Slajd 1

KLIMA KAO EKOLOKI FAKTORPriroda i karakteristike vremena i klime zavise od velikog broja faktora i njihovog meusobnog uticaja, ali se mogu definisati uz pomo nekoliko osnovnih elemenata od kojih su najvaniji temperatura vazduha, vrsta i koliina oblanosti, vrsta i koliina padavina, vazduni pritisak, pravac i brzina vjetra.Iako se nekad posmatraju odvojeno, bitno je naglasiti da su ovi elementi meusobno povezani i da promjena stanja jednog elementa esto izaziva promjenu stanja drugog elementa. Ekoloki faktori

I. Posredni: KLIMAreljefmatina podlogatlobiotski utjecaj

II. Neposredni: svjetlosttoplotavodaKemijski faktoriMehaniki faktoriEKOLOKA VALENCIJA

KLIMA dugoroni oblik vremena i predstavlja prosjeno stanje vremena za due vremensko razdoblje.

Klima je definirana kao statistika vremena, odreenoga na nekom podruju Zemlje u odreenom vremenskom intervalu.

VRIJEME fiziko stanje atmosfere na odreenom mjestu u kraem vremenskom intervaluMETEOROLOGIJA znanost o atmosferi, koja prouava vrijeme i klimuKLIMATOLOGIJA znanost o klimi. Svrha joj je prikaz klime, klasifikacija i rasprostranjenostKlimatski faktori skup faktora koji zajedno s klimatskim elementima odreuje klimu i vremenske prilike nekog podruja

Podjela klimatskih faktora:Astronomski: rotacija i revolucija ZemljeGeografski: raspored kopna i mora, geografska irina, nadmorskavisina, ekspozicija, inklinacijaMeteoroloki: atmosferska cirkulacija, svojstva atmosfere, oblanost,oborine, toplinaKlimatski elementi Faktori meteoroloke prirode okojima ovisi klima nekog podruja.Temperatura zraka i tla, oborine, vlaga zraka, radijacijaSunca, vjetar, snijeni pokrivaKlimatske pojave (meteoroloke pojave): isparavanje, naoblaka, mraz, magla i dr.

Klimatski indeksi numerika vrijednost osnovne klimatske karakteristike nekog podruja u odreenom vremenskom periodu.Sinteza faktora klime nastoji se izraziti odnosom bitnih njenih elemenata, npr., na temelju odnosa koliine oborina i temperature.

Klima je ovisna o nizu klimtaskih elemenata

Raunanje klimatskih indeksa za godinji prosjek najee se uzimaju dva klimatska elementa (ali trebalo bi obraune vriti i za pojedina godinja doba, naroito za doba vegetacije). Srednja godinja koliina oborina (mm)Langov kini faktor = ----------------------------------------------------------- Srednja godinja temperatura (0C)Lang, 1915. godine

KF= O/TKlima KFAridna ili suha < 40Semiaridna ili polusuha 40-60Semihumidna ili poluvlana 60-80Humidna ili vlana 80-160Perhumidna ili izrazito vlana > 160

Mjeseni kini faktor po Graaninu (1950) Srednje mjesene oborineKFm =------------------------------------------------- srednje mjesene temperature

KFm= Om/Tm

C.W. Thornthwait, 1931. do 1948. godine

Omjer izmeu koliine oborinske vode i vode za potencijalnu evapotranspiraciju (PET)

to je vie oborine u odnosu prema potrebi za evapotranspiracijom, klima je vlanija

Naziv klimatskog tipa Godinji indeks I P / EPerhumidna ili izrazito vlana > 128Humidna ili vlana 64 127Subhumidna ili poluvlana 32 63Semiardina ili polusuha 16 31Aridna ili suha < 16Mortoneov indeks ariditeta, ili pokazatelj suhoe je koeficijent izmeu prosijene koliine oborina u mm i prosijene godinje temperature u 0 C, uveane za 10.

KF= O/T+10

I za vegetacioni period Martonne-Gavalerov poseban indeks:KF=Ov x 2/T+10 KLASIFIKACIJE KLIMA

Svrha je klasifikacije klima da se brojne lokalne klime, po tano definiranom sistemu i odreenom kriteriju svedu na nakoliko grupa

Sline klime se svrstavaju u jednu zajedniku grupu s odreenim karakteristikama

Najjednostavnija klasifikacija jedan klimatski element Idealna klimatska klasifikacija svi klimatski elementi (srednjaci i ekstremi)

Sve klimatske klasifikacije se temelje na glavnimklimatskim elementimaKlasifikacija (podjela) klime C.W.Tornthwait-a, (1931-1948 god.) se zasniva na odnosu potencijalne evapotranspiracije (transport vode sa zemljine povrine u atmosferu) i oborina. Ako je koliina oborina vea od evapotranspiracije, klima je vlana ili humidna, ako je manja klima je suha ili aridna. Datira od 1918. godine

Dosad najbolja i najuspjelija klasifikacija klima. Temelji se na odnosu klime i vegetacije

Vegetacija je prirodni meteoroloki (klimatski) instrumentkoji je vrlo senzitivan pokazatelj klime nekog kraja.

Potovanje odnosa klime i vegetacije omoguilo jedobivanje granica klimatskih tipova

Uveo je i klimatske formule kojima se preciznokarakterizira klima, odnosno ograniuju klimatska podrujaKPPENOVA KLASIFIKACIJA KLIMAKppen dijeli klimu u 5 klimatskih razreda

A tropske kine klimeB suhe klimeC umjereno tople kine klimeD snjeno umske (borealne klime)E snjene klime

Nia klimatska kategorija dobija se dodavanjem slova:f = nema sunog razdoblja, tj, svi mjeseci su vlanis = suno je razdoblje ljetiw = suno je razdoblje zimi

Ukupno 11 klimatskih tipova

Geografska podjela klimatskih razreda po Koppenovoj podjeli klimaZEMLJA - tropske kine klime (klime A)KOPNO suhe klime (klime B)KLIMA C 15,5 % povrine kopna(egota, Filipi, 2003)

Raspodjela klimatskih tipova u Europi.EUROPA primjer podruja s umjereno toplim kinim klimama(KLIMA C)(egota, Filipi, 2003)

Geografska raspodjela klimatskih tipova po W. Koppenu u HrvatskojNajvei dio su klime razreda C (umjereno tople kine klime)> 1200 m nadmorske visine snjeno-umske klime (klime D)Najvei dio Hrvatske ima tip klime Cf umjereno toplu vlanu klimuTopliji dio Hrvatske ima Cs klimu, sredozemnu klimu

U Hrvatskoj ima 5 klimatskih tipova: - Csa = sredozemna klima s vruim ljetom - Csb = sredozemna klima s toplim ljetom - Cfa = umjereno topla vlana klima s vruim ljetom - Cfb = umjereno topla vlana klima s toplim ljetom - Df = vlana borealna klima

a = vrue ljeto, sred. temp. zraka najtoplijeg mjeseca > 22 0Cb = toplo ljeto, sred. temp. zraka najtoplijeg mjeseca < 22 0C Klima Bosne i Hercegovine

Vodni bilans uz dominirajuu rezervu vode u zemljitu za podruja Cazinske krajine, Zapadnokrenjako dolomitno podruje, i Srednobosansko podrujeLinija prihoda

Linija rashoda

Vikovi vode

Manjkovi vode

Voda u obl.ledda

Rezerve vode u zemljitu

Troenje rez. vodeKlima USK-aPrema Koriiu (2000.), ire podruje Bihaa, po svom geografskom poloaju pripada pojasu umjereno-kontinentalne klime, koja podrazumijeva otre zime i topla ljeta. Srednja godinja temperatura kree se oko 10,6 C. Ovo podruje, uslijed injenice da su veoma blizu dva podruja sa sasvim drugaijima tipovima klime (mediteranski na zapadu, i planinski na jugu), sa klimatoloke take gledita predstavlja dosta sloeno podruje. Ova dva susjedna klimatska podruja odraavaju se, prije svega u reimu padavina, to rezultira dosta visokim sumama i intenzitetima padavina. Takoer, ovaj utjecaj se ogleda i u iznenadnim prodorima toplih i hladnih zranih masa, kad u kratkom vremenskom intervalu dolazi do brzih promjena temperature, vlanosti zraka i ostalih klimatolokih parametara, koji su uz to praeni veoma jakim junim vjetrovima (fenski efekt).

Uslijed utjecaja efekta staklenika, u naim krajevima je primjetno poveanje temperature od 0,7 C u toku posljednjih stotinu godina. Meutim, poslije izvjesne stagnacije u periodu 1961 od 1990 godine, visina temperatura pokazuje trend ubrzanog porasta. Ovaj trend se vidi i preko ostalih parametara datih u tabelama prije svega preko insolacije..PeriodMjPERIOD 7 MJESECesec1961-1970 g.1971-1980 g.1981-1990 g.1991-2000 g.Januar1,21,80,21,7Februar2,53,10,92,9Mart5,76,55,86,8April11,210,010,810,5Maj15,015,015,215,5Jun18,418,418,019,2Jul19,819,720,520,7August19,318,819,720,4Septembar16,215,016,516,0Oktobar12,110,111,811,3Novembar7,86,35,16,1Decembar0,62,32,71,4Prosjene god. temperature10,610,610,611,0METEOROLOKA STANICAGEOGRAFSKA IRINAGEOGRAFSKA DUINANADMORSKA VISINA (m)Biha44 49 15 53 246Geografski poloaj Meteoroloke stanice BihaSrednje temperature zraka (C) (po periodima od deset godina)PeriodMjesec1961-1970 g.1971-1980 g.1981-1990 g.1991-2000 g.Januar19,417,820,0Februar23,819,020,8Mart24,827,226,4April30,828,227,6Maj32,632,432,6Jun34,632,234,0Jul38,234,438,6August37,037,437,0Septembar34,833,235,0Oktobar28,629,029,6Novembar24,625,624,8Decembar19,419,021,0Prosjene god. temperature38,237,438,6Apsolutne maksimalne temperature zraka (C) (po periodima od deset godina)

PeriodMjesec1961-1970 g.1971-1980 g.1981-1990 g.1991-2000 g.Januar2,65,14,25,5Februar6,06,05,08,1Mart10,011,710,810,4April16,915,516,212,8Maj20,921,020,917,0Jun24,324,424,023,1Jul26,326,227,425,6August26,225,626,728,1Septembar22,621,623,325,2Oktobar17,915,317,620,7Novembar11,910,79,314,4Decembar3,86,06,48,7Prosjene god. temperature27,226,727,828,2Srednje maksimalne temperature zraka (C) (po periodima od deset godina)PeriodMjesec1961-1970 g.1971-1980 g.1981-1990 g.1991-2000 g.Januar- 24,8- 19,0- 23,6Februar- 19,8- 15,2- 21,2Mart- 15,2- 17,8- 14,1 April- 3,4 - 3,6- 4,6Maj- 2,1- 2,4- 0,2Jun2,62,62,4Jul5,16,24,4August4,65,43,6Septembar1,4- 2,40,4Oktobar- 4,2- 5,6- 3,0Novembar- 18,0- 14,6- 16,8Decembar- 17,8- 17,8- 18,2Prosjene god. temperature- 24,8- 19,0- 23,6Apsolutne minimalne temperature zraka (C) (po periodima od deset godina)

PeriodMjesec1961-1970 g.1971-1980 g.1981-1990 g.1991-2000 g.Januar- 5,2- 1,8- 4,2- 1,7Februar- 1,7- 0,5- 3,0- 2,0Mart1,41,40,91,3April5,74,55,24,9Maj9,28,89,39,3Jun12,412,311,912,8Jul13,113,113,613,9August12,912,913,414,0Septembar10,89,610,710,4Oktobar7,35,66,86,9Novembar4,22,01,12,6Decembar- 2,6- 1,5- 1,2- 2,0Prosjene god. temperature- 6,4- 0,3- 5,5- 3,8Srednje minimalne temperature zraka (C) (po periodima od deset godina)

PeriodMjesec1961-1970 g.1971-1980 g.1981-1990 g.1991-2000 g.Januar91928473Februar839510481Mart939711089April119124106115Maj120101131104Juni113102117109Juli12113672105August1011369567Septembar101110113145Oktobar93128107151Novembar186127124172Decembar13893100143Prosjene god. temperature1357134012621354Prosjene sume padavina (l/m2) (po periodima od deset godina)

PeriodMjesec1961-1970 g.1971-1980 g.1981-1990 g.1991-2000 g.Januar64,646,661,272,5Februar77,969,566,5121,2Mart115,1124,7122,8153,0April162,3142,4147,8159,0Maj193,4204,6186,0213,8Juni227,5215,4216,3237,0Juli268,5252,5274,6280,8August243,9213,1227,2257,1Septembar169,6159,8181,6175,8Oktobar129,2104,1121,0106,1Novembar74,072,973,264,1Decembar33,857,063,552,7Prosjene god. temperature1759,71662,41741,81893,9Insolacija (sati) (po periodima od deset godina)

1960 1969 g.1970 1979 g.1980 1989 g.1990 1999 g.Rani mraz (prosjeno prvi dan sa pojavom mraza)12. novembar13. oktobar24. oktobar23. oktobarKasni mraz (prosjeno posljednji dan sa pojavom mraza)14. april19. april16. april26. aprilSrednji datum ranog i kasnog mraza (po periodima od deset godina)

AGROKLIMATSKE KARAKTERISTIKEMeteoroloka stanica Biha poela je sa kontinuiranim agrometeorolokim i biometeorolokim promatranjima i mjerenjima 1956 godine.Listopadno drvee nam, svojim vegetacijskim razvojnim ritmom, odlino slue kao vremenski i klimatski pokazatelji. Kao predstavnici ivog svijeta predstavljaju prirodne "meteoroloke instrumente".Iako bukva, hrast i divlji kesten poinju ranije olistavanjem (ve u martu), zbog nehomogenosti podataka, nisu uzeti za obradu.Za obradu su uzeti fenoloki objekti koji imaju homogene podatke (1960-1990 godine).Ti objekti su:LIPA KRUPNOLISNA (Tilia grandifolia Mill.)OBINA BREZA (Betula verrucosa Ehrh.)JASEN BIJELI (Fraxinus excelsior L.)

Fenoloki objektLipa krupnolisnaObina brezaJasen bijeliPoetak listanja16. april16. april21. aprilOpe uenje lia22. oktobar19. oktobar23. oktobarTrajanje vegetacionog perioda (dana)189186185Prosjeno trajanje vegetacijskog perioda (viegodinji niz: 1960-1990. g.)

Fenoloke faze poetka listanja i opeg uenja lia su vrlo znaajne, jer omoguava izraunavanje duine vegetacionog perioda. to je due vegetacijsko doba, to je i dua asimilaciona aktivnost i vei prirast drveta.Pravo proljee poinje sa listanjem breze, lipe krupnolisne i dr. Ujedno je ovo period kada dnevna temperatura postepeno prelazi 10,0 C, a u prosjeku to je oko 12-tog aprila za podruje Bihaa.Puna jesen nastaje sa uenjem lia svog listopadnog drvea. U isto vrijeme to je svretak perioda sa srednjom dnevnom temperaturom preko 10,0 C, i ono se zavrava oko 24-tog oktobra za Biha.

KLIMATSKI INDEKSIPrema Mekiu (1998.) sinteza faktora klime nastoji se barem donekle izraziti odnosom bitnih njenih elemenata, npr. na temelju odnosa koliine oborina i temperature. To su tzv. klimatski indeksi. Evo nekoliko takvih pokazatelja:Langov kini faktor (Kf) je koeficijent srednje godinje koliine oborina (O) u mm i srednje godinje temperature u C (T):Kf = O/T; Kf prosjeni godinji (period 1961.-2000.) iznosi:Kf = 1328/10,7 = 124ako je Kf < 40 klima je aridnaKf = 40-60 klima je semiaridnaKf = 60-80 klima je sumihumidnaKf = 80-160 klima je humidnaKf > 160 klima je superhumidnaU naem sluaju (Kf = 124), klima je humidna.

Indeks sue po De Martonneu ili indeks ariditeta je koeficijent izmeu prosjene koliine oborina u mm i prosjene godinje temperature u C uveane za 10:Kf = O/T + 10; Kf prosjeni godinji (period 1961.-2000.) iznosi:Kf = 1328/10,7 + 10 = 64Indeks ispod 20 oznaava aridnost klime, a iznad 20 humidnost klime. U naem sluaju stepen humidnosti klime iznosi 64.

Walterov klimadijagram prema Seletkovi, Z., I. Tikvi, (2003.), daje interesantno rjeenje. Konstrukcija se zasniva na istraivanjima drugih autora, koji su pokazali da temperaturu i oborinu treba staviti u odnos 1:2. Mjeseci se unose na apscisu. Kad se nanose mjeseni srednjaci, mjerilo za ordinatu treba tako odabrati da 10 C odgovara oborini 20 mm. Tako se odmah, na sjecitima dijagrama temperature i oborina moe utvrditi doba ariditeta, tj, povrina dijagrama u kojem krivulja oborina pada ispod krivulje temperatura.Na klimadijagramu vrijednosti padavina iznad 100 mm posebno se oznaavaju, i predstavljajui humidno jako vlano razdoblje. Ukoliko linija padavina presijeca liniju temperature, onda se dio ispod linije temperature posebno obiljeava, i predstavlja aridni suni period. Povrina izmeu linije padavina i temperature takoer se posebno oznaava, i predstavlja vlani period.

Walterov klimadijagramMeteoroloke stanice imjerni ureaji

Automatska meteoroloka stanica

Klimadijagram grafiki prikaz meusobnog odnosa srednje mjesene temperature zraka i koliine oborine za neko mjesto na temelju dugogodinjeg niza mjerenja 30 godina (Walterov klimatski dijagram)

Apscisa - mjeseci od januara do decembraOrdinata - srednje mjesene temperature zraka i koliine oborinaVrijednosti temperatura i padavina nanose se u omjeru 1:2 (10 0C = 20 mm)Padavine iznad 100 mm unose se u mjerilu 1:10, a na dijagramu se biljee crnoKrivulja padavina pada ispod krivulje temperature suno (aridno) razdoblje (crvene boje)

Unosi se linija padavina jo jednom, ali u omjeru 1:3 razdoblje suhoe (ute boje)Analiza klime pomou klimadijagrama ( H.Walter)

A meteoroloka stanicaB nadmorska visinaC broj godina mjerenjaD srednja godinja temperatura zrakaE ukupna godinja koliina oborinaF apsolutni maksimum temperature zrakaG srednji maksimum temperature zrakaH srednje kolebanje temperature zrakaI srednji minimum temperature zrakaJ apsolutni minimum temperature zrakaK godinji hod srednjih mjesenih temperatura zrakaL godinji hod srednjih mjesenih koliina oborinaM suno (aridno razdoblje)N- razdoblje suhoeO vlano humidno razdobljeP mjeseci sa sred.min.temp. ispod 0CR mjeseci sa aps.min.temp. ispod 0CS oznake skale (mjeseci)Opis klimadijagrama41

KLIMASOFT program za analizu klime, izradu Walterovih klimatskihdijagrama i organizaciju klimatskih podataka42Odnos klime premavegetaciji i tlu

Klimatski uvjeti direktno utjeu na tlo i vegetaciju. Klima i tlo najvaniji ekoloki faktori koji uvjetuju razvitak, sastav i raspored pojedinih oblika umske vegetacije. Klima i vegetacija djeluju u sprezi na genezu i evoluciju tla. Postoji dvosmjeran utjecaj izmeu tla i vegetacije.Utjecaj klime na organizme i biotopUtjecaj klime : rasprostranjenost vrsta (areal) uvjetuje zastupljenost vrsta umskog drvea rast, razvoj, razmnoavanje odravanje, prilagoavanje tlo utjee na edafon faunu tla (brojnost mikroorganizama)Odnos klime i reljefa

Vertikalni termiki gradijent u Republici Hravtskoj iznosi 0,4 do 0,6 0CTemperaturna inverzija pojava kada temperatura zraka u nekom stanitu raste s nadmorskom visinom, to je obratno od prirodne pojave

Klimatske promjene umski ekosistemi prilagoeni su na odreene klimatske uvjete koji prevladavaju na tom podruju. Klimatski se uvjeti mijenjaju kroz vrijeme, a to se odraava na rast i razvoj svih organizama. to je vremensko razdoblje due, promjene su vee, dok se u kratkom vremenskom razdoblju stie dojam stabilnosti prosjenih klimatskih elemenata. Kolebanje klime - podrazumijevamo ritmiko osciliranje oko jedne srednje vrijednosti pri emu mogu nastupiti vee ili manje amplitude (Kirigin, 1975). Promjena klime najgeneralniji termin kojim se obuhvaaju svi mogui oblici nepostojanosti klime (egota i Filipi, 1996). Promjena klime se moe oznaiti pomou promjene jednog elementa klime. Promjenom nekog elementa su vezane i promjene drugih elemenata i pojava Promjene mogu nastupiti istovremeno kod veine elemenata (temperature zraka, vlage zraka, tlaka zraka, oborine) ili samo nekih. Uzroci klimatskih promjenaKlimatske promjene su posljedica prirodnih varijacijauzrokovanih razliitim astronomskim, fizikim i kemijskim faktorima.

Klimatske promjene se posredno ili neposredno pripisuju Ljudskim djelatnostima koje mijenjaju sastav globalne atmosfere i koje se pored prirodnih klimatskih oscilacija primjeuju U odreenom vremenskom razdoblju.

U posljednje vrijeme nauna saznanja upozoravaju da na promjenu klime utjee ovjek, odnosno da je globalno zatopljenje uzrokovano Poveanjem koncentracije staklenikih plinova u atmosferi.

Prirodni uinak staklenika

Na povrini Zemlje 15 0CPrirodnom staklenikom uinku najvie doprinosi vodena para (20,6 0C)Preostalih 12,4 0C stakleniki plinoviCO2 7,2 0CO3 2,4 0CN2O 1,4 0CCH4 0,8 0CPrirodni stakleniki uinak danas poveavaju poviene koncentracije spomenutih plinova kao i drugi plinovi

SuaSua razdoblje sa izrazitim nedostatkom vlanosti u odnosu na oubiajeno (normalno) stanje. Nastupa nakon niza uzastopnih bezoborinskih razdoblja.

KLIMATOLOKO METEOROLOKA (ATMOSFERSKA) SUA

Ekoloka sua sua vanjske sredine u kojoj biljke ive, sua litosfere, pedosfere, atmosfere, hidrosfere.

Fizioloka sua sua stanica, tkiva i organa. Veina biljaka ugiba kada koliina vode u njihovim tkivima postigne izvjesnu minimalnu, letalnu vrijednost (60 %)

Sua je relativni pojam i treba ga razlikovati od suhoe (aridnosti)51Metode ocjene klime i identifikacije sue- klimatogrami- metoda postotka normalnog niza- metoda percentila- metoda decila- standardni indeks oborine (SPI)- palmerov indeks suhoe (PDSI)- dendroklima (analiza izvrtaka stabala)- markovljevi lanci- usporedna ET i PET sa oborinama itd.

Globalna promjena klime u globalnim razmjerima je prosjena temp. prizemnog sloja zraka porasla za 0,5 0C (od kraja 19. stoljea), (Hasselmann, 1997). etiri najtoplije godine od 1860. su zabiljeene poslije 1990. globalni trendovi oborine su manje konzistentni, ali openito pokazuju poveanje od 3 do 5 % u zadnjem stoljeu (Running, 2006). uslijed poveanja temperatura zraka, visina snjenog pokrivaa na sjevernoj hemisferi, smanjila se za 10 % u zadnjih 20 godina (Grosiman i dr. 1994). razina mora porasla je 10 25 cm, smanjili su se planinski ledenjaci, porasla je temp. tlaOpaene klimatske promjene u BiHOD 1901. DO 2000.Temperatura zraka na obali vei porast srednje godinje temperature zraka nego na kopnu + 0,4 do + 0,8 0C / 100 godina smanjenje broja hladnih dana (< 0 0C) izraen porast broja toplih dana (> 25 0C)

Oborine trend godinjih koliina oborine ukazuje na smanjenje na cijelom podruju BiH smanjenje od 3 do 18 % / 100 godina poveanje broja suhih dana (R < 1,0 mm)UTJECAJ KLIMATSKIH PROMJENA NA UMSKE EKOSISTEME

Klimatske promjene mogu dovesti do promjena:

1. u prostornoj podjeli umske vegetacije2. moguem nestajanju ili pojavi novih tipova3. promjeni gustoe populacije odreenih vrsta drvea4. promjeni proizvodnosti umskih ekosistema, ekolokestabilnosti i zdravstvenog stanja umskih ekosistema5. promjeni ukupne proizvodne vrijednosti uma6. produljenje vegetacijskog razdoblja7. produljenje vegetacijskog razdoblja s nedostatkom vlage u tlu moe imati tetne posljedice na osjetljive vrste drvea (obina jela, hrast lunjak)8. promjeni opekorisne vrijednosti umaKlimatski model i simulacija uloga mu je odrediti promjene uodnosu na zadane scenarije koji daju sliku budunosti, ukljuujuidemografski, socijalni, ekonomski i tehnoloki razvoj, o emu ovisi iemisija staklenikih plinova

Scenariji projekcije globalne emisije CO2 iz energetike i industrije(IPCC, 2001)A1, A2, B1, B2CO emisija od 5 do 30 GtC do 2100. godine

Model globalnih klimatskih promjena (CGCM1)(Coupled Global Climate Model )Canadian Centre for Climate Modeling and Analysis)Climate Change Model (CCM3)

Modeliranje ekoloke nieprogram MAXENT (Phillips et al. 2004, 2006)

Hasenauer i dr. (1999) istraivali su rast i prirast umskog drveau odnosu na promjenu klimeZa period 1961 1990 nema promjena u oborinama, ali postojisignifikantno poveanje srednje godinje temperature zraka za0,72 0C, zimske temperature za 2,36 0C, te vegetacijskograzdoblja za 11 dana.

Klima borov tvrdokrilac13 mil. ha Pinus contortateta 2007. god. 500 mil. m3, do 2018. god., 1 milijarda m3Borov tvrdokrilac je proiro svoj areal na sjever na veenadmorske visineSAETAKKlima je kompleksan (posredni) ekoloki faktor.

Klimu opisujemo pomou razliitih klimatskih elemenata, pojava i indeksa koji utjeu na razvoj umskih ekosistema i njihovo prirodno rasprostranjenje.

Za umske ekosisteme najvanije su temperature zraka, koliine oborina, vlaga zraka i vjetar.

Klimatski se uvjeti mijenjaju kroz vrijeme, a to se odraava na rast i razvoj svih organizama.

Za odreivanje promjena klime dolazi do izraaja vremenski faktor.

Promjenom nekog elementa su vezane i promjene drugih elemenata i pojava.Razina CO2 u atmosferi rastePosljedica promjena u sastavu atmosfere rezultirapromjenom klimeKlimatske promjene znaajno utiu na sve organizme u ekosistemuSmanjiti emisiju CO (manje fosilnih goriva, racionalno i potrajno gospodarenje umama)Poveati uklanjanje CO2 iz atmosfere (fotosinteza)IVOT I RAZVOJ DRVEA U UMI

Za pravilno obnavljanje i njegovanje uma potrebno je poznavati odreene ivotne pojave i tu su najvanije:cvjetanje i opraivanjeplodonoenjeklijanje sjemenanain razmnoavanjaprirastivot drvea u umi od jednogodinje biljke do vremena prirodnog izumiranja;

Cvjetanje i opraivanje umskog drvea

Cvjetanje zavisi od klimatskih prilika i to u prvom redu od klimatskih prilika prethodnog ljeta, jer se tada nagomilava skrob i on slui za cvjetne pupoljke ove godine.

Klimatske prilike ove godine imaju vei uticaj na stvaranje plodova, a manje na jainu cvjetova.

Obilno cvjetanje moe da bude uniteno sa kasnim proljetnim mrazom i nema ploda, ali ipak obilnije cvjetanje nam poruuje da e urod biti obilan.

Jaina cvjetanja se obino utvruje posrednim putem na osnovu odbaenih mukih cvasti (grab, hrast, trepetljika, joha). Kod bukve u toku zime se moe utvrditi jaina cvjetanja na osnovu razliitih izm. cvjetanja i lis. pupoljaka.

Cvjetni pupoljci su zubasti i trbuasti. Kod bora jaina cvjetanja se utvruje na osnovu sumporne boje polenovog praha (kia polena). Ovakav nain odreivanja ima nedostataka i nepotpun je.Veina autohtonih vrsta drvea umjerenog klimatskog pojasa cvjeta u proljee, ali ima izuzetaka kao npr. joha i breza kod kojih se cvjetovi pojavljuju jo u jesen, ali se otvaraju tek u proljee. Prema vremenu cvjetanja razlikuju se vrste koje cvjetaju (Krsti, 1992.)krajem februara i poetkom marta: lijeska mart: koprivimart i april: brijest, joha, topole, vrbe, ari, mlije, bijeli jasenapril i maj: grab, breza, tisa, klen, divlji kesten, lunjak, kitnjak, bukvamaj: javor, smra, jela, bijeli bor, borovac, molikamaj i juni: c. bor, limba i bagremjuni: velikolisna lipajuni i juli: pitomi kesten, sitnolisna lipajuli i avgust: srebrna lipaaugust: krivuljOpraivanje se uglavnom vri vjetrom (anemofilija).

Muke cvjetovi (rese) su bogate laganim polenom, te su prilagoene opraivanju vjetrom.

Ta prilagoenost se ogleda posebno kod etinara koji imaju mjehurie ispunjene vazduhom na polenovim zrncima i mogu da lete 700 - 900 km, i na visini od 5000 m.

Dalje prilagoavanje se vidi kod grae enskog cvjeta (tuak anemofilnih vrsta moe da primi puno praha) i umsko drvee obino cvjeta prije listanja u proljee, pa je i to prilagoeno.Entomofilija je karakteristina za vrbe, divlji i pitomi kesten, lipu, javor, brekinje, vokarice i bagrem.

Cvjetovi su jarkih boja, sadre naktar i ljepljivi polenov prah.

Posebno je za entomofiliju znaajna graa cvjeta: oni su dvopolni.

Vrbe i kesteni se mogu opraivati entomofilno i anemofilno.

Klima Evrope uslovljava anemofiliju za razliku od ekvatora, jer mora ranije da se u Evropi oprai zbog toga da se sjeme stigne da sazrije.Opraivanje kod hermafroditnih cvjetova (dvopolnih) vre obino insekti, a rijetko isti polen istog cvjeta oprauje tuak istog cvjeta (unakrsno opraivanje).

Unakrsno opraivanje je posebno oito kod anemofolnih vrsta na osnovu udaljenosti i cvjetova, pa imamo:

muki cvjetovi su u donjem dijelu kronje, a enski u gornjim granama i vrhovima granakod hrasta i bukve i cvjetovi su blizukod etinara su daleko i to smra ima samo na vrhu cvjetovekod bora je ta udaljenost manja nego kod smreDarvin je prvi konstatovao da se na ovaj nain u prirodi regulie sprjeavanje samoopraivanje to bi inae dovelo do pojave turog sjemena (dobar dokaz za osamljena bukova stabla).

Da bi opraivanje bilo uspjeno potrebno je da vrijeme bude suho i toplo. Polenove kesice su higroskopne i one ne mogu pucati u velikoj vlazi.

Kia ispira polen iz vazduha i ne dozvoljava insektima da lete pa je to negativno. Niske temperature uvitavaju cvijet (proljetni mraz za hrast i bukvu).Plodonoenje umskog drveaNastupanje doba fizike zrelosti plodonoenja

Pod ovim podrazumjevamo onaj period u ivotu drvea kada ona poinju da donese plodove i obilno i zdravo sjeme. Kada e nastupiti ovaj period zavisi od:

biolokih karakteristika vrsteuslova sredinesocijalnog poloaja stabla u sastojiniObino doba plodonoenja nastaje poslije kulminacije visinskog prirasta, to biljka do tog perioda troi organske materije za izgradnju organizma, a tek poslije jedan dio materija moe koristiti za izgradnju reproduktivnih organa.

HARTING je primjetio da bukova stabla poslije obilnog plodonoenja imaju srne zrake prazne, a visinski prirast smanjuje za 1,5 2 puta.

Doba nastupanja fizike zrelosti plodonoenja poklapa se sa periodom prirodnog prorjeivanja sastojine. Poto ranije dostiu kulminaciju visinskog prirasta sve heliofite od sciofita moe se prihvatiti gruba podjela na heliofite da ranije poinju plodonositi i sciofite da kasnije plodonose, vrste se djele na (stabla iz sastojine):

do 20 godina starosti bagrem i topolaod 20 30 godina grab, brijest, lipa, boroviod 30-40 godina (50) ari, javor, jasen, pitomi kestenod 50-60 jela, duglazija, hrastod 60-70 godina smra, jela, bukvaRanije poinju da plodonose vrste sa laganim i sitnim sjemenom. Ranije e plodonositi ako su povoljni uslovi za dotine vrste:

toplota ako je vea, ranije e plodonositizemljite plitko, zbijeno, malo hranjivih materija kasnije e biti plodonoenjesvjetlost stabla osame 10 20 godina ranije poinju plodonositi nego stabla sklopaStabla vegetativnog porijekla ranije plodonose od generativnog porjekla. Stabla koja su oteena ranije plodonose (da obezbjede potomstvo).Uestalost plodonoenja umskog drveaPod ovim podrazumjevamo period izmeu dva uzastopna obilna uroda sjemena.

Neke vrste obilno raaju sjeme svake godine, a veina obilno raa svake 2 3 i vie godina.

Ovo je posebno znaajno poznavati u radovima na prirodnom obnavljanju uma oplodnim sjeama. Periodino je izraena zato to je za obrazovanje ploda potrebna velika koliina organskih materija (skrob, eer, bjelanevine i dr.) pa treba da proe izvjesno vrijeme da se ta koliina nagomila. To se nagomilavanje organskih materija odraava na prirast koji je manji, posebno visinski. Uestalost plodonoenja zavisi od biolokih osobina vrste i uslova sredine. Sve liarske vrste sa lakim sjemenom (breza, topola, vrbe) raaju svake godine, a sa teim sjemenom (hrast, bukva) rjee raaju, zato to treba vie hranjivih materija da se nakupi. etinari i jasen su izmeu ove dvije gupe.

Klima ako je otrija rjee je plodonoenje, a ako je hladno u proljee to je vrlo nepovoljno. Geografska irina utie i tako hrast u zapadnoj Francuskoj pod uticajem vlage, vlane Atlantske struje ima obilan i est urod, a u Rusiji svake 7 godine.Pod pojmom puni urod sjemena podrazumjevamo takav rod kada ogromna veina jedinki u nekoj umi obilno rodi sjemenom ili kada je urod takav da je mogua prirodna obnova uma. U istim sastojinama ne treba oekivati istovremeno obilan urod svih stabala jer oni imaju razliite bioloke osobine. Poznavati ovu pojavu je znaajno zbog prirodnih obnova uma i o njoj voditi umarske hronike.Ali toga nema pa je zato potrebno na istinama utvrditi obilnost pojave i starost podmladka te tako utvrditi godinu punog uroda i to koristiti kod prirodne obnove uma. Vrste drvea s obzirom na uestalost plodonoenja ,plodonose (Krsti, 1992): svake godine: vrbe, bagrem, topole i lipe1-2 godine: breza, javor, jasen, grab, brijest2-3 godine: joha, jela, duglazija, bor, lunjak, sladun i cer3-5 godina: ari, smra, omorika, kitnjak, pitomi kesten i bukva5-10 godine: bukva Obilnost plodonoenja umskog drvea: Obilnost plodonoenja je koliina sjemena stabala ili sastav u godini punog uroda na jedinici povrine. Obilnost zavisi od:

Vrste lake i sitnije sjeme, obilnost je vea (breza,topola,vrba)

Starosti drvea kad nastupa fizika zrelost plodonoenja puno je turih sjemenki,a u srednjoj dobi starosti plodonoenje sjemena je najvei jer je kronja razvijena. Sa starenjem i smanjenjem grana u kronji obilnost se smanjuje. Isto je i za sastojinu,a moe se rei da do kulminacije prosjene dobi zapreminski prirast ... raste a potom opada .

Sklop sastojine rijei sklop, obilnije plodonoenje ( vie svjetla,a i pojedina stabla koriste vie hranljivih materija jer je korijen vie stabala), a i kronja ima vie prostora pa je vea. Poveanje rodnosti ne nastaje odmah prve godine ve se stabla prilagoavaju neko vrijeme na nove uslove.

Edafski uslovi - loe fizike i kemijske osobine zemljita, slabija rodnost.

Poloaj stabala u sastojini stabla I,II,III razreda po Kraftu nadstojni dio sastojine daju 90% sjemena,a IV 2% sjemena, a V ne plodonosi. Prema Pravdinu 8% od ukupnog broja borovih stabala koja su najdeblja i najvia daju 30% sjemena u borovoj sastojini. Znai, mjera njege - treba popraviti poloaj stabala da bi obilnost bila vea. Deblja stabla - vea kronja - obilniji urod.

Poveanje obilnosti plodonoenja u uzgajanju uma uslovljeno je blagovremenom i pravilnom njegom uma. Njegom uma se obezbjeuje povoljan reim svjetlosti, regulira socijalni poloaj stabala u sastojini, a posebno utie na prenoenje pozitivnih nasljednih osobina stare sastojine na jedinke nove generacije stabala.

Nain utvrivanja obilnosti plodonoenja:

Okularno 100 puni urod, a 0 % nema uroda.

Sakupljanje sjemena sa srednjih stabala za svaki razred po Kraftu i prevodno na jedinicu povrine.

Postavljaju se kutije na zemlji pod stabla dimenzija 4,55 x 4,55 , a kasnije 1m2, i to 5 komada u svaki dio ume.

Uzimaju se granice iz grana i broje oiljci od opalih plodova.Doba sazrijevanja i opadanja sjemena sa umskog drvea u toku godineVrijeme koje proe od opraivanja do obrazovanja i sazrijevanja ploda zove se period sazrijevanja ploda.

Kod veine vrsta ovaj period traje do jeseni. Kod nekih vrsta sjeme opada odmah po sazrijevanju, a kod drugih ne.

Kitnjak, vrba, topola, brijest opada odmah po sazrijevanju.Lipa, jasen, javor, bagrem opada u toku cijele zime.Cer tek u jesen druge godineBijeli i crni bor u proljee tree godineJela sjeme opada odmah po sazrijevanjuSmra u oktobru i novembru zri, a opada u idue proljee.Kod veine etinara znaajna je higrometrijska osobina etina. Razni dijelovi stabala i iarki kod veine etinara stoje bono od osovine (grane, etine, drvenasti zalisci etinara) a u zavisnosti od relativne vlanosti vazduha. Tako se oni vie udaljavaju od osovine ako je vazduh suhlji.

Zato je ova osobina iskoritena kod suenja sjemena etinara.

Poveanjem temperature na 14 C i relativna vlaga 60 -70 % kao i vjetar utiu na otvaranje iarki i opadanje sjemena.

Ovo je znaajno zbog sakupljanja sjemena kao i kod izvoenja sjea obnove.

Prednost ranog opadanja sjemena je to sjeme pokrije uanj, a mana to moe da istruli.

Prednost dueg opadanja je to e u jednom periodu biti povoljni uslovi za klijanje i nicanje pa e uspjeti obnova. Znaaj poznavanja plodonoenjaAko je ranije plodonoenje, vea uestalost i vea obilnost to je bolje za prirodnu obnovu uma.

Ove pojave utiu na pojavu mjeovitih uma. Na istinama prvo se naseljavaju vrste sa eim i obilnim plodonoenjem (breza, topola, vrba) a onda one koje rijee i manje plodonose to vodi ka stvaranju mjeovite sastojine.

Razlika u plodonoenju, koliini i vremenu sazrevanja sjemena je uzrok pojave mjeovitih uma, to je posebno vano kod prebirnog gazdovanja kao i gazdovanja oplodnim sjeama.RAZMNOAVANJE UMSKOG DRVEARazlikujemo dva osnovna naina razmnoavanja umskog drvea:

GenerativnoVegetativnoRazmnoavanje generativnim putem

Jedinke nastaju iz sjemena predhodne generacije iz generativnih organa odraslog stabla. Drvee je sjemenskog porijekla i ovaj nain razmnoavanja predstavlja osnovni nain prirodnog obnavljanja uma.

Sve nae vrste mogu generativno da se razmnoavaju, a uspjeh obnove i pojave jedinki zavisi od niza faktora:

vrijeme plodonoenja, uestalost i obilnost plodonoenjarazvoj sjemena koji zavisi od grae sjemena i naina raznoenja (voda, vjetar, insekti, ivotinje itd.).Najvie se sjeme raznosi vjetrom jer je prilagoeno posjedovanjem krila za proces anemohorije. Sjeme je prilagoeno za due dranje u vazduhu i raznoenje za velike daljine.

Vrste se obino dijele prema sposobnosti raznoenja sjemena u dvije grupe:

velika udaljenost raznoenja sjemena kada je mala teina sjemena i sjeme ima dlaice (npr. kod vrba i topola), zatim kod vrsta ije sjeme ima krilca (javor, jasen, smra, breza, joha, grab, ari)

mala udaljenost odnoenja sjemena je kod vrsta sa tekim sjemenom i graom koja ne dozvoljava odnoenje na velike udaljenosti (npr. bukva, hrast, kesten i dr.)Anemohorija - Udaljenost odnoenja sjemena zavisi od jaine vjetra, prilagoenosti (grae) sjemena i teine. Najdalje se raznosi sjeme vrbe i topole i do nekoliko desetina kilometara, zatim breze i johe do 10 km, sjeme brijesta, bijelog bora, smre i aria nekoliko km, sjeme javora, jasena, graba i lipe koje moe dugo da lebdi u vazduhu raznosi se do nekoliko desetina m. Meutim sjeme jele je teko i ima puno eterinih ulja pa se raznosi 20 do 30 m od matinih stabala.

Hidrohorija jaki povrinski vodeni tokovi odnose sjeme ( jaka kia i topljenje snijega). Najvie se raznosi ovakvo sjeme vrsta uz obale rijeka. Takvo je sjeme johe, koje ima specifinu grau. Sjemena kapica je malo uplja, a na ivici krilca nalaze se dva mjehuria koji omoguavaju da sjeme dugo pliva na vodi.

Gravitaciona sila Sila zemljine tee na nagnutim terenima raznosi teko sjeme (hrast, lijeska, voe)

Zoohorija zbog ishrane ga odnose ptice, glodari itd.

Znaaj: Potrebno je poznavanje ovih osobina kod iste sjee irina pruga i krugova. ume nastale od laganog sjemena su nastale naletom sjemena, a ume nastale od tekog sjemena susjednih stabala nastale su osjemenjavanjem.Razmnoavanje vegetativnim putem

Neke vrste mogu da u odreenim uslovima obrazuju pupoljke iz kojih se kasnije razvija normalno stablo. Ta stabla zadravaju osobine matine vrste i mogu kasnije da se obnavljaju generativnim putem. Nova biljka razvija se iz dvije vrste pupoljaka:

proventivnih (uspravanih) i adventivnih (dopunskih).

Proventivni pupoljci - To su normalni pupoljci ali se iz nekih razloga dalje ne razvijaju. Nalaze se na deblu i drvna masa ih obrasta, ali ne gube ivotne sposobnosti (latentno stanje uspravno). Oni su razliite starosti, od 1-100 godina. Najstariji su oni nad zemljom, a najmlai oni koji se nalaze na vrhu stabla. Najstariji pri dnu stabla su najvie obrasli drvnom masom.

Vegetativni dijelovi koji nastaju iz njih u predjelu panja zovu se izdancima stari pupoljci, a iz malih pupoljaka iz gornjeg dijela stabla nastaju vodeni izbojci. Ovi pupoljci se aktiviraju poslije obilnih sijea, prirodnog prorjeivanja i na dijelovima stabala iznad uspavanih pupoljaka kojima se iz bilo kojih razloga dogodi slabljenje ivotne snage.

U pravilu sve ono to negativno utie na ivotnu sposobnost stabala pozitivno se odraava na aktiviranje uspravnih pupoljaka. Od etinara ova sposobnost je zapaena kod tise i jele, ali je jako umanjena, a svi liari mogu da razvijaju vegetativne organe iz uspravnih pupoljaka.Adventivni pupoljci - Obrazuju se iz meristemskih elija kambijuma i to na mjestu gdje su vegetativni dijelovi biljke povrjeeni. Na tom mjestu nastaju izdanci ili izbojci. Izdanci su mlade biljke koje se stvaraju na deblu posle sijee ili lomljenja (grab, topola, vrba, divlji kesten, poljski brijest i bukva). Izbojci su mlade biljke iz adventivnih pupoljaka ila korijena i poleglih grana. Nastaju usled sjee ili masovnih unitenja nadzemnog dijela stabla a moe i kod cijelog stabla ali kad su uslovi nepovoljni. Izbojci iz korijena nastaju usled mehanikih oteenja ila u povrinskom sloju zemlje. Veu izdanaku sposobnost imaju tanje ile nego deblje (jela, bagrem, topola, lipa). Iz poleglih grana razvija se adventivni korijen kod liara i etinara (krivulj na alpskog granici i Juniperus comunis). Lipa i elja (Acer tataricum) imaju ovu sposobnost, a posebno kod roda Evonimus. Izdanaka sposobnost pitomog kestena 2004. godina (Kostajnica Balj)

Najznaajniji faktori koji utiu na izdanaku sposobnost su:

Vrsta drveaStarost stabla ova sposobnost opada sa starou. Veina vrsta ima maksimum ove sposobnosti oko 20 30 godine starosti, a 50-60 godina ova sposobnost poinje naglo da opada a hrast i kesten ovu sposobnost zadravaju 100-120 godina starosti.Plodnost zemljita ako je zemljite plodno vea je izdanaka sposobnost ali krae trajeKlima niske temperature unitavaju izdanke i izbojke jer je tanak epidermis, a kod trepetljike nastaje gnjilo srce. Vea je sposobnost u toplijim podrujima sa veom prosjenom temperaturom vazduha. U nepovoljnoj klimi kao primjer borbe za odravanje ovim nainom razmnoavanja karakteristina je smra u alpskoj, gornjoj granici ume (Piceetum subalpinum). U toplijem dijelu areala vea je mogunost prirodne obnove ovim nainom. Takoe ako je vie svjetla a time i toplote vea je izdanaka sposobnost drvea. U gustim umama ne mogu se razviti izdanci i izbojci, pa se u visokim umama kao mjera borbe protiv pojave izdanaka odrava gust sklop sastojine. Za praksu je vano pri kojoj jaini svjetlosti bi se oni mogli jo razvijati. Izdanci iz uspavanih pupoljaka podstojnih stabala se bre i u veem broju pojavljuju nego kod nadstojnih stabala.

Edafski uslovi jako suho i vlano zemljite zadrava vie izdanaku sposobnost.Poloaj stabla u jednodobnim umama stabla koja sporije rastu zadravaju due ovu sposobnost od stabala koja bre rastu Podjela naih vrsta prema jaini izdanake sposobnosti:

vrlo veliku izdanaku sposobnost imaju: bagrem, grab, pitomi kestenveliku izdanaku sposobnost imaju: hrast, javor, jasen, brijest itd.srednju izdanaku sposobnost imaju: bukva, breza, topola. Znaaj poznavanja vegetativnog naina razmnoavanja

Stabla vegetativnog porjekla imaju odreene prednosti nad stablima generativnog porjekla pa su se razvila dva oblika gazdovanja umama:

gazdovanje niskim umama i gazdovanje visokim umama. srednje ume

Stabla izdanakog porjekla imaju velik visinski prirast u ranoj mladosti pa savladaju lako korov i na panju se pojavljuje dosta jedinki to pomae protiv korova. Izdanci bagrema mogu u 1 godini da narstu i 2,5 m da naraste u visinu. Slino je i sa kestenom.

L = 2.6 m KostajnicaOsnovne prednosti sastojina izdanakog porijekla su:

Ovo je vano za proizvodnju sitnih drvnih sortimenata kao kolje za ogradu, vinogradarsko kolje i sl. a na taj nain se bre podmiruju potrebe.

Jedinke intenzivnije rastu, jer je nesrazmjer u odnosu nadzemnog i podzemnog dijela pa je korjen jako razvijen i snabdjeva obilno nadzemne dijelove stabla.

Jedinke ranije poinju da plodonose to je znaajno za transformaciju (konverziju) niske u visoku umu. Obnova se kod ovih stabala moe vriti prve godine punog uroda sjemena.

Sigurno prenose naslijedne osobine sa matinih stabala na nove, a generativnim nainom to nije sigurno.

Tehnika obnove ovdje je laka i dr.

Osnovni nedostaci sastojina izdanakog porijekla su:krai vijek, manje dimenzije

neotpornost za ento i fito oboljenja

tehnika vrijednost nije velika

debljinski prirast i drvna masa su neravnomjerni a pritisci se neravnomjerno prenose deblo je ekscentrino, a stabla su esto zakrivljena veliki pad prenikavelike, debele i niske graneiz izdanaka iz panja oboljenja od trulenica stabla je vie izraena, a kod kestena se esto javljaju rane i oteenja to je povoljno za napad Endothia parasitica.

Spoljanji izgled stabala vegetativnog porjekla karakteristian je po sljedeem:

deblo je zakrivljeno u predjelu neposredno nad zemljom (deblo je pri dnu jako proireno) i esto je na tom mjestu truhlo

stabla su kriva i obino rasporeena u vidu grupa tako da gledano iz daljeni ini se da imaju jednu zajedniku kronju ali treba biti oprezan jer esto sjeme mogu skupiti ptice ili vjeverice

analizom debljinskog prirasta lako se moe utvrditi da li je stablo vegetativnog porijekla jer su centralni godovi obino jako iroki a periferni su ui.

stabla vegetativnog porijekla obino imaju slabiji korjen od stabala generativnog porjeklaKLIJANJE SJEMENA UMSKOG DRVEARazvijanje sjemena umskog drvea zavisi od unutranjih osobina sjemena i uslova sredine u kojima se opalo sjeme nae. Sjeme moe naizgled da je zdravo ali ne klija jer je turo a to nastaje zbog:

neoploivanje enskih cvijetova to se kod liara naziva partenokarpija a deava se kod dvodomih vrsta drvea kao to su topole i vrbe ili kod usamljenih stabala jednodomih vrsta drvea

nepovoljni klimatski uslovi u vrijeme sazrijevanja i opadanja sjemena (1946 god. bukva u Evropi)

napad raznih insekata i biljnih parazita koji unitavaju klicu npr. kod Castanea sativa napada od Baloninus glandium, zatim bukvicu i ljesku napada Baloninus naucum; zatim brezovo sjeme napada Cecidomia betule i Sclerotinia betulae; sjeme smre napdaju Pucciniastrum padi, Crysomyxa, Aecidium; ir hrasta napada Sclerotinia pseudotuberosa itd.Sjeme je obino turo u prvoj godini nakon godine poetka plodonoenja (bukva i hrast). Sjeme koje ranije opadne ima veu mo klijanja nego sjeme koje opadne kasnije kod vrsta koje imaju dugi period opadanja sjemena.

Period koji protekne od sazrijevanja i opadanja sjemena pa do poetka klijanja naziva se period mirovanja klijanja sjemena. Ovaj period je karakteristian za veinu naih vrsta drvea osim vrba, topola i brijestova. Ovaj period je najdue traje (oko 18 mjeseci) kod: lipe, graba, bijelog i crnog jasena, tise i javora i Evonymusa sp. Kod ovih vrsta sjeme sazrije jedne godine opada tokom itave zime i tek naredne godine u proljee klija Kod bukve i bora deava se da sjeme koje je opalo jedne godine u jesen ne proklija odmah narednog proljea ve prelei u zemljitu do proljea idue godine i tek onda klija. Ta pojave se naziva naknadno klijanje sjemena. Ovo je uzrokovano nepovoljnim uslovima kao npr. velika sua.

Kod kitnjaka je karakteristino da sjeme moe odmah u jesen da pone klijati pa ak i na drveu a klicu ne mogu da unitavaju ak ni kasni i zimski mrazevi.

Sjeme koje ima vrlo dug period mirovanja negativno utie na uspjeh prirodnog obnavljanja uma jer sjeme koje dugo lei u zemljitu je izloeno mnogim opasnostima sredine i unitavanju od insekata.U pravilu je vei procenat proklijalog sjemena sa stabala koja su mlaa ali novija istraivanja ukazuju da je najvea klijavost sjemena sa stabala koja se nalaze u sredini perioda zrelosti.

Od spoljanjih uslova koji utiu na klijanje sjemena najvei uticaj ima vlaga jer je voda potrebna da bi vrste materije skrob i bjelanevine prele u rastvore. Korjeni odnosno dio klice koji se prvo razvija odmah se pod uticajem zemljine tee savija nanie u potrazi za vodom.

Tek kada se korjeni razvije i pone da upija vodu onda se obezbjeuju uslovi za razvoj klice i nadzemnih, vegetativnih dijelova biljke. Klici tada ne treba mineralna hrana ve samo voda a hranljive materije koje se nalaze u kotiledonima dovoljne su klici za razvoj u prvim danima.Drugi znaajan uticaj vode ogleda se u tome to se opna sjemena odlikuje velikom higroskopnou pa upija veliku koliinu vode. Sjeme bora u toku prvih 10 sati upije 30 % od maksimalne koliine vlage koja mu je potrebna.

Sjeme ne moe da proklija ako su oteani uslovi za klijanje zbog suhog vazduha i strujanja kao i na kru gdje nema dovoljno vlage. Ako je zemljite previe vlano i voda ne otie sjeme moe da istruli.

esto se moe u smrevim umama na leikama da vide kao redovi klijanci i stabalca smre koja su na tim mikrouzvienjim stekla uslove da se razviju i da sjeme proklija.Vaan inilac za klijanje sjemena je i toplota i to visina temperature kao i duina trajanja odreene temperature. Sjeme bora poinje klijati pri temperaturi 5 do 6 stepeni dok je optimalna temperatura 25 do 30 stepeni a maksimalna 37 do 38 stepeni.

Optimalna temperatura za klijanje sjemena smre je 23 stepena a maksimalna 33 stepena. Sjeme mljea klija pri temperaturi 4 do 5 stepeni, a sjeme visokoplaninskog javora klija ve pri 0 stepeni.

Velika su kolebanja temperature na povrini zemljita i smatra se da ta velika kolebanja u toku dana djeluju nadraujue na klijanje. Svjetlost djeluje nadraujue na klijanje sjemena. Uspjeh prirodnog obnavljanja zavisi od stepena klijavosti i energije klijanja sjemena.

Stepen klijavosti sjemena podrazumjeva odnos broja proklijalog sjemena prema ukupnoj koliini opalog sjemena. On se izraava u % i utvruje obino u razmaku od 2 do 4 nedjelje. Ovaj stepen se utvruje na sljedee naine:

specijalne klijalice u laboratorijamapopreni presjek sjemenazdravstveno stanje sjemenapritiskivanjem sjemena na upijajui papirspaljivanjem sjemena na uarenoj ploi biohemijske metodemetode bojenja sjemena i dr.Stepen klijavosti se mjenja promjenom klimatskih uslova tokom niza godina. To se vidi iz tabele:

Energija klijavosti izraava se brojem sjemena koje proklija za prvih sedam dana prema ukupnoj koliini sjemena koje je opalo.

Broj dana moe biti vei i manji od sedam zavisno od vrste drvea. Utvreno je da su one mlade biljke koje su se razvile iz sjemena sa velikom energijom klijanja bile znatno otpornije i sposobnije nego jedinke koje su se razvile iz sjemena manje energije klijavosti.

Zato je za gajenje znaajnije da poznajemo energiju klijavosti nego stepen klijavosti.U metodama uzgajanja uma koje se odnose na prirodno obnavljanje uma postotak prijema i nicanja novih jedinki iz sjemena u prirodi je znatno manji nego po rezultatima klijavosti u laboratorijima pa se ne moemo osloniti na te rezultate te se u praksi uzgajanja uma ustanovljava procenat primanja sjemena.

Pod ovim terminom se podrazumjeva onaj broj biljaka koji se razvija od 100 sjemenki posijanih u slobodnoj atmosferi pod normalnim uslovima sredine pri emu ponik mora biti sposoban da doivi do prvog prezimljavanja.

Procenat primanja sjemena je znatno manji obino nego stepen klijavosti. Tako npr. od sjemena sa 90 % stepenom klijavosti samo 54 % je procenat primanja sjemena. Brojnost ponika iznosi esto samo 20 % od ukupno sjemenki koje padnu na zemlju. Veliki uticaj na procenat primanja sjemena imaju fizika svojstva zemljita. Najnepovoljniji uslovi su kada je zemljite prekriveno grubim humusom. Ako je sjeme sitnije to su uslovi povoljniji za klijanje ali se veliki gubici u klijanju i nicanju nadoknauju estim i obilnim urodom sjemena.

Kod bukve i hrasta opasnosti od pojave propadanja sjemena usljed spreavanja dodira sa zemljitem i prisustva sirovog humusa su znatno manje jer sjeme opada u jesen a lie ga zatim prekriva. Krioca na etinarskom sjemenu oteavaju prodiranje u dublje slojeve ali to nije uvjek jer se pod uticajem vlage krioca lako odvajaju od sjemenke i prodiru u zemljite.

Da bi se obezbjedilo lake prodiranje sjemena do pedolokog sloja potrebno je preduzimati odreene pomone mjere prirodnom obnavljanju a to su:

mjestimina gruba obrada zemljitauklanjanje korova i unjastvaranje mikroklimatskih uslova koji onemoguavaju stvaranje grubog humusaIVOT DRVEA U UMI OD JEDNOGODINJE BILJKE DO VREMENA PRIRODNOG IZUMIRANJARazvoj stabala u sklopu ume se bitno razlikuje od razvoja stabla na osami. Stabla u sklopu ume utiu na promjene mikroekolokih uslova u umi i mjenjaju sredinu u kojoj ive to se neminovno odraava i na stabla u umi. Stabla u sklopu ume u specifinim mikroekolokim uslovima imaju specifian razvoj:

prirastafenofaze u ivotu (cvijetanje, listanje, opraivanje i dr.)

Jedan od glavnih zadataka uzgajenje uma upravo i jeste da proui razvoj drvea u umi i promjene koje u umi kao cjelini u toku njenog ivota nastaju. Zbog toga je vano poznavanje ivota od jednogodinjih biljaka do duboke starosti i izumiranja.

U ivotu ume karakteristina je neprekidna i stalna promjena. To je vjeiti zakon prirode i u umi se oglada na najbolji nain. ovjek nikada ne moe dva puta da ue u istu rijeku (Heraklit) mogla bi se pretoiti i na umu. U sutini uma prolazi kroz sledee stadijume:

mladostizrelostiizumiranjeOve faze u razvoju ume najbolje se ogledaju kod praume (inicijalna, optimalna, terminalna).

Radi jednostavnijeg izdvajanja i isto gazdinskih razloga razlikuju se sljedee faze:

podmladakmladiksrednje dobadozrijevanjezrelostRazvoj ume nakon poara ili iste sjeeNakon obilnog uroda sjemena na povrini od 1 ha nalazi se ogroman broj jednogodinjeg podmlatka koji se kree kod vrsta sa lakim sjemenom od nekoliko miliona dok kod vrsta sa tekim sjemenom taj broj se kree oko nekoliko stotina.

Meutim nakon starosti ume oko 100 do 150 godina na povrini od 1 ha nalazimo svega nekoliko stotina jedinki (stabala). Prosjeno se odri svega u ivotu do duboke starosti oko 0.05 % a nekada i svega 0.01 %. To smanjivanje broja jedinki sa starou ume nazivamo prirodnim izumiranjem jedinki. To je neminovan zakon prirode ume i to dokazuju mnoge prihodne tablice koje se rade za jednodobne ume kod nas i u svijetu.Ovo opadanje broja stabala i izumiranje u umi zavisi od niza faktora:geoloke podlogevrste drveastarosti sastojineboniteta zemljitaprisustva prizemne florezakorovljenostidjelovanja ekstremnih temperaturaodnosa prema svijetlostiklimatskih uslovakemijskih i fizikih uslova zemljitareljefa i nadmorske visine

Iz prethodnog se vidi da je proces izumiranja stabala neravnomjeran tokom ivota i da zavisi od vrsta drvea i uslova sredine. Meutim zakljuak je jedinstven da se broj stabala smanjuje sa starou ume. Ova pojava se u umarskoj praksi jo zove i prirodno prorjeivanje ume. Brzina tog proreivanja nije ista u svim periodima ivota ume.

Izumiranje je veoma brzo i intenzivno od perioda nicanja podmlatka do prvog sklapanja kroanje stabala. Tada su mlade biljice izloene mnogim opasnostima a posebno negativno utie prizemna flora, jer se ona brzo razmnoava i razvija u visinu. Tu su posebno opasne korovske biljke. Meutim ak i pod slabom zasjenom Oxalis acetosella ili pak Fragaria vesca dolazi do krljanja i propadanja biljica. Zato se smatra da je nedostatak svijetlosti uzrok propadanja mladih biljaka. Drugi uzrok je pojava ekstremnih temperatura od kojih posebno stradaju bukva i jela i na kraju razne gljive utiu na intenzivno izumiranje jedinki. Veliki uticaj na preivljavanje u poetku ima:

stepen zakorovljenosti zemljitastanje mrtve umske prostike ikoliine sjemena koja padne na jedinicu povrineNaredni period ivota ume je kada se mlade biljke sklope kronjama (oko 10 godina starosti).

Taj period je period najintentivnijeg izumiranja biljaka u umi (moe se prikazati procentualno preko ovih prethodnih tabela). Tada stabla najintenzivnije rastu u visinu i imaju naveu potrebu za svjetlosti.

To je period kada je diferenciranje jedinki po visini veoma znaajno jer jedinke koje zaostanu u porastu osuene su da propadnu. To je najkritiniji period razvoja jedinki.

Period najveeg izumiranja stabala u umi kod brzorastuih vrsta nastupa ranije i traje krae vrijeme nego kod spororastuih vrsta. Takoe kod heliofita opadanje broja stabala je intenzivnije pa u umama sciofita ima uvjek znatno vie stabala nego u umama heliofita (npr. u smrevoj umi imamo oko 550 stabala /ha u 100 godini a u borovoj oko 450 stabala u istoj starosti).

Uporedo sa opadanjem prirasta u visinu opada i broj jedinki ali je to opadanje sporije i traje od 50 do 60 godine starosti stabala. Ta pojava se objanjava potrebama drvea za prostorom. Ova pojava je usko vezana za razlike u brzini rasta drvea u visinu, jer heliofite bre rastu i njihove kronje se ranije sklapaju a time i bre se vri prirodno prorjeivanje.

Kao posljedica prirodnog izumiranja stabala u umi dolazi do procesa prirodnog diferenciranja stabala. To je proces bez kojeg se ne moe u umi uiniti nijedan korak kao ni pri istraivanju ume niti u praksi uzgajenja uma (Morozov).

Ovaj proces podrazumjeva raslojavanje stabala po visini i debljini u jednoj umi u toku ivota, rasta i razvoja stabala i najoiglednija je u jednodobnim umama.

U ranoj mladosti pa do obrazovanja sklopa ume stabla imaju priblino jednaku visinu (faza podmlatka). Krajem faze podmlatka mlade biljke se jedva primjetno izdvajaju po visini se diferenciraju Grupa viih i razvijenijih biljaka Grupa niih manje razvijenih biljakaStvaranjem prvog sklopa sastojine i u periodu najintenzivnijeg rasta u visinu dolazi do najintenzivnijeg diferenciranja stabala i jasnog izdvajanja grupa stabala po visini ali i po debljini (period mladika i srednjeg doba sastojine). Jednodobna uma dobija sasvim drugaiji izgled i daje sliku vrlo heterogene sastojinske strukture. U drugoj polovini perioda mladika moe da se izdvoji nekoliko grupa stabala:1. Grupa kvalitetnih stabala sa razvijenim kronjama2. Grupa manje kvalitetnih stabala razreene kronje, velikog pada prenika, manje visine i debljine i dr.3. Grupa stabala sa prelaznim karakteristikama, pritjenjenih kroanja, ekscentrinih, krivih debala i sl.4. Grupa stabala na pragu izumiranja potpuno zaostala u porastu

Na kraju, kod fizioloke starosti i zrelosti ume dolazi do jo izraenijeg diferenciranja postepenog izumiranja stabala i vrlo jasnih razlika u visinama i debljinama stabala. Mnoga stabla iz prethodnih faza ne doive ovu fazu diferenciranja stabala. (faza zrelosti sastojine)Osnovni razlozi diferenciranja stabala u sastojinama su:

Uslovi sredine na najmanjem prostoru na kojem se razvija nova mlada biljka (mjesto gdje je pala sjemenka, uslovi zakorjenjavanja, koliina vlage i toplote, koliina svjetlosti i dr.)

Uticaj susjednih stabala, konkurentski odnosi i borba za opstanak jedinki

Nasljedne osobineRAST I RAZVOJ UMSKOG DRVEARast umskog drvea se manifestuje kvantitativnim promjenama koje prate promjene metabolizma i dovode do poveanja mase i dimenzija stabala, odnosno poveava se broj organa izgradnjom novih elija i tkiva. Za utvrivanje promjena dimenzije stabla tokom ivota obino se primjenjuju dekdrometrijski metodi. ( Brankovi i Panti 2006). Promjene tokom rasta u smislu poveanja dimenzija se nazivaju prirast stabla. umsko drvee moe da raste u visinu ( izduivanje ) i u irinu ( sekundarno debljanje ).Rast umskog drvea odvija se u procesima:elijske diobe ( mitoza )Izduivanje elija ( ekspanzija ) iDiferencijacija elija ( specijalizacija funkcije i pozicioniranje elija pojedinim tkivima ).Razvoj umskog drvea je proces u kojem drvee i organi mijenjaju svoj oblik i strukturu a krajnji rezultat je formiranje i razvoj generativnih organa ( formiranje cvjetova tj. mukih i enskih spolnih organa, oplodnja i razvoj ploda ).Na razvoj stabla utiu inioci: starost, bonitet, ivotni prostor, poloaj stabla, nain uzgajanja i dr.

Rast stabla u visinu

Diobom elija primarnog meristema, koji se nalazi u vegetativnoj kapi drvee raste u visinu. Vegetativna kapa se nalazi na vrhu izdanka i korijena. Meristemske elije predstavljaju pupoljak ( zaetak izdanka ).Pupoljci mogu biti vegetativni, cvjetni i mjeoviti. Iz vegetativnih se razvija izdanak, iz cvijetnih cvijet, a mjeoviti mogu obrazovati izdanak , a kasnije cvijet ( npr. divlji kesten ). Prema poloaju pupolci se dijele na: tjemene ( smjeteni na vrhu izdanka ) i bone ( obrazuju se u pazuhu listova )

Kod drvenastih biljaka na podruju umjerene klime pupoljci zimi miruju (mirujui ili zimski ), a razvijaju se u proljee. Drvee svake godine razvija vrne pupoljke koji omoguavaju prirast stabala u visinu tj. formiranje ljetorasta. Rast stabala u visinu netraje tokom cijelog ivota. Terminalni pupoljci prestaju rano da se razvijaju a rast grana se nastavlja razvojom bonih pupoljaka koji se nalaze ispod terminalnog ( npr.breza, jasika,lipa,grab,vrba ). Vrste koje imaju sposobnost dugotrajnog razvoja terminalnih pupoljaka i dugo rastu u visinu su: bukva,javor,hrastovi, a naroito etinari.

Rast stabala u visinu zavisi od:

uslova stanitaprovenijencije ( ekotipa )porijekla stabla ( generativno ili vegetativno )poloaja stabla u sastojininain uzgajanja idr.

Uslovi stanita odraavaju se na brzinu rasta i apsolutne visine stabla iste vrste drvea i starosti uslova sredine a izraava se bonitetom stanita. Koliina padavina iz predhodne godine utie na nagomilavanje rezervi organskih materija to se pozitivno odraava na visinski prirast stabala naredne godine.

Kod stabala izdanakog porijekla,snaan korijenov sistem i nagomilane rezervne materijale u korijenu stabala omoguavaju intenzivan prirast stabala u visinu u prvih nekoliko godina ( poslije naglo stagnira ). Kulminacija godinjeg visinskog prirasta stabla izdanakog porijekla nastaje ranije 25-30 godina, nego kod stabala generativnog porijekla u slinim uslovima sredine iste vrste drvea i starosti. Ako su stabla iz mladih panjeva, visinski prirast u odnosu na generativna stabla je skoro isti ( to se koristi u uzgajanju uma ).Prirast stabala u visinu vei je u umi nego kod stabala na osami.Stabla heliofitnih liara u jednolinim i guim biogrupama imaju vei visinski prirast nego u rjeim biogrupama.U prebornoj umi bre rastu u visinu stabla srednje etae nego potitena i predominantna, kao i grupe stabala mlaeg narataja nego pojedinana stabalca.Kod njege uma,mjerama ienja se odstranjuju brzorastua i manje vrijedne vrste drvea koje ometaju normalan rast u visinu kvalitetnijih vrsta koje sporo rastu128Razlikuje se rast stabla u visinu:Tokom dana dnevni visinski prirast stabla ( mnogo zavisi od temerature vazduha )U toku vegetacionog perioda kod veine liarskih vrsta umjereno kontinentalnog i kontinentalnog podruja visinski prirast stabla u poetku je neznatan esto jedva primjetan, zatim se poveava - faza intenzivnog priraivanja ( kod nekih vrsta traje kratko 2 3 sedmice ) poslije ega prirast opada.Prvi u visinu poinje priraivati b.bor, zatim grab, breza, joha i javor, zatim bukva i jela i na kraju hrast, ari i smra.Priraivanje u visinu prestaje : c bor ve poetkom jula, hrast i smra ( prirast traje oko dva mjeseca, kod jele tri mjeseca, kod primorskog bora i bre etiri mjeseca.

Zbog velikog variranja visinskog prirasta tokom godine, utvruje se prosjeni visinski prirast za period 5 ili 10 godina.Vrste svjetla u mladosti imaju vei visinski prirast, a maksimalni se javljaju ranije ( 10 20 godina starosti ) nego kod vrsta sjene kod kojih se maksimumi javljaju u starosti 30 40 godina.Vrste drvea koje bre rastu u mladosti bre stari i ima krai ivotni vijek (Leibundgut,1960 )Rast stabla u visinu tokom njegova ivota u sastojinskim uvjetima zavisi od elemenata sastojina ( sastav , starost, bonitet, porijeklo i dr. ).Stabla bukve, jele i smre u raznodobnim tj. Prebornim sastojinama sporije rastu u visinu nego srednja stabla jednodobnih sastojina iste vrste drvea i uslova sredine.

Velike razlike u visinskom prirastu stabla iste starosti u mjeovitim umama bukve, jele i smre uslovljene su uglavnom poloajem stabla u sastojini (Mayer, 1976 ).Jela kao izrazita vrsta sjenke u stanju je da ivi u dubokoj zasjeni preko 200 godina visine nekoliko metara ( Zastarena).Stablo u mladosti sporije raste u visinu, postepeno raste, dostie kulminaciju, zatim opada prirast ali gotovo nikada ne prestaje.Bioloki smisao rasta u visinu je da kronje drvea se to prije uzdignu radi nesmetanog koritenja svjetlosti.Uspjeh prirodne obnove uma generativnim putem iz sjemena zavisi od brzine prirasta podmlatka u visinu zbog konkurentskog odnosa korovskih biljaka u prvim godinama ivota.

Brzorastue vrste naroito u mladosti ponekad mogu onemoguiti obnovu vrste kvalitetnije koje se odlikuju sporijim rastom. To je posebno vano prilikom formiranja mjeovitih sastojina, jer nepoznavanje ovih osobina moe prouzrokovati propadanje nekih vrijednijih vrsta ili ak do pretvaranja mjeovitih vrijenijih u istu sastojinu loijih brzorastuih pionirskih vrsta.Kod veine vrsta drvea obilnost plodonoenja je vea nakon kulminacije tekueg visinskog prirasta.Poznavanje rasta stabla u visinu omoguava se detaljnije upoznavanje biolokih i proizvodnih osobina vrsta drvea omoguava definiranje nekoliko vanijih elemenata uzgajanja uma: izbor vrste drvea, sastojinski oblik, nain prirodnog obnavljanja i njega, kao i trajanje proizvodnog procesa.

Rast stabala u debljinu

Sekundarna graa stabla nastaje kao rezultat debljanja, koje je karakteristino za drvenaste biljke. Sekundarno debljanje nastaje diobom elija kambijalnog prstena. Kambijalni prsten moe se formirati na vie naina prema kojima se razlikuju etiri tipa stabala: Tilia tipAristolochia tipRicinus tipHelianthus tip

Tilia tip je karakteristian za vrste bez prirodnih snopia i sree se kod nekih drvenastih rodova Tilia i Quercus.Aristohia tip sree se kod biljaka koje imaju prirodne snopie, a karakteristine su za neke drvenaste dikotile i lijane.Ricinus tip predstavlja prelazni tip formiranja kambijuma. U ovom sluaju kambijum se formira po Aristolochia tipu, a funkcionie kao Tilia tip.Helianthus tip predstavlja tip prema kojem se kambijum formira po Aristolochia tipu, a pri radu inter-fascikularnog kambijuma izmeu provodnih snopia obrazuje se sitni meuprostor.

Sekundarno drvo nastaje dijeljenjem kambijalnog prstena i odvajanjem elija prema centru.Kambijum je sekundarno tvorno tkivo. Obrazuje se pri kraju vegetacionog perioda, njegovim diobama stablo raste u irinu i na taj nain poveava svoj promjer.Veina tkiva koja se nalaze u sekundarnom drvetu je lignifikovana. Lignin daje biljci najbolju zatitu, a vrstina stabala zavisi od koliine lignina koji se kod drvenastih vrsta kree od 20 do 30%. Sekundarno drvo grade:Provodna tkivaMehanika tkivaTkiva za magacinarenjeTkiva za luenje i izluavanje

Na poprenom presjeku golosjemenjaa i drvenastih dikotila jasno se mogu uoiti koncentrini prstenovi koji presdstavljaju god. God je godinji prirast koji nastaje aktivnou i diobom kambijuma u jednom vegetacionom periodu.Svijetliji dio goda graen je od traheja u proljee (proljetno ili rano drvo)Tamniji dio goda graen je od veeg broja traheja formiranih u ljeto i poetkom jeseni, i naziva se kasno ili ljetno drvo.

Prelaz izmeu proljetnog i jesenjeg drveta je manje uoljiv od prelaza jednog goda u drugi.irina goda variria u zavisnosti od vrste drvea, starosti i spoljnih faktora.Udvajanjem godova (pojava lanog goda) mogu izazvati nepovoljni uslovi (tetoine, npr., intenzivan napad gubara, mrazevi i dr.) koji dovode do odbacivanja listova, a pojava novih listova izaziva i formiranje novog goda.Mlado drvo ili bakulja slui za provoenje vode i nagomilavanje rezervnih materija, a jedrac za uvrivanje stabla.

Na poetak rasta stabla utie mnotvo inilaca:Temperatura vazduha i zemljita, duina dana, odnosno koliina globalne suneve radijacije, vlanost zemljita, poloaj stabla u sastojini. Temperatura vazduha u kronji stabla znaajna je za razvoj pupoljaka i stimulaciju elija kambijalnog prstena na diobu od strane hromosoma rasta. (Larsen, 1994).Ako je zemljite optimalne vlanosti drvee moe da pone da raste u debljinu bez obzira to je temperatura zemljita ispod optimuma.Stabla iste vrste drvea koja se nalaze na prisojnim stranama ranije poinju priraivati u debljinu nego na osojnim. Karakteristino je da prirast u debljinu na istom stablu ne poinje u isto vrijeme, ve dijelova debla koji su eksponirani juno poinju za nekoliko dana ranije priraivati u debljinu nego dijelovi eksponirani sjeveru (Dengler,1935)

Ista vrsta drvea poinje ranije priraivati u debljinu na manjim nadmorskim visinama, a na veim, preko 1.300 m znatno kasnije, ak u Junu.Debljinski prirast tokom dana ima izraeno kolebanje uzrokovanom neskladom izmeu potronje vode transpiracijom i priticanja vode iz zemljita (Stamenkovi,1974)Drvee u podruju umjerene klime raste u debljinu samo u toku vegetacionog perioda. Kulminacija debljinskog prirasta tokom vegetacionog perioda obino nastaje nakon kulminacije visinskog prirasta (juni juli)Nerazmjernost irine godova tj., prirast u debljinu zavisi od uslova sredine, a naroito od jaine svjetlosti i vlanosti.

U optimalnim uslovima rasta, u mladosti debljinski prirast je mali, zatim se poveava i nakon kulminacije postepeno opada da bi kod fizioloki starih stabala bio neznatan.U mladosti je rast u visinu dominantna pojava kod stabala u umi. On traje do formiranja sklopa i poetka suenja donjih grana u kronjama stabala. Nakon toga, intenzivira se debljinski prirast koji je dominantna pojava kod stabala sve do poetka njihovog plodonoenja.

Period intenzivnog rasta u debljinu traje:Kod mekih liara izmeu 14-40 godina starosti stablapitomi kesten izmeu 20-50 godinabijeli bor 20-60 godinalunjak, kitnjak, bukva jela, smra, ari 50-60 godinekod bukve i jele debljinski prirast moe se zadrati na istoj veliini do 140 godina starosti.Intertesantna je pojava kod bukve koja u starosti preko 230 godina ima sposobnost priraivanja visokih vrijednosti debljinskog prirasta. (Stojanovi et al. 1999, Govedar 2000)

Poseban uticaj na debljinski prirast na ivot stabala imaju gradacije insekata i tete od abiotikih faktora ( sua, snjegolomi, ledolomi, mraz i dr.)Na suu su osjetljive vrste koje imaju plitak korjenov sistem (smra. trepetljika, breza, )Uticaj imele na stabla jele, gradacija gubara u mjeovitoj umi hrasta lunjaka, poljskog jasena i obinog graba (gibici u prirasti jela 0,32 m3/ha, mje.uma hrasta 2,40 m3/ha; ) (Klepac, 1963)U pravilu stabla iste vrste na osami dostiu vee debljine nego u sastojini ali su sva bolesna od centralne trulei, jer su fizioloki zrela i drvna masa nema kvaliteta.

Mjere njege u jednodobnim umama srednjodobnium sastojinama podrazumijevaju izdvajanje stabala budunosti i stvaranje povoljnih uvijeta za njihov debljinski prirast. Primjenom jakih proreda znatno se poveava debljinski prirast preostalih stabala u sastojini, jer njihove kronje imaju vei prostor za rast i razvoj.Stabla velikih prirasta , npr., ari zbog svojih izvanrednih tehnikih svojstava esto nazivaju i hrastom sjevera ili npr., topole iji sortimenti (trupci i celulozno drvo) danas imaju veliku potranju na tritu. umsko-uzgojnim zahvatima moe se uticati na regulisanje sklopa i priliv svjetlosti u sastojini, a time i na debljinski prirast stabala odnosno tehnoloke osobine drveta i njegovu strukturu.

Znaaj zakorijenjivanja za sve umske vrste drvea i biljne organizme je to korijenov sistem biljku uvruje u tlu i preko korijena usvaja u tlu rastvorene mineralne materije u vodi.Svaka biljka razvije u doba nicanja najprije sranicu kojom crpi vodu, zatim razvije postrane ilice, kako bi poto je iskoristila rezervnu hranu u sjemenu, mogla obilnije primati anorganske materije.Kasnije, jae ile slue za uvrivanje drveta u tlu (sekvoja) a sitne ile i korijenove dlaice za dobijanje vode i hrane.Na korijenovim ilicama veine umskih vrsta drvea razvijena je simbioza sa micelijima gljiva, mikoriza; razgraivanjem humusa gljive omoguuju da domain prima anorganske spojeve, prije svega duikove (afar, 1963)Korijen najvie prodire u one dijelove pedosfere u kojima ima dovoljno vlage, zraka i potrebne mineralne hrane i zato mijenja oblik, veliinu i sastav.

Dva su perioda relativnog mirovanja korijena:Zimski (dui) i ljetni (mnogo krai)Oblik korijena esto ovisi o obliku i irini kronje i obratno. Drvee s ekscentrinom kronjom stvara i ekscentrini sistem korijenja.Na razvitak korijena utiu ovi inioci: Vrsta drvea i njena starostStaniteSastav sastojinegospodarenje

U normalnim, optimalnim uslovima, korijenov sistem se moe svrstati u tri osnovna tipa:

a.) Korjenov sistem sa izrazitom ilom sranicomNjega karakterizira postojanje jedne snane ile koja dominira, koja je pozitivno geotropna od samog panja. Ovaj tip korijena imaju (Pintari, 1973):etinari: bijeli bor, crni bor, jela (u mladosti do 10 god.) duglazija, borovac, smra, ari. Liari: u mladosti hrastovi, brijest (ostaje nekoliko decenija)

b.) Srcoliki korijenov sistemZa ovaj tip karakteristino je ravnomjerno zakorijenjivanje ispod panja u obliku polukugle.ile sranice nema (ako se javlja, ubrzo se grana)Umjesto jedne formira se vie ila koje prodiru okomito u zemljiteKod ovog tipa, etinari (ari,duglazija) imaju snaniji i manje razgranat korijen, najvie 4-6 snanih ila, kod liara od panja polazi vei broj ila koje se dalje granaju (breza, lipa, grab).

c.) Plitko, horizontalni korijenov sistem Kod ovog tipa dominira snano bono korijenje koje se prua neposredno ispod tla. Od ovih polaze, okomito sekundarne ile i prodiru u tlo. Od ovih se sekundarne ile granaju, a takoer i okomite ile i ilice (slue za ukotvljavanje).Tipini predstavnik ovog tipa etinari: smra, borovac, liari: obini jasen, jasika i c.joha. Intenzivno zakorijenjivanje ukoliko se nalazi vie ila i ilica (etinari), a ako ih manje ima govorimo o ekstezivnom zakorijenjivanju (liari).

Veina vrsta drvea u mladosti razvija dva oblika korijena: dubok, malo razvijen vertikalan korijen (sranica) i postrani (latentan) koji se nalazi uglavnom u gornjim slojevima tla, veoma razgranat s mnogo sitnih ilia (afar, 1963)

Iako smra stvara prosijeno plitak sistem korijena, u krapama kra prodire svojim ilama duboko, a u siromanim tlima moe u prvoj mladosti razviti duu sranicu.Mlade biljke liara (1-2 godine) razviju prosijeno jai sistem korijena nego jednako stare etinari, pa bolje mogu crpiti vodu, ali i vie transpiriraju.Starost drvea utjee na razvitak podzemnih organa. U prvim danima ponik se bori najvie za vlagu, a zatim za hranu i za njegovo odravanje je najvanija poetna veliina i razvitak sistema korijena.U toku zastarivanja jela stvara dugu sranicu i sve due postrane ile, koje zajedno sa irokom kronjom omoguuju da preivi i izdri pomankanje prostora 100-150 godina, pa i do 200 godina (afar,1963).

Mehaniki sastav tla (vrsti mehaniki elementi: kamen, ljunak, pijesak, prah, glina) glavni je inioc o kojem ovisi oblikovanje i devijacija sistema korijena. (potraga za hranom i vlagom)Ako se korijen ne moe dovoljno razviti u dubinu, on se proiruje to se odraava odmah i na kronju. I vjetar utie na oblikovanje drveta u tlu. Korijen je jae razvijen na strani suprotnoj od smijera djelovanja vjetra. Mjeovita preborna sastojina najvie tj., najpotpunije prorauje tlo. Korijenje panjaa u toku nekoliko sjea i dugog ivota postaje sve prostranije i mnogo se meusobno srauje.

Meusobno sraivanje korijena (anastomaza korijena) esta je pojava u guim sastojinama koje se prirodno podmlauju, naroito u prebornim umama.Sraivanje organa istih vrsta drvea je fizioloko, a razliitih mehaniko, bez obzira dali je ta pojava razvijena u tlu ili nad tlom.Pojava ivih panjeva je znaajna za jelu, duglaziju, manje za smru, a neznatno za bukvu, borove i ari.Kad se trljanjem oljuti periderm, kambijalni se slojevi spoje i ile strauju (u vapnenastim tlima)

Najvanije je sraivanje korijena u starijoj dobi drvea kada su ile manje plastine.Biotski odnosi umskog drvea pod uticajem sraslog korijena, znaajniji su u istim sastojinama nego u mjeovitim, u sunim i selektivnim tlima nego u svjeima i mineralno bogatijima, jer je pojava meusobnog sraivanja ila u navedenim okolnostima rasprostranjenija. Ova pojava, uz druge pokazuje da je biogeocenoza u pedosferi sloenija nego se redovno predpostavlja.

Fizioloki sraslim korijenjem drvee zajedniki crpi vlagu i mineralnu hranu, i meusobno donekle izmjenjuju tvari, proizvedene individualno u kronjama. Poveava se mehanika i bioloka stabilnost, mogunost boljeg odranja vrste. Sraslim korijenom mogu se prenositi gljivine infekcije i tetno dijelovanje gromaSrasla mrea korijenja drvea i panjeva smanjuje prostor u tlu; vjerovatno izvlae velike koliine vlage, pa na sunim tlima i u doba jakih sua ta okolnost moda lake utie na podmlaivanje.Sraslo korijenje gustog mladog narataja poveava njegovu konkurentsku snagu u borbi s korovom i drugim vrstama (gua sjetva i sadnja u gnijezda)Vrste drvea se ne bore samo individualno nego i kolektivno, mreom sraslog korijena (afar, 1963)

Uslovi tla i zakorijenjivanjeNedostatak vodeMale koliine oborina, veliko isparavanje, te krupnozrna za sorpciju slaba tla (nizak nivo podzemnih voda) su suha tla, korijenov sistem je slabo razvijen.Ari dolazi na ekstremno propusnim zemljitima visokih planina, ali visokim i estim oborinama i malo isparavanja.Ukoliko se jave vertikalne pukotine, korijen nalazi poterbnu vlagu i minerale, duboko se zakorijenjuje (smra)

Stagnirajua vodaOva tla karakterizira ili jako kolebanje reima vode i zraka u tlu (pseudoglej) ili usljed stalnog vika stagnirajue vode, siromana kisikom (stagnoglej), a bioloki su slabo aktivna. Podzemna vodaIgra znaajnu ulogu u rastu drvea i razvoju korijenovog sistema. Na obali brzih tekuih potoka esto korijenov sistem se nalazi potpuno u vodi ( sa vodom pridolazi i svjei kisik).Jae opadanje nivoa podzemne vode (melioracije, suni periodi) dolazi do poremeaja i ugibanja stabala (korjenov sistem nije se prilagodio promjeni).

Mehanike zaprekeMogu biti smetnja ili ga modificiraju uslijed velikog sadraja skeleta u tlu, ili uslijed formiranja nepropusnih slojeva bez skeleta.U slojevitim i kamneitim terenima, pod uticajem vjetra, dolazi do oteenja korjenovog sistema. Ari i bijeli bor zalijee rane smolom (smra dolazi do pojave trulei korjena. Zbijena ljunkovita tla nijedna vrsta se ne zakorijenjuje duboko.

Nedostatak kisikaBez dovoljno kisika i toplote, nije mogue disanje korijena, niti usvajanje mineralnih materija i rast korijena. Na jakom pseudogleju Ag profila, korijenov sistem je ogranien samo na povrinski sloj.Poplave utiu nepovoljno, to voda istiskuje zrak iz pora tla, korijen je lien due vrijeme razmijene gasova.Jako osjetljive vrste: smra, b.bor, c.bor, jela, ari, bukva, gorski javor, mlije, lipa, kitnjak.Manje osjetljive vrste: obini jasen, borovac, grab.Jako otporne vrste: joha, topole, vrbe, jasika, poljski brijest, lunjak, breza.

Mineralne materijeIstraivanja su pokazala da u tlu ima uglavnom dovoljna koliina mineralnih materija, ali pod nepovoljnim uvijetima hranjive materije i azot doie u minimum.Masa korijena je najvea na tlima koja su bolje snadbijevena mineralnim materijama. Bono grananje je vee na siromanim i suhim tlima, ali je korijenov sistem manje razgranat. i manje intenzivan.Na tlima gdje je listinac odneen (osiromaena), kod mladog b.bora razvija se ekstenzivan korijen sa dugim horizontalnim ilama.U sastojinama u kojima listinac nije odneen, korijen je intenzivniji i prostorno ogranieniji.Partije stabala bogatije u hranjivim materijama imaju izrazito gui, intenzivniji korijenov sistem.

Uticaj korijena na tlo je dvojak, od ivog i mrtvog korijenja.ivo korijenje prodire u tlo, ini ga rahlijim, rastresitijim (npr.teke ilovae i gline).Liari imaju jau mo prodiranja nego etinari, jer im je korijenov sistem jako razgranat i intenzivan.

EKOLOGIJA ZAKORIJENJIVANJA

Kemijski sastav korijenovog sistemaU toku svog rasta korijenov sistem izluuje organske kiseline i CO2, to utie na tlo i matini supstrat.Prilikom rasta korijena stvaraju se plinovi koji utiu korisno ili tetno na mikroorganizme, to se odraava pozitivno ili negativno na njihovu aktivnost.Tzv. zamorenost tla pripisuje se osiromaenju tla osnovnim elementima i mikroelementima, a i toksinim materijama koje lui korijen i mikroorganizmi (alelopatija)

Zakorijenjivanje glavnih vrsta drvea SmraAko nema zapreka, smra formira horizontalni korijenov sistem sa vertkalnim grananjem. Za razvoj korijena, kisik je veoma znaajan, te to je loija prozraka tla, to je plie i zakorijenjivanje.Smra je ugroena od vjetra (pseudoglej, stagnoglej) na suhim i siromanim podzolastim pjeskovitim kriljastim skeletnim tlima.Opasnost od vjetra je vea na tlima sa slojem sirovog humusa.Opasnost od vjetra je vea u istim nego u mjeovitim sastojinama.

JelaU zemljitima u kojima nema zapreke za rast korijenovog sistema, jela se zakorijenjuje duboko. Od glavnog korijena prua se 4-6 snanih glavnih bonih ila.Na rastresitim tlima grananje ile sranice nastupa dublje nego na teim tlima.Tako na prakastoj ilovai grananje korijena poinje na dubini od 67 cm, a na pseudogleju oko 37 cm.Na tlima gdje je visok nivo podzemne vode, nivo vode odreuje zakorijenjivanje.

Obini (bijeli) borIma veoma plastian korijenov sistem koji se koncentrira oko panja.Uspijeva i na tekim tlima koje korijenov sistem uspijeva probiti.U toku cijelog ivota formira ilu sranicu. Na tekim glinovitim tlima se zakorijenjuje prilino plitko, ali dublje nego duglazija, borovac, japanski ari, obini grab, lijeska, jasika.Na tresetnim tlima rast korijena ograniena je nivoom podzemnih voda.

BorovacKarakteristian je horizontalno naglaen, esto nesimetrian korijenov sistem, slian smri. Korijenov sistem je osijetljiv na ozljede, te dolazi do pojave trulei korijena (crvena trule).Na pseudogleju formira korijen slian korijenu b.bora.Na tlima sa visokim nivoom podzemnih voda, formira gust tanjirast korijenov sistem.

Evropski ariNa tekim, u kisiku siromanim glinama, formira povrinski korijenov sistem, dok na zemljitu u kojem za korijen nema zapreka, ima srcolik korijenov sistem.Nema horizontalnih ila koje se pruaju na veim odstojanjima. Japanski ariTeka glinovita tla i pseudoglej korijenov sistem japanskog aria moe proeti u ogranienoj mjeri. U ovom pogledu nalazi se izmeu smre i borovca sa jedne, i b.bora sa druge strane. U grupi je sa duglazijom i evropskim ariem. Na rastresitim tlima razvija srcasto korijenje.

DuglazijaIma srcolik korijenov sistem. Korijen ima jaku mehaniku energiju kao kod jele, aria i bijelog bora. (jaa od borovca i smre)Na pseudogleju i stagnogleju zakorijenjenje jako plitko, kao i na tlima siromanim mineralnim materijama.

Hrast lunjak Njega karakterie ekstenzivni, viestruki i reetkasti korijen kod kojeg ilu sranicu u starosti 30-50 godina zamijenjuje srcoliki korijenov sistem.Pri neometanom razvoju ima tendenciju vertikalnog razvoja koji prodire duboko.Probojna mo je jaa nego kod bukve, graba, lipe, breze i g.javora.Sranica prodire dublje to je tlo rahlije, dok na tekim tlima brzo nestaje.Korijen teko prodire u dubinu na ljunkovitim i tekim glinovitim tlima.Na ilovai korijen prodire vertikalno, bez smetnji.Na poplavnim tlima korijen prodire do zone najnieg nivoa podzemne vode.Pri trajno visokom nivou podzemne vode, zakorijenjuje se plitko.U normalnim uslovima korijen dostie duinu od dva metra, a na plitkom, ljunkovitom tlu i preko 100 god.stari hrastovi prodiru maksimalno 1,2-1,3 metra.

Hrast kitnjakIzmeu korijenovog sistema kitnjaka i lunjaka nema veih razlika. Kitnjak formira ilu sranicu koja se kasnije gubi, jer se razvijaju horizontalne bone sile. Na zbijenim tlima korijen ima veliku mehaniku energiju. Na tekim tlima se zakorijenjuje relativno dobro.

BukvaVe u mladosti formira srcolik korijenov sistem.zakorovljivanje u uoj zoni panja je izvanredno intenzivno i gusto.Na dubokim i rastresitim tlima, zakorijenjuje se umjereno duboko, a na svim zbijenim tlima zakorijenjuje se plitko.Bukva razvija snano bono korijenje koje se brzo grana u sitno ilje tako da kod starijih stabala 60-100 cm od ivice panja u pravilu nema vie debelih ila.na dubini od 0,5 m i pri normalnom rastu mogu se nai deblje ile samo izuzetno.

Gorski javorKorijenov sistem je najsliniji korijenu bukve, i jako je intenzivan.Korijen ima malu mehaniku energiju.Ve zbijena ilovaa dovodi do zastoja u rastu dosta plitkog korijenovog sistema.Na zbijenoj glini i na pseudogleju formira se potpuno plitak korijenov sistem, pri emu se zakorijenjivanje ograniava na gornjih 40-50 cm.U neometanim uslovima razvoja, korijen prodire oko 1,5 metara duboko.

OPEKORISNE FUNKCIJE UMADanas su pitanje zatite i unaprijeenja ivotne sredine (okoline, okolia) glavna tema seminara, predavanja, konferencija, sa ciljem ukazivanja na znaaj i zatitu prirodne sredine.Do ovih saznanja se dolo tek kada su ustanovljene katastrofalne posljedice koritenja i unitavanja ovog esto neobnovljivog resursa.Ovom je svakako doprinjeo nagli razvoj privrede u posljednih nekoliko decenija sa svojim blagodatima i tetama.Tek kad su se konstatirale tetne posljedice po prirodu i ovijeka, posebno na zrak, vodu i zemljite, dolo se do saznanja da se moraju poduzeti hitne mjere radi zatite prirodne sredine.

U realizaciji toga, znaaj ume kao prirodnog resursa je izuzetno velik.Nai umski ekosistemi su preteno prirodnog sastava i pokazuju veu otpornost u pojavi propadanja uma u odnosu na smreve monokulture srednje Evrope.Pojavom tehnike civilizacije uma zauzima u prostoru sve vee znaenje.Potreba za drvnom sirovinom raste u Evropi svake godine vie od 2%.Posrednim koristima od ume tj., vrijednostima opekorisnih funkcija ume koje su 10, 20, 30 pa i vie puta vee od vrijednosti drvne zalihe, pridaje se mnogo vei znaaj.

Sve funkcije ume koje se odnose i na zatutu ovijeka i prirodne okoline, moemo podijeliti u tri glavne funkcije (Pintari,2004):proizvodna funkcijazatitna funkcijasocijalna funkcijaPored intenzivnih prouavanja ovog problema, (Prodan 1969, Christmann 1979, Sabadi i dr. 1989, Plochman 1990, Prpi i dr.1989, Pintari 2004) rezultati su jako skromni.Koncepcija vienamjenskog koritenja uma doneena je na V svjetskom kongresu umara u Seatle-u (SAD) 1960 godine, dobila je ope priznanje, i danas zauzima istaknuto mjesto u koncepciji uzgajanja uma. Schaedelin, 1934., u knjizi o njezi uma (I izdanje) ukazao na znaaj drutveno korisnih funkcija ume, osim proizvodnje drveta.

1.1. FUNKCIJE UMA

PROIZVODNA FUNKCIJA UME

Osnovna funkcija biljnog svijeta u biosferi je da sunevu energiju pretvori u ivu organsku masu koja ini osnov za egzistenciju ostalog ivog svijeta. (Velaevi,1989)Rezultati istraivanja su pokazali da suhozemni i vodeni biljni svijet godinje vezuju toliku koliinu suneve energije i pretvara je u kemijsku, koliko bi proizvelo 200.000 elektrana snage 2.000.000 kW (Pintari,2004).Pri tome se mora imati u vidu ogroman znaaj proizvedene biomase uz pomo fotosinteze, koja neposredno odreuje opstanak i produenje opstanka ivota na zemlji.

Prema sovijetskim podacima, ume na zemljinoj povrini proizvode godinje 20,4 milijarde tona organske mase, svo kopno ukupno 31 milijardu, a itava zemljina kugla (ukljuujui i oceane) 58 milijardi tona.Za proizvodnju jedne tone suhe supstance drveta vee 1,83 tone CO2, kojom prilikom se oslobaa oko 1,34 tone kisika. ZATITNA FUNKCIJA UME

uma je sposobna uticati na stvaranje rezervi vode i da preko izvora i vodotoka ujednaava oticanje i doticanje vode.Oborine od magle u umama su veoma znaajne iako ovu vrstu oborina kiomjeri u meteorolokim stanicama ne registriraju. Prema Baumgartner-u (Leibundgut, 1975) u Bavarskoj od ukupne koliine oborina, u specijalnim kiomjerima gdje se registruju i oborine od magle, 70% otpada na maglu. Na obali Perua, za odreeni period registrirano je 1.200 mm oborina od magle, dok u obinom kiomjeru ni mm.Intercepcija kod liara je 10% 20% (ljeti oko 15%, zimi oko 3%)Intercepcija u umama jele i smre je prosijeno 40%-60% a u umama b.bora 20% do 40%.

Mrtva umska prostirka ima visok kapcitet za vodu (1m3 bukov list upije 176 litara vode, 1m3 iglica smre 248 lit, b.bor 160 lit.vode)U umi, pri jedan metar dubine zemljite primi, uskladiti, profiltrira, i regulira ravnomjerno oticanje 800 2.500 m3 vode po 1 ha (Mayer 1991 Korii,2004)Za proizvodnju 1 kg suhe supstance bukva utroi 400 lit.vode, topola 500, b.bor 116 lit.vode. Od davnina je ovijek vezan za zemljite i nainom gospodarenja je uticao i utie na njega ali sa razliitim posljedicama.Kao rezultat ovog djelovanja procijene su da je na Zemlji 3% povrine potpuno uniteno, oko 15% su neupotrebljiva i naputena zemljita, a 55% je izloeno razliitim oblicima sue.

Struktura povrine kopna na Zemlji:nepolodne povrine ....................... 43 %ume .............................................. 27%travnjaci ......................................... 20%poljoprivredne povrine................. 10%Evidentno je da je gotovo polovina kopna neplodna.

Za ovakvo stanje veeg dijela neplodnog zemljita odgovoran je ovijek koji je svojom aktivnou izazvao ili omoguio eroziju.Zbog unitenja uma u Kini uta rijeka 1934 godine, odnijela je 1.450 miliona m3 mulja 145.000 ha zemljita debljine 1 m. Katastrofalne poplave u Bangladeu 1974 i 1991 godine, stradalo 125.000 ljudi i ogromna materijalna teta. Kad je u pitanju zatitna uloga ume u odnosu na zemljite, treba razlikovati i zatitu od odnoenja zemljita vodom, zatitu od odnoenja zemljita vjetrom (deflacija) i zatita od pokretanja i odnoenja zemljita.

Erozija zemljita zavisi od (Pintari,2004)Intenziteta oborinaNagnutosti terenaFizikih svojstava zemljita (teksture, strukture, sadraja gline, propusnosti i zasienosti vodom)Vrste i gustine vegetacijskog pokrova)

Eolska erozija moe izazvati katastrofalne tete (tzv., crne bure) najfinije estice zemljita odnosi na velike udaljenosti (Rusija, S.Amerika, S.Afrika, Pakistan).Jedan od najstarijih i najuinkovitijih metoda eliminacije ili ogranienja eolske erozije je uspostavljanje umske vegetacije (Delibatska pjeara)

Wentzel (1978) navodi da je u Srednoj Evropi uslijed dijelovanja imisija ugroeno najmanje 500.000 ha ume (smra tete od sumpor dioksida)Normalna sedimentacija praine izvan industrijskih podruja je 100-200 mg /m2 dnevno. U rajsko-Welfatskom podruju sedimentacija je 10 puta vea (Koji,1987)Stradanje borovih uma oko Zenice (uticaj cementare Kakanj) konstatirana je velika akumulacija praine (ve poinje masovno ugibanje stabala)

U industrijskim zemljama koje su izloene znaajnom zagaivanju atmosfere, uma kao proizvoa sirovine za mehaniku i kemijsku preradu ima presudnu ulogu.Uloga ume raste zbog koristi od ienja atmosfere i kao objekat za odmor i rekreaciju stanovnitva industrijskih oblasti.Prema Leibundgut-u (1975) jedno stablo divljeg kestena staro 30 godina moe zadrati godinje 120 kg praine i 80 kg aerosola.

OSTALE FUNKCIJE UME

Prema Velaevi-u (1989) poznati slovenaki filozof i lijenik je na jednom poznatom savijetovanju o rekreaciju u prirodnoj sredini rekao da je rekreacija potrebna zdravom ovijeku, koji se zbog tekih ivotnih uslova i preoptereenja u radu ve nalazi u stanju koje nije zdravlje.Znaaj uma i zelenila u funkciji zdravlja ljudi poznat je i vrednovan donekle tek u posljednjih 40-50 godina. U nekim naprednim industrijskim zemljama ova funkcija je na prvom mjestu dok su sve ostale funkcije ume od standardnog znaaja.

Neprocijenjivo je psihiko djelovanje na zdravlje ljudi. Izdvajanje uma pogodnih za odmor i rekreaciju zahtijeva itav niz neophodnih mjera da bi se stvorili adekvatni uslovi za boravak velikog broja posjetilaca (voda, sanitarno-higijenski objekti, loita, sklonita, objekte za djeiju zabavu, vidikovce, etnice, prilazna cesta, uvarska sluba i dr.)Kad je u pitanju estetska funkcija zelenih povrina , ne treba misliti samo na vee umske komplekse, nego i na skupine stabala, drv