––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Ұлыстың Ұлы күні әз-Наурыздың халқымызбен қайта қауышқанына, елімізде кеңінен тойлана бастағанына міне, биыл отыз жыл толып отыр екен. �р күні ғасырға бергісіз осы отыз жылда ортамыз толды, ойдағымыз болды. Шын мәнінде жаңару мен жаңғырудың құтты бастауына айналған Наурызбен бірге еліміздің жасампаздығы артты. Тәуелсіз еліміз іргелі мем-лекет ретінде әлемге танылып, Арқа т�сінде асқақ Астанамыз бой к�терді. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

EUR/KZT 393.86 USD/KZT 320.6 RUB/KZT 5.56 CNY/KZT 50.63ВАЛЮТАЛАРДЫҢ РЕСМИ (НАРЫҚТЫҚ) БАҒАМДАРЫ:

Осы жылдар ішінде ЮНЕСКО-ның Адамзаттың материалдық емес мəдени мұралары тізіміне енген ұлық мереке 2010 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясының қарарымен Наурыз – Халықаралық күні деп танылды. Шығыстың ортақ мерекесі ретінде мойындалған жыл басы тамыры бір, тарихы ортақ, тағдыры ұқсас түгел түркіні табыстырған береке-бірліктің құтты бастауына айналды.

Əз-мейрам биыл да жақсылықтармен басталды. Араға тоғыз жыл салып Астанада бас қосқан Орталық Азия мемлекеттерінің басшылары шуақты мерекеге орай бірлескен мəлімдеме жасады. Онда: «Өзінің мыңжылдық та-рихында Наурыз мейрамы табиғаттың жəне қоғамның қайта түлеуі мен жаңаруының, адамзат баласының ру-хани тазаруы мен өзін-өзі дамытуының нышанына айналды. Осы шуақты да қастерлі мереке амандықты, бірлікті, бауырластық пен өзара қолдауды та-нытып, біздің елдерімізді біріктіретін барлық мəдени-тарихи құндылықтарды дəріптейді. Бұл – ортақ ата-бабамыздан қалған ұлы мұра. Біз оны сақтауымыз жəне дамытуымыз қажет. Осы мей-рам қарсаңында бүкіл өңіріміздің қауіпсіздігін, тұрақтылығы мен орнықты дамуын қамтамасыз ету мақсатымен өңірлік ынтымақтастыққа, өзара қолдауға, өзекті мəселелерді бірлесіп шешуге ниет білдіруіміздің зор символдық мəні бар» деп Наурыздың мəн-маңызы айрықша атап өтілді.

Расында, күн мен түн теңелетін, тіршілік атаулы шаттыққа кенелетін Наурыз есте жоқ ықылым заманнан бері үзілмей жалғасып келе жатқан жаңа жы-лымыз, төл мерекеміз. Оның түркілік та-мыры тым тереңде жатыр. Көне түріктер алғашқы адам көктем күні жаратылған деп сенген екен. Көктемнің түбірі көктің аспан жəне тəңірі сөздерімен синоним екені белгілі. Сондықтан жер мен суды кие тұтып, көкке тағзым етіп, тұрмысы тіршілікпен тығыз байланысқан,

табиғатпен етене егіз өскен көшпелі ел жер-жаһан жаңарып, жаңғырған сəтті Ұлыстың ұлы күніне балаған сыңайлы. Бұл орайда киелі көшін жұлдыздарға қарап белгілеген бағзы бабалардың күн мен түннің теңелер күнін дəл болжап білгеніне таңғалудың реті жоқ.

Рауаяттар «Нұх пайғамбардың кеме-сінен қарайған жерге алғаш нəурізек ұшқан екен, сонда наурыз гүлі – бəйше-шек гүлдеп тұрыпты» деп, наурызды то-пан сумен байланыстырады. Сондықтан қа зақ «кеме қалған» деп кие тұтатын Қа зы ғұртты күллі түркінің ат байлар қазық жұртқа теңеуі бекер емес. Ал Əбу Рай хан əл-Бируни түрік жұртының наурыз ды «жаңа күн» деп тойлайтынын айтады.

Фазлуллах Рашид-ад-дин атақты «Жа ми ат-тауарих» атты жылнамалар жина ғанда бұл күнді Ергенеқонмен бай-ланыстырады. Байырғы заманнан жет-кен аңызға жүгінсек, шапқыншылыққа түсіп, жұрты опат болған Ел ханның ұрпа ғы биік асулардан өтіп, жан-жағы қамал сияқты заңғар таулармен қоршал-ған сулы, нулы ғажап алқап табады. Ер кенеқон деп атаған сол қоныста 400 жыл ғұмыр кешіп, өсіп-өнеді, көбейеді, мыңғырған малдары болады. Ақыры құздардың қуысына сыймаған олар Отанына жету үшін көрік басып, от қойып, темірмен тауды балқытып, жол тауып шатқалдан шығыпты. Көк бөрінің жол көрсетуімен жаңа қонысқа жеткен жауынгер жұрт Ұлыстың ұлы күнін тойлапты. Осылайша жаңа күн ретінде Наурызды тойлау кезінде түрк қағандары көрік басып, балға ұрып, төс соғатын жоралғы жақсы ырымға, игі дəстүрге айналыпты. Жылнама осы-лай баяндай келе бүй дейді: «Шыңғыс ханның шежіресі соларға (Дубан Баян мен Алан Қуаға) барып тіреледі. Осы себептен (адамдар) ол тау туралы жəне темірдің балқытылуы мен темір ұсталығы жайлы естен шығармайды. Шыңғыс хан əулетінде жаңа жыл басы

боп есептелер түні көріктер, ошақтар мен көмірді дайындап, олар біраз темірді балқытады да, төске қойып балғамен ұрып создырып, сол арқылы шүкіршілік білдіреді». Əйгілі Əбілғазы бахадүр хан да «Түрік шежіресі» деген еңбегінде осы баянға ден қояды. «Аңыз түбі – ақиқат» деген.

Ғасырлар өтіп, түркі жұрты сан сынақта сансыраса да бұл салт са-надан өшпепті, жадыдан көшпепті. Ұлттық код дегеніміз – міне, осы болса керек. Бүгінде қазақтар Ұлы дала төсіндегі Отпан тауға от жағады, Əзербайжанда жиылған жұрт алау-дан аттайды, Анадолыда көрік басып, төске балға соғады. Мəңгілік ел мұра-тын жадыда жаңғыртатын осы дəстүр-ді біз де Наурызды тойлау барысын-да ескеріп, балғамен төс соғуды қайта жандандырсақ – Ұлыстың ұлы күні түрлене түсер еді. Осылайша бəйшешек пен нəурізектің, от пен көріктің, балға мен төстің əз-Наурыздың символына айналары сөзсіз.

Қадірлі оқырман! Ел тарихының елеулі сəттерін тасқа

басып, танымда зерделейтін «Егемен Қазақстан» газеті Ұлыстың ұлы күні қарсаңында, өзінің ғасырлық тойының алдында Ақпарат жəне коммуникация-лар министрлігінің қолдауымен жаңа форматта қатталып, күнделікті 16 бет болып шыға бастады. Заманның талабы, оқырманның талғамына сəйкес газеттің мазмұндық сипаты да салмақтана түсті. Бұл – тарихи жаңа кезеңнің жарқын бе лесі. Оң өзгерістер орайын тапқан оң тай лы сəтте газет атауының латын əліп биімен қайта жарыққа шығуы – ол рухани негізімізге қайта бет бұрудағы нақты нəти желі істердің бірі деп есептейміз. Елба сы мыздың ел газетінде жарық көрген «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласында атап көрсеткендей, латын əліпбиіне көшуіміз, қазақ тілінің болашағы үшін жасалған тарихи қадам.

Ендеше, құрметті оқырман, боса ға-мыз дан берекемізді арттырып аттаған ит жылы əрдайым игілікті істерге баспалдақ бола бергей!

Ұлыс оң болсын, жыл жақсылығымен келсін, ағайын!

Құрметпен, Дархан ҚЫДЫР�ЛІ

ЮНЕСКО-да аталып өтті

ЮНЕСКО жанындағы Қазақ-станның Тұрақты өкіл дігі Париж-де Наурыз мейрамына арналған презентацияға қатысты.

ЮНЕСКО-ның бас пə терін-дегі іс-шараны Ауған стан, Əзер-байжан, Ирак, Иран, Қазақстан,

Пəкістан, Тə жікстан, Түрікменстан жəне Түркияның деле га ция лары бірлесе өткізді. Оған дипломатиялық, саяси жə не іскерлік топтардың, өнер, ғылым жəне білім бе ру салаларының, Наурызды тойлайтын елдер дің Фран-ция дағы диаспораларының танымал өкілдері қатысты.

Іс-шараның ашылуында сөйлеген ЮНЕСКО Бас директорының орынбасары Гетачев Энгида баршаны келе жатқан мейраммен жылы құттықтап, 2016 жылы 12 мемлекеттің ұсынымымен Наурыз мейрамын тойлау дəстүрі Адамзаттың материалдық емес мұра сының ре-пре зентативті тізіміне енгізілгенін ерек ше атап өтті. Бұл орайда ол «ежелден келе жат қан көктем мен жаңару дың осы жарқын мере кесі барлық халықтарға жақын бей біт-шілік пен адам жəне табиғат арасындағы үйлесімділіктің құнды лықтарын насихаттайды», деген пікір айтты.

Жиналған қонақтар үшін домбырамен күй шертілді. Ұлттық аспабымызда күй орындау өнері де 2014 жылы ЮНЕСКО-ның материалдық емес мұ ралар тізіміне енгізілген болатын. Отандасымыз Əліби Байтоқаның орындауында Құрманғазының «Бал бырауын» жəне Секен Тұрысбековтің «Көңіл толқыны» сияқты тамаша шығармалары таныстырылды.

Сонымен қатар презентация барысында əрбір делега-ция өзінің ұлттық тағамдарын ұсынды. Қазақ дастарқа-ны мен танысқан қонақтар наурызкөже, қазы, жал-жая, сам са, бауырсақ, құрт, жент пен ірімшіктен дəм тата алды.

Презентацияға жиналғандар мəдениет, ғылым жəне білім беру саласындағы іргелі халықаралық ұйымның бас пəтерінде, əлемнің жетекші мəдени орталықтарының бірінде Наурыз мейрамын атап өту Қазақстанның жəне басқа да көршілес елдердің бай мұрасын насихаттауға тамаша мүмкіндік болғанын атап өтті.

«Егемен-ақпарат»

Әз-Наурыз – жаңару мен жаңғырудың бастауы

Биыл еліміздің төл мерекесі – Нау рыз мейрамын үздіксіз тойлап келе жатқаны-мызға 30 жыл толып отыр. Тарихқа көз жүгірт сек, 1988 жылдан Алматы қаласында, респуб ликаның көптеген аудандарында Наурыз жалпыхалықтық мейрам ретінде алғаш тойлана бастады.

Ал 1991 жылы Президенттің Жарлығымен жалпыадамдық құндылықтарды орнықтыру, сондай-ақ адам мен табиғаттың үйлесіміне

қол жеткізу, оның шынайы имандылық ру -хында ізгілікті тазаруы мақсатында ха лық-тық мереке ретінде мемлекеттік мəртебе алды.

Содан бергі уақытта ұлық мерекеміз – əз-Наурыз республика халықтарының достығы мен бауырластығын нығайту, сондай-ақ ежелгі халық дəстүрлерін жандандыру жо-лында өзіндік ерекше символикалық мəнге ие болды.

«Қазақстан Республикасындағы мере-келер туралы» заңға 2009 жылы енгізілген өзгерістерге сəйкес, бұл мейрам 21-23 нау рыз күндері, яғни үш күн тойланып келеді.

Наурыз – тек қана Жер-Ананың емес, Ел-Ананың да егемендік рухпен арайлап атқан əрбір таңының жаңару, жаңғыру мезгілі дер едік.

Лайым солай болғай!

Наурызға – 30 жыл!

№55 (29286) 21 НАУРЫЗ, С�РСЕНБІ 2018 ЖЫЛE-mail: info@egemen.kzwww.egemen.kz TWITTER.COM/EGEMENKZFACEBOOK.COM/EGEMENKZ

QOǴAM

6-бет

ШЫҒАНАҚ

МÁDENIET ZERDE

10-бет 11-бет

RÝHANIAT

9-бет

АЙМАНОВТЫҢ ТАНАСЫ МЕН ТАЙЛАҒЫ

«АҚСАҚ ҚҰЛАНДЫ» АСҚАҚТАТҚАН ҚАМБАР КҮЙШІ

ДЖОКОНДА ЖҰМБАҒЫ

Суретті түсірген Қайсар ШЕРІМ

Сурет «Егемен Қазақстанның» архивінен алынды

2 21 НАУРЫЗ 2018 ЖЫЛ

ӘЛЕУМЕТТІК ҚОРҒАУДЫҢ ӘЛЕУЕТІРУХАНИ ЖАҢҒЫРУ

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Астанада Ақпарат және коммуникациялар министрлігінің қолдауымен «Қазақстандағы 100 жаңа есім» жобасының жеңімпаздарына арналған «Еліміздің жаңа есімдері» атты фоток�рме ашылды. Аталмыш іс-шара Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашақа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласы негізінде ұйымдастырылды. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Кеше Премьер-Министр Бақытжан Сағынтаевтың т�рағалығымен �ткен Үкімет отырысында 2016-2019 жылдарға арналған «Денсаулық» мемлекеттік бағдарламасының іске асырылуы, агро�неркәсіп кешенін дамыту мемлекеттік бағдарламасының 2017 жылғы қорытындылары, сондай-ақ к�ктемгі егіс жұмыстарына дайындық жайы қаралды.–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Динара БІТІК,«Егемен Қазақстан»

Түйіні тарқамаған түйткілдер аз емес«Денсаулық» бағдарламасын

іске асырудың 2017 жылғы қорытындысы туралы алдымен Денсаулық сақтау министрі Елжан Біртанов баяндады. Ми-нистрдің мəліметінше, жалпы, мем лекеттік бағдарламаның 35 көр сеткішінің 30-ы орындалған, ал орындалмаған 5-уінің ішінде 1-і МƏМС енгізу мерзімінің ауы-суына байланысты болып отыр. Жал пы, көрсеткіштер бойынша жақсару байқалып отыр», деді Е.Біртанов.

Ұлттық экономика минис тр-лігінің сараптауынша да бағ дар-ламаны іске асырудың алдын ала мониторингі оның нəти же-лілігін көрсеткен, оған негізгі медициналық-демографиялық көр сеткіштердің жақсаруы дəлел. Мə селен Ұлттық экономика министрі Тимур Сүлейменовтің хабарлауынша, күтілетін халық-тың өмір сүру ұзақтығы 2017 жылғы меже бойынша 72,2 жас болса, нақты мəнде 72,41 жасты құраған. Халық денсаулығының индексі бойынша 2017 жылғы меже 18 пайыз болса, нақты мəнде 25,2 пайызға жеткен. Халықтың медициналық көмек сапасына қанағаттану деңгейі 46 пайызды құраған, бұл жос-парлы көрсеткіштен 4 сатыға жоғары. 2017 жылғы қаңтар-желтоқсан ара лы ғындағы же-дел ақпаратқа сəйкес денсаулық сақтауда негізгі ка питалға құйылған инвести циялар 2016 жылғы 61 млрд теңгеден 91 млрд теңгеге дейін 1,4 есеге ұлғайған. ІЖӨ құры лымындағы денсау-лық сақтаудың үлесі алдыңғы жылдың деңгейінде сақталып, 1,9 пайызды құраған.

Сонымен қатар министр бі-рін ші кезекте баса назар ауда-рылуы тиіс бірқатар түйткілдерді

атап өтті. Себебі Денсаулық сақ тау саласында əлі де түйіні тар қа маған мəселе аз емес. Мəселен ана мен бала өлім-жітімін төмендету мəселесі əлі күнге өзекті. Онкологиялық ауру лар ды емдеу мен оңалту стан дарт тарын жетілдіру қажет. МƏМС енгізілуіне байланыс-ты денсаулық сақтау инфра құ-ры лымының ақпараттық-ком-муникациялық деңгейінің, сон-дай-ақ медициналық қызмет кер-лердің компьютерлік сауатты-лығының жетіспеушілігі мəселесі өзекті болып отыр.

Нашар дамыған инфра құ-рылым жəне материалдық база, медициналық қызметкерлердің жетіспеушілігі жəне маман дар-дың тұрақсыздығы, сондай-ақ географиялық алшақтық түрін-дегі дəрімен уақытында қам та-масыз етілмеу сияқты ауылдық жерлердің денсаулық сақтау мəсе лелері толық көлемде шешіл меген. «Осыған орай бағдар ламада медициналық-демогра фиялық жағдайды жəне халық ден саулығын жақсартуға бағдар ланған қосымша шара-ларды қа растыру қажет», деді Т.Сүлей менов.

Жиында денсаулық сақтау мəселесіне байланысты өңірлер-дегі жағдай бойынша Солтүстік Қазақстан облысының əкімі Қ.Ақсақалов, Маңғыстау облы-сының əкімі Е.Тоғжанов, Пав-лодар облысының əкімі Б.Ба-қауов, Шығыс Қазақстан облы-сы əкімінің орынбасары Ш.Бай-беков, Астана қаласының əкі мі Ə.Исекешев есеп берді. Қоры-тын дысында Премьер-Министр Ба қытжан Сағынтаев бағдарла-маның өткен жылы қойылған міндеттеріне қол жеткізілгенін жəне халық денсаулығының негізгі көрсеткіштерінің жақ-сар ғанын атап өтті. Мемлекет басшысы Қазақстан халқына Жол дауында халық денсаулығын жақсарту бойынша бірқатар нақты міндеттер қойды, оны

Үкімет осы жылы жүзеге асы-руы қажет. Сондай-ақ Денсаулық сақ тау министрлігі үшін міндетті əлеуметтік медициналық сақтан-дыру жүйесін енгізуге мұқият даярлық мəселесі ерекше басым-дыққа ие болуы шарт. Тағы бір маңызды мəселе – дəрі-дəр-мекпен қамтамасыз ету. Үкімет басшысы, сонымен қатар Мем-лекет басшысы электронды ден-саулық сақтауды енгізу арқы лы медициналық көмектің қолже-тімділігі мен тиімділігін артты-руды тапсырғанын атап өтті. Бұл мəселе Үкіметтің осы жылдың сəуір айында өтетін отырысында жекелей қаралатын болады.

Саннан сапа маңыздыЖиында агроөнеркəсіп ке-

шенін дамыту мемлекеттік бағдарламасын іске асырудың 2017 жылғы қорытындысы ту-ралы Ауыл шаруашылығының бірінші вице-министрі Арман Евниев есеп берді. Атап өткендей, 2017 жылы агроөнеркəсіптік кешенді дамыту жөніндегі мемлекеттік бағдарламаны іске асыру қорытындылары негізінен оң нəтиже берген.

«Ауыл шаруашылығы жал-пы өнімінің көлемі 2,9 пайызға артып, 4,1 трлн теңгені құрады. Азық-түлік өнімдерінің өндірісі 4,1 пайызға өскен. Ауыл шаруа-шы лығының негізгі капиталы-на инвестициялардың өсуі – 29 пайызды, азық-түлік өнімдері өндірісінде 32 пайызды құрады», деді А.Евниев.

Жалпы алғанда, 2017 жылы мемлекеттік бағдарлама аясын-да 7 мақсатты индикаторға қол жет кізу жоспарланған, оның 6-ы орындалған. Ал ауыл ша-руашылық кооперативтерін құру бойынша көрсеткіш 82 пайызға асыра орындалған не-месе жоспарланған 467-нің ор-нына 850 кооператив құрылған. Дегенмен бұл ретте вице-ми-нистр жергілікті əкімдер сан қуа бермей, сапаға аса мəн беруі керектігін ескертті. Ендігі кезек-те құрылған кооперативтердің жұмыс нəтижесіне баса назар аударған жөн. Вице-ми нистр атап өткендей, осы мəсе леде көлденең жəне тік коопе рация элементтерін пайдала ну арқылы АӨК-тің ірі жəне шағын субъектілерін біріктіру мақсатында зəкірлік ауылшаруашылық кооперация-сын құру моделін енгізу қажет.

Мəселеге орай сөз алған Ұлт тық экономика министрі Т.Сүлей менов министрлік биыл мем лекеттік жоспарлау жүйесіне сəйкес Агроөнеркəсіп кешенін дамытудың 2017-2021 жылдар-ға арналған мемлекеттік бағдар-ламасының орындалу барысына мониторинг жүргізгенін атап өтті. Жалпы алғанда, 7 мақсат-ты индикаторға, 64 нəтиже көр-сеткішіне қол жеткізу, 95 іс-шараны жүзеге асыру жоспар-ланған екен. 2017 жылдың қоры-тындысы бойынша 7 мақсат ты индикатордың 6-на қол жет-кізілген.

Бағдарламаның нəти же-лері жайында жиында Жам был об лы сының əкімі А.Мырзах-метов, Қызылорда облысының əкімі Қ.Көшербаев, «ҚазАгро» ҰБХ» АҚ басқарма төрағасы Н.Мəлелов сөз сөйледі.

2,6 млн тонна тұқым дайын

Үкімет отырысында қаралған тағы бір мəселе – көктемгі егіс жұмыстарына дайындық жайы. Бұл ретте Ауыл шаруашылығы бірінші вице-министрі Арман Евниев, алдын ала деректер бойынша, биыл егіс алқаптары 21,8 миллионнан астам гектарды құрайтынын атап өтті.

«Дəнді дақылдарды 14,7 млн гектар алқапқа, оның ішінде бидайды 11,4 млн гек-тар жерге егу жоспарланып отыр. Мал азығы дақылдары 49 мың гектарға ұлғайту арқылы 2,5 млн-нан астам гектар жер-ге егіледі. Майлы дақылдарға 2,6 млн гектар жер бөлінеді. Картоп егуге жер өткен жылдың деңгейімен салыстырғанда 15 пайызға артығымен бөлінеді», деді А.Евниев. Сондай-ақ биыл-ғы жылдың егініне 2,6 млн тонна тұқым дайындалғанын айтты.

Ал Энергетика вице-ми-нистрі М.Мырзағалиев өз кезе-гінде көктемгі кезеңдегі дизель отынының бағасы туралы баянда-ды. Оның айтуынша, Энергетика министрлігі Ауыл шаруашылығы министрлігімен бірлесіп 2018 жылдың егіс жұмыстарына МӨЗ-ден дизель отынын жеткізу бойынша облыс тарды бекіту кестесін əзірлеген. Осы жылғы 16 наурыздағы жағдай бойынша наурыз айы жоспарының орында-луы 49 пайызды құрады, деді ви-це-министр. Мұнай өңдеу зауыт-тарынан ауылшаруашылық тауар өндірушілеріне дизель отынын жеткізуге басымдық берілгенін атап өтті. Тиеп-жөнелтулер тəулік бойғы негізде бақылауға алынған жəне мониторинг жүргізіліп тұрады.

Мəселені талқылау барысын-да «ҚазАгро» ҰБХ» АҚ басқарма төрағасы Н.Мəлелов, Оңтүстік Қазақстан облысының əкімі Ж. Түймебаев, Алматы облысының əкімі А.Баталов, Қостанай облы-сының əкімі А. Мұхамбетов, Сол түстік Қазақстан облысының əкімі Қ.Ақсақалов, Ақмола облы-сының əкімі М.Мырзалин өңір-лердегі жағдайды қосымша баяндады. Қорытындысында Премьер-Министр Бақытжан Сағынтаев жалпы алғанда, егін егу науқанына дайындық тұ-рақты екенін атап өтті. Үкі-мет тарапынан көктемгі егіс жұмыстарын қаржылай жəне материалдық-техникалық қам-тамасыз ету үшін барлық қажетті шешімдер қабылданды. Ауыл шаруашылығы министрлігі мен облыс əкімдеріне көктемгі егіс жұмыстарын сапалы жүргізу үшін барлық қажетті шаралар-ды уақытында қабылдау туралы тапсырма берілді.

Наурыз мейрамымен құттықтады

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Парламент Сенатының Т�рағасы Қасым-Жомарт Тоқаев �зінің твиттердегі жазбасында барша халықты Наурыз мерекесімен құттықтады. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

«Баршаңызды Ұлыстың ұлы күні – Наурыз мейрамымен құт-тықтаймын! Əз-Наурызбен бірге шаңырақтарыңызға бақыт пен шаттық, бірлік пен татулық, ынтымақ пен құт-береке кірсін! Ұлыс оң болсын, ақ мол болсын!» деп жазды Сенат Төрағасы өз құттықтауында.

Тиісті шаралар уақытында қабылдануы қажет

––––––––––––––––––––Осыдан тура он күн бұрын Аяг�з қаласындағы кіші Аяг�з �зені арнасынан асып, 100-ден астам үйді су басып, 8 үй мүлде жа-рамсыз, 10 үй апатты деп танылған еді. Алайда ар-найы құрылған комис-сия кейін тасқыннан 189 үй бүлініп, 8 үйдің қирап қалғанын, 32 үйдің тұруға жарамсыз екенін анықтаған-ды.––––––––––––––––––––

Азамат ҚАСЫМ,«Егемен Қазақстан»

Кеше облыс əкімі Даниал Ахметов Аягөз қаласына ар-найы барып, қарғын судың кесірінен баспанасыз қалған 12 отбасына пəтер кілттерін та-быстады. «Міне, қысқа мерзім ішінде 49 млн 500 теңгеге он екі үйді сатып алып, өздеріңізге беріп отырмыз. Енді бір он күннен соң тағы да 15 отбасын пəтермен қамтамасыз етеміз бе деген ойымыз бар. Сəл сабыр сақтаңыздар. Сіздердің осын-дай қуанышты, риза көңілді жүздеріңізді көру біз үшін де бір бақыт. Келе жатқан Наурыз мерекесі құтты болсын», деді аймақ басшысы.

Табиғаттың тосын мінезінен

əп-сəтте баспанасынан айы-рылып қалса да, сын сағатта елдің, жергілікті биліктің қамқорлығын, қолдауын сезінген Аягөз тұрғындары ағынан жа-рыла лебіздерін жеткізді. «Бір апта ішінде талай шаруа тын-дырылды. Оған халық та куə. Жан-жақтан азық-түлік, киім-кешек, құрылыс материалдары лег-легімен келіп жатыр. Мың да бір рахмет! Мемлекетке, Ел басымызға , жерг іл ікт і а з а м а т т а р ғ а а л ғ ы с ы м ы з шексіз», деді тасқыннан зар-дап шеккен Аягөз қаласының

тұрғыны Меруерт Дауытбаева.Реті келгенде айта кетейік,

Аягөз ауданына осы уақытқа дейін 34 млн 255 мың тең генің гуманитарлық көмегі көрсе-тіліпті. Облыстық «Парыз» қоры нан бөлінген 100 млн теңгені қоса алғанда, «Аягөз Болашақ» қайырымдылық қорына 169 млн теңге түсіпті.

Шығыс Қазақстан облысы,Аяг�з ауданы

Суретті түсірген Мәнап МҰРЗАТАЕВ

Назерке ЖҰМАБАЙ, «Егемен Қазақстан»

Наурыз айының 17-сі мен 21-і аралығында «Керуен» са-уда ойын-сауық орталығында жұмыс істейтін көрме одан əрі ар найы бағыт бойынша еліміз-дің өзге облыстарына көш түзей-ді. Республиканың басты қа-ла ларындағы таныстырылу жұмысы аяқталған соң фотосу-реттер Ас тана күні қарсаңында бастапқы орнына қайта жайғасты-

рылады деп жоспарлануда.«Шын мəнінде, Қазақстанның

əрбір жетістігінің артында алу-ан түрлі тағдырлар тұр. Қазіргі медиамəдениетті суырыла сөйлейтін шешендер емес, өмірдің өзінен алынған шынайы оқиғалар қалыптастырады. Мұндай оқиғаларды көрсету бұқаралық ақпарат құралдарының басты нысанасына айналуға тиіс» деп Елбасы атап өткендей, көрмеде негізінен «100 жаңа есім» жобасы жеңімпаздарының фотосуреттері,

олардың атқарған жұмысы мен жетістіктері жайында қысқаша мағлұмат беріледі. Осы арқылы жоба ұйымдастырушылары Қазақстанның дамуына елеулі үлес қосқан, бірақ халыққа танылмаған жаңа есімдер мен олардың жемісті өмірбаянын к ө п ш і л і к к е т а н ы с т ы р у д ы мақсат етіп отыр. Оның ара-сында еліміздің туын биікке көтерген спортшылар мен ақ ха-латты дəрігерлер, меценаттықпен көзге түскен белді кəсіпкерлер, сондай-ақ ғалымдар, мəдениет пен қоғамдық салада ел аузын-да жүрген азаматтар бар. Яғни «Еліміздің жаңа есімдері» атты фотокөрменің мазмұнын негізінен осы «100 жаңа есім» жобасының жеңімпаздары құрайды.

«Қазақстандағы 100 жаңа ес ім» 2017 жылы Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың баста-масы бойынша халыққа кеңінен танылмаған, бірақ белгілі бір салада елеулі жетістіктерге жетіп, мемлекетіміздің дамуы-на ауқымды үлес қосқан аза-маттарды тауып, олардың үлгі боларлық жұмысын дəріптеу мақсатында жүзеге асырылған болатын. Бəйгеге еліміздің түкпір-түкпірінен түрлі мамандық иелері қатысып, ең мықты деген 100 адам ашық онлайн дауыс беру арқылы іріктеліп алынды.

Суретті түсірген Орынбай БАЛМҰРАТ,

«Егемен Қазақстан»

100 жаңа есім – көрме төрінде 12 отбасына жаңа пәтер берілді

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Сыртқы істер министрлігінің қызметкерлері әйгілі қып шақ та-нушы, түркітанушы ғалым Иштван Қоңыр Мандокидің жары Оңайша Мандокимен кездесті. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Серік �БДІБЕК,«Егемен Қазақстан»

Қоңыр Мандокидің тарих пен мəдениет саласындағы еңбектерін Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев сонау 1992 жылдың өзінде ерекше бағалап, оған қазақ-ма жар қатынастарының алтын көпірін салушы ретінде құрмет біл дірген.

Ғалым Мажарстанның Ұлы Қып шақ аймағына қарасты Қарсақ қа ласында туып өскен. Атасы сол өңірді басқарып, əкесі мың-ғыр тып жылқы айдаған байлар-дың бірі болған. Алайда Екін ші дүниежүзілік соғыстан соң Кеңес одағының пəрменімен қу да ланып, бар малынан айырылған. Жа-сынан зерек Қоңыр есейе келе ауыл ақсақалдарының өзара əң гі-меде түсініксіз сөздерді қолдана-тынын аңғарып, сұрастыра оты-рып қыпшақ тілі, атажұрты жайын дағы ақиқатты біліп алады. Сол сəттен Қыпшақ даласына, тілі мен діліне қызығушылығы оян ған қаршадай баланың ізденісі бас -талады. Сəті туып, қыстаққа жа-қын қоныс тепкен КСРО əске ри бөлімдерінің бірінен қазақ жауын-гері мен танысып, өзінің түп та-мыры Қыпшақ – Қазақ дала сы нан бастау алғандығын ұғы нады.

– Қ а з а қ с т а н д а Е л б а с ыНұр сұл тан Назарбаевтың баста-масы мен қабылданған «Рухани жаң ғыру» бағдарламасының өзі аса кө ре генділік, болашақтың

қамы үшін жасалған игілікті іс деп са наймын. Өткеннен сабақ алып, өшкенін жандыру ұлт бола-шағына алаңдаушылық деп біле-мін. Еуропаның ортасында орта ға сыр да үдере көшкен қыпшақ жұр ты сегіз ғасырда тілінен де, ділі нен де, дінінен де айыры-лып тынды. Сол көмескі ізді жаң ғыртуға талпынған Қоңыр қан дастарының арасында қазақ тари хы мен мəдениетін тынбас-тан дəріптеді, – дейді Оңайша Ман доки.

Будапешт университетінің фи лология факультетіне оқуға түскен Қоңыр Мандоки жоғары білім ошағы қабырғасында жүріп түркітану саласына ден қойып, ежелгі мадияр тарихын зерделей бастайды. Араб филологиясы, моңғолтану мен қытай ілімдеріне қа тысты əйгілі ғалымдардан дəріс алады. Əсіресе Еуропадағы түр-кі халықтарына қатысты этно-графиялық мəліметтер жинақтап, зерттеулерін толықтыра түседі.

Алпысыншы жылдардың аяғына таяу Алматыға арнайы ке-ліп, сол сəттен бастап қа зақ елі мен байланысы нығая бас та ған. «Қып-шақ тілі – қазақ тілі» деп сұх бат беруі де сол тереңдіктегі тебі рен-ген ойлардың сарасы болса керек.

Ғалым түркітілдес халық-тардың тарихын зерттей келе, отыздан аса тілді еркін меңгерген. Ғылыми-зерттеулері бүгінде түркі дүниесі үшін мол мұралардың қатарына қосылды.

Рухани елшіні еске алды

SAIASAT

Құрметті отандастар!Сіздерді көктем мерекесі Нау рыз мей рамы-

мен шын жүректен құттық таймыз! Өзінің сан ғасырлық тарихын да Наурыз –

дəуірлердің байланысын, табиғаттың жаңаруы мен рухани жаңғыруды бейнелейтін жалпыха-лық тық жарқын мерекеге айналды.

Бүгінде Наурыз – барлық этностарға ортақ, Қазақстанның əрбір азаматы асыға күтетін мереке.

Біздің елде наурыз айы – ежелден ризашылық, келісім мен үйлесім сияқты терең құндылықтарға толы ерекше ай.

Мемлекет басшысының дəл осы Наурыз айын да тұрақтылық пен қоғамдық беріктіктің негізі ретіндегі əлеуметтік бірлік пен əділеттілікті нығайтуға бағытталған бес əлеуметтік бастамасын ұсынуының да терең мəні бар.

Құрметті жерлестер! Наурыз мейрамы шаңырақ тарыңызға көктемнің көтеріңкі

көңіл-күйі мен, мол дастарқанымен, шексіз қуаны шымен кірсін!Сіздерге шын жүректен мықты ден саулық, отбасылық береке,

жақсылық пен бақыт тілейміз! Көктем Сіздерді өзінің шуағымен қуан тып, ал Наурыз əрқайсыңызға шаттық, молшылық пен бақыт сыйласын.

Ұлыс оң болсын! Ақ мол болсын! Наурыз мейрамы құтты болсын!

Қазақстан халқы Ассамблеясының Кеңесі

21 НАУРЫЗ 2018 ЖЫЛ 3ÚNDEÝ

Александр КВАСЬНЕВСКИЙ, Польша Республикасының бұрынғы президенті

Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың бес əлеуметтік бастама-сы 2008 жылдан бастау алған эко-номикалық дағдарыстан туын даған құ рылымдық мəселелерге бе ріл-ген лайықты жауап болып табы ла-ды. Нақтылай айтқанда, бұл бас-та малар халықтың өмір сүру дең-гейін жақсартуға, табыстың теңсіз-дігінің өсуін тоқтатуға, көші-қон жəне жұ мыссыздық мəселелерін оңтай-ландыруға өзіндік жағымды əсерін тигізеді. Негізінде тек нарықтық қа-ты настар арқылы əлеумет тік-эко-номикалық мəселелерді шешу мүм кін емес. Бұл арада мемлекеттен тиісті қол-дау көрсетілуі қажет. Прези дент тің осы бес əлеуметтік бастамасынан халық ты мемлекет тарапынан жан-жақты қол дау ісі анық көрінеді.

Нұрсұлтан Назарбаевтың бес əлеу-мет тік бастамасы Қазақстанды Орталық Азия елдері арасындағы көшбасшы мемлекетке айналдырады. Өйткені онда заманауи əлеуметтік шараларды қолға алу, халықтың əлеуметтік-тұр мыстық жағдайын көтеру, эконо миканы да-мыту мақсатында бір мезгілде жаңа негіздерді қалыптастыру көзделген.

Қазіргі таңда көптеген елдер өз хал-қы санының өсуіне сай іс-қимылдар жа сауда. Қазақстанда да алдағы 25 жыл да халық саны 20 пайызға артады. Сон дықтан Президент Н.Назарбаев өз бастамасы арқылы елдің əрбір тұр-ғынына баспана алуды қолжетімді

етуді көздеп отыр. Бұл өз кезегінде бірнеше мəселелердің бір мезгілде оң-тайлы шешілуіне мүмкіндік береді. Біріншіден, халықтың өмір сүру деңгейі артады. Екіншіден, құрылыс саласының экономикалық тұрғыда дамуына жол ашылады. Үшіншіден, электр энер-гиясын тиімді əрі үнемді тұтынатын, экологиялық таза, инфрақұрылымы жетілген үйлер пайда болады. Төр тін-шіден, жастарды қолжетімді, сапалы білім мен, жұмыспен қамтуға, халық ден саулығын жақсартуға бағытталған жұмыстар қарқын алады.

Тəуелсіздігін жариялағалы бері Қаз ақ стан өз экономикасын дамыту мақ са тын да жүйелі жұмыстар жүр гіз-ді. Бұл орайда Қазақстан шағын жəне орта кəсіп керліктің рөлін артты руға барынша көңіл аударып келеді. Пре-зидент бастамасында айтылған микро-кредиттеуді ұлғайту ісі осы бағыттағы жұмыстарға серпін беретіні сөзсіз. Бұл арада қолдағы мүмкіндіктерді тиімді пай далану, оқы ту бағдарламалары ар-қылы шағын кəсіп керлік саласындағы азаматтар мен жас кəсіпкерлерге қол дау білдіру маңызды.

Қазақстан Президентінің əлеуметтік бастамалары бойынша ел тұрғындары табысының айырмасын азайтуға, осы мəселедегі теңсіздікті төмендетуге қа-тыс ты нақты шаралар қолға алынбақ. Бұл орайда аз жалақы алатындарға са-лы на тын салық жүктемесі 10 пайыздан 1 пайызға дейін төмендетілетіні белгілі болып отыр. Бұл қоғамдағы теңсіздікке қар сы іс-əрекеттің нақты көрінісі болып табылады.

Сапалы білім беру ісі жаһандық

дең гей дегі бəсекеге қабілеттілікті арттыратын заманауи үдерістерде жетекші рөлге ие. Бұл мəселе Прези-денттің үшінші əлеуметтік бастама-сында айтылған. Он да жоғары тех-никалық білім беруге назар аудару, студенттердің жағдайын жақсарту мəсе лелері атап көрсетілген.

Алдағы он жылда Қазақстанда жо-ғары білім алуға талпынатын жастар саны ұлғая түсіп, осы саладағы білім ошақтарына деген сұраныс артады. Сондық тан қазақстандық жастардың білім іздеп шетел асып кетпеуі үшін олар ға өз елінде жағдай жасалуы қа-жет. Міне, Қазақстан Президенті өзі нің бес бастамасында осы ықтимал түйт-кілдердің алдын алуға қатысты тиісті шараларды қазірден іске асыруды тап-сырып отыр.

Н.Назарбаевтың қолжетімді əрі са-палы білім беруге байланысты бастама-сы аймақ елдері арасында Қазақстанды білім беру саласында жетекші орынға шығарады.

Алдағы 25 жыл көлемінде Қазақстан халқының 70 пайызы қалалық жерлерге шоғырлануы мүмкін. Бұл өз кезе гінде таза энергияға деген сұранысты ұл-ғайта түседі. Сондықтан да Қазақстан Пре зиденті елдің оңтүстік өңірінен Ас-та наға дейін газ құбырын тарту қажет-тігін өзінің бес əлеуметтік бастамасын-да атап көрсетті. Бұл – шынайы стра-тегиялық маңызды жоба. Аталған жо ба іске асса, бұған дейін пайдаланып кел -ген көмірді тұтыну тоқтатылып, эко -логиялық мəселелер шешімін табады, ха лық тың денсаулығы, өмір сүру дең-гейі жақсарады.

СЫРТ КӨЗ – СЫНШЫ

Заман талабына лайықты жауап

Гаухар АЛДАМБЕРГЕНОВА,Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің ректоры, педагогика ғылымдарының докторы, профессор

Бүгінде əлемде үлкен өзгерістер орын алу да. Жаңалығы желмен жарысқан жаһан жаңа тарихи кезеңнің табалдырығында тұр. Осыған сəйкес біз де өз сана-сезімі-міз бен дүниетанымымызға сіңісті бо-лып қалған таптаурын қағидалар мен ұста нымдардан арылмасақ, дамыған ел дер дің легіне ілесе алмай қалуымыз мүм кін. Бұл турасында Мемлекет бас-шысы Нұрсұлтан Назарбаев «Болашаққа бағ дар: рухани жаңғыру» атты бағдар-ламалық мақаласында кеңінен талдап, жұртшылыққа жете түсіндірген болатын.

Елбасы: «Қазіргі таңда жеке адам ғана емес, тұтас халықтың өзі бəсекелік қабі летін арттырса ғана табысқа жету-ге мүмкіндік алады», деп атап өтіп, өзгер мелі дүниенің алдыңғы сапында жүру үшін бəсекеге қабілеттіліктің бі-рін ші кезектегі мəселе болатынын қа-дап айтты. Ал бəсекеге қабілеттілікті қа лып тастырып, оны ұдайы арттырып отыру үшін білімнің атқаратын рөлі айрықша зор екені белгілі. Сондықтан да Президент елімізде білімнің салтанат құруы жайына айрықша мəн беріп отыр.

Дана қазақта «Білімдінің жүзі жарық» деген қанатты сөз бар. Егемендіктің елең-алаң кезінен бастап Елбасы білім беру сала-сына ұдайы назар аударып келеді. Биылғы Жолдауында да білім берудің сапасын жаңа деңгейге көтеру талабын алға қойды. Бүгінгі заманда білімнің адами капиталды арттырудың алғышарты екеніне басымдық берген Мемлекет бас шысы білім беру жүйесін жаңа индус трияландыру талапта-рына бейімдеу қа жеттігіне назар аударды. Осыған орай бар лық жастағы азаматтар-ды қам титын білім беру ісінде өзіміздің озық жүйе мізді құ руды жеделдету талап етілді. «Бі лім бе ру бағдарламаларының негізгі басым дығы өзгерістерге үнемі бейім болу жəне жаңа білімді меңгеру қабілетін дамыту болуға тиіс», деді осы орайда Нұрсұлтан Əбіш ұлы. Бұл үшін 2019 жы л дың 1 қыр күйегіне қарай мектепке дейінгі білім бе ру ісінде балалардың ерте дамуы мен қа лыптасуы үшін өз бетінше оқу машығы мен əлеуметтік дағдысын дамытатын бағ дарламалардың бірыңғай стандарттарын енгізу қажеттігі айтылды. Сонымен қатар елімізде қазір орта білім

беру са ласында жаңартылған мазмұнға көшу басталды. Шын мəнінде бұл мүлде жаңа бағ дарламалар, оқулықтар, стандарт-тар жəне мамандар деген сөз. Оны жүзеге асыру үшін педагогтарды оқыту жəне олар дың біліктілігін арттыру жолдарын қайта қарау керек болады. Сол себепті де Мемлекет басшысының универ си-теттердегі педагогикалық кафедралар мен факультеттерді дамыту жөніндегі талабы дер кезінде қабылданған шешім екенін бағамдаймыз. Елбасы Жолдауымен сабақ тас «Президенттің бес əлеуметтік бастамасы» атты халыққа Үндеуі ұлттың рухани жаңғыру жолында алға қойылған міндеттер мен мақсаттарды жүзеге асы-руға бағытталған тағы бір құнды құжат болды. «Бес əлеуметтік бастама» – біздің ұлттық жəне əлеуметтік бір лігімізді бір мақ сатқа ұйыстырған діңгегі мықты плат-форма. Үндеудегі бес бастаманың бірі жоғары білім алудың қолжетімділігі мен сапасын арттырып, студент жастардың жатақханадағы жағдайын жақсарту мəселесіне арналды. Бүгінде еліміздің жоғары оқу орындарында 530 мыңнан астам жас оқып жатса, олардың 30 про-центке жуығы мемлекеттік білім беру грантының иегері. Мемлекет басшысы енді жоғары білім алудың қолжетімділігі мен сапасын арттыру үшін жыл сайын бөлінетін 54 мың грантқа қосымша 2018-2019 оқу жылында тағы 20 мың грант бөлу керектігін алға тартты. Біз мұны өскелең ұрпақтың болашағы үшін жаса-лып отырған қамқорлық деп қа былдадық. Үндеуде «Біз əлемдік стан дарттарға сай білім беру жүйесін қалып тастыра оты-рып, студенттердің білім алуы на жəне тұратын жеріне жағдай жа сау ға тиісті на-зар аударуымыз қажет», деп атап көрсетті. Осыған орай жо ғары оқу орындары мен колледждер сту денттерін жатақханамен қамтамасыз ету ді тапсырды. Бұл тұрғыдан келгенде Қыздар университеті жатақханаға мұқ таж студенттерді жатын орынмен қам-тамасыз етіп отырған еліміздегі бірден-бір жоғары оқу орны. Десе де, бұл орайда ту-ындап отырған бірнеше мəселе бар. Атап айтар болсақ, университет қалашығындағы жатақханаларда ұзақ уақыттан бері күрделі жөндеу жұ мыстары жүргізілмеген. Кəріз жүйелері тозығы жетіп, басым бөлігі істен шығу қарсаңында тұр. Олқылықты жайт-тар орын алмас үшін кəріз жүйелерін дер кезінде жаңалап, қалпына келтіру шара-лары жасалғаны абзал болар еді. Ал бұл мəселе қаржыға келіп тірелетіні белгілі. Десе де, университет бюджетінде мұндай

кө лемдегі қаржының жоқтығы қолбайлау бо лып отыр.

Тағылымды тəрбие мен өрісті білімнің іргелі ордасы атанған, көпшілік қауым «ізеттілік пен үлгі-өнеге отауы» деп ат қойып, айдар таққан Қыздар университеті 75 жылға жуық уақыт белесінде Қазақ-станда педагогикалық кадрлардың қалың шо ғырын дайындауға сүбелі үлес қосып келе жатқан ұлағат ұясы. Бүгінде Қазақ мем лекеттік қыздар педагогикалық уни-верситетінің ұжымы да Мемлекет бас-шысы белгілеген міндеттерді нақты іс жүзінде орындау мақсатында жұмыс ат қарып жатыр. Мəселен, ордалы оқу орнындағы білім жүйесін жетілдіре тү-су мақсатында Білім жəне ғылым ми-нистрлігінің қолдауымен университет базасында «Қазақстан жас педагог-ға лымдар ассоциациясы» құрылды. Атал ған жоба Мемлекет басшысының биылғы «Төртінші өнеркəсіптік револю-ция жағдайындағы дамудың жаңа мүм-кіндіктері» атты халыққа Жолдауы негі-зінде іске асырылды. Ассоциацияның не гі згі мақсаты – еліміздің жас педа гог-ғалымдарының диалог алаңын ұйым-дастыру, ғылым мен білімді ұшт астыра отырып, жастардың ғылыми идея ла-рының өндіріске енуіне ықпал жасау. Бұ ған қоса, ассоциация «Ой-талқы» атты тренингтер, қысқы, жазғы мектеп-тер ұйымдастырып, ұйым мүшелерінің кəсі би дамуын қалыптастыруға күш салады. Шетелдік жоғары оқу орын-дарымен, колледж, мектептердің жас педагог-ғалымдарының халықаралық ұйымдарымен байланыс орнату да көзделіп отыр. Ассоциация биылғы 26 сəуірде университет қабырғасында өтетін Қазақстан жас ғалым-педагогтарының I слёті қарсаңында өз жұмысын бастайды. Аталған форумға 25 педагогикалық жо-ғары оқу орындарының өкілдері қатысады деп күтілуде. Қыздар университетінде мек тепке дейінгі ұйымдарда білім са-пасын арттыру мəселесіне де айрықша мəн беріліп отыр. Осы мақсатта жыл-дың басында оқу орны «Мектепке дейінгі балалық шақ» республикалық ор талығымен бірлесіп «Мектепке дейінгі ба лаларды өздігінен оқуға үй рету жəне əлеуметтік дағдыларын да мытудың теориялық, əдістемелік мə селелері» ат ты ал қалы басқосу өткізді. Отан-дық жоғары оқу орындары ой-өрі сі дамыған, талантты, зерделі жəне ұлт-жанды ұстаз дайындау ды одан əрмен жаңа деңгейге көтере түсу қажет. Осы

тақілеттес жиындардың маңызы айрықша екенін атап өткен жөн. Қолға алынған бастамалардың қатарында «Полиглот» орталығының ашылуын да атап өтуге болады. Бұл университеттің профессор-оқытушылары мен студенттерінің тілдік біліктілігін арттыру мақсатында қызмет атқармақ. Орталықта ағылшын, қазақ, орыс, түрік, қытай, француз жəне неміс тіл дерін тереңдете оқыту қолға алынады. Сон дай-ақ аударма қызметі көрсетілетін болады. Ынтымақтастық ырысқа бас-тайтыны белгілі. Қазіргі таңда Қыздар университеті əлем елдерінің 30-дан ас-там жоғары оқу орнымен əріптестік бай-ланыс орнатқан. Олардың қатарында АҚШ, Үндістан, Франция, Қытай, Гер-мания сынды мемлекеттердің беделді университеттері бар.

Қазіргі күнде қарашаңырақта студент-тердің сапалы білім алып, ғылыммен, өнер мен, спортпен айналысуы үшін, олардың бойында халқымыздың ұлттық құндылықтарын дарыту орайында бір-қатар жұмыстар жасалып, университет отан дық жоғары оқу орындары арасын-да үлкен беделге ие болып отырғаны көңілге қуаныш ұялатады. Сонымен қатар оқу ордасы ғылым мен білімді өзара үйлестіріп, ғылыми-зерттеу жұмыстарын ғылым мен технологияның жаңа нысан-дарына бағыттап жүргізуді басты мақсат етіп келе жатқанын атап өткім келеді. 70 жылдан астам уақыт белесінде Қыздар университетінде ұйымдастыру мəдениеті қалыптасып, тиімді кадрлық менеджмент пен корпоративті басқару ісі де жүйеленді. Нағыз ұстаз шəкірт жанына үңіліп, дұрыс жолға сала білуі де қажет. Дамудың даңғыл жолына бағыт алған болашағы баянды елдің өрісі қашанда білікті де са налы ұрпағымен кеңейетіндігі, олар-ды мемлекеттің тұтқасы етіп тəрбиелеу қа жеттігі Елбасының халыққа арнаған Жол дауында үнемі айтылып келеді. Ал, оны іске асыру мұғалімге жүктелген мəр-тебелі міндет. Мемлекет басшысының Үн деуінде атап көрсетілген бастамалар елімізде азаматтардың болашағына деген қамқорлықтың нақты іс жүзінде орын-далатындығының нақты нышаны. Əрбір отандасымыз осыны саналы түрде ұғынса ға на белгілі бір нəтижеге жетуге бола-ды. Жетістік пен табыс – келісті кеңесе біл ген, бірлік пен тірлік үйлесім тапқан жерде. Ауызбірлік қашқан, алауыздық тасқан жерде ешқашанда игілікті істер жү зеге асқан емес.

Әлеуметтің әлеуетін арттырады

Владимир БУБЕНКО,облыстық мәслихаттыңхатшысы

Парламент палаталарының бірлескен отырысында Елбасы еліміз дің дамуын одан əрі ілге-рілететін, халықтың əл-ауқаты мен өмір сапасын жақсартатын есеп-қисабы мұқият жасалған ұсыныстарын жариялап, үдемелі жаңғыру жолын белгілеп берді.

Ауқымды бағдарлама бес əлеу мет тік саланы қамтып, күр-меуі қиын күрделі мəселелерді ше шудің басты бағыттарын ай-қындап берді. Бірінші бастамада əрбір отбасына баспана алудың жаңа мүмкіндіктері нақты қа-рас тырылып, «7 – 20 – 25» бағ-дар ламасы ұсынылды. Енді ол бойынша əрбір қазақстандық үшін қолжетімді пəтерге қол жет-кізудің мүмкіндігі артары сөз сіз. Облыс орталығының өзін де ғана 13 мыңға жуық адам үй кезегінде тұр. Соңғы жылдары «Нұрлы жол» бағдарламасы шең берінде құрылыс индус трия сын дамытуға баса мəн бе рі ліп, тек биылдың өзінде 1660 пəтерге лайықталған 15 үй тұр ғызылады. Олардың 400-і көп балалы аналарға, жарымжан жан дарға беріледі.

Жаңа шағын аудан дар бой көтерді. Құрылыс сала сына жа-ңа технологияларды енгізу дің нəтижесінде жылына 200-220 мың шаршы метр тұрғын үй салынады. Бұл көрсеткіш ал-дыңғы жылдарға қарағанда 20-25 пайызға көп. Президент ұсынған айрықша əлеуметтік маңызы бар бағдарламаны жүзеге асырудың нақты тетіктерінің қарастырылуы арқасында ипотекалық баспанаға деген сұраныстың арта түсері сөз-сіз. Бұл, əсіресе, баспанаға мұқтаж адам дар үшін үлкен жеңілдік.

Мемлекет басшысы атап өт-кендей, өзін-өзі еңбекпен қам-ты ған жəне жұмыссыз тұр ғын-дардың арасында жаппай кə сіп-керлікті дамыту үшін ат қа рылып жатқан жұмыстардың шең берінде жеңілдетілген шағын не сиелер беру неғұрлым тиімді тетік са-налады. Былтыр өңірде 30714 адам жұмысқа орналас тырылып, жаңадан ашылған жұ мыс орын-дарына 13492 адам тар тылды. Араларында шағын не сие алып, өзгелерге жұмыс тауып берушілер аз емес. Бұл са лаға еліміз бойын-ша қосымша 20 миллиард теңге бөлінуі ауыл дықтар үшін айрықша маңызды. Өйт кені тұрғындардың басым көпшілігі ауылдық елді ме-кен дерде тұ рады. Сондықтан олар-дың нақ ты істермен айналысуы бі рінші кезекте қаржылық қол-дау ды қажет етеді. Биыл 27 мың жұмыссыз бен өзін-өзі жұмыспен қамтушыға жан-жақты көмек көрсетіледі.

Солтүстік Қазақстан облысы

Елге деген қамқорлық

––––––––––––––––––––Елбасының «Президенттің бес әлеуметтік бастамасы» ат ты халыққа Үндеуі сол-түс тік қазақстандықтар та ра пынан да зор қолдау тауып отыр. ––––––––––––––––––––

Гүлнар АННАКУЛИЕВА,Алматы қалалық және Алматы облысының «Түркімен қоғамдық-мәдени орталығы» ҚБ т райымы

Елбасы Нұрсұлтан Назар-баев тың көктемнің алғаш қы айының басында халыққа бес əлеуметтік бастамасын жария-лауы аса мəнді болды. Наурыз – қа зақ халқы мен басқа да ұлыстардың ертеден келе жат-қан қасиетті жəне заманауи дəс-түрлері жаңғыратын ерек ше ай. Президент ха лыққа Үндеуінде: «Мен өр кен деген Қазақстан – ең алдымен мемлекеті өзін қорғап, қол дайтынын, қамқорлық жа-сайтынын сезінетін, тиісінше

елін жан жүрегімен сүйетін, өз-деріне сенімді адамдар деп са-наймын», деді. Шындығында, елін жан жүрегімен сүю – ха лық-тың мемлекет ісімен үндес тігінің көрінісі. Нұрсұлтан Назарбаев-тың бұл сөздерін жүрегімізге жақын қабылдадық. Əсіресе, ұлттық-мəдени бірлестіктерге на зар аударғаны қуантты. Осы орайда Қазақстан халқының бір лігіне ҚХА-ның қосқан үлесін мақтанышпен айта ала-мыз. Енді Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың нау-рыз дағы Үндеуіне байланыс ты «Қазақстан – біздің ортақ үйіміз» идеясы жаңа мағынамен толыға түсуі тиіс.

Үндеудің мазмұны тұтастай ұлт тың əл-ауқатын көтеруге

ар налған. Ұлттық банк кемінде 1 трил лион теңге қаржы тартатын арнайы компания құрып, ол қаржыны банктердің жоғарыда айтылған шарттар бойынша бе-ретін жаңа ипотекалық несие-лерін сатып алуға жұмсап, не-сие өсімінің мөлшерлемесін қа-зір гідей 14-16 емес, жылына 7 пайыздан аспайтындай ету тура-лы бастама көтерілді. Сондай-ақ орталық жəне солтүстік өңір лерге газ жеткізуге байла-ныс ты ұтымды шаралар бекі-тіл ді. Демек, бұл бастамалар Президенттің бұрынғы ұсы-ныстары тəрізді əлеуметтік мем лекеттің шынайы əрі сын-дарлы қазақстандық моделін қалыптастыруға бағытталған.

Е н д і ш а ғ ы н н е с и е

алатын дардың саны 2017 жылмен са лыс тырғанда 2 есеге артып, 14 мың адамға жететін бола ды. 2019 жылдың 1 қаңтарынан бастап салыстырмалы түрде жалақысы төмен қазақстандықтарды қол дау үшін олардың салық жүк те месін 10 есеге азайтып, 1 па йыз ғана салық салынады. Бұл шараның нəтижесі бойынша жалақының өсімі жұмыс бе ру шілердің жүктемесіне əсер ет пей тіндігі маңызды. Əрі қа рай Үкімет та-быс салығының про грессивті шкаласын енгізу мүмкіндігін зерделейтін болды. Бұл жүйе жалақысы төмен адам дар дың табысын артты рып, халық тың өмір сүру дең гейін ыңғайымен теңестіруге мүм кіндік тудырады.

Үндеудің Президент ерекше

басымдық берген тағы бір ма-ңызды бағыты ретінде қазір жыл сайын бөлінетін 54 мың грант-қа қосымша 2018-2019 оқу жы-лында тағы 20 мың грант бөлі-нетіндігін айтуға болады.

Сонымен бірге техникалық жə не ауыл шаруашылығы ма-мандықтары бойынша бар лық жоғары оқу орындары грант-тарының құнын ұлттық жоғары оқу орындарының гранттары деңгейіне дейін көтеру қарас-тырылған.

П р е з и д е н т Н ұ р с ұ л т а н Назарбаев тың қоғамның əлеу-мет тік бірлігін нығайтуға ба-ғыт талған бастамалары елдің мұқ таждығына сай келді деп есеп теймін.

Бастама мен басымдық

4 21 НАУРЫЗ 2018 ЖЫЛSAIASAT

Ембілік мұнайшылар Наурыз тойын тойлады

––––––––––––––––––––Е м б і л і к м ұ н а й ш ы л а р жыл сайын Наурыз той-ын айрықша салтанатпен атап �теді. Биылғы мере-ке Мақат ауданындағы «Доссормұнайгаз» мұнай-газ �ндіру басқармасының Ботақан кен орнында той-ланды. Ақшаңқан киіз үйлер, т�гілген күй мен шырқалған ән ен даладағы кен алаңын нағыз думанға толтырды. ––––––––––––––––––––

Бақытгүл БАБАШ,«Егемен Қазақстан»

«Ембімұнайгаз» акционерлік қоғамына қарасты алты өндірістік құрылымдық бөлімшенің еңбек ұжымдары Ұлыстың ұлы күніне үлкен дайындықпен келіпті. Бо-тақандағы мерекеге 450-ге жуық адам қатысып, дəстүр-салтымызға деген құрметтерін көрсетті.

– 2017 жылы өндірістік жос-пар ды табысты орындадық, – деді «Ем бімұнайгаз» АҚ басқарма төр-а ғасы Əнуар Жақсыбеков. – Бұл – ғасырға жуық уақыт бойы ха лық игілігі үшін аянбай еңбек етіп келе жатқан ұжымдағы бірлік тің, татулықтың нақты айғағы. Ем бі-лік мұнайшылар қашанда ерен

ең бектің үлгісін көрсетіп келеді. Ком панияда бес мың нан астам жұ мысшы қызмет ете ді, бү гінгі жетістігіміз – солар дың уа қыт пен санаспай атқарған маңдай тер-лері нің жемісі.

Шараға арнайы келіп қатысқан «ҚазМұнайГаз» Барлау Өндіру» АҚ бас директоры Құрманғазы Ес қазиев ембілік мұнайшылардың өткен жылғы жоспарды арты ғы-мен орындап, биылғы екі айда 457

мың тонна мұнай өндіргендеріне ал ғыс айтып, жетістіктердің жал-ға сын табуына тілектестік білдір-ді. Мерекеге орай елеулі еңбек те-рімен дараланған қызмет кер лерге алғыс хаттар табысталды.

Ботақан кен орнына жи нал -ған мұнайшылар дала төсін əсем əнге толтырды. Киіз үйлер де мол дастарқан жайылып, қа зан көтеріліп, ұлттық салт-дəс түр-лерден көріністер қойылды. Мұнай шыларды мерекемен құттық тауға Қазақстанның еңбек сіңір ген қайраткері Айгүл Қоса-нова мен белгілі əнші Ақылбек Жеме ней келіп, өнер көрсетті.

«Інжу-мар жан» би тобы, Доссор мəде ниет үйінің фольк лорлық ансамблі мен өнерпаздары да сал та наттың сəнін келтірді. Бұл күні мұ найшылар да ая-нып қалған жоқ. Түрлі ұлттық спорттық ойын дарға қатысып, бақ сынады. «Кір тасын көтеру», «Білек күшін сынау», «Арқан тарту» секілді сайыстарға шықты. Жеңімпаздар арнайы сыйлықтарға ие болды.

Айта кетсек, компания соң-ғы жылдардың өзінде ғана рес-пуб ликалық жəне жергілікті бюджетке салық түрінде 654 млрд теңгеден астам, өңірлік инфрақұрылымды дамытуға 2,3 млрд теңге, де меу ші лік пен қайырымдылық ретін де 2 млрд теңге қаражат бөл ген. Қашанда халыққа қарай ла сып, ел игілігін еселеп жүретін Ем бі мұнайгаздың қай баста ма сына да атыраулықтар құрмет пен қарайды. Қазақ даласын да Ұлыстың ұлы күні айты лар əңгіме мен тартылар дəм көп ке ортақ болған. Осы үрдіс əлі күнге жалғасын тауып ке ле ті ні қуантады. Əсіресе қайырым дылық пен жақсылық жасау Нау рыз то-йының мəнін арттыра түсері анық. Бұл дағдыдан ембілік мұ най-шылар да жаңылмады. Мерекелік шара аясында «Мейірімді ме-кен» қайырымдылық жəрмеңкесі ұйымдастырылды. Оған оннан астам жергілікті қолөнерші мен суретші туындыларын ұсынды. Жəрмеңкеге компанияның 60 жұмысшысы да қатысты. Бірі тоқыма бұйымдарын əкелсе, бірі тəтті күлше жасап, енді бірі салған суреттерін, жасаған зергерлік əшекейлерін қойды.

Ботақандағы мереке берекелі дастарқан басындағы ашық-жар-қын жүздесуге ұласты. Осы-лайша қойнауы қазынаға толы мұнайлы аймақтағы кен орны-на жиналғандар көктемнің ке-ремет мейрамын шат-шадыман күйде қарсы алды. Өткен жыл-ды табысты қорытындылаған ембілік мұнайшылардың биылғы межелері де айқын. Олар қай істе де ең бастысы бірлік пен береке екенін жақсы біледі.

АТЫРАУ

Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ, «Егемен Қазақстан»

Наурыз – ұлық мейрам. Оның тарихы да тереңде. Иран мен Тұран жұртының төл мерекесі. Аталмыш мейрамның шығу тегі жайлы атақты та-рихшы Рашид ад-Дин (1247-1317) ХІІІ ғасырда жазылған «Жами ат-тауарих» атты құнды кітабында: «Оғыз ханның нəсілі Ел ханның заманында түркілер жаусоқтылықтан қашып Ергене қон шатқалына тығылып қалады. Осында төрт ғасыр тапжылмай жатады. Өседі, өнеді, көбейеді. Күндердің күнінде терең құздан шығатын жол іздеп, шатқалдың жабылған аузын ашу үшін, 70 көріктен от үрлеп, темір қақпаны ерітіп, еркіндікке шығады. Сол күнді түркілер «Ұлыстың күні» ретінде тойлайды» делінген. Жоғарыдағы оқиғамен үндес қазақ жыршылары айтқан: Дала нұрға малынды, Гүлден алқа тағылды, Қағандарды еске алып, Төс пен балға соғылды, Киелі алау жағылды.., дейтін шумақтар қазір халық жадында.

Осы орайда, жоғарыдағы əпсана-аңызды тірілту идеясы негізінде кеше Халықаралық Түр кі академиясының (TWES-CO) ұжымы халықаралық Нау-рыз мерекесін атап өтіп, симво-ликалық тұрғыдан төске қойыл-ған темір соғылып, қасиетті алау жағылды.

Маңызды шараға жиналған елшілік өкілдері мен елордалық зиялы қауым алдында сөз а л ғ а н А к а д е м и я б а с ш ы -сы Дархан Қы дырəлі мырза, қастерлі мере кеміз көп жылғы үзілістен кейін 1988 жылы ортамызға қайта орал ғанын елдің есіне салып, осы бір та-рихи оқиғаға биыл 30 жыл то-лып отырған даталы сə тімен мереке қонақтарын құттық-тады. Сонымен қатар Дархан Қуандықұлы: «Астана төрінде бас қосқан Қазақстан Респуб-ликасы, Қырғыз Республикасы,

Тə жікстан Республикасы, Түрік-менстан, Өзбекстан Респуб-ликасы президенттері дəл осы Ұлыстың ұлы күні жайлы: «Өзінің мыңжылдық тарихын-да Наурыз мейрамы табиғаттың жəне қоғамның қайта түлеуі мен жаңаруының, адамзат ба-ласының рухани тазаруы мен өзін-өзі дамытуының нышанына айналды. Бұл – ортақ ата-баба-мыздан қалған ұлы мұра. Біз оны сақтауымыз жəне дамытуымыз қажет. Наурызды тойлау кезеңі барлық заманда достық пен тату көршілік байланыстардың нығаюымен құнды. Бұл ортақ тарих, мəдениет, дəстүр, тұрмыс арқылы біріккен елдеріміз үшін қазір де маңызды. Осы мейрам қарсаңында бүкіл өңіріміздің қауіпсіздігін, тұрақтылығы мен орнықты дамуын қамтамасыз ету мақсатымен өңірлік ынты-мақ тастыққа, өзара қолдауға, өзек ті мəселелерді бірлесіп ше-шуге ниет білдіруіміздің зор сим вол дық мəні бар...» деген Орта лық Азия мемлекеттері б а с ш ы л а р ы н ы ң т а р и х и мəлімдемесін де орайлы сəтті пайдаланып ай тып өтті.

Мəдени шараға арнайы ша-қы рылған мемлекет жəне қоғам қайраткері Мырзатай Жол-дасбеков, қауымды келе жат қан

Ұлыс күні мейрамымен құт-тықтап, бұл мерекенің биыл қа-сиеті ережеп айымен тұтасуын жақсылықтың нышанына балай-тынын айтқан саясаткер-ғалым: «Наурыз əуелі татулық мейрамы. Татулықтың өзегі – бірлік пен береке. Біздің бабаларымыздан қалған ең үлкен аманат та осы», деді.

Қазақтың тағы бір қадірлі азаматы Əділ Ахметов өзінің əлемдік геосаясатқа байланыс-ты жазылған «Ғасыр ғибараты» атты еңбегін Академия кітап ха-насына табыс етсе, Əзербай жан Республикасының Қазақ стан Республикасындағы Төтен ше жəне өкілетті елшісі Ра шад Мамедов пен Венгрия Рес пуб-ликасының Қазақстан Республи-касындағы Төтенше жəне өкі-летті елшісі Андраш Баранилер толымды сəтті пайдаланып, бар ша қазақстандықтарды ұлық мерекесімен құттықтады.

Жиын соңында қонақтар Академия қызметкерлері əзір-ле ген наурыз дастарханынан дəм татып, дəстүрлі саз өнерімен сусындады.

Суретті түсірген Ерлан ОМАР,

«Егемен Қазақстан»

Темір соғылып, алау жағылды

Серікбай қажы ОРАЗ,Қазақстан мұсылмандары дінибасқармасының т�рағасы,Бас мүфти

Шуақты көктемнің келгенін біл ді ретін нау-рыз – халқымыз үшін мерекелі һəм бе ре келі ай. Елімізде тұратын барша ұлт өкіл дері 1 наурыз-ды алғыс айтудан бас тай ды. 8 наурызда асыл аналарымызға ерек ше сый-құрмет көрсетеміз. Қыстан шы ғып, көңілі көлдей шалқыған көшпелі жұрт тың тұрмысында ерекше орын алған ұлттық мейрамымыз да осы айдың еншісінде.

Ұлыстың ұлы күнінде жасалатын ұлттық əдет-ғұрыптардың ұрпаққа берер тəрбиесі мен тағылымы мол. Асыл діні мізбен үйлескен ұлттық мерекеміз адамзат баласын бауырмалдық пен татулыққа, мейірбандық пен достыққа үндейді.

Жасқа жақсылық тілеу – жасамыстың мызғымас міндеті. Үмбетей жырау: «Ақсақалға жарасар, тілеуқорлық айла сы», деп жырлайды. Мерейлі мереке күн дері абыз ақсақал мен батагөй қария ның «Көсегең көгерсін», «Жасың ұзақ бол-сын», «Қатарыңның алды бол», деген бата-тілегін алған бала «ұяда не көрсе, ұшқанда соны ілетін» болады. Бала ға бата беру, ол үшін Жаратқаннан жарыл қау тілеу – пайғамбарлар заманынан бері келе жатқан сауабы мол сүннет амал.

Ақ самайлы дұғагөй əжелердің түрлі дəн-дақылдан жасаған наурыз көжесі – мерекенің мəнін келтіретін нышан. Шын көңіл, шы-найы ниет пен жасалған ас адамдар арасын-да мейірімділік пен кешірімділік сынды асыл қасиеттерді қалыптастырады. Садақаның абзалы – халыққа ас беру.

Көкпар тартып, жамбы ату, ат шаптырып, балуан күрестіру – Наурыз мерекесінің сəнін арттыратын игі шаралар. Пайғамбарымыз Мұхаммед (оған Алланың салауаты мен сəлемі болсын) баланы атқа мінгізіп, садақ атуға, суда жүзуді үйретіп, күрестіруді өсиет еткен. Өскелең ұрпақты батырлық пен ба тыл дыққа тəрбиелейтін ұлттық спорт тық ойын дарымыз Алла Елшісінің сүнне тімен үндесіп, көркем үйлесім тапқан.

Біз «Бір тал кессең, он тал ек» деген мақалды тіршіліктің қағидасына айналдырған халықпыз. Үлкеннен үлгі болып, ұрпаққа жалғасқан өнегелі өмірлік дағдыларымыздың бірі – ата мен баланың ағаш отырғызуы. Наурызда көрініс табатын

осынау игі амалдың мəні ерекше. «Қиямет бола-рын біліп тұрсаң да қолыңдағы бір түп ағашты отырғызып қал», деген хадистің тəрбиелік мағынасы тереңде жатыр.

Наурыз мерекесінде көрші-қолаң, құда-жекжат, ағайын-туысты аралап, аман-саулық сұрасып, мəре-сəре күй кешеміз. Ер кісілер төс қағыстырып, бір-бі рі мізге ізгі тілектерімізді ай-тамыз. Ренжіс кендер татуласып, кешірім жолын ұстана ды. Туысқанды зиярат ету, кешірім жасап, мейір бандық таныту – пайғамбар сүннетінен. «Көрші ақысы – Тəңір ақысы», «араласпаса ағайын жат», деген нақыл бар. Қасиетті Құран мен хадис ағайынға қарайласып, көршінің ақы сын беруді, кешірім жасауды талап етеді.

Наурыз – қайырымдылықтың мере кесі. Бұл күндері халқымыз жетім мен же сір ді жа быр-қап, кембағал мен мүгедекке қа йы рымдылық көрсеткен. Жұтқа ұшы раған жандарға жұмылып, жылу жинап берген.

Бүгінде еліміздің шығыс аймағында су тасқынынан үйсіз-күйсіз қалған бауыр ларымызға барынша қолдау көр сетіп, ата-баба дəстүрінен жаңылмай, мұ сыл мандық əрі азаматтық міндетін ат қарып жатқан ағайынға Алла разы болсын де гім келеді. Осынау ортақ сауапты істе дін қызметкерлері де белсенділік танытуда.

Қадірлі бауырлар!Баршаңызды ұлтымыздың ұлық мейрамы –

Наурыз мерекесімен құттық таймын! Күллі түркі жұртының төл тойы – əз-Наурыз еліміздегі түрлі ұлтты ұйымшылдыққа ұйыстырып, кешірім мен мейірімнің мерекесіне айналып келеді.

Достық пен татулықтың, бауыр мал дықтың, игілік һəм бірліктің, ізгілік пен ізеттіліктің мей-рамы құтты болсын! Ұлыс оң болсын, ақ мол болсын!

Алла Тағала халқымызға əрқашан аман дық, жұртымызға тыныштық нəсіп еткей! Тəуел сіз-дігіміз баянды болғай!

Баршаңызға Жаратқанның өзі жар болғай! Əмин! Рауан ҚАЙДАР,

«Егемен Қазақстан»

«Қазіргі таңда еліміздің қо-ғам дық ұйымдары «Төртінші өнер кəсіптік революция жағ-дай ындағы дамудың жаңа мүм кін діктері» атты Қазақ-стан Рес пуб ликасының Прези-денті Н.Назар баевтың Қазақ-стан халқына Жол дауы, Қа зақ-станның «жасыл» эконо мика ға көшуі жөніндегі тұжырым да-масын, сондай-ақ БҰҰ Бас Ас-сам блеясының 70-ші отыры-сын да қабылданған 2030 жыл-ға дейінгі тұрақты дамудың

мақсаттарын жүзеге асыру жо-лында белсенді жұмыс жүр-гізуде. Халық арасында қор-шаған орта мен «жасыл» эко но-микаға ұқыпты қарауды дəріп-теу мақсатында Қазақстан ның экологиялық ұйымдары ның қауымдастығы əлемде мойын-далған бірқатар экологиялық ак цияларға қолдау көрсетті. Осылайша, 2018 жылдың 24 нау рызы күні «Mega Silk Way» СОСО-да «Жер сағаты» ха-лық аралық акциясы ұйымдас-тырылады. Ағымдағы жылы ак-ция Энергетика министрлігінің қолдауымен еліміздің облыстық

м а ң ы з ы б а р б а р л ы қ і р і қалаларында өтеді. Жер саға ты – бұл планетадағы ең ау қым -ды экологиялық акция», деді «Жасыл» эко номи каны қол-дау жəне G-Global-ды дамы-ту коалиция сы» ЗТБ басқар ма төрайымы С.Рақым бекова.

Айта кетсек, «Жер сағаты» – Дү ниежүзілік жабайы таби-ғат қорының (WWF) қамқор-лығымен өткізілетін халық-аралық акция, акция барысында WWF қоршаған орта мен пла-нетаның экожүйелерін сақтау-дың өткір жəне өзекті мəселе-леріне, ең алдымен жаһандық кли маттың өзге руіне көңіл ау-дарту үшін ғима рат тардың, е с к е р т к і ш т е р д і ң ж а р ы қ -тандырылуын жəне иллюмина-ция мен екінші дəрежелі тұр-мыстық техниканы бір сағатқа өшіруге шақырады.

«Жер сағаты» шарасы ұйымдастырылады

Наурыз – ізгілік пенигіліктің мерекесі

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Астанада «Mega Silk Way» СОСО-да 24 наурыз күні «Жер са-ғаты» халықаралық ак циясы ұйым дастырылады. Бұл ж� нінде Ор талық коммуни кациялар қыз метінде �ткен «Қа зақ стандық қоғам дастық тың жасыл және экологиялық бас тамалары» тақырыбындағы баспас�з маслихатында айтылды. ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Рауан ҚАЙДАР,«Егемен Қазақстан»

«2017 жылы ҚазАқпарат сай-тын пайдаланушылар 21 пайызға өскен, бұл ретте inform.kz порта-лын қараушылардың жиынтық көрсеткіші 28 млн-ды құраса, оның ішінде 11,9 млн-ы бірегей пайдаланушылар болып отыр. Əлеуметтік желіде агенттіктің парақшасына жазылушылар саны үш есеге дейін артты. 2017 жылы 18 тақырыптық жоба, 4 web-жоба жүзеге асты. Оқырмандар ара-сында Sport.Inform.kz спорттық порталы танымал бола баста-ды. Сонымен қатар былтыр

«Фотобанк» (photobank.inform.kz) құрылып, онда тарихи фото-суреттер жинақталды, қазіргі заманғы фотосуреттердің жаңа базасы қалыптасты. Ақ парат-ты беру жүйесі де өзгеріп, «KazLiveInform» жаңа видеоақ-па раттар форматы іске қосылды. Бейнеконтент үлесі 10 пайызға артты», деді бас директор.

Сонымен қатар ол қазіргі таңда ҚазАқпараттың оқырмандар гео-графиясы 227 елді қамтып отыр-ғанын тілге тиек етті.

«2017 жылы шетелдік ақпарат агенттіктерімен 18 меморандумға қол қойылды. Шетелдік серік-тестер сайтына 120-дан астам

ма териал орналастырылып, əріп-тестермен контент жəне баннер алмасу жүзеге асты.

Халықаралық ақпарат агент-тігі алдағы уақытта облыс ор-та лығында ғана емес, ша-ғын қалалар мен аудандарда да тілшілер желісін кеңей туді жос-парлайды. Шетелдерде стрин-герлік желілер құруды көздейді. Сонымен қатар «ҚазАқпарат» ХАА алдағы уақытта online-трансляциялар, фоторепортаж-дар мен тақырыптық жобалар са-нын арттыра түседі. «Картадағы орын» (ҚазАқпарат порталында апта сайын өңірлерден фоторепор-таждар жарияланады), «Бірегей Қазақстан» (Қазақстанның түкпір-түкпірінен жұртшылыққа беймəлім орындар, кəсіпорындар, нысандар мен адамдар туралы мақалалар жариялау), «100 жаңа есім» (100 жаңа есімге енген адамдар туралы story форматында контенттер дайындау) жобаларын жүзеге асырады», деді ол.

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Орталық коммуникациялар қызметінде ҚазАқпарат халықаралық ақпарат агенттігінің 2017 жылғы қызметінің қорытындысы мен 2018 жылғы жоспарына арналған баспас�з мәслихаты �тті. Шараға «ҚазАқпарат» ХАА бас директоры Асқар Умаров қатысып, агенттіктің алдағы уақытта контентін ұлғайтып, ақпарат алаңындағы к�шбасшылық позициясын нығайтуға бағытталған іс-шаралар туралы мәлімет берді.––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

ҚазАқпараттың жұмысы қарқынды, жоспары ауқымды

21 НАУРЫЗ 2018 ЖЫЛ 5QOǴAM

БІР СУРЕТТІҢ СЫРЫ

Ұлық Наурыз, құт Наурыз

Наурыз тойының табиғаты, мазмұны мен мəні, халықтың мəдени-рухани өміріндегі орны ерекше. Наурыз мерекесін жалпақ жиһанды мекен-деген халықтар айрықша ынтамен қабылдаған.

Наурызды мейрамдау дəстүрінің бір-неше себептері бар. Адам баласы жылды екіге жіктеген: қыс жəне жаз. Қазақтар қыс пен жазды жақсылық пен жамандықтың, зұлымдық пен ізгіліктің, қайырымдылық пен қатігездіктің, суық пен жылының күресі деп ұққан. Екіншіден, астрономиялық есеп бойынша, жаратылыстың, табиғаттың жаңарып, жасарып, жайнап, құлпыруы ның бастапқы шағымен де дөп келеді. Наурызда күн мен түн теңеледі. Қыстың сақылда-ған сары аязы, алай-дүлей бораны өтіп, табиғат оянып, ел арқасы, жер аяғы кеңіп, төрт түлік малы төлдеп, бау-бақ түрленіп, ауыз аққа тиіп, «жібек қанат жаздың» басы басталады.

Қазақстанның оңтүстік өңірлерінде аяғы нəзік, сары бауыр, көк ала торғай Нəурі-зектің ұшып келуімен байланыстыра той-лаған. Яғни бұл құсты жыл басы, береке-несібе, игілік-құт хабаршысы деп білген.

Жаңа жылдың беташар айында дəстүр бойынша наурызкөже беріледі.

Дəм-тұзы мол дастарқан жайылса, əуеден жаудырады, жерден өндіре ді, телегей-теңіз молшылыққа жеткі зеді. Халықтың ырым-нанымдарында «Қызыр-Ілияс» деген ұғым бар. Қызыр – адам баласының қолдаушысы һəм қорғаушысы, ал Ілияс – мұхитқа батқан кемелерге қолғабыс ететін пайғамбар. Осы ыңғайда «Қызыр түні» деген бейнелі түсінік бар. Қызыр түні Наурызбен тұспа-тұс. Қазақтар «жыл бойы ақ мол, дəн тасқын-тасқын, жауын-шашын көп болсын» деп Қызыр түні ыдыс атаулыны аққа (сүт, ай-ран, шұбат, уыз, т.б.), ырысқа (бидай, тары, арпа, сұлы, жүгері, т.б.) жəне кəусар бұлақ суына толтырады».

Ұлыс күні қазақ толса,Ол жылы ақ мол болар.Ұлы кісіден бата алса,Сонда олжалы жыл болар – деген екен.Ұлыстың ұлы күнінде ұрлық қылма,

қылмыс істеме, өтірік айтпа, шарап ішпе деген тағылымдық, тəрбиелік маңызы ерекше лебіздер туған, əн шырқалған, күй тартылған, ақындар айтысы, «Жамбы ату», «Аударыспақ», «Алты бақан», «Ақсүйек», «Тоғызқұ малақ», «Тең көтеру», «Арқан тартыс», «Бағанаға өрмелеу» сияқты ұлт-тық ойын дар ұйымдастырылған, терме-тол ғау лар орындалған, тақпақтар мен жаңылтпаштар тыңнан шығарылған.

Қыз бен жігіт айтысы арқылы қыс пен жаздың айқасы бейнеленген жəне де «Қалтырауық қара кемпір», «Ақ бо-ран» сияқты ескі ойындар наурыз көжеде екі жақтың тартысы арқылы көрсетіліп, қаһарлы қыстың сұсты кейпін суреттеген сияқты. Қыз бен жігіт айтысындағы:

Есік алды қара су бойлағаным,Жалғанның қызығына тоймағаным.Өлсем де кетер ме екен көкейімнен,Қалқамен ұлыс күні ойнағаным –деген шумақ та Наурыздың өзіндей

шуақты емес пе.Тұрмыс, тіршілік, табиғат мейрамы

хақында мынадай өрнекті, суретті, айшықты тізбектер сақталып қалыпты: «Жер-Ананың тоң кеудесі жібіп, тас емшегі иіген күн», «көк құт көзін (өсім дік) ашқан күн», «жер бетіне жақсылық ұялаған күн», «ұзақ ұшып келген күн».

Фирдауси, Рудаки, Əбу Райхан Бируни, Саид Нафиси, Ибн Балхи, Махмұд Қашғари шығармаларында шығыс халықтарының төл мерекесі туралы деректер, пікірлер кездеседі.

Ұлы ойшыл Омар Хайям «Наурыз-нама» деген еңбегінде Наурыздың шынайы табиғатына, Иранның қай патшасы қай күні белгілегеніне, не үшін тамашалайтынына, Күн планетасы қозғалысының ерекшелігіне егжей-тегжейлі тоқталады.

Тойға жиырма бес күн қалғанда: хан сарайының ауласында бидай, сұлы, арпа, жүгері, бұршақ, күріш, күнжіт жəне мейіз секілді дақылдар егіледі екен. Наурызда сал-танатты түрде музыканың, əннің жəне бидің сүйемелдеуімен өсіп шыққан масақтары теріліп, той дастарқанына қойылған. Бұлар-дың түсіміне орай келешек егіннің өнімін болжаған.

Омар Хайямның түсіндіруінше, мерекелік табаққа құрамы неше түрлі тағамдар салынған. Олар: жұқа, үлбіреп піскен нан, арпа, жүгері, үрмебұршақ, күріш, күнжіт, атбұршақ, мейіз жəне ж асымық дəні. Əр табақтың айналасы-на жеті-жетіден нан қалайды, сонан соң, мысалы, үйеңкі, айва, зəйтүн секілді əр-түрлі ағаштардың жеті бұтағын алып, табақты өрнектейді. Əрі олардың жапы-рақ тарына мынадай сөздер жазылатын болған: «Көбею», «ағыл-тегіл», «өсі ру», «мол шылық», «қуаныш», «көңіл сер гіту».

Омар Хайям «Наурызнама» трактатын-да мұның бес мың жылдық тарихы барын айтады.

Біздің Ұлық Наурызымыз, жараты-лыстың сұлу, сəулетті шағы – ұлттың сана-сезімінің, салт-дəстүрлерінің, өлке тану жұмыстарының гүлденіп жаңаруының, ру-хани жаңғыруының нақты айғағындай əрі айнасындай болса екен!

Серік НЕГИМОВ,филология

ғылымдарының докторы, профессор

Нұрғали ОРАЗ,«Егемен Қазақстан»

Өз басым, мынау дүниеде бізге белгісіз тылсым, жұмбақ күштердің бар екендігіне титтей де шүбə келтірмеймін. Себебі адам баласы көзі жеткен жерге дейінгіні ғана көреді. Құлағы еститін жерге дейінгіні ғана естиді. Ал қалған дүниені ше?..

Осы ретте сіздерге анау-мынау алып қашпа əңгімелерге өзек болып кетуі мүмкін ұсақ-түйек жайттарды емес, аты əлемге əйгілі қырғыз жа-зушысы Шыңғыс Айтматовтың бала күнінде Қыдыр атаға қалай кезіккені туралы айтқан əңгімесін алға тар-та отырып, əрі қарай өз ойымды сабақтағым келеді. Өйткені бұл хи-каяны бөтен емес, бөгде емес, ұлы суреткердің өзі əлі күнге дейін қазақ тілінде жарық көре қоймаған «Балалық шақ» атты хикаятында баяндап өткен.

Сонымен...«1943 жылдың ақпан айында біздің

үйдің басына бір қара бұлт үйірілді, – дейді жазушы. Ол кезде Жиде айылындағы жартысы құлап қалған соқпа тамда – бұрынғы ескі клубта тұратынбыз. Мал ұстайтын жеріміз болмағандықтан, қыста басқарманың рұқсатын алып, жалғыз сиырымызды колхоздың қорасына қамап жүрдік.

…Бір күні əдеттегідей таң қараңғы-сында барсам, сиырымыз жоқ. Күндегі орны бос тұр. Байлаған жібіміз қораның кіреберісінде шұбатылып жатыр.»

Міне, осыдан соң əлгі сиырды іздеп, ауыл-ауылды аралап, тау бөктерін шар-лап əбден шаршаған он төрт жастағы

бала Шыңғыстың ойына ұрылар қалаға қарай кеткен болар, себебі ол жақта ба-зар бар, түнде сойып, таңертеңгілік етін сатуға алып шығады ғой деген ой түсіп, өзі жазда көмекші болып бірге жұ мыс істеген тракторшы Темірбектің мыл ты-ғын сұрап алып, Таразға қарай тартады.

Сөйтіп… «Қолымда мылтық, ұрыларды

көрген жерден-ақ шетінен пытырлатып ата беру ге бекініп, алға қарай адым-дап келе мін, – деп жалғастырады жа-зушы əңгі месін. –«Иə, иə, мен оларға көрсетемін! Бі рін қалдырмай атып өлтіремін!», – деймін.

Бір кезде етігімнің табаны сөгіліп, қыстың қысқа күні ұясына таяп қал-ғанын білем. Əзірге ешкімді кезіктір-медім. Төңіректе ел жоқ, мынау жалпақ жаһанда соқа басым сопайып жалғыз өзім ғана қалған сияқтымын.

…Күре жолдың үстінде терең қиялға шомып кеткендіктен бе, есек-ке мінген бір қарияның қайдан шыға келгенін байқамай да қалыппын. Оның басында түсі оңып кеткен ескі малақайы бар екен. Өзі бір кембағал, бейшара, кəріп кісіге ұқсайды. Төрт аяғы жер-ге тиер-тимес боп тымпыңдап келе жатқан есегінің үстінде ақ сақалы желбіреп, бірте-бірте маған қарай жақындай түсті. Көптен бері адам аяғы баспаған ескі мазардан шыққан тəрізді. Біраздан соң екеуміздің жолымыз түйісті. Əдеттегідей үлкен кісіге сəлем беру ді де ұмытыппын. Ашу қыс қан-дық тан болар, мұндай ерсі қылығы ма өзім тіпті, мəн де бергем жоқ. Жанынан өтіп бара жатқанымда əлгі қария маған қарап:

– Тоқтай тұршы, балам! Сен немене, біреуді өлтіргелі бара жатырсың ба? – деп сұрады.

– Иə, – деп қабағымды түйіп жауап қаттым, – өлтіремін!

Сонсоң екеуміз бір-біріміздің көзі-мізге тіке қарадық. Сол кезде мен оның жүзі нен тараған жып-жылы шуақты аңға рып, өзіме соншалықты бір сенім білдіріп тұрған қарияның мейірімін сезінгендей болдым.

Ол басын ақырын ғана шұлғып: – Олай болса, асықпа! Менің сөзімді

тыңдап, біраз аялда. Оны не үшін өлтірем деп бара жатқаныңды айт, ба-лам? – деді жайбарақат үн қатып.

– Бүгін-ертең туайын деп тұрған буаз сиырымызды ұрлап əкетті. Біз өзіміз төрт ағайындымыз, ең үлкені менмін. Шешем мен нағашы əжем ауру…

– Ə, солай ма?! Жаман болған екен… сұмдық жаман болған екен! Бірақ, сен мені тыңда! Кек деген жаман нəрсе. Қарғыс атқыр ұры болса да, сен оны өлтіруді ойлама!

Мен үндемедім. Ызадан бақырып жылап жіберейін деп, өзімді-өзім əрең тежеп тұрмын.

– Сенің жайыңды жақсы түсінемін, балам, – деді қария сөзін жалғап, – мұндай жағдай жаныңа қалай батып, қандай күйге түскеніңді де сеземін. Бірақ мына мендей үлкен қарияның сөзін ұғып ал! Ешкімді өлтірме! Ондай нəрсені мүлде есіңнен шығар! Үйіңе қайт! Бұл жалғанда ондай нəмəрттікке барған кісі өз жазасын алады. Бұл сөзіме күмəнданба, ба-лам. Олардың жазасы өздерімен бірге

ілесіп жүреді, бірге жатып, бірге тұрады. Бірақ сен бүгін үйіңе қайтып, бұдан былай оларды өлтіремін де-ген ойды ұмытатын болсаң, түптің-түбінде бақытқа жетесің. Бақыт сені өзі іздеп келетін болады. Мен бір жөнсіз сөз айтып тұр екен деп ойла-ма. Бір кездері осы сөзімді есіңе алып, айна қатесіз шындыққа айналғанын өзің-ақ түсінесің. Үйіңе қайт, балам! Шешеңе де осы сөзді айта бар. Мен де жолымнан қалмайын. Саған біреу қандай жамандық қылса да, сен оны өлтіремін деп ойлаушы болма!

Осыдан соң мен айылға қарай бұрыл дым. Қария болса, өз жолымен ұзап, көрінбей кетті…»

Иə, мұны неге айтып отырмыз десе ңізші?.. Себебі бізді жақсылыққа қарай бастайтын, алдымыздан бақыт қақпасын ашатын тылсым күштердің əманда болғаны жəне бола бергені жақсы. Бұл – ұлы сенім.

Қазір құдайға шүкір, қай елге бар-саңыз да, сол елдің тіліне тəржімалан-ған Шыңғыстың шығармаларын көре-сіз. Көп кітаптың ішінен, жасыраты-ны жоқ, көзге оттай басылады. Орта Азияда туып, əлем əдебиетінің классигі атанған алып тұлғаның ана тілі де, атамекені де жаныңызға сондай жақын екендігін туыстық көңілмен сезінесіз. Сондай сəттерде, аязды түнде айылдан шығып, қалтырап тоңып, қалаға қарай келе жатқанда Қыдыр атаға кезіккен жап-жас бала көз алдыңызға елестейді. «Егерде ол ақсақалдың тілін алмаса не болар еді?» деген бір тылсым үрей тұла бойыңызды тітіркендіріп өткендей болады...

Ұларбек НҰРҒАЛЫМҰЛЫ,«Егемен Қазақстан»

Біздің ауыл сонау Өр Алтай төрінде, нақтылап айтсақ, қазір гі Қытай елінің Моңғолия-мен шекараласатын тұсында ор наласқан. Мен ес білгеннен бері Наурыз тойлайды. Мереке таян ғанда ауылдың естияр ба-лаларында қуанышпен бірге қорқыныш та болатын. Ол – қойдың кезегі дегендей топ-тан бөлініп қалар бір шаруаға ұрынып қалмау. Сол үшін мейрам болардан бір апта бұрын үл кен дер қандай іске жұм саса да, қырқарын жинап қайта жіберген зырылдауық ойыншықтай зымырайтын едік. Əр үйде ауланы таза-лау, қабырғаларды əктеу, үй маңындағы қоқысты өртеу, жиһаздарды реттеу, жас келін-дер мен қыздар келі-келсаппен көрші-қолаң, үлкен үйлердің бидайын түктеу, жент бұлағау, шүйірмек жасау, түрлі тамақ пісі ру лер кем дегенде 4-5 күн бұрын басталатын.

Мерекенің негізгі көркі – дас тарқан. Өйткені, бұл мезгіл айран, сүт, қатық, қойдың уызы, сиырдың уызы, шұбат, ақ ірім шік, қызыл ірім шік, ке-бе же түбіндегі мəйек ірім шік, ежі гей құрт, сықпа, қарын құ-ры шын дағы күзгі сүт тің сары-м айы, ұнға ораған соқта лы қа-зы, майлы сүр жамбас де ген-дер дің бəрі əр үйде сауда сыз ба зар аш қандай самсап тұрады.

Мереке 22 наурыз күні таңертең басталады. Мереке-ні ең алдымен бастайтын

– балалар. Онда қалыптасқан бір жайт, тақыр кедейдің таз баласы болсаң да, үстіңе жаңа бір деңе ілесің. Аяқ киімің бе, шал барың ба, жейдең бе, бас киімің бе, əйтеуір біреуі жар-қырап тұруы тиіс. Үстіңдегі бір киім нің аса жарқырағаны – өз-ге ескі киімдерді бұрынғыдан бе тер көнертіп көрсетіп, онан əрі бейшара ғып жіберетіні тағы бар ғой. Арқа-мойын ара-сында əне жеріңді қымқырып, міне жеріңді жымқырып, топ баланың дүбіріне елігіп ша-уып ала жөнелесің. Десе де, жарқ етіп шыға келгеніңе алғаш ке зік кен анау-мынау кісіден кіш кене қысылатының бар. Алай да оның бəрі топ ішіне кір ген ше ғана. Топқа кіріп бойың үйрене бастаған соң, ұялғанның өзі ұят.

Жалпы, біздің ауылда үйге келген адам үй сыртынан ыс-қыру, есік алдына келіп дыбыс беру дегендер атымен жоқ. Иті қаппаса болғаны келген бет те кіресің. Бұйымтайыңды ай та-сың, шаруаң болмаса шай ішіп, кеңес соғып отырасың. Тек мереке күні ғана емес 365 күн солай. Əлі сол қалпында. Со-ны мен біздің алғашқы қадам

бай ғазы сұраудан басталады. Көрші үйге жүгіріп бара сың да босағасында тұра қа лып өлең-детесің. Əлгі киі міңе кө рімдік сұрайсың. Былай деп:

Киімімді көріңіз,Бар жақсыны төгіңіз.Барар жерім əлі көп,Байғазымды беріңіз!Ол күні ауырып отырған -

дар болмаса, барлық адам ашық-жарқын болады. Əдет-те, қа бақ тары құрмадай құры-сып жүретін шалдардың өзі шұ наң дап балаларға тіл қата-ды. Өздері де сəнді киінеді. Кей біреуі əдейі алақанын ше-к е сіне қойып, күн көзіне қа-ра ғандай сығырайып өне-бо-йы мызды өрлей-құлдай тү гел тінтіп шығып: «Өйбай-өййй мынауың самырсындай сың-ғырлап тұр ғой а, қа лай бай-қамағанбыз! Мə, жең дер, мə, мə» деп уыс-уыс кəм пит береді. Ала салып, жалт бе ріп кері жөнелеміз. Ауыл балалары құрала келе 30-40-қа дейін топ-тасамыз. Əлгі бай ғазы сұрау 5-6 үй көр ші ден ұзаған соң жара-май қа л а ды. Бірімізден, біріміз дауы сы мызды асыра көтеріп «асса лау м а ғалейкумдеп» алға тартамыз.

Бірін-бірі құттықтап қыдыр ған адамдар. Біз ешкім айтып тапсырмаса да, 40 үйден кем айттамауды өзі міз-ге міндет санап алғанбыз. Кей үйден көже ішеміз, кей үй де

кісілер толып отырады. Есік-тен жылтың ет кен бізге жілік ұстатады. Кей біреуі мізге ор-тан жілік ойынды етімен тиеді. Біріміздің алақанымызға жүзің көрінетіндей сүрленген жамбастың мөлдір майынан жапырақ-жапырақ қып сала-ды. Май жегенді мақтайды.

Сонымен бесін ауған шақта ауылдың сыртында ой-ын-думан басталады. Балуан салады, қол күрестіреді. Қыз қуу, көкпар дегендер қыс қы-сыл май мал күйлі шыққан жыл дарда болмаса көп бола бер мейді. Мектеп оқушылары, мұ ға лімдер дайындаған əн-күй орын далады. Елжіреген күн көзі не арқа-жонын тосып ауыл адам дары айнала отыра-ды. Өнер лері бары ортаға шы-ғады. Ақ са қалдар жылдың жайын, тəубе, шүкірін айтады. Алла дан елдің тыныштығын сұрап алақан жаяды.

Дала думаны тарқаған соң үл кендер жағы бір бөлек, жас тар жағы бір бөлек топта-сып мерекені үй-үйде жалғас-тырады. Ақсақалдар өнегелі əңгіме айтады. Жыр айтады. Жазу-сызу білмейтін Лұқпан

деген ақсақал «Қыз Жібектің күймесі-ай, күймеге таққан түймесі-ай» деп бастап, одан да басқа талай жырды жатқа соға тын. Қыз-жігіттер əртүрлі ойын дар ұйымдастырып, əн айтып, би билейді. Екі араға кезек жү гіріп табанымыздан тозып біз жүреміз. Əбден түн-ге қарай шар шап, қара сан бо-лып, ішіміз үрген қарындай шең берек атып үйге жетеміз. Күп ті болып ауда ры лып-төң-кері ліп ауыратынымыз тағы бар.

Мереке үш күн бойы бо-лады. Екінші, үшінші күндері үл кен думан болмайды, тек туыс-туған, дос-жаран, көрші-қолаң дар бірін-бірі қонаққа шақырып өздері той-лайды. Сөйтіп, күн мен түн теңелген Наурыз мере ке сінде қыр арқасын қыс қажа ған қалың ел, арқа-мойнын кең-ге салып бір жырғап қалады.

Əр жылы Наурыз келген сайын біздің ойға ауылдың Наурызы оралады. Оны көрме-ге лі міне, он жылдан асып бара ды екен. Ол жақта Наурыз əлі де бұрынғыдай тойланады дейді. Бірақ, қазір ол ауылда баяғыдай шулап-шұрқырап жүретін балалар жоқ. Топ бала жоғалған! Жоқ!..

Үркердей үш-төртеуі ғана кө зге шалынады… «Ассалау-ма ға лей кум» – деп оң қолы-мен кеудесін басып екіленіп тұрып сəлем беретін қазақтың баяғыдағы мəрт балалары емес олар, кісі келе жатыр-ау деп қарап та қоймайды. Шүлдір-шүлдір етіп өзге тілде сөйлесіп бара жатады...

Тай-құлындай тебісіп, қозы-лақтай өрісіп, ауыл ара-сын қызыққа бөлеп, топ бала той ламаған мереке, мереке болып па?!.

Бір уақытта өзгелерден оқ шау лау жерде, топырақты күрек ке толтыра ағаш түбіне тас тап жатқан ірі денелі кісіні бай қ ап, суретке тезірек түсіріп алуға ұмтылдым. «Бұл кім екен?» деп жақындағанымда, тұңғыш ғарышкер Тоқтар Əубəкіровті бірден таныдым.

Қонақтар бақтан шығып, Оңтүстік өңіріндегі түрлі ұлт өкіл дерінің қолөнер бұйым-дары мен танысты, сосын Наурыз алаңына бет алды. Мұн да түркістандықтар айт-улы мере кеге ерекше да йын-далып ты. Облыс əкімі құт-тықтау сөз сөйледі, ортаға

қазақтың тұң ғыш ғарышкерін шақырып, ат мінгізді, иығына шапан жапты. Бұл қошеметке көпшілік орын дарынан тік тұрып, қайта-қай та қол шапа-лақтау арқылы батырға құр-мет көрсетті. Түр кия дан кел-ген ағайындар да мерекемен құттықтап жатты. Алып тұл-ғалы Тоқтар толқып, Оңтүс-тіктің жұртшылығына риза-шы лығын жеткізді. Сондай денемен атқа қонысы, асаудың тізгінін тартысы бала кезінде талай тұлпардың құлағында ойнағандай əсер етті маған.

Салтанатты жиын түрлі ұлт өкіл дері нің театрланған

кө рі ніс теріне, əн, биге ұла-сып, Наурыз көже таратылды.

Түс қайта конференция залы на жиналдық. Таза ауада сəл-пəл тыныс алайын деп, əсем сəмбі талдың көлеңке-сін де тұрғанмын. Жүз метр-дей жерде Тоқтар келе жатты. Оңтайлы сəтті жіберіп алмай,

суретке тағы да түсіргім келді. Құдайдың қарасқанын қара саңызшы, дəл сол кез-де тұсым нан бір келіншек балдырғанын жетектеп өте берді. Уақыт ұт қызбай, қолқа салдым:

– Қарындас, ана кісі – қа зақ т ан шыққан тұңғыш

ға рыш кері міз, балаңа түкіртіп алсаңшы.

Ол бірден келісе кет ті. Енді батырға қарай жүгір-дім. Санаулы секундта басы-ма неше түрлі ой келді. Айт-қаны ма көнер ме екен деген қам көңілдік те жоқ емес.

– Тоқтар аға, қазақтың салт-дəстүрін қадірлейтініңізді сырттай білемін. Бүгінгі мерекеде мына балақайға түкіріп беріңізші, – дедім.

Тоқтар ағамыз қалба лақ-тап, жас балаша қуанып:

– Кел бері, болашақ баты-рым! – деп, жерден үш рет тік көтеріп, маңдайынан сүйіп, батасын берді.

Міне, өтіп жатқан өмір, бұған да он екінші жылға ай-нал ды. Сол кезде тұңғыш ға-рыш кері мізді суретке түсір-геніме қуанып жүріп, бүгінде мүшел жастан асқан əлгі бал дыр ғанның аты-жөнін жазып алмағаныма өкінемін. Келешекте ғарышкер, ұш қыш болып, анасы: «Саған екі жа-сың да, Ұлыстың ұлы то йын-да Тоқтар атаң бата берген», – десе, оңайлықпен сене қояр ма екен?

Орынбай ҮНДЕМЕС

Оңтүстік Қазақстан облысы,Ордабасы ауданы

Батырмен жүздесу

Біздің ауылдың Наурызы

Қыдыр атаның кеңесі

–––––––––––––––––––––Облыс әкімі Болат Жыл-қышиевтің ұйғаруымен 2006 жылдың Наурыз мерекесі Түркі стан қаласында той-ланды. Бір топ қонақ Қожа Ахмет Ясауи кесенесін ара-лап, қалып тасқан дәстүр бойын ша ағаш к�шеттерін отыр ғызды. Мен де мей-мандардан қа лыс пай, фото-аппаратыммен бар �нерімді салып, түсіріп жүрмін. ––––––––––––––––––––––

немесе жоғалған топ бала

6 21 НАУРЫЗ 2018 ЖЫЛQOǴAM

Жұмысың қалай, жамағат?

Расымен де осы біздің жұмысы-мыз қалай? Маңдайтерді сыпырып, өз болашағымыз үшін қажырлы еңбек ете алып жүрміз бе? Əлде, ас пай тын-саспайтын сол баяғы жай ба ра қат тық па? Егер əлемдегі түрлі ұлттар мен ұлыс тардың өмір леріне зер салсаң, солар дың басым бөлігінің бір істі аяқтай салып екіншісін бастап, өзгелермен бəсе кеге түсіп, қарбалас тіршілік кешіп жатқандарын байқайсың. Сон дық тан шығар, ондай елдер дамуда да бізден əлдеқайда ұзап кетті.

Біреулері алып ұшақтар мен жел мен жарысқан автомобильдер шыға рып атта-рын аспандатса, енді біреулер қалтаға сый-ып кететін ұялы телефондар шығарып-ақ дүниеге танылып жатыр. Тіпті хош иісті иіс суларымен дүйім жұртты тамсандырып жатқандар қаншама! Ал, біз кейде жұмыс қайда қашар дейсің деп, шынтақтап жата береміз. «Жатқанға берсең, маған бер» дейтініміз тағы бар. Бірақ əзірге «беріп» жатқандар көрінбейді.

Ойлап отырсаң, бізде еңбекке, еңбек адамдарына деген құрмет өте төмен сияқты болып көрінеді. Ескерткіштерді батырларға орнатамыз, көшелерге батырлардың аттарын береміз. Жұмыс шы туралы сөз жоқ. Көпшілік жинал ған жерлерде аузымызға ақ-адал асын тосып отырған диқан мен малшыны емес, шіренген шенеунікті төрге шы ға ра тынымыз да, солардың алдында жатып-жастық, иіліп төсек болып, шарапат атаулыны солардың кеуделеріне таққанды ұнататынымыз да нағыз еңбек адамын бағалай білмеуімізден шығар, кім біледі. Əйтеуір бір жайттың басы ашық, біз жаппай жабылып жұртты жұ мыс-қа жұмылдыра алмай əлек болсақ, кей елдер адамдарға қайтсек артық жұмыс істетпейміз деп əлек.

Жапонияның Taisei атты компания-сы жұмыс орындарында ұзағырақ отырып қалған кеңсе қызметкерлерін үйлеріне қуатын дрон жасап шығарған көрінеді. T-Friend деген атауға ие өзді гінен ұшатын құрылғы арнайы камерамен жабдықталған. Белгіленген уақыт та ол ғимарат ішін ай-нала ұшып, кезек аяқталғаннан кейін де жұмы сында қалып қойған қызметкердің дəл жанына барып тоқтайды екен. Жай ғана тоқтап тұр май, қызметкер үйіне əбден кет-кенге дейін Auld Lang Syne деп аталатын шотландиялық əнді қосып қоятын өнері тағы бар. Бұл əннің таң дап алынуы да тегіннен-тегін емес көрінеді. Сөйтсе Жапонияның сауда орындарында осы музыканың естілуі дүкеннің жабылайын деп жатқанын білдіреді екен.

Егер жаңағы аппараттың өзіңізге тұп-тура ұшып келетінін ойлап алаңдап отыратын болсаңыз, сізге жайбарақат отырып жұмыс істеу қиынға түседі дейді осы дронды жа-сап шығарған компанияның директоры. Сөз ретінде мұндай дронды пайдаланудың айына шамамен алғанда 4,5 мың долларға түсетінін де айта кеткен жөн.

Мұндай құрылғының дəл осы елде пай-да болуының өзі де кездейсоқтық емес. Жапония жұмысқа берілген адам дарының саны жағынан алдың ғы қатарда тұрған елдердің бірі. Жапон дардың пайымдауын-ша, шектен тыс жұмысбастылық елде орын алып жататын суицидтің негізгі себеп терінің де бірі болып табылады екен. Сондықтан да ел билігі үстіміз дегі жылдың қаңтар айынан бастап мер зім нен тыс жұмыс істеуге қарсы кү рес науқанын бастауға мəжбүр болған.

Тағы бір айта кетерлік жайт, бұл елде шамадан артық жұмыс істеуден болып жа-татын өлім-жітімді білдіретін кароси деген ерекше термин де пайда болыпты. Ресми мəліметтерге қара ғанда, жыл сайын кем де-генде 200 жапон осы каросиден ажал құша ды екен. Бұл көрсеткіштің өзін ел кəсіп одақтары тым төмендетілген көр сет кіш, іс жүзіндегі жағдай бұдан əлде қайда көп деп есептейтін көрінеді.

Жапониядағы жағдай осын дай бол ғанда, біздегі жағдай қандай? Абырой болғанда, біздің ағайын дарға жұмыс бас тылықтан ке-лер қауіп жоқ. Егер жұмыс күндері ымырт үйірілгенге дейін кеңседе отыратындар мен сенбі-жексенбі күндері жұмысқа шығатын кейбір жерлестерімізге келсек, обалы не ке-рек, олар қандай да бір істі тындырып тастау үшін емес, əншейін, жоғарыдағы басшылар үйінде шалқайып жатып алды деп айтпасын деген сақтықпен ғана кеңсеге барып төбе көрсетеді.

Осындай жағдайды естіп-білген нен кейін əй, осы біздің шенеунік тер үшін де жапондардікіндей бір дрон артықтық етпейді-ау деген ой да қылаң береді екен. Бірақ ол Күншығыс елін дегі сияқты кеңсе қызметкерлерін үй леріне қуатын емес, керісінше, жұмыс үстелі басында қалғып-шұлғып отыр ған шенеуніктеріміздің қасына жақын дап барып, «қой ұйқыны, жұмыс істе!» деп айқай салатын дрон болуы керек сияқты...

Сейфолла ШАЙЫНҒАЗЫ,«Егемен Қазақстан»

––––––––––––––––––––––––––«Еспембеттей ер қайда, Ерді сый лар ел қайда?!» деген екен Дулат ақын. Сол айтқандай арғы-бергіде елімізге еңбегі сі-ңіп, халқына қадірлі атанған к�р некті тұлғалар к�п болған. Олар дың арасында мемлекет және қоғам қайраткерлері де, қара пайым еңбек адамдары да, әде биет, мәдениет �кілдері де жетер лік. �кінішке қарай, ол ар-дың кейбірінің есім дері әртүрлі себептермен ұмы ты лып ке тті. Біздің газетіміз осы олқы лық-тың орнын толтыру мақ сатын-да «Ұмытпаңдар мені...» атты арнайы айдар ашып отыр. Бү гін осынау айдардың алғаш қы ма-қа ласын оқырманға ұсынбақпыз.––––––––––––––––––––––––––

Əңгіме, өткен ғасырдың отызын-шы жылдарының соңы мен Ұлы Отан соғысы жылдары аралығында, ел сол-ар дың сəл алдындағы жаппай аш тық – ауыртпалығына тап бол ған тұста шөлейт Ойыл дала сы ның алақандай дерлік жерін қолдан құнарландырып тары дақылын өсіру де дүниеде бұрын-соңды бол маған, оны агроғылымның өзі көрсет кіш ті «тео рия дағы бол-жамнан асып кетті» деп мойын даған, еңбектегі үлгі-өнегесімен дəнді дақыл өсіруде бүкіл елді қозғалысқа түсір-ген, енді міне, мына тойынған уақытта жұрты ның есінен кетіп, ескерткіште елен бе ген, шағын Қарасудың бойында қазақ тың халық ретіндегі қадірін айдай əлемге айқындаған атақты Шығанақ туралы.

Біз оның рекордын білеміз дейік, ал ол өмір кешіп, еңбек еткен, кере-меттей көп өнім алған жылдарындағы жалпы елдегі жағдайды бүгінгі ұрпақ біле ме?

Оның бозбалалық, жігіттік шақ-тары жазылып еңбек етіп, жарқырап көрінетін уақыт емес-ті. 1917 жылдан бастап, өмірден өткен 1944 жылға дейінгі аралықтың жылнамасы елде бір ғана түс – қанмен жазылған қилы кезеңдер еді ғой. Қазан төңкерісінен кейін одан да бетер ауыртпалыққа ұшы рат қан азамат соғысы, оған іле-шала жалғасқан 1921 жылдан бас-талған жаппай ашаршылық, елді тоз-тоз еткен кол лек тивтендіру мен халық-тың сүйегіне тұр ғы зылған индустрия-ландыру, 1937 жылдан 1954 жылға дейін созылған репрессия адамнан адамдықты кетіріп, елдің есін алған қаралы, ұзақ жылдар болды. Бір ғана 1921 жылғы ашаршылықта қазақтың саны үштен бірге азайды, 1930-1933 жылдар арасында тағы да 2 млн 200 мың адам аш тықтан қазаға ұшырап, 1 млн адам босқын болды.

Шығанақ нақ осы кезде өмір сүріп, еңбек етті, нақ осы кезде айдай əлемге өзі нің, ауылының, қазақ халқының, КСРО мем лекетінің даңқын шығарды.

Шығанақ – қазақ елінің еңбек пас-порты. Кешегі кері кеткен кезеңнің өзінде 40-жылдары Шығанақ көзі тірі-сінде де өмірден өткеннен кейін бір-шама ресми құрметтелді. Əлгідей ала-сапыран өмірде жұртына қызмет етіп, емендей иілмей қалған оны «қыты-мыр» уақыттың өзі мойындап, илікті. Ол тары егісін алғаш бастаған 1938 жылы əр гектардан 37 центнерден өнім алса, келесі жылы – 69, 1940 жылы 125 центнерден өнім алып, Одақ бойынша үздік көрсеткішке жеткен. Осы табысы үшін диханға елдің ең жоғарғы награ-дасы – Ленин ордені берілді. Ал 1941 жылы əлгі көрсеткіш – 150 центнер, 1942 жылы – 175 центнерге жеткізіліп, 1943 жылы бүкіл био логия ғылымын таңғалдырған 204 цент нер жиналды. Неміс фашистерімен шай қастағы Қызыл əскердің қорына тек өз есебінен 350 пұт тары, 50 мың сом ақша тапсырған тары өсірушіні Сталин: «Құрман» колхо-зы. Звено бригадирі Бер сиев Шығанақ жолдасқа. Қызыл Ар мияға істеген қамқорлығыңыз үшін, Бер сиев жолдас, Сізге рахмет! Біздің ар мия ны ешбір күш жеңе алмайды» де ген телеграм-мамен құттықтады. Сол сыйл ық тарын майдандағы сол даттарға жеткізу сапа-рымен Мəс кеуге бар ған да оны Орталық комитет тің хатшысы Ма лен ков тікелей өзі бастап жүріп, Кремль дің көрнекті орындарын аралатты.

Диқанның табысты тəжірибесінен кейін тары егісінің көлемі елдің көп-теген аймақтарында шұғыл ұлғай-ды. Шығанаққа алғыс хаттар ұрыс далаларындағы əскери құрамалардан, жеке солдаттардан, атақты Мəлік Ғабдуллиннен… үздіксіз ағылып, Кеңес Одағының егіншілікпен айналы-сатын көптеген өңірлерінен дақылды өсіру мен баптаудың əдіс-тəсілдерін сұ ра ған хаттар келіп жатты. Олардың бір қатары Ақтөбе облыстық тарихи-өлкетану мұражайында сақтаулы.

Диқан өмір сүріп, еңбек еткен Ойыл ауданында ғана соғыстың аяғына таман тары өсіретін 23 звено жұмыс істеді. Республика бойынша дақылдың жалпы егін шіліктегі үлесі 1945 жылы 50,3 пайыз ды құрауы

– қатал жылдардағы негізгі қо рек-тің қайдан келгенінен хабар берген-дей. Бір ғана Ақтөбе облысында 1947 жылы осы іспен 700 звено айна лысты. Аш құрсақты тойындырған «Кеспе көже күн батқанша, бидай көже ел жатқанша, тары көже таң ат қан ша» де-ген қанатты сөз сол уақыт тың əңгімесі.

Бүгінде Шығанақты ұмыттық, тарыны біле бер мейміз, ерен еңбегі үлгісімен соңына жүздеген ізбасар-ларды ертіп елді қарқ қылған Шыға-нақ тың сол рекорды 1920 жылы аштық басталып, өзі күнкөріс мақсатымен алыс Қарақалпақ еліне кетерде ме-кен қылған үйінің ішінен ұра қазып, екі бөлек кеспек бөшкеге салумен көміп кеткен небəрі үш пұттық, ша-мамен, елу кило тұқымды 1937 жылы қайта оралғанда, қазып алып, сепкен тұқымнан басталған. Сонда сол тары он жеті жыл бойы бұзылмай жатқан.

Тары егісі республикада содан 1960 жылдары 1105 мың гектарға дейін жет-кізілген-ді. Өміршең құбылысқа сұм заман, қатал уақыт та жеңіліп илікті дедік. Дихан өмірден өткеннен кейін оның есімін құрметтеудің бірқатар шаралары қолға алынды. Сол 1944 жылғы қарашаның 24-і күні Қазақ КСР халық комиссарлары советінің төрағасы Н.Оңдасынов пен Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің іс басқарушысы Д.Сырцов «Əйгілі тары өсіруші – кол-хозшы Шығанақ Берсиевтің есімін мəңгі есте қалдыру жəне оның жоғары өнімді егін өсіру əдістерін насихат-тау туралы» үкі меттік №666 қаулыға қол қойды. Алты баптан тұратын бұл қаулыда: «1. Ақтөбе облысының «Құрман» колхозында «Осы жерде Шығанақ Берсиев 1943 жылы тары-дан гектарынан 1232 пұттан алып, əлемдік рекорд жасады» деген жазуы бар пирамида орнатылсын. (Пирамида Қазақ сəулет өнерінің көшбасшысы, 34 жастағы Бəсеновтің жобасымен 1944 жылы тар уақытта басқа мүмкіндіктің жоқтығынан Ойыл селосында ХІХ ғасырда салынған тарихи ғимаратының Қазан төңкерісі тұсында қиратыл-ған қызыл кірпіштерінен салынды. – И.А.). 2. КСРО Халық Комиссарлары Кеңесінен 1945-1946 жылдардан бастап, ауыл шаруашылығы инсти-туты студенттері үшін 3 стипендия тағайындау сұралсын. 3. Қазақстан Жазушылар одағы басқармасына ол туралы повесть жəне əн жазылсын. (Ғабиден Мұстафин «Шығанақ» рома-нын 1946 жылы жарыққа шығарды. Əн жазылған жоқ. – И.А.). 4. Суретшілер одағына рес пуб лика мұражайы мен сурет галереясы үшін Берсиев зве-носы мен Берсиевтің порт ретін салу тапсырылсын (орындал май қалды. – И.А.). 5. КСРО Халық Комис сар-лар Советінен диханның жұмыс əдісі туралы кинофильм шығару сұрал-сын (жоқ. – И.А.). 6. Диқан есімін мəңгі есте қалдыру жөніндегі үкімет-тік шараларды жүзеге асыру үшін мына құрамдағы комиссия бекітіл-сін: Республика Халық Комиссар лар Кеңесі Төрағасының орынбасары Шныреев (төраға), Қазақстан Ком-партиясы Орталық Комитеті ауыл шаруа шылығы бөлімінің меңгерушісі Мель ник, егіншілік жөніндегі халық комис сары Дауылбаев, ВАСХНИЛ Қазақ фи лиалының төрағасы Мыңбаев, ауыл шару а шылығы институты ның директоры Жұматов» делінген. Үкімет, кейбір деректерге қарағанда, елдің атақты перзенті есімін лайығымен есте қалдырудың шара ларын тек осылармен ғана шектемеген се кілді. Батыста ер-азаматтар қырғын соғыста шайқасып, шығыста – елдегі ең бекке жарайтын дейтіндей бала-шаға, қариялар ауру-сырқаулыққа қарамастан күні-түні бел жазбай жұмыс істеген қатал, қасіретті шақта да билік сөйтіп қадір лі пер зентін құрметтеудің амалын іздес тірген. Алайда соғыс жағдайында ойға ал ған-дарын түгел орындау мүмкін болмады.

Елуінші жылдары Мəскеуде КСРО халық шаруашылығы жетістік тері-нің көр месі ашылып, əр респуб лика өздері тұр ғызған ғимаратта павильон-дарымен орналасқанда, қазақ стан-дық ғимараттың кіре берісінен дүние-жүзінің түкпір-түк пір лерінен келіп

қызықтаушыларды, үйрену шілер ді, тəжірибе алушыларды тұтас қазақ елінің еңбек жəне өнер символын бейнелейтін Шығанақ пен Жам-былдың монумент мүсіндері қарсы алатын.

Елге азық-түлік керек болғанда ғана Хрущев 1963 жылы Украина-дағы кеңесте есіне алған Шығанақ ептеп тоқтық кіргесін, советтік идео-ло гияның жағдайы белгілі, қайта ұмытыла берді. Содан кейін атақты дихан екінші рет араға он бес жыл са-лып, 1978 жылы еске түскен. Шынына келгенде, еске түскен емес, еске түсірілген еді. Ата-бабамызға «дəн егіп терлеп», күнкөрістің жолдарын көр сет-кен диқанды біз ұмытқанмен Украи-на да халықтың əлі жадыдан кетпеген екен. Тары өсірушінің қадірін, сірə, қырқыншы жылдардан бері жадыдан шығармай жүрсе керек, «осындай атақты адам болып еді, оның кейінгі өмірі мен ісі не болды» деген сұрақ-пен сол елдің бір тұрғыны «Правда» газетіне хат жазған.

Сол «Правданың» əлгі хатқа назар аударуы, сірə, тегін емес, көп ұзамай хат ізімен газет тілшісі А.Платошкин Ақтө беге, Ойыл өңіріне, баяғы рекорд берген Қарасудың бойына жеткен. «Правда ның» тілшісі, əрине, неге келгенін білетін, не көр генін пайым-дайтын маман журна лист, кейін рес-публикада Берсиевтің де, бер сиев-шілдіктің де ұмытылып бара жатқаны туралы көлемді материал жазды. Еске түсірді деуім – осы.

Осыған байланысты облыс кем-ші лікті түзетуге шұғыл кірі сіп, өңір-де тары егі сінің көлемін кеңейт ті. Дақылды өсіру ші лер арасында со-циа листік жарыс ұйым дас тыры-лып, Шығанақ Берсиев атын дағы жүлде тағайындалды. Озаттар кезек-сіз автокөліктер алып, омыраулар-да ордендер мен медальдар, бел-гілер тізілді. «Правда» сөйтіп бұл мəсе ленің маңызын жалпырес пуб-ли ка лық, жалпымемлекеттік дең-гей де көтергенмен, ол сонда да тек облыс тың өресінен шықпай қалды. Дегенмен, облыс басшылығы атақ-ты тары дақылын өсіруші есімін есте қалдыру жөніндегі қырқыншы жылдар дағы үкіметтік, мемлекеттік ірі шара лар дың көпшілігінің орындал-май қалған дығын ескеріп, осы тұста облыстық партия комитетінің бюро-сы мен кеңестік атқару комитеті 1981 жылы 14 шілдеде: «Ақтөбе қаласында Шығанақ Берсиевке ескерткіш мүсін орнату туралы» №349 біріккен қаулы шығарды. Осы құжатқа сəйкес Ақтөбе қаласында 1946 жылы шағын парк-тің тасалау бұрышында жергілікті əуесқой мүсінші Крошиннің қолынан шыққан кескінсіз, үгілгіш шойтас бе-тоннан ескерткіш мүсін тұрғызылған бұл күнде бүлінуде, енді оны жөндеу мен қалпына келтірудің мүм кін еместігі ескеріліп, облыс бюджетіне кірістердің есебінен Ақтөбе қаласына, Ойыл ауданы орталығына жəне туған ауылы на үш бюст-мүсін ор-натылсын делін ген қаулы жасалды. Сонымен бірге агротехниктер мен малшылардың Жұрын мектебіне, Алтықарасу қазақ орта мектебіне ди-хан есімін беру міндеттелген еді.

Кезінде өңірдің экономикасы мен шаруасын, мəдени-əлеуметтік жағдайын көтеруде елеулі еңбек сіңірген облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы Василий Ливенцов пен атқару комитетінің төрағасы Оразалы Қозыбаев қолға алған осы игі ықылас, көп ұзамай, бірі зейнет-кер лікке жіберіліп, екіншісі өмірден өткеннен соң аяқсыз қалды.

Облыстың бұдан кейінгі басшы-лығы 1986 жылдың белгілі дүр белеңіне сəйкес келіп «қазақ ұлт шылдығы» де-ген жаламен жабыр қаған шақта елге кертартпа метро полиялық қырымен қарап, қазақ атаулының қандайынан да қара лық іздеді. Міне, осы кезде Шығанақ өзі туған өңірде тағы да он жыл бойы ұмытылып, бір де бір рет еске алынған жоқ.

1997 жылы ел нарықтық рефор ма-мен айналысып жатқан күр делі шақта ешқандай қиын дық, кедергілерге

қара мастан алыс Германиядан бір кезде əйгілі Бертольт Брехтың «Тары» поэмасына тақырып болған Шығанақ туралы толық мəлімет алу мақсатымен жер асып, су асып, алыс шөлейтте жатқан Ойыл өңіріне неміс əдебиеті мен театр өнерінің өкілдері Штефан Манитейфель мен Иенс Меерле келді. Сөйтсе, бұларды əлемдегі қырқыншы жылдарға дейінгі екі аса ірі оқиға ерекше тартқан екен. Бірі – авиация əлі дамымай тұрғанда Атлантика арқылы 1928 жылы қонбай ұшқан неміс ұшқышы Кёль мен ирландиялық Фициморис, екіншісі құнары жоқ ай-далада ғылымсыз, білімсіз, қиялдан асып өнім алған Шығанақ туралы пье-са жазу мақсат болған. Ол уақыт барды бартермен құртып, қалғанын бөлісе алмай, біреу трактордың доңғалағын, біреу моторын ала қашып, ығы-жығы болып жатқан шақ. Шығанақ ке-рек болса немістерге керек шығар, бізге қажеті шамалы деді ме, об-лыс басшылығының екеудің қасына атқосшылыққа қосқаны – облыстық мəдениет басқармасы бастығының орынбасары мен аудармашы екі жас қыз. Немістердің бұл сапардан нендей «құнды мəлімет» алғанын, əрине, осыдан-ақ түсіну қиын емес шығар деймін. Содан сол екі немістің мақсаттары жүзеге асып, ұлы диханның жасампаз бейнесі Германия сахнасы-нан көрінді ме, одан хабар жоқ, мені толғандыратыны – біз бұл жақта олар-ды Қарасуға ұялмай апарғанда, бір кезде қазақ сəулет өнерінің шебері Төлеу Бəсеновтің ойы мен қолынан Шығанақтың құрметіне тұрғызылған, қапталымен айналып көтерілетін күмбезді үлгідегі пирамиданың азып, бір кезде рекордтық өнім берген атақты төрт гектарлық егістіктің ор-нын тапап жатқан малды бақылау үшін кім болса сол көтеріліп қарауылдайтын биікке айналғанын, баяғыда ұрасында, он алты жыл жасырын сақталып, кейін əлемді таңдандырған өнім бер-ген тұқым сақталған үйдің бүгінде ши басқан қоңыр төмпешік жұртын көргенде біз қазақтар туралы, ел ту-ралы нендей түсінікте, қандай ұғымда болды екен деп налуға тура келеді.

Сонымен соғыс алдында жəне соғыс жылдарында, одан кейін де Шығанақтың үлгісімен тары дақылы бүкіл Кеңес Ода ғын дағы егіншіліктің 54 пайыз үлесін құрап, бүгінге жеткен ұрпақ кешегі ата-баба лары ның, əрине, бəрі демеймін, бірақ көп жерде тірі қалып, өздерін өмірге əкелуге себеп-кер болған Шығанақтың көрсеткіштік емес, əлеу меттік рекордын ескерткіш реті нде тоз дырып, өз өмірін естелік ретінде ұмыттық.

Шығанақ осы деп ертеректе орна-тылған екі ескерткіш бюст-мүсін нің не күйде екені айтылды. 1944 жылы салынған ескерт кіш-пирамида иен далада иесіз қалған мазар секілді. Ол мазар емес, бейіт емес, мəдени-ескерткіштік ғибадатхана. Қалың ши арасында жатқан үй орны тек əйтеуір төмпешік емес. Бірақ мына жер – тым ерекше төмпешік, əлемдік рекорд бір кезде осы үйдің көмбесінен алынған тұқымынан өсірілген. Шығанақтың «кең сарайдай боз үйі» болған. Ол сырқатқа ұшырап, төсек тартып жа-тып қалғанда, Мəскеудің бұйрығымен шыққан аэроұшақ ұшу, қону алаңы жоқ осы жерге зорлықпен қондырылып, «байлаулы» тұрған. Басқа басқа, ав-томашинаны көріп қалудың өзі үлкен жаңалық уақытта бұл оқиғаға кезігу ауыл адамдарына ертегінің өзімен кезіккендей əсер қалдырған ғой.

2006 жылы ұлы диханның туғаны-на 125 жыл тойланып еді, осыған байланысты елдің бас газеті «Егемен Қазақстан» содан бір жыл бұрын сол айтулы дананы елдің есіне салу үшін, 2005 жылғы 24 тамыз күнгі санында «Шығанақ – Қазақ елінің еңбек пас-порты» деп аталған көлемді материал жариялап, облыста біршама өрлеу ту-дырды, келесі жылы ол шара ретінде Ойыл ауданы орталығы мен рекордтық өнім туған жер – оншақты үйлі Қарасу мекенінде ғана атап өтілді.

Сол мерекеде кішкентай Қарасу ауылында бастауыш мектеп, Ақтөбе қаласынан 20 шақырым қашықтағы ауыл шаруашылығы колледжіне есімі беріледі, колледж алдына ескерткіш-мүсін орнатылады делінді. Содан бас-тауыш мектеп пайдалануға берілді, кол-леджге есімін беру шешімі бекер болып шықты, бюст-мүсін жасалды, ол қазір колледж ағаштарының тасасында тұр.

Өткен жылы тағы бір бюст-мүсін қашалып еді, оған да қаланың көр некі жерлерінен жөнді орын табылмай, шаһардың ылдиға тірелетін шығыс жағын дағы не көше емес, не алаң емес елеусіз қуысына қойылды.

Ұлы диқанның еліндегі оған деген ес кер т к іштің жайы, ол өмірден өткен жет піс төрт жылдан бері, міне осын-дай күйде.

Идош АСҚАР

АҚТ�БЕ

ШығанақҰМЫТПАҢДАР МЕНІ...

21 НАУРЫЗ 2018 ЖЫЛ 7BILIM

Мадақтау мен жазалау – балаға педогогикалық тұрғы дан əсер етудің өте күрделі құрал-дары, оны тек шебер тəр би-еші пайдаланғанда ғана нағыз пəрменді күшке ие болады. Мақ-тау да, жазалау да бойынд ағы іштей бір толғаныс сезі мін оя-тып, балаға өзі істеген ісі мен қы-лығын бағалай білуді үйре теді. Бұл – адамның жеке ба сы ның адамгершілік қас иет терін жетіл-діретін алғы шарттардың бірі.

Мақтау – бала тəртібіне оңды баға берудің формасы ретін де оны қуанышқа бөлеп, масат-тандыра түседі, өз күшіне се-нуге жетелеп, тəртіпті болуға үй ре теді. Ал жазалау болса ес-кер ту формаларының бірі. Бұл бала бойында өзіне өзі қана ғат-танбау, ыңғайсыздық, жа саған қылығына ұялу сезімдерін туғы-зады. Жазалаудың осы бір пси-хологиялық жағы оны пəр менді етумен бірге, баланың теріс ісіне тосқауыл болып, жа ғым ды əдеттерге бас тауға игі ық пал жа-сайды. Сондықтан да ма дақтау мен жазалау шараларын орынды пайдалана білген жөн.

Сəбиді ретсіз жазалау қа-шан да іске нұқсан келтіреді, ата-аналардың беделін түсіреді. Балалар өз тəртібін бағалауға келгенде сезінгіш болады. Жасы үлкен адамдар табысын атап көрсетіп, мақұлдап жатса, олар қуанып шаттыққа бөленеді. Баланы мадақтау арқылы біз оның тəртіпті болуына игі əсер етеміз. Мысал келтірейік, бір де 6 жасар Светаға шешесі гүл дерді суарып, арам шөбін жұлу ға тап-сырма берді. Сəби бұл жұ мысты беріле орындады. Ана сы қарап шықты да «өте жақсы, арам шөпті таза отап сың» деп қызын мақтады. Света бұған масатта-нып құлшына түсті. Балалар-дың кез келген ынта-ықыласын қошеметтеп отыру қажет. Олар көп нəрсеге құмар келеді: сурет салып, түрлі модельдер жасайды,

жан-жануарларды мəпелейді. Ата-аналар сəбилерінің өзі қала-ған ісін дамыта түсуіне жағ-дай туғыз ғандары абзал. Əрине мадақ таудың да шегі болуы тиіс. Оны орынды-орынсыз пайдала-на беру тəрбиелік мəніне кері əсер етеді.

Баланы жиі мақтай берсеңіз, ол соған дағдыланып кетеді де, бойын үйретіп алған соң нем-құрайды қарайтын болады. Мұн-дай жағдайда мадақтау өзінің тəртіптілікке тəрбиелеу, ізгілікке баулу сияқты қасиет терін жойып алады. Балаларға сыйлықтарды ерекше бір жағдайларда, соның өзінде жан-жақты ойластырып берген жөн. Оқудағы табысы, үлгісі, тəртібі үшін ақшалай неме-се заттай сыйлық беруден аулақ жүрген дұрыс. Себебі жақсы оқып, тəртіпті болу əр оқушының мін деті ғой.

Ал жазалау жағы қалай бол-мақ? Жазалау арқылы бала ға өз қатесін түсінуге, тəрті бін түзе-туін де баулыған жөн. Мұ ның өзінде оның ар-намысы ның жə-бірленуіне жол беруге болмайды.

Ашу үстінде қолданылған жаза ның көп реттерде əділ бол-майтындығы байқалып жүр. Жекелеген отбасыларда кінəлі болған балаға жұмыс істетіп қою оқиғалары кездеседі. Олар-ды ас үйді тазалауға, көң-қо-қысты жинауға, еден сүртуге күштейді. Мұндай сəттерде сəби бойында еңбекті жек көру сезімі пайда болып, «кінəлі болмасаң жұмыс жасамауға болады екен ғой» деген пікір қалыптасуы мүмкін. Кейбір от-басында баланы жазалаудың түрі осы екен деп тамақ бер мей қояды. Бұлай істеу де дұрыс емес. Себебі мұндай жаза бала-ны отбасына қарсы қояды. Ата-аналар талап қойғанда ақыл ға салып ойланып, баласының да ынта-ықыласымен сана-сып отыруы керек. Сондай-ақ жазаның не үшін берілетінін

айтып түсіндірген жөн. Қай жастағы болмасын, өзінің дұрыс жазаланып отырғанын айқын сезініп, алдағы уақытта мұндай қылықты қайталамауға іштей əзірленсе ғана тəрбиенің нəтижесі болғаны.

Баланы ұрып-соғып тəрбие-леуге болмайтынын айрықша айтқымыз келеді. Бұл адамның ар-намысын таптаумен бірдей əсер етеді, баланы моральдық күйзеліске түсіреді. Ол бара-ба-ра қатыгез болады, ата-анасын сыйламайды. Үйден кетіп қалу-шылық та осындайдан шығады, бала ата-ана шуағын сезінуден қалады, бос уақытын көшеде сенделумен өткізеді. Мұның бəрі тəрбиенің əсерін əлсіретеді.

Не болса соған баланы жаза-лай беруге де болмайды. Бұған кейбір отбасылар мəн бермейді. Əкесі болсын, шешесі болсын, ұлының немесе қызының сəл қылығын, тіпті байқаусыз қы лы-ғын кешірмейді. Мұндай тəр бие ешқашанда жақсы нəти же беріп көрген емес. Жазы қ сыз жазғыра беру балаға кей де теріс əсер етеді. Ол қате сін түзетудің орнына оны ушық тыра түседі. Айтқанды тың да май ды, қайта бəрін де керісін ше жасауға ұмтылады. Кейбір жекелеген ата-аналар баласына ақырып-жекіріп оты-рады. «Шық», «кет», «ананы əкел», «мынаны əкел», «болмай-ды» деп бұйыра сөйлейді. Ал жас өспірімдер ондайды тез көңіліне алады. Сондықтан да не істеу керектігін ақырып емес, жылы лебіз арқылы жайлап түсіндіру керек. Балаға əсер ету құралдарын ойластырған кезде қателігі неден болады, кемшілігін өзі мойындай ала ма? Жасы нешеде деген сияқты көптеген жайлармен санасуға тура келеді. Яғни бала тəрбиесі – өте күрделі мəселе. Оған ат-үсті қарамай, үнемі іздену үстінде жүру керек.

Айжан САРҚҰЛОВА, ардагер ұстаз

Ақт�бе облысы, Мұғалжар ауданы,Ембі қаласы

Ұлт тəрбиесі – ұлт болашағы. Егемен еліміздің ертеңгі бола-шағы жас ұрпақ тəрбиесі. Сол ұ рпақтың тəрбиесі бүгінде еш-кімді де бей-жай қалдырмай отыр. Ал ұрпақ қамын ойлай-тын ата-ана жайы қалай? Жас буынның да ойы заманға сəйкес «өзім шешемін» дегенге сая-ды. Алдағы өмірін, болашағын ойластырып та қойғанға ұқсай-ды. Заман басқаша, бəрі даяр, бəрі бар дегенге келтіреді. Иə, оның құны қаншаға түспек? Соны зерттеп, ойлаған жастар жоқ дегім келмейді... Қазіргі уа-қытта бесіктен белі шықпаған сəби дің қолында ұялы телефон. Бала ларымыз ұялы телефон, план шетке үңіліп, ғаламторға тəуелді болғанын білмей қалды. Тек сол виртуалды кеңістіктен ғана барлығын табамын дейді. Иə, іздегенін табады. Алайда балаларымыз сөйлеуден қалды. Үнсіз, дыбысы да шықпайды.

Бұл баланың сөздік қоры ның жоғалуына алып келеді. Мек-теп те оқушыны сөйлету қиын. Жауап алудың өзі машақат. Қазақ атам «Балалы үй базар» демей ме? Қазір бұрынғыдай үй де шулап, асыр салып, бір-бірі мен əзілдесіп, білмегенін сұ рау деген жоқ. Əр отбасына бара қал саңыз, баланың дауы-сын ест і мейміз. Төмен қарап шұқ шиып отырғаны. Мен де ана мын, екі баламның болашағы алаңдатады.

Балаларымызды қалай тəр-биелесек, болашағымыз со-лай болмақ. Келешегіміздің қожасын білімді де мəдениетті, тəрбиелі де əдепті, кішіпейіл де қарапайым етіп тəрбиелеу өз қолымызда. Сондықтан зама-ны мызда қандай тəрбие жол-дары болды, қалай тəрбие-ле ніп шықтық дегенді жиі айтып отыру керек сияқты. Ғаламторсыз заманда да өмір

сүргенімізді, білімді болашақ өткенін құлақтарына құйып отырса артық болмас.

Ата-ана балаға тəрбие беру-де ата-бабамыздың салт-санасы, əдет-ғұрпында жүргiзiлген үлгi-өнегесiнiң мəнi зор. Сөз қадi рiн бiлетiн заманда бiр ауыз сөз дiң iшкi мағынасын жете түсi нiп, со-дан өзiне тəлiм алған баба лары-мыздың қасиетiне не жетсiн?!

Иə, қазір үлкен өзгерістер болып жатыр, əлемдік жаңару кезеңі деуге болады. Алайда ұр-пақ тəрбиесінде ұлттық құн ды-лығы мызды жоғалтып алмасақ болғаны.

Манаргүл БОХАС,Евгенев негізгі мектебінің

қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі

Қостанай облысы,Таран ауданы,Евгенов ауылы

Ғалымжан ЕЛШІБАЙ,«Егемен Қазақстан»

Біз айтқалы отырған Шым-кент қаласы химия-биоло гия бағытындағы Назарбаев зият-керлік мектебі жетістік тері нің бірі де бастысы – түлек тері-нің айтулы жоғары оқу орын -дарында білімін жалғас тыруы дер едік. Мысалы 2015 жылы мектепті бітірген 129 тү лек-тің 128-і еліміздің жоға ры оқу орындарының, оның ішінде 40 оқушы Назарбаев Уни вер-ситетінің студенті атанған. Бір оқу шы Қытайдың Гонконг поли-тех никалық университетінің грант иегері мəртебесіне ие бол-ды. Сол жылғы түлектердің ба-сым бөлігі, яғни 71-і техникалық, 47-і медициналық мамандықты таңдапты. Ал алдыңғы жылғы 122 түлектің 36-сы «Назарбаев Университетінде оқып жатса, 23-і əлемнің 11 елінен шақыртулар алып, жоғары оқу орындары ның гранттарына ие болған. Нақты рақ айтсақ, мектеп түлектері бүгін-де Оңтүстік Кореяның Пусан жəне Йонсей университетінде, Ресейде, Германияның Jacobs Университетінде, Қытайдың Гон конг университетінде, сон-дай-ақ Түркияның Коджаели университетінде білім алуда. Үстіміздегі жылы 97 болашақ түлектің 7-уі шетелдік жоғары оқу орындарының гранттарын алдын ала жеңіп алды.

Иə 2013 жылдың 1 науры-зынан бастап ресми түрде өз жұмысын бастаған Назарбаев зияткерлік мектебінің ғылыми-танымдық өресі биік, білім

көкжиегі кең оқушылары бес жылдың ішінде олимпиадалар мен ғылыми жобаларда жүлделі орындарды иеленіп, мектептің атақ-абыройын асқақтатуға үлес қосып келеді. Халықаралық ак-кредиттеуден сəтті өтіп, Халық-аралық мектептер кеңесінің (CIS) сертификатына ие болуы арқылы мектеп өмірінің жүйел і ұйымдастырылғанын жəне білім беру процесінің халықара лық стандарттарға сай екенді гін дəлелдеді. Жуырда 5 жылдық мерейтойын атап өткен, «Білім берудегі жоғары сапа жəне көшбасшылық» деген ұранмен жұмыс істеп келе жатқан мектеп ұжымы облысқа танымал қоғам қайраткерлерін қонақ ретінде шақырып, «Бір мектеп – біздер бір елміз» мерекелік концертін ұсынды. Түлектері жетекші университеттің студенті атанып, жаңа өмірге жолдама сыйлаған аяулы мектебі мен адам сенгісіз мүмкіндіктер көкжиегін ашып, қанат қақтырған ұстаздарын ме-рекемен құттықтап, жылы лебіз-дерін білдірді. Көпшілік «Мек-теп менің бойымдағы қандай

қасиеттерді өзгертті?» атты ар-найы түсірілген фильмнен əр баланың, ұстаздың зият керлік мектепте тұлға ретінде қан ша-лықты шыңдала түскеніне куə болды. Ал бізді ерекше қы зық -тырғаны оқушы лар дың «Біздің Елбасы», «Егер мен Пре зидент болсам» тақы рыпөтар да жазған эсселері еді. Оқушы лар жыл са-йын осы тақы рып тар да эссе жа-зады, ал олар дың ара сындағы үздіктері жеке ж инақ ретінде ба-сы лып шыға ды. Шынайы көңіл-ден шық қан шағын жинақ тарды оқып шықтық.

«Дүниені қанша шарласам да Елбасындай дана да дара тұлғаны таба алмаспын. Адамның даналығы сырт келбетінде емес, істеген ісінде көрінеді. Мұндай дана тұлға мың жылда бір рет қана туылады». Мектептің 9 «с» сынып оқушысы Əкежан Сəуірбаев «Менің Елбасым» атты шағын эссесінде осылай депті. Жүректен шыққан сөз жүрекке жол табады. Айта кетелік, мек-теп ұстаздары шəкірттерінің өз ойын дұрыс та, ашық жеткізу, ақыл-ойын дамыту, ойлау қабіле-тін жетілдіру, өзіндік іскерлік қасиеттерін қа лыптастыру, за-ман талабына сай ойы жүйрік етіп тəрбиелеуге басымдық беріп келеді. Сондай-ақ жас буын-ның білімін жетіл діруге, дүние танымын кеңейтуге, ізденіске талабын ынта лан дыра түсуге ықпал ететін іс-шаралар өткізіліп тұра ды. Əр қайсысының өзіндік орны бар іс-шаралар арасы нан оқу шы лар 1 желтоқсан – Тұң-ғыш Пре зид ент күні мереке-сіне орай өткізілетін апталықты

асыға күтіп, ерекше дайында-лады екен. Оның басты себебі, Назарбаев зияткерлік мектебін-де білім алып жүргендерін жақсы сезінетіндіктерінде де болса керек. Тəуелсіздік жылда-ры елі міздің өз əскері құрылып, шекарасы бекітілгенін, жаңа Астанасы бой көтеріп, ұлттық бірлік, бейбітшілік пен келісім орнағанын, осы сынды көптеген игі бастама мен нəтижелі істер дің барлығы үлкен қажыр-қайрат-пен, Елбасының бағдарлы сая-сатының арқасында жасалып жатқанын мектеп оқушылары жақсы біледі. Оған дəлелдің бірін оқушылардың шынайы шығармаларынан аңғарасыз. «Менің Елбасым» тақырыбын-да жазған эссесінде 10 «ғ» сы-нып оқушысы Балнұр Ережеп: «Сонау тəуелсіздіктің туын алғаш жалындаған үмітпен желбі рет-кен сəттен халықтың жаны-нан табылған дара да, дарын-ды Елбасымыздың жетекшілі-гімен еліміздің қазіргі жеткен жетістіктері кеудеге мақтаныш пен қуаныш сезімін орнататыны сөзсіз. Менің ойымша, халықтың

жағдайына терең үңіле оты-рып, əлемдік деңгейдегі мəсе-лелерді байыпты түрде терең табандылықпен шеше алу – Елбасымыздың ерекше қа сиет-терінің бірі», деп жазыпты. «Міне, мен де тəуелсіз Қазақстанның бір азаматы ретінде елім жайлы, Елбасы жайлы қалам сілтеп, ой толғайтын жасқа жеттім. Жасым небəрі 13-те болса да, білгенімнен білмегенім көп, сондықтан барлық пəннен білімімді шыңдап, өмір сырын танығым келеді, танып қана қоймай, елімнің көркеюіне де өз үлесімді қосқым келеді. Алайда жасымның кішілігінен болар, мен əлі де болса саяси жағдайларды түсіне бермеймін. Кешкі жаңалықтарды қарап оты-рып, əлемде болып жатқан түрлі қанды соғыстар жайлы естігенде денең түршігіп кетеді, сан мың адамның сол соғыстың құрбаны болғанын, одан жапа шеккен адамдардың халін тіпті елестете алмайсың. Сондай кезде көз ал-дыңа еліміздің қой үстіне боз-тор ғай жұмыртқалаған тыныш за ман дағы күйбең тіршілігі елес-тесе, жүрегің жылып сала береді. Елбасының халқына жол даған Жолдауын тыңдай отырып, елі-міз дің болашағының жар қын екен д ігін түсіндім. Ха лық үшін қыруар тірлік ат қары лып, есеп-сіз істер жасалып жатыр. Эконо-ми ка мыз дамып, ха лық тың əл-ауқаты жақсаруда. Елі міз күн санап көркейіп келеді. Аспан-мен таласқан зəулім ғима рат-тарымен көз тартатын елорда-мыз – Астананың келбеті қан-дай керемет! Алысқа бармай-ақ туған қаламыз – Шымкентке көз са лайық шы, шырайы артып, құл-пырған бойжеткендей бой түзеп, күннен-күнге жайнап келеді». Бұл 8 «в» сынып оқу шысы Даяна Ақылбектің жүрекжарды жаз-басынан үзінді. Жыл сайынғы жинақтардағы эсселердің өзіндік ерекшелігі, сүйсінерлік тұстары мол.

Əрбір іс-қимылда тепе-теңдік заңдылығы бары, қандай іс əрекет жасасаңыз, дəл сондай жауап алатыныңыз мəлім. Яғни жақсы нəрсені жақсылық тартады, адам өзіне ұқсастарды өзіне тартады, сəйкесті сəйкес тартады деген бар. Осы мектепке асығатындар-дың көп болуы жақсы істердің мол дығынан болса керек. Үш тілді еркін меңгерген оқушылар арасында өнертапқыштар да, түрлі жобаларға қатысушылар да, білім жарыстарының же-ңім паз дары да көп. «Жуырда Елбасы Н.Назарбаев «Назарбаев зияткерлік мектептері» дербес білім беру ұйымының басқар-ма төрайымы Күлəш Шəмши-динованы қабылдап, зияткерлік мектептер барлығына үлгі бо-луы керектігін айтты. Сондай-ақ Мемлекет басшысы зияткерлік мек тептердің тəжірибесі жаңа мектептер ашатын кезде ес-кері летінін атап өтті. Яғни біз Елбасы сенімінен шығып, үл-гілі мектеп болуды мақсат ете жұмыс істеудеміз. Мектеп ұжы-мы 5 жыл көлемінде қол жеткіз-ген жетістіктерімізді еселей тү-суге мүдделі», дейді Шым кент қаласындағы химия-биол огия бағытындағы Назарбаев зият-кер лік мектебінің директоры Б.Ка симов. Айта кетелік, білім ор дасында бүгінде 683 оқушы білім алады. Оның 96-сы бітіруші түлектер. Барлық тұрғыда заман талабына сай мектеп ұжымының негізгі мақсаты – шəкірттерге сапалы білім беріп, бəсекеге қабілеттілігін арттыру.

Оңтүстік Қазақстан облысы

ОЙЛАСУ

БІЛІМ ЖӘНЕ БІЛІК

ТӘЖІРИБЕ ТӘЛІМІ

Телефонға шұқшиған балалар сөйлеуден қалды

БАЛА ТӘРБИЕСІ:мақтау мен жазалау

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Мектептегі ата-аналар жиналысына қатыса жүріп, к�птеген балалардың әке-шешесінен тәрбие барысында мадақтау және жазалау шараларын қалай қолдану керек, мұның �зінде қандай шарттарды сақтау керек деген сияқты сұрақтарды жиі естіп жүрмін.––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Баршаға үлгі болу – басты мақсат

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Осы мектепке қарай асығатындар к�п, күннің қай уақыты, жылдың қай мезгілі болсын осы мектепте білім алғысы келетіндер де, ұл-қызының осында оқығанын қалайтын ата-аналар да к�п. Сапалы білім нәрімен сусындап жүрген жүздеген оқушы сол к�птің қатарында. Соңғы жылдары �зге білім ошақтарына үлгі боларлық жетістіктерін еселей түскен мек-тепке асығатындардың арта түсуі де заңдылық.––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

МЕКТЕП ТҮЛЕКТЕРІ БҮГ ІН ДЕ ОҢТҮСТІК К О Р Е Я Н Ы Ң П У С А Н Ж Ә Н Е Й О Н С Е Й УНИВЕРСИТЕТІНДЕ, РЕСЕЙДЕ, ГЕРМАНИЯНЫҢ JACOBS УНИВЕРСИТЕТІНДЕ, ҚЫТАЙДЫҢ ГОН КОНГ УНИВЕРСИТЕТІНДЕ, СОН ДАЙ-АҚ ТҮРКИЯНЫҢ КОДЖАЕЛИ УНИВЕРСИТЕТІНДЕ БІЛІМ АЛУДА.

8 21 НАУРЫЗ 2018 ЖЫЛMIRAS

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Қазақта атбегілік дейтін �нер бар. Ол – жүйрік жылқыны таңдап-танып, баптап бәйгеге қосып, бабын табатын адам. �те ертеректе оңтүстік �ңірде ғұмыр кешкен атақты атбегі Мақұлбек, керекулік Бежу, жетісулық Бақай, сондай-ақ сіргелі Меңдекелер жайлы ел аузында сақталған дерек к�п. Осы бір құнды мұрамызды ұрпақтан ұрпаққа жалғастырып, бүгінге жеткізген ат бапкерлері – созақтық Файзолла Ормызов, тараздық Нұрдәулет �лібекұлы, «Дегерес» жылқы зауытының аттарын баптаған Нәркен Қалибек ақсақал, ағадырлық Жолдыбай Кенжеғұлов, алтайлық Еркін Темірбайұлы сынды тұлғалар бар. Соңғы екі-үш жылда ескінің к�зі, �нердің �зі бо-лып келген жоғарыдағы қариялардың үшеуі дүниеден �тіп кетті. Қалғаны сексеннің сеңгірінде. Дәл бүгін текті �нерді үзбей �рге сүйреп келе жатқан Қарағанды

облысы, Бұқар жырау ауданы, Жаңаталап ауылында Балби Кәкейұлы дейтін атбегі бар. Ұлыстың ұлы күні қарсаңында қарағандылық ақсақалды іздеп барып жолығып, ат баптау �нері жайлы әңгіме �рбіткен едік. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Жүйріктің бабы келмесе, бағы да жанбайды

– Қазақтың жүйрік жыл-қы ға қатысты «бақ шаба ма, бап шаба ма» деген сөзін бі-л е сіз, яғни жүйріктің бабы бол маса да, бағы шабатын жағ дай расында болуы мүм-кін бе?

– Бұл жай айта салған сөз, қайдағы бақ шапқан, бап шаба-ды. Түйе бойына сеніп жылдан құр қалды демекші, жүйріктің бабы қанбаса, бағы да жанбай-ды. Жылқы баптау деген əуелі өнер, одан кейін еңбек.

– Түсінікті. Ақсақал, олай болса өзіңіздің ат баптау тə-жіри беңізбен бөлісе отыр са-ңыз?

– Егер жүйрік біткенді тек бір əдіспен баптаймын десе, ол қате. Қазақтың «алуан-алуан жүйрік бар əліне қарай шаба-тын» дегені орынды сөз. Ат баптау деген телегей теңіз ілім. Оны бір ауыз сөзбен айтып бере алмаймын.

Бір ғана мысал: жүйріктің бабын тері арқылы білуге бо-лады. Сондықтан көп жағдайда атбегілер жүйріктің терін жа-сырып, түнде алады. Мен де сол əдісті көп қолдандым. Тер қырудың да мəні бар. Шауып келген жылқыны ықтасын жерге тұрғызып терін қырған соң, екінші бір атпен жарты сағат тоқтатпай жетелеу керек. Өйтпесе аяғына қан түсіп қалуы мүмкін.

Баптаған жылқымды бəйге таяғанда жетектеп жүріп, мол қияқты, таза жерге жайыл ды-рамын. Əсіресе қара жарысқа шауып келген жүйріктің ентігін аңдаған дұрыс. Яғни ентігі ба-сылып, табиғи қалпына қанша уақытта келді, осыған байла-нысты баптау жұмысын реттеп отырамын.

Жалпы, көп жыл байланған жүйрік өз бабын өзі табады. Жас кезімде аламан бəйгелерде үздік бестіктің ішінде келіп жүрген сұр ат сатып алдым. Осы жылқы бəйге таяғанда үйірде жүріп өзінен өзі жарай ды. Үйірден ұс-тап кермеге əке ліп байлағанда жер тарпып, шыр айналып, саң-лақ танады, шір кін. Қарап тұрып көңілің тоя ды.

– Бабы келген, яки бай-лауы қанған жүйрікті қалай та ни сыз?

– Бабы қанған, байлауы келген жүйрікті білу тəсілі де əр қилы. Мысалы, өз ба-сым бап таған жүйріктің бабы қанған-қан бағанын білу үшін түн ортасында тас қараңғыда бұлақ басына алып барып, бос қоямын. Егер жүйрік бұлақтан өзі барып су ішсе, онда бабында мін жоқ, қанғаны деп білемін. Егер айналсоқтап, оқыранса онда болмағаны.

– Сізді білетіндер ат сын-шысы дейді, жүйрікті қалай сы най сыз?

– Бала кезімде «Күдір» жүй-рік жайлы көп естідім. Бұл бап таңдамайды. «Мұзбүйрек» де-ген жүйрік болады. «Қызбел» деген жүйрік бар, ол өте ұшқыр

шабады. «Созақ» деген жүйрік болады. Бұл бірқалыпты шаба-ды. Бұны ұзақ жортуылға мінеді.

Мен білетін жүйріктің 20-дай сыны бар. Осының 10-ы бір жылқының бойынан дəл та-былса, баптау болады. Кейбірін айтайын: жүйрік жылқының иегінің асты алқымы кең болуы керек, шынтағы қабырғадан алыс тұрады, бұл қалбағайлы дейді жəне мықыны тар болғаны жақсы. Содан кейін жүйріктің алдыңғы екі аяғын біріктіріп тұсағанда, екі шашаның орта-сына жұдырық сыйса, ол шын жүйрік.

Нағыз жүйріктің белі бү кір, жел кесі ой, қабырғалы келе-ді. Аяқ тастасы нық, шашасы жа та ған емес, тік əрі қысқа бол ға ны аб зал. Шашасы ұзын жыл қының ішкі қуат-қарымы нашар болады.

Одан кейін жүйрік жыл-қы ның танауына қарау керек. Танауы балықтың желбезе-гіндей жел біріп көрінсе, бұл жүйрік. Өрен шабысты аттың танауында тесік тері болады. Тесік көп болған са йын жыл қы-ның тынысы ашылады да, ұзаққа сілтейді. Бұндай жүй ріктің алды мен арты бірдей келеді.

Қазақ сыншылары бірауыз-дан бота тірсек жылқыны жүй-рік деп таныған. Сондай-ақ бауыры жазық, кеудесі кең, арт қы екі аяғы талтақ, екі көзі отты, құлағы жұқа жəне тақыр, құйрығы сұйық əрі жіңішке, бақайы тік жəне қысқа болса, ондай жылқыны да жүйріктер қатарына жатқызады.

– Түсінікті. Сіз айтқан сын- -сипаттар жүйріктің мүше бі -тіміне қатысты екен. Ал қи-мыл-қозғалысына қатысты жүй рікті қалай тануға болады?

– Жүйрік болады-ау деген жылқыны бесті шыққан соң тік өрге немесе тік еңіске са-лып байқайды. Егер тік өр мен тік еңіске бұлғақтамай түсіп-шықса, бұл жақсылықтың ны-шаны. Ал құнанды елпек ат-пен жетелеп жүріп сынайды. Ол аттың алды-артын орап, қатарласа жүр се жақсы. Сол сияқты жүйрік болар деген жылқыны жас күнінде бел-деуге байлап қойып, жақын маңда қиқулап ат жарыстырса, анау елеңдеп, тыпыршып бел-гі береді. Ал үйір дегі құ лын жылқы жусап тұрғанда құй-рығын шаншып алып, үйірді айнала шауып ойнаса, бұл жақ-сылықтың нышаны.

Одан соң жүйрік болар құлынды желіден тануға бо-лады. Ондай құлын желіде аяқ астын қазып, 3-4 күн жат-пай тұрып алады. Бұндай құлынның желкесін қидырмай, зорықтырмай жəне сүттен тарықтырмай өсірген дұрыс.

– Сөзіңізге қарағанда, жыл-қы баласын танитыныңыз ға күмəніміз жоқ, бірақ қазіргі таңда өзіңіз көріп жүрген ат бап керлері білмей, ескермей жүргенді аңдай алдыңыз ба?

– Бір аңдағаным, мұндағы ат бапкерлері қарта түйілгенді білмейді екен. Жылқыда бұл жағдай үнемі болып тұрады. Яғни, қыстай жеген шөп-жемнің ішіндегі тас-топырақ жылқының қартасына кеп-теліп, түйіліп қалады. Бұн-дай күйге түскен жылқы дөң бекшиді, жатып-тұ рып жер тарпып күшенеді, бірақ дұрыстап тезек тастай алмай қиналады.

Одан кейін тағы бір байқа-ғаным: жүйрік ішін тарт қан кез-де жиырылған қарын жындағы азғантай дымқылдықты сіңіріп алады да, құрғаған жын қарта-ға кебірленген күйде жетеді. Сөйтіп сыртқа шықпай құма-лақ танып, қартаға жабысып қатып қалады. Осы екеуі көп кездесіп жүр. Бұны білмей жыл-қы баптау қиын.

– Бұл кеселді қалай емдеу-ге болады?

– Қазіргі ғылым дамыған, дəрі-дəрмек қолданатын шы-ғар. Өзім қазақтың қара жо-лымен емдеймін. Яғни байла-ған қартаны түсіру үшін кеш-ке жақын таудың аршасын қайнатып, суыған соң жылқы-ның басын көтеріп, биік кер-меге мықтап байлап, танауы-нан құяды. Арша құйған соң жыл қының ыстығы көтеріліп, ентігеді. Сол күйінде таң асырып байлап тастайды. Таң ертең ерте елең-алаңда қаң таруын шешіп, отқа қоя беріп байқау керек, қартасы босаған жылқы таңғы дымқыл шөпті апырып, қомағайлана қарпиды. Тура жарты сағат жайылтқан соң, жылқының денесін тер сіңірмейтін затпен орап, оның сыртынан киізбен қымтап, жабаттап алып, соқа жүріспен аяңдатып терлетеді.

Əбден терлегенде үстіндегі жабындыны сыпырып тас-тап, желге ықтай жүргізіп, қыр ғышпен терін қырасыз. Денесі кепкен соң жылқы тұратын жердің тезегін түгін қалдырмай тазалап, кермеге əкеліп байлап қояды. Аздан кейін жылқы тыпыршып, тоқтай алмай дүркін-дүркін тезек тастайды. Осы тезектер-мен бірге қартада түйілген зат та түседі.

– Сөз соңында бүгінгі ат-бегілік өнермен айналысуға ниет білдіріп жүрген жастарға арнап не айтар едіңіз?

– Жылқымен екінің бірі ай-налыспайды. Бойында қазақы қаны бар, көшпенді мəдениетке жақын жастар айналысуы мүмкін. Жастар жылқы түлігіне пайда көзі, тіршілік өзегі, соғым деп қарамай, ата-бабамыздың мұрасы деп қараса, оны баптау-ды, бағуды, үйренер еді. Жүйрік баптау бұл ілім. Халқымыздың жадында сақталған өте құнды мұра деп қараған дұрыс.

�ңгімелескен Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ,

«Егемен Қазақстан»

– Білуімізше, облыстағы бүр кіт шілердің 99 пайызы Үр-жар ауданында. Өскеменнің іргесіндегі Шығыс ауылында бір бүркіт бар деп естиміз. Қате-леспесем, өңірдегі құс бегілер дің ең жасы үлкені де, ақсақалы да өзіңізсіз.

– Қытайдан атамекенге, яғни Үржар ауданының Көктерек ауылы на 2008 жылы көшіп келдім. Көшіп келгеннен кейін құсбегілік өнерді одан əрі жалғастырдым. Əуелгі кезде жалғыз ғана бүркітім болды. Қа зір құдайға шүкір, белгілі ат бегі, бүркітші, өзімнің шəкіртім Тəттімбет Кəпұлының бас болуы-мен Үржардағы бүркіттер саны 9-ға жетті. Бір ғана Көктерек ауылын да 5 бүркіт бар. Өзім екі бүркіт ұстап отырмын. Айт пақ шы, елге кел-ген жылы мына дай қызық бол ған. Ұстап əк елген бүркітімді көрген ауыл азаматтарының төбе шашы тік тұрып: «Құсты заңсыз ұстап отырсың. Енді сені соттайды, айып тартасың», деп қорқытты. Алыпұшып Мақаншының əкімі Сəтайға бардым. Азамат екен. «Ата дəстүрімізді жалғастыруға келген екенсіз. Сотталсам, мен-ақ сотта-лайын, қорықпай ұстай беріңіз. Үкіметке тіркету жағын да ойлас-тырармыз» деп мəселені əп-сəтте шешіп тастады. Содан бері құс баптап келемін. Қазір тəрбиелеп жүрген 10 шəкіртім бар.

– Сонда сіздің ата-бабала ры-ңыз да бүркіт ұстаған ғой.

– Иə, неше атадан жалғасқан өнер ғой. Қазір ұлым да қыран бап тап жүр. Менің құсбегілікпен шұғылданғаныма 40 жылдан асты. Əкем 90-ға келіп қайтыс болды. Атам да, оның əкесінің де бүркіт ұстағанын ескерсек, еңбек өтіліміз 500-600 жылдың үстіне шығатын секілді.

– Қазір облыста қанша бүр-кіт ші бар?

– Тоғыз бүркіт Үржарда бол-са, бір бүркітті Шығыс ауылын-да ұстап отыр. Менің білетінім, Үкімет тіркеуіндегі осы он құс. Басқа аудандарда бүркіт жоқ.

– Өңірдің басқа аудандарын-да бүр кітшілік неге дамымай отыр деп ойлайсыз? Үржарда бар тау, Үржарда бар қар Тар баға тай мен Абайда да бар емес пе?

– Біріншіден, бүркіт ұс тау оңай шаруа емес. Бабы көп. Əуресі мол. Екіншіден, құсбе гі лікке үйрететін, көтеріп, дəріп тейтін үлкен кісілер де азайып барады.

– Бүркітшілердің сайыста-рын көріп, тамашалап жүреміз. Қасқырды былай қойғанда, қар сақ пен түлкіге түсе алмай жа тады біздің бүркіттер. Күш-қуа ты кеміді ме? Əлде бабы дұ-рыс емес пе?

– Күш-қуаты кеміген жоқ. Біз бүркіттерді аң-құсқа емін-ер-кін сала алмай жүрміз. Өйткені елімізде экологияны қорғау сая-саты бар. Арнайы заңдар бар. Қазір елімізде бүркітшілік өнер тек спорттық шара сипатын-да. Жарыстарға қатысумен ғана шек теліп отырмыз. Кең далада сауық-сайран құрып, қоянға, қар-саққа, қасқырға салып, құстың да, өзіміздің де айызымызды қан дыруға мүмкіндік жоқ. Əри-не, бүркіттерімізді далаға алып шығамыз. Қанатын жаздырып, тау айналдырып ұшырамыз. Ұшы рмаса топқанат болып қа-ла ды. Бүркіт бір жыл ұшпаса, ұшуынан жаңылады. Ал енді

қырандардың қарымына келсек, қасқырға түсе алатын бүркіттер жоқ деуге болмас. Бар. Ол үшін əбден бабына кел тіру керек. Қасқырға түсу бүркіттің жасы-на қарамайды. Ба лапан бүркіт те түседі. «Бала бүркіт түлкіден аян-байды» деген сөз бар ғой қазақта. Жас бүркіт өте өжет болады. Үш жасқа дейін ұшқыр келеді, ұрын-шақ келеді.

Үш жастан кейін өзін-өзі ұс-тай тын дəрежеге жетеді.

– Жасы ұлғайған сайын шың да ла түседі дейсіз бе?

– Иə, шыңдалады. Жас кезінде тартыншақтап арттап ұстаса, яғни артынан кеп ұстаса, машықтана келе бастан ұстайтын дəрежеге жетеді. Бастан басатын дəрежеге келгеннен кейін ұру, ұстау шеберлігі шыңдалады. Сол кезде аяғын да шайнатпайды, өзі түскен аңдардан қулығын да асыратын болады.

– Бүркіт қанша жыл өмір сүре ді?

– Бұрын үлкендер «қырық тү-леттім, отыз түлеттім» деп отыра-тын. Бір түлету – бір жас. Мен өзім Қытайда жүргенде бір құсты 19 түлеттім. Əкемнің əкесі «отыз түлеттім де қоя бердім» дейтін еді бізге. Бірақ бүркіттің қартайып өл генін көрген ешкім жоқ.

– «Бүркіт əбден қартайғанда өзін-өзі құз жартасқа соғып өле-ді» деп жатады.

– Ол – үлкендердің аңыз сөзі. Бəленбай ауылдың маңын да бə-лен бай құс қартайып өлді деген ді еш кімнен естіген емеспін. Шын болуы да мүмкін. Бүркіт өлігін көр сетпейтін құс қой.

– Жаңа Қытайдағы бүркітті ұзақ уақыт ұстаған құсбегілер жа йын да айттық. Елімізде осын дай бүркітшілер бар ма?

– Қырық, отыз жыл болмаса да 20 түлеткен, 22 түлеткен құсбе-гілер елімізде жоқ емес. Мəселен, осы жарысқа Астана дан келген Күнтуғанның əкесін де осындай бүркіттер бар. Қазақ стандағы ре-корд сол болуы ке рек.

– Рекорд демекші, қазір қай елде құсбегілер көп? Моңғо-лия да ма, Қытайда ма, əлде бізде ме?

– Моңғолияда 500 бүркіт бар деседі. Оны ұстап отырған өзі-міздің қандастарымыз. Бізде 50-60 бүркіттің шамасы. Үштің біріне де жетпейді.

– Осы құсбегілерде «зейнет-кер лік жас» деген дүние бар ма? Ме ніңше, шектеу жоқ се кіл ді.

– Шектеу жоқ. Атқа мінуден қал ғанша құсын ұстай береді. Мы-салы, менің əкем 90 жасқа дейін құс баптады. «Өзім өлген нен кейін қоя берсеңдер болады» деген сөзі əлі күнге дейін есім де. Бұрынғы ақсақалдар: «Енді өзім қартайдым. Мынаны қинамаңдар. Көтере ал-саң көтер. Көтере алмасаң ақтық бай лап, құзар шыңға апар да қоя бер» деп өсиет ететін.

– Қырық жылдан бері құс төресі бүркітті серік етіп келе сіз. Бүр кіттің қандай қасиет терін,

өз геше мінездерін бөле-жара айтар едіңіз?

– Біз бүркітке неге сонша құ мартамыз? Бүркіт Алла таға-ладан «мен қай орында жүрем?» деп сұраған деседі. Сонда «Саған адам пенденің оң иығынан орын берем. Адамның түкірігіне ғашық етем» депті Алла тағала. Расында да, бүркіттің аузына түкіріп отыр-саң тамсанып жұтып отырады. Бүр кітті мұсылман баласына, қа зақ баласына Алланың берген сыйы деп ойлаймын.

– Бүркіттің қасында отыр-ған да қандай көңіл күйде бола-сыз? Өзіңізді жақсы, жеңіл сезі-несіз бе?

– Басқаларды білмеймін құсбе-гілер отбасында бүркіт жоқ бол-са, бір дүние кем боп тұр ғандай сезіледі. Енді қыран ның қасиетін айтайын. Бүркіттің жанында жиі жүрсең балаларға да, өзіңе де тұмау тимейді. Өзің бір жерден тұмауратып кеп құсты көтеріп сыртқа шықсаң сауығып қайтасың. Сондықтан бүркіттің микроб жоя-тын да қуаты бар ма деп ойлай-мын. Бірде құсымды көтеріп келе жатып атым сүрініп кетіп, жығылып қалдым. Қыстың күні, үстімдегі киімім зілдей. Атым болса қашып кетті. Құсым ды əрі көтеріп, бері көтеріп, қолым талған соң босатып қоя бердім. Ұшып, бір-екі тұмсық айна лып кеткен. Дөңнен ассам, бүркітім атымды тоқтатып тұр. Сөйтсем атымның жерге сүйретілген шылбырын ба-рып басқан екен қыраным. Шыл-бырдың ұшы күлтеленген еді. Сол тұстан басса керек. Атымды ұстап, бүркітімнің бұл ісіне қатты тебіреніп, қуанып қалдым. Артынан құсым бұл жерде маған көмектесейін деп емес, аттың шыл-бырын шырғаға санап, ұстады ма деп те ойладым. Кім біледі?!

Былтыр ауылдағы мектеп ди рек торы «Бүркіт – мемле ке ті-міздің туында тұрған құс. Осыны жас ұрпақ көрсін, көзі қансын» деп төрт-бес баланы маған жі-берген болатын. «Мынаны бия-лай дейді, ананы томаға дейді, бұл – аяқбау» деп бүркіттің бүкіл құрал-жабдықтарын оқушыларға көрсетіп, білгенімді айтып бер-гем. Биыл сол бетінде қалып қой-ды. Қайта басталған жоқ.

– Үржарда бүркітшілік өнер жақ сы дамып келе жатқаны бел гілі. Ауыл балаларының қызы ғушылығы қалай? Өзіңіз үйретуге дайынсыз ғой.

– Қызығушылығы жақсы. Үй-ре туге дайынмын. Үйренем де-гендерге əркез есігім ашық. Бір ғана тілегім бар. Құс ұстау оңай шаруа емес. Күнделікті тамағы бар, кейде басқа облыстарға жа-рыс тарға баратынымыз бар. Сон-дықтан облыс басшылығы, Үкі-мет тарапынан көңіл бөлінсе, қар-жылай қолдау көрсетілсе дейміз. Сонда жастар да талаптанар еді. Бүркітшілік өнер одан əрі жан-данар еді.

– Əңгімеңізге рахмет.

�ңгімелескен Азамат ҚАСЫМ,

«Егемен Қазақстан»

Шығыс Қазақстан облысы,Үржар ауданы

Суретті түсіргенНұрсұлтан ЕСЕНБАЕВ

Әкем 90 жасқа дейін құс баптады– дейді үржарлық бүркітші Нұғым ҚАЙДАР

––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Жақында Үржар ауданында құсбегілердің ХХІІ чемпионаты �ткен болатын. Осымен үшінші жыл қатарынан Шығыс Қазақстанда ұйымдастырылған бүркітшілер бәсекесіне облыс атынан Үржар ауданының тоғыз бүркітшісі қатысқан еді. Ұлттық �нерді ұлықтаған жарыстан кейін дүбірлі додада қолына қондырған құсы жүлделі екінші орынды алған үржарлық бүркітші Нұғым ҚАЙДАРМЕН аз-кем әңгімелескен едік.––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

21 НАУРЫЗ 2018 ЖЫЛ 9RÝHANIAT

Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ,«Егемен Қазақстан»

Бір ұртынан əзілі, бір ұрты нан əні төгіліп, жүрген жерін той-туманға айнал-дырып өмір сүрген ұлы комеографтың талас сыз талантының айғағы іспет -ті «Тақиялы періште» комедиясының түсірілу тарихы естіген адамның еріксіз езуін тартқызады. Таң ат қаннан кеш батқанға дейін, тіпті түн қатып та таба-нын тоздырып келін іздеуден шарша-майтын Тана апа мен сойған түлкідей ыржиған, қызға ебі жоқ Тайлақтың бей-не лерін Айманов аспаннан ала салмаған. Про тотип əдебиетте ғана емес, кино-да да болады екен. Та на да, Тайлақ та өмірде болған, нақты адамдардың киноға түскен көшірмесі десек, сенер ме едіңіз? Иə, дəл солай – отызға кел-генше үйленбей жүріп алған кенже ұлын ойлап, ертелі-кеш уайым жейтін ана Шəкен ағамыздың бөтені емес, өзінен кейінгі інісі Кəукеннің қайыненесі болатын. Нақтырақ айтқанда, келіні, Қазақстанның халық əртісі Шабал Бейсекованың анасы Айнакүл мен туған бауыры Сакко болып шықты.

Қазынаның екі бөлмелі пə терінің есігін қаққанымызда, Би хан апа екеуі қонақжай қо жайындардың пейілін көрсетіп, төрге оздырғанымен, сөзге ұста бол маған соң сөйлегенді жөн көр мейтін сияқты ма, басына Тайлақ секілді оюлы тақия киген Сакко аға сөзден тартынып, жымиып тұ ра берді. Көз қиығымызбен ұр ла на қарап қоямыз, тура фильм дегі Тайлақтың өзі. Сырт келбеті де, сөзге сараңдығы да тал дықор ған дық трактор-шы Əбіл ғазы Райымбеков кескіндеген фильм дегі өз кейіпкерінің сойып-қап -тап қойған көшірмесі. Тайлақ – Сакко Қаратаевтың жасы бү гінде 80-де, Ал-матыда тұрады. Мінезі біртоға, көп сөзі жоқ, тым салмақты əрі қарапайым адам көрінді. Есесіне, қырық жылдан аса мек-тепте мұғалім болып, зейнетте отырған Бихан апамыз еті тірі, сөзшең адам бо-лып шықты.

– Ақмола облысының про куро ры болып тұрған əкесі 1937 жылы «халық жауы» болып ұсталғанда, Сəкең əлі қырқынан шықпаған құн дақтаулы бала екен. Сакко деген есім де оған бе кер берілмеген. Сол жылда ры тегі италиялық Ни коло Сак ко мен Бар-толомео Ван цетти деген солтүстік-аме рикалық жұ мыс шылардың сотын КСРО хал қы қызу талқылап, зиялы əкелері екі ұлының біріне Ван цетти, біріне Сакко деп ат қояды. Қайынатам Талғар түрмесінде атылғаннан кейін жалғыз қал ған жесірі Айнакүл жеті баласын же тектеп, Алматыны жағалап кө шіп келеді. Төрт қыз, үш ұлды жан-кештілікпен жүріп жеткізеді. Балалары өсіп, жоғары білім алып, қыздары тұрмыс құрып, ұлдары үйленіп, өмірден өз орнын таба бастайды. Ішінде жоғары білім ала алмағаны да, үйленбегені де анасының қолтығында өскен ме нің

болашақ кү йеуім болып шы ғады. Əкесі атылып кет кен Сакконың бойында үрей қалады, кілең қыздың ішінде өскені бар, үйге ер адам кіріп келсе, қор-қып бөлменің түкпіріне қарай қашады екен. Басқа бауырларындай емес, мінезінде өзгешелігі бар Сакконың боз балалықтан өтіп, жігіттіктен де асып бара жат са да, қыздың бетіне қа рап сөй лей алмайтын жасықтығы жасы келген анасының жанына бата-ды. Жесірлігіне қарамай жеті бірдей баламен сонау Арқадан Жетісудың төріне келіп орнығып жүрген енем ра-сында да шаршауды білмейтін ширақ, мінезді адам еді. Шаруаға аса қыры жоқ, босбелбеу болып өскен кен же-тайының аяқтанбай жүргеніне алаң-даған анасы алыс-жақын, ағайын-жегжат деместен «пысық қызы бар» деген хабар құлағына тисе болды, жа-уып тұрған қар, соғып тұрған боранға қарамай, басындағы орамалын шарт байлап, келін іздеп көшеге шығуды əдет қылады. Тура кинодағыдай, деп баста-ды əңгімесін Бихан апа.

Бұл кезде Бихан апаның Ал-матыдағы ЖенПИ-дің физика-мате-матика факульте тін бі тіріп, Алматы облысының Іле ауда нындағы бір колхоз-да мектепте мұ ғалім болып жүрген кезі. Тө бе сіне түйген шашы тоқпақтай, жай-са, жауырынын тұтас жауып, тобығына түсіп, жер сызады. Сиыр ды да сауады, майды шайқап, мал ды да жайғайды, несін айтасыз, əйел-еркектің жұмысы деп бөліп-жармай, бір үйдің шаруасын дегелең қаққызатын майлық пен сулыққа бірдей пысық қыз Айнакүл апаның арманындағы келіннің нақ өзі еді. Бірде қаладан қы дырып келген құрбысы Ғайша ер телі-кеш етегіне сүрініп келін іздейтін Айнакүл апа мен аузынан сөзі, қойнынан бөзі түскен Сакко туралы аузының суы құрып əңгімелеп, мұны əбден еліктіреді. «Қашанғы сиыр сау-ып, сүт пісіріп ауылда жүре бер мексің? Қарашы өзің, қаланың жігіті. Үй десе үйі бар, қалалық тіркеуі анау, ағалары мен

əпке лері шетінен мықты, қала ның кез келген мектебінен жұ мыс тауып аласың, шалқып өмір сүресің».

Бір үйдің бірінші-екінші қаба тында көрші болып тұратын Ай на күл апа мен Ғайша бір-бі рінен сыр жасырмай, кей-кей де Саккоға қалыңдықты бірге із дей-тін еді. Сөйтіп Ғайшадан Ал матыдан жырақта, алыстағы бір ауылда сиыр сауып, трактор ай дап, нан пісіретін Бихан тура лы естігенде, екі көзі жарқ ете қал ған Сакконың анасы мүлде естен танып, дегбірден айры ла ды. Дəл қазір келін ғып түсі ретіндей: «Ойбай-ау, мы-нау ме нің келінім ғой, таныстыр ме ні тезірек құрбыңмен. Менің ізде генім тап осындай қыз емес пе?» деп көршісін ал-ды-артына қаратпай, құрбысының тамы-рын басып байқауға ауылға жібереді. Анасы қайтыс болып, əкесі қайта төсек жаңғыртып, өзі де əр-сəрі болып жүрген Бихан ыңғайы келіп тұрған істі көп созбұйдаға салмай-ақ ықыласымен шешкенді жөн санайды. Сакко болса, құрылыста істейді. Өзі жөндеп қазақша да білмейді. Соның салдары ма, өзіне ылғи орыс қыздары үйір. Үлкен-кішімен жұмыс істеп үйреніп қалған мектептің өжеттеу мұғалімі танысқан соң сөзге тартып көрсе, құ рылыста «сварщик» болып істейтін ұяң жігіт «батарея жа-саймыз», «ванна қоямыз» дегеннен арыға аяғын баса қоймайды. Екі иығына екі кісі мінгендей, батыр тұлғалы нар жігіттің ұялшақтығы қызға алғашында қызық көрінді. Бірақ жолы жіңішке болғанымен, заты сұңғылалау болып жаратылатын қыз емес пе, анасының бауырынан шықпаған «баланың» момындығынан гөрі жанының ар жағынан жылтыраған адалды ғын, жа-нарына ұялап тұрған таза лық ты таныған Бихан бірер мəрте кездесіп, икемге келе тінін байқаған соң, Сакконың сан-техниктігіне қарамастан «ерім» деп мой-ындап, етегінен ұстайды...

Биханы шынында да күндіз қолыңа шам алып іздесең де, тап тырмайтын тың ғылықты, бə рін білетін байыпты

келін болып жолықты. Қартайып қалған ене сінің қас-қабағына қарап, таң елең-алаңнан жылы төсегінен тұ рып, жұмсақтап құймағын пісіріп, қаймақтап шайын беріп, елпең қағып күтіп, алды-нан қия бас пады. Сакконың əпкелерімен, аға ларымен, абысындарымен де тез тіл табысып, ойлағандары бір əулеттің абыройы мен аман ды ғы болғандықтан, қылау түсір мей қалтқысыз қызмет етті. Ақ жарқын, адал мінезімен үлкен-кі-шіге жағымды болды. Бағына қарай, шешесіне еркелегені бол маса, Сакко да ең алдымен от басын ойлайтын, шаруақор шебердің өзі болып шықты. 95 жасап бақилық болған енесі жа-рықтық əулие екен. Сол жылдары таяғын тықылдатып, үй ма ңынан ұзай алмай қалса да, аулада ойнап жүрген кішкентай екі немересіне, Марғұлан (Марғұлан Сейсенбаев – Шабалдан кейінгі қызы Раушаннан туған бүгінде аты елге мəлім белді кəсіпкер) мен Əлияға: «сен, Марғұлан – совхоз директоры боласың, ал сен, Əлия, оқу министрі боласың» дейді екен. Марғұланның совхоз ди-ректоры емес, билікте біраз қызмет атқаратынын, ал оқу министрі болма-са да, кейуана кəрі көкірегімен Əлия Саккоқызының профессор болатынын сезген сияқты. Бүгінде Əлия Балапанова – саясаттану ғылымдарының докторы, профессор.

Осының бəрі Аймановтың көз ал-дында өтті. Дүние-дүр мек тамырындағы əр дірілді жү ре гінен өткізетін режиссер өз-өзінен сұ ранып тұрған дайын оқи-ғаны фильм ге айналдырмауға əддісі жоқ еді. Көркемдік жа ғынан байы-тып, жетілдіргені бол маса, Тана мен Тайлақтың болмысын еш қоспасыз, қаз-қал пында қалдырды.

1960 жылдары қазақ киносында музыкалық комедия жанры же тілмей, ақсап жатқандықтан, сол кемшіліктің орнын толтыру мақсатында режис-сер осы бағыт та жұмыс істегенді жөн көріп, музыкалық фильмнің көрерменге əсерінің күшті болатынын

білген діктен өзіне осындай мақсат бел-гілеген сияқты. Ш.Айманов мақ сатын асқан шеберлікпен орын дап шықты да. Əрине, замана ұраны – халықтар достығын көрсету идеясы да ұмыт қалмады. Фильм əр ұлттың əн-биімен көркемделіп, ерекше тартымды шықты. Мұнда халық əуендері де, классика да, джаз да, эстрада да, қысқасы, бəрі де де қамтылып, бір-бірімен əсем үндестік тап-ты. Актерлер көңілді, оқиға ойнақы, бір сөзбен айтқанда, мүлгіген қазақ киносы ұйқысынан оянып, бір серпілгендей бол-ды. Осындай сазды, əуезді əндердің топ-тамасын жасаған «Тақиялы періштеде» айрықша бір əн бар. «Мама» деп ата-лады. Кейбір əн жинақтарында «Абзал ана», «Ана туралы əн» деп те аталады. Тайлақты қайтсем де үй лендіремін деп, басын тауға да, тас қа да соғып, таба-нынан тозып, қалыңдық іздеп жүрген анаға деген махаббат пен перзентінің пəк сезімі жүректің əрбір қы лын шертеді. Ақ жаулығы желбі реп, балаларының орта-сында мар қайып отырса да, кенже ұлы-ның сүрбойдақтығынан көңі ліне қаяу түскен анасын құ шақтап, осы əнімен жанына жы лу сыйлағысы келген қызы – Би бігүл Төлегенованың бейнесі ерек-ше есте қалады.

Бірде Тайлақтың рөлінде ойна ған Əлімғазы Райымбеков: «Не ге екенін білмеймін, Шəкен аға осы рөлге Бибігүлді түсірге ні мен, əнді Бақыт Əшімоваға айтқызды» дегені бар еді. Əде мі əннің жетегінде отырып бай қа майды екенбіз, шынында да, жіңішке бұлбұл үн емес, орын даушы дауысының зор, барқыт екені білінеді. Ажар жағынан ай мен күндей актрисалардан асып түспесе, кем түспейтін Төле генова, ең алдымен көмейінен ла ғыл төгілген əнші еді ғой, «ана туралы əнді атағы дүрілдеп тұр -ған бұлбұлдың өзіне неге шырқатпады екен?» деген əуестік əркімнің көмейін бүлкілдетіп тұрады. Фильмнің ком-позиторы Александр Зацепин о бас-та бұл əнді орыстың белгілі əншісі Майя Кристаллинскаяға арнап жазғаны белгілі. Ш.Айманов Майя орын даған «Мама» əнін фильм ге пайдаланарда сол дауыс ты «қуалап», үні, айту мəнері өте ұқсас болған соң Бақыт Əші мованы таңдағаны байқалады.

«Тақиялы періште» фильмінің та-ғы бір ерекшелігі жəне режис сер дің тапқырлығы – экраннан Əмина Өмір-зақова, Бикен Римова сияқты кəсі би ак-терлер ғана емес, Əлімғазы Ра йымбеков, Шолпан Алтайбаева сынды кино өнерінен сыртқары жүрген жастар, бел гілі суретші Əубəкір Смайылов, оның қатарында Бибігүл Төлегенова, Ермек Серкебаев, Виктор Пұсыр манов, Раушан Байсейітова (Кү лəш Байсейітованың қызы), Мұ-рат Ахмадиев секілді жа ңа таныла бас-таған өнер жұл дыздары көрінеді. Олар салмақ ты рөлдер сомдамаса да, фильм нің салмағын арттыру үшін ша ғын эпизод-тар арқылы шоқ жұлдыздардың тізбегін арттыра отырып, режиссердің «осылар-ды көріп көрермен көзайым болса, əдемі жастардың өнерінен эстетикалық лəззат алса» деген мақсатына қалтқысыз қызмет еткен. Əттең, кинодағы мұндай үрдіс, тəрбиелік мəні зор дəстүр бүгінде жоққа тəн. Бұл – Шəкенге ғана тəн шеберлік.

АЛМАТЫ

КИНО

Аймановтың Танасы мен Тайлағы

Назерке ЖҰМАБАЙ, «Егемен Қазақстан»

Қанша буын жеткіншекті із гілік ке тəрбиелеген сол тен-тек Қо жаның дəл қазір де осы бір мис сиядан титтей жырақ кет пей, керісінше, қайырымды істер дің «басы-қасында жүруі» қуант ты. Біздің сөз етпегіміз – Астана қа ласы Жастар театры сахнасында қойыл ған «Көзіме бір көрінсең, бала ғашық...» спектаклі жайында. Аталмыш қойылым арқылы театр ұжымы арнайы акция ұйым дастырып, бір күндік табысын то лығымен медициналық көмекке мұқ таж балдырғандардың еміне аудар ды.

Балалардың сүйікті жазу-шысы Бердібек Соқпақбаевтың «Менің атым – Қожа» повесінің желісі негіз інде сахналық нұсқасын жасап, көрерменге ұсынған режиссер Нұрқанат Жақыпбай бұл туындысында негізгі нысанаға носталь гия,

яғни сағыныш жанрын алыпты. Бас кейіпкер – сол баяғы өзімізге етене таныс Қожа. Қойылымның негізгі идеясы Қожаның Жанарға деген алғашқы пəк махаббаты ая-сынан өрбиді. Спектакль əсерлі лирикалық əуен аясында көңіл түкпіріндегі балалық шаққа, бала махаббатқа деген аяулы сезім – сағыныш сазын жыр етеді.

Қойылымның көркемдік қуа тын байытып, сағыныш сезі мін сəулелендіріп, спек-такльге сұ лулық үстеп тұрған негізгі бей нелеуші құрал – əн. Яғни спек такльдің басым бөлігінде əн шыр қалады. Бұл – режиссердің өзіндік қолтаңбасы. Ұлы ақын Абайдан бастап, 60-70 жылдардағы белгілі ха лық композиторларының əн дерін қойылымның негізгі лейт мотиві етіп алған суреткер, осы ар қылы əр көрерменнің көңіл түк пірінде бұғып жатқан аяулы армандары мен мөлдір мұңына ор тақтасады, жүректеріне жол тауып, өткен

күндер мен бүгінгінің арасына сағыныштан бой көтерер сезім көпірін орнатуға талпынады. Сағыныш, алғашқы махаб батты аңсау, ностальгияға құрылған атал мыш қойылым көпшілік кө-рер мен тарапынан зор ықыласқа ие болып, астаналық Жастар теа-тры сахнасында үздіксіз қойылып келе жатқан репертуардағы сұра-ныс қа ие спектакльдердің сана-тында.

Расымен де, барлығымыз бала бол дық, əрқайсымыздың ішімізде бұғып жатқан бір-бір Қожа бар. Қожа болып ойнадық, Қожа болып ойландық, Қожа

болып өкпеледік, Қожа болып қуандық, Қожа болып ғашық болдық... Сондықтан да бұл шығарма əрбіріміз үшін ыстық. Балалық шағымыздың балғын сəттеріндей аяулы. Мұны режис-сер де жақсы түсінеді жəне ол се-зімді барынша нəзік иірімдерге құ рып, ностальгиялық нота-ларда бе дерлеуге тырысады. Сол себепті де сахнаға бір емес, бірнеше Қо жа ны шығарады. Əр Қожа – жекелей ерекшелік иесі бола тұра, бірі бастаған əңгімені екіншісі іліп əкете жүріп, Қожаның бір тұ тас мінез табиғатын тудырады. Дəурен

Серғазин, Бекжан Керім баев, Азамат Есқұлов, Ербол Тілеу-кенов, Мейірғат Амангелдин, Шың ғыс Жақыпбай сынды ак-терлер алдыңғы планға кезек-ке-зек шығады жəне шығармадағы Қо жаның өзімен-өзі сөйлесіп, өзі не-өзі кейитіні сияқты, бір-бірі мен тілдеседі. Сөйтіп жармақ ке йіп ке түскен актерлер сахнада Қо жа ның сан түрлі мінезін мозай-каша құрастырып, мүсіндеп шық -са, ендігі бір сəтте Қожа жай лы қызықты əңгімені баяндап отыр -ған əңгімешіге де ауысып жү ре береді.

Спектакльде Қожадан бө -лек, есте қалатын ерекше бей-не – актер Нұрлыбек Төлеген-нің кейіп теуіндегі Сұлтан рөлі. Сахнагердің Сұлтан бей-несін сараптаудағы мінез ерек-шеліктері, кейіпкерін коме-диялық планда көрсетудегі сəт-ті шешімдері көңілге құрмет орнықтырады. Сол секілді Жа-нар – Ғазиза Мұқан, Қаламқас Мели сова, Жантас – Жандəулет Ба тай мен Нұрбек Əділбек, Милат – Айнұр Рахипова, əже – Махаббат Мадғұлова, Жұмағұл – Елдос Шəйкенов, Дəулет – Дəурен Серғазин мен Айсұлтан Жəлиев, Майқанова апай – Диана Смағұлова сынды сахнагерлер

ойыны да өз ерекшеліктерімен əдемі əсер сыйлады.

Қойылымдағы оқиғаны əн -мен ұтымды əрлеу жəне фор ма-лық ізденудегі тосын тапқыр-лықтармен қатар, режиссер еңбегі нің тағы бір есте қалған тұсы – сцено графия. Мұнда ауыз толтырып айтарлық деко-рация жоқтың қа сы. Режиссер арнайы сценограф маманның көмегіне жүгінуді қа жет деп санамапты. Бірақ бұ дан қойы-лымның көркемдік сапасы əсте төмен түскен жоқ, ке рісінше, өзге сахналық туын ды ларға ұқсамайтын өзіндік ерек шелікті ен шілегенін байқауға бо лады. Сахналық безендірудегі сыр-ғымалы кішкене үйлер, ат есе-біндегі жылжымалы ұзын орын-дық – спектакльге ерекше дем бе-ріп, көтеріңкі көңіл-күй сыйлай-ды. Сырғымалы тақта мен жыл-жымалы парталар, сыңғырлаған қоңырау үні – барлығы да аса иланымды əрі ұтымды шыққанын атап өткіміз келеді.

Осындай ерекшеліктері ар-қылы көңіл түкпіріне берік бе кі ген қойылым көрерменін де бейжай қалдырмады. Əр қай сысы өзінің балдəурен бала лық шағына естен кетпес саяхат жасап, ұмытылмас əсермен театрдан тарқасты.

ТЕАТР

Балалықтың бейкүнә бейнесі–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Бердібек Соқпақбаевтың «Менің атым – Қожа» шығармасын оқымай ер жеткен бала жоқ шығар. Бәрі оқыды! �рқайсысының ішінде бір-бір Қожа �мір сүріп, сол аяулы бейненің күні бүгінге дейін балғын күніміздің бейкүнә белгісіндей боп к�ңіл түкпірінде жасырынып, жадымызда мәңгілікке жатталып қалғаны тағы ақиқат. Иә, бәріміз Қожа болдық! –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Шәкен Аймановтардың шетел к�рер меніне ұнау деген ойдан ада, «халық аралық конкурс» дегенді к�здемей, пайдаға ғана келіп тірелетін прокат дегенге пысқырмай-ақ түсірген халықтық фильм дерінің қартаймау сыры туралы ой ланғанда, қапысыз бір шындықты тануға тура келеді. Оның туындыларын киноны биік �нер тұрғысынан ға на бағалап, «массовый» фильмдерге мұрын шүйіре қарайтын талғампаз кино сыншылардың �зі де мойындайды. «Біздің сүйікті дәрігер» экранда алпыс жылдан бері �мір сүріп келеді, «Атаманның ақы ры», «Атамекен», «Алдар к�се» фильмдерінің жасы елуден әлде қашан асып кеткен, тіпті жыл он екі айдың қай мезгілінде к�рсетсе де, жалықтырмайтын «Тақиялы періштенің» түсіріл геніне де биыл тұп-тура 50 жыл толып отыр. Тү сірген фильм дерінің �мірі 4-5 жыл дан аса алмай, �з аудитория-сын қалып тастыруға не қабілеті, не ше берлігі жетпейтін режиссерлер мен Шәкенді салысты-рып күпір болу дан аулақпыз, дегенмен 56 жас қана жасаса да, дәуірмен құр дастығын үзбей, к�рерменге ұсы нып үлгерген жұ мысының қай-қайсысы да уақыттың барлық сынына т�теп беріп келе жатқан Аймановтың ұлылығы осындайда тіпті жарқырай түсетініне баршамыз күн �ткен сайын к�з жеткізіп келеміз. –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

10 21 НАУРЫЗ 2018 ЖЫЛ

ЖАҺАНДЫҚ МӘДЕНИЕТ ЖАУҺАРЛАРЫЕЛ ІШІ – ӨНЕР КЕНІШІ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Жақында танымал мүсіншімен таныстым. Бірден аңғарғаным – тұла бойынан даланың иісі аңқып тұрды. «Самалы селеу тербетіп, жусаны жұпар боратқан, тарлауы жылқы бақтырып, тайлағы теңін қомдатқан, ежелгінің сорабын, бұрынғының бода-уын, қазіргінің қалауын білетін жанға ұқсайды». Мына шумақтар тасқа тіл бітірген мүсінші Тілеуберді Бинашевті алғаш к�ргенде к�кейіме орала кеткен шұбыртпалы тіркестер ғой... –––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

–––––––––––––––––––––––––––Суретшілік десек, �мірге деген филосо фия лық к�зқарастары �згеше, тіпті �здеріне ғана тән асқан білімдарлық, басқаша айтқанда, белгілі бір дәуірлерді бір ғана суретші таланты түйіндейтін, не болмаса соның кескіндеген жалғыз ғана кар-тинасымен байланысты фено-мен ойымызға оралып, пайым парасатымызды парақтап һәм парықтап аламыз. Адамзат дүниетанымындағы қоршаған әлемнің объек тив ті шындығы да сол тұлғалардың танымы-на байланысты түсіндіріліп, олардың �мір �рнектері мен шығармашылық шабыты-нан Құдайға сену, жанның � л м е й т і н д і г і х а қ ы н д а ғ ы абсолютті шындық, түрлі ғы-лы ми к�зқарас, саяси қа ра-ма-қайшылық, бәрін-бә рін �рістетуге болатындай. Бұл тұр ғыда италиялық атақты су рет ші, теңдессіз талант Лео-нардо да Винчи құбылысын ай-налып �те алмас едік. ––––––––––––––––––––––––––

МÁDENIET

Мирас АСАН,«Егемен Қазақстан»

Леонардо өз дəуірінің тұтас тарихына, өзегіне, бүкіл бол-мысына айналып кеткен ғажай-ып шебер, өзіне дейінгі, өзінен кейінгі орын алған уақыт шын-ды ғын қылқаламында қапысыз қалыптаған көрікпел кескінші. Ескі жазбаларда Алла тағала өзінің сүйікті жаратылысын кемел-ден діру кезеңдерінде қасиет-ті пайғамбарлардан кейін жер бетіне ақындарды келтірді деген сөз шындық десек, Леонардо да Винчи есімі ең бірінші санатта осы тізімді толықтырар еді. Мəселе, ол қай пайғамбарлық? Олар шеш-кен жұмбақтар мен болашаққа қалдырған тылсым сұрақтардың түпкі мəні қайда барып тіреледі? Құдайлық ілім қылқалам қиялында қалай көрініс тапқан? Мəселен, сол Леонардо да Винчидің атақты «Мона Лиза» немесе «Джоконда» туындысының астарындағы ақи-қатты кім тапты? Ол қарапайым да қилы бейненің өміршеңдігінің мəні неде болуы мүм кін? Бұл – адамзатты əлі мазалап келе жат қан ескі сұрақ. Жауһарды жаңғырту һəм жа һан дандыру шегінде жаңа көз қарасымызды Джоконданың жана рымен тағы түйістіріп көре-лік.

Ең алдымен Леонардо да Винчи шебер лі гінің шырқауы да, шыңырауы да оның табиғат сұлулығы мен адамның ішкі əлемінің сұлулығын көркем үйлестіре алуында дер едік. Тіпті оның біз бүгін əңгіме етпекші болып отырған «Джокондасы» қанша ғасыр өтсе де тірі адам кейпінде ғұмыр кешіп, мұңайып қараған адамға мұңайып, күліп тұрған адамға күліп жауап беретінінің өзі суретшінің құдіреті емес пе? Кейбір ойшылдардың тəпсіріне сүйенсек, суретші өзі көретін емес, өзгелер көре алатын шындықты бейнелеуші. Шын су-рет сонда, қабырғада емес, қиялда мəңгілік қозғалыста болуы керек қой. Бұл ойларды «мықты суретші тұлпарды аяқсыз сала алады» де-ген пайым да толықтырары анық. Сонымен Мона Лиза жұмбағының астарынан ақиқат сөзді іздеп көрейік. Алдымен оның сіз бен біз келісетін тарихына қысқаша тоқтала кетсек, ол бір ракурс-та күліп, бір ракурста жылап тұратын құбылыс. Француз жа-зушысы Стендальді сол құпия эмоция үрейге салғаны туралы да жазылған. Ең негізгі дəйекте кар-тинада Франческо де Джокондо есімді флорентийлік жібек сатушы саудагердің əйелі Мона Лизаның бейнесі сомдалған.

Екінші тарих атақты шедевр-дегі кейіпкерді Леонардо да Винчи дің Катерина есімді ана-сы дегенді растайды. Бұл жер-де біз Леонардоның анасының бейнесін сомдауға барлық сана-лы ғұмырын арнағанын жоққа шығара алмаймыз. Бір зерттеу-лерде, тіпті Леонардо да Винчидің «Мадонна Литта» картинасындағы нəрестенің өзі сурет авторының автопортреті, ондағы мұнар мұң мен қалың қайғы суретшінің ана-сына деген мəңгілік сағынышы деген жорамал бар.

Енді бір факті картинадағы Мона Лизаның кескіні Леонардо да Винчидің өз автопортреті дегенді айғақтайды. Өзінің бейнесін өзге болмыста кейіптеу суретшінің сүйрік сау са қтарында өте шебер жымдасып, əлі күнге дейін ішкі əлем сыртқы сəулет мəңгілік бір-бірін сатпай келе жатыр. Сенуге

тұралық селкеусіз дəйек. Айқын зерттеу. Анық пайым. Бірақ олай болмауы да мүмкін еді...

Заманында атақты скульптор Микеланджело Буонарроти Лео-нардо да Винчидің толық қара-ма-қайшылығы болған. Фло-рен циядағы шығармашылық ортада оқыстан пайда болған жаңа буын жұлдызы атақты аңыз Леонардоны бірде сынаса керек. Екеуінің алғашқы келіс пеу шілігі Санта Мария дель Фьоре собо-рының алдында жатқан алып мəрмəрға таласушылықтан баста-лыпты. Жас Микель егде тартып қалған Леоның қарттығын сынап: «Бұл тасты қайтпексіз? Суретшіге ақыл, мүсіншіге бұлшық ет керек деген өзіңіз емес пе едіңіз?» депті. Сонда əлі бойынан күш-қайраты қайтпағандығын дəлелдеу үшін Леонардо қасында тұрған шəкірті Салаидің қолындағы жуан темір арматураны жұлып алып, оны жалаң қолымен майыстырып, доға боп қалған темірді мықты болсаң қайта түзет деген иша-рамен Микеланджелоның алды-на лақтыра салыпты. Сөйтсе, өр көкірек Микеланджело да сөзден жеңілмей: «Сіздің қателіктеріңізді менің түзетіп жүруге уақытым жоқ» деп кетіп қалса керек. Онысы Леонардоның Миландағы аттылы Сфорцаны шала бітірмей кетіп қалғандығын айтып тұрғаны еді. Бірақ мəселе онда емес. Мəселе, сол екі алыпты айқастырған алып мəрмəр кейін Микиланджелоға тиесілі шығып, болашақ «Давид мүсіні» болып тарихта қалғандығы еді.

Сонда, жоғарыдағы оқиғадан Леонардоның тек қана суретші емес, мүсінші, ғалым, ақын, ой-шыл, музыкант, дəрігер болғанын ескерсек, ол өз бейнесін өзге əйел-дің келбетінде кейіптеуінен біз біршама жайтты ұғынғандаймыз. Ондағы шексіз қиял суретшілік шеңберінен де тысқары болып тұр. Ол кезде Леонардоның мүсіншілік мінберден де биік та-нымы өз сипатын өзге сұлудың жанарына жасыра салуы əбден ықтимал екені шындық. Мона Лиза шын мəнінде Леонардо болып, тағдырға күліп, мүм кін жылап тұруы зор кəдік. Бірақ тарихи дерек те рге сүйенейік де-сек, ол жазған 7000 бетке жу ық күнделігінде аталмыш портрет туралы бірде-бір ақпарат жоқ.

Көз сенгенмен көңіл сенбей-тін дей. Бізді алаңдататын не құпия сонда? Біз əуелде пайғамбарлық жайын неге айттық? Мүмкін бізді ол ойға жетелейтін Леонар до ның дін тақырыбындағы жария ла-ған ұлы еңбектері шығар? Оның ұстазымен бірігіп бейне леген «Шоқындыру» деген картина-сын дағы періште бейнесін кес-кін деуден басталған пайғамбар образына деген махаббат кейін ұстазы Верроккьо қылқаламын неге жерге атып ұрғызып, қайта полотноға жақындатпады деп ой-лайсыз? Бəлкім оның бойындағы пайғамбарлық пайым, ғажайып талант жай жазушыларға жан ты-нымын таптырмауы мүмкін ғой?

Біз бұл жерде Леонардоны пайғамбар дəрежесіне көтеруден аулақпыз, əрине. Алайда Мона Лиза портретіне қарап отырып, суретші ол атақты картинаны не үшін Миланда да, Римде де, тіпті өле-өлгенше жанынан тастамауы-нан біз əлемдік жауһарды Икона-бейне, мəңгілік кecкiн, христиан дiнi айтатын құдайлық үш бірлік, құдай ананың, мəңгілік рухтың, əулие Иса пайғамбардың жиынтық образы бейнеленген қасиетті бояу

деген ақындық көзқарас айтқымыз келетіндей. Католиктерде де, пра-вославиеде де иконаға табыну бар. Сол деңгейде «Джоконда» икона дəрежесіндегі қасиетке ие туын-ды болмақ деген болжамды алға тартамыз.

Тура осы жерде жазушы Ырысбек Дəбейдің «Ғасырдың таңдаулы əңгімелері» жинағынан аударған «Иуданың кескіні» атты ғаламат туындыны айтпай кету мүмкін емес. Əңгімені қысқаша баяндайтын болсақ, бір шебер суретші шіркеу қабырғасына Ғайса пайғамбардың ғұмырнамасын са-лады. Иса мен Иуданың бейнесіне кейіпкер іздеп жүрген суретші бір күні ойнап жатқан бірнеше баланың ішінен бір балаға көзі түседі. Ол бала бетінен нұры төгіліп тұрған нағыз періште бол-мысты болады. Суретші əлгі бала-ны үйіне алып келеді. Күн арты-нан күндер өтіп, суретші қасиетті нəрестенің бейнесін салып бітеді. Бірақ суретші əлі де Иудаға үлгі болатын жан таппай қиналады. Қаншама жыл өтсе де Иуда бейнесі таптырмай қояды. Алайда қартайған суретші ұлы оқиғаны, Иуданы күтуде еді. Суретші тіпті шарапханаларда жүретін болады. Бір күні ол отырған шарапханаға «Шарап, шарап» деп бір маскүнем кіре құлайды. Оны сүйей берген шебердің маскүнемге қараған бет-те жүрегі су ете түседі. Себебі əлгі маскүнемнің бетінде адам төзгісіз опасыздық, сатқындық, қастандық менмұндалап тұрады. Оны дереу үйіне алып кетіп атақты фресканы аяқтауға кіріседі. Бір-екі күн бойы шарапқа мас кейіпкер ештеңеге мəн бермейді. Бірақ ол айыға келе сиқы қаша сасқалақтап, өң-түсі өзгере бастайды. Қатты абыр-жып, алақ-жұлақ ете бастаған кейіпкерінен суретші мəн-жайды сұрап, көмектесуге дайын екенін айтады. Сонда əлгі маскүнем кейіпкер бетін басып қыстығып жы лап жібереді. Үнсіз ғана «Сіз шы ны мен-ақ мені танымадыңыз ба? Осыдан қаншама жыл бұрын сіз мені осы жерге қасиетті нəрес-те нің, пайғамбардың кескі нін салғанда да алып келіп едіңіз ғой», дейді...

Бұл əңгімеге ұқсас Леонар до-ның да басынан өткен оқиғасы бар. Миланда Леонардо мəңгілік қолтаңбалардың бірі Санта Мария Грация монастыры асханасының қабырғасына «Құпия бас қосу» фрескасын бейнелейді. Аталмыш классиканы кескіндеу кезінде Леонардо Исаның елесін елдің ішінен алды деген болжам бар. Иуданы сомдау үшін де бір қыл-мыс керді кейіпкер қылып алған. Алайда ол ғибадатхана иесіне ұнамаса керек. Ыза боп кеткен суретші сонда «Онда Иуданың орнына шіркеу қызметкерінің өзі тұрсын!» деп айғай салыпты...

Бұдан шығатын қорытынды, тозақ та, жұмақ та адамның өз жүрегінде деген тəмсіл. Жоға ры-дағы келтірілген бірнеше мы сал-дардан біз, суретші Леонардоның қылқаламында пайғамбар кескіні өмір бойы қалыпталып келгенін аңғарамыз. Атақты Мона Лиза да сондай құдайлық мінажаттан туған ұлы шығарма дер едік.

Сөзімізді Абай хакімнің «Сократқа у ішкі з ген, Жанна д Аркті отқа өртеген, Ғай саны дар -ға асқан, Пайғамбарымызды түйе-нің жем тігіне көм ген кім?» деген сөзімен түйіндеп, көкірек көзі көмескі қоғам сол заманда пай ғам-бар ларын көмуге асыққан болса, бүгінде көруге асық күйде Лувр босағасын тоздырып келеді!..

Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ, «Егемен Қазақстан»

Сонымен... екеуара шүйір ке ле сіп оты-рып, əңгіме өрбісін деген ниетпен Тікеңе «мүсіншілік өне рге деген құмарлық қалай пай-да болды» деймін ғой. – Мені мүсінші қылған туған ауылым Байырқұмның іргесін жанай ағып жатқан Сырдың топырағы мен саз-балшығы, – деді ағамыз.

Тілеуберді Мелдешұлы жастайынан туған жерінің табиғаты мен тарихына қанығып өскен. Қазақы жыр-дастандарды жастайынан тыңдап, аталары айтқан аңыз-əңгіме кейіпкерлерін балаң санасына ұялатып, олардың қиялдағы

ғажайып бейнесін саз-бал-шық пен сомдап ойнап-

ты. Басқа балалар қызық қуып, қыр асып кетсе Тікең дарияның жа-ға сына жалғыз барып, өзі жа-са ған алуан мү сінді құмға ті зіп қойып,

ұзақ ойға шомып,

терең қиялға берілетін көрінеді... Қысқасы, бозала таңда бойына да рыған кейіпкерлерін қалайда тірілтуді армандайтын.

Əрине көңілдегі үлкен арман, ұлы мақсатты ұштау үшін бір таланттың аздық етерін ол кезде Тікең білді ме, жоқ па беймəлім, бірақ ешқашан еңбек етуден жа лық папты. Ағамызды атақты мү-сіншіге айналдырып отырған да осы тынымсыз еңбегі мен өнер ге деген тай ғақсыз құш тарлығы.

Айталық, талапты жас орта мектепті бітірген соң алысқа ұзап кете қоймаған. Ауылды айнал-соқ тап жүрген балаға Түркістан қа ла сында тұратын ту ыс қан апайы «босқа жүргенше мұнда келіп, бала қарап берші» деп өті ніп ті. Сөйтіп Түркістанға бар ған. Бала қараған. Бірақ ана бір мү сін шілікке құштарлық жа нын жай тап-тырар емес. Бір кү ні қаланы ара лап келе жатып, Мəншүк Мəметова атындағы мек тепті көріп қалады. Ауласы кең екен, атшаптырым. «Мына алаң қайды шаңын бұрқыратып бос қой ғанша, дəл ортасына батыр қыз дың мүсінін орнатып, айналасын гүлмен көмкеріп қойса ғой!». Бұл жас жігіттің көкейіне түскен ой дың ұшқыны. Аздан кейін тағы бір ой ұшқыны жылт етті. «Осыны мен неге істемеймін».

Тікең үйге барып қолына қа лам-қағаз алады. Мəншүктің кеуде мүсінінің жобасын жасап, алаң ның айналасын көркемдеп сызып, сызбаны алып мектеп директорына барады. Көрсетеді. Бастық баланың риясыз жүзіне бажайлап ұзақ қарайды. Тікең тырп етпейді, нық отыр. Мектеп директоры: «Мен сені мұғалімдік штатқа жұмысқа қабылдайын, сен оның ақысына мына ұсынысыңды ойдағыдай атқар!». «Құп». Осымен сөз бітті, Тікең іске кірісті.

Ол заманда бəрі бар, бірақ кəсіби дүниелер тапшы. Əсіресе мүсін жасайтын əртүрлі ме-талл бұйым дар жоқ. Қысқасы, жиырма шақты күнде Мəншүктің бей несін жасап, оны гип-степ, бояп-жасқап директорға алып барады. Ол болса бет-аузы тотығып, жүзін шаң басып, алдында тұрған жігітке бір қарайды, көзінен от ша шып, сом тұлғасы тірі жаннан айны-май қалған «Мəншүкке» бір қарайды. Аң-таң. «Расымен өзің жасадың ба?». Тікең былқ ет-пей, мақтанышпен басын изейді. Орнынан ауыр көтерілген бастық құшағын кең жайып жіберіп «Ойпырым-ай, бұла тарихты бауы-рына басып жатқан ежелгі мекеннен қалған жұрнақ Байырқұмнан да бір ұл туған екен» деп

емірене құшақтапты. «Талант тас жарады» де-ген осы болар.

Сабақты ине сəтімен дегендей, мектеп басшылығы мүсінді орнату ісін жоғары деңгейде ұйым дас тырады. Шараға сол кез дегі об лыс тық газет тілшісі, қазір үлкен қа ламгер Мархабат Бай ғұт келіп қатысып, жап-жақ сы мақала жазады. Онда Байыр құмнан мүсінші-талант туғаны айтылады. Сөйтіп 18-19 жастағы жігіттің есімі өңірге естіледі.

* * *Жоғарыдағы оқиғадан кейін Т.Бинашевтың

бағы жүре бастайды. Бір күні Бөген ауданының (қазіргі Ордабасы) басшысы Рашид Нұғыманов хабарласады. «Мүсінші бауырым, ауда ны мыздың арысы Қажымұқан ба лу анның бейнесін жасап беруге қа лай қарайсың?». «Жасаймыз». Сөз бітті. Іс басталды. Аса ауыр еңбекпен Қажымұқан балуанның сом тұлғасы жасалды. Ол аудан орталығындағы Мұңайтпасов музейінің алдына қойылды. Əкесінің «өлі» бейнесіне көз салған ұлы Айдархан «өзін көргендей болдым» деп еңіреген екен. Сол сияқты, даланың бұлшық етіндей (Қ.Мырза Əлі) білеуленген мүсінді көрген акаде-мик Өмірзақ Айтбаев, мынадай керемет мүсінді жиырма жастағы жігіттің жасағаны мені еріксіз тəнті етті десе, композитор Шəмші Қалдаяқов «бұл бала да мен сияқты оқымаған нағыз само-родок талант қой» деп тамсаныпты.

Осы екі арада Тікең Алматы қаласындағы қазіргі Орал Таңсық баев атындағы сəндік-қолданбалы өнер колледжіне түсіп үлгереді. Жас жігіттің ниеті мен табиғи талантын тап басып таныған ұстазы Хəкімжан Наурызбаев «шырағым, сен де өзім сияқты бойына даланың дархандығы дарыған жан екенсің» деп ұлт өнерінің өзегін бұзып, өңін айналдырып, бет-бейнесін бұзып бара жатқан еуропалық стильге

еліктемей, жолымды қуатын жан табылды деп, ақтарыла қуаныпты.

Осылай əйгілі Наурызбаевтан дəріс алған Тілеуберді Мелдешұлы оқуын аяқтар тұста, диплом жұмысына «Клоун» дейтін та қы рыпта мүсін жасауды ұйға рып ты. Онысын сюрреализм сти лінде атқарып шыққан. «Мұндай та қырыпты таңдап алуыңызға не себеп?» деген сұрағымызға мүсінші: – үлкен қала Алматыға келіп, адамдардың шынайы бет-бейнесін білмей көп опық жедім. Адамдардың іс жүзінде жалған клоу-нға айналып кеткенін кейін білдім де, осы образ-ды мүсіндегім кел ді, – деді. Мүсінді көрген емти-хан комис сия сының мү шелері бірауыздан мой-ындап, төр аға Наурызбаевқа пікір айтуын өті н -генде атақты мүсінші: «Əттең «ал ты» деген баға болса ғой, мынау жұмыс «бес» деген бағаның ая-сына сыймай тұр» деген екен.

* * *Коллежді аяқтаған соң Тікең қазақтың

бəрінің басында бар шаруа – пəтер жалдаудың қиындығын 13 жыл көрген екен. Өзі айтады: «осы бір ауыр жылдарда, «əйелім бас пана-лы болсақ деп армандайды, мен шеберханам болса екен деп армандаймын». Қазір мүсін-ші нің арманы орындалған. Үлкен баспанасы жəне ауласында ашып қойған «Өнер орда сы» атты музей-шеберханасы бар. Мұнда стиль-дік жағынан сонау ХІІІ ғасырға тəн көне түр-кілік мұралардан бастап, мыңдаған жəдігер ор на ласқан. Кезінде халық мұрасының жан-ашы ры Өзбекəлі Жəнібеков марқұм осындағы мү сіндерді кө ріп, Тікеңді «сен нағыз дала ака-демигі екенсің» деп бағалаған дейді.

Сөз соңында бойына ұлттық мұратты толық сіңірген талантты ағамызға «қазіргі қазақ мү сін өнері жайлы пікіріңіз қандай?» деген сұ рақты қойып едік, осы сауалды күтіп отыр ғандай Тілеуберді Мелдешұлы күңіреніп жүре берді. – Қазіргі қазақ мүсін өнерінің соры – қал та-лылардың өз ата-бабасына арнап, мүсін орнатуы етек алып барады, бұл талғамды жоятын болды. Өнер адамдары ақша үшін осылай халтура жа-сауда. Екіншіден, Елбасы Н.Назарбаев айтқан тарихи сананы жаңғыртып, ұлттық кодты ояту-да мүсін идеясының ма ңызы зор. Бірақ осының құнын тү сірдік. Кеңес кезінде барлық ауылда, барлық қалада Ленин ескерткіші тұратын, дəл сол сияқты барлық ауылда бір-бір батыр бар жəне бірінен-бірі аумайды. Əр кім ойына келгенді істеп жатыр. Егерде ұлттық кодты оятқымыз келсе, қазақ фольклорындағы өлмес кейіпкерлер: Тазша бала, Қожа насыр, Алдар көсе, тағы сол сияқты ертегі кейіпкерлері – Таусоғар, Көлтауысар, Жел аяқ тарды неге сом дамасқа, – дейді. Бұл

пікір біздің де көкейге қон ды. Расында, қазақтың байырғы танымы фоль клор емес пе?!

Оны кейіпкерлер арқылы жаң-ғыртудың жөні бар екені де шындық.

Джоконда жұмбағы

Тасқа тіл бітірген

Á Í Ó Ń Ý

Жайлауда

21 НАУРЫЗ 2018 ЖЫЛ 11ZERDE

ЖӘДІГЕР

Тарихи деректерге сүйенсек, «Ақсақ құлан» күйін бүгінгі күнге жеткізген адам – Қамбар Медетов. Бұл кісі музыка зерттеушісі А.В.Затаевичпен 1923 жылы кездесіп, осы күйді жаздырған. Сол жолы күйші этнографқа 19 əн жəне үш күй жаз-дырады. Солардың ішіндегі құндысы – «Дүние-ай» əні мен «Ақсақ құлан» күйі. «Ақсақ құланды» жазу А.В.Затаевичке өте қиын болғандықтан күйді бірнеше рет тыңдап, көп толықтырыпты.

Затаевич «Қазақ халқының 1000 əні» кітабында «Екі шекке арналса да, оркес-трге сұранып тұрған осынау керемет симфониялық поэманы Медетов тамаша орындайды. Əсіресе мені таң-тамаша ететін тұсы – негізгі саздың үшінші қайтара жоғарғы регистрге оралатын сəтінде, шынымды айтайын, күйшінің əуенге адам даусына немесе үрлемелі аспапқа тəн əуезділік пен ұзақтылық беріп, ал шертіп отырған екінші ішекте pizzicato ойнап тұратын шеберлігіне тіпті менің ақылым жетпей қойды», деп Қам бардың шеберлігіне таңданғанын мойындайды (А.В.Затаевич. «1000 пе-сен казахского народа». Музгиз 1963 г.- 484 стр.).

«Қазақ халқының 1000 əні» кіта-бы мен танысқан француз жазушысы Ромен Ролан 1926 жылдың сəуірінде Швейцариядан А.Затаевичке хат жазып: «Кітаптағы «Ақсақ құлан» күйінің сон-шама қарапайым əдіспен көңіл күйіңді баурайтын əсеріне қайран қалдым» деп таңданысын білдіреді. «Ақсақ құлан» күйінің А.В.Затаевич жасаған өңдеу нұсқасын Г.П.Любимовтың мем-ле кеттік квартеті Еуропа сапарында гас трольдерде орындап, 1925 жылы Парижде болған дүниежүзілік көрменің, 1927 жылы Майндағы Франкфуртте өткен «Музыкалық джаз» концертінің бағдарламасына кіргізген. Сондай-ақ «Ақсақ құлан» күйі бұл ұжымның сол жылдары Швеция, Норвегия, Данияға

барған шығармашылық сапарларында халық назарына ұсынылады.

А.В.Затаевич Қамбармен кездесуінде «Ақсақ құлан» күйінің еріксіз оркестр-ге сұранып тұрғанын атап көрсетеді. Осы ұсыныстың негізінде қазақ музы ка -сының тарихында алғаш рет Қамбар, əке сі Ерқожа, дəулескер күйші Лұқпан Мұхитов 11 домбырашыдан оркестр құ рып, қазақ ұлттық оркестрінің негі зін де 1930 жылы қазақ радиосында күйлер орын дайды.

Қазақ музыкасының теориялық негізін салған композитор, академик Ахмет Жұбанов Қамбар Медетовпен 1933 жылдың көктемінде кездесіп, оны Алматыдағы музыкалық драма технику-мына байқаушы эксперт ретінде жұмысқа қабылдайды. Осы жұмыста Махамбет пен Қамбар үлкен рөл атқарады. Аспаптың жасалым сапасын Махамбет көбірек қарайтын да, ал дыбыстық сапасы мен үнін тек Қамбар ғана тексере алатын. Өйткені Қамбардың қолының қағу күші, штрихтық шеберлігі ешкімде бол-майтын. Академик А.Жұбанов өзінің «Өскен өнер» деген кітабында: «Қаншама топтан озған домбырашылар болса да, Құрманғазы атындағы оркестрге жиналғандардың бірде-бірі Қамбардың апликатурасын (саусақ басу тəртібін) ала алған жоқ» деп жазады.

Қазақ операсының негізін қалаған Евгений Брусиловский: «Медетовтің домбыра тартуы мен тыңдап көріп жүрген басқа домбырашылардан мүлде бөлек, əлдебір айрықша тəсілмен тар-тады. Əсіресе «Ақсақ құланды» орын-дағаны тілмен айтып жеткізе алмай тын

құбылысқа тəн. Бұл күйді Медетов ойнағандай нотаға жазып алу өте қиын», деп Қамбардың домбыра тар ту шеберлігін жоғары бағалайды (Е.Бру силовский. «Дүйім дүлдүлдер». Алматы-1995 ж. 284-287 бб).

Композитор Б.Г.Ерзакович те қазақ музыка өнерінің тарихы туралы іргелі еңбектерінде Қамбар Медетовтің дом-быра тарту шеберлігінің қайталанбас жоғары деңгейде екендігін атап көр се-теді. Міне, қазақ музыкасының төрінде жүр ген өнер майталмандарының Қам-бар дың домбыра тарту шеберлігіне бер-ген бағалары осы. Оның жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар шыққан қайталанбас табиғи құбылыс екеніне ерекше орын береді. Қамбардың дара домбырашы екендігін көрсететін оқиға – 1935 жылы Алматыға М.Калининнің келуіне байла-нысты КазОАК атындағы халық аспап-тар оркестрінің концертінде «Ақсақ құлан» күйін жеке орындауы.

1936 жылы мамыр айында Мəскеуде өткен қазақ өнерінің онкүндігіне Қамбар Медетов те қатысып, үлкен залда И.В.Сталин қатысқан Орталық атқару комитеті мүшелерінің алдында «Ақсақ құлан» күйін жеке орындап береді. Тартылған күйдің əсерінен И.В.Сталин қасындағы көмекшісіне «Сахнаның

артын барып қараңдаршы, тағы да біреу күйге қосылып отырған жоқ па?» деген екен.

2001 жылы Қамбар Медетовтің ту-ғанына 100 жыл толуына орай Ақтөбе об лы сының Мəртөк ауданында өнер мек тебіне күйшінің аты берілді. Бұл шара ға ұлт аспаптар оркестрінде 45 жыл дом бырашы болған, Қамбармен бірге жұмыс жасаған Елемесов Мұхамбет ақсақал да қатысты. Осы кісіден «Сіз оркестр құрамында болған кезде «Ақсақ құланды» Қамбарша тартқан күйші кездесті ме?» деген сұрағыма: «Ақсақ құлан» – тек Қамбардың күйі ғой, оған ешкім таласа алмайды», деп жауап бер-ген болатын.

Сонымен қатар осы жылы Алматы қаласында ұйымдастырылған ғылыми-теориялық конференцияға күйшінің қызы Бибізада апамыз ағайынды шебер Романенколар жасаған Қамбардың дом-бырасын əкелді. Домбыраны дəулескер күйші Қаршыға Ахмедияров қолына алып, құлақ күйін келтіріп, жүгіртіп, сағалатып ойнағаннан кейін залдағы көрермендерге: «Домбыра керемет. Дыбысы жақсы сақталған. Бірақ қиянат жасағым келмейді. Сондықтан сіздерге «Ақсақ құлан» күйін өз домбыраммен тартып берейін», деп өз домбырасымен орындады.

Қазіргідей тəуелсіздік дəуірінде Қамбар сияқты күйшінің ғазиз атын ардақ тап, қайта жаңғырту бүгінгі ұрпақ бізге сын.

Жақсат ҚАРЫЛҒАШОВ, �лкетанушы

АСТАНА

СУРЕТТЕРДЕ: 1. ҚазОАК атындағы халық аспаптар оркестрі, 1932 жыл. Екінші қатарда: сол жақта бірінші отырған адам – Қамбар Медетов, екінші, үшінші, төртінші отырғандар: Лұқпан Мұхитов, Махамбет Бөкейханов жəне атақты өнер саңлағы Ахмет Жұбанов.

2. Бірінші қатардағы сол жақта отырған əйел Қ.Медетовтің жұбайы Гүлихран Арғынғазиева, екінші қатарда ортада тұрған – Қамбар Медетов.

––––––––––––––––––––––––––Күй – «жағдай» деген мағынаны анық т айтын с�з. Анығын айт-қанда, адамның �мірде кез де се-тін әлеуметтік және психо-эмо-ци оналдық жағдайын �мір сүр ген ортасына музыкалық әуенмен бей-нелеп жеткізу. Біздің бақытымызға орай сонау ХIII ғасырдағы Жошы хан дәуірінен бүгінгі біздің тәуелсіз заманымызға мұра болып жеткен күйлердің атасы – «Ақсақ құлан». Осы күйдің бүгінгі күнге қалай жетіп, кім жеткізгенін біреу білсе, біреу білмейді. ––––––––––––––––––––––––––

«Ақсақ құланды» асқақтатқан Қамбар күйші

МӘСЕЛЕНІҢ МӘНІСІ

– Гүлмира ханым, көтер ген мəселеңіз бізді қатты таң ғал-дырды. Соның мəн-жайын тар-қатып айтсаңыз.

– Өздеріңіз білесіздер, 2010 жылы осы аумақтағы тарихи орындарды, көне қорымдарды одан əрі зерттеу үшін «Мəдени мұра» бағдарламасының аясын-да «Есік» мемлекеттік тарихи-мəдени қорық-музейі салынды. «Алтын адамның» сүйегі тура-лы əңгіме сол күннен басталды. Өйткені музейге келушілердің дені «Сақ ханзадасының алтын киімін алдыңыздар. Ал сүйегі қайда?» деген сұрақты жиі қоя бастады. Өкінішке қарай оның жауабын ешкім де анық біл мей-тін. Осыдан кейін бəріміз шын дап ойлана бастадық. Дереу іздестіру жұмыстарына кірістік.

Ең алдымен сол оқиғаны көз бен көрген куəгерлердің əң-гімелеріне ден қойдық. «Алтын адамды» алғаш тапқандардың бірі – археолог Бекен Нұрмұ хан-бетов. Ағамыздың айтуын ша, ар хеологтер ол жерден табыл-ған жəдігердің бəрін – алтын бұйымдарды, қаңқа сүйекті Ал ма-тыдағы, қазіргі Ə.Марғұлан аты-н дағы археологиялық инс ти тутқа тапсырған екен. Енді сол жаққа қарай ат басын бұрдық.

Мамандарынан сұрастыр-дық, мұ рағаттарын ақтардық. Бі рақ іздеген дүниеміз жоқ бо-лып шықты. Енді не істей міз?

«Шешінген судан тайын бас» де-ген бар, орта жолда тоқтамадық. Алматыдағы сот-медицина сараптамалық институтына кірдік. Мына қызықты қараңыз, кейде ойламаған жерден олжаға кезігесің. Біз іздеп жүрген «Алтын адамның» сүйегі осында екен. Қаңқа сүйек сақталған ша ғын қорапшаның сыртында «1970 г. Курган Иссык» деп жазы лып тұр. Ал оның ішіндегі қа ғазда «Сохранить до 1978 года. Сдал Шаяхметов» деген жа зу бар. Бір өкініштісі, қаңқа сүйек тің құрамы толық емес. Бас сүй е-гі жоқ.

Əрине сүйекті табуын тап қан-мен, нақты қорытындыға келу көп жұмысты қажет етті. Не ге дейсіз бе? Себебі бұл шыны-мен «Алтын адамның» сүйегі ме, жоқ əлде басқа адамның сүйегі ме деген сұрақ алдымыз-ды кес-кестеді. Осыған толық көз жеткізу керек. Кемал Ақы-шев тың тобына қатысқан өзі-міз дің Бекен ағаға қайтадан жү -гін дік. Қораптан шыққан сүй-ек тің фо то сын көрсеттік. «Осы болуы керек. Шырамытып тұр-мын» деді ағамыз. Содан кейін қо рапты ашып, қаңқа сүйек тің өзін көрсеттік. Осы кезде қа рт ар хеолог қатты тебіренді. Бі раз үн сіз діктен кейін «Иə, бұл «Ал-тын адамның сүйегі» деді нық се нім мен. Кемал Ақышевтың ұлы Əлішер Ақышевты да шақырдық.

Ол да осы тоқтамға келді. Міне, əңгіме осылай басталған.

– Сонымен археолог-куə-гер лердің тұжырымдарын ес-ті діңіздер. Ал антрополог ға-лымдардың зерттеулері сіз-дерді қандай қорытындыға жетеледі?

– Əрине, ғылымға негіз дел ме-ген сөзге ешкім сенбейді. Десек те, сол кездегі зерттеу экс пе ди-ция сының құрамында бол ған куəгерлердің айтқандары да біз үшін өте маңызды болды. Енді осының растығына көз жеткізу үшін антро-полог ғалымдардың са раптамалары на ден қ о й д ы қ . А к а д е м и к О р а з а қ С м а ғ ұ л о в ағамыз жан-жақты зер-делей келе, «17-20 жас аралығындағы жігіт» деген қорытынды бер-ді . Сонымен қатар ғалым бұл сүйек ті қазба жұмысы ке зінде та-былған сүйектің фо то-сурет те рі мен салыст-ырып қарап, мо ле-кулярлық-ге не ти-калық зерттеу жұ мысын жа-сау керек деген ұсынысын да айтты.

Ендігі к е з е к т е шетелдік ма-ман дардың пікірлерін еске р гі міз келді. Ал-матыда жұ-мыс са па-ры мен жүр-ген Вен г-риядан кел -г е н ғ а л ы м Анд раш Биромен та ны судың сəті түс ті. Ол кісіге осы мəселе жөнінде а й т ы п к ө р і п едік, бізді бірден қолдады. Венгр ғалымы Оразақ Смағұловтың қо-ры тындысын қай талады.

Ресейлік антрополог Александра Китова да əріптестерінен алыс кетпеді. Ол екі фотосуреттің нұсқасын мұқият салыстыр-ды. Біріншісі – «Алтын адам» табылған кезде түсірілген сурет. Екіншісі – жаңадан табылған қаңқа сүйектердің рентген сəулесі арқылы шығарылған фотолары. Ғалым оларды зерттей келе сүйек «Алтын адамдікі» екенін нақты дəлелдеді.

– Мені толғандырып отыр-ған жай мынау, сонда осынша-ма жылға дейін ғалым дар «Алтын адамның» сүйе гін мұ рағаттардан іздеп тауып, зерттеу жүргізбеген бе?

– Ол кезде заман басқа болды ғой. Кездейсоқ та-был ған олжаны зерттеудің, анық таудың мүмкіндіктері шектеулі еді. Оның үстіне бір ғалымның зерттеген объектілеріне екінші бір ғалымдар араласпауға ты-рысатын. Міне, осындай түсініктердің салдарынан біз сөз еткен жəдігер де на-зардан тыс қала берген. Тек Тəуелсіздіктің арқасында

ғана істі қайтадан жаң-ғыртып отырмыз.

– С о н ы м е н «Алтын адам ның» сүйегі қазір қо-рық-музейде тұр дейс і здер . Оны келушілерге қалай көр се тесіздер? Осы

ж а й ы н д а айта ке-тсеңіз.

– Қ о -рық-му зей

алғаш аш ыл -ған жылы оның а у м а ғ ы 6 г е к -

тарды құрады. Бес қорған ғана ресми түрде музейдің қа-рауына берілді. 14 жə дігеріміз ғана бол-ды. Ал қазір қорық-

музейдің қорғау аумағы үлкейді. 422,7 гектар. Оған 2 қалашықтың

орны жəне 83 оба кіреді. Нəтижесінде, тарихи жəдігерлердің

саны 3000-нан асты. Барлығына тиянақты зерттеу жұмыстары қажет.

Бұрын Есік өңірінде 1500-дей оба болған екен. Өкінішке қарай, кезінде тарихи орындар қараусыз қалған. Біразының үстіне құрылыстар салынып кеткен.

Енді «Алтын адамның» қаңқа сүйегіне келсек, ол қазір осын-да. Қорық-музейдің қорында сақ таулы тұр. Алайда, біз оны келушілердің барлығына ашып көрсетпейміз. Өйткені баба-мыздың сүйегін жұрт қызық тай-тын жəдігерге айналдыру ұлттық менталитетімізге сай келмейді.

– Сіздің ойыңызша, сүйекті қайтадан жер қойнына тап-сыру қажет қой. Бұл пікірге зиялы қауымның көзқарасы қалай? Егер бəрі бірауыздан қолдаған жағдайда, «Алтын адамды» жерлеу рəсімін қалай өткізу керек деп ойлайсыз?

– Əрине, сүйектің мəңгілік мекені – жер. Туған өлкенің торқалы топырағынан артық қасиетті не бар?! Бұл сүйек «Алтын адамдікі» екені толық анықталды. Оған ешкімнің дауы жоқ. Ендеше осынау өзекті мəселені кешіктірмегеніміз дұрыс деп ойлаймын. Өйткені уақыт өткен сайын сүйек үгітіліп, бүлініп барады. Ал оған дұрыстап мəн бермеу күллі қазаққа сын. Сонымен қатар адамгершілікке де жатпайды. Дініміз де оны дұрыс көрмейді. Сондықтан бабамыздың сүйегін үкіметтік деңгейде, бүкіл ел бо-лып құрметтеп, ақ жауып ару-лап қайтадан жерлесек деймін. Ол рəсімді сол заманның талап-тарын еске түсіре отырып ұйым-дастырсақ тіптен жақсы. Сақ-тардың мəдениеті туралы тарих бел гілі, қазіргі таңда бір кісідей

зерт телді. Біз осы мəселеге бай-ланысты жобаларымызды да-й ындадық. Оны тиісті орын дарға жолдап та қойдық.

Мен жұмыс сапарымен Оңтүстік Кореяда болдым. Ондағы Коинджоу қаласын ара лап көрдім. 1971 жылы Пэк че династиясынан шыққан Мурионг есімді патша-сына ар нал ған бір ғана қорғаннан 4000-ға жуық зат табылғанын ес тідім. Соның негізінде құ-рыл ған Ұлттық музей жəне музейлендірілген қорғандарға қарап қайран қалғаным бар. Кореялықтардың өз тарихы-на деген құрметіне сүйіндім. Болашақта Есік өңірі де тура осындай болып, миллиондаған туристер ағылатын киелі мекен-ге айналатынына кəміл сенемін. Өйткені «Алтын адам» адам-зат тарихында сирек кездесетін құнды жəдігер.

P.S. «Алтын адам» бүкіл-адамзатқа ортақ құндылық. Ю Н Е С К О - н ы ң т і з і м і н д е тұр. Киелі жерлер дегенде де ең алдымен біздің ойымызға мыңжылдық тарихы бар Есік өңірі, ұлтымыздың символына айналған «Алтын адам» еске түседі. Біз сол асыл бабамыздың алтын киімін көкке көтердік. Əспеттедік. Енді оның сүйегін артындағы ұрпақтары ару-лап жерлеуге тиіс. Бұл – біздің мойнымыздағы парыз бен қарыз. Қазақта «Өлі разы болмай, тірі байымайды» деген өсиет бар. «Алтын адамның» киесі де Ұлы даланың рухын асқақтата береді!

�ңгімелескен Болат М�ЖИТ,

журналист

Алматы облысы

Сақ ханзадасының сүйегі қайда сақталған?––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––Жарты ғасырдай бұрын Есік қорғанынан табылған «Алтын адам» – қазақты әлемге әйгілеген құнды жәдігер еді. Құпиясын ішке бүккен кәрі тарих қайта жаңғырды. Сол арқылы Ұлы да-ламызда үлкен �ркениеттің салтанат құрғаны дәлелденді. Ата-бабамызды таныдық. Бойымызды мақтаныш сезімі кернеді. «Алтын адам» – егеменді еліміздің ұлттық символдарының бірі. Оның мүсіні Тәуелсіздік монументінің ұшар басында асқақтап тұр. Алайда сол асыл бабамыздың сүйегі әлі күнге дейін жер-ленген жоқ дегенге сенесіз бе?!...�ткен жылдың күзінде Еңбекшіқазақ ауданында облыстық мәслихат комиссиясының к�шпелі отырысы болды. Сонда осы мәселе қозғалды. Оны с�з еткен – «Есік» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейінің директоры Гүлмира Мұхтарова. Ол «Алтын адамның» сүйегін жер қойнына тапсыратын уақыт жетті деді. Сондай-ақ бұл рәсімді үлкен деңгейде, елдік шара ретінде салтанатпен �ткізу керектігі туралы ұсынысын айт-ты. Мәселенің анық-қанығына жете үңілу мақсатында тарих ғылымдарының кандидаты Гүлмира РАЙЫЛҚЫЗЫМЕН әңгімелестік.––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

12 21 НАУРЫЗ 2018 ЖЫЛRESMI

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКА МИНИСТРЛІГІ

СТАТИСТИКА КОМИТЕТІНІҢ БҰЙРЫҒЫ

2017 жылғы 13 қараша №168 Астана қаласы

Инвестициялар және құрылыс статистикасы бойынша жалпымемлекеттік статистикалық байқаулардың

статистикалық нысандары мен оларды толтыру жөніндегі нұсқаулықтарды бекіту туралы

(Жалғасы. Басы 54-нөмірде)

Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитеті төрағасының 2017 жылғы 13 қарашадағы №168 бұйрығына 4-қосымша

«Инвестициялық қызмет туралы есеп» (коды 161112108, индексі 1-инвест, кезеңділігі жылдық) жалпымемлекеттік

статистикалық байқаудың статистикалық нысанын толтыру жөніндегі нұсқаулық

1. Осы «Инвестициялық қызмет туралы есеп» (коды 161112108, индексі 1-инвест, кезеңділігі жылдық) жалпымемлекеттік статистикалық байқаудың статистикалық нысанын толтыру жөніндегі нұсқаулық «Мемлекеттік статистика туралы» Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 19 наурыздағы Заңының 12-бабы 8-тармақшасына сəйкес əзірленген жəне «Инвестициялық қызмет туралы есеп» (коды 161112108, индексі 1-инвест, кезеңділігі жылдық) жалпымемлекеттік статистикалық байқаудың статистикалық нысанын (бұдан əрі – статистикалық нысан) толтыру тəртібін нақтылайды.

2. Келесі анықтамалар осы статистикалық нысанды толтыру мақсатында қолданылады:

1) банктердің кредиттері – бұл қарыз алушының қаржы қаражатына деген қажеттілігін қанағаттандыру үшін, белгілі мақсатқа банк беретін ақшалай қаражаттар;

2) басқа қарыз қаражаты – шаруашылық жүргізуші субъектіге тиесілі емес, бірақ оның иелігінде уақытша болатын жəне оның өзінікімен бірдей пайдаланы-латын ақша қаражаттары, оларға (банк кредиттерінен басқа) басқа ұйымдардың қарыздары, кəсіпорындардың заңды жəне жеке құрылтайшы тұлғалардың қарыздары, отандық жəне шетелдік банктік емес мекемелермен (микрокредиттік ұйымдар), резидент емес заңды жəне жеке тұлғалармен берілетін қарыздар мен гранттар жатады;

3) бюджеттік инвестициялық жоба – жаңа құрылыс салуға не бар объектілерді қайта құруға бағытталған, белгілі бір уақыт кезеңінде бюджет қаражаты есебінен іске асырылатын жəне аяқталған сипатқа ие іс-шаралар жиынтығы;

4) ғимараттар мен имараттарға күрделі жөндеу – объектінің бастапқы құнын ұлғайтатын тұрғын жəне тұрғын емес ғимараттар мен имараттарды күрделі жөндеу бойынша шығындар;

5) жаңа негізгі құралдарды пайдалануға беру – құрылысы біткен жəне пайдалануға берілген кəсіпорындар, өндірістік жəне өндірістік емес мақсаттағы ғимараттар мен има-раттар, машиналар, жабдықтар, көлік құралдарының барлық түрлерінің құнын қамтиды;

6) жергілікті бюджет қаражаты – өтеулі жəне өтеусіз негізде жергілікті бюджеттен бөлінген қаражат, жергілікті атқарушы органдардың өзара қарыз беру қаражатын қосқанда;

7) жұмысқа жегілетін, өнім беретін жəне асыл тұқымды табынды қалыптастыруға шығындар – жұмысқа жегілетін, өнім беретін жəне асыл тұқымды ересек малды олар-ды жеткізу шығыстарын қоса алғанда сатып алуға кеткен шығындар, сондай-ақ өнім беретін жəне жұмысқа жегілетін мал негізгі табынға қосылатын төлдерін шаруашылықта өсіру бойынша шығындар;

8) компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз етуді жəне дерекқорлардықұруға жəне сатып алуға кеткен шығындар:шаруашылық жүргізетін субъектілердің дерекқорларды жəне бағдарламалық

қамтамасыз етуді құруға жəне сатып алуға кеткен шығындары;бағдарламалық қамтамасыз етуге авторлық құқығын əзірлеу жəне алуға (сатып

алуға) байланысты шығындар;бағдарламалық қамтамасыз етуді əзірлеушілердің оған қызмет көрсету, өрістету,

конфигурациялаумен байланысты шығындары;9) көпжылдық дақылдарды егуге жəне өсіруге кеткен шығындар – бірнеше рет

жəне тоқтауынсыз пайдаланылатын жеміс-жидек көшеттерінің барлық түрлерін, көгалдандыратын жəне сəндік көшеттерді, қорғауға арналған жəне басқа да орман алқаптарын, ботаникалық бақтардың жасанды көшеттерді өсіруге кеткен шығындар;

10) қоршаған ортаны қорғауға бағытталған инвестициялар – қоршаған ортаны қорғауға жəне табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануға бағытталған шығындар:

ақаба суларды тазартуға арналған имараттарды пайдалануға беру жəне қайта құруға арналған іс-шараларға жұмсалған шығындар;

тұрмыстық-коммуналдық, нөсер ағындарын тазартуға арналған имараттарды пайдалануға беру бойынша іс-шараларға жұмсалған шығындар;

жер үсті су көздерінің жағдайын жақсартуға арналған іс-шараларға жұмсалған шығындар;

жер ресурстарын қорғау жөніндегі іс-шаралар өткізуге жұмсалған шығындар;ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды жасау бойынша іс-шараларды өткізуге

жұмсалған шығындар жəне өзге де шығындар;11) құрылысқа салынған инвестициялар – құрылыс жұмыстарының барлық түрлеріне

арналған шығындар; құрылысқа арналған сметаларда көзделген жабдықты монтаждау, монтаждауды талап ететін жəне талап етпейтін жабдықты сатып алуға; құрылысқа арналған сметаға енгізілетін өндірістік құралдар жəне шаруашылық құралын сатып алуға, құрылыспен байланысты өзге де күрделі жұмыстарға шығындар;

12) құрылыс-монтаж жұмыстарына шығындар – тұрғын жəне тұрғын емес ғимараттар мен имараттарды салу, кеңейту, қайта құру, техникалық қайта жарақтандыру жұмыстарына, энергетикалық, технологиялық жəне басқа да жабдықтарды монтаждау жұмыстарына кеткен шығындар;

13) машиналар, жабдықтар, құрал-саймандар – машиналарды, көлік құралдарын, жабдықтарды, компьютерлерді, жиһазды, құрал-саймандарды сатып алуға (соның ішінде лизинг бойынша) кеткен шығындар жəне машиналар мен жабдықтарды күрделі жөндеу бойынша шығындар;

14) меншікті қаражат – кəсіпорындардың, ұйымдардың, халықтың қаражаты;15) негізгі капиталға салынған инвестициялар – инвестордың жаңа құрылысқа,

кеңейтуге, сондай-ақ объектінің бастапқы құнының көбеюіне əкелетін объектілерді қайта құру мен жаңартуға, машина, құрал-жабдықтарды, көлік құралдарын сатып алуға, негізгі табынды, көпжылдық екпелерді қалыптастыруға бағытталған экономикалық, əлеуметтік жəне экологиялық əсерді алу мақсатында қаражаттарды салуы;

16) негізгі капиталға салынған инвестициялар көлеміндегі материалдық емес өзге де шығындар:

объект құрылысымен байланысты (құрылыс үшін жобалық іздестіру жұмыстары, авторлық қадағалау, салынып жатқан объектінің дирекциясын ұстауға шығындар, құрылыс үшін жер учаскесін алу жəне сатып алу кезінде жерге жұмсалған шығындар, құрылыс аумағын дайындау жəне игерумен байланысты басқа шығындар) құрылыс сметаларында көзделген шығындар;

жерді рекультивациялау, көмір шахталары қызметтерінің зардаптарын жою бой-ынша (топырақтың шөгуінен кейін ойпаттарды, көлдерді, батпақтарды жою жəне тағы басқа) жұмыстарына кеткен шығындар.

17) объект құрылысымен байланысты машиналар, жабдықтар, құралдар – объ-ект құрылысымен байланысты құрылыс сметаларында көзделген машиналарды, көлік құралдарын, жабдықты, компьютерлерді, жиһаздар, құрал-сайманды жəне мүкəммалды сатып алу;

18) пайдалы қазбаларды барлау мен бағалауға кеткен шығындар – мұнай кен орны, табиғи газ жəне басқа да пайдалы қазбаларды барлау бойынша жəне барланған кен орындарын бұдан əрі бағалау жұмыстарына кеткен шығындардың жиынтығы;

19) парниктік газдар шығарындыларын төмендетуге инвестициялар – бұл парниктік газдардың шығарындыларының көлемдерін қысқартуға жəне (немесе) парниктік газдарды (атмосфераның табиғи жəне (немесе) антропогенді сипаттағы, жылу инфрақызыл сəулеленуді жұтатын жəне (немесе) оның көзі болып табылатын газ тəріздес құрамдас бөліктері) жұтуды ұлғайтуға, қалдықтардың пайда болу көлемдерін төмендетуге, олардың қайта немесе балама түрде пайдаланылу деңгейін арттыруға жəне көмуге жататын қалдықтар көлемін қысқартуға бағытталған шығындар; құрылысқа жəне қолданысқа жаңа газ тазарту құрылғыларын қолданысқа енгізуге шығындар; шығарындылар көздерін жоюға арналған шығындар жəне басқа да шығындар;

20) резидент еместердің қарыз қаражаттары – шетелдік заңды тұлға жəне жеке тұлғалардың, банктік емес мекемелердің қарыздары есебінен жүзеге асырылатын инвестициялар;

21) республикалық бюджет қаражаты – үкіметтің сыртқы қарыздарын қоса алғанда өтеулі жəне өтеусіз негізде республикалық бюджеттен бөлінген қаражат;

22) табиғат қорғау қызметінің басқа бағыттарына салынған инвестициялар – «жа-сыл экономикаға» бағытталған инвестициялар («жасыл инвестициялар») қоршаған ортаға əсері төмен, экожүйелерді қалпына келтірумен жəне сақтаумен, энергияны шекті пайдаланудың нормативтеріне қол жеткізгенге дейін энерготиімділікті арттыру-мен, табиғи ресурстарды пайдалануды төмендету жəне қалпына келтірумен тауарлар мен қызметтерді өндіру технологиясына салынған шығындар;

23) тұрғын үй құрылысына салынған инвестициялар – жеке жəне көп пəтерлі тұрғын үйлер, жатақханалар, əлеуметтік топтарға арналған тұрғын үй құрылысын салуға жұмсалған шығындар;

24) шетелдік банктер – тіркелген мемлекеттер заңнамасы бойынша банктік опера-циялар жүргізуге құқы бар, Қазақстан Республикасының шегінен тыс құрылған жəне өздері тіркелген мемлекеттік заңнамасы бойынша банктік операцияларды жүзеге асыруға құқығы бар банктер жəне өзге де қаржы институттары;

25) энергияны сақтау технологияларына жəне энергия тиімділігін арттыруға инвестициялар – бұл отын-энергиялық ресурстарын тиімді (ұтымды) пайдалануға бағытталған құқықтық, ұйымдық, ғылыми, өндірістік, техникалық жəне экономикалық шараларды іске асыруға жəне шаруашылық айналымға жаңартылатын энергия көздерін тартуға шығындар.

3. Статистикалық нысанды өзінің орналасқан жері бойынша заңды тұлғалардың құрылымдық жəне оқшауланған бөлімшелері, егер оларға заңды тұлғалардың статистикалық нысанды тапсыру бойынша өкілеттіктерді берген болса тапсырады. Егер құрылымдық жəне оқшауланған бөлімшелерде осындай уəкілеттіктер болмаған жағдайда статистикалық нысаны өзінің құрылымдық жəне оқшауланған бөлімшелері бөлінісінде, сондай-ақ, осы бөлімшелерді қоспағанда заңды тұлғалар бойынша олардың орналасқан жерін көрсете отырып ұсынады.

Екі жəне одан да көп облыс аумағында инвестициялауды жүзеге асыратын заңды тұлғалар статистикалық нысанды жеке бланкіде жеке статистикалық нысанға əрбір аумақ бойынша ақпаратты бөлек көрсете отырып, тапсырады, яғни деректер инвестициялардың салынған орны бойынша көрсетіледі.

4. Респонденттің есепті кезеңде қызметі болмаған жағдайда, респондент есепті кезең мерзімінің аяқталатын күнінен кешіктірмей статистикалық нысандар ор-нына, қызметінің болмау себептерін жəне осы қызметтің жүзеге асырылмайтын мерзімдерін көрсете отырып, қызметінің болмауы туралы хабарламаны Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде №6459 болып тіркелген, Қазақстан Республикасы Статистика агенттігі төрағасының 2010 жылғы 9 шілдедегі № 173 бұйрығымен бекітілген Респонденттердің алғашқы статистикалық деректерді ұсыну қағидаларына 1-қосымшаға сəйкес ұсынуға құқылы.

Мемлекеттік мекемелер өздері жүргізген шығындарды бюджеттік инвестициялық жобаларды іске асыру шеңберінде көрсетеді.

5. Статистикалық нысанда шығындар есептеу əдісі бойынша яғни қаражаттың нақты түсуіне қарамастан жəне қосалқы құн салығынсыз оларды жүзеге асыру сəтінде қолданыста болған нақты бағаларда көрсетіледі.

Негізгі капиталға салынған инвестицияларға құрал-жабдықтар, ғимараттар, тұрғын үй қоры объектілеріндегі пəтерлер жəне бұрын басқа ұйымдардың негізгі қорларында (қаражаттарында) болған имараттарды (бұрын қолданыста болған негізгі қаражаттар), кəсіпорындар мен ұйымдардың ағымдағы шығыстары жəне мемлекеттік бюджеттен мемлекеттік мекемелерді ұстауға бөлінетін шығыстар жатпайды.

Статистикалық нысанды толтыру үшін Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2007 жылғы 23 мамырдағы №185 бұйрығымен бекітілген (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 4771 болып тіркелген) Бухгалтерлік есеп шот-тары типтік жоспарының «Ұзақ мерзімді активтер» бөлімінің деректері пайдаланылады. Бұл ретте 2910 «Берілген ұзақ мерзімді аванстар», 2920 «Алдағы кезеңдегі шығыстар», 2930 «Аяқталмаған құрылыс» шоттарының көрсеткіштері кəсіпорынның есептік саяса-тына сəйкес қалыптастырылады, яғни кəсіпорын оның шығыстары инвестицияларға жататындығын, не жатпайтындығын өзі анықтайды.

Ғимараттар мен имараттарды, машиналарды, жабдықтарды күрделі жөндеуге кет-кен шығындар, бұл шығындар жөндеу объектісінің бастапқы құнын өсірген жағдайда ғана көрсетіледі.

6. Осы статистикалық нысанды ұсыну қағаз жеткізгіште немесе электрондық түрде жүзеге асырылады. Статистикалық нысанды электрондық түрде толтыру Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің интернет-ре-сурсында (www.stat.gov.kz) орналастырылған «Деректерді оn-line режимде жинау» ақпараттық жүйесі арқылы жүзеге асырылады.

7. 2-бөлімде2.1.1-2.1.3 жолдар бойынша тұрғын жəне тұрғын емес ғимараттар мен имараттарды

салу, кеңейту, қайта құру жəне техникалық қайта жарақтандыру құрылыс жұмыстарына; энергетикалық, технологиялық жəне басқа да жабдықтарды монтаждау жұмыстарына кеткен шығындар көрсетіледі;

2.3.1 жол бойынша жеке пайдаланатын көлік құралдарын қоспағанда (жеңіл, жүк таситын, темір жол, əуедегі жəне су көлігі) көлік құралдарын сатып алуға шығындар көрсетіледі;

2.3.2 жол бойынша – ақпаратты сақтау, жіберу жəне өзгертуге арналған ақпараттық, компьютерлік жəне телекоммуникациялық жабдықты сатып алуға шығындар. Жабдықтың осы түріне есептеу техникасы жəне ұйымдық техника құралдары; радио байланыс, радио хабар тарату жəне теледидар құралдары; ақпаратық-коммуникациялық инфрақұрылымға жататын жабдық жатады.

Компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз етуді жəне дерекқорларды құруға жəне сатып алуға шығындарды көрсеткен кезде жеке тұтыну үшін бағдарламалық қамтамасыз етуді құруға жəне сатып алуға шығындары ескеріледі Қысқа мерзімде қолдануға лицензиясы бар дайын компьютерлік бағдарламалық қамтамасыз етуді сатып алуға кеткен шығындар, яғни бағдарламаның даналарын тек оны пайдалануға құқығын сатып алумен күрделі сипаттағы шығындар болып қарастырылмайды, өйткені материалдық емес актив құруға əкелмейді жəне инвестициялық салым бо-лып табылмайды.

3-бөлімде 2-жолдың деректері 1-жолдан бөлініп көрсетіледі.3, 4-бөлімдерде негізгі капиталға салынған инвестициялар, құрылысқа салынған

инвестициялар жəне негізгі құралдарды пайдалануға беру өздері экономикалық қызмет түрлерінің жалпы жіктеуішіне сəйкес бағытталған экономикалық қызмет түрлері бойын-ша бөлінеді. Осы ақпарат бөлімдердің бос жолдарында көрсетіледі.

4-бөлімнің 2-бағанының деректері 3-бөлімнің 1-бағанынан бөлініп көрсетіледі.5-бөлімде жаңартылатын энергия көздеріне салынған инвестициялар - бұл

табиғи жаратылыс процестер есебінен үздіксіз жаңартылатын энергияны көздері: күн сəулесінің энергиясы, жел энергиясы, қуаты отыз бес мегаватқа дейінгі қондырғыларға арналған гидродинамикалық су энергиясы; геотермальдық энергия: топырақтың, жер асты суларының, өзендердің, су айдындарының жылуы, сондай-ақ бастапқы энергия ресурстарының антропогендік көздері: биомасса, биогаз жəне электр жəне (немесе) жылу энергиясын өндіру үшін пайдаланылатын органикалық қалдықтардан алынатын энергияны алуға шығындарды қамтиды.

8. Ескертпе: Х – аталған позиция толтыруға жатпайды.

9. Арифметикалық-логикалық бақылау.1) 2-бөлім «Негізгі капиталға салынған инвестициялар көлемі»:1-баған=2-5, 7-бағандардың ∑ əрбір жол үшін;1-жол=2, 3-жолдардың ∑ əрбір баған үшін;2-жол=2.1-2.7-жолдардың ∑ əрбір баған үшін;2.1-жол=2.1.1-2.1.3-жолдардың ∑ əрбір баған үшін;2.3-жолдағы деректер≥2.3.1, 2.3.2-жолдарының ∑ əрбір баған үшін;3-жол=3.1-3.3-жолдардың ∑ əрбір баған үшін;2) 3-бөлім «Пайдалану бағыттары бойынша негізгі капиталға салынған инвести-

циялар көлемі»:1-баған=2-5, 7-бағандардың ∑ əрбір жол үшін;1-жол=пайдалану бағыттары бойынша толтырылған жолдар ∑ əрбір баған үшін;«68.10.0» қызмет түрі бойынша деректер≥2-жолынан;1-жол≥ 2-жолдан əрбір баған үшін.3) 4-бөлім «Пайдалану бағыттары бойынша жаңа негізгі құралдарды пайдалануға

беру жəне құрылысқа салынған инвестициялар»:1-жол=пайдалану бағыттары бойынша толтырылған жолдар ∑ əрбір баған үшін;2-баған=3-6-бағандар ∑ əрбір жол үшін;6-баған ≥ 7-бағанға əр бір жол үшін.4) 5-бөлім «Қоршаған ортаны қорғауға бағытталған инвестициялар көлемі»:1-баған=2-5, 7-бағандардың ∑ əрбір жол үшін;1-жол=1.1-1.9-жолдардың ∑ əрбір баған үшін;1.9-жол=1.9.1-1.9.3-жолдардың ∑ əрбір баған үшін;5) Бөлімдер арасындағы бақылау:2-бөлімнің 1-жолының деректері əр баған үшін 3-бөлімнің 1-жолының деректерімен

бірдей болуы тиіс;4-бөлімнің 3-бағаны 1-жолы=2-бөлімнің 1-баған 2.1-жолына;4-бөлімнің 4-бағаны 1-жолы=2-бөлімнің 1-баған 2.2-жолына;4-бөлімнің 5-бағаны 1-жолы 2-бөлімнің 1-бағаны 2.3-жолынан;4-бөлімнің 6-бағаны 1-жолы 2-бөлімнің 1-бағаны 1-жолынан;4-бөлімнің 7-бағаны 1-жолы 2-бөлімнен 1-бағаны 1-жолынан;4-бөлімнің 8-бағаны 1-жолы 2-бөлімнің 1-бағаны 1-жолынан.5-бөлімнің 1-жолының деректері≤2-бөлімнің 1-жолына тиісті бағандар бойынша.2, 3, 5-бөлімдерінде:5-баған деректері≥6-бағаннан əрбір жол үшін;7-баған деректері≥8-бағаннан əрбір жол үшін.

Мемлекеттік статистика органдары Қазақстан Республикасы Ұлттыққұпиялығына кепілдік береді экономика министрлігі СтатистикаКонфиденциальность гарантируется комитеті төрағасының органами государственной статистики 2017 жылғы 13 қарашадағы №168 бұйрығына 5-қосымша

Жалпымемлекеттік статистикалық Приложение 5 к приказубайқаудың статистикалық нысаны Председателя Комитета по статистике Статистическая форма Министерства национальной экономикиобщегосударственного Республики Казахстанстатистического наблюдения от 13 ноября 2017 года №168

Аумақтық статистика органына ұсыныладыПредставляется территориальному органу статистики

Статистикалық нысанды толтыруға жұмсалған уақыт, сағатпен (қажеттiсiн қоршаңыз)

Время, затраченное на заполнение статистической формы, в часах (нужное обвести)

1 сағатқа дейiн

до 1 часа1-2 2-4 4-8 8-40

40 сағаттан артық

более 40 часов

Статистикалық нысан www.stat.gov.kz интернет-ресурсына орналастырылған Статистическая форма размещена на интернет-ресурсе www.stat.gov.kz

Мемлекеттік статистиканың тиісті органдарына анық емес бастапқы статис-тикалық деректерді ұсыну жəне бастапқы статистикалық деректерді белгіленген мер зімде ұсынбау «Əкімшілік құқық бұзушылық туралы» Қазақстан Республикасы Кодексі нің 497-бабында көзделген əкімшілік құқық бұзушылықтар болып та-быладыПредставление недостоверных и непредставление первичных статистических данных в соответствующие органы государственной статистики в установленный срок являют-ся административными правонарушениями, предусмотренными статьей 497 Кодекса Республики Казахстан «Об административных правонарушениях»

Статистикалық нысан коды 161101113Код статистической формы 161101113

Жеке құрылыс салушылардың объектілерді пайдалануға беруі туралы есеп Отчет о вводе в эксплуатацию объектов индивидуальными застройщиками

1-ИС

Айлық Есепті кезең ай жылМесячная Отчетный период месяц год

Сəулет, қала құрылысы жəне құрылыс істері жөніндегі жергілікті атқарушы ор-гандар (облыстық, аудандық жəне қалалық əкімшіліктер), сондай-ақ пайдалануға берілген объектілері бойынша шаруа немесе фермер қожалықтары ұсынадыПредставляют местные исполнительные органы (областные, районные и городские администрации) по делам архитектуры, градостроительства и строительства, а так-же крестьянские или фермерские хозяйства по вводимым в эксплуатацию объектам

Ұсыну мерзімі – есепті кезеңнен кейінгі 2-күнге (қоса алғанда) дейінСрок представления – до 2 числа (включительно) после отчетного периода

БСН кодыкод БИН

ЖСН кодыкод ИИН

1. Пайдалануға берілген объект туралы жалпы мəліметтерді көрсетіңіз Укажите общие сведения о введенном в эксплуатацию объекте

1.1 Есептің реттік нөмірі Порядковый номер отчета

1.1.1 Құрылыс салушы туралы мəліметтер, тиісті ұяшыққа «√» белгісін қойыңыз Сведения о застройщике, поставьте отметку «√» в соответствующей ячейке

1.1.1.1 Жеке тұлғалар Физические лица

1.1.1.2 Шаруа немесе фермер қожалықтары Крестьянские или фермерские хозяйства

1.1.1.3 Дара кəсіпкерлер Индивидуальные предприниматели

1.2 Объект түрінің атауы1

Наименование вида объекта1

1.3 Объектінің орналасқан жері (облыс, қала, аудан, ауылдық округ, елді мекен) Местонахождение объекта (область, город, район, сельский округ, населенный пункт)

1.4 «Объектілер жəне қуаттар түрлерінің тізбесіне» сəйкес объект түрінің коды (статистикалық нысанды қағаз жеткізгіште тапсыру кезінде статистика органының қызметкері толтырады) Код вида объекта согласно «Перечню видов объектов и мощностей» (заполняется работником органа статистики при сдаче статистической формы на бумажном носителе)

1.5 Əкімшілік-аумақтық объектілер жіктеуішіне сəйкес объектінің орналасқан жерінің коды (статистикалық нысанды қағаз жеткізгіште тапсыру кезінде статистика органының қызметкері толтырады) Код местонахождения объекта согласно Классификатору административно-территориальных объектов (заполняется работником органа статистики при сдаче статистической формы на бумажном носителе)

1.6 Экономикалық қызмет түрлерінің номенклатурасына сəйкес объектінің қызмет түрінің коды (статистикалық нысанды қағаз жеткізгіште тапсыру кезінде статистика органының қызметкері толтырады) Код вида деятельности объекта согласно Номенклатуре видов экономической деятельности (заполняется работником органа статистики при сдаче статистической формы на бумажном носителе) 1.7 Объекті (-лер) саны2 Количество объекта (-ов)2

Ескертпе: Примечание:1Мұнда жəне бұдан əрі Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі

Статистика комитетінің интернет-ресурсында «www.stat.gov.kz//Респонденттерге//Статистикалық нысандар//Айлық//1-ИС» сілтемесі бойынша орналасқан «Объектілер жəне қуаттар түрлерінің тізіміне» сəйкес толтырылады

1Здесь и далее заполняется согласно «Перечню видов объектов и мощностей», размещенному на интернет-ресурсе Комитета по статистике Министерства националь-ной экономики Республики Казахстан по ссылке «www.stat.gov.kz//Для респондентов// Статистические формы// Месячные формы//1-ИС»

2Есепті айда барлық көрсеткіштер бойынша бірдей бірнеше объектілер пайдалануға берілген жағдайда олардың жиынтық саны көрсетіледі

2В случае ввода в эксплуатацию в отчетном месяце одновременно нескольких идентичных по всем показателям объектов, указывается суммарное количество

2. Құрылыстың басым сипатын «√» белгісімен көрсетіңіз Отметьте знаком «√» преобладающий характер строительства

2.1 Жаңа құрылыс 2.3 Кеңейту Новое строительство Расширение

2.2 Қайта жаңарту 2.4 Техникамен қайта жарақтандыру Реконструкция Техническое перевооружение

3. Жаңа ғимараттар санын көрсетіңіз Укажите количество новых зданий

4. Жаңа тұрғын немесе тұрғын емес ғимараттарды жаңа тұрғын ғимараттағы кіріктіре - жапсарластыра салынған ғимараттарды немесе қолданыстағы ғимарат-қа жапсаржай (қондырма) салынған үй-жай пайдалануға берілген жағдайда мы-наларды көрсетіңіз: При вводе в эксплуатацию нового жилого или нежилого здания, встроенно-пристро-енного помещения в новом жилом здании или пристройки (надстройки) к существу-ющему зданию укажите:

4.1 Жалпы құрылыс көлемі, текше метр Общий строительный объем, куб. метров3

4.2 Ғимараттың жалпы алаңы, шаршы метр Общая площадь здания, кв. метров3

5. Тұрғын үй пайдалануға берілген жағдайда пəтерлер туралы мəліметтерді көрсетіңіз: При вводе в эксплуатацию жилого дома укажите сведения о квартирах:

5.1 Пəтерлер саны, бірлік Количество квартир, единиц

5.2 Пəтерлердің жалпы алаңы, шаршы метр Общая площадь квартир, кв. метров

6. Өзге де тұрғын ғимарат пайдалануға берілген жағдайда тұрғын жəне қосалқы үй-жайлардың жалпы алаңын көрсетіңіз, шаршы метр При вводе в эксплуатацию прочего жилого здания укажите общую площадь жилых и подсобных помещений, кв. метров

7. Өзге де тұрғын ғимарат, тұрғын емес ғимарат, тұрғын емес мақсаттағы кіріктіре-жапсарластыра салынған үй-жайлар немесе имараттар пайдалануға берілген жағдайда, мыналарды көрсетіңіз: При вводе в эксплуатацию прочего жилого здания, нежилого здания, встроенно-пристроенного помещения нежилого назначения или сооружения укажите:

7.1 «Объектілер жəне қуаттар түрлерінің тізбесіне» сəйкес өлшем бірлігін Единицу измерения согласно «Перечню видов объектов и мощностей»

7.2 Пайдалануға берілген қуатты Введеную мощность

Ескертпе:Примечание:3 Здесь и далее – куб. метр – кубический метр, кв. метр – квадратный метр

8. Объект құрылысының нақты құнын көрсетіңіз, мың теңгеде Укажите фактическую стоимость строительства объекта, в тысячах тенге

8.1 Ондағы жабдықтардың құны Из неё стоимость оборудования

Атауы МекенжайыНаименование______________________ Адрес __________________________________________________________________ _______________________________

Телефоны Телефон ___________________________

Электрондық пошта мекенжайы (респонденттің) Адрес электронной почты (респондента) _______________________________

Алғашқы статистикалық деректерді таратуға келісеміз4

Согласны на распространение первичных статистических данных4 Алғашқы статистикалық деректерді таратуға келіспейміз4

Не согласны на распространение первичных статистических данных4

ОрындаушыИсполнитель ____________________________________________ _________________ тегі, аты жəне əкесінің аты (бар болған жағдайда) қолы, телефоны фамилия, имя и отчество (при его наличии) подпись, телефон

Бас бухгалтерГлавный бухгалтер ____________________________________________ ____________ тегі, аты жəне əкесінің аты (бар болған жағдайда) қолы фамилия, имя и отчество (при его наличии) подпись

Басшы немесе оның міндетін атқарушы тұлғаРуководитель или лицо, исполняющее его обязанности _________________________________________________ ________________________ тегі, аты жəне əкесінің аты (бар болған жағдайда) қолы фамилия, имя и отчество (при его наличии) подпись

Мөрдің орны (бар болған жағдайда) Место для печати (при наличии)

Ескертпе:Примечание:4Аталған тармақ «Мемлекеттік статистика туралы» Қазақстан Республикасы

Заңының 8-бабының 5-тармағына сəйкес толтырылады 4Данный пункт заполняется согласно пункту 5 статьи 8 Закона Республики Казахстан

«О государственной статистике»

Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитеті төрағасының 2017 жылғы 13 қарашадағы №168 бұйрығына 6-қосымша

«Жеке құрылыс салушылардың объектілерді пайдалануға беруі туралы есеп» (коды 161101113, индекс 1-ИС, кезеңділігі айлық) жалпымемлекеттік

статистикалық байқаудың статистикалық нысанын толтыру жөніндегі нұсқаулық

1. Осы «Жеке құрылыс салушылардың объектілерді пайдалануға беруі туралы есеп» (коды 161101113, индекс 1-ИС, кезеңділігі айлық) жалпымемлекеттік статистикалық байқаудың статистикалық нысанын толтыру жөніндегі нұсқаулық «Мемлекеттік ста-тистика туралы» Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 19 наурыздағы Заңының 12-бабы 8) тармақшасына сəйкес əзірленген жəне «Жеке құрылыс салушылардың объектілерді пайдалануға беруі туралы есеп» (коды 161101113, индекс 1-ИС, кезеңділігі айлық) жалпымемлекеттік статистикалық байқаудың статистикалық нысанын (бұдан əрі – статистикалық нысан) толтыру тəртібін нақтылайды.

2. Келесі анықтамалар осы статистикалық нысанды толтыру мақсатында қолданылады:1) ғимараттың жалпы құрылыс көлемі – ол плюс, минус 0,00 (жерүсті бөлігі) белгісінен

жоғары жəне осы белгіден төмен (жерасты бөлігі) құрылыс көлемінің жиынтығы. 2) жапсаржай (қондырма) – өндірістік ғимараттар мен үй-жайлардан өртке қарсы

кедергілермен бөлініп тұратын, əкімшілік жəне тұрмыстық үй-жайларды орналастыруға арналған ғимарат бөлігі;

3) жаңа құрылыс – пайдалануға берілгеннен кейін дербес баланста болатын, жаңадан салынатын кəсіпорындардың, ғимараттар мен имараттардың, сондай-ақ фили-алдар мен жекелеген өндірістердің негізгі, қосалқы жəне қызмет көрсету мақсатындағы нысандар кешенін салу;

4) жеке құрылыс салушылар – жеке қосалқы шаруашылық жүргізу үшін шаруашылық құрылыстарымен тұрғын немесе тұрғын емес құрылысқа белгіленген тəртіпте жəне осы құрылысты не өз күшімен, не басқа адамдарды немесе құрылыс ұйымдарын тартумен жүзеге асыратын азаматтар;

5) имарат – табиғи немесе жасанды кеңістік шекаралары бар жəне өндірістік процестерді орындауға, материалдық құндылықтарды орналастыру жəне сақтау неме-се адамдарды, жүктерді уақытша орналастыруға (жылжытуға), сондай-ақ жабдықтарды немесе коммуникацияларды орналастыруға (төсеуге, жүргізуге) арналған жасанды ауқымды, тегістікті немесе желілік (жерүсті, су беті жəне (немесе) жерасты, суасты) нысан;

6) қайта жаңарту – ғимараттың, имараттың жұмыс істеуін жақсарту үшін оны қайта құру немесе жұмыс істеп тұрған кəсіпорындарда (стансаларда) өндіріс көлемін артты-руды қарастыратын іс-шаралар кешені;

7) кеңейту – жұмыс істеп тұрған кəсіпорындағы (имараттағы) қосымша өндіріс құрылысы, сондай-ақ қосымша немесе жаңа өндірістік қуаттар құру мақсатында жұмыс істеп тұрған немесе оған жанасатын алаңдарда жаңа құрылыс жəне қолданыстағы жекелеген цехтар мен негізгі, қосалқы жəне қызмет көрсету мақсатындағы объектілерді кеңейту;

8) құрылыс объектісі – құрылысына (қайта құрылуына, кеңейтілуіне) дербес объектілік смета құрастырылатын, оған тиесілі барлық жабдықтары, мүкəммалдары, құралдары, галереялары, эстакадалары, ішкі инженерлік желілері жəне коммуникаци-ялары бар жеке ғимарат немесе имарат;

9) пəтердің жалпы алаңы – пəтердің лоджиялар, балкондар, дəліздер, қолайлы ашық алаңдары ескерілген тұрғын жəне қосалқы үй-жайлардың жиынтық алаңы;

10) тұрғын үйлердегі кіріктіре-жапсарластыра салынған үй-жайлар – өзге (тұрғын емес) функционалдық бағытта пайдаланылатын үй-жайлар (кеңселер, дүкендер, дəмханалар, шаштараздар);

11) тұрғын ғимарат – негізінен, тұрғын үй-жайлардан, сондай-ақ тұрғын емес үй-жайлардан жəне ортақ мүлік болып табылатын өзге де бөліктерден тұратын құрылыс;

12) тұрғын емес ғимараттар – адамдардың тұрақты тұруынан басқа, өзге мақсаттарда пайдаланылатын ғимарат (əкімшілік ғимараттар, банк ғимараттары, театрлар, спорттық кешендер, мейрамханалар, барлар, асханалар, ауруханалар, емханалар, санаторийлер, мектептер, бала-бақшалар, зауыт цехтары, наубайханалар, типографиялар, шаштараз-дар, шіркеулер, мешіттер, моншалар, автогараждар жəне басқалар);

13) тұрғын үйдің (тұрғын ғимарат) жалпы алаңы – барлық үй-жайлардың пайдалы алаңдары мен барлық тұрғын емес үй-жайлардың алаңдарының, сондай-ақ, жалпы мүлік болып табылатын тұрғын үй бөлшектері алаңының қосындысы.

3. Статистикалық нысанды толтыру үшін Объектіні пайдалануға қабылдау туралы мемлекеттік комиссия актісі негіздеме болып табылады. Статистикалық нысанмен бірге объектілер пайдалануға берілген жағдайда «Қазақстан Республикасындағы сəулет, қала құрылысы жəне құрылыс қызметі туралы» Қазақстан Республикасы 2001 жылғы 16 шілдедегі Заңының 73-бабына сəйкес ресімделген, салынған объектіні пайдалануға қабылдау туралы мемлекеттік қабылдау комиссиясы актісінің жəне меншік иесінің салынған объектіні пайдалануға өз бетінше қабылдау актісінің көшірмесі беріледі.

Статистикалық нысанда жеке құрылыс салушылар, сондай-ақ фермер немесе шаруа қожалықтары салған объектілер бойынша мəліметтер көрсетіледі.

Есепке:1) баспана ретінде уақытша ыңғайластырылған үй-жайларды;2) үйдің тозған жеке бөліктері мен құрылымдарына ауыстыру жүргізілген, ғимараттың

күрделі қабырғасын қайта тұрғызудан басқа, күрделі жөнделген үйлерді;3) ауыл шаруашылығы жəне басқа да ұйымдар тұрғызған жəне олардың негізгі

құралдары болып саналатын тұрғын үйлерді;4) қоныс аударғандарды қоса алғанда, азаматтардың меншігіне беру немесе

сату үшін ұйымдардың тұрғызған тұрғын үйлерін іске қосу туралы деректер кірмейді.Тұрғын ғимараттарға жеке жəне көппəтерлі тұрғын үйлер, мамандандырылған үйлер

немесе əлеуметтік топтарға арналған тұрғын ғимараттар (жатақханалар, жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған мектеп-интернаттар, балалар үйлері, қарттар мен мүгедектерге арналған интернат үйлері, тұрғылықты мекенжайы жоқ адамдарды бейімдеу орталықтары), сондай-ақ адамдардың тұрақты тұруына жарамды өзге де күрделі ғимараттар мен құрылыстар жатады.

Тұрғын үй-жайларға жатын бөлмелері, қонақүйлер, балалар бөлмелері, үй бөлмесі, кітапханалар, асханалар, ойын бөлмелері жатады.

Тұрғын емес үй-жайларға ішкі қосалқы үй-жайлар: асүйлер, қуыс-асүйлер немесе асүй асханасындағы асүй аймағы, дəліздер, кіреберіс холлдар, санитарлық-гигиеналық бөлмелер (ванналар, себезгі, дəретхана, аралас санитарлық торап, сауна), гардероб, жылу генераторларына арналған үй-жайлар жатады.

Əрбір объектіге жеке-жеке бланк толтырылады. Есепті айда барлық көрсеткіштер бойынша (тұрғын үйдің түрі, орналасқан орны, типі) бірдей бірнеше объектілер пайдалануға берілген жағдайда, респондент тиісті жолда олардың санын көрсетіп, барлық объектілерге бір бланк толтырады. Есептің көрсеткіштері (ғимараттар саны, көлемі, ауданы, нақты құны жəне тағы басқалар) барлық объектілер бойынша жиынтықталып келтіріледі.

4. Объект түрінің кодын статистика органының қызметкері Объектілер жəне қуаттар түрлерінің тізіміне сəйкес көрсетеді. Пайдалануға берілген объектілердің қуатын респон-дент осы тізімде қарастырылған өлшем бірліктерімен көрсетеді (екі ондық белгілермен).

Объект түрінің орналасқан орнының кодын статистика органының қызметкері Əкімшілік-аумақтық объектілер жіктеуішіне сəйкес көрсетеді.

5. Саяжайларды тұрақты тұруға пайдалануға берілген жағдайда, оларды жеке тұрғын үйлер ретінде есепке алынады.

Тұрғын үйлер тұрғын емес мақсатымен кіріктіре-жапсарластыра салынған үй-жайларымен пайдалануға берілген жағдайда, үйдің тұрғын бөлігіне жеке бланк, яғни кіріктіре-жапсарластыра салынған үй-жайларды қоспай, жəне мақсатына қарай əрбір кіріктіре-жапсарластыра салынған үй-жайға жеке бланк толтырылады.

Тұрғын емес ғимаратты басқа мақсаттағы ғимараттан қайта жаңарту немесе қайта құрудан кейін пайдалануға беру кезінде 2, 3, 4, 6-бөлімдер деректері толтырылмайды. Тұрғын ғимаратты басқа мақсаттағы ғимараттан қайта жаңарту немесе қайта құрудан кейін пайдалануға беру кезінде ғимараттар саны мен жалпы құрылыс көлемінен басқа, есептің барлық көрсеткіштері толтырылады.

Қуаттар мен объектілерді іске қосу бойынша қираған ғимараттар мен имараттар-ды қалпына келтіру кезінде, бұрынырақ ақаулық тізімдеме негізінде істен шығарылған жəне пайдалануға алынған объектілер көрсетіледі. Объектілер секциялап пайдалануға берілген жағдайда ғимараттардың саны объекті құрылысы толық аяқталып, пайдалануға тұтас берілгеннен соң ғана қойылады.

Жаңа тұрғын үйдегі жапсарлас салынған үй-жай, жапсарлас кіріктірме үй-жайлар пайдалануға берілген жағдайда, жаңа ғимараттардың саны туралы деректер толтырылмайды.

Егер ғимараттар бір-біріне ортақ бір қабырғамен жалғанатын болса, бірақ олардың əрқайсысы дербес құрылыстық тұтастықты көрсететін болса, онда олар жеке ғимараттар болып саналады жəне тиісті түрде есепке алынады.

8-бөлімде жеке құрылыс салушылар, сондай-ақ фермерлік (шаруа) қожалықтар пайдалануға берген объектілердің нақты құны көрсетіледі.

Бұл ретте, кəсіпкерлік қызмет отбасылық кəсіпкерлік түрінде немесе жеке кəсіпкерлікті жүзеге асыруға негізделген нысанда жүзеге асырылатын фермерлік (шаруа) қожалықтары 8 жəне 8.1-бөлімдерінде пайдалануға берілген ғимараттар мен имараттардың нақты құнын жəне олардың ауылшаруашылық техникасын, жабдықтарды сатып алуы көрсетіледі.

6. Осы статистикалық нысанды ұсыну қағаз жеткізгіште немесе электрондық түрде жүзеге асырылады. Статистикалық нысанды электрондық түрде толтыру Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің интернет-ре-сурсында (www.stat.gov.kz) орналастырылған «Деректерді оn-line режимде жинау» ақпараттық жүйесі арқылы жүзеге асырылады.

7. Арифметикалық-логикалық бақылау:Егер 3-жол толтырылған болса, онда 4.1 жəне 4.2-жолдар толтырылады.Егер 5.1-жол толтырылған болса, онда 5.2-жол толтырылады.6-жол жатақханалар, жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған

балаларға арналған мектеп-интернаттар, балалар үйлері, қарттар мен мүгедектерге арналған интернат-үйлер, белгілі тұрғылықты жері жоқ адамдарды бейімдеу орталықтары жəне өзге де тұрғын ғимараттар (тұрғын үйлерден басқа) пайдалануға берілген жағдайда толтырылады.

Тұрғын үйлерді пайдалануға берген жағдайда 7-жол толтырылмайды.

Мемлекеттік статистика органдары Қазақстан Республикасы Ұлттыққұпиялығына кепілдік береді экономика министрлігі СтатистикаКонфиденциальность гарантируется комитеті төрағасының органами государственной статистики 2017 жылғы 13 қарашадағы №168 бұйрығына 7-қосымша

Жалпымемлекеттік статистикалық Приложение 7 к приказубайқаудың статистикалық нысаны Председателя Комитета по статистике Статистическая форма Министерства национальной экономикиобщегосударственного Республики Казахстанстатистического наблюдения от 13 ноября 2017 года №168

Аумақтық статистика органына ұсыныладыПредставляется территориальному органу статистики

Статистикалық нысанды толтыруға жұмсалған уақыт, сағатпен (қажеттiсiн қоршаңыз)

Время, затраченное на заполнение статистической формы, в часах (нужное обвести)

1 сағатқа дейiн

до 1 часа1-2 2-4 4-8 8-40

40 сағаттан артық

более 40 часов

Статистикалық нысан www.stat.gov.kz интернет-ресурсына орналастырылған Статистическая форма размещена на интернет-ресурсе www.stat.gov.kz

Мемлекеттік статистиканың тиісті органдарына анық емес бастапқы статисти калық деректерді ұсыну жəне бастапқы статистикалық деректерді белгіленген мерзімде ұсынбау «Əкімшілік құқық бұзушылық туралы» Қазақстан Республикасы Кодексінің 497-бабында көзделген əкімшілік құқық бұзушылықтар болып табыладыПредставление недостоверных и непредставление первичных статистических данных в соответствующие органы государственной статистики в установленный срок являют-ся административными правонарушениями, предусмотренными статьей 497 Кодекса Республики Казахстан «Об административных правонарушениях»

Статистикалық нысан коды 161112113Код статистической формы 161112113

Жеке құрылыс салушылардың объектілерді пайдалануға беруі туралы есеп Отчет о вводе в эксплуатацию объектов индивидуальными застройщиками

1-ИС

Жылдық Есепті кезең жылГодовая Отчетный период год

Сəулет, қала құрылысы жəне құрылыс істері жөніндегі жергілікті атқарушы ор-гандар (облыстық, аудандық жəне қалалық əкімшіліктер), сондай-ақ пайдалануға берілген объектілері бойынша шаруа немесе фермер қожалықтары ұсынадыПредставляют местные исполнительные органы (областные, районные и городские администрации) по делам архитектуры, градостроительства и строительства, а так-же крестьянские или фермерские хозяйства по вводимым в эксплуатацию объектам

Ұсыну мерзімі – есепті кезеңнен кейінгі 1 наурызға (қоса алғанда) дейінСрок представления – до 1 марта (включительно) после отчетного периода

БСН кодыкод БИН

ЖСН кодыкод ИИН

1. Пайдалануға берілген объект туралы жалпы мəліметтерді көрсетіңіз Укажите общие сведения о введенном в эксплуатацию объекте

1.1 Есептің реттік нөмірі Порядковый номер отчета 1.1.1 Құрылыс салушы туралы мəліметтер, тиісті ұяшыққа «√» белгісін қойыңыз Сведения о застройщике, поставьте отметку «√» в соответствующей ячейке1.1.1.1 Жеке тұлғалар 1.1.1.2 Шаруа немесе фермер қожалықтары Физические лица Крестьянские или фермерские хозяйства

1.1.1.3 Дара кəсіпкерлер Индивидуальные предприниматели

1.2 Объект түрінің атауы1

Наименование вида объекта1

1.3 Объектінің орналасқан жері (облыс, қала, аудан, ауылдық округ, елді мекен) Местонахождение объекта (область, город, район, сельский округ, населенный пункт)

1.4 «Объектілер жəне қуаттар түрлерінің тізбесіне» сəйкес объект түрінің коды (статистикалық нысанды қағаз жеткізгіште тапсыру кезінде статистика органының қызметкері толтырады) Код вида объекта согласно «Перечню видов объектов и мощностей» (заполняется работником органа статистики при сдаче статистической формы на бумажном носителе)

1.5 Əкімшілік-аумақтық объектілер жіктеуішіне сəйкес объектінің орналасқан жерінің коды (статистикалық нысанды қағаз жеткізгіште тапсыру кезінде статистика органының қызметкері толтырады) Код местонахождения объекта согласно Классификатору административно-территориальных объектов (заполняется работником органа статистики при сдаче статистической формы на бумажном носителе)

1.6 Экономикалық қызмет түрлерінің номенклатурасына сəйкес объектінің қызмет түрінің коды (статистикалық нысанды қағаз жеткізгіште тапсыру кезінде статистика органының қызметкері толтырады)Код вида деятельности объекта согласно Номенклатуре видов экономической дея-тельности (заполняется работником органа статистики при сдаче статистической формы на бумажном носителе) 1.7 Объекті (-лер) саны2

Количество объекта (-ов)2

Ескертпе:Примечание:1Мұнда жəне бұдан əрі Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі

Статистика комитетінің интернет-ресурсында «www.stat.gov.kz//Респонденттерге//Статистикалық нысандар//Жылдық//1-ИС» сілтемесі бойынша орналасқан «Объектілер жəне қуаттар түрлерінің тізіміне» сəйкес толтырылады

1Здесь и далее заполняется согласно «Перечню видов объектов и мощностей», размещенному на интернет-ресурсе Комитета по статистике Министерства националь-ной экономики Республики Казахстан по ссылке «www.stat.gov.kz//Для респондентов// Статистические формы// Годовые формы//1-ИС»

2Есепті айда барлық көрсеткіштер бойынша бірдей бірнеше объектілер пайдалануға берілген жағдайда олардың жиынтық саны көрсетіледі

2В случае ввода в эксплуатацию в отчетном месяце одновременно нескольких идентичных по всем показателям объектов, указывается суммарное количество

2. Құрылыстың басым сипатын «√» белгісімен көрсетіңізОтметьте знаком «√» преобладающий характер строительства

2.1 Жаңа құрылыс 2.3 Кеңейту Новое строительство Расширение 2.2 Қайта жаңарту 2.4 Техникалық қайта жарақтандыру Реконструкция Техническое перевооружение

3. Жаңа ғимараттар санын көрсетіңіз, бірлік Укажите количество новых зданий, единиц

4. Жаңа тұрғын немесе тұрғын емес ғимараттарды, жаңа тұрғын ғимараттағы кіріктіре-жапсарластыра салынған үй-жайларды немесе қолданыстағы ғимаратқа жапсаржай (қондыра салынған үй-жайлар) пайдалануға берілген жағдайда, мы-наларды көрсетіңіз:При вводе в эксплуатацию нового жилого или нежилого здания, встроенно-пристро-енного помещения в новом жилом здании или пристройки (надстройки) к существу-ющему зданию укажите:

4.1 Жалпы құрылыс көлемі, 4.2 Ғимараттың жалпы текше метр алаңы, шаршы метр Общий строительный объем, Общая площадь здания, кв. метров3 куб. метров3

5. Өзге де тұрғын ғимараттар пайдалануға берілген жағдайда, тұрғын жəне қосалқы үй-жайлардың жалпы алаңын көрсетіңіз, шаршы метрПри вводе в эксплуатацию прочего жилого здания укажите общую площадь жилых и подсобных помещений, кв. метров 6. Тұрғын үй немесе жатақхана пайдалануға берілген жағдайда, ғимараттың қабаттылығын «√» белгісімен көрсетіңіз При вводе в эксплуатацию жилого дома или общежития отметьте знаком «√» этаж-ность здания

6.1 1 қабатты 6.4 4 қабатты 6.7 20 қабатты жəне одан да биік 1-этажное 4-этажное 20-этажное и выше

6.2 2 қабатты 6.5 5-9 қабатты 2-этажное 5-9-этажное

6.3 3 қабатты 6.6 10-19 қабатты 3-этажное 10-19-этажное

7. Тұрғын үй немесе жатақхана пайдалануға берілген жағдайда, абаттандыру дəрежесін «√» белгісімен көрсетіңіз При вводе в эксплуатацию жилого дома или общежития отметьте знаком «√» сте-пень благоустройства

7.1 сумен жабдықтау 7.5 орталықтан ыстық 7.8 желілік водоснабжение сумен жабдықтау (табиғи) газ центральное горячее газ сетевой водоснабжение (природный)

7.2 кəріз 7.6 жеке су жылытқыштардан 7.9 сұйытылған канализация ыстық сумен жабдықтау (баллондағы) газ горячее водоснабжение от газ сжиженный индивидуальных (в баллонах) водонагревателей

Ескертпе:Примечание:3Здесь и далее – куб. метр – кубический метр, кв. метр – квадратный метр

7.3 орталықтан жылыту 7.7 тұрақты ванна немесе 7.10 электр плитасыцентральное отопление сусебезгі (еденге қоятын) стационарная ванна электроплита или душ (напольная)

7.4 дербес жылыту (жеке қондырғылардан, қазандықтардан жылыту)автономное отопление (отопление от индивидуальных установок, котлов)

8. Тұрғын үй немесе жатақхана пайдалануға берілген жағдайда ғимарат қабырғаларының басым материалын «√» белгісімен көрсетіңіз При вводе в эксплуатацию жилого дома или общежития отметьте знаком «√» преоб-ладающий материал стен здания

8.1 кірпіш, тас 8.5 ірі блокты 8.9 саман кирпич, камень крупноблочный саман 8.2 ірі панельді 8.6 ағаш, шпалдар 8.10 қаңқа-қамысты крупнопанельный дерево, шпалы каркасно- камышитовый

8.3 қаңқа-панельді 8.7 монолитті бетон 8.11 басқа да қабырға каркасно-панельный (темір бетон) материалдары монолитный бетон другие стеновые (железобетон) материалы

8.4 көлемді-блокты 8.8 ұялы бетон объемно-блочный ячеистый бетон

9. Тұрғын үй пайдалануға берілген жағдайда пəтерлер туралы мəліметтерді көрсетіңізПри вводе в эксплуатацию жилого дома укажите сведения о квартирах

1. Пəтерлер саны, 2. Пəтерлердің жалпы 3. Пəтерлердің тұрғын бірлік алаңы, шаршы метр алаңы, шаршы метр Количество квартир, Общая площадь Жилая площадь единиц квартир, кв. метров квартир, кв. Метров

9.1 Бір бөлмелі Однокомнатные9.2 Екі бөлмелі Двухкомнатные9.3 Үш бөлмелі Трехкомнатные9.4 Төрт бөлмелі Четырехкомнатные9.5 Бес бөлмелі Пятикомнатные9.6 Алты бөлмелі Шестикомнатные9.7 Жеті бөлмелі Семикомнатные 9.8 Сегіз жəне одан да көп бөлмелі Восьми и более комнатные

10. Егер объекті пайдалануға берілген жағдайда жаңартылатын энергия көздерінің түрлері пайдаланылатын болса, онда «√» белгісімен көрсетіңіз Если при вводе в эксплуатацию объекта используются виды возобновляемых источ-ников энергии, то отметьте знаком «√»

10.1 Жылу энергиясының түрлері а) негізгі түрі б) қосалқы түріВиды теплоэнергии основной вид вспомогательный вид10.1.1 күн жылу энергиясы теплоэнергия солнечная 10.1.2 геотермалдық көздерден алынған жылу энергиясы теплоэнергия от геотермальных источников 10.1.3 биогаздан алынған жылу энергиясы теплоэнергия от биогаза 10.1.4 биомассадан алынған жылу энергиясы теплоэнергия от биомассы 10.1.5 өзге де жылу энергиясытеплоэнергия прочая 10.2 Электр энергиясының түрлері а) негізгі түрі б) қосалқы түріВиды электроэнергии основной вид вспомогательный вид10.2.1 күн электр энергиясы электроэнергия солнечная 10.2.2 жел электр энергиясыэлектроэнергия ветровая 10.2.3 жел/күн электр энергиясыэлектроэнергия ветровая/солнечная 10.2.4 биогаздан алынатын электр энергиясыэлектроэнергия от биогаза 10.2.5 өзге де электр энергиясыэлектроэнергия прочая

(Жалғасы 13-бетте)

21 НАУРЫЗ 2018 ЖЫЛ 13

11. Пайдалануға берілген объектінің энергия тиімділігі сыныбын «√» белгісімен көрсетіңіз:Отметьте знаком «√» класс энергоэффективности введенного в эксплуатацию объекта:

11.1 2.04-21-2004 «Азаматтық ғимараттардың энергия тұтынуы мен жылу қорғанышы» Қазақстан Республикасының Құрылыс нормаларына сəйкес: согласно Строительным нормам Республики Казахстан 2.04-21-2004 «Энергопотребление и тепловая защита гражданских зданий»:

11.1.1 А (өте жоғары) 11.1.2 Б (жоғары) 11.1.3 В (қалыпты) А (очень высокий) Б (высокий) В (нормальный)

11.2 2.04-04-2011 «Ғимараттардың жылу қорғанышы» Қазақстан Республикасының Құрылыс нормаларына сəйкес: согласно Строительным нормам Республики Казахстан 2.04-04-2011 «Тепловая за-щита зданий»:

11.2.1 өте жоғары: очень высокий: 11.2.1.1 «А++» 11.2.1.2 «А+» 11.2.1.3 «А» 11.2.2 жоғары: высокий: 11.2.2.1 «В+» 11.2.2.2 «В»

11.2.3 қалыпты:нормальный: 11.2.3.1 «С+» 11.2.3.2 «С» 11.2.3.3 «С-»

12. Өзге де тұрғын ғимараттар, тұрғын емес ғимараттар, кіріктіре-жапсарластыра салынған үй-жайлар немесе имараттар пайдалануға берілген жағдайда, мына-ларды көрсетіңіз:При вводе в эксплуатацию прочего жилого здания, нежилого здания, встроенно-пристроенного помещения нежилого назначения или сооружения укажите:

12.1 «Объектілер жəне қуаттар 12.2 Пайдалануға берілген қуатты түрлерінің тізбесіне» Введенную мощность сəйкес өлшем бірлігін Единицу измерения согласно «Перечню видов объектов и мощностей»

13. Объект құрылысының нақты құнын көрсетіңіз, мың теңгемен Укажите фактическую стоимость строительства объекта, в тысячах тенге

13.1 Ондағы жабдықтардың құны Из неё стоимость оборудования

Атауы МекенжайыНаименование______________________ Адрес __________________________________________________________________ _______________________________

Телефоны Телефон ___________________________

Электрондық пошта мекенжайы (респонденттің) Адрес электронной почты (респондента) _______________________________

Алғашқы статистикалық деректерді таратуға келісеміз4

Согласны на распространение первичных статистических данных4 Алғашқы статистикалық деректерді таратуға келіспейміз4

Не согласны на распространение первичных статистических данных4

ОрындаушыИсполнитель ____________________________________________ _________________ тегі, аты жəне əкесінің аты (бар болған жағдайда) қолы, телефоны фамилия, имя и отчество (при его наличии) подпись, телефон

Бас бухгалтерГлавный бухгалтер ____________________________________________ ____________ тегі, аты жəне əкесінің аты (бар болған жағдайда) қолы фамилия, имя и отчество (при его наличии) подпись

Басшы немесе оның міндетін атқарушы тұлғаРуководитель или лицо, исполняющее его обязанности _________________________________________________ ________________________ тегі, аты жəне əкесінің аты (бар болған жағдайда) қолы фамилия, имя и отчество (при его наличии) подпись

Мөрдің орны (бар болған жағдайда) Место для печати (при наличии)

Ескертпе:Примечание:4Аталған тармақ «Мемлекеттік статистика туралы» Қазақстан Республикасы

Заңының 8-бабының 5-тармағына сəйкес толтырылады4Данный пункт заполняется согласно пункту 5 статьи 8 Закона Республики Казахстан

«О государственной статистике»

Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитеті төрағасының 2017 жылғы 13 қарашадағы №168 бұйрығына 8-қосымша

«Жеке құрылыс салушылардың объектілерді пайдалануға беруі туралы есеп» (коды 161112113, индексі 1-ИС, кезеңділігі жылдық) жалпымемлекеттік

статистикалық байқаудың статистикалық нысанын толтыру жөніндегі нұсқаулық

1. Осы «Жеке құрылыс салушылардың объектілерді пайдалануға беруі туралы есеп» (коды 161112113, индексі 1-ИС, кезеңділігі жылдық) жалпымемлекеттік статистикалық байқаудың статистикалық нысанын толтыру жөніндегі нұсқаулық «Мемлекеттік ста-тистика туралы» Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 19 наурыздағы Заңының 12-бабы 8) тармақшасына сəйкес əзірленген жəне «Жеке құрылыс салушылардың объектілерді пайдалануға беруі туралы есеп» (коды 161112113, индексі 1-ИС, кезеңділігі жылдық) (бұдан əрі – статистикалық нысан) жалпымемлекеттік статистикалық байқаудың статистикалық нысанын толтыру тəртібін нақтылайды.

2. Келесі анықтамалар осы статистикалық нысанды толтыру мақсатында қолданылады:

1) биомасса – органикалық, қазба емес биологиялық туынды материалдар;2) биогаз – биомассаны ашыту нəтижесінде алынатын метан, көміртегінің жəне

(немесе) сутегінің монооксиді.3) геотермальдық энергия – жер қабатынан бөлінетін жылу, əдетте, қыздырылған

су немесе бу түріндегі энергия;4) ғимараттың жалпы құрылыс көлемі – ол плюс, минус 0,00 (жерүсті бөлігі)

белгісінен жоғары жəне осы белгіден төмен (жерасты бөлігі) құрылыс көлемінің жиынтығы. Жер асты жəне жерүсті ғимараттардың құрылыс көлемі жоғары беттің шегімен анықталады;

5) ғимараттардың, құрылыстардың, имараттардың энерготиімділік сыныбы – ғимараттардың, құрылыстардың, имараттардың энергия тұтыну үнемділігінің пайда-лану сатысындағы энергия тиімділігін сипаттаушы деңгейі;

6) жапсаржай (қондырма) – өндірістік ғимараттар мен үй-жайлардан өртке қарсы кедергілермен бөлініп тұратын, əкімшілік жəне тұрмыстық үй-жайларды орналастыруға арналған ғимарат бөлігі;

7) жаңа құрылыс – пайдалануға берілгеннен кейін дербес баланста болатын, жаңадан салынатын кəсіпорындардың, ғимараттар мен имараттардың, сондай-ақ фили-алдар мен жекелеген өндірістердің негізгі, қосалқы жəне қызмет көрсету мақсатындағы нысандар кешенін салу;

8) жаңартылатын энергия көздерi – табиғи жаратылыс процестерi есебiнен үздiксiз жаңартылатын энергия көздерi мынадай түрлерді қамтиды: күн сəулесiнiң энергиясы, жел энергиясы, гидродинамикалық су энергиясы; геотермальдық энергия: топырақтың, жерасты суларының, өзендердiң, су айдындарының жылуы, сондай-ақ бастапқы энергия ресурстарының антропогендiк көздерi: биомасса, биогаз жəне электр жəне (немесе) жылу энергиясын өндiру үшiн пайдаланылатын органикалық қалдықтардан алынатын өзге де отын;

9) жел энергиясы – электр энергиясын өндіру үшін жел қозғалтқыштарында пайда-ланылатын желдің кинетикалық энергиясы;

10) жеке құрылыс салушылар – жеке қосалқы шаруашылық жүргізу үшін шаруашылық құрылыстарымен тұрғын немесе тұрғын емес құрылысқа белгіленген тəртіпте жəне осы құрылысты не өз күшімен, не басқа адамдарды немесе құрылыс ұйымдарын тартумен жүзеге асыратын азаматтар;

11) имарат – табиғи немесе жасанды кеңістіктік шекаралары бар жəне өндірістік процестерді орындауға, материалдық құндылықтарды орналастыру жəне сақтау немесе адамдарды, жүктерді уақытша орналастыруға (жылжытуға), сондай-ақ жабдықтарды немесе коммуникацияларды орналастыруға (төсеуге, жүргізуге) арналған жасанды ауқымды, тегістікті немесе желілік (жерүсті, су беті жəне (немесе) жерасты, суасты) нысан;

12) қайта жаңарту – ғимараттың, имараттың жұмыс істеуін жақсарту үшін оны қайта құру немесе жұмыс істеп тұрған кəсіпорындарда (стансаларда) өндіріс көлемін артты-руды қарастыратын іс-шаралар кешені;

13) кеңейту – жұмыс істеп тұрған кəсіпорындағы (имараттағы) қосымша өндіріс құрылысы, сондай-ақ қосымша немесе жаңа өндірістік қуаттар құру мақсатында жұмыс істеп тұрған немесе оған жанасатын алаңдарда жаңа құрылыс жəне қолданыстағы же-келеген цехтар мен негізгі, қосалқы жəне қызмет көрсету мақсатындағы объектілерді кеңейту;

14) күн энергиясы – тікелей күн сəулесінің астына қойылатын арнайы жартылай өткізгіштік күн пластиналық коллекторлардың көмегімен жылу жəне электр энергия-сына өңделіп айналдырылған күн сəулесінің энергиясы;

15) құрылыс объектісі – құрылысына (қайта құрылуына, кеңейтілуіне) дербес объектілік смета құрастырылатын оған тиесілі барлық жабдықтары, мүкəммалдары, құралдары, галереялары, эстакадалары, ішкі инженерлік желілері жəне коммуникаци-ялары бар жеке ғимарат немесе имарат;

16) пəтердің жалпы алаңы – пəтердің лоджиялар, балкондар, дəліздер, қолайлы ашық алаңдары ескерілген тұрғын жəне қосалқы үй-жайлардың жиынтық алаңы;

17) тұрғын үйлердегі кіріктіре-жапсарластыра салынған үй-жайлар – өзге (тұрғын емес) функционалдық бағытта пайдаланылатын үй-жайлар (кеңселер, дүкендер, дəмханалар, шаштараздар);

18) тұрғын ғимарат – негізінен тұрғын үй-жайлардан, сондай-ақ тұрғын емес үй-жайлардан жəне ортақ мүлік болып табылатын өзге де бөліктерден тұратын құрылыс;

19) тұрғын емес ғимараттар – адамдардың тұрақты тұруынан басқа, өзге мақсаттарда пайдаланылатын ғимарат (əкімшілік ғимараттар, банк ғимараттары, театрлар, спорттық кешендер, мейрамханалар, барлар, асханалар, ауруханалар, емханалар, санаторийлер, мектептер, балабақшалар, зауыт цехтары, наубайхана-лар, типографиялар, шаштараздар, шіркеулер, мешіттер, моншалар, автогараждар);

20) тұрғын үйдің (тұрғын ғимарат) жалпы алаңы – барлық үй-жайлардың тұрғын үй-жайларының алаңдары мен тұрғын емес үй-жайлардың алаңдарының, сондай-ақ жалпы мүлік болып табылатын тұрғын үй бөліктері алаңының қосындысы.

21) энергетикалық тиімділік (энергия тиімділігі) – энергетикалық ресурстарды пайда-ланудан болған пайдалы əсердің осы əсерді алу мақсатында өндірілген энергетикалық ресурстардың шығындарына қатынасын көрсететін сипаттамалар.

3. Статистикалық нысанды толтыру үшін Объектіні пайдалануға қабылдау туралы мемлекеттік комиссия актісі негіздеме болып табылады. Статистикалық нысанмен бірге объектілер пайдалануға берілген жағдайда «Қазақстан Республикасындағы сəулет, қала құрылысы жəне құрылыс қызметі туралы» Қазақстан Республикасы 2001 жылғы 16 шілдедегі Заңының 73-бабына сəйкес ресімделген, салынған объектіні пайдалануға қабылдау туралы мемлекеттік қабылдау комиссиясы актісінің жəне меншік иесінің салынған объектіні пайдалануға өз бетінше қабылдау актісінің көшірмесі беріледі.

Статистикалық нысанда жеке құрылыс салушылар, сондай-ақ фермер немесе шаруа қожалықтары салған объектілер бойынша мəліметтер көрсетіледі.

Есепке: 1) баспана ретінде уақытша ыңғайластырылған үй-жайларды;2) үйдің тозған жеке бөліктері мен құрылымдарына ауыстыру жүргізілген, ғимараттың

күрделі қабырғасын қайта тұрғызудан басқа, күрделі жөнделген үйлерді;3) ауыл шаруашылығы жəне басқа да ұйымдар тұрғызған жəне олардың негізгі

құралдары болып саналатын тұрғын үйлерді;4) қоныс аударғандарды қоса алғанда, азаматтардың меншігіне беру немесе

сату үшін ұйымдардың тұрғызған тұрғын үйлерін іске қосу туралы деректер кірмейді.Тұрғын ғимараттарға жеке жəне көппəтерлі тұрғын үйлер, мамандандырылған үйлер

немесе əлеуметтік топтарға арналған тұрғын ғимараттар (жатақханалар, жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған мектеп-интернаттар, балалар үйлері, қарттар мен мүгедектерге арналған интернат үйлері, тұрғылықты мекенжайы жоқ адамдарды бейімдеу орталықтары), сондай-ақ адамдардың тұрақты тұруына жарамды өзге де күрделі ғимараттар мен құрылыстар жатады.

Тұрғын үй-жайларға жатын бөлмелері, қонақүйлер, балалар бөлмелері, үй бөлмесі, кітапханалар, асханалар, ойын бөлмелері жатады.

Тұрғын емес үй-жайларға ішкі қосалқы үй-жайлар: асүйлер, қуыс-асүйлер немесе асүй асханасындағы асүй аймағы, дəліздер, кіреберіс холлдар, санитарлық-гигиеналық бөлмелер (ванналар, себезгі, дəретхана, аралас санитарлық торап, сауна), гардероб, жылу генераторларына арналған үй-жайлар жатады.

Əрбір объектіге жеке-жеке бланк толтырылады. Есепті айда барлық көрсеткіштер бойынша (тұрғын үйдің түрі, орналасқан орны, типі) бірдей бірнеше объектілер пайдалануға берілген жағдайда, респондент тиісті жолда олардың санын көрсетіп, барлық объектілерге бір бланк толтырады. Есептің көрсеткіштері (ғимараттар саны, көлемі, ауданы, нақты құны жəне тағы басқалар) барлық объектілер бойынша жиынтықталып келтіріледі.

4. Объект түрінің кодын статистика органының қызметкері Объектілер жəне қуаттар түрлерінің тізбесіне сəйкес көрсетеді. Пайдалануға берілген объектілердің қуатын ре-спондент осы тізбеде қарастырылған өлшем бірліктерінде (екі ондық белгімен) көрсетеді.

Объектінің орналасқан орнының кодын статистика органының қызметкері Əкімшілік-аумақтық объектілер жіктеуішіне сəйкес көрсетеді.

5. Саяжайлар тұрақты тұру үшін пайдалануға берілген жағдайда, олар жеке тұрғын үйлер ретінде есепке алынады.

Тұрғын үйлер тұрғын емес мақсаттағы кіріктіре-жапсарластыра салынған үй-жайларымен пайдалануға берілген жағдайда, үйдің тұрғын бөлігіне жеке бланк, яғни кіріктіре-жапсарластыра салынған үй-жайларды қоспай жəне мақсатына қарай əрбір кіріктіре-жапсарластыра салынған үй-жайға жеке бланк толтырылады.

Тұрғын емес ғимаратты басқа мақсаттағы ғимараттардан қайта жаңарту немесе қайта құрудан кейін пайдалануға беру кезінде, 3-11-бөлімдердің деректері толтырыл-майды. Тұрғын ғимаратты басқа мақсаттағы ғимараттан қайта жаңарту немесе қайта құрудан кейін пайдалануға беру кезінде, ғимараттар саны, жалпы құрылыс көлемі, ғимараттардың қабаттылығы, абаттандыру дəрежесі жəне қабырғаларының матери-алдарынан басқа есептің барлық көрсеткіштері толтырылады.

Қуаттар мен объектілерді іске қосу бойынша қираған ғимараттар мен има-раттарды қалпына келтіру кезінде бұдан бұрын ақаулық тізімдеме негізінде істен

шығарылған жəне пайдалануға алынған объектілер көрсетіледі. Объектілер секци-ялап пайдалануға берілген жағдайда ғимараттардың саны объекті құрылысы толық аяқталып, пайдалануға тұтас берілген соң ғана қойылады.

Жаңа тұрғын үйдегі жапсарлас салынған үй-жай, жапсарлас кіріктірме үй-жайлар пайдалануға берілген жағдайда, жаңа ғимараттардың саны туралы деректер толты-рылмайды. Тұрғын үйлерге жапсаржай (қондырма) пайдалануға берілген жағдайда, 9-бөлімнің 2, 3-бағандары толтырылады.

Егер ғимараттар бір-біріне ортақ бір қабырғамен жалғанатын болса, бірақ олардың əрқайсысы дербес құрылыстық тұтастықты көрсететін болса, онда олар жеке ғимараттар болып саналады жəне тиісті түрде есепке алынады.

10-бөлім жаңартылатын энергия көздерін пайдаланатын объектілер пайдалануға берілген жағдайда толтырылады. Тек қана жаңартылатын энергия көздерін пайдаланатын объектілер пайдалануға берілген жағдайда «Негізгі түрі» бағаны толтырылады. Жаңартылатын энергия көздерін ішінара қолданатын (негізгі жылумен жəне электрмен қамтамасыз етуден басқа) объектілер пайдалануға берілген жағдайда «Қосалқы түрі» бағаны толтырылады.

11-бөлім энергия тиімділігі төлқұжаты жəне техникалық-экономикалық сараптаманың қорытындысы негізінде толтырылады. Пайдалануға берілген объектінің энергия тиімділігі класы 2.04-21-2004 «Азаматтық ғимараттардың энергия тұтынуы мен жылу қорғанышы» Қазақстан Республикасының Құрылыс нормаларына жəне 2.04-04-2011 «Ғимараттардың жылу қорғанышы» Қазақстан Республикасының Құрылыс нормаларына сəйкес толтырылады.

13-бөлімде жеке құрылыс салушылар, сондай-ақ фермер (шаруа) қожалықтары пайдалануға берген объектілердің нақты құнын көрсету қажет.

Бұл ретте, кəсіпкерлік қызмет отбасылық кəсіпкерлік түрінде немесе жеке кəсіпкерлікті жүзеге асыруға негізделген нысанда жүзеге асырылатын фермер (ша-руа) қожалықтары 13 жəне 13.1-бөлімдерде пайдалануға берілген ғимараттар мен имараттардың нақты құнын жəне олардың ауылшаруашылық техникасын, жабдықтарды сатып алуын көрсетеді.

6. Осы статистикалық нысанды ұсыну қағаз жеткізгіште немесе электрондық түрде жүзеге асырылады. Статистикалық нысанды электрондық түрде толтыру Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің интернет-ре-сурсында (www.stat.gov.kz) орналастырылған «Деректерді оn-line режимде жинау» ақпараттық жүйесі арқылы жүзеге асырылады.

7. Арифметикалық-логикалық бақылау:2, 6, 8-бөлімдерде бір ғана ұяшық толтырылады. Егер 3-бөлім толтырылған болса,

онда 4.1 жəне 4.2-жолдар толтырылады.5-бөлім жатақханалар, жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған

балаларға арналған мектеп-интернаттар, балалар үйлері, қарттар мен мүгедектерге арналған интернат үйлері, тұрғылықты мекенжайы жоқ адамдарды бейімдеу орталықтары жəне өзге де тұрғын ғимараттар (тұрғын үйлерден басқа) пайдалануға берілген жағдайда толтырылады.

7-бөлімде 7.3 жəне 7.4, 7.5 жəне 7.6, 7.8 жəне 7.9-жолдардың екі ұяшығының біреуі ғана толтырылады.

9.1-9.8-жолдарда барлық үш баған толтырылуы қажет.Тұрғын үйлер пайдалануға берілген жағдайда 12-жол толтырылмайды.

Мемлекеттік статистика органдары Қазақстан Республикасы Ұлттыққұпиялығына кепілдік береді экономика министрлігі СтатистикаКонфиденциальность гарантируется комитеті төрағасының органами государственной статистики 2017 жылғы 13 қарашадағы №168 бұйрығына 9-қосымша

Жалпымемлекеттік статистикалық Приложение 9 к приказубайқаудың статистикалық нысаны Председателя Комитета по статистике Статистическая форма Министерства национальной экономикиобщегосударственного Республики Казахстанстатистического наблюдения от 13 ноября 2017 года №168

Аумақтық статистика органына ұсыныладыПредставляется территориальному органу статистики

Статистикалық нысанды толтыруға жұмсалған уақыт, сағатпен (қажеттiсiн қоршаңыз)

Время, затраченное на заполнение статистической формы, в часах (нужное обвести)

1 сағатқа дейiн

до 1 часа1-2 2-4 4-8 8-40

40 сағаттан артық

более 40 часов

Статистикалық нысан www.stat.gov.kz интернет-ресурсына орналастырылған Статистическая форма размещена на интернет-ресурсе www.stat.gov.kz

Мемлекеттік статистиканың тиісті органдарына анық емес бастапқы статис-тикалық деректерді ұсыну жəне бастапқы статистикалық деректерді белгіленген мерзімде ұсынбау «Əкімшілік құқық бұзушылық туралы» Қазақстан Республикасы Кодексінің 497-бабында көзделген əкімшілік құқық бұзушылықтар болып та-быладыПредставление недостоверных и непредставление первичных статистических данных в соответствующие органы государственной статистики в установленный срок являют-ся административными правонарушениями, предусмотренными статьей 497 Кодекса Республики Казахстан «Об административных правонарушениях»

Статистикалық нысан коды 161101177Код статистической формы 161101177

Объектілерді пайдалануға беру туралы есеп Отчет о вводе в эксплуатацию объектов

2-КС

Айлық Есепті кезең ай жылМесячная Отчетный период месяц год

Жұмыс істейтіндердің санына қарамастан, есепті кезеңде объектілерді пайда-ла нуға беруді жүзеге асыратын заңды тұлғалар жəне (немесе) олардың құры-лым дық жəне оқшауланған бөлімшелері ұсынадыПредставляют юридические лица и (или) их структурные и обособленные подразделе-ния, осуществляющие в отчетном периоде ввод объектов в эксплуатацию независимо от численности работающих

Ұсыну мерзімі – есепті кезеңнен кейінгі 2-күнге (қоса алғанда) дейінСрок представления – до 2 числа (включительно) после отчетного периода

БСН кодыкод БИН

1. Пайдалануға берілген объект туралы жалпы мəліметтерді көрсетіңіз Укажите общие сведения о введенном в эксплуатацию объекте 1.1 Есептің реттік нөмірі Порядковый номер отчета

1.2 Объект түрінің атауы1

Наименование вида объекта1

1.3 Объектінің орналасқан жері (облыс, қала, аудан, елді мекен) Местонахождение объекта (область, город, район, населенный пункт)

1.4 «Объектілер жəне қуаттар түрлерінің тізіміне» сəйкес объект түрінің коды (статистикалық нысанды қағаз жеткізгіште тапсыру кезінде статистика органының қызметкері толтырады) Код вида объекта согласно «Перечню видов объектов и мощностей» (заполняется ра-ботником органа статистики при сдаче статистической формы на бумажном носителе)

1.5 «Əкімшілік-аумақтық объектілер жіктеуішіне» сəйкес объектінің орналасқан жерінің коды (статистикалық нысанды қағаз жеткізгіште тапсыру кезінде статистика органының қызметкері толтырады) Код местонахождения объекта согласно «Классификатору административно-терри-ториальных объектов» (заполняется работником органа статистики при сдаче стати-стической формы на бумажном носителе)

1.6 Объекті (-лер) саны2

Количество объекта (-ов)2

2. Құрылысты қаржыландырудың басым көзін «√» белгісімен белгілеңіз Отметьте знаком «√» преобладающий источник финансирования строительства

2.1 Республикалық бюджет 2.4 Банктердің кредиттері Республиканский бюджет Кредиты банков

2.2 Жергілікті бюджет 2.4.1 Шетелдік банктердің Местный бюджет кредиттері Кредиты иностранных банков2.3 Меншікті қаражаттар 2.5 Басқа да қарыз қаражаттары Собственные средства Другие заемные средства

2.5.1 Резидент еместердің басқа да қарыз қаражаттары Другие заемные средства нерезидентов

Ескертпе:Примечание:1 Мұнда жəне бұдан əрі Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика минис-

трлігі Статистика комитетінің интернет-ресурсындағы «www.stat.gov.kz//Респон-денттерге//Статистикалық нысандар//Айлық//2-КС» сілтемесі бойынша орналас-қан «Объектілер жəне қуаттар түрлерінің тізбесіне» сəйкес толтырылады

1 Здесь и далее заполняется согласно «Перечню видов объек тов и мощностей», размещенному на интернет-ресурсе Комитета по статистике Министерства националь-ной экономики Республики Казахстан по ссылке «www.stat.gov.kz//Для респондентов// Статистические формы// Месячные формы//2-КС»

2Есепті айда барлық көрсеткіштер бойынша бір мезгілде бірдей бірнеше объектілер пайдалануға берілген жағдайда олардың жалпы саны көрсетіледі

2В случае ввода в эксплуатацию в отчетном месяце одновременно нескольких идентичных по всем показателям объектов, указывается суммарное количество

3. Құрылыстың басым сипатын «√» белгісімен көрсетіңіз Отметьте знаком «√» преобладающий характер строительства

3.1 Жаңа құрылыс 3.3 Кеңейту Новое строительство Расширение

3.2 Қайта жаңарту 3.4 Техникалық қайта жарақтандыру Реконструкция Техническое перевооружение

4. Жаңа ғимараттар санын көрсетіңіз, бірлік Укажите количество новых зданий, единиц

5. Жаңа тұрғын немесе тұрғын емес ғимараттарды, жаңа тұрғын ғимараттағы кірік тіре - жапсарластыра салынған үй-жайларды немесе қолданыстағы ғимарат-қа жапсаржай (қондыра) салынған үй-жай пайдалануға берілген кезде мына-ларды көрсетіңіз: При вводе в эксплуатацию нового жилого или нежилого здания, встроенно-пристро-енного помещения в новом жилом здании или пристройки (надстройки) к существу-ющему зданию укажите:

5.1 Жалпы құрылыс көлемі, текше метр Общий строительный объем, куб. метров3

5.2 Ғимараттың жалпы алаңы, шаршы метр Общая площадь здания, кв. метров3

6. Тұрғын үй пайдалануға берілген кезде үйдің түрін «√» белгісімен белгілеңізПри вводе в эксплуатацию жилого дома отметьте знаком «√» тип дома

6.1 Жалға берілетін (коммуналдық) Арендный (коммунальный) 6.2 Жалға берілетін Арендный

6.3 Жергілікті атқарушы органдарға бюджеттік кредит беру есебінен салынған Построенный за счет бюджетного кредитования местных исполнительных органов

6.4 Коммерциялық (ипотекалық кредит беру жүйесі бойынша сату үшін) Коммерческий (для продажи по системе ипотечного кредитования)

6.5 Басқа Другой

Пəтерлер туралы деректер:Данные о квартирах:

6.6 Пəтерлер саны, бірлік 6.7 Пəтерлердің жалпы алаңы, шаршы метр Количество квартир, единиц Общая площадь квартир, кв. метров

7. Өзге де тұрғын ғимараттар пайдалануға берілген кезде тұрғын жəне қосалқы үй-жайлардың жалпы алаңын көрсетіңіз, шаршы метр При вводе в эксплуатацию прочего жилого здания укажите общую площадь жилых и подсобных помещений, кв. метров

Ескертпе:Примечание:3 Здесь и далее – куб. метр – кубический метр, кв. метр – квадратный метр

8. Өзге де тұрғын ғимараттар, тұрғын емес ғимараттар, тұрғын емес мақсаттағы кіріктіре-жапсарластыра салынған үй-жайлар немесе имараттар пайдалануға берілген кезде мыналарды көрсетіңіз: При вводе в эксплуатацию прочего жилого здания, нежилого здания, встроенно-при-строенного помещения нежилого назначения или сооружения укажите:

8.1 «Объектілер жəне қуаттар түрлерінің тізіміне» сəйкес өлшем бірлігін Единицу измерения согласно «Перечню видов объектов и мощностей»

8.2 Пайдалануға берілген қуатты Введенную мощность

9. Объект құрылысының нақты құнын көрсетіңіз, мың теңгеде Укажите фактическую стоимость строительства объекта, в тысячах тенге

Атауы МекенжайыНаименование______________________ Адрес __________________________________________________________________ _______________________________

Телефоны Телефон ___________________________

Электрондық пошта мекенжайы (респонденттің) Адрес электронной почты (респондента) _______________________________

Алғашқы статистикалық деректерді таратуға келісеміз4

Согласны на распространение первичных статистических данных4 Алғашқы статистикалық деректерді таратуға келіспейміз4

Не согласны на распространение первичных статистических данных4

ОрындаушыИсполнитель ____________________________________________ _________________ тегі, аты жəне əкесінің аты (бар болған жағдайда) қолы, телефоны фамилия, имя и отчество (при его наличии) подпись, телефон

Бас бухгалтерГлавный бухгалтер ____________________________________________ ____________ тегі, аты жəне əкесінің аты (бар болған жағдайда) қолы фамилия, имя и отчество (при его наличии) подпись

Басшы немесе оның міндетін атқарушы тұлғаРуководитель или лицо, исполняющее его обязанности _________________________________________________ ________________________ тегі, аты жəне əкесінің аты (бар болған жағдайда) қолы фамилия, имя и отчество (при его наличии) подпись

Мөрдің орны (бар болған жағдайда) Место для печати (при наличии)

Ескертпе:Примечание:4Аталған тармақ «Мемлекеттік статистика туралы» Қазақстан Республикасы

Заңының 8-бабының 5-тармағына сəйкес толтырылады 4 Данный пункт заполняется согласно пункту 5 статьи 8 Закона Республики Казахстан

«О государственной статистике»

Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитеті төрағасының 2017 жылғы 13 қарашадағы №168 бұйрығына 10-қосымша

«Объектілерді пайдалануға беру туралы есеп» (коды 161101177, индексі 2-КС, кезеңділігі айлық) жалпымемлекеттік статистикалық байқаудың

статистикалық нысанын толтыру жөніндегі нұсқаулық

1. «Объектілерді пайдалануға беру туралы есеп» (коды 161101177, индексі 2-КС, кезеңділігі айлық) жалпымемлекеттік статистикалық байқаудың статистикалық ныса-нын толтыру жөніндегі осы нұсқаулық «Мемлекеттік статистика туралы» Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 19 наурыздағы Заңының 12-бабы 8) тармақшасына сəйкес əзірленген жəне «Объектілерді пайдалануға беру туралы есеп» (коды 161101177, индексі 2-КС, кезеңділігі айлық) жалпымемлекеттік статистикалық байқаудың статистикалық нысанын толтыру тəртібін нақтылайды.

2. Келесі анықтамалар аталған статистикалық нысанды толтыру мақсатында қолданылады:

1) банктердің кредиттері – бұл қарыз алушының қаржы қаражатына қажеттілігін қанағаттандыру үшін белгілі мақсатқа банк беретін ақшалай қаражаттар;

2) басқа да қарыз қаражаттары – шаруашылық жүргізетін субъектіге тиесілі емес, бірақ оның иелігінде уақытша болатын жəне оның өз қаражатымен бірдей пайдала-нылатын ақша қаражаттары, оларға (банк кредиттерінен басқа) басқа ұйымдардың қарыздары, заңды жəне жеке тұлғалар-кəсіпорындар құрылтайшылары, заңды жəне жеке тұлғалардың қарыздары, отандық жəне шетелдік банктік емес мекемелер (микрокредиттік ұйымдар), резидент емес заңды жəне жеке тұлғалар беретін қарыздар мен гранттар жатады;

3) ғимараттың жалпы құрылыс көлемі - бұл плюс, минус 0,00 (жерүсті бөлігі) белгісінен жоғары жəне осы белгіден төмен (жерасты бөлігі) құрылыс көлемінің жиынтығы. Ғимараттың жерасты жəне жерүсті бөліктерінің құрылыс көлемі шектеуші беттер шегімен анықталады;

4) жапсаржай (қондырма) – өндірістік ғимараттар мен бөлмелерден өртке қарсы кедергілермен бөлініп тұратын, əкімшілік жəне тұрмыстық үй-жайларды орналастыруға арналған ғимарат бөлігі;

5) жалға берілетін (коммуналдық) тұрғын үйлер – Тұрғын үй құрылысын дамыту бағдарламасының аясында салынған, халықтың əлеуметтік тұрғыдан қорғалатын топтарына жалға берілетін үйлер;

6) жалға берілетін тұрғын үйлер – жеке инвестициялар есебінен мемлекеттік емес құрылыс салушылармен салынған мемлекетке жалға беруге арналған үйлер;

7) жаңа құрылыс – пайдалануға берілгеннен кейін дербес баланста болатын, жаңадан салынатын кəсіпорындардың, ғимараттар мен имараттардың, сондай-ақ фили-алдар мен жекелеген өндірістердің негізгі, қосалқы жəне қызмет көрсету мақсатындағы объектілер кешенін салу;

8) жергілікті атқарушы органдарды бюджеттік кредиттеу есебінен салынған тұрғын үйлер – құрылысы Тұрғын үй құрылысы бағдарламасы шеңберінде, республикалық бюджеттен жергілікті атқарушы органдарды кредиттеу есебінен салынған үйлер;

9) жергілікті бюджет қаражаттары – жергілікті атқарушы органдардың қарыз алу қаражаттарын қоса алғанда, қайтарымды жəне қайтарымсыз негізде жергілікті бюд-жеттен бөлінетін қаражат;

10) имарат – табиғи немесе жасанды кеңістіктік шекаралары бар жəне өндірістік процестерді орындауға, материалдық құндылықтарды орналастыруға жəне сақтауға немесе адамдарды, жүктерді уақытша орналастыруға (жылжытуға), сондай-ақ жабдықтарды немесе коммуникацияларды орналастыруға (төсеуге, жүргізуге) арналған жасанды ауқымды, тегістікті немесе желілік объект (жерүсті, субеті жəне (немесе) же-расты, суасты) нысаны;

11) кеңейту – жұмыс істеп тұрған кəсіпорындағы (имараттағы) қосымша өндірістер құрылысы, сондай-ақ қосымша немесе жаңа өндірістік қуаттар құру мақсатында жұмыс істеп тұрған аумақта немесе оған жанасатын алаңдарда жаңа құрылыс жəне қолданыстағы жекелеген цехтар мен негізгі, қосалқы жəне қызмет көрсету мақсатындағы объектілерді кеңейту;

12) коммерциялық тұрғын үйлер – коммерциялық (мемлекеттік емес) құрылыс са-лушылармен əрі қарай ипотекалық кредит беру жүйесі бойынша сату үшін салынған, оның ішінде банктерден ипотекалық кредиттер алған үлескерлер қаражатын тарту-мен тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу туралы шарт бойынша салынған үйлер;

13) қайта жаңарту – ғимараттың жұмыс істеуін жақсарту үшін оны қайта құру не-месе жұмыс істеп тұрған кəсіпорындарда (стансаларда) өндіріс көлемін арттыруды қарастыратын шаралар кешені;

14) құрылыстың нақты құны – құрылыс салушының тапсырыс беруші нақты төлеген сомаларында құрылыс жəне монтаж жұмыстарына, тапсырыс беруші сатып алған жабдықтың, құралдың, мүкəммалдың құнына, жобалау-іздестіру жұмыстары мен шығындарына күрделі шығындар; сондай–ақ құрылыс объектісінің мүкəммалдық құнына жатқызылатын залалдарға нақты жұмсалған сома;

15) құрылыс объектісі – құрылысына (қайта құрылуына, кеңейтілуіне) дербес объектілік смета құрастырылатын, оған тиесілі барлық жабдықтары, мүкəммалдары, құралдары, галереялары, эстакадалары, ішкі инженерлік желілері жəне коммуникация-лары бар жеке үй немесе имарат;

16) пəтердің жалпы алаңы – лоджиялар, балкондар, дəліздер, терассаларды есепке алғанда пəтердің тұрғын жəне қосалқы үй-жайларының жиынтық алаңы;

17) резидент еместердің қарыз қаражаттары – шетелдік заңды тұлға жəне жеке тұлғалардың, банктік емес мекемелердің қарыздары есебінен жүзеге асырылатын инвестициялар;

18) республикалық бюджет қаражаты – үкіметтің сыртқы қарыздарын қоса алғанда, қайтарымды жəне қайтарымсыз негізде республикалық бюджеттен бөлінген қаражат;

19) меншікті қаражаттар – кəсіпорындардың, ұйымдардың, халықтың қаражаттары;20) тұрғын емес ғимараттар – адамдардың тұрақты тұруынан басқа, өзге

мақсаттарда пайдаланылатын ғимарат (əкімшілік үйлер, банк ғимараттары, театрлар, спорттық кешендер, мейрамханалар, барлар, асханалар, ауруханалар, емханалар, санаторийлер, мектептер, балабақшалар, зауыт цехтары, наубайханалар, типографи-ялар, шаштараздар, шіркеулер, мешіттер, моншалар, автогараждар жəне басқалар);

21) тұрғын ғимарат – негізінен, тұрғын үй-жайлардан, сондай-ақ тұрғын емес үй-жайлардан жəне ортақ мүлік болып табылатын өзге де бөліктерден тұратын құрылыс;

22) тұрғын үйлердегі кіріктіре-жапсарластыра салынған үй-жайлар - өзге бағытта пайдаланылатын тұрғын емес үй-жайлар (офистер, дүкендер, дəмханалар, шашта-раздар жəне тағы басқалар);

23) тұрғын үйдің (тұрғын ғимарат) жалпы алаңы – барлық тұрғын үй-жайлардың пайдалы алаңдары мен барлық тұрғын емес үй-жайлардың алаңдарының, сондай-ақ ортақ мүлік болып табылатын тұрғын үй бөліктері алаңының қосындысы;

24) шетелдік банктер – тіркелген мемлекеттің заңнамасы бойынша банктік опера-циялар жүргізуге құқы бар, Қазақстан Республикасының шегінен тыс құрылған банктер жəне өзге де қаржы институттары;

3. Статистикалық нысанды толтыру үшін Объектіні пайдалану актісі негіз болып саналады. Объектілер пайдалануға берілген кезде статистикалық нысанмен бірге «Қазақстан Республикасындағы сəулет, қала құрылысы жəне құрылыс қызметі тура-лы» Қазақстан Республикасы 2001 жылғы 16 шілдедегі Заңының 73-бабына сəйкес ресімделген, салынған объектілерді пайдалану актісінің жəне Меншік иесінің объектіні пайдалануға өз бетінше қабылдау актісінің көшірмелерін беру қажет.

Егер филиал жəне (немесе) өкілдікке заңды тұлға статистикалық нысанды тапсыру бойынша өкілеттік берген болса, онда ол статистикалық нысанды өзінің орналасқан жері бойынша тапсырады. Егер филиал жəне (немесе) өкілдіктің мұндай өкілеттілігі болмаса, заңды тұлға статистикалық нысанды филиалдар жəне (немесе) өкілдіктер бөлінісінде олардың орналасқан жерін көрсете отырып тапсырады.

Екі жəне одан да көп облыстар аумағында объектілерді пайдалануға беруді жүзеге асырушы заңды тұлғалар жəне (немесе) олардың филиалдары мен өкілдіктері əрбір аумақ бойынша ақпаратты көрсете отырып, жеке бланкілерде тапсырады, яғни де-ректер пайдалануға берілген объектілердің орналасқан жері бойынша көрсетіледі.

Тұрғын ғимараттарға жеке жəне көппəтерлі тұрғын үйлер, мамандандырылған үйлер немесе əлеуметтік топтарға арналған (тұрғын ғимараттар, жатақханалар, жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларға арналған мектеп-интернаттар, балалар үйлері, қарттар мен мүгедектерге арналған интернат-үйлер, тұрғылықты ме-кенжайы жоқ адамдарды бейімдеу орталықтары), сондай-ақ халықтың тұрақты тұруына жарамды басқа да күрделі ғимараттар мен құрылыстар жатады.

Тұрғын жайларға жатын бөлме, қонақ бөлме, балалар бөлмесі, үйдегі кабинет, кітапханалар, асханалар, ойын бөлмелері жатады.

Тұрғын емес үй-жайларға ішкі қосалқы үй-жайлар: асүйлер, қуыс-ас-үйлер немесе асүй-асханадағы асүй аймағы, дəліздер, холлдар, санитарлық-гигиеналық бөлмелер (ванналар, себезгі, дəретхана, аралас санитарлық торап, сауна), гардероб, жылу ге-нераторларына арналған үй-жайлар жатады.

Əрбір объектіге жеке нысан толтырылады. Есепті айда барлық көрсеткіштер бой-ынша (түрі, орналасқан жері, қаржыландыру көзі, тұрғын үйдің типі) бірдей бірнеше объектілер бір уақытта пайдалануға берілген жағдайда, респондент тиісті ұяшықта олардың санын көрсете отырып, барлық объектілерге бір бланк толтырады. Есептің көрсеткіштері (ғимараттар саны, көлемі, ауданы, нақты құны жəне тағы басқалар) барлық объектілер бойынша қосылып келтіріледі.

4. Объекті түрінің кодын статистика органының қызметкері Объектілер жəне қуаттар түрлерінің тізіміне сəйкес көрсетеді. Пайдалануға берілген объектілердің қуатын респон-дент осы тізімде қарастырылған өлшем бірліктерінде көрсетеді (екі ондық таңбамен).

Объектінің орналасқан жерінің кодын статистика органының қызметкері Əкімшілік-аумақтық объектілер жіктеуішіне сəйкес көрсетеді.

5. Саяжайларды тұрақты тұруға пайдалануға берген жағдайда, оларды жеке үйлер ретінде есепке алу қажет.

Тұрғын үйлер тұрғын емес мақсатымен кіріктіре-жапсарластыра салынған үй-жайларымен пайдалануға берілген жағдайда, ғимараттың тұрғын үй бөлігіне жеке нысан, яғни кіріктіре-жапсарластыра салынған үй-жайларды қоспай жəне мақсатына қарай əрбір кіріктіре-жапсарластыра салынған үй-жайға бөлек нысан толтырылады.

Тұрғын емес ғимаратты басқа мақсаттағы ғимараттан қайта жаңарту немесе қайта құрудан кейін пайдалануға беру кезінде 4-7 бөлімдер деректері толтырылмайды. Тұрғын ғимаратты басқа мақсаттағы ғимараттан қайта жаңарту немесе қайта құрудан кейін пайдалануға беру кезінде ғимараттардың саны мен жалпы құрылыс көлемінен басқа есептің барлық көрсеткіштері толтырылады.

Қуаттар мен объектілерді іске қосу бойынша қираған ғимараттар мен имараттар-ды қалпына келтіру кезінде, бұрынырақ ақаулық тізімдеме негізінде істен шығарылған жəне пайдалануға қабылданған объектілер көрсетіледі.

Объектілерді пайдалануға секциялап берген жағдайда ғимараттардың саны объекті құрылысы толық аяқталып, пайдалануға тұтас берілгеннен соң ғана қойылады.

Жаңа тұрғын үйдегі жапсарлас салынған үй-жай, жапсарлас-кіріктіре салынған жайлар пайдалануға берілген жағдайда жаңа ғимараттардың саны туралы деректер толтырылмайды.

Егер ғимараттар бір-бірімен ортақ қабырғамен жалғанса, бірақ олардың əрқайсысы дербес құрастырылмалы тұтастықты көрсететін болса, онда олар жеке ғимараттар болып саналады жəне тиісінше есепке алынады.

6. Осы статистикалық нысанды ұсыну қағаз жеткізгіште немесе электрондық түрде жүзеге асырылады. Статистикалық нысанды электрондық түрде толтыру Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің интернет-ре-сурсында (www.stat.gov.kz) орналастырылған «Деректерді оn-line режимде жинау» ақпараттық жүйесі арқылы жүзеге асырылады.

7. Арифметикалық-логикалық бақылау2, 3 жəне 6-бөлімдерінде бір ғана ұяшық толтырылады. Бұл ретте, 2-бөлімдегі 2.4.1-

жолы толтырылған болса, онда 2.4-жолын толтыру керек жəне 2.5.1-жолы толтырылған болса, онда 2.5-жолын толтыру керек.

Егер 4-жолы толтырылса, онда 5.1 жəне 5.2-жолдары да толтырылады.Егер 6.6-жолы толтырылса, онда 6.7-жолы да толтырылады.7-жол жатақханалар, жетім балалар мен ата-анасының қамқорлығынсыз қалған

балаларға арналған мектеп-интернаттар, балалар үйлері, қарттар мен мүгедектерге арналған интернат-үйлер, тұрақты мекенжайы жоқ адамдарды бейімдеу орталықтары жəне өзге де тұрғын ғимараттар (тұрғын үйлерден басқа) пайдалануға берілген жағдайда толтырылады.

Тұрғын үйлер пайдалануға берілген жағдайда 8-жол толтырылмайды.

Мемлекеттік статистика органдары Қазақстан Республикасы Ұлттыққұпиялығына кепілдік береді экономика министрлігі СтатистикаКонфиденциальность гарантируется комитеті төрағасының органами государственной статистики 2017 жылғы 13 қарашадағы №168 бұйрығына 11-қосымша

Жалпымемлекеттік статистикалық Приложение 11 к приказубайқаудың статистикалық нысаны Председателя Комитета по статистике Статистическая форма Министерства национальной экономикиобщегосударственного Республики Казахстанстатистического наблюдения от 13 ноября 2017 года №168

Аумақтық статистика органына ұсыныладыПредставляется территориальному органу статистики

Статистикалық нысанды толтыруға жұмсалған уақыт, сағатпен (қажеттiсiн қоршаңыз)

Время, затраченное на заполнение статистической формы, в часах (нужное обвести)

1 сағатқа дейiн

до 1 часа1-2 2-4 4-8 8-40

40 сағаттан артық

более 40 часов

Статистикалық нысан www.stat.gov.kz интернет-ресурсына орналастырылған Статистическая форма размещена на интернет-ресурсе www.stat.gov.kz

Мемлекеттік статистиканың тиісті органдарына анық емес бастапқы статисти-ка лық деректерді ұсыну жəне бастапқы статистикалық деректерді белгіленген мер зімде ұсынбау «Əкімшілік құқық бұзушылық туралы» Қазақстан Республикасы Кодексінің 497-бабында көзделген əкімшілік құқық бұзушылықтар болып та-быладыПредставление недостоверных и непредставление первичных статистических данных в соответствующие органы государственной статистики в установленный срок являют-ся административными правонарушениями, предусмотренными статьей 497 Кодекса Республики Казахстан «Об административных правонарушениях»

Статистикалық нысан коды 161112177Код статистической формы 161112177

Объектілерді пайдалануға беру туралы есеп Отчет о вводе в эксплуатацию объектов

2-КС

Жылдық Есепті кезең жылГодовая Отчетный период год

Жұмыс істейтіндердің санына қарамастан, есепті кезеңде объектілерді пайдала-нуға беруді жүзеге асыратын заңды тұлғалар жəне олардың құрылымдық жəне оқшау ланған бөлімшелері ұсынадыПредставляют юридические лица и их структурные и обособленные подразделения, осуществляющие в отчетном периоде ввод объектов в эксплуатацию независимо от численности работающих

Ұсыну мерзімі – есепті кезеңнен кейінгі 1 наурызға (қоса алғанда) дейінСрок представления – до 1 марта (включительно) после отчетного периода

БСН кодыкод БИН

1. Пайдалануға берілген объект туралы жалпы мəліметтерді көрсетіңіз Укажите общие сведения о введенном в эксплуатацию объекте1.1 Есептің реттік нөміріПорядковый номер отчета1.2 Объект түрінің атауы1

Наименование вида объекта1

1.3 Объектінің орналасқан жері (облыс, қала, аудан, елді мекен) Местонахождение объекта (область, город, район, населенный пункт)

1.4 «Объектілер жəне қуаттар түрлерінің тізбесіне» сəйкес объект түрінің коды (статистикалық нысанды қағаз жеткізгіште тапсыру кезінде статистика органының қызметкері толтырады)Код вида объекта согласно «Перечню видов объектов и мощностей» (заполняется ра-ботником органа статистики при сдаче статистической формы на бумажном носителе)

1.5 «Əкімшілік-аумақтық объектілер жіктеуішіне» сəйкес объектінің орналасқан жерінің коды (статистикалық нысанды қағаз жеткізгіште тапсыру кезінде стати-стика органының қызметкері толтырады)Код местонахождения объекта согласно «Классификатору административно-террито-риальных объектов» (заполняется работником органа статистики при сдаче статисти-ческой формы на бумажном носителе)

1.6 Объекті (-лер) саны2

Количество объекта (-ов)2

2. Құрылысты қаржыландырудың басым көзін «√» белгісімен белгілеңізОтметьте знаком «√» преобладающий источник финансирования строительства

2.1 Республикалық бюджет 2.4 Банктердің кредиттері Республиканский бюджет Кредиты банков

2.2 Жергілікті бюджет 2.4.1 Шетелдік банктердің кредиттері Местный бюджет Кредиты иностранных банков

2.3 Меншікті қаражаттар 2.5 Басқа да қарыз қаражаттары Собственные средства Другие заемные средства

2.5.1 Резидент еместердің басқа да қарыз қаражаттары Другие заемные средства нерезидентов

Ескертпе:Примечание:1Мұнда жəне бұдан əрі Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика

министрлігі Статистика комитетінің интернет-ресурсындағы «www.stat.gov.kz//Респонденттерге//Статистикалық нысандар//Жылдық//2-КС» сілтемесі бойынша орналасқан «Объектілер жəне қуаттар түрлерінің тізбесіне» сəйкес толтырылады

1Здесь и далее заполняется согласно «Перечню видов объектов и мощно-стей», размещенному на интернет-ресурсе Комитета по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан по ссылке «www.stat.gov.kz//Для респондентов// Статистические формы// Годовые формы//2-КС»

2Есепті айда барлық көрсеткіштер бойынша бір мезгілде бірдей бірнеше объектілер пайдалануға берілген жағдайда олардың жалпы саны көрсетіледі

2В случае ввода в эксплуатацию в отчетном месяце одновременно нескольких идентичных по всем показателям объектов, указывается суммарное количество

3. Құрылыстың басым сипатын «√» белгісімен белгілеңіз Отметьте знаком «√» преобладающий характер строительства

3.1 Жаңа құрылыс 3.3 Кеңейту Новое строительство Расширение

3.2 Қайта жаңарту 3.4 Техникалық қайта жарақтандыру Реконструкция Техническое перевооружение

4. Жаңа ғимараттар санын көрсетіңіз, бірлік Укажите количество новых зданий, единиц

5. Жаңа тұрғын немесе тұрғын емес ғимараттар, жаңа тұрғын ғимараттағы кіріктіре - жапсарластыра салынған үй-жайлар немесе қолданыстағы ғимаратқа жапсаржай (қондыра салынған үй-жай) пайдалануға берілген кезде мыналар-ды көрсетіңіз:При вводе в эксплуатацию нового жилого или нежилого здания, встроенно-пристро-енного помещения в новом жилом здании или пристройки (надстройки) к существу-ющему зданию укажите:

5.1 Жалпы құрылыс көлемі, текше метр Общий строительный объем, куб. метров3

5.2 Ғимараттардың жалпы алаңы, шаршы метр Общая площадь здания, кв. метров³

6. Тұрғын үй пайдалануға берілген кезде үйдің түрін «√» белгісімен белгілеңізПри вводе в эксплуатацию жилого дома отметьте знаком «√» тип дома

6.1 Жалға берілетін (коммуналдық) Арендный (коммунальный)

6.2 Жалға берілетін Арендный

6.3 Жергілікті атқарушы органдарға бюджеттік кредит беру есебінен салынған Построенный за счет бюджетного кредитования местных исполнительных органов

6.4 Коммерциялық (ипотекалық кредит беру жүйесі бойынша сату үшін) Коммерческий (для продажи по системе ипотечного кредитования)

6.5 Басқа Другой

7. Өзге де тұрғын үйлер пайдалануға берілген кезде тұрғын жəне қосалқы үй-жайлардың жалпы алаңын көрсетіңіз, шаршы метр При вводе в эксплуатацию прочего жилого здания укажите общую площадь жилыхи подсобных помещений, кв. метров

8. Тұрғын үй немесе жатақхана пайдалануға берілген кезде үйдің қабаттылығын «√» белгісімен белгілеңізПри вводе в эксплуатацию жилого дома или общежития отметьте знаком «√» этаж-ность здания

8.1 1 қабатты 8.4 4 қабатты 8.7 20 қабатты жəне одан да биік 1-этажное 4-этажное 20-этажное и выше

8.2 2 қабатты 8.5 5-9 қабатты 2-этажное 5-9-этажное

8.3 3 қабатты 8.6 10-19 қабатты 3-этажное 10-19-этажное

Ескертпе:Примечание:3Здесь и далее – куб. метр – кубический метр, кв. метр – квадратный метр

9. Тұрғын үй немесе жатақхана пайдалануға берілген кезде абаттандыру дəрежесін «√» белгісімен белгілеңізПри вводе в эксплуатацию жилого дома или общежития отметьте знаком «√» степень благоустройства

Жабдықталған: 9.4 дербес жылыту (жеке 9.8 желілік (табиғи) Оборудовано: қондырғылардан, газ қазандықтардан жылыту) газ сетевой (природный) автономное отопление (отопление от индивидуальных установок, котлов) 9.1 сумен жабдықтау 9.5 орталықтан ыстық 9.9 сұйытылған газ водоснабжение сумен жабдықтау (баллондағы) центральное горячее газ сжиженный водоснабжение (в баллонах)

9.2 кəріз 9.6 жеке сужылытқыштардан 9.10 электр плитасыканализация ыстық сумен жабдықтау (еденге қоятын) горячее водоснабжение от электроплита индивидуальных (напольная) водонагревателей

9.3 орталықтан жылыту 9.7 тұрақты ванна немесе сусебезгі центральное отопление стационарная ванна или душ

10. Тұрғын үй немесе жатақхана пайдалануға берілген кезде ғимарат қабырға-ларының басым материалын «√» белгісімен белгілеңізПри вводе в эксплуатацию жилого дома или общежития отметьте знаком «√» преоб-ладающий материал стен здания

10.1 кірпіш, тас 10.6 ағаш, шпалдар 10.10 қаңқа-қамысты кирпич, камень дерево, шпалы каркасно-камышитовый

10.2 ірі панелді 10.7 монолитті бетон 10.11 басқа да қабырға Крупнопанельный (темір бетон) материалдары монолитный бетон другие стеновые (железобетон) материалы

10.3 қаңқа-панелді каркасно-панельный10.4 көлемді-блокты 10.8 ұялы бетон объемно-блочный ячеистый бетон

10.5 ірі блокты 10.9 саман Крупноблочный саман

(Жалғасы бар)

(Жалғасы. Басы 12-бетте)

RESMI

14 21 НАУРЫЗ 2018 ЖЫЛRÝHANI JAŃǴYRÝ

«Север птица» акционерлік қоғамы акцио нерлердің кезектен тыс жалпы жина-лысын өткізу туралы хабарлайды. Қоғамның атқарушы органының мекенжайы: Қазақстан Республикасы, Қостанай облысы, Затоболь кенті, Механизаторлар к-сі, 2 А.

Жиналысты өткізудің бастамашысы – қоғам-ның директорлар кеңесі.

Жалпы жиналыс 2018 жылғы 21 сəуірде Астана уақыты бойынша сағат 9.00-де мына мекенжайда: Қазақстан Республикасы, Қостанай облысы, Затоболь кенті, Механизаторлар к-сі, 2 А үйде өткізіледі, жиналысқа қатысушыларды тіркеудің басталуы Астана уақыты бойынша 8.00-де.

Жалпы жиналыстың күн тəртібі:1) «КазАгроФинанс» АҚ-тың ссудалық

қарызын ForteBank АҚ-та қайта қаржыландыру;2) Əртүрлі.Жалпы жиналыстың күн тəртібіндегі

мəселелер бойынша материалдармен қо-ғамның атқарушы органының мекенжайын-да 2018 жылғы 13 сəуірден бастап танысуға болады.

Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігі жəне Қазақстандық денсаулық сақтау қызметкерлерінің салалық кəсіподағы Батыс Қазақстан облысының əкімі Алтай Сейдірұлы Көлгіновке қарындасы

Нұржамал Сейдірқызы КӨЛГІНОВАНЫҢқайтыс болуына байланысты орны толмас қайғысына ортақтасып көңіл айтады.

«PSA» ЖШС ұжымы Батыс Қазақстан облысының əкімі Алтай Сейдірұлы Көлгіновке қарындасы

Нұржамал Сейдірқызы КӨЛГІНОВАНЫҢқайтыс болуына байланысты орны толмас қайғысына ортақтасып көңіл айтады.

«Қазақтелеком» акционерлік қоғамы акционерлерінің жылдық жалпы жиналысын шақыру туралы

ХАБАРЛАМА «Қазақтелеком» акционерлік қоғамының Басқармасы (010000, Астана қ., Сауран 12) өзінің

акционерлеріне «Қазақтелеком» АҚ Директорлар кеңесінің бастамасы бойынша шақырылатын акционерлердің жылдық жалпы жиналысы 2018 жылғы 27 сəуірде жергілікті уақыт бойынша сағат 15:00-де, Астана қ. Сауран көш., 12 мекенжайында, «Қазақтелеком» АҚ мəжіліс залында өтетіні туралы хабарлайды.

Ұсынылып отырған күн тəртібі:1. «Қазақтелеком» АҚ-тың 2017 жылға жылдық қаржылық есебін бекіту туралы.2. «Қазақтелеком» АҚ-тың 2017 жылға таза пайдасын бөлу тəртібі туралы. 3. «Қазақтелеком» АҚ-тың Директорлар кеңесі құрамын сайлау туралы. Акционерлердің жалпы жиналысына қатысу құқығы бар акционерлердің тізімі 2018 жылғы

2 сəуір дегі жағдай бойынша жасалатын болады. Акционерлер күн тəртібіндегі мəселелермен танысу үшін материалдарды мəжіліс өтетін

күннен кемінде он күн бұрын мына мекенжайдан ала алады: Астана қ., Сауран көш., 12, теле-фондар 8 (7172) 587713, 8 (7172) 587243.

Кворум болмаған жағдайда, акционерлердің қайталама жалпы жиналысы жоғарыда көрсетілген мекенжай бойынша 2018 жылғы 30 мамыр күні сағат 15:00-де өткізіледі.

Күн тəртібі қолданыстағы заңнамада жəне Қоғам Жарғысында белгіленген тəртіпте өзгертілуі жəне (немесе) толықтырылуы мүмкін.

Акционерлерді тіркеу 2018 жылғы 27 сəуірде сағат 13:00-ден 14:30-ға дейін жүргізіледі. Өзімен бірге жеке куəлігі, жиналысқа қатысуға дауыс беру құқығын растайтын сенімхаты бо-

луы тиіс (сенімді тұлғалар үшін).Акционерлердің жылдық жалпы жиналысы акционерлер мен олардың өкілдерінің, сондай-ақ

«Қазақтелеком» АҚ қызметкерлерінің қатысуымен көзбе-көз өткізіледі. Күн тəртібінің мəселелері бойынша шешімдер қабылдау дауыс беру жолымен жүзеге асырылады. Акционерлер шешімдер қабылдағаннан кейін, жиналыс қорытындысы шығарылып, БАҚ-та жарияланатын болады.

Бақытгүл БАБАШ,«Егемен Қазақстан»

Бірлігіміз жарасқанЕкі күн бойы Жайықтың жаға-

сы жақсылар мен жайсаңдарға толды, той-тамашаға кенелді. Иса-тай-Махамбет атындағы орталық алаңда бастау алған «Ұлы даланың ұлттық дəстүрлері» халықаралық форумы қоғамдық сананы жаң-ғыр тып, дəстүр-салтымызды наси-хаттауды мақсат етті. Түркия, Əзер байжан, Қырғызстан, Ресей, Өзбек станнан келген 30-дан астам өнер ұжымы, 700 əртіс Атыраудың əр көшесінде өткен шараларға белсенділікпен қатысты. Орталық алаңдағы форумның ашылу салта-натын мыңнан астам атыраулық тамашалады.

– Тамырын тереңнен тарта-тын дəстүріміздің, мəдениетіміз бен өнеріміздің арқасында бүгін-де еліміз əлемдік аренада айшық-ты орын алды. Бұған басты негіз – қоғамдық келісім, саяси тұ рақ-тылық, халықаралық, дін аралық, ұлтаралық татулық. Мұ ның бəрі де Елбасы Нұрсұлтан Əбіш ұлы Назарбаев жүргізіп отырған сараб-дал саясаттың жемісі мен же ңісі, – деді салтанатты шарада сөй леген облыс əкімі Нұрлан Ноғаев. – Президенттің халық тың əл-ауқатын көтеру үшін ин фрақұрылымды дамыта отырып, өскелең ұрпақты бəсекеге қабілетті болуға шақырған Үнде уін қазақстандықтар толықтай қолдайды. Бұл ретте бізді ұлттық рухтың биіктігі, салт-дəстүр мен мəдениетке беріктігіміз алып шығады.

Наурыз келді, құт келді деп қуанған ағайын бір-бірімен көрі-сіп, ізгі лебіздерін арнап жатты. Орталық алаңға Атыраудағы 18 этномəдени бірлестік киіз үйле рін құрып, ұлттық тағам дарын ұсынды. Ұлттық спорт тық ойындардан жа-рыстар өтіп, жеңім паздар бағалы сыйлықтар мен марапатталды.

Мәдени құндылықтың мәні зор

Халықаралық форум аясында ғалымдар да бас қосты. «Наурыз – адамзаттың материалдық емес, мəдени құндылығы ретінде» та-қырыбында өткен ғылыми-тəжі ри -белік конференцияға Еу ро па, Орта-лық Азия, ТМД мем ле кет терінен келген ғалым дар қа тысты. Олар Наурыз мейра мы ның тарихи негіз-дері, қоғам дағы орны, мереке фено-менін зерделеу мəселелері бойынша баяндамалар жасап, ой бөлісті.

Халықаралық түркі мəдениеті мен өнерін бірлесіп дамыту ұйы-мының бас хатшысы Дүйсен Қасейінов, Венгриядағы қазақтар қауымдастығы төрағасы Оңайша Мандоки де лебіз білдірді. Пле-нарлық мəжілісте Л.Н.Гумилев атын дағы Еуразия ұлттық уни-верси тетінің профессоры, белгілі ғалым Тұрсын Жұртбай, Əзер-байжан ақыны Ибрагим Хад жиев, Қазақстанның Ұлттық музейінің ғалым-хатшысы Зүбəйда Сұра-ғанова, басқа да ғалымдар баянда-ма жасады.

Поэзия падишасына құрмет

Атырау – жырдың мекені. Қазақ əдебиетінің алыптар шо-ғы рына бірқатар таланттар ды сыйлаған жер. Бүгінде Фа риза деген есім Поэзия деген қа-сиет ті сөздің синониміне ай-налды. Бар ғұмырын өлеңді ая лауға арнаған ақынын туған жері қа шанда құрметпен ай-тады. Халық аралық форум ая-сында өткен шаралар легіне «Фариза оқуларын» енгізудегі мақ сат та аян: қазақтың қара өлеңін қастерлеу, өскелең ұр-пақты өнерсүйгіштікке бау лу, ақын жырларын насихаттау. Мемлекеттік сыйлықтың лау-реаты, Халық жазушы сы Фа-риза Оңғарсынова шығар ма-шылығына арналған респуб-ликалық көр кемсөз оқу ше бер-лерінің бай қауы на еліміздің түк пір-түкпі рінен талантты жа-стар жиналды. Олардың өнер-лерін Қазақстанның еңбек сіңір-ген қай раткері, ақын Ақұш тап Бақ тыгереева бастаған қазы-лар ал қасы бағалады. Фари за Оң ғар сынованың өлеңі, ақын-ға арналған жыр, прозалық шығармадан үзінді оқу бойынша сынға түскен қатысушылардың арасынан бас жүлдені атыраулық Əйгерім Қабдешева жеңіп алды. Батыс Қазақстан облысының аты-нан қатысқан Назгүл Пахманова бірінші орынның тұғырынан кө рін ді. Барлық жеңімпаздар

бағалы сыйлықтармен, алғыс хаттармен марапатталды.

Шырқа, домбыра!

Атырау – күй Отаны деп бекер айтылмаса керек. Қос ішекке за-мана үнін қосқан небір дүлдүлдер өткен бұл жерден. Со лардың ізін жалғаған Бақыт Қа рабалинаның да есімін елі мақтан етеді. Қошалақ құмында дүниеге келген Бақыт Қарабалина асқақ арман қанатында Алматыға барды, халыққа кере-мет күйші ретінде танылды. Қазақ өнеріне күйші қыздың қосқан үлесі зор. Бақыт Қарабалина атындағы рес публикалық домбырашы қыз-келіншектер байқауына 15 өнерпаз қатысты.

16-35 жас аралығындағы домбырашы қыз-келіншектер

қатысқан байқаудың бас жүлдесін Назерке Базарбаева жеңіп алды.

– Шыны керек, Бақыт Қара-балинаның есімі көптен ескерусіз қалып жүр еді. Осы олқылықтың орны толғандай сезімдеміз. Дина Нүрпейісовадан кейін қазақ тың күйші қыздарының атын асқақ-татқан Бақыт Қарабалина бола-тын. Бүгінгі байқаудың бас жүл-десін атыраулық домбырашы қыз жеңіп алды. Бұл – күй анасы салып кеткен сара жолдың осы топырақта бүгінге дейін жалғасып келе жатқанын көрсетеді, – дейді қазылар алқасының мүшесі Қазақ-станның еңбек сіңірген қайраткері, белгілі күйші Айгүл Үлкенбаева.

Шебердің қолы ортақНаурыз тойы дегенде ұлттық

киімдер, бұйымдар, жəдігерлер еске түседі. Облыстық тарихи-өлкетану музейі осы бағытта бір қатар жұ-мыстар атқарып жүр. Форум ая-сында белгілі дизайнер, «Алтын сапа» сыйлығының иегері Ырза Тұрсынзаданың шеберлік сабағы өтті. Үш күн бойы музей залдары лық толы болды. Шебердің өзінен тігіннің қыр-сырын білгісі келген атыраулық қыз-келіншектердің саны 500-ден асқан. Олар қыз жаса-уын дайындап, құрақ құрап, көрпе тігіп үйренді.

– Халықтың этнодизайнға де-ген ықыласы тəнті етті, – дейді Ырза Тұрсынзада. – Бұл менің жеке меншігім емес, халықтың қазы-насы. Сол қазынаны қастерлеуге

шақырамын. Ұлттық нақыштағы қанша жақсы дүниелер шығып жа-тыр, бірақ нарықты толық қамту үшін əлі де еңбектену керек.

Ақындар шықты айтысқа

Қашанда мереке мен той-думан ның көркі ақындар айтысы болған. Халықаралық форум да бұл үрдіс ұмыт қалмады. Махамбет атындағы академиялық қазақ дра-ма театрында екі күн бойы жыр көрігі қызды. Еліміздің əр өңірінен келген 20 ақын əзілмен əдіптелген əдемі айтыс жасады. Облыстық əкімдіктің қолдауымен Қазақстан Жазушылар одағы Атырау об-лыс тық филиалының төрағасы Қойшығұл Жылқышиев ұйым-дастыр ған жыр аламаны жоғары

деңгейде өтті. Амал мерекесіне алғаш куə болып тұрғанын айтқан айтысты жүргізуші, белгілі ақын Жүрсін Ерман елді топтастыра-тын, береке-бірлікке үндейтін көрісу салтын өзге өңірлерде де қолға алса деген ұсынысын жа-сырып қалмады. «Атырау бұл тұрғыда көпке үлгі болып отыр», – деді ұлттық өнердің жанашыры.

Мемлекеттік сыйлықтың лау-реаты, Қазақстанның Еңбек Ері Асан əлі Əшімов бастаған қазы-лар алқасы бас жүлдеге екі ақын-ды лайық деп таныды. Атырау-лық Айзада Дəулекенова мен қарағандылық Тілеген Əділов бас жүлдеге тігілген үш миллион теңгені тең бөлісті.

«Бәйге берем жығылған балуанға да...»

Ұлан-асыр тойдың бəйгесіз сəні бола ма? Қазақша күрестен ашық республикалық турнирге еліміздегі ең мықты спортшы-лар қатысты. Тіпті осы шараға Грузиядан арнайы келген балу-андар да жарыс алаңынан тыс қалмады. Атырау облысында соң ғы жылдары ұлттық спорт түрлері айрықша дамып келеді. Облыс əкімі Нұрлан Ноғаев-тың қолдауымен қолға алынған шара лар қатары көп. Ұлт құн-дылықтарын ұлықтаған фо-румда бұған тағы бір мəрте куə болдық. «Қазақстан барысы» тур нирінің үш дүркін жеңімпазы Бейбіт Ыстыбаевтың дүбірлі

дода ның құрметті қонағы болуы спортшыларға серпін сыйлады. Жарыс қорытындысында бірін-ші орын – 2 млн теңгені шығыс-қазақстандық атақты балуан Ай-бек Нұғымаров қанжығасына байлады. Алматылық Дəурен Нұра линов пен қарағандылық Ержан Шынкеев, алматылық Рус-лан Əбдіразақов та жүлде герлер қатарында аталды.

Тартысты тоғызқұмалақ, қызықты көкпар

Тапқырлықты талап ететін ақыл-ой ойыны тоғызқұмалақтан халықаралық турнирге қатысу-шылар Түркия, Қытай, Ауған-стан, Түрікменстан, Ресей мен Қа зақ станның бес облысы-нан кел ді. Тартысты бəсекеде

ерлер арасында бірінші орын-ды қызылордалық Бексұлтан Бостандықов жеңіп алса, əйелдер арасында ақтөбелік Алмагүл Тəкішеваның мерейі үстем болды.

«Мәңгілік сарын»Ұлттық өнердің кəусарынан

нəр алып, бабалар мұрасын на-сихаттау Елбасының «Рухани жаңғыру» бағдарламасының бір тармағы. Жас өнерпаздардың шеберліктерін шыңдап, үлкен сахнаға шығуларына жолашар болатын шаралардың маңызы зор. Халықаралық дəстүрлі өнер фестивалінің де мақсаты осы. Арқа, Батыс, Сыр, Жетісу, Алтай-Тарбағатай дəстүрлі өнер мектептерінің қазыналары Жа-йық тың жағасында бір арнада тоғысты. «Сармат» фольклорлық-этнографиялық ансамблінің орын-дауындағы «Көшпенділер рухы» əдеби-сазды сахналық қойы-лымы көрерменге ерекше əсер қалдырды. Еліміздің түкпір-түк-пірінен, Ресей, Қырғызстан мен Түркиядан келген өнер ше бер-лері дəстүрлі əннің даңқын аспан-датты. Белгілі жыршы, фоль-клортанушы-ғалым Берік Жүсіп фестивальда айтылған əр əнді құр хабарлап қана қоймай, тарихын тарқатып отырды.

– Қазақстанға келген сай-ын төбем көкке жетеді, – дей-ді ноғайдың əйгілі жырауы Ар-сланбек Сұлтанбеков. – Қазақ пен ноғайдың түбі бір. Атырауға келіп,

туыстарыммен қауышқандай бір керемет сезімдемін. Осындай шараны ұйымдастырушыларға алғысым шексіз.

Фестивальда Қырғызстанның халық əртісі Роза Аманова, Түрік əншісі Ирфан Гюрдал, сүлейлердің сарқыты Алмасбек

Алматов, Қазақстанның еңбек сіңір ген қайраткерлері Сəу ле Жан-пейісова, Ардақ Исатае ва, дəстүр лі əн өнерінің шебер орындаушы лары Қайрат Кəкімов, Алма Аманжолова, Жоламан Құ жыма нов, Жанқожа Аяпов, Фар хад Оразовтар салған əн Аты раудың аспанын жаңғыртты.

Жастарға тағылым Форум барысында «Рухани

жаңғыру» бағдарламасының өңір лерде орындалу барысы да баян далды. «Рухани жаңғыру» республикалық жобалық кеңсесі өкілдерінің қатысуымен өткен дөңгелек үстелде Елбасы бастама-сымен қолға алынған бағдар ла ма-ның өзектілігі əңгіме арқауы болды.

С о н д а й - а қ А т ы р а у д а ғ ы Назарбаев зияткерлік мектебіндегі «Рухани жаңғыру» кіші жоба-лық кеңсесінде үшжақты мемо-рандумға қол қойылды. Енді Иса тай ауданындағы Х.Нəубетов атындағы орта мектеп оқушылары халықаралық білім ордасынан тəжірибеден өте алады.

Халықаралық форум жұмы-сынан жастар да сырт қалған жоқ. Қазақстан эстрада жұлдыздарының концерті атыраулықтар мен қала қонақтарын мерекелік көңіл күйге бөледі.

Ардақтыларға – «аманат» сыйлығы

«Ұлы даланың ұлттық дəс-түрлері» атты халықаралық фо-рум гала-концертпен қорытын ды-ланды. Екі күн бойы өткен түр лі байқаулардың бас жүлде лерін иеленген дарабоздар өнерлерін көрсетіп, елімізге белгілі тұлға-лардың қолдарынан марапат алды.

Салтанатты шарада сөйлеген облыс əкімі Нұрлан Ноғаев: «Фо румды өткізгендегі мақсат Елбасымыздың «Рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласында көрсетілген іс-шараларды атқару, ұлттық құндылықтарды дəріптеу еді. Сол мақсат орындалды», деді.

Форумның жабылу салтана-тында ТҮРКСОЙ-дың бас хат-шысы, қоғам қайраткері Дүйсен Қа сейіновке «Тұғырлы тұлға» марапаты табысталды. Халықтың алғысын алып жүрген қоғам қай -раткері Қайрат Ищанов, Қазақстан Жазушылар одағы Атырау филиа-лының төрағасы, ақын Қойшығұл Жылқышиев, «Құрмет» орденінің иегері, «Өнерпаз» ЖШС-нің бас директоры Əлия Бекқожиева, адво каттар алқасының төрайымы Айсұлу Омарова «Аманат» ұлттық қоғамдық сыйлығын иеленді.

Егер сіз «Егемен Қазақстан» газетіне жарнама бергіңіз келсе,

мына телефондарға хабарласыңыз:Астана 37-64-48, 37-60-49. Электронды пошта: advert@egemen.kz

Алматы 273-74-39, ф. 341-08-11. Электронды пошта: adv@egemen.kz

Ұлы даланың ұлттық дәстүрлеріАтырауда халықаралық форум өтті––––––––––––––––––––––––Абайдың �леңінде айтылғандай, «Қырдағы ел ойдағы елмен араласып, күлімдесіп, к�рісіп, құшақтасып» мәре-сәре бо-латын керемет кез де келіп жетті. Еліміздің батыс �ңірінде Наурыз тойы айдың 14-інші жаңасынан басталады. Таң

сібірлеп атқаннан-ақ бір-бірімен сәлемдесіп, жылдан есен шыққандарына шүкір десіп, «Бір жасыңызбен!» деп к�рісетін ағайын қандай заман �тсе де осы игі дәстүрден ажырамаған. Ресми мереке болмаса да, батыс �ңірі бұл күнге ерекше дай-ындалады. Бірақ биылғы Амал мерекесінің ж�ні б�лек бол-ды. Бұлай деуімізге себеп те бар. Алыс-жақын бес елден кел-ген 700-ге жуық �нерпаз Жайық жағасын нағыз тамашаға, сән мен салтанатқа б�леді. Атырауда «Ұлы даланың ұлттық дәстүрлері» атты халықаралық форум �тті. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында ұйымдастырылған форумда 20-ға жуық шара болып, мұнайлы мекен халқына ерекше мереке сыйлады.–––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

Атырау облысы – «Рухани жаңғыру» бағдарламасының жүзеге асу көрсеткіштері бойынша елімізде ең алдыңғы орын да тұр. Бұл – мерей, бұл – мақта ныш. Елбасы мақаласы жарияланған күннен бастап ұлттық құндылықтарды ұлықтауға арналған шаралардың Жайық жағасында сəн-салтанатпен, жарасым дылықпен өтіп жат-қанына күллі ел куə. Ұлыстың ұлы күнін де керемет көңіл күйде қарсы алған жұртшылық «Осындай той Отырардан басқа жер-де болмаған» деп келетін белгілі əндегідей шабытта шырқайды. «Осындай той Атыраудан басқа жерде болмаған!».

АТЫРАУСуреттерді түсіргенЕрлан АЛТЫБАЕВ

21 НАУРЫЗ 2018 ЖЫЛ 15

Алжыған т�бет айға қарап үрер.

Айлалы ит үндемей қабады.

Сүйекпен ұрған ит қыңсыламайды.

Ысқырған жылан шақпайды, үреген ит қаппайды.

Иттің қолынан қаппау кел-се де, үрмеу келмейді.

Қатын к�п болса, ш�мішті ит жалар.

Ит итаяғын жаламай тойынбайды.

Инабатты адам иттен де ұялады.

ӘЗІЛ

ІҢ Ж

АРАС

СА...Ит туралы ирек сөз

Иттің қолынан қаппау кел-се де, үрмеу келмейді.

С�йлей білмеген кісіден, үре білген ит артық.

CӨЗ СОЙЫЛƏЗІЛ-ОСПАЌ, СЫН-СЫЌАЌ

Мүйісті жүргізетін Берік САДЫР

KÓŃILASHAR

Ит Осындайлар індет боп тұрИт жылымен іркес-тіркес Бұрын естіліп білінбеген,Естісең жүрек дірілдеген,Аз да емес, көп те емес,Бар да емес, жоқ та емес,Жүрген жері көктемес –«Сыбайлас жемқор» атты «құрттар» шықты,Жеті басты жалмауыз жұрттар шықты.Қоғамға қол салған,Монтиып тұрып мол салған,«Тендірі» бар, басқасы бар,Есебі түгел қырттар шықты.Жемқормен бірге «педофиль» деген,Бала көрінсе қорлайтындар,Жабайы азғын оңбайтындар,Әр жерден қылаң берді,Тексіз тентек лаң келді,Олар атылмайды, сотталады,Кейбіреуі отын оттап, суын ішіп«Өмір бойғымен» тоқталады.Тағы бір жау «вахабист», «салафист»,Атасы басқа «каратист»,Жоқтықтан емес, тоқтықтан,Шыға алмай қалған «боқтықтан»,Қатыны қара жамылған,Ойы онға бөлініп қағынған,Еркегі теріс батаны көп тұтқан,Ата-анасын өзінің«Кәпірсің» деп соқтыққан,Міне осындай арам сүт емгендерСақалы сапсиып тағы шықты.Талайының... «шаңы» шықты.Жаңа жылда –Қырағы болайық,Осындайлар індет боп тұр.

�зірбайжан ҚОНАРБАЕВ

Маңғыстау облысы

Сонау көне заманнан бері ит тура-лы өткір, өтімді сөздер айтылып ке-ле ді екен. Жыл атауына иттің есімін беріпті. «Ит – жеті қазынаның бірі», «Ит – ырыс» деп насаттанғанына қара -ғанда сенімді серік, мал-мүлкін ит-құс-тан қорғап, көмектескен болды ғой. Адамдардың алғашқы легіне бірін ші үйір болған да ит деп атайды. Оны аз десеңіз, жер өлшеміне де итті пай да-ла ныпты. «Ит арқасы қиянда», «Ит өл ген жер». Бірақ «Керуен көшеді, ит үреді», «Ит мініп, ирек қамшылап» деген сөздер маған ғана түсініксіз. Ке-руен көшсе көше берсін, ит қашанғы үре ді дейсің, үріп-үріп жағы талған соң қояды да. Ал ит мініп, ирек қамшылап деген тіркес бұлыңғыр. О заманда, бұ за манда кім итке мінді дейсің? Ирек қам шылағаны жай ғана айтыла салған шығар?

Жаны күйзелген, ашынған біреулер əлдебіреуге өшігіп, «ол бір ит екен» дейді. Сөйте тұра «ит болғаным-ай» деп өкінетінін қайтерсің?! Дəл сол кезде оған төтесінен сұрақ қойсаң «ит біліп пе?» деп ажырая қарайды. Қос өкпесін желпілдетіп, екі иығын селкілдетіп, терең-терең дем алады да, шеке тамырының құрыс-тырысы жазылып, «беу, дүние-ай!» дейді. Ойланып-ойланып тəубесіне келеді-ау, шамасы. «Итін иесімен қинасын» деп күбір ете түседі. «Иесін сыйласаң, итіне сүйек сал» деген бар. Мұртын си-пап қойып мырзалық танытады. Сөйте тұра, «өтірік айтсам, ит болып кетейін» дейтінін қайтерсің?! Қарадай отырып қарғанбаса да оны түсінуге болар? Дардай адамның ит болғаны жаман-ау. Барылдаған дауыспен арп-арп

етіп үрсе, азу тісін ақситса, біреулер шошыр. Тіпті келіншектер іштей ба-ласын тастап кетуі мүмкін. Құрысын, мүмкіндік болса, ит болмағаны жақсы. Онсыз да қоқыс жəшігін итпен бірге тырмалап, анау-мынау бірдеңе тауып жеп жүргендер кездеседі.

Есеңгіреп келе жатқаныңда қарсы алдың нан көжектей қанденнің тұмсы-ғы нан сүйіп, сүліктей жабысқан ке-ліншек кездеседі. Иті де пəле. Жап-жалпақ тілін сумаң-сумаң еткізіп, келіншектің оймақтай ернін құшырлана жалап-жалап қояды. «Шіркін!» деп қиялдайсың, сол иттің орнында бал-бы раған сəби болғанда, танауы делдиіп бізге күлімсірей қарар ма еді? Əлде талпынып, тарбиған саусақтарын жа-йып, бізге қарай ұмсынар ма еді?

Айтпақшы, байлардың үйіндегі ит-тер неткен бақытты. Дене тұрқы тай-дай, танадай. Кейбіреулері құйттай, құртақандай. Түрлі тұқымға бөлінеді өздері. Сол иттердің жейтін тамағын иелері мұхиттың арғы жағынан əкеледі. Кейбіреулерінің арнайы күтушісі бар. Секіртеді, серуендетеді, шомылдыра-ды, жүнін тарайды, тіпті құлағының ішіндегі құлығына дейін қарайды.

Пенделер мен иттердің жақын араласқаны соншалық, кейбір мақал-мəтелдер ит туралы айтып келе жатып, адамға қарай кілт бұрылып кетеді. Неге олай болғанын қапелімде түсіне алмай қаласың. Мысалы, бастығының алдынан терлеп-тепшіп, қысылып, қымтырылып, тізесі дірілдеп шыққан біреулерге «не болды?» десең, «бастық ит терімді басыма қаптады» дейді. Бастық пен бағыныштысының арасын-да жүрген қандай иттің терісі? Алғаш тү сіне алмай дал боласың. Оны аз десең, «иесіне еркелеген иттей екен» деп біреуді сыртынан сөгеді. Онда тұр-ған не бар? Еркелейтін адамыңыз болса, еркелеңіз. Бір көкеміз «ұры ит тің артын сұқ ит жалайды» деген ма қал да бар деп дүңк еткізеді. Көз алдыңа елестетсең, анайы көрініс. Ұят ты білмеген ит анайылықты қайдан ұқсын?! «Ит жоқта шошқа үреді қо раға» деген сөз тағы бар. Шошқасы құры сын, аман болып иттеріміз-ақ үре берсінші.

Жүніс ҚОҚЫШҰЛЫ Алматы облысы

Есікті орта жастаєы кербез келіншек ашты. Тўла бойында бір мін жоќ болса да кґз жанарында мўѕ бар.

– Кеш жарыќ, хабарландыру бойын ша келіп едім, – деп едім:

– Бəрекелді! Бір хабары бола-тынына сенімім бар еді. Ќалай ґзі? Сый-сияпатыѕыз дайын. Дін аман болар, кґѕіл-кїйі нешік? Табылєанына ќўлдыќ! – деп, жанары кїлімдеп бет-ажарына ќан жїгіріп жайраѕдап шыєа келді.

– Кешіріѕіз, итіѕіз табылєан жоќ, – деп едім, маєан алара ќарап, ќуанышы су сепкендей басылып, еѕсесі тїсіп, аянышты ќалыпќа енді. Тїріне ќарап, оныѕ итініѕ жоєалєанына ґзім кінəлідей сезіндім.

– Табылып ќалар, мен тілектес адамныѕ бірі есебінде – табылуы-на септігі тие ме деп, оныѕ мўндаєы хал-жаєдайы, ќадір-ќасиеті сияќты ќасиеттерін білейін деп келіп едім, –деп міѕгірлеген болдым.

Мїлəйімсіп мїжілген, еѕсе тїсіп езілген. Айтуы бойынша: «ўйќы ќашып, ас батудан ќалєан». Ќайтсін, бала да сол, бауыр да сол... сол.

...Тербетіле теѕселіп ўйќы соєар арнайы жасалєан шетелдіѕ тґсек-креслосына нəн суретін іліп ќойыпты.

...Итін іѕ к іш і г і р ім арнайы тоѕазытќыштаєы мўрты бўзылмаєан тамаќ-сауќатын кґріп жўтќыншаєым жўтынып, ішек-ќарным сыр ете ќалєан соѕ жаба ќойдым.

...Жеке салынєан кеѕ де керемет жуынар шўѕќыры... Сабын, тараќты айтпаєанда шампунныѕ неше тїрін табасыѕ...

Ќожайыныныѕ халі ќабырєамды ќайыстырып, тереѕнен адами сезімім бўлќыныс беріп:

– Мен-аќ итіѕіз болайыншы! – деп жїрекжарды сґзімді айтып ќалыппын.

Александр ЙОТОВ

ФОТОӘЗІЛ

– Алыпсоќ, кел маєан!

МЕН ЖАЙЛЫМӘТЕЛ-СЫМАҚ

Мойындамай ж�рген иттер �аншама?!

Жїрекжарды сґз

Сурет «Вокруг смеха» журналынан алынды

Суреттер «Вокруг смеха» журналынан алынды

Иттің басын алтын табаққа салсаң, шоршып түсер.

Ит: – Бізге сїйектен кґбірек, сїйектен!

Көкірек құрдасы Қисыққа телефон соқты.

– Ассалаумағалейкүм, аса құрметті Итеке...

– Əй, сен немене-ей, ел-жұртқа белгілі дардай адамды Итеке деп, итсің деп. Ой, оңбаған, көргенсіз...

– Қисеке, таусылма, тоқтай тұр. Өзің емес пе, мені оңашада, ешкім жоқта «Итеке» деп ит екенімді есіме салып қой!» деген.

– Қашан, қай жерде айтыппын мен оны.

– Осыдан тура бір жеті бұрын үйі-ңе іздеп барсам, өзіңнен басқа еш кім жоқ. Жападан-жалғыз сілтеп отыр сың. Содан қосыла іштік. Үш рюмкадан кейін сенің көзің кіртиді. Сəл мүл гіп отырдың да «Мен итпін» деп айқай салдың жын ұрғандай. «Қой, Қисеке!»

десем болмайсың, «Мен итпін, мен нағыз итпін, төбетпін!» деп қыш қы-ра сың келіп. Содан соң ит екеніңді дəлелдей бастадың.

– Қалай?– Былай. «Мен қатыныммен отыз

жыл бойы тұрып келем» – деп бастадың «хикаяңды». Осы жылдардың ішінде ол менің кім екенімді, мінез-құлқымды «түп-тамырына» дейін əбден «зерттеп», танып, білді. Сондықтан сəл ұрсыса бастасақ болды, сол сволоч қатыным маған бірден «үрме» дейді. Бұл менің ит екендігімнің бірінші дəлелі.

– Апыр-ай, осының бəрін мен айт-тым ба?

– Сен айтпай, менің жыным айтты дейсің бе?

– Тағы не дедім?– Ағайын-туыстардың, адамдардың

арасына от салып жүретініңді, басқа да иттік қылықтарыңды ақтарып, жайып салдың.

– Астапыралла, не дейт! Мен өзі саған бар сырымды, бар шынымды ай-тып қойыппын ғой.

– Рақмет!– Не үшін?– Бар сырыңды, бар шыныңды

айтқаның үшін.– Ойбай-ау, оны мен емес қой ай-

тып тұрған.– Енді кім?– Анау ит қой, арақ ит қой айтқызып

тұрған.– Сен олай, сөйлей алмайды екен

деп араққа жала жаппа, жазғырма!– Ал сен «оны» неге қорғап тұрсың?

Немене, арақ сенің «ғашығың» ба, «махаббатың» ба?

– Əй, ақымақ, текке сандалма. Арақ деген «əулие» ғой. «Ол» біздің кейбір соттар сияқты дұрысты бұрыс қылып жібермейді. Əділін «айтады». Арақ та айна сияқты. Айна сенің сырт бейнеңді өзгертпей тап сол қалпында көрсетсе, арақ та сенің ішкі бет-бейнеңді, яғни иттік бет-бейнеңді тап сол қалпында сүмірейтіп сыртқа алып шығады, яғни аузыңа салады. Əйтпесе, «итпін» деп өзіңнен өзің айқайлайсың ба?

– Апыр-ай, солай ма?– Əрине, солай. Сен «жұрттың

айтқаны жөн болса да, өзімдікі теріс болса да, өзімдікін дəлелдеп сағат бойы бет бақтырмаймын. Мұндайда Көбік деген қыршаңқы құрдасым:

«Қисық қазір сағат бойы үреді» – деп жұртқа жар салады. Яғни, бұл менің ит екендігімнің екінші дəлелі дедің.

– Масқара, өзінің ит екендігін дəлелдеген деген не сұмдық! Немене, үшіншісі де бар ма?

– «Мен өзі өте мақтаншақпын, өте жағымпазбын, – деп бастадың үшін-шісін. Көзге түсу үшін байлаудағы ит-тей жұлқынып тұрам. Даусым келмесе де қонақта отырғанда көзге түсу үшін барқырап əнге басам. Мұндайда əлгі Көбік: «Мырзалар, кешіріңіздер, біз-дің Қисық ұлып жатыр» деп жар сала-ды. Бұл менің ит екендігімнің үшінші дəлелі, – дедің.

– Қой, құрысын, аржағын айтпай-ақ қой. Расында да, ит екем ғой. Бірақ сен мұны ешкімге айтушы болма.

– Ендеше, сен де «Итеке» деген-ге тұлданба, жынданба! Дегенмен... Дегенмен, сен азамат екенсің!

– Неге?– Мас болсаң да «ит» екеніңді

мойын дап тұрсың ғой. Ал мойындамай жүрген «иттер» қаншама?!

Дамир �БІШ

ҚОСТАНАЙ

Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ,«Егемен Қазақстан»

Еліміздегі ең алғашқы қуыршақ театры – Алматыдағы Мемлекеттік қуыршақ театрының тарихы 1935 жылдан бастау алады. Тарихы таяқ қуыршақтан басталатын өнер орда-сы дами келе, бүгінгі заман ағымына сай күрделі марионеткалармен қатар соңғы үлгідегі техникалық-лазерлі жабдықтармен көркемделіп, кішкентай көрермендерге түрлі жанрдағы қойы-лымдар ұсынып келеді. Елімізде жəне шетелдерде өтетін республикалық, халық аралық фестивальдерде топ жарып жүрген өнер ошағының репертуарлық саясатының ауқымы да кең. Бірақ осыған қарамастан, балдырғандарға өнер дейтін өзгеше өлкенің бар екенін білдіріп, теа-тр туралы түсінігінің қалыптасуына ықпалы ерекше. Қуыршақ театры тура-лы қазақ тілінде жазылған мамандардың зерттеу жұмысы жоққа тəн.

21 наурыз – халықаралық Қуыршақ-тар театры күніне орай Алматы Қуыршақ театрында 15-19 наурыз күндері аралы-ғында «Қуыршақтар шақырады – 2018» атты театрішілік фестиваль өткі зіліп, соның аясында өнертану ғы-лы мдарының кандидаты, Ғ.Мүсірепов атындағы Балалар мен жасөспірімдер театрының көркемдік жетекшісі Еркін Жуасбектің «Қазақ қуыршақ театры» атты жаңа кітабының тұсауы кесілді. Бұл сүбелі еңбекте қазақтың мемлекеттік қуыршақ театрының 1935-1992 жыл-дар аралығындағы алпыс жылдық шығармашылық тарихы жылнамалық тəртіппен жазылған. Жинақта табиғаты бөлек қуыршақ өнерінің қазақ фоль-клорында қолданылуын, сахналық мақсатын, жасалу жолдарын сипат-тайды жəне архивтік материалдар арқылы театрдың өсу-өркендеу жолы кеңінен зерттеліп, кезеңдік спектакль-дер, актерлік, режиссерлік табыстары сөз болады.

Тұсаукесерде белгілі театр сыншысы Бақыт Нұрпейіс: «Тек театртанушыларға ғана байқалатын, бірақ Еркін Тілеу-құлұлының да назарынан тыс қал маған бір мəселе, ұлттық қуыршақ болмай-ынша, ұлттық Қуыршақ театры деп айтудың еш шындыққа жанаспайтынын кең мəліметтермен дəлелдеуі. Ұлттық қуыршақ жай ғана жасала салмайды, ол драматургиялық пьеса арқылы жа-салады. Бұл кітапта театрдың бүгінгі дамуы, бағыт-бағдары, басындағы қиыншылықтары, жетілуіне кедергі бо-лып отырған қолбайлау, олқылықтары – бəрі де сараланған. Мемлекеттік теа-трмен бірге, облыстардағы қуыршақ театрлары да қатар сөз болып, олардың арасындағы өзара шығармашылық бəсеке жайы да автор назарынан тыс қалмаған» деп бағалады.

Фестиваль аясындағы бұл бірін ші үлкен шара болса, екіншісі – Алма ты Қуыршақ театрында алғаш рет ұйым-дастырылып отырған фестивальдің өзі. Оның басты мақсаты – театр ре-пер туарындағы 2017-2018 жылдар ара лығындағы сахнаға жол тарт қан қойы лымдарды саралай отырып, қуыр-шақ өнерінің қоғамға əсер-ық палын арттырып, дəстүрлі ұлттық қуыр шақ-тарды жаңғырта түсу арқылы жас ұрпақты ізгілік идеясына тəрбиелеу. Фестивальде кəсіби сарапшылар мен көрермендер назарына театр репертуа-рынан 8 қойылым ұсынылып, спектакль соңында талдау жасалды. Фестиваль теа тр ішінде өтсе де, оның халықаралық сипатын аңғармау мүмкін емес. Қазылар қатарында режиссер, Қазақстанның еңбек сіңірген əртісі, Астана қалалық Қуыршақ театрының көркемдік жетек-шісі Құралай Ешмұратова, Ресей Фе-дерациясының еңбек сіңірген əртісі, ре жиссер, Орынбор облыстық Қуыршақ театрының көркемдік жетекшісі Вадим Смирнов (Ресей Федерациясы), белгілі театр сыншысы, Ш.Айтматов атындағы Мемлекеттік ұлттық орыс театрының əдебиет бөлімінің меңгерушісі Элеонора Турдубекова (Қырғыз Республикасы) болды. Күн сайын екі қойылымнан тамашалаған сарапшылар алқасы «Ең үздік қойылым», «Ең үздік актер», «Ең үздік актриса», «Ең үздік қуыршақ жүргізуші», «Ең үздік қуыршақ дауы-сы», «Үздік дебют», «Үздік эпизод», «Үздік БАҚ өкілі» сынды аталымдар бойынша жеңімпаздарды анықтап, оларға арнайы дипломдар жəне 50 мың мен 100 мың теңге аралығында ақшалай ынталандыру сыйлығын табыстады. Алматы Қуыршақ театрының директо-ры Талғат Есенəлиев тек қуыршақтарды ғана сөйлетіп, өздері көрінбей тасада қала беретін əртістердің еңбегін əділ бағалап, олардың шығармашылық жағы-нан шабыттанып, іздене түсуіне мүм-кіндік жасаған театр демеушілеріне, қазылар алқасына, қала əкімдігіне алғыс білдірді.

АЛМАТЫ

Ұлттық қуыршақтың шежіресі

16 21 НАУРЫЗ 2018 ЖЫЛDIDAR

АЙТЫСКЕРЛЕР АЙТҚАН ЕКЕН...

ХИТ ХИКАЯСЫ

АЛЫСТА ЖҮРГЕН АҒАЙЫН

«Туғанда дүние есігін ашады өлең, Өлеңмен жер қойнына кірер денең»

демекші, қазақтың өлеңі тек ойын-сауықтың ғана емес, өмір философиясының да көркем көрінісі. Қазір суырып салма жырдың ең биігінде қазақтың айтыс өнері тұр деуге болады. Ұшқырлық, тапқырлық, шебер орындаушылық бəрі қабысып жатқан бұл өнер ұлттың сөз өнеріндегі өзіндік ойлау ерекшелігін де көрсетіп тұрғандай.

Осы орайда айтыс ақындарының тартым-ды əзіл, табан астында суырып салған тапқыр шумақтары жайлы газетімізде «Айтыскерлер айтқан екен» деген айдармен үнемі жариялап отыруды жөн деп білдік.

* * *Жамбыл облысының тумасы, айтыскер

ақын Алтынгүл Қасымбекова 35-ке келгенше тұрмысқа шықпай жүріп қалады. Сахнада сөз сайыстырған қарсыластары ақынның осы бір осал тұсын қайта-қайта айтып, тиісе беріпті. Тіпті бір жолы бір айтыстың өзінде үш ақын Алтынгүлге «күйеуге тимей не ғып жүрсің?» деген маз мұн дағы сөзді айтып əбден ығырын шы ға р а ды. Сонда үшінші жұппен айтысып отыр ған Алтынгүл:

Біле білсең менің де қыз атым бар,Қолдан келсе үкілеп ұзатыңдар.Меккенің кағбасындай көңілімді,Мектептің тақтасындай сызасыңдар, –

деген екен. Сонда көрермендер ішінен бір кісі атып түрегеліп, «айтысты осы жерден тоқтатыңдар, Алтынгүл жеңді, кешелі бергі айтыста осы айтылғанға жететін шумақ болған

жоқ. Мен өз атымнан ат мінгіземін» депті. Сөйтіп, осы бір шумақ өлеңімен Алтынгүл ауылына ат мініп қайтқан екен.

* * *Арал жайлы жалғыз шумақ өлеңі бүкіл Сыр

өңіріне тегіс жайылған əрі жыршы əрі айтыс ақыны Бекұзақ Тəңірбергенов қасында Сұраған Мырзаев деген ақын бар Аралдан пойызға мініп Қызылордаға айтысқа аттанады. Екеуі отырған купеде бір орыс бар екен, өгіз аяңмен келе жатқан пойызда бір жағы жол қысқарсын деп, бір жағы ақша ұтып қаламыз ба деген дəмемен орысқа «карта ойнайық» дейді. Оның да іші пысып жатса керек, келісе кетіпті.

Сөйтіп үшеуі біраз ойнағаннан кейін орыс тың қолы жүре бастап, қайта-қайта ұтып тоқтатпай қойыпты. Бір қараса іс са пар ға аудандық мəдениет үйі бөлген өзі аз ға на тиын-тебендері онан сай-ын ортайып бара жатыпты. Жағдайларының қиындап бара жатқанын анық білген Бекұзақ сол сəтте орысшалап «мен айтысқа дайындала берейін, екеуің ойнай беріңдер» деп орыс отырған жақтағы үстіңгі төсекке шығып ке тіпті. Сөйтіпті де домбыраны кеудеге алып, көздің қиығын орыстың қолына салып қойып көрген бүкіл кар-тасын өлеңге қос қан екен дейді. Орыстың қолы күшті шыққан бір жолы:

Мынауың білек білей ме,Шынымен шайқас тілей ме?Ал сен шегін Сұраған,Тап келдің нағыз дүлейге, – деп сақтандырса,

енді бірде:Жүректен шықты жосық жыр,Қиықтар мұнда босып жүр.

Орыстың қолы отыз бір,Мерлеймін десең өзің біл, – деген екен.

Сөйтіп бір ауыз қазақша білмейтін орыс Бекеңнің өлеңіне елітіп отырып біраз ақша-сынан айырылыпты. Бекұзақтың нұс қау ымен алдыңғы кеткен еселері қай тып, қа лада неше күнге аужал болардай ақша ұтып ал ған екеуі «айтыстың пайдасын айтысқа жет пей жатып-ақ көріп келеміз» деп мəз бо лысыпты.

* * *Бекұзақ 1987 жылы Сыр өңірінің атынан

Павлодарға айтысқа барады. Онда Насыр Жарымбетов деген ақынмен айтысады. Сахнада төкпелете жөнелген Бекұзақты Насыр: «тар-тылып қалған Аралдан келген бұл не қылған ағылып тұрған ақын?» деген мазмұнда жырға қосады. Сонда Бекұзақ домбырасын сəл бұрап, Сырдың сұлу мақамына сала отырып:

Ақ туын адалдықтың кірлеткем жоқ,Есімнен туған елім бір кеткен жоқ,Аралдың табанынан су кеткенмен,Халқының жүрегінен жыр кеткен жоқ, –

дегенде қазыда отырған қасқалар мен көлдей толқыған көрермен орындарынан тік тұрып бір қауым уақыт қол соғып тұрып алған екен деседі. Сол жалқы шумақ бір Бекұзақ емес «Сыр елі – жыр елі» атанған бүкіл Сыр елінің «паспортына» айналып жүре береді. Қазір де бүкіл Қызылорда, Арал өңірі, тартылған Арал теңізінің жағасында осы өлең жазулы тұр.

ДайындағанҰларбек НҰРҒАЛЫМҰЛЫ,

«Егемен Қазақстан»

Ұларбек НҰРҒАЛЫМҰЛЫ,«Егемен Қазақстан»

Əлемдік түрлі деңгей де гі фото бəйгелерді ұйым дас ты-ра тын «Sente.antu cup» сайты өткен жы лы «Əлемдегі ең үздік 10 фо тографты іздейміз» атты ха лық аралық байқау жариялай-ды. Оған АҚШ, Ресей, Қытай, Италия, Испания сынды əлемнің 43 елінен 100 мыңнан астам үміт-кер қатысады. Осыншама көп шығарма бəсекеге түскен бəй-геде суырылып алға шық қан 20 фотографтың ішінде Қы тай дың Шыңжаң өлкесі Алтай айма ғын-да тұратын қандасымыз Серік Мұқышұлының да есімі атала-ды. Алғашқы 20 деп отырған се-бебіміз жарыс «Əлемдегі ең үз-дік 10 фотограф» жəне «Əлем-де гі үздік 10 фотограф» болып екі аталым бойынша өтеді. Серік Мұ қышұлы соңғы аталым бойын ша марапатталады.

Фотографтың өзі бұл бай қау-дың өзге байқаулармен са лыс-тыр ғанда шарттарының қатаң əрі

қатысушылар саны мен сый-ақысы да көп болғаны себепті осы жетістікке қол жеткізудің өзі үлкен белес екендігін айтады. «Бəйге шарты бойынша бір қа ты су шы тек бір мазмұнды баяндайтын 30 сурет ұсынуы тиіс екен, ал оның ішінде біреуі нашар түсірілген, яғни кəсіби деңгейі төмен болса басқа фотоларыңыз қанша кере-мет болса да келесі айналымға

өтпейді», дейді Серік Мұқышұлы. Айтса айтқандай, бұл байқауда ең үздік атанған фотографтардың əрқайсысына 1 млн юань сыйақы берілген. Жарыс деңгейінің қаншалықты екендігін осыдан-ақ көре бе руге бо латын шығар. 2017 жылы бас тал ған бұл жоба енді жыл сайын өткізіліп тұрмақ.

Біз Серік Мұқышұлымен əң гімелесу барысында оның

ха лық аралық бəсекеде қазақ атын шы ғарумен қатар өзі тұрған облыс та тұңғыш рет фото са-ласына байланысты қоғамдық ұйым құрып, оған қандас бауыр-ларын тартып, қазақ азаматтары көп бара бермейтін фото өнеріне баулып келе жатқанын білдік. Еңбек жолын банк қызметкері болып бастаған оны тумысынан жаны қалап, аңсары ауған фото түсіруге қызығушылық қаншама жылдарын сарп етіп, көз майын тауысып оқыған мамандығын, қыз метін біржола тастауға мəж-бүр етеді. Əрі қарайғы жол Серік-ті тек жеке шығармашылық қа на емес, осы саладағы іргелі істердің қызығы мен шыжығына бастай береді.

Қырықтан аса елдің фото-граф тары қатысқан додада есі мі аталып, қазақтың мерейін асыр-ған қандасымыздың басқа да же-тіс тіктері аз емес, əрине. Ол 2013 жылы Шыңжаң көлеміндегі ең ірі фото байқаудың қола меда-лін ал са, 2014 жылы «Жұңго эт-но фотография» қоғамы мен Бі-ріккен Ұлттар Ұйымының бір-лесіп өткізген «Адамзатқа үлес» атты халықаралық этнофото байқауында «Деректі фото» ата-лымы бойынша жүлдегер атан а- ды. Бұдан да басқа ҚХР жə-не халықаралық конкурстарда жүлдегер болып, ірі көрмелерге фот олары қойылған фотограф қа зір өзі құрған «Алтай қазақ этнофотография қоғамының» төрағасы.

Үздіктермен үзеңгі қағыстырған––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––«Қытайдағы қандасымыз әлемдік 10 үздік фотографтың қатарынан к�рініпті» деген қуанышты жаңа лық қа елең ете қалдық.  леуметтік же ліде тараған үзік-жұлық ақ па рат тардың анық-қанығын білгіміз ке ліп, интернеттен із шалып отыр ған-да к�рген-білген, к�рші-қолаңы емес, үздік фотографтың тап �зімен «жолығып» қалдық. Сонымен... ––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––––

«Егемен Қазақстанның» келесі нөмірі 26 наурыз, дүйсенбі күні шығады

«Қиықтар мұнда босып жүр...»

Ұлт рухын ұлықтайтын ән

Суретті түсірген Ерлан ОМАР, «Егемен Қазақстан»

Назерке ЖҰМАБАЙ, «Егемен Қазақстан»

«Наурыз айы туғанда,Той болушы еді бұл маңда.Сақталушы еді сыбаға, Сапарға кеткен ұлдарға,Наурыз айы туғанда».Осы бір рухты да салта нат-

ты əннің Наурыз мей ра мы ның бойтұмарына айналып үлгергелі қа шан. Əнмен бірге қазақтың жү-регі қатар со ғып тұрғандай. Əн-нің бағы – Мұқағали Мақа та ев-тай ақи ық ақынның кестелі сө-зіне Тал ғат Сарыбаевтай кəсіби ком позитордың сырлы сазы үн десіп, оны Роза Рымбаевадай талантты əншінің орындауы. Міне, осы шығармашылық үштік одақ «Наурыз-думанға» ғаламат тағдыр сыйлады.

«Наурыз мейрамының ал-ғаш тойлана бастаған кезі бола-тын. 1988 жылы Мұқағали Ма-қа таевтың кітабын алып ар-найы композитор Талғат Са-рыбаевқа бардым. Ақынның «Наурыз-думан» өлеңіне əн жазып беруін өтіндім. Өзімнің болашақ туындыны қалай кө ріп тұрғанымды сөзбен сурет теп бердім. Композитор ойым ды бірден түсінді. Мен қала ған мінез бен стильде əн жазды. Көктемнің шуақты сəттері, наурыздың ерек-ше лігі мен қазақтың дархан пей-ілін беретін ұлттық рухтағы жақ-сы бір əн осылай өмірге келді. Жол дасым Тасқын Оқапов – му зы каның білікті маманы еді ғой. Өзі режиссер, өзі компо-зитор, өзі əн өңдеуші болатын. Жаңа туындыны бірден ұнатты. Содан «Наурыз-думанды» тұ-тас композицияға айналдыруды ұсынды. Ойдан ой, пікірден пі -кір туа келе, Тасқынның ұсы -ны сымен əннің ортасына атақты «Шер нияз» күйін қос тық. Əннің ұлт тық бояуы қа лыңдап, тынысы кеңіп, қа зақ тың нағыз болмы-сын, қо нақ жай да дархан пейілін көз ал дыңызға келтіретін əн мен тың дарман осылайша қау ыш ты.

«Наурыз-думанды» ұлттық құндылық, дəстүр-дағдыға шөліркеп жүрген халық бірден жылы қабылдады. Ауыздан ауызға көшіп, ел арасына тез та-рап кетті. Міне, содан бері де 30 жыл уақыт өтті, бірақ əн ескірген жоқ. Əз Наурызбен бірге жаңаша түлеп, əр көктем сай-ын халық сүйікті əні мен сағына қауышады. «Нау рыз-думанды» талай шетелде де орындап жүр-мін. Əлем нің қай бұрышына

бар ай ын, шығарма өте жақ сы қа былданды. Толассыз қо ше-мет-құрметке ие болды. Үл-кендер алғыс айтып, батасын берді. Бұл – əннің өміршеңдігі. Ұлы ақын Мұқағали Мақатаев пен дарынды композитор Талғат Сарыбаевтың кəсіби би ікталғамының жемісі» – деп Қазақстанның халық əртісі, атал мыш əннің алғашқы орын-даушысы Роза Рымбаева бір əннің тарихына, тағдырына қатысты өз естелігімен бөлісті.

«Наурыз-думан» əнінен кейін де композитор Талғат Са рыбаев пен əнші Роза Рым-ба еваның ара сындағы шы-ғар машылық тан дем үзіл-ген жоқ. Бір-бірінің өне р ін жүрекпен түсініп, жаны мен се зінген қос талант талай сəтті ту ындыларды бірлесіп өмірге əкелді. Сазгердің əншіге арнап жазған «Гавань моей любви» əнінен бастап, «Өткен күн дер», «Отандастар», «Пысық жең гей-лер-ай», «Мерекелі жыл» «Бəрі есім де» туындыларының қай-қай сысы да халықтың жүрегіне жол тапқан сезімге толы сəтті шы ғармалар. Десек те, соның ішінде əнші репертуарындағы «Наурыз-думанның» орны ай-рық ша. Наурыз мейрамы бізге əрдайым осы бір ғажайып туын-дымен қатар қабылданады, егіз аталады. Өйткені тұтастай туындыға қазақтың жаны мен ру хы, бүкіл болмысы шебер шо-ғырланған. Əнде Наурызға шат-танып жатқан қазақтың жа ны мен көңіл-күйі, мінезі бар! Əнді тыңдап рухтанасың! Жа ныңды шаттық кернейді! Көңіліңе қуаныш орнайды! Шығарма сонысымен құнды, сонысымен қымбат! Иə, сөз жоқ, «Наурыз-думан» – классика!

16

Жалпыұлттық республикалық газет. 1919 жылғы 17 желтоқсаннан шыға бастады

Басқарма төрағасыДархан ҚЫДЫРƏЛІ

Басқарма төрағасының орынбасары – бас редакторАйбын ШАҒАЛАҚ

Басқарма төрағасының орынбасарыЕрболат ҚАМЕН

Индекс 65392. Аптасына 5 рет шығады.«Егемен Қазақстан» республикалық газеті» АҚ компьютер орталығында теріліп, беттелді. Көлемі 8 баспа табақ. Нөмірдегі суреттердің сапасына редакция жауап береді. «Егемен Қазақстанда» жарияланған материалдарды сілтемесіз көшіріп басуға болмайды.

Газетті есепке қою туралы №01-Г куəлікті 2007 жылғы 5 қаңтарда Қазақстан Республи касының Мəдениет жəне ақпарат министрлігі берген. «Егемен Қа зақ стан» республикалық газеті» АҚ ҚР СТ ИСО 9001-2009 Сапа менеджменті жүйесі. Талаптар талаптарына сəйкес сертификатталған.

А Материалдың жариялану ақысы төленген. Жарнама, хабарландырудың мазмұны мен мəтініне тапсырыс беруші жауапты.Газеттің жеткізілуіне қатысты сұрақтар үшін байланыс телефоны: 1499 («Қазпошта» АҚ)ТАРАЛЫМЫ 206 459 дана

Нөмірдің кезекші редакторыДинара БІТІК

MЕКЕНЖАЙЫМЫЗ: 010008 АСТАНА, «Егемен Қазақстан» газеті көшесі, 5/13 050010 АЛМАТЫ, Абылай хан даңғылы, 58аАНЫҚТАМА ҮШІН:Астанада: АТС 37-65-27, факс 8 (7172) 37-19-87; Электронды пошта: info@egemen.kz Интернет-редакция: portal@egemen.kz Алматыда: 8 (727) 273-07-87, факс 8 (727) 273-07-87; Электронды пошта: almaty@egemen.kz МАРКЕТИНГ БӨЛІМІ: Астанада – 8 (717 2) 37-60-49, 37-64-48, advert@egemen.kzАлматыда – 8 (727) 273-74-39, факс – 273-07-26, adv@egemen.kz

МЕНШІКТІ ТІЛШІЛЕР:Астана – astana@egemen.kz Ақтау – gulai_mangystau@mail.ruАқтөбе – temir-egemen@mail.ruТалдықорған – kalmaxanbet@gmail.comАтырау – bakitgul.81@mail.ruКөкшетау – aseke-72@mail.ruҚарағанды – ak-0913@mail.ruҚостанай – nazzhar@mail.ruОрал – kazruh@gmail.comӨскемен – аzamat_kasym85@mail.ruПавлодар – bykaifarida@mail.ruТараз – taraz@egemen.kzШымкент – gal_el2012@mail.ru baktiar@mail.ruПетропавл – u_shalabaeva@mail.ru

Бас редактордың орынбасарларыҚамбар АХМЕТОВ Сейфолла ШАЙЫНҒАЗЫҒабидұлла ІСКЕНДЕРҰЛЫ

Жауапты хатшы Самат МҰСА

Саясат жəне құқық бөліміЖолдыбай БАЗАР

Экономика бөліміАрнұр АСҚАР

Əлеумет жəне білім бөліміДуман АНАШ

Мəдениет жəне руханият бөлімі Талғат БАТЫРХАН

Спорт бөліміЕрмұхамед МƏУЛЕН

Интернет-редакция бөлімі Дархан ӨМІРБЕК

МЕНШІК ИЕСІ:«Егемен Қазақстан» республикалық газеті» акционерлік қоғамы