elmİ xƏbƏrlƏr - wcu.edu.azwcu.edu.az/upload/image/elmi bulleten/2012 elmi jurnal 1.pdf ·...

2 0 1 21

ELMİ XƏBƏRLƏR

НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК

SCIENTIFIC BULLETIN

ISSN 2227-5118

Q Ə R B U N İ V E R S İ T E T İ

E L M İ X Ə B Ə R L Ə R

SAY 1 – 2012

З А П А Д Н Ы Й У Н И В Е Р С И Т Е Т

Н А У Ч Н Ы Й В Е С Т Н И К

№ 1 – 2012

W E S T E R N U N I V E R S I T Y

S C I E N T I F I C B U L L E T I N

# 1 – 2012

B A K I – 2 0 1 2

Qərb Universiteti

Elmi xəbərlər № 1, 2012

2 |say 1, 2012

Redaksiya heyəti

Hüseynqulu Bağırov Qərb Universitetinin fəxri prezidenti, fəlsəfə elmləri üzrə

fəlsəfə doktoru, professor (baş redaktor)

Qüdrət Əbdülsəlimzadə Qərb Universiteti “İqtisadiyyat, marketinq və menecment”

kafedrasının professoru, iqtisad elmləri doktoru (baş

redaktorun müavini)

Rəna Babayeva Qərb Universitetinin tədris işləri üzrə prorektoru, fizika

elmləri doktoru (məsul katib)

Urxan Ələkbərov Qərb Universitetinin fəxri professoru, biologiya elmləri

doktoru, akademik

İlham Məmmədzadə Qərb Universitetinin fəxri professoru, fəlsəfə elmləri

doktoru

Fikrət Sadıxov Qərb Universitetinin fəxri professoru, politoloq

Cəbi Bəhramov Qərb Universitetinin fəxri professoru, tarix elmləri üzrə

fəlsəfə doktoru

Fuad Məmmədov Qərb Universiteti “Hüquq və humanitar fənlər”

kafedrasının professoru, tarix elmləri doktoru

Elşar Orucov Qərb Universiteti “Riyaziyyat və kompyuter

texnologiyaları” kafedrasının professoru, fizika-riyaziyyat

elmləri doktoru

Şahin Xəlili Qərb Universiteti “İngilis filologiyası” kafedrasının

professoru, filologiya elmləri doktoru

Azad Məmmədov Qərb Universiteti “İngilis filologiyası” kafedrasının

professoru, filologiya elmləri doktoru, professor

Novruz Quliyev Qərb Universiteti “İqtisadiyyat, marketinq və menecment”

kafedrasının professoru, pedaqoji elmlər doktoru

Pərviz Qurbanov Qərb Universiteti “İqtisadiyyat, marketinq və menecment”

kafedrasının dosenti, iqtisad elmləri üzrə fəlsəfə doktoru

Elmira Hacıyeva Qərb Universiteti “Hüquq və humanitar fənlər”

kafedrasının dosenti, hüquq elmləri üzrə fəlsəfə doktoru

Qərb Universiteti

Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi, Bakı, 2012

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 3

Ekologiya

UOT 502/504(091); 502/504(092)

H.S. BAĞIROV

DAVAMLI İNKİŞAFIN MAHİYYƏTİ HAQQINDA

Hüseynqulu Seyid oğlu Bağırov – fəlsəfə elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, professor

Məqalədə elmi cəmiyyəti, geniş ictimaiyyəti narahat edən davamlı inkişaf və davamlı inkişaf konsepsiyası çərçivəsində görülən işlər haqqında məlumat verilir. Müxtəlif hadisələrin ətraf

mühitə, davamlı inkişafa təsiri təhlil edilir, mövcud sivilizasiyada insanın rolu araşdırılır və

davamlı inkişaf konsepsiyasının “hər şey insan üçün” tezisinə deyil, “yaratmadığını məhv etməyə haqqın yoxdur” tezisinə söykənməli olduğu göstərilir. Yer üzərində canlı həyatın

bütün formalarının əsasını mikroorqanizmlər təşkil edir. Məhz bu baxımdan davamlı inkişaf

konsepsiyası çərçivəsində həyata keçirilən hər bir yenilik mikroorqanizmləri gözləyən

təhlükənin nəzərə alınması ilə yanaşı, həm də onların imkanlarına əsaslanmalıdır. Açar sözlər: davamlı inkişaf, davamlı sivilizasiya, ətraf mühit, əhali artımı, qlobal iqlim

dəyişməsi, ekoloji durum, mikroorqanizmlər, makroformalar

Son onilliklər təbii resursların azalması, əhalinin sürətli artımı, rəqabət üzərində

qurulmuş iqtisadi inkişafın ətraf mühitə etdiyi təsirlərin, bəzən dönməz xarakter alan

mənfi təsirlərin kritik həddə çatması siyasətçiləri, alimləri, hətta geniş ictimaiyyəti

nəyinsə yanlış getdiyini, düzgün olmadığını düşünməyə vadar etdi. Axtarışlar əsasən

qlobal iqtisadi sistem adlandırılan mövcud münasibətlərin çərçivəsində aparıldı. İnkişafın

belə getsə uzun sürə davam etməyəcəyi barəsində fikirlər səsləndi, yəni arzulanırdı ki, bu

sürə daha uzun müddətli olsun, ən yaxşısı isə əbədi olsun.

Davamlı inkişaf barədə müzakirələr əvvəlcə elmi cəmiyyətdə başladı, sonra da

geniş ictimaiyyətdə yayıldı, əslində bunu müsbət qarşılamaq və şükür demək lazımdır.

Davamlı inkişaf deyərkən onun açıqlamalarını verməyə edilən cəhdlər əhəmiyyətlidir.

“Davamlı” – yəni – “qənaətli” fikri daha geniş yayılmışlardandır. İqtisadi inkişafın,

ələlxüsus, sənayenin tullantıları yenidən emal olunub istifadə olunmalıdır “tezis”i bu

Qərb Universiteti


4 |say 1, 2012

sıradandır. Enerji ətraf mühiti çirkləndirən olmamalıdır, daha yaxşı olar ki, yeniləşən

olsun, günəş, külək enerjisindən daha geniş istifadə olunsun.

Bu tezisi təkrarlayarkən iri dövlətlər eyni zamanda, ənənəvi enerji ehtiyatlarını

axtarmaqla sərəncamlarında olan ənənəvi enerji ehtiyatını gələcək üçün, daha çətin

zamanlar üçün saxlamaq məqsədilə tədbirlər görməkdədirlər və bu növ enerjidən imtina

etmək barədə hələ ki, heç kim fikirləşmir. Yəni burada müəyyən bir qənaətli yanaşmanın

üstüörtülü formasını görürük. Bəzən davamlı inkişafın bu istiqamətdə ehtiyaclarını ortaya

gətirən ətraf mühitlə bağlı vəziyyət qlobal siyasi mübarizənin arqumentlərinə də çevrilir.

İnkişaf etmiş ölkələr yeni, sürətlə inkişaf etməkdə olan ölkələrin artan gücündən

ehtiyatlanaraq, bu artımı tənzimləmək, idarə etmək cəhdlərində ətraf mühit və davamlı

inkişaf ritorikasına əl atırlar. “Davamlı inkişaf yeni texnologiya üzərində qurulmalıdır”

tezisi ortaya atılır. “Bu texnologiyanı isə sizə biz verə bilərik” – bu fikir açıq-aydın

Kopenhagen Sammiti günlərində səslənirdi.

Əslində bu diskussiyalar çox təbiidir, çünki böyük dövlətlərin öz liderliklərini

itirmək ehtiyatından irəli gələn narahatlıqlarını bir kənara qoysaq, sivilizasiya üçün

(deməzdim ki, Yer kürəsi üçün, çünki insanın nə etməsindən asılı olmayaraq bütün

bunlar təbiətdə gedən proseslərin tərkib hissəsi olaraq qalacaq və təbiətin sivilizasiyadan

əvvəl də həyata keçirdiyi çoxsaylı eksperimentlərindən biri olacaq) ciddi təhlükənin

olduğunu görməmək mümkün deyil. İnsan və ona uyğunlaşmışlar (siçovullar, siçanlar, ev

heyvanları, insan məskənlərinə uyğunlaşmış həşəratlar) artıq canlı varlığın sadəcə

dominantı deyil. Bütün canlı varlığı məhv edərək özləri ilə əvəz etməklə məşğul olan, ən

başlıcası isə bunu bacaran fenomenə çevrilmişlər.

Fransanın keçmiş prezidenti Sarkozi seçkiqabağı görüşlərdən birində demişdi ki,

“əgər bütün dünya əhalisi fransızlar kimi yaşamaq istəsə, bunun üçün artıq bu gün yer

kürəsində yetərli resurslar yoxdur”. O bir şeyi unudur ki, bütün dünya “əgər” yox,

həqiqətən də fransızlar kimi yaşamaq, fransızlar qədər istehlak etmək, eləcə də onların

istehlak etdiklərinin keyfiyyəti qədər keyfiyyətli istehlak etmək istəyir. Bu gün mövcud

olan siyasi, iqtisadi, mənəvi çərçivədə pis və yaxşı haqqında təsəvvürlərimiz belə istəyin

yaxşı olmasını birmənalı təsdiqləyir.

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 5

Əslində bütün siyasi partiyaların, ictimai elmin, “müdriklərin” məqsəd kimi

insaniyyətə göstərdiyi elə bu deyilmi?! Belə nəticəyə gəlinir ki, birincisi – bu məqsəd,

mümkünsüzdür, çünki bunun üçün resurs yoxdur. İkincisi, bu məqsədə çatmaq üçün

gedilən yollar elə insaniyyətin məhvinə aparan yolla üst-üstə düşür. Görünür

dəyərlərimizə (insan dəyərlərinə, sivilizasiya dəyərlərinə) yenidən baxmalı olacağıq.

Məsələ heç də onda deyil ki, atmosferə həddən artıq karbon qazı atılır. Ola bilər ki,

bunun təsiri doğrudan da mənfi olsun. Təsir mənfi olmaya da bilər, çünki karbon, Yer

kürəsində mövcud olan yaşıl kütlənin, floranın əsas qidasıdır. Məsələ ondadır ki,

gözümüz qarşısında karbonsuz filansız, növlərindən biri olduğumuz fauna və flora sürətlə

məhv olur, yoxa çıxır və bu vaxta qədər təbii gedən təkamül prosesləri, insanın,

məqsədləri heç özündən də asılı olmayan tərzdə və istiqamətdə, total təsiri altında baş

verir. Yəni, biz (insaniyyət) nə istədiyimizi, hara getdiyimizi və nə etdiyimizi heç

özümüz də bilmirik. Davranışımızın hansı nəticələrə gətirəcəyi bizə məlum deyil. Qoca

bir aforizmdə deyildiyi kimi ”bizə məlum olmayan bizi qorxudur”. Bəli, bizim əsas

qorxularımızın mənbəyi də elə budur.

Davamlı inkişaf fəlsəfəsi insaniyyəti xilas etməyə yetərli olacaqmı? Axı bu iki

sözdən biri “inkişaf”dır və bu sözün yanına hansı sözün əlavə edilməyindən asılı

olmayaraq mütəfəkkirlər, o cümlədən siyasi mütəfəkkirlərin total çoxluğu eyni cür başa

düşür. İnkişaf daha çox istehlak, nəticədə istehsal deməkdir.

Daha çox istehlak əhalinin daha sürətli artımı, daha çox istehsal isə daha böyük işçi

qüvvəsinə ehtiyac deməkdir. Daha çox istehlak və istehsal daha çox resurslardan istifadə

etmək tələb edir (bütün mütəfəkkirlərimizin “mövcud resurslardan istifadə etmədən

istehlakı və istehsalı necə artırmaq olar” sualına susmaqla cavab verməsindən görünür ki,

bu mövzuda fikirlərini bizimlə bölüşmək istəmirlər).

Bu isə daha çox iqtisadi rəqabətdir (iqtisadi sözü burada sizi çaşdırmasın, iqtisadi

rəqabət elə rəqabətdir ki, bütün növ rəqabətlər kimi o da həmişə öldürücüdür). Resurslar

uğrunda rəqabət siyasi və hərbi rəqabətə çevrilir. Öz növbəsində hərbi rəqabət daha çox

əsgər, daha çox əhali tələb edir. Beləliklə, bizim anladığımız məzmunda davamlı inkişaf

öz fəlsəfi çərçivəsi daxilində nəyi isə dəyişirsə də, prinsip etibarı ilə heç nəyi dəyişmir.

Qərb Universiteti


6 |say 1, 2012

Bu gün davamlı inkişaf konsepsiyası çərçivəsində aparılan işlər, yəni təhsilin,

ümumilikdə savadın, tibbi təminatın, qida təminatının yaxşılaşdırılması üçün göstərilən

səylər ən yaxşı halda bu “müqəddəs” yolda aparılan müharibələrin iştirakçılarının daha

təhsilli, savadlı, sağlam və bəzən şişman olması deməkdirsə, daha mürəkkəb silahlarla

(qənaətli yolla istehsal olunmuş) bir-birilərini öldürməsi deməkdirsə, pis halda

uzunmüddətli nəticələri naməlum olan genetik modifikasiyaya məruz qalmış

məhsullardan hazırlanan qidanın fəsadları ilə üz-üzə qalan zavallı insaniyyətin finalı

deməkdir.

Düşünürəm ki, bu bütövlükdə müəyyən tarixi dövrdən üstünlük qazanmağa

başlamış və geniş yayılmış yaşayış fəlsəfəsidir və təftiş məqsədli baxışa ehtiyacı vardır.

Əslində davamlı inkişaf anlayışının ortaya gəlməsi, özü insan təfəkkürünün

narahatçılığının məhsuludur. Bu narahat təfəkkür doğrudan da yetərli inkişaf edir, özünə

də tənqidi yanaşa bilir. Belə olan halda bu təfəkkür rəqabət üzərində qurulmuş inkişafın

universal olmadığı barədə fikri həzm edə bilərmi? Bəlkə, rəqabət üzərində qurulmuş

həyata alternativ, başqa çıxış yolu var?

Mövcud sivilizasiya təbiətin bir hissəsi olan insana xas olan müəyyən xasiyyətin

istismarı üzərində qurulub. İnsan sosial, ərazi bağlantıları olan növdür. Ona görə də bu

təbiətdə mövcud olan bir çox növlərə aid üzvlərinin biri-birinə eyni, oxşar tellərlə bağlı

cəmiyyət şəklində yayılır və öz ərazisini dövlət quraraq mühafizə edir.

Təbiətdə qida uğrunda rəqabət, ərazi uğrunda rəqabət çox geniş yayılmış davranış

nümunəsidir. Bu davranış genlərlə milyon illərdir ki, möhkəmlənir. İnsan cəmiyyəti də

əslində bu işi davam etdirir. Rəqabət hər yerdə görünür, fərdlərdən, kiçik icmadan

başlayaraq, dövlətlərarası münasibətlərə qədər mövcuddur. Əslində, istehsaldakı rəqabət

də istehlak uğrunda rəqabət və istehsalçı uğrunda rəqabətdən qidalanır (bəlkə başqa cür

mümkündür?). Bu gün hətta hörmətli beynəlxalq təşkilatlar ciddi cəhdlə bir evdə neçə

televizorun, neçə komputerin, neçə mobil telefonun olması ilə kasıbçılıq indeksləri və

reytinqləri düzəldirlər. Bu isə ciddi təşkilatlar tərəfindən insanların kasıb və ya varlı

olmaları barədə fikir yürütmək üçün əsas sayılır.

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 7

Biz doğrudandamı, bunun ciddi olduğuna inanırıq?! Axı insan genetik

keçmişindən, keçmişin sonsuzluğundan, itib-batan əcdadlardan təkcə rəqabət, əraziyə

nəzarət instinktini əldə etməyib. Sadə, sağlam həyat tərzi anlayışları da dərin şüuri

məşğələlərin nəticəsi sayılsa belə, keçmişimizdən qidalandığımız mümkünlüyün məhsulu

olaraq qalır. Bugünkü sivilizasiyanın məişətdə belə açıq-aydın anlaşılan bir məqsədi

yoxdur. Əvvəlcə insanı həyatda, məişətdə tam rahat yaşayışla təmin edirik, sonra da

hərəkətsiz qalmış insan fiziki, bioloji tənəzzülə uğradığını gördükdə, istifadə etmədiyi

enerjini süni fiziki məşğələlərdə sərf edərək məişətdə şüurlu surətdə itirdiyi sağlamlığı

qaytarmağa çalışırıq.

Mütəxəssislər iddia edir ki, bir inəyin atmosferə atdığı metanın qlobal iqlim

dəyişmələrinə təsiri bir avtomobilin atdığı karbon qazından daha çoxdur. Görəsən, yeddi

milyardlıq sayı aşmaqda olan insaniyyətin hədər sərf etdiyi enerjinin ödəncini kim və nə

vaxt ödəyəcək?

Əfsuslar olsun ki, öz inkişafının erkən çağlarından insaniyyət özünə, ilahinin

xüsusi nəvazişlə, ali məqsədlər üçün yaratdığı bir növ kimi baxmağa başlayıb. Bütün

bəlalar da elə buradan başlayır. İnsanların dəyərlərinə, şüuruna, həyat tərzinə, qarşısına

qoyduğu məqsədlərə nəhəng təsir göstərmiş dini inanclar da bu yanaşmanı

möhkəmləndirib, gücləndirib, ona obrazlarda don geyindirib. “İlahi insanı öz obrazında

yaradıb” tezisi ortaya çıxıb. Belə çıxır ki, ilahinin məqsədi, ilahinin yaradıcı fəaliyyəti

varlığı, yeri, göyü, maddiyyatı, torpağı, suyu, fəzanı, milyonlarla günəşləri, trilyonlarla

planetləri, yer kürəsində atmosferi, yer kürəsinin fırlanmasının sabitliyini təmin edən ayı,

4 milyard ildən çox müddətdə yer kürəsində hökmranlıq edən mikro-həyatı (virusları,

bakteriyaları), zəngin floranı, bir o qədər də zəngin faunanı yaratmaqda məqsədi, sonra

yaradacağı insan məxluqunun xidmətində qoymaq imiş. Hətta əgər bu belədirsə, onda ən

inkişaf etmiş sivilizasiya daşıyıcıları tərəfindən belə varlığın həyat formalarının pisə və

yaxşıya bölünməsi üçün əsas verirmi bu fikir? Və bundan irəli gələrək pisi qəddarcasına

məhv etmək, yaxşı saydıqlarını isə ancaq öz xeyri üçün “mərhəmət” göstərərək, bir o

qədər də qəddarlıq göstərmədən yenə də tədricən məhv etmək fəaliyyəti və bu fəaliyyəti

Qərb Universiteti


8 |say 1, 2012

əsaslandıran fəlsəfəsi insanın xüsusiliyinə, insanın xüsusi missiya sahibi olması fikrinə

istinad etməkdə nə qədər məntiqlidir?

Əslində, əlbəttə ki, bu absurd bir fikirdir. Hər zamanın və məkanın öz bioloji

müxtəlifliyi olduğunu qəbul etsək (əslində bu o qədər də çətin iş deyil, sadəcə elmin

ortaya qoyduqlarına inanmaq lazımdır), onda etiraf etməliyik ki, ilahinin sevə-sevə

yaradaraq ali pilləyə qaldırdıqlarının sıraları təkcə insanla məhdudlaşmır. Belə çıxır ki,

250-260 milyon il bundan öncə yəqin ki, ilahi nəhəng və rəqibsiz, yer kürəsinin bütün

landşaftlarını dəyişən dinozavrı sevib və onu xüsusi missiya üçün seçibmiş. Milyard il

bundan öncə isə belə sevimli canlı, ola bilsin ki, sianidlər (bakteriyalar) idi. Onlar

doğrudan da xüsusi missiyanı yerinə yetirirdilər. Yer kürəsində o dövrdə mövcud olan

canlılar üçün “komfortlu” metan atmosferini həzm edərək ətrafı həddən artıq aqressiv və

zəhərli olan oksigenlə doldururdular.

Yəqin ki, daha məntiqli olardı ki, yaradıcı ilahinin bütün yaratdıqlarını sevə-sevə

yaratdığı fikrini qəbul edək. Məncə, davamlı inkişaf deyərkən təsəvvür etdiyimiz yaşam

və fəaliyyət tərzini, prinsiplərini müəyyən edərkən onun fundamentində məhz bu

yanaşmanı görməyimiz vacibdir. Bu heç də mövcud həyatın sonu demək deyil. Əslində,

günbəgün gördüyümüz işlər, o işlər ki, biz insanlar yaşadığımız ətraf mühitə vurduğumuz

ziyanın azalması üçün, onları davam etdirməliyik: yaşıllıqların salınması, insan

fəaliyyətini məhdudlaşdıran qorunan ərazilərin yaradılması, insanın təsiri nəticəsində

ətraf mühitə edilən təsirin məhdudlaşdırılması.

Ancaq bunların məqsədi son nəticədə “hər şey insan üçün” tezisinə söykənməli

deyil, “yaratmadığını məhv etməyə haqqın yoxdur” tezisinə söykənməlidir. İnsan hər

zaman öz ali missiyasına inanaraq bu missiyanın nədən ibarət olması haqqında düşünüb

konkret nəticəyə gəlməyibsə də (yəqin ki, belə nəticə mümkün deyil), müəyyən intuitiv

ehtiras dolu fəaliyyətlərlə məqsəd haqqında dumanlı bir təsəvvür formalaşdırmağa nail

olub: “Varlığı dərk etmək, insan həyatını əbədi təmin etmək (hər bir insanın həyatını

uzatmaq), insaniyyətin varlığını əbədi etmək, fəzaya çıxmaq, sonsuz kosmosa

yayılmaq”?! Fəzadakı məsafələri real təsəvvürlərə gətirəndə belə vəzifələrin yerinə

yetirilməsinə şübhə ilə yanaşırsan. Ən yaxın, yer kürəsinə az-çox uyğun şəraiti olan

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 9

planetə çatmaq üçün fəza gəmisində minlərlə nəsil dəyişməlidir. Bunun mümkünlüyünü

bir kənara qoyaraq, məntiqi olması belə çoxlu suallar doğurur.

Bu həddən artıq elmi məsələ olduğu üçün dərinliklərə getmirik. Amma başqa bir

məqam ortaya çıxır: yer kürəsinin təxminən 4,5 milyard il yaşı var, hər halda

mütəxəssislər belə iddia edirlər. Yer kürəsinin formalaşmasından qısa müddət sonra onun

üzərində mikroorqanizmlər yarandı (və yaxud fəzadan yer kürəsinə hansısa bir yolla

düşdü və çoxalmağa başladı). Bir qayda olaraq biz onlara primitiv həyat forması deyirik.

Bu canlıları belə adlandırmağın özündə insanın özünə vurğunluğu və lovğalığı sezilir.

Nəyə görə biz onlara primitiv deyirik? Ona görə ki, onlar çox kiçikdir və quruluşları

yetərincə mürəkkəb deyil? Onda dinozavrlara nisbətdə biz də primitivik. 150 tonluq

canlını yaşatmaq üçün təbiətin mühəndisləri insandan daha mürəkkəb konstruksiyaları

yaratmışdı. Ölçü baxımından da biz onlarla müqayisə oluna bilmərik. Bəziləri deyəcək

ki, dinozavrın beyni qoz həcmindən böyük olmayıb, amma bu da primitivliyin yox,

möcüzənin təzahürüdür. Belə bir nəhəng və mürəkkəb orqanizm beyinsiz keçinə bilib və

yer kürəsində 200 milyon il hökmranlıq edib.

Qayıdaq mikroorqanizmlərə, onlar bizdən fərqli olaraq yer kürəsində 1-2 milyon il

yox (yer kürəsinin formalaşmasını təmin edən kosmik proseslərin fonunda bu 1-2 saniyə

kimi səslənir), bir neçə milyard ildir ki, mövcuddurlar və bu müddətdə baş vermiş

katastrofik hadisələrin öhdəsindən uğurla gələrək bu gün də çiçəklənən həyat yaşayırlar.

Tədqiqatçılar İngiltərə universitetlərindən birində bakteriya koloniyasına onlar

üçün təhlükəli olan bir maye ilə kənardan müdaxilə edirlər. Bakteriya koloniyası bütün

istiqamətlərdə geri çəkilir. Gəlinən nəticə ondan ibarətdir ki, bakteriya koloniyası

qarşılaşdığı təhlükəyə kollektiv reaksiya verir. Təhlükə haqqında məlumat koloniyanın

bütün üzvlərinə ötürülür və kollektiv, sinxron qərar qəbul edilə bilir. Əks halda bütün

koloniya bütün istiqamətlərdə geri çəkilə bilməzdi. Bir neçə gündən sonra eyni

koloniyaya oxşar, lakin zəhərli olmayan maye ilə bir də müdaxilə edilir. Koloniya yenə

də bütün istiqamətlərdə geri çəkilir (bir növ yığılır, yığcamlaşır). Bu isə o deməkdir ki,

bakteriya baş vermiş hadisəni yadda saxlamaq qabiliyyətinə malikdir. Baş verən

Qərb Universiteti


10 |say 1, 2012

təhlükənin təbiəti haqqında məlumatı baş vermiş təhlükənin mənbəyi və xarakteri

əsasında müəyyən nəticəyə gələrək müvafiq reaksiya verə bilirlər.

Bəzən mənə elə gəlir ki, mikroorqanizmlər erasının nisbətən iri bioloji formalarla

əvəz olunması (təbii ki, bu birdən yox, tədricən baş verir) əslində, ətraf mühitin universal

və ya “daha universal” forması olan mikroorqanizmlərin təsiri altında dəyişməsi, həmin

mikroorqanizmlərin dəyişmiş mühitə uyğunlaşmağa məcbur olmasının, belə demək

olarsa, lazımi tədbirlər görməsinin nəticəsidir. Dediklərimi sadələşdirilmış bir fikirlə

nümayiş etdirmək istərdim. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, atmosferdə mikroorqanizmlərin

fəaliyyəti nəticəsində “komfortlu” metan tərkibinin kəskin azalması və aqressiv

oksigenin çoxalması mikroorqanizmlərin özləri üçün stress dolu depressiv bir həyat

şəraiti yaradırdı. Bu çağırışa onların cavabı (tədricən) əslində metan istehsalı maşını olan

dinozavrların yaradılması oldu. Bioloqlar yaxşı bilirlər ki, dinozavrların qida kimi qəbul

etdiyi nəhəng yaşıl kütlə məhz milyardlarla mikroorqanizmlər tərəfindən həzm olunur.

Belə demək olarsa, bu “qabığın” içində oksigendən qorunaraq metan istehlak edən

mikroorqanizmlər yaşamağa davam edirdilər və 65 milyon il bundan öncə dövrün

çağırışlarına bu cür cavabın, qlobal kosmik katastrofa baş verməsəydi, nə ilə qurtaracağı

heç kəsə məlum deyildi.

65 milyon il bundan əvvəl baş vermiş qlobal katastrofa (ehtimal olunur ki, yer

kürəsinin nəhəng asteroidlə toqquşması nəticəsində baş verib) yer kürəsinin tarixində

yeganə nəhəng kataklizm deyil. Mütəxəssislər ehtimal edirlər ki, (bu ehtimallar üçün

çoxlu sübutlar toplaya biliblər) yer kürəsi 4,5 milyard il ərzində dəfələrlə nəhəng təsirə

malik hadisələrin iştirakçısı olub. Təqribən 490 milyon il bundan öncəyə qədər belə

hadisələr tsiklik şəkildə yer kürəsində həyatın sadədən mürəkkəbə dəyişməsinə, sonra da

geri qayıtmasına və yenidən mürəkkəbləşməyə doğru hərəkətinə səbəb olub.

Hesab olunur ki, yer kürəsi 490 milyon il bundan əvvəl səbəbləri haqqında

ehtimallar söylənilən qlobal buz dövrünü yaşayıb (buz dövrləri və qlobal istiləşmə

dövrləri yer kürəsinin tarixində mütəmadi təkrarlanan fenomendir). Bu qlobal

soyuqlaşma nəticəsində yer kürəsi tamamilə buzla örtülüb. Bundan sonrakı dövr nisbətən

daha yaxşı öyrənilib və belə katastrofaların bol olduğu alimlərə yaxşı məlumdur. Həyatın

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 11

təkamülünün bu dövrdən sonrakı xüsusiyyətlərinə nəzər salarkən belə təsəvvür yaranır ki,

təkamülü istiqamətləndirərkən katastrofa nəticəsində geriyə atılan həyat formalarından

yenidən daha mürəkkəb formalar alarkən, hansısa qüvvə təkamül yolunda əvvəlki

təcrübəni elə bil ki, nəzərə alır. Təsəvvür yaranır ki, bu qüvvə əvvəl yaratdığı və bundan

öncə baş vermiş katastrofanın təsirlərinə duruş gətirə biləcək həyat formalarının növbəti

başqa təsirlərlə müşahidə olunan katastrofanın öldürücü, dağıdıcı effekti qarşısında aciz

qaldığını görərək, bu dəfə həyat formalarının axtarışının istiqamətini dəyişir. Bu qüvvə

kimdir, nədir?

Mənə elə gəlir ki, bu qüvvə elə həyatın universal forması olan mikroorqanizmlərin

özləridir. Həddən artıq həyat qüvvəsinə malik olan, bütün şəraitlərə uyğunlaşmağı

bacaran, yaşadıqları varlıqda həyat mübarizəsi aparmağı bacaran (yuxarıdakı misal bunu

təsvir edir), məntiqli hərəkət etməyi bacaran, barələrində demək olar ki, genetik

quruluşdan başqa heç bir biliyimiz, təsəvvürümüz olmayan varlıqlardır. Təbii ki,

mütəxəssislər deyə bilər ki, dediyində yeni nə var ki? Aydın məsələdir ki, bütün canlılar

təkamül prosesində ibtidai formalardan əmələ gəlib.

Məhz buna görə də təkamül nəzəriyyəsi bu qədər mübahisələrə səbəb olur. Lehinə

olduğu qədər bu nəzəriyyənin əleyhinə də arqumentlər var. Mənə elə gəlir ki, biz bir şeyi

unuduruq. Makroformalar ibtidai bakteriyaların inkişafı nəticəsində, belə demək olarsa,

yaranmış “mikroformaların nəvələri” deyil, onların “düzəltdiyi”, onların ehtiyaclarını

ödəyən, onların iradəsinə tabe olan, xidmətində duran bioloji konstruksiyalardır, məhz

konstruksiyalar.

Heç bir makrocanlı içərisində və üzərində gəzdirdiyi mikroorqanizmlərin

maraqlarına zidd hərəkət edə bilməz. Düzdür, bioloqlar buna simbiotik yaşam deyirlər,

amma bunun sadə simbioz olması fikri o qədər də məntiqli deyil. Simbioz iki və çox

canlının bir-biri üçün, bir-birinin həyatına dəstək verməklə yaşamasıdırsa, onda sual

ortaya çıxır – bu simbioz necə yarandı? Hansısa ehtiyac duyan bir makroorqanizm özünə

uyğun gələn hansısa mikroorqanizm taparaq ittifaq yaratmışdı? Əslində bu belə olmayıb

və bunu hamı bilir. Əgər bir insan özünü soyuqdan qorunmaq üçün ev tikirsə, istidən

qidası xarab olmasın deyə soyuducu düzəldirsə, bu insanın öz evi və soyuducusuna

Qərb Universiteti


12 |say 1, 2012

münasibəti simbiotik deyil. İnsan sadəcə bunlara sahibdir və öz maraqlarında istifadə

edir. Mikroorqanizmlər 4 milyard il müxtəlif eksperimentlərdən sonra, son 490 milyon

illik tarixi dövr müddətində bizə az-çox məlum olan bioloji makroformaları yaradaraq,

düzəldərək öz problemlərini həll etməklə məşğul idi və yaratdığı formaların sahibidirlər

onlar.

Sual ortaya çıxa bilər – necə yaradırlar? Detallara girmədən ümumilikdə demək

olar ki, iki vasitə ilə: birinci, ixtiyarında olan materiallardan termit qarışqalarının özlərinə

ev tikdiyi kimi, mikroorqanizmlər də bizim bitki və canlı aləm adlandırdığımız sferanı

müxtəlif formalarda, müvafiq dövrün xüsusiyyətlərinə uyğun olan və özlərinin

maraqlarına xidmət edən makroformalar yaradaraq özlərinə “qabıq”, “sığınacaq”

düzəldirdilər. Bu sığınacağın imkanlarını getdikcə real mühitin tələblərinə

uyğunlaşdırdılar. Əvvəl baş verən katastrofaların, çağırışların öhdəsindən gəlmək üçün

əvvəlki fəaliyyətin təcrübəsini də nəzərə almağa çalışırlar. İkinci vasitə –

mikroorqanizmlər yaşamaq üçün göstərdikləri bu mücadilədə yüksək ixtisaslaşma yolu

ilə getməyə başlayırlar. Bir-birilərinin xeyrinə müvafiq funksiya yerinə yetirməklə

ixtisaslaşaraq əsl simbiotik fəaliyyət və həyat formalarını nümayiş etdilər.

Bəli, bu nöqteyi-nəzərdən deyə bilərik ki, bütün makroformalar, o cümlədən biz

insanlar simbiotik formalarıq (bu bizim mikroblara simbiotik münasibətimiz deyil, bu

mikroorqanizmlərin bir-biri ilə simbiotik münasibətləri deməkdir, və nəticədə müxtəlif

mikroorqanizmlərin belə simbiotik fəaliyyəti nəticəsində bizim əmələ gəlməyimiz

deməkdir). Bütün makroorqanizmlərin hüceyrələri idarə edən, onların bölünməsinə –

çoxalmasına “əmr verən”, enerji təchizatını təmin edən “bağban” mitoxondriyadır. Bu

mitoxondriya insan genokoduna malik deyil, daha arxaikdir və arxebakteriyaların

genokoduna uyğundur. Artıq mütəxəssislər insan beynini, istəklərini, iradəsini, fəaliyyət

motivlərini təhlil edərkən belə aydın bir nəticəyə gəlirlər ki, bütün bunlar

mikroorqanizmlərin ehtiyac və istəklərinə əsasən, vaxtı və yeri gələndə istehsal etdikləri

müxtəlif hormonlar, efirlər və s. birləşmələrin yaratdığı effektin nəticəsidir. Bütün

makroformaların, o cümlədən insanın istəklərinin, əhvali-ruhiyyəsinin mikrokimyəvi

izahı tapılır. Eyni zamanda bədənimizdə yaşayan və bizimlə birlikdə həyat quran

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 13

mikroorqanizmləri çıxarsaq, bədənin yerdə qalan hissəsinin də yüksək dərəcədə təşkil

olunmuş, ixtisaslaşmış, mürəkkəb əlaqələr quran mikroorqanizmlərin koloniyası və bu

koloniyada yaşayanların sığınacaqları kimi görə bilərik.

Bu yaxınlarda mütəxəssislər müəyyən etmişlər ki, bütün məməlilərin ana südü

onun balasının “öz orqanizmi” tərəfindən qətiyyən həzm oluna bilməz (yəni yüksək

dərəcədə təşkilatlanmış mikroorqanizm koloniyası olan bədən tərəfindən bu süd

indiferent qəbul olunur) və balanın mədəsində mikroorqanizmlərin bəslənməsi üçün

hesablanıb və ancaq sonra bu mikroorqanizmlərin istehsal etdiyi birləşmələri enerji və

tikinti materialı kimi istifadə edirlər.

Sual olunar ki, bütün bunların davamlı inkişafa nə aidiyyatı var? Gəlin onda

özümüzə başqa bir sual verək – biz nəyin davamlı olmasını istəyirik? Avtomobil

istehsalının, mobil telefonun say artımının, süni göllərdə, antibiotiklərlə zəhərlənmiş

sularda hormonlarla qidalanan balıq istehsalı artımının, broyler fabriklərində eyni

qaydada istehsal olunan və insanın orqanizm kompleksində heç kəsin bilmədiyi,

anlamadığı proseslərə start verən toyuq əti istehsalının artımını, yoxsa təbiətin müəyyən

etdiyi istiqamət və qaydada həyat eksperimentlərinin davamlı olmasını?

Bütün bunları anlamaq yəqin ki, varlığımızı anlamaq, davamlı sivilizasiyaya doğru

getmək üçün göstərilən səylərə dəstək ola bilər. Buna münasib bir modelin

formalaşmasına şərait yaradır. Sözsüz ki, çoxlu dilemmalarla rastlaşmalı olacaq insanlar:

sağlam velosipedli həyat, yoxsa sürətli avtomobilli. Hələlik bizim bütün resurslarımız,

şəhərlərimizin infrastrukturu, milyonlarla kilometr beton asfalt yollar, bütün yaşam

yerlərinin arxitektura landşaftı birinciyə heç bir şans vermədən ikinciyə yönəldir. Sağlam

təbii məhsullarla böyüyən iki uşaq yoxsa, bütün insaniyyətin səylərinin cəlb edildiyi

sənayeləşdirilmiş, hormonlu, genetik modifikasiyaya məruz qalmış qida sənayesinin

dəstəyi ilə böyüyən çoxuşaqlı ailələr? Resursların nəhəng hissəsini özünə cəlb edən

tankların, topların, raketlərin istehsalının artırılması ilə müşahidə olunan tayfaların,

xalqların, hərbi, siyasi təşkilatların, sivilizasiyaların müharibələrinin və savaşlarının

davamlılığı (əslində belə ssenari müasir davamlı inkişaf konsepsiyasının uğurlu nəticəsi

Qərb Universiteti


14 |say 1, 2012

sayıla bilər), istehlak artımının təşviqi üzərində qurulan və istehsalçılar uğrunda rəqabəti

əsas alət kimi istifadə edən iqtisadiyyatın davamlılığı?

Axı, getdikcə daha aydın olur ki, təbiətin və mikroorqanizmlərin bu nəhəng

eksperimenti uğursuz nəticə ilə bitəcək. Bəlkə, yox?! Bəlkə, biz öz içimizdən gələn

səslərə, yer kürəsində həyatın qurucularının istək və çağırışlarına daha diqqətli qulaq

asaq.

Burada məndən soruşa bilərlər: əgər ətrafımızda baş verənlərin hamısı, o cümlədən

insan fəaliyyəti nəticəsində ortaya çıxan həyatın özünü təhlükə altına atan

biomüxtəlifliyin məhv olması ilə, qlobal iqlim dəyişmələri ilə müşahidə olunan proseslər

belə təbii prosesdirsə və insanın (bütün başqa makrocanlıların da) fəaliyyətini, istəklərini

mikroorqanizmlərin maraqları müəyyən edirsə, onda bəlkə də yer kürəsini cəhənnəmə

doğru aparan mikroorqanizmlərin özləridir?! Ola bilər.

Onda başqa bir sual bizi düşündürməlidir. Madam ki, bütün makroformaların

içində ilk növbədə məməlilər getdikcə daha böyük beynə malik olmağa başladılar, bu

sırada insan daha böyük nailiyyətlər əldə etdi, bu beyin insana öz bədəninin

(mikroorqanizmlərin istəklərinin) diqtəsindən kənar zehni fəaliyyət göstərərək “tamamilə

obyektiv” müstəqil nəticələrə gələ bilirmi? Gələ bilərsə, onda növbəti sual qoyula bilər.

İnsaniyyətin irrasional inkişafına cavabdeh kimdir, bu gün öhdəsindən gəlməyə

çalışdığımız çoxsaylı, o cümlədən ekoloji problemlər, bizi “davamlı sivilizasiya”,

“davamlı inkişaf” istiqamətlərində axtarışlara vadar edən vəziyyət üçün cavabdeh

kimdir? İnsan beynindən ümumiyyətlə, canlıların beynindən və maraqları üçün onu

yönəldərək istifadə edən mikrodünya, yoxsa öz “sahibinin” obyektiv və yaxud subyektiv

səbəblərdən idarəsindən çıxmış insan zəkası? Cavabın istənilən variantından asılı olaraq

bizim təsəvvürlərimiz çərçivəsində anladığımız kimi davamlı inkişaf ssenariləri ola bilər.

Son nəticədə “davamlı inkişaf” deyərkən, biz nə istəyirik sualına aydın cavab verərək

həmən məqsədə çatmaq üçün nələrin edilməsini müəyyənləşdirməliyik.

Yuxarıda dediklərimizə şübhə ilə yanaşanlara bir neçə əlavə arqument – misalla

kömək etmək istərdim.

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 15

İnsan fəaliyyəti nəticəsində bitki örtüyünü itirmiş böyük ərazilər insan həyatı

miqyasında aparılan müşahidələr zamanı öz əvvəlki görkəmini, bir qayda olaraq, özünə

qaytarmır. Eyni zamanda, qismən təsirlərə məruz qalmış ərazilərdə vəziyyət qısa

zamanda bərpa olunur. Düşünmək olar ki, qismən təsir altına düşmüş ərazilərdə bu

prosesin getməsi, yaxınlıqda hələ də mövcud olan bitki növlərinin kök və toxumlarının

mövcud təsirlərə məruz qalmış ərazilərə yenidən yayılmasına imkan verir. Lakin,

situasiyanı daha detallı öyrəndikdə, təkcə bu faktorun yetərli olmadığını görürük.

Müəyyən olunmuşdur ki, həmin ərazilərdə vəziyyətin dönməzliyinə səbəb də yerin

bioloji aktiv səthində mikro-həyatın məhv olmasıdır.

Ağac əkməklə, yaşıllaşdırma işləri ilə məşğul olan insanlara belə bir fenomen

yəqin ki, tanışdır: haradansa bir ağac alırlar, həyətdə, evin ətrafında, ümumiyyətlə

istənilən yerdə o ağacı yerə basdırdıqdan sonra onun bir qayda olaraq qurumasının, məhv

olmasının şahidi olurlar. Lakin, bir neçə ağac yeni yerə o ağacın bitdiyi yerdəki torpaqla

gətirildiyi zaman, intensiv qulluq olunduqda (demək olar ki, hər gün suvarıldıqda, dibi

yumşaldıldıqda) bu, ağacların tədricən oyanışına səbəb olur.

Lakin, məhsuldar sayılmayan yerdə artıq bir neçə ağac yetişirsə, onların

yaxınlığında yeni ağacların əkilməsi, yuxarıda nümunə gətirdiyimiz iki misalla nisbətdə

daha uğurlu nəticə verir. Bu fərqlərdəki səbəb, yerin bioloji aktiv səthindəki, ağacla bir

yerdə inkişaf edən mikroorqanizmlərin vəziyyəti və fəaliyyəti ilə bağlıdır.

Birinci halda, onların inkişafı üçün heç bir şərait olmadığından, bu məqalənin

məğzini təşkil edən ideyanın dili ilə desək, ağacı böyüdən, oyadan, inkişaf etdirən bir kəs

tapılmır və o məhv olur.

İkinci halda, gətirilən torpaqla gəlmiş yeni əkilmiş ağacın dibində, ətrafında

intensiv xidmət nəticəsində çoxalmağa başlayan və təbiətdə məhz bu ağacla bağlı olan

mikroorqanizmlər öz inkişafları üçün şərait tapır (bu da göstərilən qulluğun keyfiyyətinə

bağlıdır) və necə deyərlər, öz ağacına yiyə duraraq onu gec də olsa oyadır, tədricən də

olsa inkişaf etdirməyə başlayır.

Üçüncü halda isə əvvəl münbit olmayan, lakin sonralar yaşıllığa çevrilən yerdə

əlavə bir neçə ağacın əkilməsi tamamilə başqa situasiyaya düşür – yəni, gətirilən ağaca

Qərb Universiteti


16 |say 1, 2012

həmin saat “yiyə duran” tapılır və bizim üçün təəccüblü olsa da, belə “münbit” əraziyə

əkilən ağac çox sürətlə özünə gəlir və inkişaf etməyə başlayır.

Eyni şeyi bütün canlılar, o cümlədən insanlar üçün demək olar. Artıq müəyyən

edilmişdir ki, uşaq ana bətnindən ayrılarkən anasına xas olan mikroorqanizm

kompleksini özü ilə aparır və yuxarıda dediyimiz kimi, sonra ana öz südü ilə birinci

növbədə bu mikroorqanizmləri bəsləməklə məşğul olur ki, bu da uşağın sağlam

böyüməsinə şərait yaradır.

Məqalənin bu hissəsinə başlayarkən, insan fəaliyyəti nəticəsində məhsuldarlığını

itirmiş böyük səhralaşmış ərazilərdən söz açdıq. Əslində insan öz fəaliyyəti ilə bütün yer

kürəsini belə vəziyyətə salmaq təhlükəsi ilə üz-üzədir.

Yuxarıda belə bir sual səsləndirmişik: ekoloji böhran makrocanlılara “sahiblik”

edən mikroorqanizmlərin növbəti dəfə uğursuz eksperimentinin nəticəsidir, yoxsa

obyektiv və subyektiv səbəblərdən öz “sahibinin” nəzarətindən çıxmış intellekt maşını

olan insan beyninin?

Səhralaşma ilə bağlı gətirdiyimiz misal ekoloji böhranın mikroorqanizmlərin

fəaliyyətinin uğursuz nəticəsi ehtimalının çox aşağı olduğunu göstərir, yəni belə

düşünmək olar ki, insan zəkası təbiətin ona mikroorqanizmlər vasitəsilə verdiyi yaşam

tərzini düşünülmüş surətdə təşkil etmək imkanından yanlış istifadə edir və ekoloji

durumun səbəbkarı da məhz bu faktordur. Belə olan halda “davamlı inkişaf”, “davamlı

sivilizasiya” məhz individdən başlayaraq və bütün insaniyyəti əhatə edən səviyyələrdə

özümüzə diqqətlə qulaq asmağı, bədənimizi dinləməyi ilk addım kimi tələb edir.

Özündən başla. Öz bədəninin harmoniyasının prinsiplərini anla. Mikroorqanizmlərin saat

dəqiqliyi ilə qurulmuş qarşılıqlı əlaqələr balansını pozma, bərpa etməyə çalış.

Sağlam qidalanma nədir sualına məhz bu prizmadan yanaş – beynin həyatda

dominant olmadığı milyon illərdə mikroorqanizmlər mövcud reallıqlarda və imkanlardan

çıxış edərək hansı qidanı, nə ilə, necə həzm etməyi, bədənini qurarkən daha uğurlu

nəticələr əldə etmək üçün hansı “inşaat materiallarından” necə istifadə etməli, hansı

hərəkət kompleksinin, gündəlik həyat rejiminin və nəticədə həyat tərzinin optimal olduğu

barədə suallara cavab vermişlər.

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 17

Əlbəttə, məntiqi nöqteyi-nəzərdən bu o demək deyil ki, yenilik və dəyişikliklər ola

bilməz və həyat tərzi həmişə ənənəvi təsəvvürlərə söykənməlidir. Lakin, bu yeniliklər və

təsəvvürlər məhz mikroorqanizmlərin “istəklərinə”, imkanlarına, bacarıqlarına, onları

gözləyən təhlükənin nəzərə alınmasına söykənməlidir. Fərdlərdən başlayaraq icmaların,

cəmiyyətlərin, insaniyyətin həyat tərzi, dəyərləri, istəkləri, həyata gətirdikləri yeniliklər

məhz bu prinsipə söykənməlidir. Deməli, “davamlı inkişaf” və “davamlı sivilizasiya”

məhz elə bu prinsip üzərində qurulmuş konstruksiya ola bilər

УДК 502/504(091); 502/504(092) Г.С.Багиров. К вопросу о природе устойчивого развития

В статье содержится информация о проводимой работе в рамках концепции устойчивого развития, которое беспокоит научное сообщество и общественность.

Автор анализирует воздействие различных событий окружающей среде и

устойчивому развитию. Здесь обращается внимание еще на один вопрос: для того, чтобы уменьшить ущерб окружающей среде, любой человек должен

руководствоваться тезисом "не имеешь право уничтожить то, что не создавал" и

верить в свою высшую миссию. Автор приходит к выводу что, что все инновации,

которые воплощаются в жизнь, должны принимать во внимание способности микроорганизмов и опасность которые могут возникнуть.

Ключевые слова: устойчивое развитие, устойчивая цивилизация, окружающая среда,

прирост населения, глобальное изменение климата, условия окружающей среды, микроорганизмы, макроформы

H.S.Bagirov. Sustainable development – is it possible

The article deals with the modern conception of sustainable development, which is a matter

of great concern for scientists and the whole community, and all undertakings within this

conception. It also analyses impacts of various events and processes on sustainable develop-ment. The article highlights an idea that sustainable development conception should be based

upon such a thesis as one has no right to destroy what he hasn’t create, but not all for men

and suggests that all humans should be guided by this thesis. Finally it concludes that mi-crroorganisms stand at the very roots of all forms of life on Earth.

Key words: sustainable development, sustainable civilization, environment, population

growth, global climate change, ecological situation, microorganisms, macroforms

Təqdim olunub 14. 11.11

Qərb Universiteti


18 |say 1, 2012

Texniki elmlər

УДК 004.35

Е. РАГИМОВА

РАЗМЕЩЕНИЕ ГРАФИЧЕСКОЙ ИНФОРМАЦИИ ВО ВНЕШНИХ

БАЗАХ ДАННЫХ В СРЕДЕ ВИЗУАЛЬНОГО ПРОГРАММИРОВАНИЯ

VISUAL BASIC

Елена Рагимова – доктор философии по техническим наукам, доцент кафедры

«Математика и компьютерные технологии» Западного Университета

В статье рассматривается методика создания и работы с удаленной базой данных в

среде визуального программирования Visual Basic. Также рассматривается создание

проекта базы данных в среде программирования Visual Basic, который помимо

текстовой информации будет содержать еще и графическую информацию. С помощью созданного проекта можно будет просматривать скомпонованные и

прокомментированные на форме изображения, переходя по списку. Методика работы

с удаленной базой данных представлена на примере продаж в компьютерном магазине. Предполагается, что структура базы данных будет создана в СУБД MS

Access, а работать с базой данных можно будет в среде визуального

программирования Visual Basic 6.0. Ключевые слова: визуальное программирование, Visual Basic, внешние базы данных,

графическая информация, язык программирования.

В настоящее время большинство компьютерных приложений работает с

информацией, хранящейся во внешних базах данных. Visual Basic также

располагает средствами, позволяющими создавать приложения, эффективно

работающие с такого рода информацией. Бывают случаи, когда возникает

необходимость в хранении в базе данных различного рода рисунков.

Содержание изображений, которые будут показаны на форме, могут быть

самыми разными. Это могут быть рисунки, которые можно создать самим в

графическом редакторе. Это могут быть слайды содержательно однородные,

которые есть в компьютере. С помощью созданного проекта можно будет

просматривать скомпонованные и прокомментированные на форме

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 19

изображения, переходя по списку. Рассмотрим методику создания и работы с

удаленной базой данных в среде визуального программирования Visual Basic.

Также рассмотрим создание проекта базы данных в среде программирования

Visual Basic, который будет помимо текстовой информации, содержать еще и

графическую информацию. Предполагается, что структура базы данных будет

создана в программе MS Access, а работать с базой данных будем в программе

Visual Basic 6.0. Форма для ввода и редактирования данных будет создана с

использованием компонентов ADO (ActiveX Data Object) [1]. Технология ADO

является новейшим средством доступа к различным типам данных, которую

рекомендуется применять при разработке приложений в Visual Basic. ADO

позволяет программе получить доступ к базе данных с помощью провайдера

OLE DB, который представляет собой интерфейс, обеспечивающий доступ к

различным источникам данных. Рассмотрим задачу создания приложения,

которое работает с информацией, хранящейся в базе данных, разработанной в

MS Access. Создадим базу данных с информацией о продажах в компьютерном

магазине. База данных будет иметь следующий вид (рис.1):

Рис. 1 База данных с информацией о наличии товара в магазине

Данные о наличии товара записываются в таблицу, имеющую строгую

структуру данных. Информация внутри таблицы состоит из полей, каждое из

которых имеет собственное имя. В рассматриваемом примере имеются

следующие поля:

N НАИМЕНОВАНИЕ

ТОВАРА

ЦЕНА ЗА 1

ШТУКУ

ТОВАРА (ман)

ИЗОБРАЖЕНИЕ

ТОВАРА

1 Ноутбук 850 Noutbook.jpg

2 Принтер 57 Printer.ipg

3 Манипулятор 12 Mouse.jpg

Запись

Поле

Qərb Universiteti


20 |say 1, 2012

Поле Описание

N Порядковый номер продажи

НАИМЕНОВАНИЕ ТОВАРА Наименование имеющегося товара

ЦЕНА ЗА 1 ШТУКУ ТОВАРА Цена за единицу товара

ИЗОБРАЖЕНИЕ ТОВАРА Фотография товара

Каждую строку таблицы нужно рассматривать как запись, при этом

информация в ней заносится в соответствующие поля. В то же время все записи

состоят из одинаковых полей, а характер информации для одного поля во всех

записях одинаковый, но разные поля имеют разный характер хранимых данных.

Для создания структуры базы данных «ComputerShop» использовалась

СУБД MS Access. В режиме конструктора создаем таблицу «Shop» (рис. 2),

заполняя строки с именами полей и типом соответствующих данных. Следует

отметить, что поле ИЗОБРАЖЕНИЕ ТОВАРА является текстовым, т.к. имя

файла изображения будет использовано в дальнейшем для вывода изображения

на форму.

Рис. 2

Таблица базы данных «ComputerShop» в режиме конструктора

Имена полей в данном случае – N, наименование товара, цена за 1 штуку

товара, изображение товара будут отражены в соответствующих строках с

типами данных. На этом заканчивается часть работы, выполняемая в Microsoft

Access, и начинается непосредственное создание программы в Visual Basic,

которая выполняла бы необходимые по условию задачи операции над данными,

размещенными в таблицах Microsoft Access.

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 21

В начале включим нашу базу данных Computer Shop в список внешних баз

данных через ODBC, для того, чтобы это имя базы данных появилось бы в спи

ске Data source name. Для этого сначала выбираем последовательность команд

[2]

Control Panel/ Administrative Tools/ Data Source (ODBC)

При этом открывается диалоговое окно ODBC Data Source Administrator

(Рис.3),

Рис.3 Диалоговое окно ODBC Data Source Administrator

В окне на рис.3 выбирается строка MS Access Database, затем кнопка Add.

Затем в открывшемся окне Create New Data Source выбирается строка Microsoft

Access Driver (*.mdb, *.accdb) (Рис.4).

Рис.4 Диалоговое окно Create New Data Source

А в окне на рис. 5 происходит выбор пути и установка нужной базы

данных, в нашем случае базы данных Computer Shop.

Теперь база данных Computer Shop включена в список внешних

баз данных. Так как для работы с базой данных используем MS

Access, то для работы с внешними базами данных внутри проекта

Qərb Universiteti


22 |say 1, 2012

Visual Basic 6.0 будем использовать элемент управления ADO Data

Control.

Рис.5 Выбор пути и установка базы данных Computer Shop

Для этого в меню Project выбираем команду Components и в диалоговом

окне Components установливаем флажки рядом с именами следующих

компонентов: Microsoft ADO Data Control 6.0 (OLEDB), Microsoft Data Grid

Control 6.0 (OLEDB). Разместим элемент управления ADO Data Control на

форме (рис. 6).

Рис. 6. Размещение объекта ADO Data Control в форме

Теперь свяжем элемент управления ADO Data Сontrol с созданной нами

базой данных с использованием свойства Connection String. Открывается окно

(рис.7)

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 23

Рис.7. Соединение элемента управления ADO Data Control с базой данных

«Shop»

При нажатии на кнопку Build, находящуюся рядом с текстовым окном в

режиме Use Connection String, открывается диалоговое окно Data Link

Properties (вкладка Provider) (рис.8), в котором выбираем строку Microsoft OLE

DB Provider for ODBC Drivers.

Рис.8. Диалоговое окно Data Link Properties вкладка Provider

После нажатия на кнопку Next, происходит переход на вкладку Connection

(рис.9), где мы выбираем имя базы данных, с которой будут читаться данные.

Qərb Universiteti


24 |say 1, 2012

Рис.9. Диалоговое окно Data Link Properties вкладка Connection

Вся подготовительная часть закончена и теперь после размещения

элемента управления ADO Data Сontrol на форме, установим значения его

свойств согласно таблице:

Свойство Значение

Caption Магазин

Connection String Provider=MSDASQL.1;Persist Security Info=False; Data

Source=ComputerShop

Record

Source

Shop (имя таблицы)

EOF Action AdDo Add New

Visible False

Для вывода на форму табличных данных используется элемент

управления DataGrid1. Установим на форме элемент управления DataGrid1 и

зададим его свойства


Data Source Adodc1 (К какому элементу ADO Data Control привязан

DataGrid1)

Allow Add New True (разрешение на ручной ввод в таблицы новых данных)

Allow Delete

Allow Update

True

True

Для отображения на форме графических объектов в формате Windows

(битовые карты – файлы с расширением BMP, иконки – ICO и метафайлы –

WMF), а также рисунков в форматах GIF и JPG можно использовать элементы

управления Image и Picture Box. В нашем проекте будем использовать

графический объект Image со следующими свойствами:


Name Image1

Stretch True (рисунок при выводе его на форму будет сжиматься или

растягиваться согласно взаимному соотношению размеров

рисунка)

Проект будет состоять из формы, на которой разместятся 1 элемент

изображения Image1,таблица DataGrid1 для вывода информации из базы

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 25

данных, текстового окна Text1 и командной кнопки Command1. При

перемещении по записям таблицы, соответствующее имя файла изображения

будет отображаться в текстовом окне. После нажатия командной кнопки в

графический объект Image1 с использованием метода Load Picture, будут

загружаться те или иные изображения. Для помещения файла с изображением

на элементы Image следует воспользоваться функцией Load Picture.

Image1.Picture = Load Picture (<[полное] имя файла>)

В нашем проекте для вывода изображения товара в окне Visual Basic надо

будет написать следующий фрагмент программы под командную кнопку

Command1:

Private Sub Command1_Click ()

Image1.Stretch = True

Image1.Picture = Load Picture (Text1.Text)

End Sub

На экране появится форма с выводом данных в виде таблицы из базы

данных Computer Shop (Рис.10)

Рис.10. Вывод данных из базы данных Shop

Таким образом, таблица на форме будет отображать данные из базы

данных. Причем ввод, удаление и обновление данных можно будет делать

прямо на форме. При выборе строки таблицы и последующим нажатии на

кнопке ОК, изображение соответствующего товара можно будет увидеть прямо

на форме.

Qərb Universiteti


26 |say 1, 2012

ЛИТЕРАТУРА

1. Браун С. Visual Basic 6.0.// Учебный курс – СПб: 1999

2. Rəhimova Y.Q.,Əsgərova B.H. Vizual proqramlaşdırmaya dair praktikum// Bakı: 2010

UOT 004.35

Y.Rəhimovа. Qrafik informasiyanın Visual Basicin vizual proqramlaşdırma mühitinin

xarici verilənlər bazasında yerləşdirilməsi Məqalədə Visual Basic vizual proqramlaşdırma dilində məsafədə olan verilənlər bazasının

yaradılması məsələsinə baxılır. Bu layihədə mətn informasiyasından başqa qrafik

informasiyanın da istifadəsi nəzərdə tutulmuşdur və misal olaraq kompyuter satışı üzrə mağazada verilənlər bazasının iş metodikası verilmişdir. Verilənlər bazası MS Access

verilənlər bazası idarəetmə sistemində təşkil olunur və Visual Basic 6.0. proqramlaşdırma

dili vasitəsi ilə əlaqələndirilir. Açar sözlər: vizual proqramlaşdırma, verilənlər bazası, qrafik informasiya, proqramlaşdırma

dili, Visual Basic

E.Ragimova. Placement of graphic information in the external database in the visual

programming environment Visual Basic In the article techniques of creation and work with a remote database in the environment of

visual programming Visual Basic is considered. In this project alongside with text infor-

mation the use of graphic information is also taken into account, and as an example, methods of sales work with an external database in computer shop can be given. External database is

formed on the basis of MS Access external database control system and linked by means of

Visual Basic 6.0. programming language.

Keywords: visual programming, graphic information, programming language, external data-bases, Visual Basic

Поступило 29.09.11

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 27

Tarix və sosial elmlər

UOT 159.9:316.37

K. KAZIMOVA, M. MUSTAFAYEV

ATTRAKSİYANIN PSİXOLOJİ MAHİYYƏTİ

VƏ ONA TƏSİR GÖSTƏRƏN AMİLLƏR

Kamilə Kazımova – psixologiya üzrə fəlsəfə doktoru, BDU-nun Psixologiya kafedrasının

dosenti. Müşfiq Mustafayev – psixologiya üzrə fəlsəfə doktoru, BDU-nun Eksperimental

Psixologiya laboratoriyasının baş elmi işçisi

Məqalədə sosial və psixoloji fenomen kimi attraksiya anlayışının mahiyyətinə aydınlıq

gətirilir. Bu sahədə gedən tədqiqat məqalədə sistemləşdirilmiş və ümumiləşdirilmişdir. Burada, həmçinin şəxsiyyətlərarası münasibətlərdə attraksiyanın yaranma prosesinə təsir

edən amillər müzakirə edilir. Bundan əlavə, məqalə xarici və daxili amilləri ayrı-ayrılıqda

ətraflı müzakirə edir. Açar sözlər: sosial psixoloji fenomen, attraksiya, şəxsiyyətlərarası münasibətlər, amillər.

Müasir dövrün ən mühüm problemlərindən biri şəxsiyyətlərarası münasibətlər

və bu münasibətlərin formalaşmasında özünü büruzə verən sosial-psixoloji

məsələlərin təhlil edilməsi, öyrənilməsindən ibarətdir. Belə maraq doğuran sosial-

psixoloji problemlərdən biri də şəxsiyyətlərarası münasibətlərdə özünü tez-tez büruzə

verən attraksiya anlayışı ilə bağlıdır. Bəs attraksiya özünü necə büruzə verir? Onun

sosial-psixoloji məzmunu nə ilə bağlıdır? Onun yaranma mexanizmi hansı amillərdən

asılıdır? Bu və ya digər suallara aydınlıq gətirmək üçün onun sosial-psixoloji

məzmununa diqqət yetirmək lazımdır. Bu baxımdan elmi ədəbiyyatda, o cümlədən,

sosial-psixoloji ədəbiyyatda attraksiyanın mahiyyəti ilə bağlı bir-birindən fərqlənən

müxtəlif yanaşmalar mövcuddur. Bu məsələləri aşağıdakı şəkildə qruplaşdırmaq

mümkündür. Fikrimizcə qeyd edilən fenomenin mahiyyətinə aydınlıq gətirmək üçün

aşağıdakı məsələlərə diqqət yetirmək zəruridir. Attraksiya (latınca attrahere – cəlb

etmək) başqa insana münasibətdə emosional komponentin, başqa sözlə, effektiv

qiymətləndirmənin üstünlük təşkil etdiyi sosial yönəlişliyin xüsusi növüdür. İnsanlar

Qərb Universiteti


28 |say 1, 2012

bir-birini sadəcə olaraq qavramırlar, həm də bu prosesdə onlarda bir-birinə qarşı

müəyyən münasibət formalaşır. Bir-birini qiymətləndirmə nəticəsində insanda

başqasına qarşı ya müsbət ya mənfi hislər yaranır [1, s.160]. Bu zəmində də

özünəməxsus münasibət yaranır. Sosial psixologiyada bu, cəlb etmək baxımından

təhlil olunur. Ikincisi, insan cəmiyyətdə, başqa insanlarla münasibətdə olmazsa onun

bir şəxsiyyət kimi inkişafı və formalaşması da mümkün deyil. Bu isə öz növbəsində

ünsiyyət prosesində özünü büruzə verir. Ünsiyyətin perseptiv tərəfi insanların bir-

birini anlaması və qavraması prosesi olub, ünsiyyətdə bir insanın başqa insanla dil

tapmasını, həmrəyliyini və s. müəyyən edir. Üçüncüsü, insanların bir-birini

qavraması prosesində emosional münasibətlərin dəyişməsi attraksiya adlanır [1,

s.165]. Məsələyə bu aspektdən yanaşdıqda aydın olur ki, attraksiyanın öyrənilməsi ilə

bağlı eksperimental tədqiqatlarda dostluq və bağlılıq hislərinin formalaşması

mexanizmi, müsbət emosional münasibətlərin yaranma səbəbləri, xüsusilə qavrama

obyekti və subyektində olan oxşar xüsusiyyətlərlə əlaqələndirilir. Dördüncüsü, bir

sıra tədqiqatçılar (Eynşvart, Durkin, Bolvelbu və başqaları) insanlar arasında olan

interpersonal münasibətlərin yaranmasında attraksiyanın mühüm rol oynadığını

xüsusi qeyd etmişlər. Onların fikrincə şəxsiyyətin inkişafında və onda identiklik

hissinin yaranmasında attraksiyanın mühüm rolu vardır. Bu baxımdan attraksiya

şəxsiyyətin sosial münasibətlərinin formalaşmasında və mühitə adaptasiyasında

mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Beşincisi, bir sıra tədqiqatlarda (biheviorist və koqnitiv

tədqiqatlarda) attraksiyanın inkişafında ictimai, tarixi amillərin rolu ön plana çəkilir

və problem bu aspektdən təhlil edilir. Lakin burada daha çox fenomenə birtərəfli

şəkildə yanaşılmış və şəxsiyyət amilinə kifayət qədər diqqət yetirilməmişdir [2, s.65].

Attraksiya fenomenini tədqiq edən alimlər anlayışın psixoloji mahiyyətinə

aydınlıq gətirmək üçün onun daxili və xarici amillərinə xüsusi diqqət yetirirlər.

Attraksiyanın xarici amillərindən biri kimi afilyasiyaya tələbat hesab olunur.

Hər bir insanda başqaları ilə qarşılıqlı münasibət qurmaq və onu saxlamağa tələbat

vardır. Belə ki, insanlarda xoşa gəlmək arzusu, başqalarının diqqətini cəlb etmək

istəyi, müsahibini maraqlandırmağa meyl var [3, s.198]. Görünür, bu təlabatın ifadə

dərəcəsi hər bir insanda şəxsiyyətlərarası davranışının tipini özündə əks etdirir. Əgər

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 29

insanda afilyasiyaya tələbat zəifdirsə onda bu insan ünsiyyətə girməyə meylli deyil və

tədricən insanlardan uzaqlaşır. Bu tələbatı üstün olan insanlar digər insanlarla

ünsiyyətdə olmağa daha çox çalışırlar.

Ünsiyyətin konkret situasiyasında emosional əhvala attraksiyanın xarici faktoru

kimi o vaxt baxılır ki, sənin əhvalın ətrafdakı insanlara yaxşı təsir göstərsin. Bu

istiqamətdə aparılan tədqiqatlar təsdiq edir ki, o insanlar ki, müsbət emosional

əhvalda olurlar, onlar ətrafdakı insanlarda da müsbət emosional hal yaradırlar.

İnsanlarda olan neqativ enerji ya başqa adamlara təsir etmir, ya da həmin neqativ

əhvalı-ruhiyyə o adamlara keçir. Belə olan halda biz başqalarına da o cür münasibət

bəsləyirik və bizə elə gəlir ki, onlar da bizə elə münasibət bəsləyirlər. Bu bizim

emosional vəziyyətimizin bir hissəsidir və müxtəlif faktorlarla o cümlədən xarici

mühitdə baş verən amillərlə bir başa əlaqədardır

Attraksiyanın xarici faktorlarından biri də məkan yaxınlığı sayılır. Təbiidir ki,

insanlar bir-birlərinə məkanca nə qədər çox yaxın olsalar, qarşılıqlı cəzb etmə bir o

qədər çox olur. Məkan yaxınlığı şəxsiyyətlərarası kontaktın yaranmasında mühüm rol

oynayır. Hələ uşaqlıq vaxtından onun formalaşmasına hər şeydən əvvəl onun yaxın

dostları və həmyaşıdları, bir evdə və ya bir binada yaşayanlar, həmçinin bir sinifdə

oxuyanların təsiri olur. Adətən insanlar özlərinə ailə həyatı qurarkən ya bir-birinə

yaxın olan ya da bir yerdə oxuduğu və işlədiyi insanları seçirlər [4, s.87].

Məkan yaxınlığı insanların münasibətlərinin davam etməsinə təsir göstərir.

Insanlar məkanca bir-birindən uzaqlaşdıqca onların bir-birinə qayğı göstərmələri,

məhəbbətləri və çox böyük olan dostluq münasibətləri ya azalır, ya da sona çatır.

Atalar sözlərində deyildiyi kimi «İnsanlar bir-birini nə qədər az görsələr, bir o qədər

bir-birinə yadlaşırlar» [5, s. 195].

Hər şeydən əvvəl bir sıra tədqiqatçılar məkan yaxınlığını şəxsiyyətlərarası

attraksiyanın faktoru olduğunu ona görə qeyd edirlər ki, onlar bir sosial iqtisadi

mühitdə və eyni sosial infrastukturdan istifadə edirlər. Nəticədə onlar eyni məsələ və

problemləri həll edir, bu da onların sosial kontaktlarını yaradır və ola bilər ki, həm də

bir-birlərinə kömək edirlər. Qeyd edilənlərdən sonra onların arasında şəxsi yaxınlıq

yaranır [4, s.221].

Qərb Universiteti


30 |say 1, 2012

Fiziki cazibədarlıq attraksiyanın daxili faktorlarından biridir. Gözəl insanlar

bizim xoşumuza gəlirlər. İnsanlar seçim edərkən özünə inamı olanlar daha qəşəng

partnyor, özünə inamı olmayanlar isə ya orta, ya da aşağı səviyyədə olanları seçirlər.

Tanışlığın ilk mərhələsində bu prosesə fiziki cazibədarlıq yüksək səviyyədə

təsir etsə də, bəzən münasibətlərin uzun ömürlü olmasını təmin etmir. Bəzən insanlar

bir-birlərinin şəxsi keyfiyyətlərini öyrəndikcə bu onların münasibətlərinin aşağı

enməsinə də səbəb ola bilər.

Attraksiyanın daxili faktorlarından biri də ünsiyyətdə nümayişkaranə stildir.

İnsanlarla ünsiyyətdə kimsə bizə daha çox xoş gəlir, nəinki başqaları. Ünsiyyətdə o

insanlar bizə daha çox xoş gəlirlər ki, onlar mehriban, ürəyiaçıq, incə, ünsiyyətcil,

iradəlidirlər.

Bu istiqamətdə aparılan tədqiqatların nəticəsini aşağıda göstərilən üç tip

keyfiyyət müəyyənləşdirdi:

1. Bu insanlar özünüsevən, yüksək iddialı, dikbaş, özündən razı və şöhrətpərəst

olurlar. Belə insanlarla iş görmək insana xoş gəlmir. Çünki o ən çox özünü fikirləşir,

nəinki başqalarını. Onunla qarşılıqlı təsirdə olanda onun sənin ideyana, sənin

münasibətinə maraq göstərmədiyini hiss edirsən, nəticədə səndə özünəhörmət hissi

azalır.

2. Bu insan avtoritardır, həmişə öz həmsöhbətinin fikirlərini inkar edərək

onunla razılaşmır. O, birinci tipə oxşayır – hansı ki, onu başqa adamın hissi və

baxışları maraqlandırmır, o öz arzusunu onların üzərində təzahür etdirmək istəyir.

Onun təhqiredici davranışı adətən ya görüşərkən fitnəkarlıq edir, ya özünü

eşitməyən, sakit bir tərzdə aparır ya neqativ münasibətini nəinki saxlayır, hətta

gücləndirməyə səy göstərir.

3. Bu insan ikiüzlü ya da qeyri-səmimidir, ünsiyyət prosesində onda təhlükə

hissi baş qaldırır (o məndən nə istəyir, görəsən o mənim söhbətimi kiməsə

deyəcəkmi, o məndən hansısa məqsədi üçün istifadə etmək istəyir).

Oxşarlıq – B.Dizraeli adlı bir nəfər yazıb (Böyük Britaniyanın sabiq baş naziri,

XIX əsrin sonu) sənə xoş gələn insan o insandır ki, o, sənin fikirlərinlə razılaşır.

Müəyyən müddət keçdikdən sonra bu sözlər elmi tədqiqatlarda təsdiq edildi: bizə o

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 31

insanlar xoş gəlir ki, onlar bizə oxşayır, bizə o insanlar xoş gəlmir ki, onlar bizdən

fərqlənir. Bunun əsasında şəxsiyyətlərarası kommunikasiya dayanır. Kommunikasiya

– informasiyanın bir şəxsdən digər şəxsə ötürülməsidir. Əgər X-a A və B-nin

baxışları və hisləri eynidirsə, onların münasibətləri simmetrikdir. Əgər onların X-a

baxışları və hisləri fərqlidirsə, onda onların münasibətləri asimmetrikdir. Başqa sözlə

onlar eyni ariyentasiyaya malik ola bilər. Beləliklə, oxşar baxışları olan adamlar bir-

birini cəzb edirlər.

Gərginlik insanların baxışlarının müxtəlifliyinə səbəb olur ki, bu da

diskonfortun yaranmasına gətirib çıxarır. Bu zaman insan özündə olan davranışını

dəyişərək başqasının davranışına uyğun hərəkət edir.

Kommunikativ akt nəzəriyyəsinin tərəfdarları öz yanaşmalarında sxematik

modeldən istifadə edir; + işarəsi müsbət hisləri, – işarəsi isə inkaredici hislərin

istiqamətini göstərir.

Baxmayaraq ki, oxşar məqsədlər insanları yaxınlaşdırır, hərdən məhz oxşarlıq

faktoru şəxsiyyətlərarası attraksiyanı aşağı salır. Məsələn: eyni məqsədi olan iki rəqib

bir-birinə nifrət edir (məs.qısqanclıq, iki insanın baxışlarının eyni olmasına

baxmayaraq, bu, onlar arasında qarşılıqlı cəzbetməsi üçün şərt deyil).

Şəxsiyyətlərarası attraksiyanın vacib elementlərindən biri də ünsiyyət

prosesində şəxsiyyətin özünü ifadə etməsidir. Aristotel yazırdı ki, insanlar o insanları

sevir, kim ki, onlara yaxşılıq edir və qayğısına qalır. Bu vaxt attraksiya müsbət

fəaliyyətin cavabı kimi baş verir, lakin nə vaxt ki, partnyora qarşı kin-küdurət olur

onda biz onu inkar edirik.

Biz o insanlarla müsbət münasibətdəyik ki, o insanlar bizi tərifləyirlər, sevir,

bizimlə əməkdaşlıq edir, kim ki, bizi tənqid edir, bizdən zəhləsi gedir onlara qarşı

mənfi münasibət bəsləyirik.

Yuxarıda qeyd edilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, attraksiya

fenomeninin tədqiqi həmişə tədqiqatçıların diqqət mərkəzində olmuşdur. Belə ki,

onun sosial psixoloji mahiyyətinin və ona təsir edən amillərin müəyyənləşdirilməsi

şəxsiyyətlərarası münasibətlərin daha pozitiv istiqamətdə formalaşdırmasına kömək

edər.

Qərb Universiteti


32 |say 1, 2012

ƏDƏBİYYAT

1. Андреева. Г.М. Социальная психология. // М.: 2010

2. Столяренко Л.Д., Cамыгин С.И. Социальная психология. // М.: 2007.

3. Гозман Л.Я. Психология эмоциональных отношений. // М.: 1987. 4. Майерс Д. Социальная психология. // М.: 1997.

5. Ə.S.Bayramov, Ə.Ə.Əlizadə. Sosial psixologiya. // Bakı: 2003.

УДК 159.9:316.37

К.Кязимова, М.Мустафаев. Аттракция как социально-психологический феномен

и факторы, оказывающие на нее внимание

В статье автор приводит ясность в суть понятия аттракции, как социально-

психологического феномена. Проводящиеся в этом направлении исследования

систематизируются и обобщаются. Также в статье подробно рассматриваются внешние и внутренние факторы, влияющие на процесс зарождения аттракции в

межличностных отношениях.

Ключевые слова: аттракция, социально-психологический феномен, факторы, межличностные отношения, внешние и внутренние факторы.

К.Kazimova, M.Mustafaev. Attraction as a social-psychological phenomental and fac-

tors influencing

In the article the author clearifies the notion of attraction, as a social-psychological phenom-

enon. Research conducted in this direction is systematized and generalized. Also internal and external factors influencing on the process of attraction origin in interpersonal relations are

therogly analized.

Key words: attraction, social-psychological phenomenon, factors, interpersonal relations, in-ternal and external social factors.


Qərb Universiteti


say 1, 2012| 33

İqtisadiyyat

UOT 338:37

C. VALEHOV

BİLİKLƏR İQTİSADİYYATI VƏ İNNOVASİYA

Cəsarət Valehov – AMEA-nın Fəlsəfə, Hüquq və Sosiologiya İnstitutunun doktorantı

Bu gün yaratdığımız dünyanın problemləri,

bu problemləri yaradarkən düşündüyümüz

şəkildə düşünərsək çözülməz. Albert Eynşteyn

Məqalədə innovasiya iqtisadiyyatının struktur mexanizminin əsas müddəalarının xülasəsi verilir. XX əsrin son rübündə bəşəriyyət sosial və iqtisadi inqilabın nəticəsində öz inkişafının

yeni mərhələsinə – post-sənaye cəmiyyətinin tikinti mərhələsinə daxil oldu. Hər bir sosial və

iqtisadi inqilabın əsasında xüsusi texnologiya, sənaye prosesi sistemləri və sənaye münasibətləri durur. Post-industrial cəmiyyətdə bu rolu, ilk növbədə, yeni prinsiplər

nəticəsində yaranan informasiya texnologiyası və kompyuter sistemləri, yüksək texnologiya

istehsalı və innovativ texnologiyalar, innovasiya sistemi və insan fəaliyyətinin müxtəlif

sahələrinin innovativ təşkili yerinə yetirir. Biz əminik ki, onun son nəticəsi olmalıdır – innovasiya – iqtisadi təşkilatın yeni formasının yaradılması.

Açar sözlər: innovasiya iqtisadiyyatı, struktur mexanizm, texnologiya, informasiya

texnologiyası, innovativ texnologiyalar

Uğurlu innovasiya, fərqli düşünmək və fərqli fəaliyyətlə gerçəkləşir. Bu gün

Azərbaycan elminin qarşısında duran strateji hədəflərə çatmaq üçün biliklər

iqtisadiyyatı haqqında çox danışılır. Bəs biliklər iqtisadiyyatı nədir? Bu anlayışın

innovasiya ilə kəsişmə xətti harada yerləşir. İlk baxışdan bizim üçün məchul görünən,

ancaq dünyanın bir çox inkişaf etmiş ölkələrində artıq öz bəhrəsini verən bu strateji

fəlsəfə haqqında müəyyən araşdırma aparmaq və ölkəmizin bu hədəfə çatmaq üçün

nələri etməli olduğuna diqqət yetirmək maraqlı olardı. İlk növbədə bir şeyi qeyd edək

ki, bilgi istehsalı və biliyin dəyərə çevirə bilmək innovasiya ilə mümkün olur. Artıq

bu düşüncə dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində öz aprobasiyasını tapıb ki, «biliklər

Qərb Universiteti


34 |say 1, 2012

iqtisadiyyatının əsası innovasiyadır». Biz bu fikri əsaslandırmaq üçün Finlandiya

örnəyinə müraciət edə bilərik. Belə ki, ötən əsrin sonuncu onilliyindən başlayaraq bu

ölkədə elmin, innovasiyaların və təhsilin maliyyələşdirilməsinə böyük vəsaitlər

ayrılmışdır. XXI əsrin ilk illərindən isə bu ölkədə elmə, innovasiyalara və təhsilə

ayrılan vəsaitlər ÜDM-un 3,5 faizini təşkil edərək 5 milyard avroya çatmış, təhsilə

ayrılan vəsaitlər isə ÜDM-un 4,9 faizini təşkil etmiş, yaxud 7,4 milyard olmuşdur.

Nəticədə, Finlandiya bir neçə ildir ki rəqabətqabiliyyətlilik indeksi üzrə dünyanın ən

qabaqcıl ölkələri sırasında möhkəmlənmişdir. Finlərin uğurunun əsasında üç düstur

durur: təhsilin yüksək səviyyəsi, elmə vəsaitin müsabigə prinsipi ilə ayrılması və

inkişaf etmiş innovasiya infrastrukturu.

Biz yeni əsrin tələblərinə tez uyğunlaşmağa və sərt rəqabətə hazır olmalıyıq.

Lakin qarşımızda duran vəzifələri dərindən başa düşmək üçün əvvəlcə bu gün qlobal

dünyanın nə olduğunu bilməkdən başlamaq və qloballaşma özü ilə nə gətirir sualına

cavab axtarmaq lazımdır?

Müasir dünya qloballaşma dövrünü – bəşəriyyətin vahid informasiya və

kommunikasiya məkanında hərtərəfli birləşməsi, bütün planetin vahid iqtisadi bazara

çevrilməsi epoxasını yaşayır. Qlobal cəmiyyət daha açıq cəmiyyətə çevrilir: kapitalın,

maliyyənin, informasiyanın sərbəst hərəkəti müasir «sərhədsiz dünya»

konsepsiyasının əsası olmuşdur. Bəs qloballaşmaya hansı faktorlar kömək edir?

İlk növbədə bu əmtəələrin ölkələr və iqtisadi sektorlar arasında hərəkətidir.

Bilirik ki, ticarətin inkişafı iqtisadiyyatın inkişafı və artımı baxımından strateji

zərurətdir. Əgər 70-ci illərdə beynəlxalq ticarətin həcmi dünya ÜDM-un həcminin

yalnız 30% təşkil edirdisə, son 20-30 ildə bu rəqəm artıq 60%-ə çatmışdır.

Qloballaşmanın yolunda ikinci addım – kapitalın sərbəst hərəkətidir. Məsələn,

son 20 ildə inkişaf etmiş ölkələrə birbaşa xarici investisiya axını yüz dəfələrlə

artmışdır. Bu gün təkcə Çin hər il 60 milyard dollar birbaşa xarici investisiya cəlb

edir, başqa Asiya ölkələri hər il 172 milyard dollar, Latın Amerikası 72 milyard

dollar investisiya qəbul edirlər [2, 98].

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 35

Üçüncüsü, insanların maneəsiz miqrasiyasiyası. Bu gün dünyada ciddi

miqrasiya prosesləri gedir. Qərb ölkələrinə, xüsusilə, Avropa ittifaqına, ABŞ-a,

Kanadaya miqrantların axını güclənmişdir.

Qərb ölkələrində olarkən bir məhəllədə Asiyanın, Avropanın, Amerikanın bir

çox dövlətlərindən gəlmiş, bir yerdə işləyib yaşayan miqrantların şahidi olursan.

Əmək miqrantlarının cəlbediciliyi baxımdan Azərbaycan da istisna olunmur. Çünki

bu gün Azərbaycanda başqa ölkələrdən olan təxminən 5 minə yaxın immiqrant

çalışır.

Dördüncü, qloballaşmanın faktorlarından biri beynəlxalq birjalarda valyuta

əməliyyatlarının sürətlə inkişafıdır. Nəticədə xarici bazarlar haqqında məlumatların

keyfiyyəti yaxşılaşmış, yeni maliyyə alətləri meydana gəlmişdir.

Beşinci, qloballaşmanın faktorlarından və eyni zamanda nəticələrindən biri

informasiyanın, intellektual məhsulların və ideyaların sərbəst hərəkətidir.

İnternetin, elektron poçtun, maya dəyərinə görə aşağı olan beynəlxalq telefon

xidmətinin, mobil telefonların və elektron konfransların yayılması ilə dünyada

qarşılıqlı təmas bağları daha da sıxlaşmışdır. Eyni zamanda peyk televiziyası və

elektron media əsl qlobal dördölçülü fəza mühiti yaratmışdır. Hələ 20-30 il bundan

əvvəl bu cür texniki imkanları təsəvvürə gətirmək belə mümkün deyildi. Bununla

yanaşı, qloballaşma müasir dünyaya zəiflik və kövrəklik gətirmişdir. Terrorizm,

narkotik, insan alveri, informasiya müharibələri, epidemiyalar, ekoloji fəlakətlər

sərhəd bilmir və bəşəriyyət üçün qlobal təhdidlərə çevrilmişdir. Dünyanın heç bir

dövləti bu təhdidlərə qarşı müstəqil, təkbaşına mübarizə apara bilməz. Dünyada

qeyri-bərabər sosial iqtisadi inkişaf güclənmişdir. Qloballaşmanın müsbət səmərəsini

hələ ki, dünyanın daha çox inkişaf etmiş ölkələri hiss edirlər. Ümumdünya

qloballaşmanın sosial aspektləri üzrə komissiyasının rəyinə görə, 1962-ci ildə ən varlı

və ən yoxsul iyirmi ölkə arasında əhalinin adambaşına düşən ÜDM göstəriciləri

arasında fərq 53:1 təşkil etmişdir və 40 il ərzində bu fərq iki dəfədən çox artmış və

2009-cu ildə bu tənasüb 125:1 olmuşdur [9].

Qərb Universiteti


36 |say 1, 2012

Dünya bankının məlumatına görə, bu gün dünyada 800 milyon insan aclıqdan

və ərzaq qıtlığından əziyyət çəkir, 1 milyard 300 milyon insan gündə 1 dollardan az

gəlirlə yaşayır. 1,5 milyard insan üçün təmiz su əlçatmazdır. 80 faiz yoxsul ölkə

dünya nemətlərinin yalnız 20 faizinə əli çatır. Ümumi «çiçəklənmə məkanın»ın

əvəzinə bir sıra regionlarda «yoxsulluq məkanı» və sosial deqradasiya mühiti

genişlənir ki, bu da beynəlxalq təhlükəsizliyə təhdid yaradan beynəlxalq terrorizm və

mütəşəkkil cinayətkarlıq, qanunsuz narkotik, silah alveri kimi bəlalar üçün münbit

şərait yaradır. Beləliklə, beynəlxalq rəqabətin artması ilə, iqtisadiyyatı yüksək inkişaf

etmiş ölkələr daha az inkişaf etmiş rəqiblərini sıxışdırırlar.

Yuxarıda deyilənləri Nobel mükafatı laureatı Cosef Stiqlitsin sözləri ilə

yekunlaşdırmaq olar: «Qloballaşmanın tərəfdarları israr edirlər ki, qloballaşma

labüddür və onun nemətlərini reklam edirlər, əleyhdarları isə onun arzuedilməz

nəticələrini çox parlaq şəkildə bütün təfərrüatı ilə təsvir edərək bu prosesin

dayandırılmasını tələb edirlər. Ancaq belə düşünmək olar ki, qloballaşmanın

insanların, o cümlədən inkişaf etmiş ölkələrdə, həyatını yaxşılaşdırmaq üçün böyük

potensialı vardır və müəyyən aspektlərdə bu iş görülməkdədir. Məsələn, biliklərin

qloballaşması səhiyyənin təkmilləşdirilməsinə, insan ömrünün uzadılmasına gətirib

çıxarmışdır» [7, 139].

Belə bir mülahizə ilə razılaşmaq olar ki, qloballaşma ciddi, ağıllı tənzimlənmə

və idarəetmə obyekti olmalıdır. Etiraf edilməlidir ki, müəyyən neqativ tərəfləri ilə

yanaşı qloballaşma özündə böyük imkanları ehtiva edir. Lakin onlardan istifadə

etmək üçün ölkənin rəqabətqabiliyyətini artırmaq lazımdır. Bəs, qloballaşma

şəraitində rəqabətqabiliyyətlilik uğurun səbəbi ola bilərmi?

Qloballaşma – milli iqtisadiyyatın rəqabətqabiliyyətliliyi qarşısında olduqca

yüksək tələblər qoyur. Bu gün ölkənin rəqabətqabilliyyəti qlobal iqtisadiyyatda və

siyasətdə ən nüfuzlu konsepsiyalardan biridir, çünki o, təkcə sırf iqtisadi göstərişləri

əhatə etmir, həmçinin mühüm qeyri-iqtisadi hadisələrin iqtisadi nəticələrini

qiymətləndirir. Ölkənin rəqabət qabiliyyətini necə ölçmək olar? Bu ölçünün ən sadə

vasitəsi ümumi adambaşına düşən daxili məhsulun göstəricisidir. Bu göstərici nə

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 37

qədər yüksəkdirsə ölkə və onun əhalisi də bir o qədər varlı, həyat keyfiyyəti də

yüksəkdir. Sevindirici haldır ki, Azərbaycan qlobal rəqabətqabiliy-yətlilik reytinqində

Ermənistandan da, Gürcüstanda da öndədir. Ümumdünya İqtisadi Forumunun 2009-

2010 qlobal rəqabətqabiliyyətlilik hesabatına görə Azərbaycan reytinqdə 51-ci,

Gürcüstan 90, Ermənistan isə 97-cidir [8].

Bu göstərici üzrə birinci yerdə İsveçrə dayanır, maliyyə bazarlarının və

makroiqtisadi sabitliyin zəifləməsinə görə ABŞ ikinci yerə düşüb. Top beşlikdə

növbəti yerləri Sinqapur, İsveç və Danimarka tutur.

Lakin rəqabətqabiliyyəti ölkənin yüksək iqtisadi artım tempinə nail olmaq və

bunu saxlamaq qabiliyyəti ilə məhdudlaşmır. Rəqabətqabiliyyətinin başlıca

göstəricisi əhalinin yüksək və keyfiyyətli həyatıdır. Mərkəzi ofisi Lozannada yerləşən

menecment inkişaf institutu ölkələr üzrə illik rəqabətqabiliyyətinə həsr olunmuş 320-

dən artıq göstəricilər və ekspert qiymətləndirmələrini, o cümlədən, 82 iqtisadi

göstəricisini, hökumətin və idarəetmənin 77 göstəricisini, 69 biznes effektliliyi

göstəricisini, 94 infrastruktur göstəricisini təhlil etmişdir. Ölkənin rəqabətqabiliyyəti

məhz bütün yuxarıda sadalanan meyarların və faktorlarının qarşılıqlı təsiri ilə

müəyyən edilir. Bunlardan bəzilərinin xüsusi rolunu qeyd etmək yerinə düşər.

Birincisi, təhsilin səviyyəsi. Mahiyyət bundadır ki, millətlər təkcə əmtəələr və

xidmətlərlə rəqabət aparmırlar – onlar ictimai dəyərlər sistemi və təhsil sistemi ilə

rəqabət aparırlar.

İkincisi, insan kapitalının inkişafı. Müasir iqtisadiyyatda maddi əmtəələrdən

və xidmətlərdən daha çox, intellektual potensiala diqqət yetirilir. Millətin müasir və

səmərəli təhsil sistemini dəstəkləmək, təlim vasitəsilə işçi qüvvəsinin intellektual

potensialını artırmaq qabiliyyəti rəqabətə tab gətirmək üçün son dərəcə vacibdir.

Üçüncüsü, innovasiya inkişafı. Rəqabətqabiliyyətinin bir hissəsi olan «tex-

nologiyalar indeksi» innovasiya inkişafının səviyyəsindən, informasiya və kom-

munikasiya texnologiyalarının inkişafından, elmi tədqiqatlara və araşdırmalara

(R&D), bu sahədə bizneslə universitetlərin əməkdaşlığına sərf olunan investisiyaların

həcminin qiymətləndirilməsindən asılıdır. Qeyd edək ki, bu gün dünyada R&D üçün

Qərb Universiteti


38 |say 1, 2012

ayrılan vəsaitlər yüksələn templərlə artır. Məsələn, Yaponiya 3,3% (2005 il), AB-də

1,7% (2005 il) olub, ABŞ-da (2006 il) 2,6%-dır. Türkiyə isə 2007 ilində R&D üçün

ayrılan 0,7% vəsaitlə bir çox ölkələrdən geri qalır. Məqsədyönlü R&D üçün ayrılan

vəsaitlərin önəmini daha erkən qavramış ölkələr müasir dünyada texnologiya istehsal

edə bilir və bunun ixracını gerçəkləşdirir [1].

Dördüncüsü, icra keyfiyyəti. Yaponiya, Sinqapur, Almaniya, İsveçrə qlobal

iqtisadiyyatda ideya və texnologiyaların uzaqgörənliklə konkret məhsula və xidmətə

konvertasiyası – çevrilməsi sayəsində inkişaf etmiş ölkələrin nümunələridir. Nəhayət,

siyasi iradə və milli konsensus. Yüksək rəqabətqabiliyyətinə can atan hər bir ölkənin

siyasi rəhbərliyi üçün ən çətin məsələ təkcə siyasi iradəni elan etmək deyil, hər

şeydən əvvəl zəruri dəyişikliklərin həyata keçirilməsi üçün insanları və institutları

səfərbər etməkdir.

Son 10-15 il ərzində rəqabətqabiliyyəti sahəsində yeni ölçü meydana gəl-

mişdir: qlobal iqtisadiyyatın yeni keyfiyyətə – «bilik iqtisadiyyatına» keçidi

vurğulanır. Çox maraqlı rəqəmdir: müasir qərb dünyasında fəal əhalinin yalnız 15%

əmtəə istehsalına birbaşa aidiyyati var, qalan 85% yaradıcılıq, menecment və

informasiyanın ötürülməsi prosesinə cəlb olunub. (Qeyd – burada cəlb olunub

dedikdə əhalinin yüksək təhsil səviyyəsi və daim öz biliklərinin artırması qeyd olunan

sahələrdə onların daha yüksək məvaciblə işləməsini şərtləndirir).

Məlum olduğu kimi, rəqabət qabiliyyəti nəzəriyyəsi daha kompleks şəkildə

professor Maykl Porterin əsərlərində tədqiq olunmuşdur. Porterin nəzəriyyəsi milli

rəqabət qabiliyyətini formalaşdıran determinantlara əsaslanır. Porter XXI əsrdə daha

çox inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsini ümumiləşdirir. Onun fikrincə, ən mühüm

nəticələr bundan ibarətdir: Birinci, milli çiçəklənmə irsən keçmir, onu yaratmaq

lazımdır, ikinci, ölkələrin və regionların rəqabət qabiliyyəti daha çox onlardan necə

səmərəli istifadə ilə müəyyən edilir [4, 68].

Bu nədən xəbər verir? Bu ondan xəbər verir ki, ölkənin iqtisadi səviyyəsi və

onun dünyada rəqabət mövqeyi ilk növbədə onun insanlarının keyfiyyətindən – insan

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 39

kapitalından asılıdır. Bəs niyə elm və təhsil, yeni texnologiyalar rəqabətqabiliyyətinin

ən mühüm faktorlarıdır?

Biz yaxın 10 ildə ölkəmizi dünyanın daha rəqabətəqabil 30 ölkəsi sırasına

çıxarmaq kimi strateji vəzifəni qoyarkən, gərək elm və texnologiyaların və təhsilin

inkişafının qlobal meyllərini izləyək. Bu meyllər hansılardır?

Ekspertlərin rəyinə görə, 2010-cu ildə dünyada internetdən istifadə edənlərin

sayı 2 milyardı keçəcəkdir. Tədricən qabaqcıl ölkələrin prioritet hesab etdiyi dünya

səviyyəli tənqidi texnologiyalar formalaşmağa başlayır. Belə prioritetlərə, ilk

növbədə, informasiya-kommunikasiya texnologiyaları, əvvəlcədən verilmiş

xüsusiyyətləri ilə yeni texnologiyaların, biotexnologiyaların əldə edilməsi, enerji

təminatı, alternativ enerji mənbələrinin yaradılması aiddir.

Bu gün qlobal elmyüklü məhsullar bazarı olduqca yüksək templə inkişaf edir:

burada son 20 il ərzində satışın həcmi beş dəfə artaraq 1 trilyon avronu keçmişdir.

Beynəlxalq əmək bölgüsünün formalaşması ölkələrə imkan vermişdir ki, onlar

resursları daha inkişaf etmiş potensiala malik olan elm və texnologiyalar

istiqamətində cəmləşdirsinlər. Belə ki, hesablama və ofis texnikası istehsalının

həcminə görə ABŞ, Yaponiya mütləq liderdir. Aviakosmik məhsullarının böyük

ixracatçıları – ABŞ, Böyük Britaniya və Fransadır. Son illərdə proqram təminatı

istehsalı sahəsində dünya liderliyinə can atan Hindistanın nümunəsi çox təqdirə-

layiqdir. Hindistan fenomeni bu sürətlə davam etsə böyük xariqələr yaradacaq. Belə

ki, 2004-cü ildə Hindistan 17 milyard dollarlıq informasiya məhsulunu ixrac etmişdir.

Bu gün hind mütəxəssislərinə İT kompaniyalarında böyük ehtiyac var və onlar

Maykrosoftun əməkdaşlarının 34 faizini, Ay-Bi-Em-in işçilərinin 28 faizini, İntel

kampaniyasının əməkdaşlarının 17 faizini təşkil edirlər.

Qloballaşmanın mühüm elementlərindən biri dünya elmi-texnoloji məkanının

formalaşmasıdır. Beynəlxalq elmi-innovasiya infrastrukturunun tərkib hissəsi olan

standartların, sertifikasiya sisteminin, intellektual mülkiyyət hüquqlarını qorumaq

mexanizmlərinin unifikasiyası sahəsində mühüm addımlar atılmışdır.

Qərb Universiteti


40 |say 1, 2012

Qlobal çevrədə alimlərin və elmi qurumların fəaliyyəti daha çox dərəcədə

ümumdünya praktikasına söykənir, vahid beynəlxalq meyarlarla qiymətləndirilir və

beləliklə, mütəxəssislərin beynəlxalq mübadiləsi geniş miqyasda artmışdır. Gələcək

onillikdə yeni texnoloji nizamın başlıca inkişaf istiqamətləri olan bio- və

nanotexnologiyalar, süni intellekt sistemləri, qlobal informasiya şəbəkələri və yüksək

sürətli nəqliyyat sistemləri, enerji qoruyan texnologiyalar, xüsusiyyətləri əvvəlcə

verilmiş konstruksiya materiallarının istehsalı, nüvə energetikası daha da inkişaf

edəcəkdir. İstehsalın daha çox intelektuallaşması, fasiləsiz innovasiya prosesinə keçid

baş verəcəkdir. Tədricən biliklərə əsaslanan yeni cəmiyyətə keçid başa çatacaqdır.

Azərbaycanın rəqabət qabiliyyətini artırmaq strategiyası reallaşdırılarkən bütün

bunlar diqqət mərkəzində olmalıdır.

Təhsil sistemində qloballaşma həmçinin bir sıra meyllərlə səciyyəvidir. Qor-

don Draydenin və Canet Vosun «Təhsil inqilabı» (2003) əsərində təhsil sahəsində

müasir dünyanın bir çox dövlətləri üçün xas olan problemlər geniş miqyasda təsvir

edilmişdir: «Dünya elə sürətlə dəyişir ki, təhsil sistemləri isə elə süst və ətalətlidir ki,

sanki zamanın tələsinə düşərək çoxdan başa çatmış keçmiş epoxaya xidmət

göstərirlər» [5, 198].

Bunu bizim ünvanımıza da deyilmiş mülahizə kimi qəbul etmək olar.

İnformasiya cəmiyyətində biliklər əsas dəyər mənbəyinə çevrilməkdədir. Bu

baxımdan əsas gəlir mənbəyi kimi daha çox biliklər, innovasiyalar və onların praktik

tətbiqi vasitələri çıxış edirlər. Yeni iqtisadi inkişaf tipi əmək qabiliyyətli insan üçün

həyat boyu ixtisası, peşəni bir neçə dəfə dəyişmək, öz ixtisasını daim təkmilləşdirmək

imkanları yaradır.

Təhsil sistemi informasiya cəmiyyətində iqtisadi sistemlə xeyli çulğalaşır, təhsil

fəaliyyəti iqtisadi inkişafının ən mühüm komponentinə, geriliyin aradan qaldırılması

faktoruna çevrilir.

Təhsil anlayışının özü transformasiyaya uğrayır və genişlənir. Getdikcə təhsil

daha formal məktəb, hətta ali məktəb təlimi ilə daha az eyniləşdirilir. Funksional

hazırlıq konsepsiyasından şəxsiyyətin inkişafı konsepsiyasına keçid baş verir. Yeni

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 41

konsepsiya hər bir insanın imkanlarını nəzərə alan və onun özünü reallaşdırmasına və

inkişafına kömək edən fərdiləşdirilmiş xarakterli təhsilə üstünlük verir.

Fasiləsiz təhsil, yaşlıların təhsili daha mühüm əhəmiyyət kəsb etməyə başlayır.

Hələ yaxın keçmişdə yaxşı xətti, yəni yazı yazmaq qocalana qədər rahat və təmin

olunmuş həyat təminatı kimi çıxış edirdi. Son onilliklər insan fəaliyyətinin müxtəlif

sahələrində texnologiyaların və biliklərin sürətlə yenilənməsi ilə səciyyəvidir. Hətta

ali məktəb təhsilində qazanılmış biliklərin ömrü çox olmur. General Motors

korporasiyasının prezidenti bu barədə belə deyir: «Bizə dörd illik, hətta altı illik

təhsilli yox, qırx illik təhsilli mütəxəssislər lazımdır» [6, 42].

Nəhayət, təhsilin beynəlxalq inteqrasiyası baş verir. Təhsilin inkişafının mü-

hüm cəhəti onun qloballaşmasıdır. Bu cəhət müasir dünyada inteqrasiya proseslə-

rinin mövcudluğunu, dövlətlər arasında ictimai həyatın müxtəlif sahələrində intensiv

qarşılıqlı əlaqələri əks etdirir. Təhsil milli prioritet kateqoriyasından dünya

prioritetləri kateqoriyasına çevrilir. Sadaladığımız meyllər Azərbaycanda elm və

təhsil sisteminin əsas istiqamətlərini müəyyənləşdirməlidir.

Qlobal dünyada Azərbaycanın strateqiyası: innovasiyaların və təhsilin

inkişafı vasitəsilə biliklər iqtisadiyyatına doğru.

Nəyə nail olmuşuq və nəyə can atırıq?

Biz sistemli iqtisadi islahatların mürəkkəb yolunu keçərək bir çox cəhətdən

MDB ölkələrini geridə qoymuşuq. Bu gün Azərbaycanda azad bazar iqtisadiyyatının

inkişafı üçün münbit zəmin yaradılmışdır. Həyata keçirilmiş islahatların nəticələri

göz qabağındadır. Azərbaycanın iqtisadiyyatı dünyada sürətlə inkişaf edən

iqtisadiyyatlardandır. Biz başa düşürük ki, ölkəmizdə iqtisadi artım əsasən hasilat

sektoru ilə bağlıdır. Lakin ümidverici meyllər də mövcuddur, çünki digər sahələrdə,

məsələn emal sənayesi, tikinti, nəqliyyat və informasiya texnologiyaları sahəsində

yüksək artım templəri nümayiş etdirilir.

Etiraf etmək vacibdir ki, bizim iqtisadiyyatımız əsasən ekstensiv inkişaf edir.

Əgər biz indidən gələcəyə, postneft dövrünə boylanmasaq 20-25 ildən sonra

Azərbaycan dünya iqtisadiyyatının periferiyasında qala bilər. Ona görə də bu gün

Qərb Universiteti


42 |say 1, 2012

bizim qarşımızda yeni, rəqabətəqabil istehsalı inkişaf etdirmək vəzifəsi durur. Buna

isə yeni texnologiyalarsız, qlobal rəqabətli bazarlar şəraitində işə yönümlənmiş

müasir menecment modellərini tətbiq etmədən nail olmaq mümkün deyildir.

Ekspertlərin rəyinə görə, Azərbaycan hazırda iqtisadiyyatın sənaye inkişafı

fazasına daxil olmuşdur. Lakin biz növbəti mərhələ, sənaye cəmiyyəti haqqında

fikirləşməliyik – bu, innovasiyaların və texnologiyaların inkişafı dövrüdür.

Biz çalışmalıyıq ki, Azərbaycanda həyat keyfiyyətini və standartlarını 30 daha

çox rəqabətəqabil ölkənin səviyyəsinə çatdıraq. Dünya bazarında Azərbaycanı

rəqabətə tab gətirmək üstünlüyü yüksək ixtisaslı, mobil insan kapitalından və daim

innovasiyaları tətbiq etməkdən ibarət olmalıdır. Bununla da, ölkənin

rəqabətqabiliyyətini artırmağın prioritet sahələri seçilməlidir.

Bu gün dünya yüksək texnologiyalar bazarı ildə 2.5 trilyon dollar həcmində

qiymətləndirilir. Bunun 39 faizi ABŞ-ın, 30 faizi Yaponiyanın, 16 faizi Almaniyanın

payına düşür. Dünyanın yerdə qalan dövlətlərinin payına isə qalan 15 faiz düşür.

Bizim başlıca vəzifəmiz mümkün qədər tez bir vaxtda buraya daxil olub öz yerimizi

tutmaqdır.

Ölkənin coğrafi mövqeyi Azərbaycanın perspektivdə regionun servis-texnoloji

mərkəz kimi yüksək texnoloji istehsalı inkişaf etdirməyə imkan verir.

İnnovasiya iqtisadiyyatının cövhəri olan rəqabətqabiliyyətli texnologiyalar öz-

özündən yaranmır. Bu, elmi tədqiqatın mürəkkəb və məsrəfli eksperimentlərindən və

nəhayət alimlərin ideya ruhundan qaynaqlanan çox çətin başa gələn məhsuludur.

Yüksək brendli əmtəələrin istehsalı üçün, əlbəttə ki, xarici texnologiyanı əldə etmək

lazımdır. Lakin unutmamalıyıq ki, heç bir özünə hörmət edən ölkə yeni

texnologiyaları və istehsal sirlərini satmaq istəməz.

Bundan əlavə, əgər yalnız başqalarından götürəcəyimiz texnologiyalara arxayın

olsaq onda biz texnoloji geriliyimizi aradan qaldırıb, texnologiya və elmi sonradan

inkişaf etmiş ölkələrdən asılı vəziyyətə düşə bilərik. Ona görə də, öz elmimizi inkişaf

etdirmək vacibdir. Bundan ötrü biz ölkənin elmi-texniki potensialını səfərbər etməli,

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 43

elmin inkişafının prioritet istiqamətlərində toplanmış resursları bir yerə yığmalı, onun

nailiyyətlərini istehsala fəal tətbiq etmək üçün şərait yaratmalıyıq.

Yeni elmi-texniki istiqamətlər – biotexnologiyalar, nanotexnologiyalar,

informasiya-kommunikasiya texnologiyaları – bütün bu sahələrdə bizim vətən və

transmilli bizneslə tərəfdaşlıq şəraitində konkret nəticələrə nail olmaq şansımız

vardır. Yaxın gələcəkdə məhz bu istiqamətlərdə bizə minlərlə yüksək ixtisaslı

mütəxəssislər və diplomlu alimlər lazım olacaqdır.

Bəs elm və yeni texnologiyaları necə inkişaf etdirəcəyik?

Aydındır ki, elmin inkişafı iri maliyyə yatırımı tələb edir və ən yaxın illərdə biz

bu sahəyə xeyli investisiya qoymalıyıq. Dövlət səviyyəsində biz 2015-ci ilədək elmi

strateji hədəflərlə investisiya qoymağı planlaşdırmışıq.

Bu gün biz başa düşməliyik ki, elmə sərmayə qoymaqla iş bitmir, ölkənin elmi

inkişafının idarə olunması sistemində struktur dəyişiklikləri tələb olunur. Elmin idarə

edilməsində yeni mərhələyə – elmi müəssisələrin idarə olunmasından elmi

tədqiqatların idarə edilməsi mərhələsinə keçmək lazımdır.

Təhsil sahəsində prioritetlərimiz.

Yüksək texnologiyaların inkişaf etdiyi ölkələrdə elmi araşdırmalar sistemində

elmi komplekslər olan, təkcə mütəxəssislərə təlim verməklə deyil, həmçinin texniki,

təbiətşünaslıq və humanitar elmlər sahəsində fundamental və tətbiqi tədqiqatlarla

məşğul olan universitetlər böyük rol oynayır. Bunu ali məktəb elminə ayrılan yüksək

payda maliyyələşdirmə sübut edir. Məsələn, ABŞ-da və Böyük Britaniyada ali

məktəblərə elmə ayrılan sərmayənin 11-12%-ə qədəri, Fransada və Yaponiyada 15-

16%-i sərf olunur. Bütövlükdə, ABŞ-ın, Almaniyanın, Böyük Britaniyanın,

Yaponiyanın ən yaxşı universitetləri böyük elmi mərkəzlərdir. Universitet alimlərinin

əsərləri dünyada nüfuzlu elmi ədəbiyyatın üçdəikisindən çox hissəsini təşkil edir.

Zaman sürətlə irəliləyir, o, yeni qaydalar diktə edir və heç kəsi gözləmir.

Azərbaycanın qabaqcıl ölkələrdən geri qalmağa haqqı yoxdur. Azərbaycan üçün

sənaye ilə sıx bağlı olan iri təhsil, tədqiqat və elmi-istehsalat kompleksləri olan elitar

universitetlər lazımdır.

Qərb Universiteti


44 |say 1, 2012

Bunun üçün bütün ali məktəblərdə riyaziyyat istiqamətli tətbiqi kafedralarda

tədrisin səviyyəsini keyfiyyətcə dəyişmək lazımdır. Çünki, məlumatların riyazi

metodlarla təhlilini hamı – mühəndislər, iqtisadçılar, hüquqşünaslar, inşaatçılar,

dövlət xadimləri bacarmalıdır.

Dünya təcrübəsinin göstərdiyi kimi kadrların riyazi hazırlığının yüksək

səviyyəsi bütün sahələrdə irəliyə doğru keyfiyyət sıçrayışını təmin edə bilər. Təhsil

sistemində islahatın mərkəzi vəzifəsi geniş miqyasda tətbiq olunan müasir

informasiya texnologiyalarının təhsil proseslərinə tətbiq olunmasıdır.

Bu mərhələdə müəllimlərin hazırlığına və ixtisasının artırılmasının vacibliyinə

xüsusi diqqət yetirilməlidir. Bundan əlavə tədris proqramlarının beynəlxalq

standartlara və müasir dünyanın tələblərinə uyğunlaşdırılması məsələsinə yenidən

baxmaq zəruridir.

Bunun üçün biz xarici mütəxəssislərdən öyrənməli, onların təcrübəsinə

yiyələnməliyik. Rəqabət qabiliyyəti məsələsi, hər şeydən əvvəl, keyfiyyət

məsələsidir. Ölkənin ali məktəblərinin qabaqcıl dünya praktikasını nəzərə almaq şərti

ilə reytinqini tərtib etmək meyarları barədə dərindən düşünülməlidir. Reytinqin

müəyyən edilməsi çox mühüm məqamdır. Yalnız rəqabət əsasında işləyən ali məktəb

həqiqi rəqabətqabiliyyətli mütəxəssislər hazırlamağa qabildir.

Bu yanaşmada yeni tələbə, yeni gənc fəlsəfəsinə böyük ehtiyac var. Çünki

Azərbaycan gəncinin dünyanın virtual sürətin izləmək üçün o qədər də geniş zamanı

yoxdur. Bizə passiv, vaxt keçirən gənclik yox, öyrənən, düşünən gənclik lazımdır.

Hər bir müəllim nə qədər yaxşı və peşəkar olsa da, öyrəncinin, tələbənin özü

öyrənməyə səy göstərmirsə, müəllim ona heç bir şey verə bilməz. Bu o deməkdir ki,

daim yeni biliklər əldə etmək, öz üzərində işləmək lazımdır. Yalnız bu yolla uğurlu

insan olmaq mümkündür.

Müasir dünyada biliklərin və vərdişlərin «həyat tsikli» çox qısadır. Bunun

nəticəsi olaraq təhsilin aramsızlığı və müntəzəm olaraq ixtisası artırmağın əhəmiyyəti

getdikcə artır.

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 45

ABŞ-ın elmi ədəbiyyatında, məsələn, mütəxəssisin biliyinin köhnəlməsinin –

»səriştəliliyin yarımitirilməsi dövrü» deyilən xüsusi ölçü vahidi mövcuddur.

Nüvə fizikasından əxz edilmiş bu termin indiki halda ali məktəbi bitirdikdən

sonra yeni informasiyanın əldə edilməsi ilə qavranılmış biliklərin köhnəlməsi

nəticəsində mütəxəssisin səriştəliliyinin 50% aşağı düşməsini bildirir.

80-90-cı illərin ayrıcında qabaqcıl texnologiyalı müəssislərdə çalışan mü-

həndislər üçün bu dövr 5-6 ildir, tibb işçiləri və bioloqlar üçün isə 3-4 ildir. Bu gün

isə yeni biliklərə aramsız olaraq yiyələnmək mütəxəssisin öz ixtisas keyfiyyətini

saxlamaq üçün birinci dərəcəli şərtdir. İnformasiya cəmiyyətində nə kompüterlər, nə

də dəzgahlar deyil, biliklər və təfəkkürün yaradıcı potensialı, bu gün deyildiyi kimi

kreativlik həlledici əhəmiyyət kəsb edəcəkdir [3]. Con Kennedinin dediyi kimi «Bizə

heç vaxt olmamış haqqında arzu edən insanlar lazımdır».

Hər on ildən bir insan biliklərinin həcmi iki qat artır. Nəticədə biliklər daha

dəyərli olur və həmişə tələb olunan resursa çevrilir. Azərbaycanın dünyanın daha çox

rəqabət qabiliyyətli ölkələri sırasına çıxması o zaman mümkün olar ki, bu Vəzifəni

elm yüklü texnologiyaların biliklərinə, idarəetmə vərdişlərinə malik, yüksək ixtisaslı

mütəxəssislər həyata keçirsinlər. Məsələn, əgər müasir mühəndisin işinə nəzər salsaq

o saat aydın olar ki, o nəinki geniş həcmdə texniki biliklərə, həm də menecer

vərdişlərinə malik olmalıdır. Axı o, texniki ideyanın yaranmasından, onun

işləməsindən, layihələndirilməsindən, iqtisadi əsaslandırılmasından, ekoloji

nəticələrinin qiymətləndirilməsindən hazır məhsulun buraxılışınadək hansı yolu

keçəcəyi barədə təsəvvürə malik olmalıdır. Texniki sahədə yaxşı peşə hazırlığı iqtisa-

di istehsal sahəsində mötəbər biliklərə və onun idarə olunmasına söykənməlidir.

Bununla yanaşı xarici dilləri, makroiqtisadiyyatı və başqa ölkələrin hüquq sistem-

lərini bilmək tələb olunur.

Təhsilli, savadlı insanlar XXI əsrdə bəşəriyyətin əsas hərəkətverici qüvvəsidir.

İnkişaf etmək istəməyən, irəli getməyən öz yerini başqasına rəqabətə daha qabil

mütəxəssisə verməlidir. Necə deyərlər, «ya irəli getməlisən, ya da kənara

Qərb Universiteti


46 |say 1, 2012

çəkilməlisən». Müasir rəqabətli dünyanı məhz bu prinsip idarə edir. Və bu prinsip

bizim həyat mövqeyimizi daha çox müəyyən etməlidir.

Bu gün özünə inanan, arzusu olan və bunu həyata keçirmək iradəsinə malik

olan istedadlı, enerjili insanların dövrü, zamanıdır. Qüvvəni əsirgəmədən işləməli-

sən, öz üzərində çalışmalısan ki, niyyət etdiyinə nail olasan. XXI əsrin ilk illərindən

ictimai inkişafı təmin edən dəyər prioritetlərinin dəyişməsi meyli daha aydın görünür.

Bəşəriyyətin növbəti əsrə transformasiyası ilə üst-üstə düşən inkişaf təkcə insan

fəaliyyətinin və onun müvafiq təşkili vasitələrinin dəyişməsini şərtləndirmir. Təhsildə

innovasiya bütövlükdə təhsil sisteminin strukturunu, məzmununu və təşkilini

dəyişməyə imkan verən təhsilin inkişafının idarə olunmasının spesifik formasıdır.

Nəticədə idarəetmə mədəniyyətinin özü də transformasiyaya məruz qalır.

ƏDƏBİYYAT

1. Çiğdem Kavak. Bilgi ekonomisinde inovasyon kavramı ve temel göstergeleri. Akademik

bilişim konferansı / «09 Harran Üniversitesi» 11-13 şubat 2009. 2. Болотин В.М., Шейнис В.Л. Экономика развивающихся стран в цифрах.// М.: Наука,

2008, 308 c.

3. Всемирный доклад по образованию. / 1995. Париж: Юнеско, 1997. 4. Гор А. Атака на разум.// Санкт-Петербург: Амфора, 2008, 475 c.

5. Драйден Г., Вос Дж. Революция в обучении // Пер. с англ. – М.: ООО «Парвинэ»,

2003.

6. Larry Lessig. Free culture. // New York, Penguin Press, 2004. 7. Lives of the laureates. Twenty-three Nobel economists. Fifth edition./ Cambridge,

Massachusetts institute of technology. 2009.

8. http://deyerler. org/37097-qlobal-rjjqabjjtqabiliyyjjtlilik-reytinqindjj. html) 9. http://elibrary. ru/item. asp?id=9196588

УДК 338:37

Д.Валехов. Экономика знаний и инновация В статье дается краткое изложение основных положений структурного механизма

предлагаемой инновационной экономики. В последнюю четверть XX века человечество вступило в новую стадию своего развития – стадию построения

постиндустриального общества, которое является результатом происходящей в

современном мире социально-экономической революции. Известно, что в основе каждой социально-экономической революции лежат свои специфические технологии,

http://www.google.az/search?hl=ru&lr=&&sa=X&ei=UVsHTM_qAqiI0wSdr5xb&ved=0CAUQBSgA&q=%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D1%8D%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D0%BA%D0%B0+%D0%B8+%D0%B8%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F&spell=1

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 47

производственно-технологические системы и производственные отношения. Для постиндустриального общества эту роль, прежде всего, играют информационные

технологии и компьютеризированные системы, высокие производственные

технологии, являющиеся результатом новых принципов, и основанные на них инновационные технологии, инновационные системы и инновационная организация

различных сфер человеческой деятельности. Ее конечным результатом, по нашему

глубокому убеждению, должно стать создание новой формы организации экономики –

инновационной экономики. Ключевые слова: инновационная экономика, структурный механизм, технологии,

информационные технологии, инновационные технологии

J.Valehov. Economics of knowledge and innovation

The article gives short review of main postulation of suggested innovative economics. At the

last quarter of the XX c. humanity entered the last stage of its development – the period of building postindustrial society, which is the result of social-economic revolution in the mod-

ern world. It is a fact that in the basis of each social-economic revolution there are specific

technologies, industrial-engineering systems and productive relations. For postindustrial so-ciety this role play first of all, information technologies, which are the result of new princi-

ples and innovative technologies based on them, innovative systems and innovative organiza-

tion of various spheres of human activity. Its final aim, according to our point of view, must become the creation of a new from of economic organization – innovation economy.

Key words: innovation economy, structural mechanism, technology, information technology,

innovative technologies


Qərb Universiteti


48 |say 1, 2012

UОТ 338.48

H. SOLTANOVA

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA

KURORT-İSTİRAHƏT AMİLLƏRİ

Həbibə Soltanova – coğrafiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, Bakı Dövlət Universitetinin

«Xarici ölkələrin coğrafiyası və turizm» kafedrasının müdiri

Azərbaycanın iqlim şəraiti turizmin kurort-istirahət, çimərlik, dağ-xizək növlərinin inkişafı üçün yararlıdır. Bu məqalədə iqlimin (dağ, dəniz, düzənlik) rolundan söz açılır. Eyni

zamanda, respublikamızda kurortların müxtəlif növlərini inkişaf etdirmək məqsədi ilə təkliflər

irəli sürülür. Açar sözlər: komfort iqlim, kurort, dağ-xizək turizmi

Təbii amillərdən kurort-istirahət müəssisələrində istifadəyə dünyanın müxtəlif

ölkələrində hələ qədim zamanlardan başlanılmışdır. Bu kurortların bir neçə növü

vardır: balneoloji, iqlim, iqlim-balneoloji və s. Növündən asılı olmayaraq, bu

kurortlarda təbii amillərdən müalicə və sağlamlaşdırıcı vasitə kimi geniş istifadə

edilir və bunlar müxtəlif coğrafi rayonlarda yerləşdiyindən, həmin rayonlarda kurort-

müalicə, kurort-istirahət amilləri kimi tanılır. Məqalədə bu amillərdən birinin –

iqlimin əhəmiyyətindən bəhs edilir.

Məlumdur ki, dağ iqlimi (təmiz hava, intensiv günəş şüalanması, qar örtüyünün

davamiyyət müddəti) orqanizmə sağlamlaşdırıcı, möhkəmləndirici təsir göstərən, yay

və qış kurortlarının yaradılmasında əsas rol oynayan təbii amildir. Dəniz iqlimi də

(təmiz hava, duzlu dəniz suyu, intensiv günəş şüası) insan orqanizmi üçün rekreasiya

baxımından mühüm rol oynayır. Düzənlik iqlimi (rütubətin orta səviyyədə olması,

temperaturun kəskin dəyişməsi) bir sıra xroniki xəstəliklərin gedişinə müsbət təsir

göstərir.

Azərbaycanın iqlim şəraiti turizmin kurort-istirahət, çimərlik, dağ-xizək

növlərinin inkişafı üçün yararlıdır. Təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin «Azərbaycan kurortları Dövlət Proqramı» haqqında, «Azərbaycan

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 49

Respublikasında kurortların 2009-2018-ci illərdə inkişafı üzrə Dövlət Proqramının

təsdiq edilməsi» haqqında sərəncamlarında respublikamızda əhalinin istirahəti və

müalicəsinin səmərəli təşkili məqsədi ilə bir sıra mühüm məsələlər öz əksini

tapmışdır [1, 2]. Bu məsələlərin həlli təbii müalicə ehtiyatlarından, o cümlədən

iqlimdən səmərəli istifadə olunması yeni kurort-istirahət komplekslərinin yaradıl-

ması və köhnələrin müasirləşdirilməsinə səbəb ola bilər. İstirahət və rekreasiya

məqsədi ilə iqlimin qiymətləndirilməsində əsas göstərici onun komfortluğudur.

Məlumdur ki, temperatur və rütubətin təsirini səciyyələndirən kompleks

göstərici effektiv (şərti) temperatur hesab edilir. Temperatur, rütubət və küləyin sürəti

göstəriciləri effektiv-ekvivalent temperatur (EET); temperatur, rütubət, küləyin sürəti

və günəş radiasiyası radiasiya-ekvivalent temperatur adlanır. Coğrafi enlikdən asılı

olaraq komfort zonası qanunauyğun halda dəyişir. Bir qayda olaraq, bir çox insanlar

üçün bu 17-23°S arasında, fəal rekreantlar üçün isə 12-16°S EET arasında təşkil edir

[5].

Komfort vəziyyət o vaxt yaranır ki, daha xoş isti hiss olunur. Belə halda insan

nə çox isti, nə soyuq hiss etmir. Yüksək temperatur şəraitində qan damarlarının

genişlənməsi insanın ümumi əhvalını korlayır, aşağı temperaturda əksinə, qan

damarları daralır, bunun özü də əhval-ruhiyyəyə mənfi təsir göstərir. Yer kürəsində

sabit isti və soyuq qurşaqlar olsa da, kurort-rekreasiya istirahətinin təşkili orta

qurşaqda daha əlverişlidir.

İqlimşünas və kurortologiya sahəsində mütəxəssislər 9 hava tipini 5

kateqoriyaya ayırırlar: komfort, isti diskomfort, isti subkomfort, sərin subkomfort,

soyuq diskomfort. İnsan orqanizminin komfort vəziyyəti dərinin temperaturu 31-33°

olduqda yaranır və normal havaya uyğun gəlir. Daha çox isti və soyuq havada dərinin

temperaturu yüksəlir və ya azalır. İsti və soyuq hava tiplərində insan orqanizminə

havanın mənfi təsiri artır. Komfort havalarda yay istirahəti və turizmin bütün

imkanları mümkündür. Subkomfort havalarda rekreasiya və kurort-turizm fəaliyyəti

məhdudiyyətlərlə həyata keçirilə bilər. Diskomfort havalar rekreasiya fəaliyyətinin

yay formalarının keçirilməsi imkanlarını qeyri mümkün edir. Ümumi halda komfort

Qərb Universiteti


50 |say 1, 2012

və subkomfort havalar qəbul edilir. Belə havalarda yay istirahəti və mövsümi turizm

əlverişlidir.

Kurort və istirahət məqsədi ilə iqlim şəraitinin öyrənilməsində insan

orqanizminə təsir edən digər meteoroloji amillər də vardır. Sürəti 6 m/san

(hündürlüyü 2 m) olan külək, uzunmüddətli duman, 3 mm miqdarında düşən yağıntı,

intensiv şimşək çaxması və s. diskomfort şərait yaradır. Belə havalar rekreantların

səhhətinə mənfi təsir göstərir, ümumiyyətlə isə istirahəti ancaq «qapalı» məkanda

keçirməyə məcbur edir.

Respublikamızın müxtəlif rayonlarında aparılan tədqiqatlar göstərir ki,

mülayim isti və rütubətin həddi, yəni komfort zonasının sərhədi haqqında vahid fikir

yoxdur. Məsələn, şimal rayonlarının sakinləri mülayim rütubətli və küləksiz havada

14-15° temperaturda özlərini komfort şəraitdə hiss edirlər. Eyni meteo-roloji şəraitdə

orta en dairələrində yaşayanlar belə havalarda sərin, cənublular isə bir qədər soyuq

hiss edirlər.

Deməli, komfort zonası coğrafi enliklərdən, yaşayış məntəqəsinin hündürlü-

yündən, insanın həyat tərzindən, yaşından, orqanizmin isti və soyuğa davam-

lılığından və s. asılıdır. Komfort zonası müəyyən edilərkən EET-un orqanizmə təsiri

nəzərə alınmalıdır. Azərbaycan ərazisində komfort zonası nəinki fəsillər, hətta gün

ərzində saatlardan asılı olaraq dəyişir.

Dağlıq və dağətəyi rayonlarda komfort iqlim ehtiyatlarından kurort istirahət

məqsədləri üçün daha çox istifadə etmək zəruri hesab oluna bilər. Düzənlik ərazilərdə

komfort şərait aprel, may və qismən iyunda gündüzlər, iyul-sentyabr aylarında səhər,

axşam və gecələr olur. Azərbaycanın Xəzər sahilləri gözəl qumlu çimərliklərə

malikdir. Sahil şimaldan cənuba 825 km məsafədə uzanır. Bu sahilləri yay aylarında

günəş şüaları sutkada 14 saat işıqlandırır və qızdırır. Bu isə kurort turizmi üçün çox

yararlıdır. Çimərlik mövsümü bu sahillərdə 100-120 gün davam edir.Yay

mövsümlərində dəniz sahillərində suyun temperaturu 23-25°S olur.

Dağlıq ərazilərdə – alçaq dağlıq (400-1000 m), orta dağlıq (1000-2000 m),

yüksək dağlıq (2000 m-dən yuxarı) zonalarda komfort şərait olur. Yüksək dağlıq

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 51

zonada komfort şərait iyul-avqust aylarında gündüzlər müşahidə edilir. Lakin

yüksəklik qurşaqlarından asılı olaraq dağlıq, orta dağlıq və yüksək dağlıq zonalarda

kurort istirahət turizminin təşkili ürəkaçan səviyyədə deyildir. Böyük Qafqaz, Talış

zonalarında dağ iqlim kurortlarından istifadə olunsa da, Kiçik Qafqazın Şuşa-

Gədəbəy zonasında komfort iqlim amilinə əsaslanan kurortların müasir vəziyyəti

onların erməni işğalı altında olduğundan məlum deyildir.

Ümumiyyətlə, respublikamızın iqlim ehtiyatları, onların komfortluluq səviyyəsi

müəyyən dərəcədə öyrənilmişdir, lakin həm düzənlik, həm də dağlıq zonalarda

iqlimin kurort-istirahət turizmində imkanlarının daha da dərindən öyrənilməsinə

ehtiyac vardır.

Azərbaycanda dağ iqlim və dağ-xizək turizminin inkişafı üçün təbii imkanlar

mövcuddur. Çünki respublika ərazisinin 2/3 hissəsini dağlar tutur. Hesablanmışdır ki,

Azərbaycan ərazisinin 31%-i 200-1000 metr, 19,5%-i 1000-2000 metr, 6,5%-i 2000-

3000 metr yüksəkliklər arasında, 1%-i isə 3000 metrdən yüksəklikdə yerləşir [4].

Burada maraqlı cəhətlərdən biri dağlıq ərazilərdə qar örtüyünün qalınlığı və

davamlılığıdır. Çünki, qış turizmi üçün qar örtüyünün qalınlığı və davamlılığı mühüm

şərtdir. Böyük Qafqazın orta dağlıq qurşağında (1000-2000 m) qar örtüyünün

qalınlıqı 20-50 sm, yüksək dağlıq qurşaqda (2000-3000) 70 sm-dən artıq, cənub

yamacında 1,5 metrə çatır. Kiçik Qafqazda orta dağlıqda bu göstərici 20-30 sm,

yüksək dağlıqda isə 40-50 sm-ə qədərdir. Naxçıvan Muxtar Respublikası və Lənkəran

bölgəsinin dağlıq ərazilərində qar örtüyünün qalınlığı 20-30 sm-dir. 1300-1500 metr

yüksəklikdən yuxarıda yerləşən davamlı qar örtüyü zonasında maksimum qalınlıq

Böyük Qafqazın cənub yamacında 1,5 metr, Kiçik Qafqazda 70-80 sm çatır.

Qar örtüklü günlərin sayı dağətəyi zonada 20, orta dağlıq qurşaqda 80-120,

yüksək dağlıqda isə 160-250-dən artıqdır. Böyük Qafqazın 3900 m-dən hündür

dağlarında qar örtüyü daim qalır. Kiçik Qafqazın yüksək dağlıq qurşağında dağ

örtüklü günlərin sayı xeyli azdır və daimi qar örtüyü isə olmur.

Qərb Universiteti


52 |say 1, 2012

Qış turizmi üçün Böyük və Kiçik Qafqazın orta dağlıq qurşağı əlverişlidir. Bu

qurşaqda xizək yolu salmaq imkanı daha çoxdur (daimi qar örtüklü günlərin sayı 90-

120 gün davam edir).

Azərbaycanın oroqrafiyası və iqliminin bəzi elementlərinə istinad edərək, dağ-

xizək turizmi üçün perspektivli olan rayonlar haqda məlumat verməyi zəruri hesab

edirik. Bu rayonlardan biri Qusardır. Qusarın daxil olduğu subtropik və mülayim

iqlimli Şəki-Quba zonası dağlıq ərazidə yerləşir. Bu zona dəniz səviyyəsindən 800-

1000 metrədək olan dağətəyi hissəni əhatə edir. Azərbaycanın düzənlik rayonlarından

fərqli olaraq burada həm rütubət, həm də temperaturun paylanmasında fərq vardır.

Görkəmli iqlimşünas alim Ə.C.Əyyubov orta dağlıq ərazi ilə birlikdə burada iqlim

kurortların yaradılması üçün böyük perspektivlərin olduğunu qeyd etmiş və landşaft

şəraitinin əlverişli olmasına görə Balakən-Qəbələ və Quba-Qalaaltı rayonlarının ən

çox əhəmiyyət kəsb etdiyini göstərmişdir [3].

Təbii-coğrafi və rekreasiya cəhətdən çox əlverişli olan Qusar rayonunda hazırda

dağ turizm kompleksinin yaradılması işləri davam etdirilir. Bu məqsədlə kanat yolu

çəkilməsi, ekoloji mühitin qorunması və digər tədbirlər nəzərdə tutulmuşdur.

Qusarda qış mövsümü dənizsahili zonaya nisbətən soyuq keçir. Burada yanva-

rın orta temperaturu aşağıdır. Lakin şaxtalı havalar az olduğuna görə, həm də

dənizdən əsən rütubətli havanın təsiri ucbatından qar örtüyü davamsızdır. Bu, dağ-

xizək turizminin inkişafında müəyyən dərəcədə maneə sayılsa da, bunun qarşısının

alınması əvvəlcədən düşünülmüşdür. Belə ki, turizm kompleksinin yaradıldığı

ərazinin ətrafındakı göllərdən istifadə edilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Dağ turizminin inkişafı üçün perspektivli rayonlardan olan Şamaxının

rekreasiya sərvətlərindən hazırda həm yay, həm də qış mövsümündə əhalinin qısa

müddətli istirahət məqsədilə istifadə olunur. Qış mövsümündə Pirquluya istirahətə

gedənlərin sayı ildən-ilə artır. Əvvəla bu onunla izah olunur ki, Pirqulu dəniz

səviyyəsindən 800-2100 metr yüksəklikdə dağlıq sahəni əhatə edir (sahəsi 1,5 min

ha). Burada yanvar ayının orta temperaturu –0,6 dərəcədən aşağı olur. Qar örtüyünün

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 53

qalınlığı 50 sm, bəzən daha çox, davamlılığı isə 20-40 gün təşkil edir. Digər tərəfdən,

Pirquluda qış mövsümündə istirahət üçün şərait yaradılmışdır.

Qış iqlim ehtiyatlarına görə Zaqatalanın daxil olduğu Balakən-Qəbələ rayonunu

İsveçrənin məşhur Montre kurortu ilə müqayisə edirlər. Zaqatalanın iqliminin

səciyyəvi xüsusiyyəti rayonda təkcə dağ xizək turizminin deyil, həm də dağ kurort

istirahətinin təşkili üçün çox əlverişli olmasıdır. Bu rayonda yağıntıların əsasən yay

aylarında gecə düşməsi və gündüz havaların acıq olması ətraf mühitin abu-havasını

yaxşılaşdırır, rayonun kurort sərvətlərindən istifadəyə imkan yaradır.

Deyilənlər bir daha sübut edir ki, respublikamızda kurort-istirahət amili kimi

mühüm təbii imkan olan əlverişli iqlim mövcuddur. Lakin bu qiymətli təbii imkanın

olması hələ kifayət etmir. Respublikamızda kurortların müxtəlif növlərini inkişaf

etdirmək məqsədilə aşağıdakıları təklif edirik:

mövcud olan və yeni yaradılacaq kurort-istirahət mərkəzlərində turistlərə və

rekreantlara xidmətin yüksək səviyyədə təşkil edilməsi;

iqlim kurortlarının növlərinin yerli şəraitə uyğun seçilməsi və bu kurortlar üçün

yararlı olan ərazilərin düzgün müəyyənləşdirilməsi;

Dağ-xizək turizminin yaradılmasında ərazinin ekoloji vəziyyətinin nəzərə

alınması;

iqlim kurortlarının yaradılmasında kurortoloqların təklif və məsləhətlərinin nəzərə

alınması və s.

ƏDƏBİYYAT

1. «Azərbaycan kurortları» Dövlət Proqramı haqqında Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin sərəncamı. Xalq qəzeti, 28 fevral 2007-ci il.

2. «Azərbaycan Respublikasında kurortların 2009-2018-ci illərdə inkişafı üzrə dövlət

proqramı» haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin sərəncamı. / Xalq qəzeti, 6 fevral 2009.

3. Əyyubov Ə.C. Azərbaycan SSR-in kurort və istirahət yerlərinin iqlimi./ Bakı, Azərnəşr,

1987.

4. Müseyibov M.A. Azərbaycanın fiziki coğrafiyası.// Bakı: «Maarif» 1998 5. Кусков А.С. Рекреационная география.// М.: Флинта: МПСИ, 2005.

Qərb Universiteti


54 |say 1, 2012

УДК 338.48

Г.Солтанова. Курортно-отдыхные факторы в Азербайджанской Республике

Азербайджанская Республика богата курортно-отдыхными, курортно-

оздоровительными предпосылками. В статье говорится о роли климата как о

факторе курортного – отдыха. Раскрывается роль горного, равнинного и морского климата в организации отдыха и создания курортов. Даются некоторые

предложения для развития различных видов курортов и эффективного использования

комфортно-климатических условий в целях отдыха. Ключевые слова: курортно-отдыхные, курортно-оздоровительные предпосылки,

климат, горный, равнинный и морской климат, создание курортов, эффективное

использование

H.Soltanova. Resort-rest factors in the Azerbaijan Republic The Azerbaijan Republic is rich with resort-relax and resort-treatment incentives. The article

states about the role of climate as a factor of resort-rest. The role of mountain, flat and sea

climate in the organization of rest and creation of resorts is revealed. Some offers for the de-velopment of various kinds of resorts and effective use of comfortable-climatic conditions

with the aim of rest are given.

Keywords: resort-relax, resort and health conditions, climate, mountain, plain and sea cli-

mate, creation of resorts, effective use

Təqdim olunub 26.08.11

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 55

Filologiya və dilçilik

UOT 82:316.3

K. CƏFƏROVA

QADININ SOSİAL ADAPTASİYASININ

ƏDƏBİ-BƏDİİ İRSİMİZDƏ İNİKASI

Könül Cəfərova – Bakı Dövlət Universitetinin dissertantı

Tezisdə qadının cəmiyyətə adaptasiyasına təsir edən sosial-psixoloji faktorlar təhlil edilir. Qadının sosial adaptasiyası və onun ədəbi-bədii irsimizdə yer alması mövzusu təhlil

edilmişdir. İrəli sürülən məsələlər tədqiqat obyekti olmuş və sistemləşdirilmişdir.

Açar sözlər: qadının cəmiyyətə adaptasiyası, sosial-psixoloji faktorlar, ədəbi-bədii irsimiz

Qadına münasibət istər etnik psixologiyamızda, istərsə də cəmiyyət fonunda

birmənalı olmamışdır. Ayrı-ayrı dövrlərdə təhrif olunmuş münasibətlər kontekstində bu

məsələ mühafizəkarlaşdırılmış, bəzi hallarda isə nisbətən yumşaldılmışdır. Qadının başqa

adama, məsələn, qonağa münasibətə görə səciyyələndirilməsi Azərbaycan ictimai fikir

tarixinin psixoloji xarakteristikasının ilk nümunələri kimi qiymətləndirilməlidir. Bu cəhət

öz əksini ilk dəfə məhz «Dədə Qorqud» dastanında tapır [2, səh. 33]. Bununla yanaşı

«Kitabi Dədə Qorqud» dastanlarında dərin psixoloji müşahidə, empirik materialların

toplanması və adekvat surətdə ümumiləşdirilməsi, qadın tiplərinin fərdi-psixoloji

cəhətlərinin inikası kimi məsələlər geniş şəkildə öz əksini tapmışdır. Dastanlarda

oxuyuruq: «Arvadlar dörd cürdür: birisi soy soldurandur, birisi toy doldurandır, birisi

evin dayağıdır: birisi necə desək, bayağıdır [2, səh. 221].

«Kitabi Dədə Qorqud» dastanlarında, onun ayrı-ayrı boylarında qadının şərəf və

ləyaqətini yüksək qiymətləndirirlər. Dastanların təhlilindən aydın olur ki, oğuzlarda

qadınlar cəsur və igiddir. Professor Ə.S.Bayramov yazır ki, «Qadınların oğuz etnik-sosial

mühiti və psixologiyası ilə şərtlənmiş olan bu xarakter əlaməti etnik birlik daxilində

Qərb Universiteti


56 |say 1, 2012

cinslərarası münasibətlərdə, ünsiyyətdə ən mühüm rol oynayır» [1, səh. 37]. Qadınların

cəsurluğu, igidliyi ayrı-ayrı məqamlarda psixoloji baxımdan çox inandırıcı şəkildə

təqdim olunmuşdur.

Oğlunu xilas etmək, onun uğrunda candan keçmək istəyən ana surəti, əslində

Azərbaycan qadınının mərdliyini, qorxmazlığını diqqət mərkəzinə gətirir. Sonrakı

dövrlərdə də Azərbaycan qadınının belə igidliklərinə rast gəlinir. Həcərin, Nigarın və

digərlərinin fəaliyyəti, öz ərləri ilə birlikdə çiyin-çiyinə döyüşməsi onun bariz

nümunəsidir. Dastanlarda Dirsə xanın arvadının ona müraciətində oxuyuruq:

Xan atamın yanına mən gedim,

Ağır xəzinə, çoxlu qoşun alım

Ağzın dinli kafir üstünə gedim,

Yaralanıb Qarlıq atımdan enməyincə

Ətəyimlə al qanımı silməyincə

Tək ağlımın yolundan mən dönmərəm… [2, s.23].

Göründüyü kimi, cəsur olmayan, vuruşa bilməyən adam belə danışa bilməz. Başqa

bir misal. Banuçiçək Beyrək ilə yarışır, onunla at oynadır, ox atır və güləşir. Yalnız

Beyrək bu sınaqdan, yarışdan qalib çıxdıqdan sonra Banuçiçək onun məhəbbətinə cavab

verir… Oğlunun əsirlikdən qurtarmaq üçün Salur Qazan düşmənlə döyüşə gedir. Ərinin

də gəlmədiyini gördükdə Burla Xatun bir yerdə qərar tuta bilməz. Qırx incəbelli qız

oğlanla qarı ayğırını çəkib minir. «Başımın tacı Qazan gəlmədi – deyə izinə düşüb gedir.

Azərbaycan qadınına məxsus belə keyfiyyətlər təbii ki, onun sosial adaptasi-

yasının təzahür xüsusiyyətlərinin göstəricisidir. Öz ərinə, xalqına, yurduna sadiqlik, onun

uğrunda ölümə getməkdən belə qorxmayan Azərbaycan qadınının etnik-psixoloji

xüsusiyyətlərini, xarakter əlamətlərini, onların digər xalqların qadınlarından üstün

cəhətlərini diqqətə çarpdırır. Namus, şərəf oğuz qadınları üçün müqəddəs mənəvi

sərvətdir. O, heç vaxt namusunu, el qeyrətini heç nəyə dəyişməz.

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 57

Dastanlarda qadının sosial-psixoloji adaptasiyası sanki psixoloji usullarla

göstərilib. Məsələn, «Qız anadan görməyincə, öyüd almaz» kəlamı bu adaptasiyanın

bilavasitə ana vasitəsilə həyata keçməsinə hərtərəfli nümunədir. Daha dəqiq desək,

oğuzlarda qadına münasibətin xarakteri, «ana» etalonu, «igidlik» etalonu, «namus»

etalonu ilə səciyyələnmiş və bunun fonunda inkişaf edib təkmilləşmişdir. Digər maraqlı

bir cəhəti də diqqət mərkəzinə çatdırmağı məqsədəuyğun hesab edirik. Oğuz

qadınlarında sevgi, məhəbbət yüksəklik yönümü özləri arasında deyil, məhz kişilərlə

müqayisədə gerçəkləşir. Banuçiçəyin Beyrəklə döyüşü və bundan sonra ərə getməyə

razılıq verməsi, epizodu oğuz qadınlarının igidlik etalonunu çox qabarıq şəkildə büruzə

verir ki, bu da onların cəmiyyətə pozitiv sosial-psixoloji adaptasiyasını təsdiq edir.

Azərbaycan şairlərinin əsərlərində də qadına münasibətin xarakterini, onun

psixoloji adaptasiyasının mexanizmini təsbit edən faktlarda rast gəlirik. Belə ki, dahi

Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvinin əsərlərində biz bu məqamları aydın görə bilərik.

Demək olar ki, Nizamiyə qədər əksər şairlər və yazıçılar qadın fitnə fəsadından yazır,

qadına etibar etməyin yarada biləcəyi fəsadlardan danışırdılar. Lakin Nizami qadına

yüksək münasibət bəsləyərək, onların Şirin, Fitnə, Leyli siyahısında qadınlığın ən gözəl

psixoloji sifətlərini toplayaraq Şərq ədəbiyyatında ilk dəfə olaraq hərtərəfli işlənmiş

müddət qadın obrazı yaratmışdır.

Qadının həmişə cəmiyyətin tam layiqli bir üzvü kimi görməyi arzulayan şair

tarixdən aldığı bu obrazı öz humanist ideyaları baxımından işləyib, qadınlıq haqqında

yüksək fikirlərini onun vasitəsilə ifadə etmişdir. «Xosrov və Şirin» əsərində şair Şirinin

gözəlliyi ilə bərabər, onun qəhrəmanlığını da təsvir edir:

Sanki bir pəridir, pəri yox, bir Ay!

Qəhrəman bir qızdır, başqa kəlağay.

Dirilik suyudur gözü-qapqara

Gecəni qərq edir Ay tək nurlara [3, s.63].

Qərb Universiteti


58 |say 1, 2012

Qadının üstünlüyünü nəzərə çarpdıran şair başqa bir yerdə onun Xosrovla kəbinsiz

evlənməsinə icazə verməməsini yüksək qiymətləndirir:

Mən gövhərəm neçin gərək əksiləm,

Çağrılmamış gedəm, məgər mən yoləm [3, s.173].

Dahi Nizami özünün «İsgəndərnamə» əsərində də qadının sosial-psixoloji adap-

tasiyasının daha yüksəkdə durması qənaətinə gəlir. Nüşabə obrazında o, Azərbaycan

qadınının üstün psixoloji keyfiyyətlərini, hətta onun hökmdarlıq edə biləcəyini, bununla

da onlara idarəetmə işlərində yüksək mövqeyə malik olmalarını hərtərəfli şəkildə təsvir

edir. Hətta Nüşabənin böyük İsgəndəri öz məntiqi çevik təfəkkürü, qərar qəbul etmək

bacarığı ilə məğlub etdiyini əyani şəkildə diqqətimizə çatdırır. Göründüyü kimi hələ şai-

rin dövründə belə qadına münasibətin müsbət cəhətləri, onun idarəetmə işlərində iştirakı

və s. onların sosial-psixoloji adaptasiyasında ciddi maneələrin olmadığını göstərir [4,

s.178].

Azərbaycan şairlərindən İmaddədin Nəsimi də digərləri kimi özünün fəlsəfi-

psixoloji görüşlərində bir sıra məsələlərlə yanaşı, qadına və anaya münasibəti çox geniş

şəkildə əks olunmuşdur.

Nəsimi qadın-kişi məsələsinə toxunarkən onlar arasında fərq qoymamış və hər

ikisinə insan deyə yanaşmış, hər ikisini eyni dərəcədə mədh etmişdir. Nəsimi öz

müasirlərindən fərqlənərək, qadına kainatın və bütün bəşərin mənşəyi kimi baxmış və

cəmiyyəti onlarsız təsvir etməmişdir.

Nəsiminin qadına münasibətində bir incəlik, həssaslıq, qadını başa düşüb, onu dərk

etməyi bacarmaq, onu layiqincə qiymətləndirmək və s. kimi psixoloji hislər ön planda

gedir.

Nəsimi qadına sadəcə insan kimi deyil, «surəti» rəhman kimi baxmış və kişilərlə

bərabər eyni dərəcəli insan kimi mədh etmişdir. Nəsimi psixoloq şair kimi qadına,

gözəlliyə olan məhəbbəti yüksək eşq kimi qiymətləndirir. Qadına, aşiqə olan məhəbbəti,

eşqi ilahiləşdirir, onu kamillik kimi təqdim edir.

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 59

Nəsimi qadını təbiətlə müqayisə edərək, onu təbiət səviyyəsindən yuxarı qaldırır,

onu «kainatın dilbəri» hesab edir:

İki aləm cəmalına aşiqdir,

Məgər sən kainatın dilbərisən?

Qadının sosial-psixoloji adaptasiyası, ona münasibətin xarakteri, sosial-psixoloji

adaptasiyanı çətinləşdirən mühit, insanların qadına aşağı səviyyədə yanaşması və s. kimi

hallar qadın haqqında çox da geniş olmayan fikir və ideyaların meydana çıxmasına şərait

yaratmışdır.

Belə ki, sonrakı dövrlərdə Məhəmməd Füzuli, Şah İsmayıl Xətainin və digərlərinin

şeir və qəzəllərində qadına münasibətin xarakteri, qadın azadlığı məsələləri diqqəti cəlb

edir.

Məhəmməd Füzulinin «Leyli və Məcnun» əsərində psixoloji momentlər o qədər

çoxdur ki, istər-istəməz bu cəhətləri işıqlandırmamaq olmur.

Füzulidə eşqin ilahiləşdirilməsi və qadına münasibətdə aşiqin davranışında təzahür

edir. Ancaq bir məsələ maraqlıdır ki, Qərbdə məhəbbətin böyük anlamı əsrlər keçdikcə

təəssüf ki, tarixdə qalmışdır. Əqli və dini tərbiyəyə xidmət edən ilahi eşq ideyası getdikcə

qalmış, cırlaşmış və onun yerini fərdi məhəbbət tutmuşdur. Əslində bir oğlanın bir qıza

olan məhəbbəti nə qədər ülvi, təmiz və böyük olsa, bir o qədər yaxşıdır. Bu həm də

gələcək ailənin sağlam təməli deməkdir.

Əsərin təhlilindən aydın olur ki, Leyli dövrünün başqa qızları kimi hüquqsuz

qadına çevrilir. Onu sevmədiyi adama – İbn Salama ərə verirlər. Lakin Leyli zahirən

özünü itaətkar aparır. Daxilən isə o dövrünün tələblərinə boyun əymir. Leyli ata evində

ailəsinin adı və şərəfi xatirinə hər şeyə dözür, valideynlərinin sözündən çıxmır. Ər evində

isə Leyli mənliyini və sevgisini ləyaqətlə qoruyan, dövrün ədalətsiz qanunlarına mərd-

liklə sinə gərən vəfalı və sədaqətli bir qıza çevrilir.

Füzuliyə görə qadının özünü gerçəkləşdirməsinə təsir edən cəmiyyət və qadının

özüdür. Qadının cəmiyyətin naqislikləri ilə barışması, çıxış yolunun olmaması şərq

qadınında olan əsrlərdən gələn neqativ münasibətin təzahürüdür. Kişi və qadının fərqli

cəhətləri, daha doğrusu, onların bir-birindən fərqləndirilməsi nəinki keçmişdə qalmış,

bəzən indinin özündə də çox ciddi şəkildə özünü büruzə verir.

Qərb Universiteti


60 |say 1, 2012

Füzulinin psixoloji görüşlərində qadının sosial-psixoloji adaptasiyasına malik olan

amilləri təfsilatı ilə öz əksini tapmışdır. Cəmiyyətdə mövcud olan adət və ənənələr, stere-

otip və yönümlər qadının cəmiyyətdəki mövqeyinə, azadlığına vurduğu öldürücü zərbə

hərtərəfli şəkildə təhlil olunmuşdu.

ƏDƏBİYYAT

1. Ə.S.Bayramov «Kitabi Dədə Qorqud» dastanlarında etnik-psixoloji xüsusiyyətlərin inikası.//

Bakı/: 2000.

2. «Kitabi Dədə Qorqud»// Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. Bakı: 1962. 3. Nizami Gəncəvi. Xosrov və Şirin. //Bakı: 1982.

4. Nizami Gəncəvi. «İsgəndərnamə»// Bakı.

5. Məmmədov M., Cavadov F. «Qadın zəkası». //Bakı: 1975. 6. Ə.S.Bayramov «Kitabi Dədə Qorqud» dastanlarında etnik-psixoloji xüsusiyyətlərin inikası.

//Bakı: 2000.

УДК 82:316.3

К.Джафарова. Отражение социальной адаптации женщины в художественном

наследии Азербайджана В тезисе анализируются социально-психологические факторы, влияющие на адаптацию

женщины в обществе. Женщина заняла свое особое место в художественной

литературе, и это сыграло важнейшую роль в ее социальной адаптации. Kлючевые слова: адаптация женщины в обществе, социально-психологические факторы,

литературное наследие

K.Jafarova. Inika of social adaptation of a woman in the artistic heritage of Azerbaijan The article analyzes social and psychological factors that influence on the adaptation of women

in society. Woman occupied a occupied a special plase in theliterary heritage and this factor played an important role in her social adaptation.

Key words: social and psychological factors, woman adaptation, literary heritage, systematiza-

tion


Qərb Universiteti


say 1, 2012| 61

УДК 82-31

М. МАМЕДЛИ

АВТОР И ГЕРОЙ В ИСТОРИЧЕСКОМ РОМАНЕ

БОСНИЙСКОГО ПИСАТЕЛЯ

Мубариз Мамедли – доктор философии по филологическим наукам, доцент кафедры

«Английская филология» Западного Университета

В статье анализируется роман известного боснийского автора М.Селимовича. Роман под названием «Признания», потребовавший от автора нескольких лет мучительного

труда, был опубликован в начале поднятия «железного занавеса» между Западом и

странами социалистического лагеря и сразу же вызвал «кривотолки, шум и брань в западной прессе, оказавшись во многих странах «персоной нон грата». В этой статье

автор называет абсолютно абсурдными почти все обвинения, предъявленные

достойному наследнику тюркских писателей. Ключевые слова: исторические новеллы, известный боснийский писатель

М.Селимович, жанр, историзм и модернизм

«Каждый мусульманин в Европе рождается с обвинениями в будущем

терроре» [1] – под этим чеканным афоризмом Ясмин Гаты охотно подписался

бы и Мехмед Селимович, по мнению которого любой «нормальный человек

осознает Восток и ислам как вечную, непреложную часть самой истории, как

компонент самой ткани бытия, и настолько естественный, настолько

необходимый, что, убери его, вся эта ткань расползется» [2].

Едва ли нужно разъяснять, кто такой Мехмед Селимович и каково его

место в истории литературы ХХ века: достойный наследник тюркских

писателей, всю сознательную жизнь проживший в когда-то существовавшей

Югославии (ныне Босния), традиционалист, переросший рамки школ и

«измов», затрагивавший в своих книгах самые кровоточащие проблемы

человеческого бытия, короче говоря – живой классик.

Qərb Universiteti


62 |say 1, 2012

Детство и юность Селимович провел в Югославии среди боснийцев и

сербов. Именно там, в 1831 году вспыхнуло восстание боснийцев под

предводительством местного служителя мечети Абдуллы Ахмета,

всколыхнувшее всех боснийцев-мусульман, да и не только их, против

правления Габсбургов. Это было то время, когда усилилась национально-

освободительная и антифеодальная борьба во всем крае. Но, если сербы с

помощью русских в 1833 году сначала получили внутреннюю автономию, а

потом, после русско-турецкой войны 1877-1878-x годов – полную

независимость, подтвержденную решениями Берлинского конгресса 1878 года,

то боснийцев с их стремлением к независимости ожидала другая участь:

неподдержанные никем, боснийцы терпят фиаско в ходе восстания, после чего

зачинщики, кто раньше, кто позже, были схвачены и казнены. Отчаянный

порыв к свободе увенчался сотнями трупов: мстя за убитых, власть Габсбургов

перебила множество ни в чем не повинных мусульман. Одним из последних

был повешен Абдулла Ахмет.

Кровавые события далекого прошлого легли в основу романа

М.Селимовича «Признания» (1985), замысел которого возник у писателя уже в

конце сороковых годов, когда он только вступал на литературное поприще. Как

неоднократно признавался сам Мехмед Селимович (например, устами

автобиографического героя-повествователя из «Крепости»), с детских лет его

воображение опалял образ «бунтаря-мусульманина»: «… Он возник из истории

ослепляющим, поистине катастрофическим взрывом, совершил свой

эпохальный подвиг и исчез столь же таинственно, как и появился, не оставив

ничего о себе, о своей личности, ни единого изображения – ничего, кроме

имени» [3].

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 63

Роман, потребовавший от автора нескольких лет мучительного труда, был

опубликован в начале поднятия «железного занавеса» между Западом и

странами социалистического лагеря и сразу же вызвал «кривотолки, шум и

брань в западной прессе, оказавшись во многих странах «персоной нон грата».

В то время как остальные произведения Мехмеда Селимовича – пусть и со

скрипом, пусть и в кастрированном виде, как это случилось с повестью

«Дервиш и смерть» (1966), – дошли до читателя еще на взлете

социалистической эры, роман «Признания» немного задержался в пути: его

электронный вариант появился лишь в начале 2000-х.

О причинах подобной задержки можно только гадать. Вероятно,

литературным чиновникам всех мастей не пришлись по душе «раздумья по

поводу истории» и безжалостные выводы Селимовича относительно

вооруженного восстания как средства достижения благой цели. Да и

возглавивший заранее обреченное восстание Абдулла Ахмет, религиозный

проповедник, который, «выражая собственные мысли исключительно языком

пророков» [4] (перевод мой – М.М.), в интерпретации Селимовича никак не

похож на твердокаменного революционера с холодной головой и горячим

сердцем. Им движут не национализм или классовая ненависть, отчаянная нужда

(как никак у него самого были сносные бытовые условия), а религиозные

чувства и уязвленное честолюбие. К тому же герой Селимовича, сеявший в

души своих сподвижников «семена тюрко-мусульманской воинственности»,

показан совершенно «никудышным руководителем» – он органически не

способен убивать. Сцены насилия (воссозданные автором с жутким

правдоподобием) вызывают у него приступы тошноты. Вдохновлявшая его на

бунт вера в сопричастность божественному замыслу сменяется тягостным

Qərb Universiteti


64 |say 1, 2012

осознанием собственной вины и чувством «удаленности от Всевышнего,

разобщенности с Ним».

Короче говоря, вместо традиционного бунтаря, вместо идеального борца

за светлое боснийское будущее у Селимовича получился сложный образ. В

характере героя переплелись жестокость и душевное благородство, живой ум и

слепой догматизм, обостренное чувство собственного достоинства и

мучительное ощущение своей «неполноценности» среди власти имущих, сила

духа и фатальная нерешительность. Образ настолько не соответствовал

пропагандистским клише, что писателю этого долго не могли простить.

Недаром же некоторые критики пеняли на «художественно не слишком

убедительный «гамлетизм» центрального персонажа, под конец словно бы

раздавленного яростью беспощадного бунта, который он сам же и

проповедовал, и утверждали, что в целом роман не стал творческой удачей

Селимовича, будто автор исказил в нем «образ народного героя» [5].

С еще более резкой и безапелляционной критикой романа боснийского

автора выступили российские литературоведы, считавшие национализмом все,

что противоречило идее единой Югославии. Его обвиняли в игнорировании

исторических фактов, относящихся к жизни народов Югославии, невнимании к

«достижениям социалистического образа жизни», искажении истории и фактов,

«историческом вакууме», в котором якобы действует герой исторического

романа и т.д. [6].

Почти все обвинения, предъявленные писателю, абсолютно абсурдны.

Роман больше говорит о психологии автора, чем «о сердце, душе и сознании

боснийского бунтаря». Действительно, несмотря на то, что проникновение в

сознание представителя национального и религиозного меньшинства и попытка

взглянуть на мир его глазами и сделали «Признания» уникальным явлением в

истории боснийской литературы, образ мятежного проповедника был интересен

Селимовичу постольку, поскольку позволял «пройти сквозь время и

пространство, чтобы до некоторой степени раскрыть самого себя» [2] и

осмыслить общезначимые свойства человеческого «я». А благодаря этому образ

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 65

главного героя, да и произведение в целом, способны вызвать живой отклик и

трепет узнавания у всех читателей (независимо от того, озабочены ли они

расовыми или религиозными конфликтами на планете).

Поверх сюжетно-событийной канвы исторического романа Селимовичу

удалось создать величественное произведение о несчастной, заблудшей

человеческой душе, восставшей против «беспросветной реальности несвободы»

и потерпевшей жестокое нравственное поражение, ибо нельзя отстоять

собственную человечность за счет ее отрицания в других. Среди реалистически

выписанных реалий из жизни боснийского народа разыгрывается

метафизическая трагедия, главными движущими силами которой становятся не

расовые и социальные антагонизмы, а нравственные и философские антиномии,

обрекающие любого мыслящего человека на мучительный выбор между

многими жизненными правдами и поиск конечных, абсолютных истин.

ЛИТЕРАТУРА:

1. Ясмин Гата. Ночь каллиграфов// Пер. с фр.–М.: Фрее Фли, 2005, ъ.11.

2. Селимович М.М. Крепость// Пер. с сербо-хорватского-СПБ: Лимбус Пресс, 2005, с.3, 5.

3. Там же, с.4.

4. Mehmet Selimovich. Recognitions.// – Boston: Beacon Press, 1985, p.22 5. D.A.Stauffer. Myth and reality.// – West Univ.: Press of Mississippi, 1995, p.106.

6. Аптекер Г. Литературная мозаика// Завтра, 2005, 27 ноября.

UOT 82-31

M.Məmmədli. Bosniyalı yazıçının tarixi romanında müəllif və qəhrəman

Müəllifin «Etiraflar» («Признания») əsəri bir neçə illik ağır zəhmətin nəticəsidir. Bu əsər qərblə keçmiş sosialist ölkələri arasında “dəmir pərdə”nin qalxdığı ilk illərdə işıq üzü

görmüş və çap olunan andan qərb mətbuatında böyük etiraza səbəb olmuşdu. Bir çox

ölkələrdə “persona non qrata”ya çevrilmişdi. Məqalədə müəllif türk yazıçılarının layiqli davamçısının ünvanına deyilən bütün iradları tam əsassız adlandırır.

Açar sözlər: tarixi romanlar, bosniyalı yazıçı M.Selimoviç, janr, tarixi yaddaş, müasirlik

М.Mamedli. The author and the hero in the historical novel of the bosnian writer

Qərb Universiteti


66 |say 1, 2012

The article is devoted to the famous bosnian writer M.Selimovich’s novel «Declarations». The author investigates specific features of the genre of historical novel in the article. Con-

ceptual problems such as historism and modernism are also illuminated in the article. The

author has paid a special attention to the usage of the documentary materials in the novel of the writer.

Key words: historical novels, the famous bosnian writer M.Selimovich, genre, historism and

modernism

Поступило 04. 10.11

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 67

Sənətşünaslıq

УДК 75

А.Ф.ДАВУДОВ

ЖАНР РЕТРО В СОВРЕМЕННОЙ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ

ПОРТРЕТНОЙ ЖИВОПИСИ

Али Фахраддин оглу Давудов – диссертант, Государственная Академия Художеств

Азербайджана

В современной азербайджанской портретной живописи типологически характерным

стал тип реконструктивного портрета. Надо отметить, что в других национальных

школах такой вид творчества – научно-художественная реконструкция – встречается гораздо реже. И если поначалу (в 1940-50-е годы) создание подобных

портретов решало не только творческие, но и сугубо научные и просветительские

задачи (восстановление облика корифеев азербайджанской культуры), то уже в 1960-е годы акцент все больше смещается в сторону анализа личностных качеств

Ключевые слова: ретро-портреты, деятели культуры, военачальники, история

народа, идеология, национальная художественная культура, колорит

Типологически характерным для азербайджанской школы стал тип

реконструктивного портрета. Надо отметить, что в других национальных

школах такой вид творчества – научно-художественная реконструкция –

встречается гораздо реже. И если поначалу (в 40-50-е годы прошлого века)

создание подобных портретов решало не только творческие, но и сугубо

научные и просветительские задачи (восстановление облика корифеев

азербайджанской культуры), то уже в 1960-е годы акцент все больше смещается

в сторону анализа личностных качеств, позиции – человеческой и гражданской,

которую занимал тот или иной мастер. Для художников их конкретный облик,

реальные черты, даже их реальный вклад в той или иной области, фактически

теряет значение. Известные имена – гордость азербайджанской культуры и

азербайджанского народа – это символы славного исторического

национального прошлого, свидетельство богатых национальных традиций,

Qərb Universiteti


68 |say 1, 2012

глубоких исторических корней.

Еще много можно привести примеров в азербайджанской современной

живописи, когда портреты пронизаны активным духовным началом. Все чаще

человек и окружающая среда показываются слитыми в едином внутреннем

взаимодействии. В работах этого рода как бы присутствует общая духовная

субстанция, которая проявляется, материализуется в органичной слитности

художественной ткани целого и деталей. В некоторых полотнах среда (которую

уже трудно назвать фоном) почти равнозначна, равновелика образу самой

модели.

Этапной для него – Азерелли. (в известном смысле – для

азербайджанского искусства в целом) является портрет Деде Горгуда,

представленный в свое время художником на конкурс по созданию (вернее –

воссозданию) образа этого легендарного автора азербайджанского эпоса.

Деде Горгуд, восседающий на вершине скалы, располагается точно в

центре квадратного холста. Удивительно красивым выбран типаж:

импозантный, полный достоинства, тщательно выписанный, этот образ не

оставляет сомнений в своей достоверности. Характерно, что старец не сидит, а

восседает на камнях, как бы продолжая собой и завершая вершину скалы.

Художник тщательно изучал над историческими материалами, прежде чем

писать этот портрет. В результате, весь облик Деде Горгуда – одеяние, борода и

волосы, повязка на голове, музыкальный инструмент – все выписано настолько

убедительно, что кажется: перед нами подлинный персонаж, а не

умозрительная реконструкция художника. Обращает на себя внимание

интенсивная цветовая гамма, а также величественный «исторический» пейзаж,

простирающийся за спиной великого старца.

Нет слов: портрет Деде Горгуда несет в себе большую меру условности.

Однако, в своем жанре это безусловно – одна из блестящих творческих удач

художника, которая займет достойное место в истории азербайджанской

живописи, наряду с классическими портретами Низами, Физули, Вагифа.

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 69

Несмотря на свою очевидную историческую актуальность, жанр портрета-

реконструкции занимает существенное место и в творчестве художников

авангардистского направления, чья манера принципиально расходится с

реалистическим методом отражения действительности. Здесь следует назвать

портрет Шаха Исмаила Т.Агабабаева, портреты Натаван работы К.Ахмедова,

Мехсети – Э.Курбанова, многочисленные вариации образа Хейран-ханум у

Г.Юнусова.

В таком же экспериментаторском духе Фарманом Гуламовым выполнен

портрет «Мехсети» – азербайджанской поэтессы второй половины XIX века.

Художник изобразил музицирующей на арфе в «райском саду», полном

благоухания цветов и пения птиц. Помимо формальных поисков в области

цвета и абстрагирования форм, художник активно внедряет в картину элементы

коллажа, которые совершенно органично вписались в живописную фактуру

холста.

В творчестве художника Г.Юнусова есть много так называемых

«исторических», ретроспективных портретов – реконструкций образов

известных политических деятелей («Джахан шах» (1996) и «Мумтаз Махал»

(1996), ученых («Портрет Туси» (1992) и «Жена Насреддина Туси» (1992),

художников («Памяти художника Ашрафа Мурад оглы» (1987), «Семья

Бакиханова» (1988), поэтов.

Особо хочется отметить ряд портретов, связанных с образом Хейран-

ханум – азербайджанской поэтессы конца XIX века. «Хейран-ханум» (1989),

«Хейран-ханум с ангелом» (1996), «Хейранханум» (1993) – во всех этих

холстах предстает трогательный женский образ – хрупкий, нежный,

проницательный, беззащитный. Как пишет Д.Вагабова, «подлинной

жемчужиной смотрится фигура Хейран-ханум – поэтессы XIX века,

окруженной некой живописной «взвесью». Есть что-то трогательное в этом

несколько инфантильном облике сидящей на коленях женщины-девочки с

глазами, излучающими свет и нежность». [1]

Qərb Universiteti


70 |say 1, 2012

Одним из сильнейших современных азербайджанских художников,

который во многом определил сегодняшнее «лицо» национальной школы

живописи, является Кямал Ахмедов, умерший в 1994 году.

«Натаван» – образ известной азербайджанской поэтессы второй половины

XIX века, известной, помимо своего поэтического дара, глубочайшей

образованностью, а также виртуозным мастерством вышивания бисером, менее

всего может быть отнесена к жанру портрета. И не только благодаря условной

плоскостно-линеарной манере и контрастно-декоративному сочетанию белого,

черного и красного цветов.

Лампа («лампада»), перо, лист белой бумаги – неизменные «орудия»

поэтического ремесла. Нередко они сами бывают вплетены в образную ткань,

становясь атрибутами поэзии. Многозначна и фигура поэтессы – как будто

«зависшей» в полете, с откинутой, подобно крылу, накидкой за спиной.

Ассоциации с «творческим взлетом» здесь очевидны. Как и очевидна связь с

образом музы – верной спутницы Художника в минуты вдохновения. Наконец,

тема Востока: она также звучит здесь, ибо образ Натаван, как он представлен

здесь художником, легко может быть описан традиционными эпитетами из

восточной любовной лирики.

Тема творчества является центральной и в портрете Омара Хайяма –

великого персидского поэта. Несомненно, условная манера, в которой

выполнен этот портрет, не позволяет нам причислять его к группе

исторических «реконструкций» – речь здесь, скорее, идет о восточном поэте

как таковом и характерных атрибутах, с наибольшей степенью вероятности

окружавших его и неизменно присутствовавших в его поэзии: кувшин с вином,

чаша, гранатовое дерево и плоды граната, наконец, балабан как «знаковый» для

культуры Ближнего и Среднего Востока музыкальный инструмент.

Заслуживает пристального внимания большая картина К.Ахмедова

«Мирза Шафи Вазех, Мирза Алекпер Сабир в гостях у Пиросмани» (1987),

которая фактически представляет собой групповой портрет трех больших

художников – сынов азербайджанского и грузинского народов. Почти

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 71

квадратный холст плотно заполнен фигурами – людей и любимых персонажей

грузинского мастера кисти. Композиция скомпонована по кругу, вдоль

которого последовательно расположены фигуры сидящего Сабира, затем –

Мирза Шафи Вазеха, держащего в руках листок, надо полагать, со своими

стихами, затем следует проем, в котором – палитра на стене и окно с

полумесяцем, далее – образ жирафа – хорошо известный персонаж в картинах

Пиросмани, и фигура самого Пиросмани. Завершает композиционную цепь

собака, лежащая у подножия картины, и стол, заставленный банками с кистями

и красками.

Надо сказать, что при всей цельности композиции и взаимосвязанности ее

частей, когда каждая последующая часть логически вытекает из предыдущей,

здесь возможно фрагментирование картины, то есть вычленение отдельных

«узлов», так что каждый «эпизод» может стать совершенно самостоятельным

холстом. Это и портреты Мирза Шафи, Сабира и Пиросмани, взятые по

отдельности, и «интерьерная» композиция с палитрой и оконным проемом,

наконец, это натюрморт из банок с красками и кистями. Удивительно, как и в

цвете, и в рисунке художник выдержал здесь стиль самого Пиросмани –

гениального самоучки-примитивиста, и при этом дал совершенно точные, легко

читаемые и узнаваемые портретные характеристики.

Учитывая приведенный выше анализ, можно утверждать, что картина

К.Ахмедова «Мирза Шафи Вазех, Мирза Алекпер Сабир в гостях у Пиросмани»

безусловно принадлежит к числу наиболее ярких примеров группового

портрета в современной азербайджанской живописи

Художник Эльчин Асланов по своему значению для избранной темы

является для нашего исследования важным, как человек, для которого

увлечение историческим наследием носит не эпизодический характер, а

является делом всей жизни. Рассматривая его живописные работы, мы

обращаемся к его заказным полотнам для музея литературы им Низами. Его

интерес к национальному культурному и духовному наследию возник еще в

Qərb Universiteti


72 |say 1, 2012

годы учебы в Ленинградском институте живописи, ваяния и зодчества им.

И.Е.Репина.

Творчество Эльчина Асланова, прежде всего, привлекает внимание его

обращением к исторической теме: прекрасный знаток древней и средневековой

истории Азербайджана, его быта, нравов, одеяний, искусства и философии,

художник очень тонко и деликатно использует весь этот арсенал

изобразительных средств, не перенасыщает свои полотна дополнительными

фигурами и предметами, избегает напыщенности и помпезности, свойственных

историческим полотнам 60-х – 70-х гг., оставляя в произведении все только

самое необходимое, важное для художественного образа.

Большинство полотен Эльчина Асланова посвящено поэтам, философам,

музыкантам древности, героям народного эпоса, старинным играм и

спортивным состязаниям. Его глубокое знание истории позволяет ему умело и

осторожно использовать атрибуты, а это, в свою очередь, позволяет ему

избегнуть иллюстративности, бутафорской театральности, ложной патетики

жестов и взглядов. О подлинном историзме его произведений говорит, также и

тот факт, что художник сознательно избегает каких-либо конкретных эпизодов

политической и военной истории: битв, сражений, многофигурных помпезных

дворцовых сцен. Историю народа Эльчин Асланов понимает как историю его

духовной жизни, его культуры. И, в этом смысле, его полотна несут больший

историзм, нежели многочисленные исторические картины тех же лет, повествуя

о живой, выстраданной истории. Они отражают не хрестоматийные взгляды на

нашу историю, а его глубоко личностное понимание духовной жизни народа.

Среди лучших его работ украшающих Музей литературы, можно назвать

триптих “Варсаг. Озан. Ашуг” и полотно “Первая встреча Ибн Сины с

Бахманъяром”, “Мехсети Гянджеви и Амир Ахмед за игрой в шахматы”,

“Хагани в Абхазии”, “Низами Гянджеви среди поэтических звезд Востока”, а

также портреты выдающихся художников-миниатюристов Султана Мухаммеда

и Кемаледдина Бехзада.

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 73

Замечательны также и картины-портреты с героями эпоса “Деде Горгуд”.

В портрете выдающегося тебризского художника-миниатюриста, главы

шахских художественных мастерских при шахе Исмаиле Хатаи и его сыне

Тахмасибе I, устада Султана Мухаммеда, мы видим весь арсенал

художественных приемов Э.Асланова. Создавая произведения, полностью

отвечающие нормам европейской живописи маслом, проявляя полное

мастерство во владении композицией, рисунком и колоритом, Эльчин Асланов,

в то же время, создает произведение, несущее в себе лучшие традиции Востока.

И это выражается не в сюжете, не в его позе и жестах, также, тонко ухваченных

художником, не эти детали, как и не портрет-миниатюра в его руках, и не

атрибуты художника, как кисти, чашечки с красками, не типичный фон с

проглядывающим через решетку цветущим садом делают этот портрет ярким

образцом развития классических традиций. Высокая художественная культура

Э.Асланова и его талант позволяют создать произведение, где все эти элементы,

самое главное, сам дух, восприятие мира дает новую жизнь традициям уже на

современном языке и с учетом нескольких веков трансформации сознания

азербайджанского художника.

“… Сама активность и демонстративность обращения с художественным

наследием, стремление делает это наследие предметом и орудием своего

собственного творческого мышления… не имеют ничего общего с привычными

представлениями о традициях. Следует, может быть, говорить «о самопознании

истории искусства через искусство же”. Это определение И.Н.Карасика [2] как

нельзя более созвучно характеру творчества Эльчина Асланова, его поискам и

находкам.

Одной из удачных работ художника является уже упомянутый нами

триптих “Варсаг. Озан. Ашуг”. Общим для всех трех частей его является

вытянутость по вертикали, своеобразное арочное обрамление героя

произведения, как, например, резной портал в боковых частях и полукруг в

центральной части триптиха. Варсаг в левой части и ашыг в правой –

наклонами головы и движениями тел направлены к центральной фигуре озана,

сидящего на фоне скалистого холма. Строгую продуманность и

Qərb Universiteti


74 |say 1, 2012

уравновешенность частей оживляют отдельные детали, как цветущая вишня на

фоне кипариса, рядом с варсагом, или же присевший на изогнутый ствол

цветущего дерева ашыг, также вписанный в арку свода конь озана, силуэтом

выделяющийся на светлом фоне.

Известные имена – гордость азербайджанской культуры и азербайджан-

ского народа – это символы славного исторического национального прошлого,

свидетельство богатых национальных традиций, глубоких исторических

корней.

ЛИТЕРАТУРА

1. Д.Вагабова. Другое искусство. Баку: 1993, с.59.

2. Карасик И.Н. – К проблеме историзма художественного сознания 1970-х гг. – Советское искусствоведение’ 81. – М.: 1982, вып. 2, стр. 22-29.

UOT 75

Ə.F.Davudov. Müasir Azərbaycan boyakarlığında retro portret janrı Tarixi şəxsiyyətlərimizin portretlərini yaratmaq, mədəniyyətimizin dahi nümayəndələrini,

sərkərdələrini və başqa parlaq simalarını tariximizdə yaşatmaq deməkdir. Müasir Azərbaycan boyakarlığında rekonstruktiv portret janrı tipoloji xarakter daşıyır. Bu janra

digər ölkələrin rəssamlığında nisbətən az rast gəlinir. Ötən əsrin əvvəllərində portret

rekonstruksiyası yaradıcılıq işi olmaqla bərabər həm də, elmi-maarifləndirici funksiya daşıyırdı. Ancaq 60-cı illərdən sonra portret sahibinin şəxsi keyfiyyətlərini əks etdirməyə

daha çox üstünlük verilməyə başladı. Azərbaycan rəngkarlığının geniş axtarışları retro

portret janrının aktuallığını təsdiqləyir.

Açar sözlər: retro portretlər, mədəniyyətimizin dahi nümayəndələri, ideologiya, milli mədəniyyət, rəng.

A.F.Davudov. The retro portrait in modern Azerbaycan painting

The retro portrait creates images of outstanding workers of culture, military men and others

personalities known to the history of people. The fact that art distinguished definite personal-ities was caused by the concrete political and social sircumstancies. At present the portrait

genre is also actual.

Key words: The retro portrait, workers of culture, military men, the history of people, the

ideology, national culture, color.

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 75


Qərb Universiteti


76 |say 1, 2012

УДК 75

С. КАСИМОВ

ЛИРИЧЕСКИЙ ЖАНР В ТВОРЧЕСТВЕ АЗЕРБАЙДЖАНСКИХ

ХУДОЖНИКОВ

Сабир Касимов – преподаватель Государственной Академии Художеств Азербайджана

Богатые традиции живописи современной Азербайджанской книжной графики дает

богатый материал для изучения восприятия общей лирики и лирического восприятия мира. В статье рассматриваются примеры иллюстрации классической

Азербайджанской поэзии и востока.

Ключевые слова: искусство, традиция, лирическая живопись, композиция, палитра,

холст, декоративность, мир Низами Гянджеви

Богатейшее наследие современной азербайджанской живописи книжной

графики представляет неограниченный материал для исследователя проблемы

лирики и лирического восприятия мира. В нашем поле зрения в настоящей

статье оказываются те образцы, которые, связаны с иллюстрированием

азербайджанской и в более широком смысле восточной классической поэзии.

Причем, поскольку и в этой сфере достаточно широк спектр различных стилей

и манер, то мы избираем лишь те образцы, в которых так или иначе художник

опирается на традиции классической и современной азербайджанской

живописи, художественного оформления и иллюстрирования.

Одним из первых в этой области был Г.Халыков. Будучи сыном своего

народа, истинно национальным художником, прекрасно влаея выразительными

средствами западно-европейского искусства, он не оторвался от богатейших

художественных корней азербайджанского искусства и непрестанно обращался

к классике не только как к сюжету для иллюстрирования или как к источнику

тем, но и к самим художественным традициям азербайджанского искусства, и, в

частности, к лирической тематике.

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 77

Прекрасным мастером лирических сцен выступает Г.Халыков в

миниатюрах-иллюстрациях к юбилейному изданию “Хамсе” Низами 1947 г.

(сами иллюстрации создавались в начале 1940-х гг.) Г.Халыков блестяще

решает задачу иллюстрирования “Хосров и Ширин” в технике как

монохромной, так и цветной акварели. Поэтическую историю отношений

Хосрова, Ширин и Фархада дает он в серии иллюстраций, охватывающих

основные эпизоды поэмы. Композиция “Шапур показывает Ширин портрет

Хосрова” хотя и выполнена в европейской технике акварельной живописи,

пленяет своим лирическим звучанием, своими перламутровыми, жемчужно-

серыми, нежно-сиреневыми цветами, напоминая палитру тебризских

живописцев. В сцене “Хосров и купающаяся Ширин” яркость знойного дня и

восторг героя сцены переданы в звучном колорите с яркими синими и

розовыми одеждами Хосрова, его рыжим конем и вороным Шабдизом.

Любимым жеребцом Ширин, зеленью пейзажа и голубизной ручья. Из цветных

иллюстраций, также, выделяется “Ширин посещает Фархада в горах”,

исполненная в нежной пастельной гамме цветов. Прекрасным мастером

психологических и драматических сюжетов выступает Г.Халыков в таких

монохромных иллюстрациях поэмы, как “Ширин на охоте”, “Фархад рубит гору

Бисутун”, “Фархаду приносят ложное известие о смерти Ширин” и др.

Другим значительным художником тех же лет был Эмир Гаджиев,

который так же глубоко понимал и любил искусство миниатюры и силою

своего таланта сумел поднять его на новые высоты и донести до своего

современника. С конца 1920-х годов он активно работает в книжной графике, а

с 30-х годов – главным художником “Азернешра”. Помимо современных

произведений, он с любовью иллюстрирует и классику, в том числе, Физули,

Низами, Видади и др.

Созданная им своеобразная ярусная композиционная сцена с двумя-тремя

узкими ярусами, иногда цельными, иногда же разбитыми на несколько

самостоятельных секций, а также, главная сцена, размещенная то в центре, то

сбоку (в боковой части) композиции – это традиция, к которой в дальнейшем

Qərb Universiteti


78 |say 1, 2012

часто обращались и Кязым Кязым-заде, и М.Абдуллаев, Марал Рахман-заде и

многие другие ведущие графики при иллюстрировании восточной классики,

обязана своим возникновением именно Эмиру Гаджиеву, тонкому знатоку и

талантливому мастеру миниатюры.

Это качество свойственно и его иллюстрациям к лирике Физули,

выставленным в экспозиции Музея литературы им. Низами. В этих ярусных

композициях рассеянный, почти монохромный тонированный фон оттеняет

изящный и тонкий линейный рисунок. В одном из них, на розовато-охристом

фоне размещены и сцена в пустыне, и путники, совершающие паломничество в

святые места, и горизонтальный ярус с шествием всадников.

Более звучными в колорите являются экспонирующиеся в том же музее

иллюстрации к лирике Видади. В них присутствует все та же тщательность и

ювелирная изысканность рисунка, тонкий колорит и совершенство

композиционного замысла. В одной из иллюстраций молодой ашик поет перед

народом, а вверху над ним витает образ его возлюбленной. Дерево, на фоне

которого сидит ашик, розовое и цветущее, навеяно, как и многое другое,

образцами природы из произведений классики. Колорит рисунков выдержан в

перламутровых, жемчужных тонах.

В другом рисунке изображен старый поэт, созерцающий луну. Его тяжкие

думы отражает темный колорит произведения с иссиня-черным небом, темной

гаммой цветов и сдержанными темно-фисташковыми цветами его одежд.

Стремление к решению произведения в стиле лирических миниатюр не

оставляет художника даже при создании станковых рисунков на отвлеченные

сюжеты. Так, в его рисунке “Девушка с сазом” тех же лет удивительно

поэтичен образ героини, мечтающей о возлюбленном, ашике, образ которого

витает в ее мыслях. Одинокая фигура девушки, облокотившейся на саз, дерево

позади и цветущий куст у ее ног, зеленый луг вокруг нее, а главное – образ ее

возлюбленного, витающий высоко в горах позади, сам воздух, который написан

тонкими, нервными линиями и словно пульсирует, все это наполняет

произведение возвышенными чувствами, придает ему эмоциональный заряд.

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 79

Даже в станковом листе “Сборщицы чая” теме женщины-труженицы

придается совершенно иное, лирическое звучание. Необычайно тщательная,

ювелирно выписанная природа с чайными плантациями, где любовно, как в

миниатюрной живописи, выписан каждый листочек, каждая травинка, и где по

безмятежному небу плывут декоративные облачка, словно в сказке или

восточной легенде плавно и красиво согнулись нежные девы, больше

напоминающие героинь средневековых миниатюр. Центральная фигура

девушки с корзиной чая на плече, во всю высоту композиции, изыскано

удлиненная, словно парящая над землей, с кокетливым взглядом огромных глаз

не имеет ничего общего с привычными для того времени комсомольскими

ударницами и, как и все остальное в произведении, ассоциируется с

национальной живописной традицией.

Первым в послевоенный период является опыт таких корифеев нашего

изобразительного искусства, как М.Абдуллаев, М.Рахман-заде, О. и Т.Садых-

заде, Э.Шахтахтинская. разумеется, основы этой традиции были заложены в

творчестве их старших современников Г.Халыкова, Э.Гаджиева, К.Кязым-заде.

Самое главное, что объединяет всех вышеуказанных художников, является

наиболее характерной их чертой, это – их четкая принадлежность жанру

книжной графики, конкретная предназначенность иллюстрации к тексту. И

другое, неразрывно связанное с предыдущим качество – это само собой

разумеющийся выбор объекта иллюстрирования: классической восточной

поэзии. Два этих признака и явились неизменными атрибутами,

сопровождающими развитие книжной графики в 1950-60-е годы.

Важнейшую для азербайджанского искусства задачу сохранения и

развития национальных традиций, и, в частности, книжной миниатюры,

успешно решала целая плеяда талантливых графиков и в первую очередь такие,

как Эмир Гаджиев и Г.Халыков. В одном ряду с ними стоит один из наиболее

значительных художников тех лет К.Кязым-заде, который на протяжении

многих лет создавал иллюстрации к восточной классике. Его плодовитость,

высокий профессионализм, а также, долголетие в искусстве позволяют

Qərb Universiteti


80 |say 1, 2012

проследить на примере его творческой биографии различные тенденции в

искусстве той эпохи, отразившейся в его произведениях.

В его долгой творческой биографии 1950-е годы ознаменовались

созданием иллюстраци к “Лейли и Меджнун” Низами (1954 г.), а также,

“Хосров и Ширин” Низами (1958 г.) В иллюстрациях к “Лейли и Меджнун”

художник пользуется техникой карандашного рисунка, и его виртуозное

владение ею позволяет создать художественно законченные иллюстрации,

такие, как “Лейли и Меджнун в школе” или “Лейли читает письмо

возлюбленного”. Богатство градаций тонов, сложные и скрупулезно

выписанные детали интерьера и одежды, выразительность образов дают о

героях не менее полное представление, чем произведение живописи.

В иной карандашной технике быстрого рисунка экспромтом выполнен

эскиз иллюстраций к лирической сцене объяснения в любви. Здесь,

выразительный и смелый штрих делают его запоминающимся.

Эта традиция была ярко выражена в вышеупомянутых иллюстрациях

К.Кязмзаде к двум поэмам “Пятерицы” Низами.

В “Лейли и Меджнуне” же виртуозное владение карандашом позволяет

создать в рисунках своеобразную дымку, обволакивающую персонажей и

придающую им романтический характер.

В 1950-е годы он обращается, также, и к станковой графике и создает

четыре больших листа с иллюстрациями эпизодов “Хосров и Ширин” Низами

(1958 г.). В листе “Фархад во дворце Хосрова” художник рисует дворцовую

сцену с Хосровом на троне в ярких одеяниях алого цвета, седобородым визирем

в синем и склонившемся перед шахом Фархадом. Мастерски обыгрываются

картуши с декоративным арабским шрифтом бейтов поэмы, иллюстрируемых

рисунком.

В листе “Шапур показывает Ширин портрет Хосрова” цвета приобретают

условность колорита миниатюр: ярко-синее небо оттеняет оранжевую гору с

сиреневым отблеском на вершине и по склону, зелень, луга, яркие одеяния

Ширин и ее служанок делают рисунок впечатляющим, а часть полотна с

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 81

портретом Хосрова, упавшая на картуш с текстом поэмы напоминает о приемах

миниатюрной живописи.

В листе “Фархад во дворце Ширин” эффектно распределяются основные

изобразительные элементы: Ширин на возвышении, указывающая на

высящуюся вдали гору, и влюбленный в принцессу Фархад, готовый выполнить

любое ее поручение. Изящный силуэт павлина у ног Ширин завершается ярким

хвостом, заслоняющим картуши с тестом, что, также, отсылает нас к

традиционным условностям миниатюры.

В 1960-е годы К.Кязым-заде столь же плодотворно работает в области

книжной графики и создает прекрасно иллюстрации к эпосу “Китаби Деде

Горгуд”, к поэзии Хафиза Ширази, к избранным произведениям шаха Исмаила

Хатаи, Мирза Шафи Вазеха, как и многое другое.

Рисунок К.Кязым-заде на развороте обложки “Избранных сочинений”

Хафиза Ширази, вытянутый по горизонтали, дает сказочно красивую картину

весенней природы и двух влюбленных. Перспектива цветущего луга с

традиционными кипарисом и цветущим деревцем, красивый дворцовый

комплекс на горизонте, а также, крупные поясные фигуры поэта,

обращающегося стихами к возлюбленной и стыдливо ускользающая красавица

под белым покрывалом – как нельзя юолее отвечают духу любовной лирики

Хафиза. Заставки, оглавления, шмуцтитулы-фронтисписы отдельных рубрик –

все говорит о блестящем знании законов оформления книги на Востоке и

умении заставить их говорить на языке современного искусства.

Творческий метод художника особенно ярко выступает, если проследить

переход от подготовительного рисунка карандашом к законченной

иллюстрации гуашью. Сцена пирующего поэта с чашей в руках и его

возлюбленной, играющей на арфе, или же другая иллюстрация с мечтательной

красавицей на фоне лунного пейзажа, одинаково совершенны как в

карандашном подготовительном рисунке с изящно струящимися изысканными

линиями, так и в законченнм цветовом варианте, где художественная мысль

получила окончательное завершение.

Qərb Universiteti


82 |say 1, 2012

В лучших традициях сефевидской миниатюры решена обложка

“Избранных произведений” шаха Исмаила Хатаи, где силуэт сидящего с

цветком в руках изнеженного юноши-аристократа, подпоясанного дорогим

поясом, со склоненной головой, увенчанной пышным сефевидским тюрбаном с

алым навершием, с плюмажем и эгреттой, с ветвью цветущей вишни,

пересекающей композицию наискосок, этот образ напоминает портреты

молодого Тахмасиба, выполненного самим Султаном Мухаммедом, или же

художником его круга.

Другим художником, посвятившим себя этому делу, была талантливый

художник-график М.Рахман-заде. В этой области графики творчество

М.Рахман-заде, как и в творчество упомянутого нами выше К.Кязым-заде,

разделяется на две различные манеры исполнения: это выполненные в рамках

современной книжной графики иллюстрации к поэме Низами “Лейли и

Меджнун” 1958 г. в таких иллюстрациях, как “Меджнун объясняется в любви

Лейли”, “Лейли и закованный в цепи Меджнун” или “Меджнун в пустыне”

лишь одеяния, внешние атрибуты говорят о восточном происхождении

истории, на поверхностном сюжетном уровне одеяний и окружения героев.

Совсем по иному трактован сюжет в исполненных в том же 1958 году

иллюстрациях к лирике Физули. Они решены в виде трехчастного

произведения, причем, проходящая по нижней части композиции узорная

решетка – шебеке, включает также и картуши с соответствующими отрывками

из поэзии великого Физули, написанными каллиграфическим почерком по-

арабски.

В одном из этих листов – “Санки беневше ичинде…” изображена

восточная красавица. В левой части листа мы видим ее на фоне средневекового

города, идущей мимо мечети с высящимися в небе минаретами, закрытую

покрывалом. В центральной и самой большой части она изображена ступающей

в бассейн в большой зале восточной бани-хаммама, изящную фигуру

обнаженной красавицы с распущенными волосами обрамляют арки сводов

бани. Наконец, в правой части триптиха она показана грациозно

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 83

укутывающейся в полотенце после купания. С ювелирной тщательности и

плавности линий ощущается эстетика миниатюрной живописи. Обращение к

средневековому искусству заключается, также, и в том, что в одной композиции

изображаются одновременно три эпизода действия.

В другом листе “Керем гыл саги”, также, трехчастное деление

композиции объединено в нижней части декоративной шебеке, в центральной

части которого помещено двустишие на арабском языке. В левой части

изображено тайное свидание влюбленных в комнате, завешанной пышными

занавесями. Чета влюбленных, тесно слившихся в порыве чувств, как бы

составляет единое целое. В правой части триптиха в глубокой ночи молодой

месяц освещает контуры мечети и фигуру путника, чью грусть символизируют

темные цвета колорита. Напротив, в основной, центральной части листа

изображено шумное и веселое пиршество, с застланными в зале корами, с

расставленными повсюду яствами в дорогой посуде и полукругом сидящих

гостей. Фигура юной красавицы с чашей вина в руках, стремительно

пересекающей залу, своим движением объединяет все три части в единое

композиционное целое; этой же задаче служат, также, и фигура сидящего

справа на переднем плане поэта с поднятой рукой, декламирующего свои стихи.

Охватывая взором всю картину, образ Физули, центральный как в смысловом,

так и в композиционном отношении, объединяет все фигуры в единое кольцо,

замыкая его движение.

Выполненные в акварельной технике, иногда в прозрачных и светлых

тонах, иногда же в ярком звучном колорите, они украшают экспозицию Музея

литературы им. Низами. Там же экспонируются созданные в те же годы

станковые листы с иллюстрациями поэзии шаха Исмаила Хатаи, его “Дехнаме”.

Запоминается сцена свидания влюбленных с пастельными нежными цветами,

где преобладают розовый, светлая сирень, нежные бирюзовые и золото отделки

деталей. В листе, изображающем девушку с джейраном, “… манера отличается

сочетанием объемно-пространственной трактовки формы с чертами условности,

идущими от средневековой миниатюры” – пишет М.Наджафов [1].

Qərb Universiteti


84 |say 1, 2012

Сильным художественным эффектом отличается и другой образец

станковой графики художницы из экспозиции того же музея. Это большая

акварель с изображением поэта Насими, плачущего не могиле возлюбленной.

Контрастирующая темная, бурая и коричневая нижняя половина композиции

оттеняет верхнюю лазурно-голубую часть неба, в котором витает образ в

котором витает образ его возлюбленной, весь белый, в прозрачной легкой

манере с бледно-голубыми ударами, моделирующими ее одежды.

В совсем иной манере решены иллюстрации к избранным газелям

поэтессы Хейран-ханум, выполненные в 1960-62 годах. “… лирический

характер газелей, собранных в книге, определил эмоциональную настроенность

иллюстраций, а также, заставок книги. Черно-белые линогравюры,

выполненные в стиле миниатюр, созвучны с газелями, воспевающими красоту,

любовь…” [2].

Резец мастера творит здесь чудеса. Относительно других техник гравюры,

молодая техника гравюры на линолеуме привычно связана в нашей памяти с

жесткими, геометрическими штрихами листов, в основном, посвященных

поэзии труда и “социалистического созидания”. Но в руках М.Рахман-заде

резец становился мягким, послушным орудием, создавая изображения то

тяжело свисающих декоративных занавесей, то легких и красивых занавесей,

трепещущих в воздухе от налетевшего порыва ветра, то богато

орнаментированных ковров. Но во всем этом доминирует, прежде всего,

незабываемый образ самой поэтессы Хейран-ханум, то стоящей у окна нежным

гибким силуэтом, охваченной волнением и спрятавшей лицо в ладонях, то

пишущей стихи и обернувшаяся на миг к возлюбленному, вошедшему в

комнату, но, особенно, впечатляет наиболее часто репродуцируемая

иллюстрация, где в окно с разлетевшимися от ветра занавесями видно

встающее из-за горизонта огромное солнце. Красивая и женственная молодая

поэтесса, с развевающимися на ветру густыми длинными волосами,

облокотившись на решетку барьера, восторженно смотрит на чудо восходящего

солнца, словно находя нужные слова для будущих своих произведений.

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 85

Молодость, красота, талант и вдохновение образа делают его, как бы,

символическим олицетворением поэтессы Хейран-ханум.

Большим вкладом в развитие исследуемой нами области книжной

графики явилось творчество другого ведущего художника, талантливого

живописца и графика Октая Садых-заде. Родившийся в 1921 г. в семье

коренного бакинского интеллигента, просветителя Сеид Гусейна Садых-заде,

он с детства проявил интерес к искусству и в 1935-39 годах учился в

Художественном училище. Его широкая культура проявилась в

иллюстрировании таких классиков мировой литературы, как Виктор Гюго

(“Ответрженные”) или И.Тургенев (“Отцы и дети”) и других.

Талант его особенно ярко проявился в создании иллюстраций к

классической азербайджанской поэзии и народным сказкам. К его большим

творческим удачам можно отнести станковые произведения, иллюстрирующие

поэзию Гатрана Тебризи, Хагани Ширвани, Насими.

Как справедливо замечает искусствовед М.Наджафов: “…

иллюстрирование поэтических произведений, написанных в форме газелей или

рубаи, представляет сложность. Учитывая то, что в языке высокой поэзии

много слов, заимствованных из арабского языка и фарси, а содержание

отвлеченное, иллюстрации трудно облечь в форму конкретных героев или

событий. Именно поэтому очень часты случаи иллюстрирования подобных

произведений декоративными мотивами, как цветы, соловьи, мотыльки и т.д.

Несмотря на это, лучшие наши графики успешно работают и создают вполне

законченные изобразительные иллюстрации к классической поэзии” [3].

Именно к такого рода удачам и относятся экспонирующиеся в Музее

литературы им. Низами иллюстрации к поэзии Гатрана Тебризи, Хагани

Ширвани, Насими и Хатаи. Часть из них иллюстрирует наиболее важные

эпизоды жизни поэтов, как Гатран Тебризи и Хатаи. И все они свидетельствуют

о большой любви и знании художником искусства миниатюры. Так, впечатляют

такие листы, как “Гатран на развалинах Тебриза”, где поэт в глубокой печали

стоит на развалинах Тебриза, разрушенного страшным землетрясением. Другой

Qərb Universiteti


86 |say 1, 2012

лист иллюстрирует эпизод, когда Гатран декламирует свои стихи во дворце

Лашкари в Гяндже в присутствии шаха и придворных поэтов. В цветовом

решении произведений особенно сильно проявляется влияние миниатюрной

живописи.

Значительным этапом в книжной графике являются иллюстрации к поэзии

Хагани. Олицетворение красоты и молодости, муза поэта юная красавица,

сидящая на балконе на фоне весеннего сада одета в красный кафтан поверх

желтого платья. Тщательно выписаны все детали окружения: и решетка

балкона, и резной столик со свечой, и яркие узоры сиреневых ковров на полу, а

также цветущее дерево на фоне темно-зеленого кипариса, темно-синее ночное

небо оживляет узкий серп молодого месяца, словно диадема нависший над

головой юной красавицы. Одну руку с бутоном она закинула над головой, в

другой же держит длинную прядь своих пышных черных волос.

В другом, светлом колорите создает художник сцену свидания поэта с

возлюбленной на весеннем лугу здесь герои сидят на светло-зеленом лугу,

усеянном алыми и белыми полевыми цветами, в окружении цветущих розовым

цветом вишневых деревьев.

Цикл иллюстраций к газелям Насими, также экспонирующийся в Музее

литературы им. Низами, выполнен в более темных, драматических цветах,

символизирующих трагический образ поэта. Здесь встречается много цитат из

миниатюрной живописи, как украшение полей миниатюры золотым крапом или

прорисовками орнамента по тонированному полю листа вокруг миниатюры,

некоторые детали, как, например, ковер, даются фронтально, подобно тому, как

это делают художники-миниатюристы, часто элементы пейзажа как скалы,

деревья и луг нарушают рамки миниатюры и выходят на поля. Здесь и Насими

у окна своей возлюбленной, изображенной в алом платье на фоне золотого

охристого ковра, и свидание влюбленных с преобладанием малиновых,

фиолетовых локальных цветов и плоскостной трактовки изображения,

обрамленного темносиними полями с золотым крапом, и картина плача Насими

по умершей возлюбленной. В последней арочная композиция с черным фоном,

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 87

лежащая девушка и воздевший руки поэт трактованы в выразительных темных

цветах и экспрессивной линией.

Трудно найти такого же художника из числа лучших, которые не

обращались в своем творчестве к этой благодатной теме: это и Халида

Сафарова со станковой графикой к дастану “Ашык Гариб” и иллюстрациями к

поэме Низами “Хосров и Ширин”, изумительной картиной весеннего цветущего

сада и Ширин с подругами, разглядывающими портрет Хосрова, это и

иллюстрации Т.Нариманбекова к “Сокровищнице тайн”, выполненные в

багрово-красных, оранжевых, бирюзовых и других звучных цветах, которые

символизируют противостояние деспотов с людьми из народа.

Значителен также и вклад Тогрула Садых-заде, чья станковая графика

украшает экспозицию Музея литературы: звучным и контрастным

сопоставлением ярких цветов, динамизмом действия и выразительностью

персонажей отличаются его иллюстрации к “Варга и Гюльшах” Месихи, поэта

XVII века, в особенности эпизоды “Амра похищает Гюльшах” или “Мохсун-

шах находит раненого Варгу”. Столь же впечатляют его иллюстрации к дастану

“Асли и Керем”, сцены встречи влюбленных в саду, прощание Керема с

родителями, смерть Керема, средствами миниатюрной живописи

рассказывающие о любви и гибели героя дастана. В этом же ряду следует

упомянуть его иллюстрации к поэзии Говси Тебризи и поэме Видади

“Мюсибет-наме”.

В более лирическом ключе решены его иллюстрации 1958 г. к “Лейли и

Меджнун” Физули с традиционными для миниатюрной живописи декоративной

плоскостностью, введением текста в композицию и другими деталями.

Большое место в творчестве Х.Сафаровой занимает иллюстрация

восточной классической поэзии, и, в особенности, Низами Гянджеви. Это

отмечает в своей вступительной статье к каталогу персональной выставки

художницы и Р.Керимова: “…несут на себе печать яркой художественной

индивидуальности книжные иллюстрации художницы. В таких иллюстрациях,

Qərb Universiteti


88 |say 1, 2012

как “Хосров и Ширин” Низами или к дастану “Ашыг Гариб” обнаруживается

умение выразить поэтичность и лиризм” [4].

Иные задачи поставил художник М.Абдуллаев перед собой в оформлении

поэмы Физули “Лейли и Меджнун” (1958 г.). Будучи одним из наиболее

значительных творений великого Физули, поэма требовала от иллюстратора

глубокого проникновения в сложный мир образов произведения, волнующего

рассказа о трагической любви двух молодых людей. Эта работа явилась для

М.Абдуллаева серьезным творческим испытанием.

Поскольку иллюстрации делались для подарочного издания, художник

решил прибегнуть к синтезу всех способов художественного оформления

книги: помимо цветных иллюстраций художник вводит много заставок и

концовок, декоративных украшений и узоров. И в этом случае обращение к

миниатюрной живописи и к искусству художественного оформления рукописи

носили как нельзя более уместный характер, ведь Физули жил и творил в эпоху,

когда еще не угасли великие традиции миниатюрного искусства.

Всего в книге насчитывается восемь постраничных цветных иллюстраций,

среди которых такие важные эпизоды, как миниатюра фронтисписа “Лейди и

Меджнуна, сидящие в саду”, “Безумие Меджнуна”, “Отец посещает Меджнуна

в пустыне”, “Свадьба Лейли и ибн Салама”, “Меджнун у Ка’бы”, “Страдающая

Лейли” и “Меджнун на могиле Лейли”.

Поскольку автор сравнивает сидящих на ветке цветущего дерева юных

влюбленных с цветками, то в фронтисписе, иллюстрирующем эти строки,

празднично выглядят они в одеждах изумрудно-зеленого и алого цвета на фоне

голубого неба и сиреневых тонов земли.

Примечательно, что цвет играет здесь глубокую психологическую роль, и

по выражению искусствоведа Н.Д.Габибова: “…По ходу повествования, по

мере нарастания драматических нот, постепенно меняется и психологическая

характеристика героев, которые словно идут от радости к печали, от света к

мраку” [5].

Понимая книгу, как цельный художественный феномен, М.Абдуллаев

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 89

использует все ресурсы и, прежде всего, цвет, то делая его ослепительным и

испепеляющим, как песок пустыни и страсть Меджнуна, то приглушенно

сиренево-лиловатым, как сцена печали Лейли, то драматическими красными,

желтыми, черными, малиновыми, как мы видим это в сцене свадьбы Лейли и

ибн Салама.

Как верно отмечает уже цитированный нами выше Н.Габибов, “…Ход

событий раскрывается в заставочных рисунках, выполненных в

реалистической, линейно-графической манере. Перелистывая книгу, уже по

заставкам можно понять содержание отдельных глав. Так, например, одна из

заставок изображает Лейли и Меджнуна в медресе. Несколько дальше эта сцена

повторяется вновь, но уже без Лейли, которой запретили ходить в медресе,

чтобы предотвратить ее от встреч с Меджнуном…” [6].

Радужные, сияющие цвета миниатюры фронисписа с влюбленными в саду

сменяется не сразу. В следующий по сюжету сцене встрече влюбленных, когда

обезумевший Меджнун отворачивается от Лейли, цвета все еще радостные,

светлые: общий охристый фон меняется в центре напластованием холмов

самого разного цвета, условные согласно эстетике миниатюрной живописи,

бирюзового, сиреневого, зеленого, фиолетового и др. ярких цветов, усеянные

цветами. В одеждах Лейли, белых и розовых, соответствие общей гамме уже

контрастирует с образом Меджнуна, внутренняя трагедия которого выражается

в драматическом сочетании темно-фиолетового и густого оранжевого в

одеждах.

Душевное состояние Лейли раскрывается в миниатюре “Одиночество”,

где наружная часть композиции, темно-голубое небо, фиолетовая пальма и

сиреневая земля, поросшая камышами. Сочетаются с, также, темными

фиолетовыми цветами полога шатра, серо-голубым интерьера и приглушенной

бирюзой. Колорит как нельзя более удачно передает глубокую тоску Лейли,

которая, словно завороженная смотрит на мотылька, кружащего вокруг свечи –

символ несчастной любви.

В композиции “Меджнун с отцом у стен Ка’абы” как сама схема

Qərb Universiteti


90 |say 1, 2012

построения изображения, так и цвета – контрастны, напряжены до предела. В

верхнем ярусе общий вид святого города с белоснежной мечетью и черным

кубом Ка’абы в обрамлении желто-рыжих песчаных холмов и диагональ

каравана, переданного цепью черных силуэтов верблюдов, сменяется

холодными цветами арочного обрамления центральной композиции.

Неистовство обезумевшего Меджнуна и мольба отца выражены контрастом

черной ткани и ослепительно желтого песка. Ритмичность композиции придает

длинный ряд паломников, вторящий полукружию арки.

Накал страстей достигает предела в композиции “Свадьба Лейли и ибн

Салама”. Верхний ярус пересекает караван верблюдов, ночное черное небо и

фиолетовые и синие силуэты животных со скользящими по их контурам

малиновым вспышкам. Во втором ярусе свадебная процессия представляет

яркую толпу в синих, белых, желтых, бирюзовых, красных одеждах с обильной

позолотой, направляющихся к ярко освещенному шатру невесты,

выделяющемуся на фоне черного неба. Третий ярус со свадебным пиршеством

завершается нижней, центральной композицией интерьера шатра с

встревоженным ибн Саламом в белых одеяниях и рыдающей Лейли, одетой в

красное платье невесты.

Блестящее знание глубинных законов миниатюрной живописи и большой

талант позволяют М.Абдуллаеву создать произведение, которое возрождает и

творчески развивает лучшие традиции национального искусства. Своими

иллюстрациями к “Лейли и Меджнун” Физули М.Абдуллаев сформулировал и

создал целое направление в искусстве книжной графики. В том же 1958 г. по

решению Всемирного Совета Мира во многих странах было отмечено 400-

летие со дня кончины Физули, и поэма в оформлении М.Абдуллаева была

издана на арабском языке, получив широкое распространение во многих

странах Ближнего и Среднего Востока.

Как уже отмечалось выше, именно в 1950-е годы наблюдается перелом в

самом понимании целей иллюстрации, обогащении ее изобразительного и

эмоционального языка. Именно в эти годы формируется творчество

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 91

М.Абдуллаева, М.Рахман-заде, Э.Шахтахтинской, О. и Т.Садых-заде. Однако,

при всем богатстве и разнообразии их творческого почерка, главное, что

объединяет их всех, это выбор произведения: как правило, это или

азербайджанская или же восточная классическая поэзия лирического характера.

Среди подобных удач следует отметить иллюстрации к “Лейли и

Меджнуну”, и “Хосров и Ширин” Низами художника К.Кязым-заде, а также,

иллюстрации к азербайджанским народным сказкам, также, созданные в 1950-е

годы. В его оформлении лирики Хафиза и шаха Исмаила Хатаи примечательны

элементы декоративного оформления рукописной книги, умело

использованные в этих художественных изданиях.

В числе наибольших удач этих лет следует, также, упомянуть и триптихи

М.Рахман-заде к лирике Физули, или черно-белые, исполненные тушью

иллюстрации к газелям Хейран-ханум, а также, иллюстрации к народным

сказкам “Мелик Мамед”, “Джыртдан” и другим. В числе лучших произведений

тех лет являются иллюстрации О.Садых-заде к “Фитне” и “Симнар” по мотивам

Низами.

Классическим образцом художественного оформления книги в духе

средневекового книжного искусства, является “Лейли и Меджнун” Физули,

иллюстрированная в 1958 г. М.Абдуллаевым, где он достигает синтеза

декоративного оформления и иллюстраций. Сама цветовая гамма несет

эмоциональную характеристику героев, их состояния.

В лучших произведениях этих десятилетий формируется традиция

книжной графики и иллюстрирования классической поэзии лирического

характера.

ПРИМЕЧАНИЯ

1. Искусство советского Азербайджана. Живопись. Скульптура. Графика. М.: 1970, стр.151.

2. Искусство советского Азербайджана. Живопись. Скульптура. Графика. М.: 1970,

стр.152.

3. Искусство советского Азербайджана. Живопись. Скульптура. Графика. М.: 1970,

Qərb Universiteti


92 |say 1, 2012

стр.154. 4. Сафарова Халида. Каталог выставки. Вступит. статья Р.Керимовой. Б.: 1970, стр. 3.

5. Габибов Н.Д. Микаил Абдуллаев. М.: 1973, стр. 95.

6. Габибов Н.Д. Микаил Абдуллаев. М.: 1973, стр. 96.

ЛИТЕРАТУРА 1. Габибов Н.Д. Микаил Абдуллаев. М.: 1973.

2. Габибов Н.Д. Живопись советского Азербайджана. Б.: 1982.

3. Гейур Юнусов. Каталог выставки. Автор вступит. статьи В.Мейланд. Б.: 1987. 4. Гейур Юнусов. Каталог выставки. Автор вступит. статьи С.Назирова. Б.: 1990.

5. Гейур Юнусов. Каталог выставки. Автор вступит. статьи Д.Вагабова. Б.: 1998.

6. Микаил Абдуллаев. Каталог выставки. Автор вступит. статьи Э.Попова. М.: 1973.

7. Искусство советского Азербайджана. Живопись. Скульптура. Графика. М.: 1970. 8. Сафарова Халида. Каталог выставки. Вступит. статья Р.Керимовой. Б.: 1970, стр. 3.

9. Шихзаманова Л., Назарли М. – Традиции культуры средневекового Востока в

изобразительном искусстве советского Азербайджана. – Советское искуствоведение’88. – М.: 1989, стр. 92-111.

UOT 75

S.Qasımov. Azərbaycan rəssamlarının yaradıcılığında lirik janr

Azərbaycanın müasir kitab qrafikası rəssamlığının zəngin ənənəsi dünyanın lirik qavrayışı və

ümumilikdə lirikanı tədqiq etmək üçün zəngin material verir. Məqalədə Azərbaycan və şərq klassik poeziyası nümunələrinə çəkilən illüstrasiyalar nəzərdən keçirilir.

Açar sözlər: incəsənət, ənənə, lirik boyakarlıq, kompozisiya, palitra, kətan, dekorativlik,

Nizami Gəncəvi aləmi

S.Gasımov. The lyrical genre in the creative work of Azerbaijani painters

The works of Azerbaijani painters exemplify both the flourishing of their own talent and the Azerbaijan national culture, literature and History. In advancing the tradition of lyrical

painting, they infused it with notion of enthusiasm in hard conditions. Their compositions are

very exquisite. They choses a bright palette of contrasting red, black, grey, green and yellow tones and he gave coloured planes a decorative function.

Key words: art, tradition, lyrical painting, composition, palette, canvas, decorativeness, the

world of Nizami Gandjevi


Qərb Universiteti


say 1, 2012| 93

UOT 7(4/9)

M.H.İSAPUR

XII-XIII ƏSR ƏRƏB-İSPAN MEMARLIĞININ ORNAMENTAL

BƏZƏKLƏRİ

Məsud Həmzə İsapur – Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Akademiyasının dissertantı

Ərəb-ispan mədəniyyətinin formalaşması İspaniyada məskunlaşan müxtəlif etnik qrupların

tədricən baş verən təsiri nəticəsində yaranır. İlk dövrlərdə ümumərəb irsinin bir hissəsi kimi

inkişaf edən ərəb-ispan mədəniyyəti X əsrdə müstəqil şəkildə inkişaf etməyə başladı. Məqalədə bu mədəniyyətin əsas xüsusiyyətləri və bir neçə parlaq nümunələri təhlil olunur.

Açar sözlər: ornament, ərəb-ispan, Məğrib, memarlıq, XII-XIII əsr, təkrarlanan motivlər,

həndəsi naxışlar, xəttatlıq üslubu, ornamental bəzəklər.

Orta əsr düşüncəsinə məxsus mənəvi fəaliyyətin bir çox formalarının qarşılıqlı

əlaqəsi burada daha aydın görünürdü. Yaradıcılığın müxtəlif sahələrindən təkan

alaraq birlik yaradan bədii dərkin bölünməz vəhdətinin bu növü ərəb – müsəlman

mədəniyyətinin sintetik formasını tərtib edib müasir dövrə qədər incəsənətin canlı

ənənələrinin bütün inkişaf mərhələlərini təchiz etdi. Orta əsr cəmiyyətinin ayıran

"həyatın estetik vahidliyi" müsəlman Şərqində ən parlaq ifadələrdən birini tapdı.

Məkan-zaman münasibətlərinin spesifikası ilə sıx bağlı olan obraz dinamik və

statik vəziyyətin bir-birinə qarışmasından meydana gəldi. Donuqluğun hərəkətsizliklə

uyğunluğu memarlıq məkanının həllini fərqləndirirdi, xəttatlığın xarakterini

müəyyənləşdirib onun dəqiq quruluşu və eyni zamanda fasiləsiz hərəkəti ilə

ornamentdə inkişafını yüksək zirvəsinə çatdırdı. Hətta müsəlman aləmində geniş

yayılan su obrazı ya güzgülü hərəkətsiz səthi hovuzlarla, ya da şəfəqdə, çoxsaylı

fəvvarələrin “naxışlı” rəsmlərlə ifadə edilirdi. Müşahidə təəssüratının dinamik axını

müəyyən ritmik fiqurlar həddində məhdudlaşırdı.

Orta əsr Şərqin ümumi üslub sisteminə Məğrib xalqlarının mavritan incəsənəti

təkrarolunmaz xüsusiyyətlər və sönməz bədii dəyər gətirdi.

Qərb Universiteti


94 |say 1, 2012

Məğrib ölkələri içərisində xüsusi yerə malik Mərakəş mavritan incəsənətinin

klassik sahəsinin inkişaf etdiyi mərkəzə çevrilmişdir. Bu incəsənətin fərqləndirici

xüsusiyyəti – parlaq mənzərəli effektlərə və binaların çətinləşdirilmiş poetik

dəyişdirilmiş mühitinə cəzb edilən memarlığın mütləq dominantıdır. Aydın tektonik

və monumental formalardan onların bəzəklərdə nəzəri həllinə qədər təkamülünə

məruz qalmış mavritan memarlığı həmişə dəqiq təşkil olunmuş dekorativ sistemi

saxlayırdı. Memarlıq abidələrində və bədii sənət əşyalarında nəbati, həndəsi,

epiqrafik motivlərin virtuoz istifadə edildiyi ornamentlər əsas yer tuturdu.

Saray incəsənətinin təsvir motivlərində memarlıqda olan ideyalar ifadə edilirdi:

hakimiyyət ideyası, hökmdarın təriflənməsi, ov, qonaqlıq, oyun, musiqiçi və

rəqqaslarla həyatdan həzz almaq ideyası təsvir edilirdi.

Həmçinin, saray bəzəklərində müxtəlif və bəzən çoxsaylı təsvir motivləri onun

ümumi memarlıq-ornamental sistemində əsas dekorativ xarakterə malik olub, ikinci

dərəcəli rol oynayırdı. Belə növ təsvir fraqmentləri haqqında X-XI əsr Maqrib

saraylarının tapıntılarında göstərilib.

Ərəb – ispan mədəniyyətinin formalaşması İspaniyada məskunlaşan müxtəlif

etnik qrupların tədricən baş verən təsiri prosesində baş verdi. Dövlət quruluşu onların

etno-siyasi birliyinin yaranmasına səbəb oldu. Pireney yarımadasına köçürülmə ilə

şərqi-ərəb bədii mədəniyyəti yerli mühitdə yeni yaradıcılıq ifadəsi aldı. İlk dövrlərdə

ümumərəb irsinin bir hissəsi kimi inkişaf edən ərəb-ispan mədəniyyəti X əsrdə

müstəqil mənaya malik oldu. Şərqlə əlaqə saxlamasına baxmayaraq ölkə digər

müsəlman ölkələrindən ayrıldı. Ərəb-ispan mədəniyyətinin üslub formalarının

yaranmasını aktivləşdirən əsas amillərdən biri milli dərkin formalaşma prosesi oldu.

Uzun sürən bu prosesə X əsrin sonunda Kardova xəlifəsinin hərbi gücə nail olması

kömək oldu. Dünyaya özünəməxsus münasibət, əzəmətlik, dünyanın sadəliyi və

“ağırlığı”, obrazın xüsusi təmtərağı, onun dəqiq təşkili, geniş miqyası, ansambl

xarakteri – bütün bunlar Kordova xəlifətinin mədəniyyətində əksini tapdı. IX-X

əsrlərin əsas memarlıq tikililəri – Kordova məscidi və xəlif Mədinət əz-Zəhranın

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 95

iqamətgahı təkcə möhtəşəm memarlıq abidələri kimi deyil, həm də bədii mərkəzlər

kimi məşhur idilər.

Bütün məscidlərdə mehrabın ornamentində ispan-maqrib, mavritan dekorunun

vacib xüsusiyyətlərindən sayılan nəbati formalar böyük rol oynayır. Arabesk

kompozisiyalarında aparıcı rolu sadə və ya cüt palma yarpaqlarını xatırladan motivlər

oynayır. Tlemsen abidəsinin naxışlarında yana ayrılan cüt palma yarpaqları akant

yarpaqlarla naxışlanmışdı. Naxışın quruluş xarakteri haqqında iki mehrabın ətrafında

qeyri-bərabər, düzbucaqlı içərisinə salınmış oyma yazılı panno misalında fikir

söyləmək olar. Onun əsas ornamental motivi olan yumşaq kiçik əyri xətlərlə yığılan

formalar həmçinin mavritan dekorativ incəsənətinə xarakterikdir. Naxış pannonun

bütün səthini sıx doldurub. Fonun boş yer qalmadan belə kiçik miqyaslı stilizə

edilmiş rəsmlərlə doldurulması “boşluq qorxusu” anlayışı ilə arabeskin təfsirilə

əlaqələndirilirdi. Bu anlayışın genezisi sosial müzakirə tələb edir, qeyd edək ki, divar

səthinin və ya əşyanın bütün səthinin ornamentləşdirilməsi sənətkarın dünyanın

maddi hissindən imtina edərək, cismə qeyri-maddilik verib onların sərtliyini, çəkisini

dağıtmaq – dini dünyagörüşün spiritualistik başlanğıcıdır. Lakin 1930-cu illərin

sənətşünaslarının təxəyyülünə görə müsəlman xalqının incəsənətində formanı

maddiləşdirmə ideyası tədricən öz qətiyyətliyini itirdi. Tədqiqatçılarda ən çox

şübhələr orta əsr islamlaşmış ölkələrdə yayılan “boşluq qorxusu” ilə özünü təsdiq

etdi. Ornamentləşdirmənin mütləqləşdirilməsi “boşluq qorxusu” kimi zəngin,

mürəkkəb ifadəsi orta əsr Şərq incəsənəti haqqında təsəvvürləri müstəsna dərəcədə

birləşdirir. Ərəb memarlığının tarixinə istinad edərək kifayət qədər səthin dolğun

ornamentlərinin hamar müstəvi ilə yanaşı olması, zərif qeyri-maddi formalar

digərlərinin plastikası ilə keçinməsini və məkan sıxışdırılmasının məkanın

heyranedici təsəvvürü ilə dəyişildiyini misal göstərmək olar.

Mürəkkəbləşdirilmiş, lakin üzvi surətdə Andalusiya bədii ənənələrinə məxsus

son dərəcə mütəşəkkil təşkil edilmiş ornamental mühit Afrika torpaqlarında yeni

həyat qazandı. Tlemsenin əlmoravid məscidinin interyerində memarlıq dekorunun

Qərb Universiteti


96 |say 1, 2012

daxili məkanın strukturu ilə necə əlaqəli olduğunu görmək olar. Ornamental

zənginliyi ilə yanaşı klassik ərəb memarlıq abidələrindən fərqlənən məscidin dekoru

ciddi nəcibliyə sahib idi. Orta əsr Məğribin bütün sonrakı memarlığı kimi burada gəc

oyma, dərin səthi relyefə imkan yaradan elastik material, iriölçülü və kiçikölçülü

elementlərlə müqayisələndirmək, rəng tətbiq etmək üstünlük təşkil edirdi. Gəc

üzərində oyma müsəlman aləminə VII əsrdən geniş yayılıb və Andalusiya, Məğrib

memarlığında yüksək çiçəklənmə dövrü yaşamışdır. Kordova Əməvilərinin

abidələrinə bir qədər ağırlıq, əzəmətlilik verən bu sadə və ucuz material mərmər

üzərində oymanı, xatəmkarlığı və mozaikanı əvəz etdi.

Ərəb ölkələrində kompozisiyanın ox prinsipinin genişlənməsinin ardınca əl-

Kayraviyin məscidinin ibadət zalından dörd tağ qoyuldu, bu tağlardan əlmoravilər

dövründə daha geniş, digərləri üzərindən ucalan əsas nef yaradıldı. Onun üzərindən

kvadrat əsasda stalaktit örtülü müxtəlif rəsmli yeddi günbəz tikilmişdi. Günbəzlərdən

biri Andalusiya ənənəsinə uyğun nervüralıdır. İki nefi əhatə edən geniş düzbucaqlı

tağtavan çox effektlidir. Əl-Kayraviyin məscidi – bütövlükdə bir-birilə nəbati

formaları, həndəsi motivləri, xəttatlığı birləşdirən dekorativ ansambldır. Yazılar

(əsasən, günbəzin frizində və mehrabın haşiyəsində) xüsusi rola malikdir. XII əsrə

xarakterik olan tünd, nəbati ornamentlə doldurulmuş fonda iri, dəqiq strukturlu, aydın

çəkilən təmtəraqlı klassik kufi xətti üstünlük təşkil edirdi. XII əsrdə monumental

incəsənətdə meydana gələn kursiv xətt Əl-Kayraviyin məscidinin interyerində ikinci

dərəcəli yazı kimi tətbiq edilirdi, lakin günbəzdə incə nəbati naxışlarla birləşərək həm

onda, həm də stalaktitlərin qabarıqlığı ilə gözəl uyğunluq yaradır. Məscidin ən dəyərli

bəzəyi – nəbati ornamentlərin tam yumşaq plastikliyində idi. Dekorativ heykəltəraşlıq

ustaları ləçəkləri, damarlı palma yarpaqlarını, şam qozalarını, akant dəstəsini xüsusi

həcmlərə ayırmışdılar, bu zaman budaqların hörülməsi incə qəribə rəsm əmələ

gətirirdi. Panno, medalyon bəzəklərində, stalaktitlərin oyuqlarında, mehrab tağlarında

nəbati formaları kufi yazılar müşayiət edirdi. Bu gözəl flora öz işıq kölgə oyunu ilə

bizə Kordova xəlifətinin incəsənət ənənələrinə qaytarır. Tlemsen məscidində və

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 97

Kubbat əl-Barudiyində akant motivi öz tərəqqi dövrünü yaşayırdı və sanki qədim

ellin mövzusunu canlandırırdı.

Minarənin əmələ gəlməsi bir çox örnəklərə aiddir: qalanın mühafizəsi üçün od,

fənər yandırılan yer. Minarə müsəlmanların görünən əlaməti sayılır, özündə varlığın

şaquli oxu sütunu haqqında ontoloji təsəvvürlərə əsaslanan qədim simvolizmdir.

Minarənin təcrübi mənası ibadət edənlərə ümumi çağırışla bağlıdır, hər zaman

məscidlə tikilir, bilavasitə ona bitişik və ya məscidin həcmindən çıxarılaraq ayrı

yerləşdirilirdi. Minarə dini memarlığın ən geniş yayılmış növlərindəndir, orijinal və

plastik bədii həllinə görə bir-birinə uyğun gəlməyən müsəlman ölkələrinin müxtəlif

mərkəzlərində tikilirdi. Minarənin ən qədim formaları ellin Roma ənənələrindən

bəhrələnən Suriyanın zınqırovlu xristian kilsələrinin təsirindən əmələ gəlmiş kvadrat

minarələr sayılırdı. Qrabar hesab edir ki, ritual funksiya yenə də ilk deyildi, çünki

roma məbədlərində künc qalası kimi xidmət edən Əməvilərin Dəməşq məscidinin

qədim minarələri bu şəhərin sakinlərinə, əvvəllər isə xaçpərəstlərə müraciət üçün yeni

dinin simvolu mənasını qəbul etmişdi. Qrabarın fikrincə, sonralar dini funksiya

minarə obrazında imperiya hakimiyyəti, onun sosial və şəxsi nüfuzu ilə sıx qarışdı.

Kutubuyə minarəsində yalnız bir hissəsi qalmış boyakarlıq nümunəsi böyük

marağa malikdir. O suvaq üzərində, tağların və dərin tağçaların haşiyələrində

işlənilib. Divar boyakarlıq rəsmləri nəbati naxışların təsvirinin üstünlüyü ilə çox

mükəmməldir. Həyat ağacı düz şaquli gövdə ilə və budaqlara sarınmış yarpaqlar ilə

simmetrik kompozisiyalar yaradır. Daim genişlənən arabeska bu dövrdə boyakarlıqda

daha təsirli, dəqiq xətti, qırıq ritmlərlə əvəz edilir. Rəsmin qızılı oxra çaları qırmızı-

qəhvəyi fonda isti və ciddi sərtliyi ilə seçilirdi. Tağların çevrəsi, naxışlı haşiyə, boz-

mavi rəngdə lent nazik konturlarla göstərilmişdi.

XIV-XV əsrlərin müsəlman dünyası üçün xarakterik olan memarlıqla dekorativ

sənətin sintezi Maqrib mədrəsəsinin görünüşündə əyani ifadə edilir. Burada dövrün

üslubu meydana gəlirək memarlıq formalarını müəyyən həddə qədər plastik və

Qərb Universiteti


98 |say 1, 2012

dekorativ zənginliklərlə təmin edilir; memarlığın, xəttatlığın və ornamentin dili bir-

birlə ritmik və obrazlı-ideya strukturu üzrə birləşirlər.

İncəsənət obrazın emosional ifadəliyini artıran bədii formanın əsas xüsusiyyəti

kimi dekorativlik ideyasını anlama və ifadə edilməsində ən yüksək zirvəyə çatır.

Bütövlükdə dini əsaslar tam təsviri sahədən şərti-ornamental sahəyə köçürərək

meydana gəlir. Sintetik üslubda əsas rol estetik ideyanın daşıyıcısı olan ornamentə

məxsusdur. Şərqşünaslıq elminin inkişafı ərəb-müsəlman mədəniyyətinin əsasında

duran simvolik gizli mənanı dərindən dərk etməyə kömək edir. Uzun illər bu plan

avropalılar üçün bağlı kitab kimi idi: elmi tədqiqatlarda islamlaşmış ölkələrin

ornamental sistemi bəzək vasitəsi kimi dəyərləndirilirdi. Halbuki onun daxili gizli

mənası müasirlər tərəfindən asan oxunulurdu, onu anlayış və məcaz dairəsinə daxil

edib, ətraf məkanı dini məzmunla doldururdu.

ƏDƏBİYYAT

1. Namiq Abdullayev. Hülakülər dövrü miniatür sənətində memarlıq abidələrinin dekorativ

tərtibatı. «İncəsənət və mədəniyyət problemləri» Beynəlxalq Elmi jurnal № 5 (31).səh 235-239.

2. Rasim Əfəndi. Azərbaycan incəsənəti. Bakı: 2007.

3. Zamanov N. Nizami poeziyası və təsviri sənət. Bakı: 1981.

4. Əfəndiyеv R. Аzərbаycаnın bədii sənətkаrlığı dünyа muzеylərində. B.: İşıq, 1980. 5. Бретаницкий Л.С. К изучению градостроительной культуры средневекового

Азербайджана. – Искусство Азербайджана, т. 7, Баку: Издательство АН Азерб. ССР,

1959, стр. 61-159. 6. Бретаницкий Л.С., Веймарн Б.В. Искусство Азербайджана. Москва: Сов. художник.

279 с.

7. Бретаницкий Л.С. Архитектура Азербайджана 12-15 веков. Москва: «Наука», 1966, 569 с.

8. Казиев А.Х. Художественное оформление азербайджанской рукописной книги XIII-

XVII веков. Москва: Книга, 1977.

9. Полякова Е.А., Рахимова З.И. Миниатюра и литература Востока. Ташкент: 1987.

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 99

УДК 7(4/9)

М.Х.Исапур. Декоративное оформление арабо-испанской архитектуры в XII-XIII

веках Формирование арабо-испанской культуры постепенно происходило под влиянием

различных этнических групп поселившихся в Испании. Вначале арабо-испанская

культура, которая существовала как составная часть общеарабской культуры.

Начиная с Х века, культуры начали развиваться независимо друг от друга. В арабском, испанском влияние. В настоящей статье анализируются основные

характеристики и несколько ярких примеров.

Ключевые слова: орнамент, арабо-испанская, Магриб, архитектуа, XII-XIII века, повторяющиеся мотивы, симметрия, геометрические узоры, каллиграфический стиль,

декоративное оформление.

M.H.Eissapoor. Ornamental patterns in arabic-spanish architecture of XII-XIII centu-

ries The ornamentation in arabic-spanish architecture of XII-XIII centuries suggests a remarka-

ble amount of freedom; in its repetition and complexity, it offers the possibility of infinite

growth and can accommodate the incorporation of other types of ornamentation as well. In terms of their abstractness,repetitive motifs, and simmetry, geometric patterns have much in

common with the so-called arabesque style seen in many vegetal designs. Calligraphic

ornamentation also appears in conjunction with geometric patterns.

Key words: The ornament, arabic-spanish, Maqrib, аrchitecture, XII-XIII centuries, repetitive motifs, simmetry, geometric patterns, calligraphic style, ornamentation.


Qərb Universiteti


100 |say 1, 2012

MÜNDƏRİCAT

Ekologiya

H.S.Bağırov Davamlı inkişafın mahiyyəti haqqında ......................................................................... 3

Texniki elmlər

Y.Rəhimovа Qrafik informasiyanın Visual Basicin vizual proqramlaşdırma

mühitinin xarici verilənlər bazasında yerləşdirilməsi ...................................................... 18

Tarix və sosial elmlər

K.Kazımova, M.Mustafayev

Attraksiyanın psixoloji mahiyyəti və ona təsir göstərən amillər ................................... 27

İqtisadiyyat

C.Valehov

Biliklər iqtisadiyyatı və innovasiya .............................................................................. 33

H.Soltanova

Azərbaycan Respublikasında kurort-istirahət amilləri ................................................ 48

Filologiya və dilçilik

K.Cəfərova Qadının sosial adaptasiyasının ədəbi-bədii irsimizdə inikası ........................................ 55

M.Məmmədli

Bosniyalı yazıçının tarixi romanında müəllif və qəhrəman .......................................... 61

Sənətşünaslıq

Ə.F.Davudov

Müasir Azərbaycan boyakarlığında retro portret janrı .................................................. 66

S.Qasımov

Azərbaycan rəssamlarının yaradıcılığında lirik janr ..................................................... 74

M.H.İsapur

XII-XIII əsr ərəb-ispan memarlığının ornamental bəzəkləri ……………………….. 91

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 101

СОДЕРЖАНИЕ

Экология

Г.С.Багиров

К вопросу о природе устойчивого развития …………………………………... 3

Технические науки

Е.Рагимова

Размещение графической информации во внешних базах данных в среде визуального программирования Visual Basic …………………………….. 18

История и социальные науки

К.Кязимова, М.Мустафаев

Аттракция как социально-психологический феномен и факторы,

оказывающие на нее влияние ………………………...…………………………….. 27

Экономика

Дж.Валехов

Экономика знаний и инновация …………………………………...……………... 33

Г.Солтанова

Курортно-отдыхные факторы в Азербайджанской Республике ……….……..... 48

Филология и языкознание

К.Джафарова

Отражение социальной адаптации женщины в художественном наследии Азербайджана ………………………...…………….. 55

М.Мамедли

Автор и герой в историческом романе боснийского писателя ………………… 61

Искусствоведение

А.Ф.Давудов Жанр ретро в современной Азербайджанской портретной живописи ………… 66

С.Касимов Лирический жанр в творчестве Азербайджанских художников ……………….. 74

М.Х.Исапур

Декоративное оформление арабо-испанской архитектуры в XII-XIII веках ….. 91

http://www.google.az/search?hl=ru&lr=&&sa=X&ei=UVsHTM_qAqiI0wSdr5xb&ved=0CAUQBSgA&q=%D0%B7%D0%BD%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F+%D1%8D%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D0%BC%D0%B8%D0%BA%D0%B0+%D0%B8+%D0%B8%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%8F&spell=1

Qərb Universiteti


102 |say 1, 2012

CONTENTS

Ecologics

H.S.Bagirov Sustainable development – is it possible? …………………………………………… 3

Technical sciences

E.Rahimova Placement of graphic information in the external database

in the visual programming environment Visual Basic ……………………………….. 18

Historical and social sciences

К.Kazimova, M.Mustafaev

Attraction as a social-psychological phenomenon and factors influencing ……….. 27

Economics

J.Valehov

Economy of knowledge and innovation ..................................................................... 33

H.Soltanova

Resort-rest factors in the Azerbaijan Republic …………………………..………... 48

Philology and Linguistics

K.Jafarova Inika of social adaptation of women in the artistic heritage of Azerbaijan ……….. 55

М.Mamedli

The author and the hero in the historical novel of the bosnian writer …………….. 61

Art criticism

A.F.Davudov

The retro portrait in modern Azerbaycan painting ..................................................... 66

S.Gasımov

The lyrical genre in the creative work of Azerbaijani painters ................................... 74

M.H.Eissapoor

Ornamental patterns in arabic-spanish architecture of XII-XIII centuries ………..... 91

Qərb Universiteti


say 1, 2012| 103

MÜƏLLİFLƏRİN NƏZƏRİNƏ!

«Elmi xəbərlər» jurnalının redaksiya heyəti bildirir ki, nəşr etdirmək üçün təqdim edilən məqalələr aşağıdakı qaydalar əsasında tərtib edilməlidir:

mətnlər (Azərbaycan, rus, ingilis dillərində) – Times New Roman şrifti (ölçüsü – 12) ilə yığılmalı;

məqalələr (boşluqları nəzərə almaq şərti ilə həcmi 40 min işarə) və xülasələr kompyuterdə çap olunmuş şəkildə elektron variantla birlikdə təqdim olunmalı;

məqalənin UOT-u, ədəbiyyatı, istinadı, üç dildə xülasəsi (15 sətrdən artıq olmamaq şərti ilə) , açar sözləri (ən çoxu 10) və məqalələrin başlıqları verilməli;

ədəbiyyat siyahısı ya istinad olunan ədəbiyyatların mətndə rast gəlindiyi ardıcıllıqla ya da əlifba sırası ilə verilməli;

сədvəllərin, sxemlərin, qrafiklərin və şəkillərin adı göstərilməlidir. Müəllif haqqında məlumat: soyadı, adı, atasının adı, telefon nömrələri, elektron poçt ünvanı, işlədiyi təşkilatın tam adı. Əlyazmaların nəşri haqqında qərar qeydiyyatdan sonra bir ay ərzində qəbul edilir. Məqalələrin çapı üçün pul ödənilmir.

К СВЕДЕНИЮ АВТОРОВ! Редколлегия журнала «Сборник научных статей» доводит до вашего сведения, что направляемые в журнал статьи следует оформлять в соответствии со следующими правилами:

рукописи принимаются на азербайджанском, русском и английском языках, шрифтом Times New Roman (12п);

к тексту обязательно прилагается электронная версия текста;

объем рукописи не должен превышать 40 тыс. знаков (включая пробелы);

пронумерованный список использованной литературы (либо в алфавитном порядке, либо в порядке упоминания в тексте) дается в конце статьи;

К рукописи прилагаются; УДК, аннотация (не более 15 строк), ключевые слова, название статьи (на трех языках), имена и фамилии авторов;

таблицы, графики, схемы, рисунки должны быть озаглавлены; Авторская справка: фамилия, имя, отчество (полностью), официальное наименование места работы, должность, ученая степень, а также данные для связи с автором; адрес, номера телефонов сл., дом., моб.,

электронный адрес. Статьи принимаются в течение одного месяца со дня регистрации рукописи в редакции. Плата за публикацию рукописей не взимается.

TO THE ATTENTION OF AUTHORS! The editorial staff of the «Collection of Scientific Publications» journal brings to your notice that articles submit-ted for publication must meet the following requirements:

texts (Azerbaijani, Russian and English) must be typed with Times New Roman font (size 12 p);

articles (no more than 40 thousand characters including spaces), list of references, abstracts (no more than 15 lines, in Azerbaijani, Russian and English) and keywords (maximum 10, in Azerbaijani, Russian and English) must be presented in typed form together with the diskette;

list of references should be enumerated lither alphabetically or in the order of reference in the text and be pre-sented at the end of the article;

tables, graphs, diagrams, figures should be titled; Information about authors: surname, name, last name, position, academic degree, e-mail address, telephone number, name of the organization. Articles are accepted within one month since the date of their registration in the publishing house.

Payment for article publication is not required.

Qərb Universiteti


104 |say 1, 2012

Redaktor T.Y.Qasımova

Çapın məsul katibi İ.M.Bəkirzadə

Məqalələr aşağıdakı ünvana göndərilir:

Azərbaycan, Bakı şəh., AZ 1001 İstiqlaliyyət küçəsi 27, Qərb Universiteti, tel: 492-61-63;

E-mail: [email protected]

Статьи направляются по адресу: Азербайджан, Баку, AZ 1001 ул. Истиглалийят 27,

Западный Университет, тел: 492-61- 63;

E-mail: [email protected]

The articles should be sending to the following address:

27, Istiglaliyyat Str. Baku, AZ 1001 Azerbaijan

Western University, tel: 492-61-63; E-mail: [email protected]

Formatı Executive

Həcmi 7,7 ç.v.

Sayı 500

Qərb Universitetinin nəşriyyat mərkəzində yığılmış və çap olunmuşdur

mailto:[email protected]



elmİ xƏbƏrlƏr - wcu.edu.azwcu.edu.az/upload/image/elmi bulleten/2012 elmi jurnal 1.pdf ·...

Documents