krastavcai korijenastog povra ) itd. Voda Ako se koristi voda kao medijum za sortiranje ili klasiranje, ona e djelimino i oprati sirovinu i poslije upotrebe e sadravati povien nivo suspendovanih materija i BPK. Voda se koristiB.1) i za pr

dokument prerada voca i povrca

Documents