elmİ xƏbƏrlƏr - wcu.edu.azwcu.edu.az/upload/image/elmi bulleten/2016 elmi jurnal 3.pdf · kun...
TRANSCRIPT
2 0 1 63
İctimai və texniki elmlər seriyası
ELMİ XƏBƏRLƏR
Серия социальных и технических наук
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК
SCIENTIFIC BULLETINThe series of social and technical sciences
ISSN 2227-5118
QƏRB UNİVERSİTETİ
ELMİ XƏBƏRLƏR
İctimai və texniki elmlər seriyası
SAY 3 - 2016
ЗАПАДНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ
НАУЧНЫЙ ВЕСТНИК
Серия социальных и технических наук
№ 3 - 2016
WESTERN UNIVERSITY
SCIENTIFIC BULLETIN
The series of social and technical sciences
№ 3-2016
BAKI - 2016
Redaksiya heyəti
Baş redaktor:
Hüseynqulu Bağırov - Qərb Universitetinin
fəxri prezidenti, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru,
professor
Baş redaktorun müavini:
Rəna Babayeva - fizika elmləri doktoru
Redaktor:
Gülnarə Seyidova - filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru
Üzvlər:
Dünyamalı Vəliyev - iqtisadiyyat elmləri
doktoru, professor
Urxan Ələkbərov - AMEA-nm həqiqi üzvü,
biologiya elmləri doktoru, akademik
İnqilab Əlibəyov - iqtisadiyyat elmləri doktoru,
professor
Qüdrət Əbdülsəlimzadə - iqtisadiyyat elmləri
doktoru, professor
Kübra Əliyeva - sənətşünaslıq elmləri doktoru,
professor
Sevil Sadıxova - sənətşünaslıq elmləri doktoru,
professor
Nizami Mehdiyev - fizika elmləri doktoru,
professor
Nadir Ağayev - texniki elmlər doktoru
Rəna Hacıyeva - pedaqoji elmlər üzrə fəlsəfə
doktoru, dosent
Gülrəna Mirzə - sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə
doktoru, dosent
Afaq Həsənova - riyaziyyat üzrə fəlsəfə
doktoru, dosent
© Qərb Universiteti, 2016
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
3
TEXNİKA ELMLƏRİ
UOT 002
TƏLƏBƏLƏRİN BİLİKLƏRİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİNDƏ
ANTİPLAGİAT SİSTEMLƏRİNDƏN İSTİFADƏ İMKANLARI
Nadir Bafadin oğlu AĞAYEV
texnika elmləri doktoru, professor
Əminə Nadir qızı AĞAZADƏ
AMEA İnformasiya Texnologiyaları İnstitutu,
Qərb Universiteti
Məqalədə plagiatlığın yaranması və cəmiyyətin inkişafı ilə əlaqədar onun
müxtəlif təzahür formaları analiz edilmişdir. Ali məktəblərdə plagiatlıq və
onunla mübarizənin dünya təcrübəsi araşdırılmışdır. Respublika ali məktəb-
lərində plagiatlıqla mübarizə problemləri və onların həlli yolları göstə-
rilmişdir.
Açar sözlər: plagiat, plagiat növləri, ali məktəblərdə plagiat, tələbələrin
biliklərinin qiymətləndirilməsi
Giriş. Hazırda respublikanın bütün ali məktəbləri özlərinin lokal şəbə-
kələrinə və internetdən sərbəst istifadə imkanlarına malikdirlər. Bu imkanlar
tədrisin və tələbələrin biliklərinin qiymətləndirilməsinin ənənəvi klassik üsul-
larından informasiya texnologiyalarının tətbiqi ilə tamamilə yeni texnolo-
giyalara keçidi zəruri etmişdir. Tədris çoxfunksiyalı və çoxmərhələli oldu-
ğundan öyrətmə prosesinə operativ nəzarət və onun qiymətləndirilməsinin
kompüter sistemlərinin yaradılmasında İT imkanlarının və bu xüsusiyyətlərin
nəzərə alınması mühüm əhəmiyyətə malikdir. Məhz bu səbəbdən biliklərin
qiymətləndirilməsi prosesinə həsr edilmiş çoxlu sayda elmi-nəzəri, pedaqoji
tədqiqatlar və kompüter proqram sistemləri mövcuddur.
Hazırda biliklərə nəzarət və qiymətləndirilməsi sistemlərinin inkişafında
iki əsas istiqaməti müəyyən etmək olar (7, s.9):
I. Ənənəvi nəzarət və qiymətləndirmə sistemlərinin əsas xüsusiyyətlərini
saxlamaqla kompüter nəzarət və qiymətləndirmə sistemləri.
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
4
II. Biliklərə nəzarət və qiymətləndirilməsinin müasir informasiya texno-
logiyaları əsasında yaradılmış kompüter sistemləri.
Birinci istiqamətdə ənənəvi nəzarət və qiymətləndirmə formaları – yox-
lama işi, kollokvium, laboratoriya işləri, kurs işləri, kurs layihələri, referat, ev
tapşırıqları, testlə yoxlama, məqbul, imtahan, buraxılış və diplom işləri – vasi-
təsi ilə tələbələrin biliyinə nəzarət sistemində kompüterlərdən istifadə sual və
tapşırıqların və son nəticələrin hazırlanmasında, bəzi hallarda isə nəticələrin
sistemləşdirilməsində istifadə edilir.
İkinci istiqamətdə biliklərə nəzarət müasir informasiya texnologiyalarının
imkanlarından geniş istifadə etməklə bilavasitə ali məktəbdə və distant təhsildə
internetdən istifadə etməklə məsafədən nəzarət sistemləri kimi inkişaf edir.
Birinci halda bu sistemlər əksər hallarda unifikasiya olunmuş proqram paketi
ilə təmin olunur - tələbə müəllimdən həll edəcəyi məsələnin variantının nöm-
rəsini alır, məsələni həll edir və alınmış cavabı sistemə daxil edir. Sistem
cavabı yoxlayır və avtomatik olaraq qiymətləndirmə aparır. Bu sistemlər qiy-
mətləndirmədə yeni metodikaları və tələbənin xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla
intellektual metodların tətbiqi üçün geniş imkanlar açır.
Hər iki istiqamətdə tələbələrin biliklərinin qiymətləndirilməsi üçün alqo-
ritmin düzgün seçilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu alqoritmlər nəzarət
prosesində məlumatların toplanması, analizi və sistemləşdirilməsi əsasında ye-
kun qiymətləndirmənin (balların cəmi, reytinq və ya ranqlaşdırma əsasında)
aparılması üçün tətbiq edilir. Alqoritmlərin əksəriyyəti tələbəyə təqdim edilmiş
məsələnin həllinin müəllimin cavabları ilə yoxlanılması və nəticələrin qiymət-
ləndirilməsi metodlarına əsaslanır (11, s.19).
Bu alqoritmlər əsasında yaradılmış kompüter sistemlərini biliklərin qiy-
mətləndirilməsi prosesinə təsirinə görə iki hissəyə ayırmaq olar:
1) Sistem yoxlama prosesi başa çatdıqda qiymətləndirmə aparır.
2) Sistem yoxlama prosesinə paralel olaraq qiymətləndirmə aparır.
Hər iki halda tətbiq edilən alqoritmlərin növündən asılı olmayaraq, (qey-
ri-adaptiv, az adaptiv və tam adaptiv metodlar) qiymətləndirmə bilavasitə son
cavablara əsasən aparılır.
Qeyd edilən bütün hallarda biliklərin qiymətləndirilməsi metodları, pro-
sesin özünə nəzarət üçün yaramır. Tələbələrin biliklərinin qiymətləndirilməsi
üçün hazırladıqları sərbəst, kurs və buraxılış işləri son nəticəyə görə deyil, həm
də necə hazırlanmasına görə qiymətləndirilməlidir. Bizim məqsədimiz yoxlama
prosesində informasiya texnologiyalarının müasir nailiyyətlərindən istifadə et-
məklə daha səmərəli və effektiv metodika təklif etməkdir. Müasir informasiya
texnologiyalarının metod və vasitələrindən istifadə edilərək qurulmuş və qa-
baqcıl dünya ölkələrində artıq çoxdan istifadə edilən belə sistemlərdən biri də
antiplagiat sistemləridir.
Məsələnin qoyuluşu. Ali məktəblərdə tələbələrin biliklərinin yoxlanıl-
masında antiplagiat sistemlərdən istifadə imkanlarının araşdırılması.
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
5
Məsələnin aktuallığı. Son illər respublikamızda informasiya texnologiya-
larının sürətli inkişafı, xüsusilə, respublikanın rabitə peykinə malik olması infor-
masiya resurslarından istifadəni əvvəlki illərdən fərqli yeni müstəviyə çıxarmış-
dır. Bu, təkcə istifadə edilən informasiyanın həcminin və sürətinin artımı ilə de-
yil, eyni zamanda istifadəçi kontingentinin müxtəlifliyi ilə özünü büruzə verir.
Təbii ki, bu müxtəliflik fərqli maraqlarla yanaşı, həm də informasiyadan fərqli
istifadə mədəniyyəti deməkdir. Nəticədə, iqtisadiyyatın digər sahələrinə nisbətən
informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının (İKT) daha böyük vüsətlə
inkişafı onun imkanlarından istifadədə daha geniş “təhlükələr” yaratmasına sə-
bəb olur. Bu “təhlükələr” cəmiyyətin bütün sahələrinə nüfuz etdikcə onunla mü-
barizə daha da çətinləşir. Müxtəlif sənaye, ərzaq və digər malların saxtalaşdırıl-
masından tutmuş, bilavasitə intellektual əməyin nəticələrinin qeyri-qanuni yolla
mənimsənilməsinə qədər hər yerdə rast gəlinən bu bəlaya qarşı mübarizə artıq
dövlət səviyyəsində aparılır (2, s.4). Respublikamızda əsas vəzifələrindən biri
plagiatlıqla mübarizənin aparılması olan dövlət qurumu Azərbaycan Respubli-
kası Müəllif Hüquqları Agentliyidir (http://www.copag.gov.az). Belə ki, agentlik
intellektual mülkiyyətin bütün formaları üzrə (əsərlər, ifalar, fonoqramlar, folklor
və s.) müəlliflik hüquqlarının qorunması sahəsində dövlət siyasətini həyata
keçirən əsas qurumdur (5). Plagiatlıq hallarına qarşı mübarizənin elmi-nəzəri
problemləri ilə məşğul olan digər dövlət qurumu Azərbaycan Milli Elmlər Aka-
demiyası İnformasiya Texnologiyaları İnstitutudur (http://www.ict.az). İnstitut
hazırda elmi-tədqiqat işlərində rast gəlinən plagiatlıq hallarına qarşı mübarizədə
respublikamızda əsas elmi-texniki mərkəzlərdən birinə çevrilməkdədir. İnstitutda
intellektual mülkiyyətdən istifadə problemlərinə həsr edilmiş elmi-tədqiqat işləri-
nin analizi də aparılır.
Cəmiyyətin əksər hissəsi, xüsusilə, ali məktəblər bu tədqiqatların nəticə-
lərindən bəhrələnmədiyindən problemin əsl mahiyyəti açılmamış qalır və bu
sahədə neqativ halların daha da çoxalmasına səbəb olur.
Plagiat anlayışı, plagiatlıq növləri və xüsusiyyətləri
İndiki mənada "plagiat" sözü Avropa dillərində XVII əsrdə istifadə edil-
məyə başlamışdır. “Plagium” Roma qanununda (hərfi mənada “oğurluq”
deməkdir) azad insanın köləliyə satışını bildirirdi, cinayətkar bu əmələ görə
qamçılama cəzasına (ad plagas) məhkum edilirdi. Sonralar bu sözdən “ədəbi
mülkiyyətin oğurluğu” anlayışında - “plagium litterarium” istifadə edildi, oğru
isə latın sözü “plagiator” adı ilə adlanmağa başladı.
Dünyanın ən məşhur ensiklopediyası olan Britaniya Ensiklopediyasında
(“Encyclopedia Britannica”) plagiatlıq belə ifadə edilir (http://www.britanni-
ca.com/topic/ plagiarism):
Plagiatlıq - digərinin işini qəbul edib öz işi kimi təqdim etməsi aktıdır.
“Merriam-Webster Online Dictionary” – də isə plagiatlıq
(http://www.merriamwebster. com/dictionary/plagiarism):
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
6
digərlərinin ideyalarının özününkü kimi verilməsi;
mənbəyə istinad etmədən ideyalardan, məhsullardan istifadə edilməsi yo-
lu ilə ədəbi əsərlərin özününküləşdirilməsi;
məlum olan mənbədən götürülmüş ideyanın yeni və orijinal ideya kimi
verilməsidir.
Turnitin.com and Research Resources aşağıdakı halları plagiat sayır:
digərlərinin işlərini özününkü kimi vermək;
ideyanı və ya fikirləri istinad etmədən köçürmək;
birbaşa istinadları dırnaq (“) - da yazmamaq;
mənbə haqqında yalan məlumat vermək;
cümlənin mənasını saxlamaqla sözləri dəyişmək;
orijinal iş kimi təqdim edilən əsərin çox hissəsinin digər mənbələrdən kö-
çürülməsi (hətta istinad edildikdə belə - “vicdanlı köçürmə”).
Böyük ensiklopediya lüğətində (http://www.encyclopedia.com/topic/ Pla-
giarism.aspx) plagiat dedikdə digərlərinin müəllifi olduğu ədəbi-bədii, elmi,
sənət əsərlərinin, ixtiranın və ya səmərələşdirici təklifin bilərəkdən tamamilə və
ya qismən müəllif hüququnun mənimsənilməsi başa düşülür.
Plagiatlıq prosesi və bu prosesin tərkib hissələrinə, eləcə də plagiatlığa
qarşı mübarizə üsullarına həsr edilmiş çoxlu işlər mövcuddur. Bir çox müəl-
liflər (7, s.19) plagiatlığı aşağıdakı kimi hissələrə ayırırlar:
Köçürmə (Copy & Paste) plagiatlıq;
Sözdəyişmə plagiatlıq;
Stil plagiatlıq;
Metafora-Məzmun plagiatlıq;
İdeya plagiatlıq;
Lakin bütün hallarda plagiatlıq aktının baş vermə üsuluna görə (1, s.20-45):
Köçürmə plagiatlıq və ya Copy & Paste plagiatlıq,
Dəyişməklə plagiatlıq və yaxud intellektual plagiatlıq kimi iki hissəyə
ayırmaq olar.
Dünya ölkələrində tələbələrin biliklərinin qiymətləndirilməsində an-
tiplagiat sistemlərindən istifadə
Oxford Universitetinə görə, plagiat başqasının işini və ya fikrini tam
etiraf olmadan və ya onların razılığı olmadan özününkü kimi təqdim etməsidir
(http://www.ox.ac.uk/students/ academic/guidance/skills/plagiarism). Bütün
nəşr və nəşr materialları çap və ya elektron formada, əlyazma olub, bu anlayış
altında əhatə olunur. Plagiat qəsdən, düşünmədən, və ya qeyri-şüuri ola bilər.
İmtahan qaydalarına əsasən, qəsdən və ya qeyri-şüuri plagiat intizam cina-
yətidir.
Xarici universitetlərdə olduğu kimi Türkiyə universitetlərində plagiatlıq
halı ciddi qayda pozuntusu hesab olunur. Universitetlərin nizamnamələrində bu
haqda müəyyən maddələrdə rast gəlmək olar.
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
7
Boğaziçi Universitetinə görə, plagiatlıq etmək əxlaqi problemdir
(http://www.transint.boun.edu.tr/?q=tr/node/82).
Plagiatlıqla məşğul olan şəxs cəmiyyətdə bir şəxs kimi formalaşmamışdır
və ətrafının əxlaqi etik dəyərlərinə zərər vurmağa meyillidir. Belə insan öz
şəxsiyyətini silmiş, başqasının kopyası olmağa başlamışdır. Əgər plagiatlıq halı
müəyyən edilərsə, onda həmin insan universitetin qanunlarına əsasən günahkar
şəxs kimi nəzərə alınacaqdır ki, bu da müəyyən cəza tədbirlərinin görülməsinə
səbəb olacaq.
Türkiyə universitetlərində plagiatlıq halının müəyyən edilməsi çox da çə-
tin deyildir. Burada plagiatlığı müəyyən edən sistemlər içində ən məşhur olan
Turnitin sistemindən (www.turnitin.com) istifadə edilir. Turnitin akademiklərə,
müəllimlərə akademik işlərində uyğun olmayan köçürmə halı olduqda vaxtaşırı
yenilənən verilənlər bazalarını bazarda ən inkişaf etmiş metodlarla axtararaq
yoxlayan proqram paketidir.
Turnitin sistemi İngiltərə universitetlərinin 97 faizi tərəfindən geniş şəkil-
də istifadə edilir. Bu universitetlərdən Oxford (http://www.ox.ac.uk), Cambrid-
ge (http://www.cam.ac.uk) və distant təhsil verən universitetləri göstərmək
olar. Hal-hazırda Turnitin sistemindən istifadə edən Türkiyə universitetlərindən
Anadolu (https://www.anadolu.edu.tr), Orta Doğu Teknik (http://www.
metu.edu.tr/tr), Sabancı (https://www.sabanciuniv.edu), Bilkent (http://w3.
bilkent.edu.tr/bilkent/), Koç (https://www.ku.edu.tr), Süleyman Demirel
(http://w3.sdu.edu.tr), İstanbul Bilgi (http://www.bilgi. edu.tr), İzmir Ekonomi
(http://www.ieu.edu.tr/tr), TOBB Ekonomi ve Teknoloji (http://www.
etu.edu.tr/c/index.html), Özyeğin (http://www.ozye gin.edu.tr/Anasayfa) uni-
versitetlərini ve Özel İzmir Amerikan Koleji (http://www.aci.k12.tr), Enka
Okulları (http://www.enkaokullari.k12. tr/enka/index.asp), Özel Eyüboğlu Fen
Lisesi (http://www. eyuboglu.com /tr default.aspx), TED Ankara Koleji
(https://www.tedankara.k12.tr), Türk Eğitim Vakfı, İnanç Türkeş Özel Lisesi
(http://www.tevitol.k12.tr) və Tarsus Amerikan Lisesini (http://www.
tac.k12.tr) misal göstərmək olar.
“Turnitin” proqram paketi aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir:
İnternetdən və öz xüsusi bazasından istifadə edərək plagiatlıq hallarını
müəyyənləşdirir;
Yoxlamaya verilmiş mətn xüsusi bazaya daxil edilir və sonrakı yoxla-
malarda istifadə edilir. Məhz bu səbəbdən bazada çox böyük həcmdə material
toplanmışdır;
Hər gün bazaya 40 mln.-dan çox yeni material əlavə edilir;
Həcmi 2 MB-a qədər olan müxtəlif formatlı: .doc / .docx, .odt, .wpd, .ps
/.eps, PDF, HTML, .rtf, .txt və s. faylları yoxlaya bilir;
İstifadəçi yoxlamaya verilməsi nəzərdə tutulan faylı sistemə yükləyir,
nəticə haqqında hesabat hazır olan kimi istifadəçiyə göndərilir;
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
8
Bir çox universitetlərdə Turnitin proqramından istifadə edilsə də, İThen-
ticate proqramı (http://www.ithenticate.com) da Türkiyə universitetləri arasın-
da, xüsusilə, Ortadoğu Teknik Universitesi (ODTÜ), İstanbul Universiteti,
Dokuz Eylül Universiteti, T.C Trakya Universiteti, Akdeniz Universiteti, Bitlis
Eren Universiteti, Düzce Universiteti və s. Universitetlərində geniş istifadə
edilir. Lakin 9 İyul 2011 tarixli TÜBİTAK elm heyətinin 199 saylı qərarına
əsasən (http://www.tubitak.gov.tr/tr), İthenticate proqramı geniş akademik
məzmuna sahib olaraq tələbələrin tapşırıqları xaricində birbaşa akademik nəşr-
lərin yoxlanılması üçün Türkiyənin bütün universitetlərində bu proqramın isti-
fadəsi həyata keçirilmişdir. Bu proqramın Turnitin proqramından fərqi ondadır
ki, İThenticate proqramı vasitəsilə tələbələrin yazı işləri, yəni tapşırıqlar və te-
zislər yoxlanılmır. Burada yalnız dissertasiya işlərinin plagiatlığı yoxlanılır.
Proqram internet vasitəsilə heç bir xüsusi təlim aparılmadan istifadə edi-
lir. Plagiat analizi aparılacaq məqalə istifadəçi tərəfindən IThenticate proqramı-
na elektron poçta sənəd əlavə etdiyi kimi asanlıqla yükləyib plagiat analizini
bir neçə dəqiqə ərzində aparmaqla müəyyən cavablar ala bilər. İThenticate
proqramına yüklənən hər bir məqalə böyük verilənlər bazasındakı məqalələrlə
qarşılaşdırılır. Bu bazada 90 mindən çox məşhur qəzet, jurnal, kitablardan baş-
qa 17 milyarddan çox veb səhifə və arxiv mövcuddur. IThenticate 70 mindən
çox elmi jurnaldan gələn 30 milyondan çox məzmunun və 150-dən çox nəşriy-
yatdan gələn 86 milyondan çox məqalənin yerləşdiyi verilənlər bazasını özün-
də birləşdirir. Tərəfdaş nəşriyyatlar arasında CrossRef, Gale, Emerald, ABC-
CLIO, SAGE Reference, Oxford University Press, IEEE, Elsevier, Nature
Publishing, Ovid, Taylor & Francis, PubMed, Pearson, McGrawHill, Wiley və
EBSCO kimi böyük nəşriyyatlar yer alır (http://www.ithenticate.com/content).
Azərbaycan ali məktəblərində plagiatlıq və onunla mübarizə üsul-
ları.
Azərbaycan universitetlərində attestasiya işlərinə kurs işi, diplom işi,
laboratoriya işləri sərbəst işlər daxildir. Müasir dövrdə texnologiyanın inkişaf
etməsi universitetlərdə attestasiya işlərinin aparılmasına da təsir göstərmişdir.
Belə ki, bir neçə il öncə attestasiya işləri əlyazma şəklində tələb edilirdisə, indi
əksər universitetlərdə elektron variantda qəbul edilir. Bu da plagiatlıq halının
artmasına səbəb olur. Plagiatlıq halı təkcə elektron variantda qəbul edilən işlər-
də yox, eyni zamanda yazılı imtahanlarda da rast gəlinir. Plagiatlıq halı həm də
başqasının fikrini öz fikri kimi qələmə vermək olduğundan imtahan zamanı
başqasından köçürmə ciddi plagiatlıq halı hesab olunur. Bunların qarşısını
almaq üçün Azərbaycan universitetlərində bir sıra tədbirlər görülür. Məsələn,
Bakı Dövlət Universitetində imtahan, attestasiya işləri (kurs işi, diplom işi,
sərbəst işlər) və kollokviumlar yazılı qaydada aparılır. Attestasiya işləri müx-
təlif qaydada aparılır. Kurs işi və diplom işi elektron variantda qəbul edilsə də,
sərbəst işlər müəllimin istəyindən asılı olaraq, əlyazma və ya elektron variantda
qəbul edilir.
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
9
İmtahanlarda köçürmə hallarının qarşısının alınması üçün nəzarətçilərin
imtahan gedişində iştirak etmələri ilə yanaşı, imtahan zallarına kameralar yer-
ləşdirilmişdir. Bu kameralar vasitəsilə nəzarətçilərin nəzərlərindən yayınan kö-
çürmə halları yarandıqda, bu tez bir zamanda aradan qaldırılır və müvafiq
tədbirlərin görülməsi həyata keçirilir. İmtahan bitdikdən sonra hər bir tələbənin
işi kodlaşdırılır və yazı işləri, ilk öncə, qayda pozuntularının olub-olmamasını
müəyyən etmək üçün xüsusi təşkil olunmuş komissiya tərəfindən yoxlanılır.
Belə ki, yazı işinin hansı tələbəyə aid olduğunu müəyyən edə biləcək hər hansı
işarə və ya söz aşkarlanarsa, həmin işin nəticəsi ləğv olunur. Bu prosesdən
sonra iş müəllimlər tərəfindən yoxlamaya verilir. Burada da ciddi qaydalar təd-
biq olunur. Belə ki, müəllimlərin yazı işlərini qiymətləndirmə prosesinə kame-
ralarla nəzarət olunur. Bəzən eyni bir iş bir-birindən xəbərsiz olaraq bir neçə
müəllim tərəfindən qiymətləndirilir və ümumi qiymət olaraq müəllimlərin yaz-
dığı orta qiymət götürülür.
Milli Aviasiya Akademiyasında sərbəst işlər, kurs və diplom işləri elekt-
ron formada təhvil verilir. İmtahanlar isə test üsulu ilə həyata keçirilir. Hər
tələbəyə 50 və ya 25 sualdan ibarət test tapşırıqları verilir və maksimum 50 bal
ilə qiymətləndirilir. Burada da imtahan prosesinə kameralarla nəzarət olunur.
Lakin hər bir tələbənin imtahan sualları fərqli olduğu üçün köçürmə hallarına
az hallarda rast gəlinir. Bu hal aşkar edildikdə universitetin qaydalarına əsasən
müəyyən tədbirlər görülür.
Qafqaz Universitetində isə imtahan prosesi elektron deyil, yazılı qaydada
həyata keçirilir. Müəllimin istəyindən asılı olaraq, imtahan sualları test və ya-
zılı şəkildə ola bilir. Burada da imtahan zalında kamera nəzarəti mövcuddur və
imtahan gedişatı rəhbərlik tərəfindən təyin olunmuş nəzarətçi tərəfindən həyata
keçirilir. İmtahan zamanı köçürmə halı aşkarlandıqda ciddi tədbirlər həyata
keçirilir.
Beləliklə, Azərbaycan ali məktəblərində plagiatlıqla mübarizə yalnız ənə-
nəvi üsullarla, İKT imkanlarından istifadə edilmədən həyata keçirilir. Nəticədə,
tələbələrin attestasiya işlərinin əksəriyyəti müxtəlif mənbələrdən əldə edilmiş
məlumatların yuxarıda qeyd edilmiş plagiatlıq vasitələri ilə quraşdırılmasından
ibarət olaraq hazırlanır. Bu cür neqativ hallara qarşı mübarizə üçün, ilk
növbədə, aşağıdakı problemlərin həll edilməsi zəruridir (1, s.45-110, 6):
1) Ayrı-ayrı sahələrdə baş verən plagiatlıq aktları bir çox hallarda sahə-
nin xarakterik xüsusiyyətinə görə İKT-nin təsir sahəsindən kənarda
qalır. Məsələn, Sovet dövründə nəşr edilən mənbələrdən çoxu hələ də
elektron formata keçirilmədiyindən onlardan qeyri-qanuni istifadə an-
tiplagiat sistemləri tərəfindən identifikasiya edilə bilmir;
2) Plagiatlıqla mübarizənin hüquqi və texniki bazasının zəifliyi bu istiqa-
mətdə qeyri-qanuni hərəkətlərin artmasına imkan yaradır. Bu hərəkət-
lər bir çox hallarda mütəşəkkil xarakter alır və şəbəkənin genişlənməsi
bu sahədə kölgə iqtisadiyyatının yaranmasına gətirib çıxarır. Nəticədə,
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
10
yaranmış vəziyyət plagiatlığın de-fakto müəyyənləşdirilməsində im-
kanların məhdudlaşdırılmasına səbəb olur;
3) Plagiatlıq aktlarına təkcə ali məktəblərdə deyil, cəmiyyətin bütün tə-
bəqələrində rast gəlinir və məhz bu səbəbdən həm plagiatlığın özü,
həm də ona qarşı mübarizə sosial mahiyyət daşıyır. Bir çox hallarda
plagiat aktı cəmiyyətdə adi qaydada qarşılanır və onun mövcudluğu
hər iki tərəfi – həm aktın icraçısını, həm də müəllifi narahat etmir (qə-
bul edilmiş və ya adiləşmiş plagiat). Əksər hallarda qəbul edilmiş və
ya adiləşmiş plagiat cəmiyyətdə formalaşmış mental dəyərlər vasitəsi
ilə ideyalara qeyri-qanuni, zəhmətsiz həmmüəllifliyin yaranmasına sə-
bəb olur (3). Bəzi hallarda cəmiyyətdə və ya sosial qruplarda mövcud
olan problemlər və yaxud ayrı-ayrı şəxslərin maliyyə nöqteyi-nəzərin-
dən problemləri olması səbəbindən də bu növ plagiatlıq yaranır.
Nəticə: Plagiatlıqla mübarizə problemlərinin həll yolları
Beləliklə, yuxarıda qeyd edilənləri ümumiləşdirərək plagiatlıqla mübari-
zənin həlli üçün aşağıdakıları qeyd etmək olar (1, s.45-110, 6):
1) Plagiatlıqla mübarizənin hüquqi bazasının möhkəmləndirilməsi. Burada
əsasən aşağıdakı istiqamətlərdə işlər aparılmalıdır:
- Bu sahədə hüquqşünaslar (və ya müvəkkillər) hazırlanmalıdır. Bunun
üçün ali məktəblərdə uyğun ixtisaslar müəyyənləşdirilməlidir. Plagiat-
lıq və piratçılıq faktlarının hüquqi müstəvidə araşdırılması və cəmiy-
yətə düzgün çatdırılması onlara qarşı mübarizənin ən təsirli vasitələ-
rindən biridir.
- Hüquqi bazanın genişləndirilməsi. Bu, həm mövcud qanunlara əlavə-
lərin edilməsi baxımından, həm yeni qanunların işlənməsi (texnoloji
inkişafa uyğun olaraq), həm də hüquq pozuntularına qarşı cəza təd-
birlərinin dinamikliyi üçün zəruridir.
- Plagiatlıq və piratçılıqla mübarizə cəmiyyətin bütün təbəqələrinə aid
olmalıdır. Bunun üçün zəruri olan maarifləndirmə tədbirləri planı
hazırlanmalı (orta məktəblərdən başlayaraq) və həyata keçirilməlidir.
2) Elmi etika prinsipləri cəmiyyətin bütün təbəqələrində təbliğ edilməlidir.
Bunun üçün:
- Kütləvi informasiya vasitələrinin imkanlarından istifadə edərək geniş
təşviqat işləri aparılmalıdır. Radio-televiziya verilişləri təşkil edilməli,
qəzet, jurnal məqalələri, bukletlər və reklam plakatları hazırlanmalı və
yayımlanmalıdır
- Bütün ali məktəblərdə daxili intizam qaydalarına başqalarının əmə-
yindən istifadə kodeksi daxil edilməli, bu istiqamətdə geniş tədbirlər
planı işlənib həyata keçirilməlidir. Tədris müəssisələrində plagiatlığa
qarşı mübarizədə administrativ formalardan daha çox həvəsləndirmə
vasitələrindən istifadə edilməlidir
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
11
- Pozuntular olduqda geniş ictimai tənbeh formalarından istifadə edil-
məlidir.
3) Elm, təhsil və yaradıcılıqla məşğul olan mütəxəssislərin və tələbələrin
qiymətləndirilməsi sistemi yaradılmalıdır.
4) Bütün elm və təhsil müəssisələrində “Plagiatlığın müəyyən edilməsi və
informasiya xidməti” sistemi yaradılmalıdır. Bunun üçün:
- Sistem bu tip müəssisələrdə mövcud olan elektron kitabxana və müəs-
sisədə yaradılan müxtəlif məlumat mənbələrini özündə birləşdirən ba-
zaya malik olmalıdır.
- Sistem elm-təhsil müəssisələrində elmi-yaradıcılıq işlərinin hazırlan-
ması prosesinə nəzarət etməli və müəssisədə yaradılan (müəssisə daxi-
lində istifadə edilən və ya kənara göndərilən) intellektual məhsulların
ilkin ekspertizasını həyata keçirməlidir.
- Sistem vasitəsi ilə elm-təhsil müəssisələrində mütəxəssislərin attes-
tasiyasının keçirilməsi qaydaları müəyyən edilməlidir.
- Sistemin bazası ümumdövlət informasiya bazası ilə inteqrasiya edil-
məlidir.
- Elmi tədqiqatlarda daha çox rus dilindən istifadə edildiyini nəzərə
alaraq sistem rus dilli antiplagiat sistemləri ilə inteqrasiya edilərək (və
ya həmin sistemlərdən bilavasitə istifadə etməklə) qurulmalıdır.
- Plagiatlığın müəyyən edilməsi üçün proqram təminatı sistemi yaradıl-
malıdır. Buna görə digər ölkələrin mövcud sistemlərinin iş təcrübəsi-
nin öyrənilməsi üçün həmin sistemlər alınmalı, lazım gələrsə, mütə-
xəssis mübadiləsi edilməli (məs., “Antiplagiat” və ya “Turnitin”) və
bu sistemlər yerli şəraitə uyğunlaşdırılaraq istifadə edilməlidir.
Ədəbiyyat:
1. Əliquliyev R.M., Ağayev N.B., Plagiatlıqla mübarizə texnologiyaları.
İnformasiya texnologiyaları nəşriyyatı. Bakı 2015, 186 səh.
2. İmanov K.S. Müəllif-hüquq qanunvericiliyi ilə qorunan əlaqəli hüquq-
lar və onların əhəmiyyəti. //Hüquqi dövlət və qanun, №8, 2001-ci il.
3. İmanov K.S., İsayev N. Azərbaycanın müəllif-hüquq qanunvericiliyində
şərikli müəlliflik. //Musiqi dünyası, №3-4, 2000-ci il.
4. İsayev N. Azərbaycanda müəllif hüquqlarının təminatı məsələlə-
ri.//Musiqi dünyası, №1, 2002.
5. İsayev N. İntellektual mülkiyyət anlayışı və onun huquqi qorunma sis-
temi.//Musiqi dünyası, №3-4, 2001.
6. Əliquliyev R., Ağayev N., Alıquliyev R.. Kompüter proqramları pirat-
çılığı və antiplagiat sistemlərindən istifadə problemləri //İnformasiya
texnologiyaları problemləri, №1, səh. 3-9, 2015.
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
12
7. AhmedHamza Osman, Naomie Salim, Yogan Jaya Kumar, Albaraa
Abuobieda. Fuzzy Semantic Plagiarism Detection // Advanced Machine
Learning Technologies and Applications Communications in Computer
and Information Science, Vol. 322, p 543-553, 2012.
8. Sandhya S., Chitrakala S. Plagiarism Detection of Paraphrases in Text
Documents with Document //Retrieval Advances in Computing and
Information Technology Communications in Computer and Information
Science, Vol. 198, 2011, pp 330-338
9. Austin M. & Brown L., Internet Plagiarism:Developing Strategies to
Curb Student Academic Dishonesty. //The Internet and Higher
Education,1999, vol 2, №1, p21-33.
10. Culwin F. & Lancaster T., A Descriptive Taxonomy of Student
Plagiarism. //Awaiting publication, available from South Bank
University, London, 2000.
11. Ryan J. J. C. H., Student plagiarism in an online world. //Available
online at http://www.asee.org/prism/december/html/student_plagiarism
_in_an_onlin.htm,1998
12. Carroll, J. A handbook for deterring plagiarism in higher education.//
Oxford Centre for Staff and Learning Development, Oxford.2000
13. Dahl, S., Turnitin: The student perspective on using plagiarism.//Active
Learning in Higher Education, 2007, v. 8 no. 2, pp. 173-191.
14. Maxim Mozgovoy, Georgina Cosma. Automatic student plagiarism de-
tection: future perspectives. // Journal Educational computing research,
2010,vol. 43(4) pp 511-531
15. Zhan Su, Byung-Ryul Ahn, Ki-yol Eom, Min-koo Kang, Jin-Pyung
Kim, Moon-Kyun Kim. Plagiarism Detection Using the Levenshtein
Distance and Smith-Waterman //The 3rd International Conference on
Innovative common molecular sub-sequences.//Journal of Molecular
Biology, pp 147:195-197, 1981.
16. Alzahrani, S., Salim, N. Fuzzy Semantic-Based String Similarity for
Extrinsic Plagiarism //Detection. In: CLEF, Notebook Pa-
pers/LABs/Workshops, 2010.
17. Calvano, B. Plagiarism in higher education. //Retrieved from
http://www.examiner.com/adult-education-in-pittsburgh/plagiarism-
higher-education, 2011
18. Lorie Kloda & Karen Nicholson. Plagiarism Detection Software and
Academic Integrity: The Canadian Perspective //Librarians’ Informa-
tion Literacy Annual Conference (LILAC) Imperial College, London,
UK, April 4-6, 2005
19. Brad Stappenbelt, Chris Rowles The effectiveness of plagiarism detec-
tion software as a learning tool in academic writing education.// 4th
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
13
Asia Pacific Conference on Educational Integrity (4APCEI) 28–30
September 2009 University of Wollongong NSW Australia
Надир Бафадин оглу Агаев,
Амина Надир кызы Агазаде
Возможности применения антиплагиатных систем при
оценке знания студентов.
Резюме
В статье анализированы различные формы и причины появления
плагиаризма в обществе. Исследован мировой опыт по борьбе с плагиа-
ризмом в ВУЗе. Изучены проблемы по борьбе плагиаризма и его возмож-
ные решения в республиканском ВУЗе
Ключевые слова: плагиат, виды плагиата, плагиат в ВУЗе, оценка
знания студента
Nadir Bafadin Agaev,
Emine Nadir Agazade
Possible applications about antiplagiat system when assessing
students.
Summary
The article analyzed the different types and causes of the appearance of
plagiarism in society. We studied the world experience in the fight against
plagiarism in the university and studied the problems of combating plagiarism
and its possible solution in the national university.
Keywords: plagiarism, types of plagiarism, plagiarism in higher educa-
tion, assessment of student learning
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
14
УДК:004.413.5:621.391.8:004.382.7
РАЗРАБОТКА ПАКЕТА ПРОГРАММ «OptimME” ДЛЯ
РЕШЕНИЯ ЗАДАЧ ХИМИЧЕСКОЙ TЕХНОЛОГИИ
ЧИСЛЕННЫМИ МЕТОДАМИ
Гошгар Сейфулла оглу АЛИЕВ
доктор философии по техническим наукам, доцент
Манаф Ризван оглу МАНАФОВ,
Eльвин Гумбет оглу АЛИЕВ
Институт Катализа и Неорганической Химии
Национальной Академии Наук Азербайджана
В данной статье приводятся результаты по разработке пакета
прикладных программ для решения задач химической технологии числен-
ными методами. Рассмотрены и проведены сравнительный анализ, су-
ществующие аналогические пакеты программ. Подобраны численные ме-
тоды для решения задач различных областей, написаны алгоритмы и сос-
тавлены модульные программы. Приведен интерфейс разработанный па-
кет программ «OptimME». Разработанный пакет программ тестирован
для решения задач химической кинетики.
Ключевые слова: программирование, пакеты программ, алгоритми-
ческие языки, численные методы
Актуальность. Одним из основных направлений научной деятель-
ности Института Катализа и Неорганической Химии национальной Акаде-
мии наук Азербайджана является Изучение кинетики и механизма химии-
ческих процессов, их моделирование и оптимизация. В лаборатории моде-
лирования химико-технологических процессов Института сложные хими-
ческие реакции изучаются с помощью пакета программ OptimME, вклю-
чающей в себя методы построения математической модели химических
реакций (1, с. 2), а также методы решения прямой и обратной кинетичес-
ких задач.
Развитие информационных технологий открыло доступ к огромным,
постоянно возрастающим объемам информации о каталитических реакци-
ях, технологии процессов и реакторах. Появление многопроцессорных
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
15
ЭВМ сделало возможным моделировать задачи, не подлежащие прямому
экспериментальному решению, такие как, например, задачи исследования
быстрых и лимитирующих процессов.
Необходимость численного решения задач химической кинетики
для реакций с большим числом стадий обусловлена современными пот-
ребностями промышленности. Актуальны решения задач по улучшению
процесса переработки нефти и газа, усовершенствованию химических ре-
акторов. Для каждой из этих задач необходимо проводить математичес-
кое моделирование и, прежде чем изменять производственные процессы,
необходимо улучшать химические схемы на разных стадиях производ-
ства. Однако, аналитически решать такие задачи практически не удается,
ввиду огромного размера систем обыкновенных нелинейных дифферен-
циальных уравнений, соответствующих схемам химических реакций.
Степень использования современных компьютерных технологий яв-
ляется важным критерием конкурентоспособности современного прик-
ладного программного обеспечения. Таким образом, прикладное прог-
раммное обеспечение является актуальным, если соответствует требова-
ниям задачи и максимально использует имеющиеся вычислительные ре-
сурсы (3). В этом отношении задача поиска кинетических констант хими-
ческой реакции – сложная многопараметрическая вычислительная задача,
решение которой находится в прямой зависимости от производительнос-
ти вычислительной среды и от используемых алгоритмов.
Создание вычислительной системы, включающей параметры натур-
ного и вычислительного экспериментов, математическое моделирование
реакций, процессов и информационно-вычислительный комплекс с пос-
тоянно растущей базой данных кинетических исследований, позволит
сократить сроки разработки кинетических моделей сложных реакций,
что, в свою очередь, приведет к ускорению исследования и освоения но-
вых процессов.
Задачами этой работы являются:
1) описание математических моделей задач химической кинетики;
2) анализ существующих программных комплексов для определения
кинетических параметров;
3) Разработка универсального программного обеспечения для реалии-
зации кинетических исследований, а также расчёта и выбора неко-
торых технологических оборудований на основе базы данных.
Математическая постановка задачи
Уравнения химической кинетики представляют собой системы
обыкновенных дифференциальных уравнений (4) 𝑑𝑥
𝑑𝑡= 𝑓(𝑥, 𝑘), 𝑥(0) = 𝑥0 , 𝑡 ∈ [0, 𝑡𝑘]
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
16
где х, х0– векторы текущих и начальных концентраций реагентов, f–
вектор-функция кинетических зависимостей, которые строятся в
соответствии с принятым механизмом химических превращений, k –
вектор констант скоростей элементарных реакций.
Поскольку часть констант, а чаще весь вектор k неизвестен, возни-
кает задача идентификации математической модели или обратная кинети-
ческая задача, которая представляет собой задачу минимизации функ-
ционала отклонения между расчетными и экспериментальными данными:
𝐹 = 𝑚𝑎𝑥𝑥𝑗𝑒 − 𝑥𝑗
𝑐
𝑥𝑗𝑒 → 𝑚𝑖𝑛, 𝑗 = 1, 𝑁̅̅ ̅̅ ̅
где c
jх – расчетные значения концентраций наблюдаемых веществ,
(мольные доли); e
jх – экспериментально полученные значения концен-
траций наблюдаемых веществ, (мольные доли); N – количество точек
эксперимента. Иными словами задача заключается в определении кине-
тических параметров, соответствующих минимальному значению
разности расчетных (решение прямой задачи) и натурных химических
(лабораторных) данных.
К кинетическим параметрам относятся значения кинетических конс-
тант скоростей стадий и энергии активации стадий. Для нахождения ки-
нетических параметров необходимо поставить и решить прямую и обрат-
ную кинетические задачи.
Прямая задача - это расчет состава многокомпонентной реагирую-
щей смеси (концентраций) и скорости реакции на основании математи-
ческого описания с известными кинетическими параметрами. При этом
решается система обыкновенных дифференциальных уравнений с задан-
ными начальными условиями с фиксированными и неизвестными, то есть
задача Коши. Решение таких систем проводят методами Эйлера, Эйлера-
Коши, Рунге-Кутты, Кутты-Мерсона и др. в зависимости от требуемой
точности.
Комплекс программ для определения кинетических параметров.
Задача поиска кинетических констант химической реакции – слож-
ная вычислительная задача, решение которой находится в прямой зависи-
мости от производительности вычислительной среды и от используемых
алгоритмов.
Проведен анализ существующих программ по расчету кинетических
констант химических реакций. В качестве ближайших аналогов были
рассмотрены следующие системы (в скобках указана компания-разработ-
чик): 1) ChemCAD; 2) Chemical Kinetics Simulator (IBM); 3) (Chempak); 4)
MATLAB (MathWorks); 5) Dynafit (BioKin); 6) Freefem и Freefem3d; 7)
Другие программы.
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
17
ChemCAD(5)– это пакет программ для моделирования и расчета тех-
нологических схем с рециклическими потоками органических и неорга-
нических веществ и непрерывных смесей (в случае нефтяных фракций), а
также энергетических потоков.
ChemCAD позволяет создавать, анализировать и оптимизировать
различные варианты технологического оформления производственных
процессов, оценивать их эффективность и выбирать наилучший из них.
Комплекс исследований с использованием ChemCAD дает возмож-
ность добиться удовлетворительного совпадения результатов расчетов с
данными промышленных экспериментов, что позволяет решать задачи
автоматического управления процессами и повышения эффективность
действующих производств, определения оптимальных режимных и конс-
трукционных параметров процессов в отдельных аппаратах с позиции
всего производства в целом.
ChemicalKineticsSimulator (CKS)(6), создан компанией IBM еще в
1996 г. Программный комплекс (ПК) CKS является, с одной стороны,
довольно ограниченным средством моделирования химических реакций,
а с другой – программой с продуманным интерфейсом, включающим сис-
тему интуитивно понятного ввода стадий химических реакций.
Основное назначение ПК CKS – математическое моделирование
протекания химической реакции, решение прямой задачи химической
кинетики. Константы скоростей стадий реакций могут быть зависимыми
или независимыми от температуры, а сами стадии – прямыми и обрат-
ными, но в любом случае, кинетические константы задаются вручную.
Однако, несмотря на удобный ввод и визуализацию решения прямой
задачи, используя ПК CKS, нельзя решить обратную задачу химической
кинетики. Кроме того, не предусмотрено распараллеливание прямой за-
дачи, что сказывается на времени построения кинетической модели. От-
сутствие возможности решения обратной кинетической задачи ограничи-
вает применение ПК CKS в комплексе с другими программными продук-
тами (в том числе и в рамках единой информационно-аналитической сис-
темы решения многопараметрических обратных задач химической кине-
тики, описываемой в настоящей работе).
Chempak (7). Программный пакет для оптимизации кинетических
схем химических реакций. Используемый алгоритм - система обыкно-
венных дифференциальных уравнений (ОДУ) генерируется из системы
химических реакций (1, с. 3). Для решения полученных систем ОДУ ис-
пользуются сторонние свободнораспространяемые программные коды,
адаптированные для работы в составе программного пакета.
Функциональные возможности - Генерация систем ОДУ из систем
химических реакций, хранение в единой сетевой базе данных систем
химических реакций и начальных даных, решение систем ОДУ с помо-
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
18
щью предложенных решателей, получение выходных данных (изменение
концентраций химических веществ во времени) в форме удобной для от-
рисовки свободнораспространяемыми графическими пакетами.
Инструментальные средства создания - СУБД Interbase, Borland C++
Builder. Для установки пакета программ и базы данных химических реак-
ций необходима настройка автором решателей систем ОДУ, под имею-
щийся у пользователя компилятор языка Фортран.
MatLab (8, с. 9) компании MathWorks- одна из старейших, тщатель-
но проработанных и проверенных временем систем автоматизации мате-
матических расчетов, построенная на расширенном представлении и при-
менении матричных операций.
Из недостатков системы MatLab можно отметить невысокую ин-
тегрированность среды (очень много окон, с которыми лучше работать на
двух мониторах), не очень внятную справочную систему (а между тем
объем фирменной документации достигает почти 5 тыс. страниц, что де-
лает ее трудно обозримой) и специфический редактор кода MatLab-прог-
рамм. Сегодня система MatLab широко используется в технике, науке и
образовании, но все-таки она больше подходит для анализа данных и
организации вычислений, нежели для чисто математических выкладок.
В качестве более простых, но идеологически близких альтернатив
программе MatLab можно отметить такие пакеты, как Octave
(www.octave.org), KOctave (bubben.homelinux.net/~matti/koctave/) и Genius
(www.jirka.org/genius.html). Преимуществами MATLAB по сравнению с
пакетами MathCAD, MAPLE, SciLab, FreeMath. Этими являются обшир-
ная справочная система, большое количество справочной литературы, в
том числе русскоязычной, относительно удобная среда программмирова-
ния, наличие версий под операционные системы Linux и Windows и
средств эффективного распараллеливания вычислений.
Готовых модулей по расчету обратной задачи химической кинетики
в MATLAB пока не существует. При этом существует возможность ис-
пользования готовых библиотек, среди которых имеются алгоритмы ре-
шения систем дифференциальных уравнений, поиска минимума критерия
соответствия расчетных и натурных данных и др. Основным недостатком
системы MATLAB является ее высокая стоимость.
Dynafit [10]- программа для расчета кинетических констант –разра-
ботанной фирмой BioKin. Интерфейс программы разделен на две части:
Input и Output. Во вкладке Input производится ввод схемы реакции, обоз-
начение кинетических констант и построение временной оси с экспе-
риментальными данными. Основная цель Dynafit – это поиск начальных
значений кинетических констант методом наименьших квадратов. В кА-
честве формата ввода данных используется символическая нотация, тогда
как параметры и схема превращений задаются не в графическом, а в тек-
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
19
стовом виде, согласно определенным правилам. Подобная схема ввода
может быть неудобна неподготовленному пользователю, но в дальней-
шем может быть использована как средство быстрого редактирования но-
вых схем. Результатом работы программы могут быть выходные характе-
ристики используемого алгоритма и изменения концентраций во времени.
Программа имеет хорошую справочную систему.
Для решения дифференциальных уравнений в частных производных
методом конечных элементов и визуализации решения есть свободно рас-
пространяемые пакеты Freefem и Freefem3d, которые по своим возмож-
ностям не уступают модулю решения уравнений математической физики
из пакета Matlab.
Для решения задач химической кинетики с большой размерностью
необходимо современное программное обеспечение, удовлетворяющее
ряду требований. Среди них следует указать наличие эргономичного ин-
терфейса и расширяемой библиотеки вычислительных методов, возмож-
ность работы с современными базами физико-химических данных
(GRIMECH, NIST , NASA идр.), возможность работы в связке персональ-
ный компьютер - суперЭВМ. В последнее время появился ряд программ-
ных продуктов, ориентированных на описанные выше задачи. К крупным
программным продуктам для широкого круга задач моделирования мож-
но отнести FLUENT, CHEMKIN, StarCD, HYSYSидр. Существуют и не-
большие программные пакеты (CKS, Kintecus, AcuChem, ChemMathS и
др.). Кроме, указанных коммерчески расспространяемых пакетов прог-
рамм, существует также ряд специализированных библиотек подпрог-
рамм NAG, Numericalrecipes, БанКин, разработанных в разные годы. К
недостаткам крупных пакетов можно отнести высокую цену и, как
правило, отсутствие возможности расширения и усовершенствования па-
кета пользователем. Недостатками специализированных библиотек под-
программ являяются высокая сложность структуры данных, отсутствие
эргономичного интерфейса, а также сложности, связанные с архитек-
турой библиотек, не рассчитанной на использованиеее в комплекте с еди-
ным интерфейсом. Чтобы преодолеть указанные недостатки, в работах (1,
с. 2) предложена библиотека классов для решения прямых задач химии-
ческой кинетики.
В ней продемонстрирован объектно-ориентированный подход к
созданию пакета для расчета термодинамических свойств и химической
кинетики для химических реакций.
Таким образом, на сегодняшний день имеются программные про-
дукты, специализирующиеся не только на решении широкого круга задач
химической промышленности (ChemOffice, Chemkin, Khimera, MATLAB)
но и специализированные программы по расчету кинетических констант
(Dynafit, CKS, KINET). Эти программы, как правило, удобны для реше-
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
20
ния определенного круга задач. Основной недостаток программ заклюю-
чается в том, что они не используют имеющиеся информационные техно-
логии в полной мере, что, в свою очередь, сказывается на скорости вы-
числений, надежности и удобстве визуализации.
Структура пакета программ OptimME
Разработанной нами пакет программ OptimMEотличается: 1. Нали-
чием легко расширяемой базы данных химических реакций и вспомо-
гательных химических данных. Наличием открытой архитектуры для
пополнения пакета однопроцессорными и многопроцессорными вычисли-
тельными модулями. 3. Наличием программного интерфейса поиска хи-
мических реакций в базе данных по шаблону с возможностью занесения
поисковой выборки в новую систему химических реакций в рамках еди-
ного программного интерфейса пакета. 4. Наличием программного ин-
терфейса взаимодействия с базами данных сторонних разработчиков. 5.
Наличием различных форматов входных и выходных файлов пакета для
обеспечения возможности работы с различными типами вычислительных
модулей 6. Наличием генератора параллельного кода для численного ре-
шения прямых задач химической кинетики на параллельном суперком-
пьютере. Таким образом, разработанный пакет решает следующий ряд за-
дач: ввода и изменения системы уравнений большого, свыше 1000, числа
химических реакций в общепринятой в химии нотации, проверки кор-
ректности записанной системы уравнений химических реакций.
Главный интерфейс пакета показан на рис 1.
Рис 1.Главный интерфейс пакета программ OptimME.
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
21
Классы решаемых задач
Как видно из рисунка, решаемые задачи распределены по классам.
Так коды классов в коротком виде выглядят таким образом.
Класс «Методы приближённых решений уравнений типа F(x)=0» В
рамках этого класса реализованы методы: Метод бисекции (метод деле-
ния отрезка пополам), Метод хорд, Метод итерации, Метод Ньютона
Класс «Дифференциальные уравнения». В рамках этого класса реа-
лизованы методы: Метод Ейлера (простой), Улучшенныйметод Эйлера,
уточнённый метод Эйлера, метод Рунге-Кутта.
Класс «Вычисления интегралa». В рамках этого класса реализованы
методы: Метод Чебышева, Симпсон (Формула парабол), Симпсон 2,
Метод трапеций.
Класс «нелинейные уравнения». В рамках этого класса реализованы
методы: Метод половинного деления, Метод хорд, Метод Ньютона,
Метод пересекающих.
Класс «Методы оптимизации». В рамках этого класса реалиизованы
методы: Метод золотого сечения, метод Brentoptа
Класс «Кинетика химических реакций» включает модули опре-
деления порядка и константы отдельной реакции, температурной зави-
симости константы скорости реакции и энергии активации, а также
численные методы решения прямой и обратной задачи кинетики.
Для определения энергий активации элементарных стадий
традиционно находят константы скоростей стадий раздельным решением
обратных задач химической кинетики для разных экспериментальных
температур с последующей аппроксимацией интегральной формы урав-
нения Аррениуса методом наименьших квадратов (МНК). Использование
такого подхода приводит к дополнительной погрешности в соответствии
экспериментальных и рассчитанных значений концентраций наблюю-
даемых веществ и не всегда позволяет определить кинетические пара-
метры стадий реакции, но при этом является экспресс методом (10).
Класс расчёт и выбор оборудований включает в себе модули для
теплообменника и вентилятора с базой данных Aсcess.
Обсуждение результатов
В результате анализа дифференциальных уравнений при решении
основных классов задач химии и нефтехимии, было решено реализовать
методов Рунге-Кутта, золотого сечения, Брентопта, Пижавски и др.
Причиной тому являются то, что эти методы они являются универ-
сальными для основных задач химии и нефтехимии. Преимущества мето-
дов золотого сечения и Брентопта заключаются в том что, они достаточно
простые, не требуют больших вычислительных ресурсов, и не требуют
нахождения производной целевой функции. Использование метода
Пижавского, оправдывается тем, он имеет простые условия сходимости и
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
22
может быть применен для обширного класса функций. Метод Рунге-Кут-
та показывает высокую точность по сравнению с аналогическими мето-
дами. Хорошие результаты получаются при применении 4-го порядка это-
го метода.
Анализ алгоритмических языков и компьютерной индустрии и
нынешнее состояние компьютерных ресурсов страны, подтверждают пре-
имущества языка C#. Этот язык не накладывает ограничение при выборе
операционной системы.
Большое количество реализованных математических методов позво-
ляет в зависимости от требуемой точности выбрать тот или иной метод и
уменьшить тем образом время вычисления.
Практическая значимость работы.
Разработанный пакет программ тестирован для решении задач хи-
мической кинетики. В качестве примера пакет использовался на про-
цессах жидкостной экстракции разделению загрязненных вод, в исследо-
вании кинетики парофазного окислительного аммонолизаи применяется
для повышения эффективности вычислительных экспериментов (1,2,12,
13,14). Пакет программ может быть полезен не только химикам-техно-
логам, но и для специалистов других областей науки, для решения задач,
связанные теми или иными численными методами.
Заключение. В рамках проведенной работы были получены сле-
дующие результаты:
• проведен анализ существующих программных комплексов для оп-
ределения кинетических параметров.
• разработан пакет программ для решения задач химии и нефте-
химии, который повышает эффективность вычислительных эксперимен-
тов.
Работа выполнена при поддержке Научного фонда «SOCAR» в рам-
ках грантового проекта ET-27 (15 /10/ 2014) в Институте катализа и
неорганической химии им. акад. М.Ф.Нагиева.
Литература:
1. Мanafov M.R., Mammadov E.M., Aliyev G.S., Application of Software
Package “OptimME” for the Study of the Process of Partial Oxidation of
Propane, American Journal of Chemistry and Application, Vol.2 , No. 4,
Jul. 2015 Pages: 47-51
2. Мanafov М.R., Rustamova, J.T., Аliyev, G.S., Melikova, I.G. and Ali-
yeva, A.M. Study of Modified Forms of Natural Zeolites as Catalysts for
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
23
Methanol Oxidation. American Journal of Chemistry and Application, 2,
75-78.
3. Холоднов В.А. Решение задач нелинейного программирования на ос-
нове градиентных методов с использованием системы компьютерной
математики MathCAD: методические указания / В.А.Холоднов, Е.С.
Боровинская, В.П.Андреева, В.И. Черемисин. СПб.: СПбГТИ (ТУ),
2010.- 69 с
4. Полак Л.С., Гольденберг М.Я., Левицкий А.А. Вычислительные ме-
тоды в химической кинетике. М.: Наука, 1984. 280 с.
5. CHEMCAD и CC-BATCH. Руководство пользователя и руководство
по обучению. Chemstations Inc. – 2005. – 115 с.
6. D. R. Lide, (ed.), CRC handbook of chemistry and physics, 84th ed., 2003-
2004. Boca Raton: CRC Press, 2003.
7. Igor Chernykh, Olga Stoyanovskaya, Olga Zasypkina,ChemPAK Software
Package as an Environment for Kinetics Scheme Evaluation, Chemical
Product and Process Modeling. Volume 4, Issue 4, ISSN (Online) 1934-
2659,DOI: 10.2202/1934-2659.1288, June 2009
8. Ferreira, A.J.M. (2009). MATLAB Codes for Finite Element Analysis.
Springer
9. Gilat, Amos (2004). MATLAB: An Introduction with Applications 2nd
Edition. JohnWiley&Sons.
10. Petr Kuzmiс,Program DYNAFIT for the Analysis of Enzyme Kinetic
Data: Application to HIV Proteinase, Analytical Biochemistry, Volume
237, Issue 2, 1 June 1996, Pages 260–273
11. Холохонова Л.И., Короткая Е.В. Кинетика химических реакций:
Учебное пособие. – / Кемеровский технологический институт пище-
вой промышленности. – Кемерово, 2004. – 80 с.
12. Bagirzade G.A., Tagiyev D.B., Manafov M.R.. "Vapor Phase Ammoxida-
tion of 4-Phenyl-o-Xylene into 4-Phenylphthalonitrile on V-Sb-Bi-Zr/-
Al2O3 Oxide Catalyst", Modern Research in Catalysis, Vol. 4, No.3, 2015,
pp. 59-67.
13. Bagirzade G.A., Tagiyev D.B., Manafov M.R. Mechanism of the Products
Formation in the Vapor Phase Ammoxidation Reaction of 4-Phenyl-o-
Xylene, Advances in Chemical Engineering and Science, 2015, oktober
14. Fakhriyya M. Nasiri1 et al.The Study of Inhibition Effect of Rhenium
Thioacetic and Dithiocarbonic Acids in Oxidation Reaction.Advances in
Chemical Engineering and Science, 2015, 5, 338-344
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
24
Qoşqar Seyfulla oğlu Əliyev,
Manaf Rizvan oğlu Manafov,
Elvin Hümbət oğlu Əliyev
Kimya texnologiyasi məsələlərinin ədədi üsullarla
həll edilməsi üçün «optimme» tətbiqi proqram paketinin
işlənib hazırlanması
Xülasə
Məqalədə kimya texnologiyasının məsələlərini ədədi üsullarla həll etmək
üçün tətbiqi proqram paketinin işlənib hazırlanması üzrə nəticələr verilmişdir.
Mövcud olan analoji proqram paketlərinə baxılmış və müqayisəli analiz
aparılmışdır. Müxtəlif sahələr üzrə məsələlərin həlli üçün ədədi üsullar
seçilmiş, alqoritmlər yazılmış və modul proqramlar tərtib olunmuşdur. İşlənib
hazırlanmış «OptimME» proqram paketinin interfeysi təqdim olunmuşdur.
İşlənib hazırlanmış proqram paketi kimyəvi kinetika məsələlərinin həlli üçün
testdən keçirilib.
Аçar sözlər: proqramlaşdırma, proqram paketləri, alqoritmik dillər,
ədədi üsullar
Goshgar Seyfulla Aliyev,
Manaf Rizvan Manafov,
Elvin Humbet Aliyev
Development of a software package for solving problems
on chemical engineering with numerical methods
Summary
This article provides the results for the development of the application
package for the solution of chemical engineering problems with numerical
methods. Comparative analysis of the existing analytical software packages
were examined and presented. Numerical methods for solving problems of
different areas were selected, algorithms were written and modular programs
compiled. The interface of the «OptimME» package wasdeveloped. Designed
software package for solving problems of chemical kinetics was tested.
Keywords: programming, software packages, algorithmic languages,
numerical methods
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
25
UOT 330
TİKİNTİ MÜƏSSİSƏSİNİN TEXNİKİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Kəmalə Xəlil qızı YUSİFOVA
Azərbaycan Dillər Universiteti
Məqalədə tikinti müəssisələrində əmək resursları, onların tərkibi, tikinti
müəssisələrinin texniki-iqtisadi vəziyyəti barədə məlumat verilərək ölkədə ti-
kinti sektorunun son illərdəki dinamikası təhlil edilir, mövcud vəziyyət və onun
səbəbləri araşdırılır.
Açar sözlər: əmək resursları, əmək qabiliyyətli əhali, insan resursları,
iqtisadi səmərəlilik, tikinti-quraşdırma işləri.
Tikinti müəssisəsinin texniki xüsusiyyətləri
Tikinti ölkənin iqtisadi inkişaf tempini müəyyən edən və ona təsir edən
əsas maddi istehsal sahələrindən biridir. Ölkənin sosial və iqtisadi problemləri-
nin kompleks şəkildə həll edilməsi zərurətinin yarandığı bir vaxtda tikinti sek-
torunun rolu durmadan artmaqda davam edir. Ayrı-ayrı iqtisadi subyektlərə
münasibətdə dövlətin iqtisadiyyata təsiri metodları bir-birindən fərqlidir. Döv-
lətin iqtisadiyyata təsir göstərdiyi seqmentlərindən biri də tikinti sektorudur.
Ölkə iqtisadiyyatının iqtisadi-texniki potensialının artması, əhalinin mad-
di rifahının yaxşılaşdırılması, tikinti-quraşdırma işlərinin sürətindən və səmə-
rəli aparılmasından bilavasitə asılıdır. Tikintinin son məhsulu öz texniki-iqtisa-
di xüsusiyyətlərinə görə xalq təsərrüfatının digər sahələrindən fərqlənir. Bu, ti-
kinti məhsulunun xüsusi xarakteri, pul vəsaitinin qoyuluş şərtləri, onların istifa-
dəsi, ödənilməsi, inşaat prosesinin təşkili və idarə olunması metodları, tikin-
tinin istehsal texnologiyasının xüsusiyyətləri ilə izah olunur. Tikinti məhsulu
(binalar, qurğular) müəyyən bir torpaq sahəsində yaradılır, tikinti müddəti
ərzində və istismar dövründə inşa edildiyi yerdə qalır. Onun yaranmasında
istifadə olunan əmək alətləri və işçi qüvvəsi daimi hərəkətdə olur. Hər hansı
obyektin inşası tikinti meydançasında tikintinin istehsal bazasının yaradılma-
sından başlayır və o da (qurulacaq obyektin həcmindən asılı olaraq) özünün
dəyər göstəricilərinə görə inşa dəyəri ilə müqayisə oluna bilər. İnşaat - sənaye
istehsalının tam əksidir. Sənaye istehsalında məhsulun buraxılışına qədər bina-
lar, qurğular yaradılır, texnoloji avadanlıq quraşdırılır, istehsalın texnologiyası
işlənilir və yalnız bundan sonra məhsulun buraxılışına başlanılır. Bu vəziyyət
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
26
tikinti prosesinin təşkili və idarə olunmasının özünəməxsus formalarının, isteh-
sal texnologiyasının xüsusi metodlarının olmasını tələb edir. İnşaat istehsalat
əlaqələrinin müxtəlifliyi ilə seçilir. Hər hansı obyektin inşasında onlarla iri ob-
yekt tikilirsə - bundan da çox layihə-axtarış, elmi-tədqiqat, inşaat və quraşdır-
ma təşkilatları, əsas texnoloji avadanlığı hazırlayan zavodlar, tikinti-quraşdır-
ma avadanlığı və tikinti materiallarının təchizatçıları, banklar və bu və ya digər
tərzdə vəsaiti tikintidə iştirak edən obyektlər işirak edir. İnvestisiya prosesinin
bütün iştirakçılarının son məqsədi maksimum gəlir götürməkdirsə, inşaat pro-
sesində hər bir iştirakçının öz xüsusi vəzifəsi olur. Bununla bağlı elə iqtisadi
meyarların yaranmasına ehtiyac duyulur ki, onlar investisiya prosesinin bütün
iştirakçılarını vahid bir məqsədə - tikintinin müəyyən edilmiş müddətdə və
minimum xərclərlə başa çatdırılması ətrafında birləşdirsin. İnşaat prosesində
əlaqələrin kooperasiyası həm təchizat və xidmət (müəyyən keyfiyyətli tədarük,
komplektlilik və materiallar ilə təchiz müddəti nəzərdə tutulur) sahəsində, həm
də istehsal sahəsində, yəni inşaat obyektində vahid texnoloji prosesin qarşılıqlı
əlaqəli tərkib hissələrinə bölünməsi yolu ilə həyata keçirilir ki, onları da müx-
təlif icraçılar yerinə yetirir. Bunun üçün vaxt, məkan, tətbiq olunan mexanik-
ləşdirmə vasitələrinin növləri, ayrı-ayrı bina və qurğu elementlərinin digər icra-
çılar tərəfindən işin görülməsi üçün hazır olmasına dair razılaşmalar olmalıdır.
Təşkilatların sayının çoxluğu, qarşılıqlı əlaqələrin mürəkkəbliyi tikinti prose-
sinin bütün iştirakçılarının dəqiq təşkilini və koordinasiyasını tələb edir. İnşa-
atda texnoloji silsilənin müddəti tikinti məhsuluna aid hesablamaların xüsusi
bir formasını irəli çəkir. Hesablamalar şərti olaraq hazır sayılan məhsul üçün
aparılır - işin mərhələləri, binaların konstruktiv hissələrinin yerinə yetirilməsi
və işin növü üçün. Bu da qiymətin təkcə obyekt üçün deyil, həm də işin ayrı-
ayı növləri və mərhələləri üçün qoyulmasının labüdlüyünü müəyyən edir. Nə-
zərə alsaq ki, qarşılıqlı təsir əlaqələri təsir etmənin (hava şəraiti, təchizatdakı
nizamsızlıq) ehtimal xarakterinə malik olan dinamik şəkildə inkişaf edən
istehsal prosesləri şəraitində reallaşdırılır, tikintinin təşkili və idarə olunması
sistemi səmərəli tənzimçilər sistemini müəyyənləşdirməlidir ki, qarşılıqlı təsir
əlaqələrinin etibarlılığını təmin etmək və onlara maksimum davamlılıq vermək
mümkün olsun. Buna ehtiyat gücü, istehsal ehtiyatları, ehtiyat fondları və s.
yaratmaqla nail olmaq mümkündür. Tikinti iqtisadiyyatın digər sahələri kimi
iqtisadi qanunlar əsasında inkişaf edir. Sənayenin inkişafına xas olan bütün iq-
tisadi qanunlar tikintidə mövcuddur. Lakin bu qanunların tikintidə təzahürü
özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Bu, tikintinin sonuncu məhsulunun
özünəməxsus spesifik xarakteri ilə, maddi-texniki bazasının xüsusiyyətləri ilə,
tikintinin texnoloji xarakteri və tikintidə çalışanların özünə xas şəraiti ilə bağ-
lıdır. Bildiyimiz kimi, sənaye məhsulunun istehsalı stasionar, həmişə bir yerə
qapanmış sabitliyi ilə xarakterizə olunur. İstehsal vasitələri – maşın, istehsal
avadanlığı, dəzgah - bir yerə bərkidilmiş və hərəkətsizdir, amma istehsal olu-
nan sonuncu məhsul daima hərəkətdədir. Tikintidə isə əksinə, sonuncu məhsul
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
27
(bina, qurğular, yaşayış evləri, məktəblər və s.) hərəkətsizdir, bir yerə bağlılığı
ilə fərqlənir, eyni zamanda istehsal vasitələri (tikintiyə xidmət edən maşın və
mexanizmlər) və işçi qüvvəsi daima hərəkətdə olaraq, obyekti istifadəyə ver-
dikdən sonra yeni tikinti meydançalarına hərəkət edirlər. Beləliklə, istehsal
prosesi tikintidə daima qırılır. Sənaye istehsalından fərqli olaraq (bina və qur-
ğuların tikilməsi, avadanlığın quraşdırılması, texnoloji xətlərin nizamlanması)
tikintidə işlər tikinti təsərrüfatının və tikinti meydançasının yaradılmasından
başlayır. Bu isə tikintidə təşkilati işlərin aparılmasını, işlərin görülməsində ar-
tıq xərclərin sərf edilməsini və s. tədbirlərin görülməsini tələb edir. Tikintinin
digər xüsusiyyətləri iqtisadiyyatın digər sahələri ilə müqayisədə onun vahid
məhsulunun uzun zaman yaradılması və qiymətinin yüksək olmasıdır. Tikinti
yerli şəraitdən, ilk öncə, hava şəraitindən çox asılıdır. Baxmayaraq ki, Azər-
baycanda iqlimlə əlaqədar il boyu tikinti işlərini aparmaq üçün lazımı imkanlar
vardır, eyni zamanda mənfi iqlim şəraiti tikintinin texnologiyasını və təşkilini
mürəkkəbləşdirir. Qış şəraitində, güclü küləklər olan zaman, tikinti işlərini
aparmaq üçün xüsusi tədbirlərin həyata keçirilməsi tələb olunur. Bununla
əlaqədar iqlim şəratini nəzərə almaqla tikintisi nəzərdə tutulan obyekt üçün
layihə və smeta sənədləri təsdiq edilir. Layihə və smeta sənədlərində artıq və
səmərəsiz xərclərə yol verməmək məqsədilə tikintinin yuxarıda qeyd edilən
xüsusiyyətləri layihə - smeta işlərinin dəqiq təşkil edilməsini tələb edir. Qeyd
edilən tikintinin xüsusiyyətləri tələb edir ki, tikintinin təşkili, texnologiyası və
iqtisadiyyatı ilə bağlı məsələlərin həllinə spesifik yanaşma tətbiq olunsun. Şə-
hərsalma və tikinti fəaliyyəti sahəsində dövlət siyasətinin məqsədi və
istiqamətləri müəyyən edilmişdir. Bu istiqamətdə dövlət siyasətinin məqsədi
ərazilərin və yaşayış məntəqələrinin sosial-iqtisadi inkişafının təmin edilmə-
sindən, fərdi maraqların qorunmasından, insanların həyatına, sağlamlığına, əm-
lakına zərər vurulmasının qarşısının alınmasından, ekoloji təhlükəsizliyin və ət-
raf mühitin mühafizəsinin təmin edilməsindən, tarix və mədəniyyət abidələri-
nin qorunmasından ibarətdir. Şəhərsalma və tikinti fəaliyyəti sahəsində dövlət
siyasətinin əsas istiqamətləri isə aşağıdakılardır:
Azərbaycan Respublikası ərazisinin və ərazi hissələrinin planlaşdırıl-
ması yolu ilə ərazilərin inkişaf istiqamətlərinin müəyyən edilməsi, əra-
zilərdən səmərəli istifadənin və ərazilərin dayanıqlı inkişafının təmin
edilməsi;
Azərbaycan Respublikası ərazisində insan üçün əlverişli və sağlam ya-
şayış, iş və istirahət mühitinin yaradılması baxımından fərqlərin azal-
dılması və tədricən aradan qaldırılması;
mənzil fondunun inkişaf strategiyasının müəyyən edilməsi;
tikinti kompleksinin inkişaf strategiyasının müəyyən edilməsi, təbii ti-
kinti ehtiyatlarından səmərəli istifadənin təmin olunması;
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
28
şəhərsalma və tikinti fəaliyyətinin hüquqi və iqtisadi tənzimlənməsi;
şəhərsalma və tikintiyə dair normativ sənədlər sisteminin yaradılması
(tikintinin texniki reqlamentlərinin təsdiq edilməsi də daxil olmaqla)
və təkmilləşdirilməsi;
ətraf mühitin mühafizəsinin və ekoloji təhlükəsizliyin təmin edilməsi.
Tikinti müəssisələrində əmək ehtiyatlarından istifadənin iqtisadi səmə-
rəliliyinin yüksəldilməsinə təsir göstərən amillərdən biri də iş vaxtından düz-
gün istifadə edilməsidir. İş vaxtından səmərəli istifadə edilməməsi və iş vaxtı
itkisinə yol verilməsi müəssisənin məhsul buraxılışı həcminin artırılması imka-
nını azaldır və əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinə mənfi təsir göstərir. Bu
zaman müəssisə istehsal planının yerinə yetirilməsi üçün normal vəziyyətdə
tələb olunandan artıq işçi qüvvəsi saxlamaq məcburiyyətində qalır ki, bu da
təsərrüfat fəaliyyəti üçün mənfi hal hesab olunur. Bütün bunlarda əlaqədar
olaraq əmək iş vaxtından istifadə edilməsinin vəziyyəti dərindən öyrənilmə-
lidir.
Əmək resurslarından istifadə, ilk növbədə, iş vaxtı fondundan istifadə də-
rəcəsindən asılıdır. Mövcud əmək resurslarından istifadə bütün işçilər tərə-
findən, bir fəhlə tərəfindən işlənmiş adam-günlərinin və saatlarının miqdarına
görə qiymətləndirilir.
Planlaşdırma və təhlil işləri yaxşı qurulmuş müəssisələrdə əmək resurs-
larından istifadəni ifadə etmək məqsədilə gələn hesabat ili üçün müəssisənin
iqtisadi və sosial inkişaf planını tərtib edən zaman iş vaxtı balansı tərtib edilir
və bütün fəaliyyət dövrü ərzində onun gözlənilməsinə operativ nəzarət edilir.
Əksər istehsal müəssisələrində, xüsusilə də, mövsümi istehsal sahələri mövcud
olan müəssisələrdə təqvim ilinin ayrı-ayrı dövrlərində əmək resurslarına olan
tələbat və onlardan istifadə göstəriciləri fərqləndiyinə görə planlaşdırılan il
üçün iş vaxtı balansında iş vaxtı fondu ilin ayrı-ayrı kvartalları üzrə hesablanır.
Lakin qeyd etmək lazımdır ki, fəaliyyət dövründə iş vaxtından istifadə
göstəricisinin plandan kənarlaşması həmişə işçi qüvvəsindən tam istifadə
edilməsini xarakterizə etmir. Bunu nəzərə alaraq müəssisə üzrə il ərzində orta
hesabla işlənmiş işçilərin sayını və iş gününün orta uzunluğunu müəyyən et-
mək lazım gəlir. Fəaliyyət dövründə bir işçinin orta hesabla işdə olduğu gün-
lərin sayını müəyyən etmək üçün müəssisə üzrə bütün işçilər tərəfindən işlən-
miş adam-günlərinin sayını işçilərin orta illik siyahı sayına bölmək lazımdır. İş
gününün orta uzunluğunu müəyyən etmək üçün isə müəssisə üzrə bütün işçilər
tərəfindən işlənmiş adam-saatlarının sayını ümumi adam günlərinin sayına
bölmək lazımdır.
Tikintidə əmək resursları – mövcud vəziyyət
Tikinti - sənaye, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat və digər sahələr ilə yanaşı,
ölkə iqtisadiyyatının müstəqil və mühüm sahələrindən biridir. Tikintinin əsas
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
29
vəzifəsinin, texniki tərəqqinin nailiyyətləri əsasında, iqtisadiyyatın sahələri
üzrə yeni tikinti, yenidənqurma, genişləndirmə, texniki vasitələrin yenidən təc-
hiz edilməsi, mənzil tikintisi, digər sosial və mədəni-məişət obyektlərinin
istifadəyə verilməsindən ibarət olduğunu nəzərə alsaq, bu sahənin ölkə iqtisa-
diyyatının inkişafında mühüm rol oynadığını görərik. Hal-hazırda tikinti ölkə
iqtisadiyyatının aparıcı sahələrindən biridir.
01.01.2016-cı il tarixə Azərbaycanda əmək resursları barədə ümumi
məlumat aşağıdakı kimidir:
Əmək resursları Sayı - min
nəfərlə
%-lə nisbəti
Əhalinin sayı 9700,0 100%
qadınların sayı 4869,4 50,2 % əhaliyə nisbətən
kişilərin sayı 4830,6 49,8% əhaliyə nisbətən
əlillərin sayı 558,4 5,8 % əhaliyə nisbətən
15 yaşdan yuxarı şəxslərin sayı 7225,0 75,3% əhaliyə nisbətən
Əmək ehtiyatlarının sayı 6353,5 65,5% əhaliyə nisbətən
əmək qabiliyyətli yaşda əmək
qabiliyyətli əhalinin sayı
6219,0 64,1% əhaliyə nisbətən
əmək qabiliyyətli yaşdan yuxarı
işləyən şəxslər
134,5 2,1% Əmək ehtiyatlarına
nisbətən
İqtisadi fəal əhalinin sayı 4907,8 50,5 % əhaliyə nisbətən
kişilər 2542,8 51,8%
Qadınlar 2365,0 48,2%
Məşğul əhalinin sayı 4672,8 95,2% iqtisadi fəal əhaliyə
nisbətən
kişilər 2446,0 96,0%
Qadınlar 2226,8 94,2%
İşsiz əhalinin sayı 235,0 4,8 % iqtisadi fəal əhaliyə
nisbətən
kişilər 99,6 4,0%
Qadınlar 135,4 5,8%
Qeyri məşğul əhalinin sayı 2120,5 22,1 % əhaliyə nisbətən
kişilər 1000,9 47,2%
Qadınlar 1119,6 52,8%
14-29 yaşlı gənclərin sayı 2694,0 28,1% əhaliyə nisbətən
şəhərdə yaşayanlar 1388,2 51,5%
kənddə yaşayanlar 1305,8 48,5%
kişilər 1374,2 51,0 %
Qadınlar 1319,8 49,0 %
İqtisadi fəal gənclərin sayı 1274,7 47,3% gənclərin sayına nis-
bətən
kişilər 672,5 52,7% iqtisadi fəal gənclərə
nisbətən
Qadınlar 602,2 47,3% iqtisadi fəal gənclərə
nisbətən
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
30
Məşğul gənclərin sayı 1150,6 90,3% məşğulluğun səviy-
yəsi
kişilər 619,4 91,4% məşğulluğun səviyyəsi
Qadınlar 531,2 86,6% məşğulluğun səviyyəsi
İşsiz gənclərin sayı 124,1 9,7% işsizliyin səviyyəsi
kişilər 53,1 8,6% işsizliyin səviyyəsi
Qadınlar 71,0 13,4% işsizliyin səviyyəsi
Qeyri məşğul gənclərin sayı 1159,9 43,1 % gənclərin sayına
nisbətən
kişilər 577,6 49,8% qeyri məşğul gənclərə
nisbətən
Qadınlar 582,3 50,2% qeyri məşğul gənclərə
nisbətən
Mənbə: ƏƏSMN, Məşğulluq xidmətinin hesabatı
Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına əsasən, 2015-ci ildə ölkənin
iqtisadi və sosial sahələrinin inkişafı üçün bütün maliyyə mənbələrindən əsas
kapitala 15957,0 milyon manat vəsait yönəldilmişdir (1, s.10). Ayrılmış və-
saitin 9880,6 milyon manatı (61,9%-i) məhsul istehsalı obyektlərinin, 5046,7
milyon manatı (31,6%) xidmət sahələri üzrə obyektlərin, 1029,7 milyon ma-
natı (6,5%-i) isə ümumi sahəsi 1927,2 min kvadrat metr olan yaşayış evlə-
rinin tikintisinə sərf olunmuşdur (2, s.42)
Ümumi sərmayənin 34,7%-i dövlət, 65,3%-i qeyri-dövlət sektorunun
sərmayədarlarının payına düşmüşdür. Əsas kapitala yönəldilmiş vəsaitlərin
75,4%-i tikinti-quraşdırma işlərinə sərf edilmişdir. Daxili mənbələrdən əsas
kapitala yönəldilmiş vəsaitin həcmi ümumi sərmayənin 56%-ni təşkil etmiş-
dir (3, s.42)
2014-cü ildə ÜDM-un 12,3%-i (2013-cü ildə 10,9%-i) tikinti sahəsinin
payına düşmüşdür. Tikinti sahəsində məşğul əhalinin sayı 334,1 (7,3%) min
nəfər, muzdla işləyən işçilərin sayı 108,2 (7,1%) min nəfər, bu sahədə muzd-
la işləyən qadınların sayı isə 7156 (6,6%) nəfər olmuşdur.
2014-cü ilin göstəricilərinə əsasən, il ərzində 40079 (2013-cü ildə
34709) nəfər işə qəbul edilmiş, 35528 (2013-cü ildə 35795) nəfər isə işdən
azad edilmişdir. 2014-cü il ərzində tikinti sahəsində işçilərin orta siyahı sayı
101,9 (2013-cü ildə 101,4) min nəfər, orta aylıq nominal əmək haqqı isə
626,9 (2013-cü ildə 625,5) manat olmuşdur.
2012-2014-cü illər ərzində bütün maliyyə mənbələri hesabına ümumi
sahəsi 6747,0 min kvadrat metr olan yaşayış evləri, 2395 çarpayılıq xəs-
təxana binası, 156562 şagird yerli ümumtəhsil məktəbləri, 6557 yerlik mək-
təbəqədər təhsil müəssisələri tikilib istifadəyə verilmişdir. Bundan əlavə,
qeyd olunan dövrdə ümumi sahəsi 6,7 milyon kvadrat metr olan mənzil tiki-
lib istifadəyə verilmişdir (4).
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
31
Göründüyü kimi, 2012-2014-cü illər ərzində tikinti sektoru artım dina-
mikasında olmuş və bu sahədəki göstəricilər bir çox MDB ölkələrinin gös-
təricilərindən xeyli üstün olmuşdur. Məsələn, qeyd olunmuş illər ərzində
Azərbaycanda ümumi sahəsi 6,7 milyon kvadrat metr mənzil tikintisi aparıl-
mışdısa, bu göstərici Ermənistanda 1,0 milyon kvadrat metr olan, Qırğızıs-
tanda 2,8 milyon kvadrat metr, Moldovada 1,2 milyon kvadrat metr Taci-
kistanda 3,0 milyon kvadrat metr olmuşdur.
Şagird yeri sayına görə istifadəyə verilmiş ümumtəhsil məktəbləri
tikintisində isə bu fərq daha qabarıqdır. Belə ki, 2012-2014-cü illər ərzində
Azərbaycanda 156,7 min şagird yeri ümumtəhsil məktəbi istifadəyə veril-
mişdisə, bu göstərici Ermənistanda 4,3 min, Belarusda 9,8 min, Qazaxıstanda
149,1 min, Qırğızıstanda 17,7 min şagird yeri olmuşdur. Eyni göstərici istifa-
dəyə verilmiş məktəbəqədər təhsil müəssisələri, xəstəxanalar, ambulatoriya-
poliklinika müəssisələrində də özünü büruzə vermişdir (5).
Lakin son vaxtlar daşınmaz əmlak bazarındakı durğunluq tikinti sekto-
runa da öz təsirini göstərib. Bir zamanlar tikinti bumu yaşanan Bakıda indi,
demək olar ki, barmaqla sayılası qədər ərazidə tikinti aparılır və bu hal tikin-
tidə çalışanların sayına, eləcə də tikinti materiallarının istehsalına öz mənfi
təsirini göstərmişdir. Belə ki, DSK-nın məlumatına əsasən, 2016-cı ilin yan-
var ayında əsas kapitala yönəldilmiş 880,7 milyon manat vəsaitdən 643 mil-
yon manatı tikinti –quraşdırma işlərinə ayrılmışdır ki, bu da 2015-ci ilin mü-
vafiq dövründə ayrılmış vəsaitdən 24,5% azdır (6). Həmçinin tikinti ma-
teriallarının istehsalı sahəsində fəaliyyət göstərən müəssisələr tərəfindən
istehsal edilmiş məhsulun həcmi 53,6% azalaraq 8,8 milyon manat təşkil et-
mişdir. Sementin istehsalı (101,2 min ton) 46,9%, beton qarışığının istehsalı
(43,6 min ton) 52,9%, tikinti əhənginin istehsalı (1046,0 min ton) 31,0%,
sementdən, süni daşdan və ya betondan tikinti blokları və kərpiclərin isteh-
salı (2182,7 min ton) 81,4% azalmışdır (7, s.28).
Göründüyü kimi, əksər tikinti materiallarının istehsalı əvvəlki illərlə
müqayisədə xeyli azalıb. Buna əsas səbəb, tikinti sektorunda görülən işlərin
səviyyəsinin azalmasıdır. Tikinti sektorunda işin azalması isə tikinti material-
larına tələbatın azalmasına səbəb olur. Nəticədə, tikinti sektoruna olan yatı-
rımların həcmi də azalmışdır. DSK-nın 2015-ci ilin 10 ayı üçün məlumatına
nəzər yetirsək, tikinti sektoruna olan yatırımların 42,2% azaldığını görərik.
Araşdırmalar göstərmişdir ki, dünya bazarında neftin qiymətinin aşağı
düşməsi səbəbindən 2015-ci ildə ölkədə baş verən devalvasiya tikinti sek-
torunda baş verən proseslərin əsas səbəbi olmuşdur.
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
32
Ədəbiyyat:
1. DSK, Sosial iqtisadi inkişaf, yanvar-dekabr 2015, səh.10
2. DSK, Sosial iqtisadi inkişaf, yanvar-dekabr 2015, səh.42
3. DSK, Sosial iqtisadi inkişaf, yanvar-dekabr 2015, səh.42
4. Mənbə: http://www.stat.gov.az/source/construction/
5. Mənbə: http://www.stat.gov.az/source/construction/
6. DSK, http://www.stat.gov.az/macroeconomy/
7. DSK, Sosial iqtisadi inkişaf, 2016 yanvar, səh.28
Кямаля Халиль кызы Юсифова
Технические характеристики
строительных предприятий
Р е з ю м е
В статье предоставляется информация о трудовых ресурсов, их
состав, технико-экономическое положение предприятий строительной
отрасли, анализирована динамика строительного сектора в последние
годы, исследованы текущая ситуация в строительном секторе и
выясняются ее причины.
Ключевые слова: трудовые ресурсы, трудоспособноe население,
человеческие ресурсы, экономическая эффективность, строительно-
монтажные работы.
Kamala Khalil Yusifova
Technical characteristics of the construction enterprises
S u m m a r y
İn the article provides information about labor resources, their
composition, the technical and economic situation of construction
enterprises, analyzes the dynamics of the construction sector in recent years
and investigated the current situation and its causes.
Keywords: labor resources, able-bodied population, human resources,
economic efficiency, construction and installation work.
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
33
UOT 002
ЭСТЕТИЧЕСКИЙ АСПЕКТ ИНФОРМАЦИОННОЙ
КУЛЬТУРЫ
Тахмина Сулейман кызы АГАКИШИЕВА
Институт Философии и Права при НАНА.
Старший научный сотрудник отдела
«Теоретические и прикладные
проблемы эстетики»
В статье исследуются вопросы формирования информационной
культуры. В то же время рассматриваются разные взгляды, подходы на
информационную культуру. И по этому вопросу выдвинуты некоторые
предложения. Наряду с этим в ходе формирования информационной куль-
туры в работе особое внимание было уделено эстетическим аспектам
информационной культуры.
Ключевые слова: Эстетика, эстетический аспект, информацион-
ная культура, Интернет, информация, информациионное общество.
Актуальность: Акцентируя, что XXI век – век информационной
среды, век современного общества, которому предстоит жить в информа-
ционном обществе, первым долгом, ему необходимо научиться рации-
онально, использовать информацию и информационные технологии для
поддержания и развития своего интеллектуального и творческого потен-
циала, эффективно применять полученные знания для принятия важных
ответственных решений с учетом экономических, экологических, эти-
ческих и эстетических аспектов.
Многие сферы человеческой деятельности уже не представимы без
компьютеров, информационных систем и сетей передачи информации.
Они обеспечивают банковскую и финансовую деятельность стран, нало-
говую систему, статистику, управление транспортом, управление про-
мышленными предприятиями и многое другое. Электронная почта и
всемирная паутина интернета стали частью нашей повседневной работы и
быта. С переходом телефонии, связи, телевидения и радио на цифровые
технологии происходит их объединение с компьютерными сетями. Воз-
никает единая информационная интерактивная среда, которой можно
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
34
пользоваться для любых целей. Простой пример с сотовыми телефонами:
буквально на глазах в телефоне объединились функции мини-компью-
тера, мини-видеокамеры, мини-телевизора, цифрового фотоаппарата, дик-
тофона, радиоприемника, навигатора и мини-терминала интернета.
В современном мире для определения социальных процессов ис-
пользуют различные термины–постиндустриальное общество, инфор-
мационное общество, сетевое общество, коммуникативное общество. В
действительности речь идет об одном и том же обществе – современном,
но анализируемом в различных аспектах. В историическом процессе, ког-
да определяется место современного общества, мы именуем его пос-
тиндустриальным, то есть обществом, идущим после индустриального
общества. При исследовании сути сегодняшнего социума он представ-
ляется как информационное общество, то есть общество, где главным
условием социальной жизни является получение, переработка и исполь-
зование данной информации.
Испанский профессор Мануэль Кастельс пишет, что «знания и ин-
формация являются критически важными элементами во всех способах
развития, так как процесс производства всегда основан на некотором
уровне знаний и обработке информации» (1, с.56). Общество всегда было
информированным. По мере эволюции общества эта информированность
изменялась, возникали новые средства передачи и получения информа-
ции, дополняющие друг друга: речь и письменность, книга и телефон,
телевизор и компьютер. Информация во многом определяла жизнь об-
щественного организма, цивилизаций. Изучая процессы функциони-
рования информации в обществе, можно представить это общество как
коммуникативное, то есть общество, где главнейшую значимость сос-
тавляет не только лишь владение данной информацией, но и информа-
ционная связь между субъектами исторического действия. Несомненно,
когда обозначаются тенденции формирования социума и его будущее,
значит в этом, делается акцент на глобальное информационное общество.
Следует отметить, что сегодня важным показателем движения стра-
ны к информационному обществу является степень освоения населением
Интернета. Значения Интернета нельзя не признать: он, действительно,
играет сегодня уникальную и весьма важную роль в процессе общест-
венного развития. В современную эпоху, обогатившую человека плодами
многих величайших достижений науки и техники, Интернет стал тем
технологическим новшеством, которое беспрецедентным образом рас-
ширяет масштабы социальной коммуникации и увеличивает объемы и
разнообразие доступной индивиду информации. Обогативший человека
плодами многих величайших достижений науки и техники, Интернет стал
тем технологическим новшеством, которое беспрецедентным образом
расширяет масштабы социальной коммуникации и увеличивает объемы и
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
35
разнообразие доступной индивиду информации. Подтверждением этого
является всем известная крылатая фраза Н. Ротшильда “Кто владеет ин-
формацией – тот владеет миром”. Возможности, созданные информа-
ционными технологиями объединяя музыку, искусство, литературу,
философию и другие научные области в одну сферу превратили ин-
формационное общество в движущую силу глобализации. Однако за счёт
вышеуказанного расширились отношения между людьми, фактор инфор-
мации стал на первом месте. Так что, чем больше информаций, тем мо-
бильнее информационное общество. С использованием новых инфор-
мационных технологий, например - электронных коммуникаций, сущест-
венно расширяет кругозор людей, лучше учитывает их индивидуальные
особенности и потребности, создает возможности усвоения ими самых
современных знаний и умений (2, с.6). Наука, информатизация являются
лишь средствами для развития человека, а цель - сам человек, его куль-
тура. Понятие «культура» употребляют в различных смыслах, ее можно
рассматривать, например, как сочетание определенных знаний, умений,
черт и навыков индивидов. Одновременно хотелось бы отметить, что в
последние годы возрос интерес к понятию «информационная культура».
Его распространение вызвано растущим влиянием научно–технического
прогресса на общую культуру общества, личности.
Необходимо подчеркнуть, что за счёт повышения роли информации
в жизни людей, общество вступила в новую стадию. Сегодня мы уже
говорим о новой стадии общества – об информационном обществе, о
новом стиле управления, об электронном правительстве. Таким образом,
одним из самых важных условий информационного общества – требо-
вание у людей высокой информационной культуры.
Следует отметить, что в информационном обществе деятельность
людей все в большей степени зависит от их способности эффективно
использовать информационные ресурсы. Для свободной ориентации в
информационных потоках современный человек должен уметь получать,
обрабатывать, перерабатывать и использовать информационные ресурсы
с помощью компьютера, телекоммуникаций и других средств связи. Сов-
ременные требования, предъявляемые к уровню культуры людей, нам-
ного выше требований, предъявляемых людям в прошлые века. Термин
«информационная культура» появился в первой половине 1970-х годов.
Первыми этот термин стали использовать библиографоведы, библи-
отековеды, книговеды. Одними из первых работ, в которых исполь-
зовался этот термин, были статьи библиографов К.М. Войханской и Б.А.
Смирновой «Библиотекари и читатели об информационной культуре»
(«Библиотека и информация», 1974 г.) и Э.Л. Шапиро «О путях уме-
ньшения неопределенности информационных запросов» (журнал «Науч-
но-технические библиотеки СССР», 1975 г.). Информационная культура в
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
36
широком смысле – это совокупность принципов и механизмов, обес-
печивающих взаимодействие этнических и национальных культур, их
соединение в общий опыт человечества; в узком смысле слова – опти-
мальные способы обращения с информацией и представление ее потре-
бителю для решения теоретических и практических задач; механизмы
совершенствования технических сред производства, хранения и передачи
информации; развитие системы обучения, подготовки человека к эф-
фективному использованию информационных средств и информации.
Один из важнейших элементов информационной культуры человека —
знание информационных ресурсов (при возможности получить сво-
бодный доступ к ним). В нашей стране многие организации занимаются
сбором, обработкой, хранением и распределением информации: библи-
отеки, статистические центры, информационные службы, СМИ. Акаде-
мик Никита Моисеев отмечал, что развитие информационных технологий
“оказывает революционизирующее влияние на общество, стремительно
меняя условия нашей жизни. Он оказывает огромное влияние на ду-
ховный мир людей и способен перестраивать основы нравственности.
Человек обрел в нем могучее, но крайне опасное оружие, не менее
мощное по своим последствиям, чем атомная бомба” (6, c.83).
Происходящие в культуре информационного общества изменения
несут с собой новые сложные проблемы, такие как, интернет-зависи-
мость, компьютерные игры, как самоцель, пропагандирующие агрессию,
порнографию, экстремизм; компьютерная преступность (хакеры и др.) (3,
с.15). Следовательно, во многих случаях “на фоне довольно весомого
позитивного результата пользование интернет-технологиями дает нега-
тивный эффект”. Необходимо отметить, что учитывая вышесказанное,
основные показатели информационной культуры человека следующие:
навыки использования разнообразных технических устройств (от теле-
фона до персонального компьютера) и компьютерных сетей; способность
усваивать информационные технологии (например, офисные программы,
графические редакторы и др.) способность получать информацию из
периодической печати или с помощью электронных средств (например,
открыть и прочитать сайт любой газеты или журнала); способность
представлять информацию в понятной форме и рационально использо-
вать ее; знание разнообразных способов обработки информации; умение
работать с информацией разного вида. Информационную культуру фор-
мируют и развивают три основных фактора: система образования, обес-
печивающая интеллектуальное развитие людей; инфраструктуры, соз-
дающие возможности для получения, передачи, хранения и исполь-
зования людьми информации; наличие материальных возможностей для
пользования информационными средствами (компьютером, телевизором,
электронными коммуникативными средствами и др.
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
37
Следует отметить, что в ходе разработки формирования информаци-
онной культуры важно также учитывать ее эстетические аспекты. Поя-
вилась возможность размещения в сети информации любого содержания
– текстов, графики, фотографий, звукозаписи, видео, базы данных,
объявлений, рекламы, виртуальных игр и т.д. Виртуальный мир, инфор-
мационно–коммуникационные технологии открывают перед нами новый
мир, способствуя для самосовершенствования в нем. В настоящее время
все обширнее применяя множество видов виртуальной коммуникации,
современное человеческое общество обогащается разными информа-
циями. Выделить тот или иной сайт можно либо содержанием его, либо
формой его подачи. Оформление, форма веб-сайта (Web-сайта) должна
выглядеть эстетически, то есть эстетически самовыраженной. Следует
подчеркнуть, что для создания веб-сайтов необходимо эстетическое
мировоззрение оформляющего, то есть дизайнера (4, с.76). Дизайн, эс-
тетство, форма веб-сайта (Web–сайта) представляется важной привиле-
гией. Фактически сегодня не осталось ни одной сферы в деятельности
человека, которая не подвергалась бы воздействию дизайна. Диза́йн (от
англ. design — проектировать, чертить, задумать, а также проект, план,
композиция, рисунок).
Существуют разные виды дизайна - дизайн книги, предметный
дизайн, ландшафтный дизайн, выставочный дизайн, дизайн интерьера,
дизайн одежды, и многое другое. Сегодня самым популярным видом ди-
зайна отмечается Веб-дизайн (WEB –дизайн). Веб дизайн (от англ. Web
design) – отрасль веб-разработки и разновидность дизайна, в задачи
которой входит проектирование пользовательских веб-интерфейсов для
сайтов или веб–приложений. Именно дизайн–первое, что бросается в
глаза посетителей, ведь 90% информации мы воспринимаем именно
зрением.
Таким образом, дизайн сайта должен выполнять главную функцию
– удобство восприятия информации, которой он посвящен. Графика, ви-
зуальные образы, оформление текстовых элементов и даже работа со
шрифтом и экранной типографикой (типографика – от греч. τύπος –отпе-
чаток + γράφω – пишу–искусство оформления печатного текста), требует
тонкого вкуса и чувства гармонии. Необходимо отметить, что в мире
высоких технологий, когда развитие человека невозможны без современ-
ных технических устройств, при проектировании объектов дизайна,
особенно в области искусства создания веб-сайтов, практически не-
возможно уловить гармоничное соотношение эстетической и технической
составляющих. Искусство Web-сайта должна доставлять эстетическое
наслаждение. И при создании веб-сайта, прежде всего следует ссылаться
на знание и навыки дизайна – стиль, композицию, психологию цвета. При
оформлении интернет-веб-сайтов никак не рекомендуется использовать
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
38
красочные резкие цвета. Главные тона должны совмещаться с расцветкой
логотипа. С этой позиции созданием веб-сайтов должны заниматься спе-
циалисты с техническим образованием. Излишняя простота никак не при-
бавят веб–сайту изысканности. Чем больше на сайте материалов, пред-
ставляющих чтение, тем спокойнее должна быть цветовая доска страниц.
Черный цвет на эмоциональном уровне восприятия являет собой
созидательность, способность к предсказаниям и предвидениям, а также
мотивированное оправданное применение сил. Светло–синий цвет,
заложенный в основу анимированного баннера и отдельных навига-
ционных элементов, устанавливает баланс между темными и светлыми
графическими элементами дизайна, а также создает настроение покоя и
гармонии, вызывает ощущение благополучия. Он ассоциируется с пос-
тоянством и задумчивостью, с верностью, надежностью и честью. Синий
цвет воспринимают как положительный (16, с.119). Необходимо под-
черкнуть, что дизайн сайта на основе трехцветной палитры создает изыс-
канное современное звучание и придает глубокое, эстетичное впечат-
ление. Сочетание всех элементов сайта представляет собой гармоничный,
привлекающий взгляд, собирая вокруг себя большой круг виртуальных
пользователей. Таким образом, современные информационные техноло-
гии определили чрезвычайную актуальность профессиональному созда-
нию высокохудожественных сайтов, с подвижной графикой и насыщен-
ными цветовыми гаммами. Следует отметить, что далеко не все веб-сайты
в сети Интернет соответствуют эстетическим нормам. Как было указано
выше, при создании качественного эстетического веб-сайта, прежде все-
го, необходимо использовать знания композиции. Естественно, одноз-
начных критерий композиционного построения веб-сайтов не обозна-
чаются. Но в процессе дизайна веб-сайта, желательно, принять во вни-
мание множество факторов. Однако следует обращать пристальное вни-
мание эстетически таким главным признакам оформленного веб – сайта:
соответствие стиля, оформления целям и задачам веб-сайта, использо-
вание гармонично сочетающихся цветовых гамм и гармоничное соче-
тание элементов сайта, их особенностей психологического восприятия
человеком, четкий подбор шрифтов и содержательность текстов. Как нам
известно, компьютерный мир стал неотъемлемой частью современной
жизни, продвинутого общества. Сеть Internet стала активным посред-
ником общения, благодаря чему информация передается со скоростью ее
поступления. На уровне с компьютерными играми масштабное рас-
пространение получили компьютерные газеты, журналы и книги. Своим
умением дизайнер притягивает интерес читателя к изданию, по-своему
удерживает читателя: стараясь правильно выразить содержание, создавая
комфортность чтения и т.д. В современном информационном обществе, в
котором знание представляется капиталом, а информация рыночным то-
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
39
варом дизайн подразумевается значительно шире. Человек как художник
создает эстетическое единство, организуя время и пространство, мысль и
материю. В рассматриваемый период времени книжный дизайн был более
зависимым от потребительских требований, процесс формообразования
книжного пространства оказался под влиянием эстетических вкусов
различных групп читателей-потребителей книги. Книжный дизайн не так
часто меняется в сравнении с рекламой, находящейся в состоянии непре-
рывной эстетической трансформации. Следует отметить, что рекламные
тексты Web-сайта также содержат разноплановую информацию: когни-
тивную, эмоциональную, эстетическую. При этом эстетическая инфор-
мация используется для реализации основной функции рекламного
текста.
Чаще всего рекламные тексты содержат романтический, идилли-
ческий, юмористический и героический типы эстетической информации.
Дизайнер также определяет эстетику газетной полосы, организует твор-
ческий процесс, направленный на более полное выражение в соот-
ветствующей форме содержания газеты. Особо хотелось бы сделать ак-
цент на минусы оформления Web – сайтов с эстетической точки зрения.
Существует очень большое количество Web – сайтов в сети Интернет. И
не все из них соответствуют эстетическим критериям. Например, резкое,
грубое сочетание цветов на web – странице, нечитаемый текст и многое
другое из – за чего у пользователя устают глаза, и пропадает желание
пользоваться сайтом (5, с.100). Сайт оценить однозначно невозможно, так
как большинство пользователей воспринимают его по-своему. Сочла
необходимым отметить список тех моментов, которые должны быть
учтены при создании Web – сайта: содержание, простота, понятность,
плодотворность, тщательность, применимость и полезность информации.
Гамма цветов, шрифт и графика также должны быть уравновешены в
едином стиле. Цвета и графика дизайна страниц не должны утомлять,
отталкивать пользователя, а также препятствовать воспринимать инфор-
мацию. Также очень важно следить за ошибками в тексте. Для просмотра
сайта необходимо создать условия для людей с ограниченными возмож-
ностями. Сегодня, в эпоху высоких технологий, когда жизнь человека
невозможна без современных технических устройств и мобильных
коммуникативных и информационных систем, практически очень сложно
найти соответствие эстетической и технической составляющих при про-
ектировании объектов дизайна, особенно в области искусства создания
веб-сайтов.
Вывод: В статье произведен анализ формирования и влияния
информационно-коммуникационных технологий на современное об-
щество и выявления особенностей эстетического аспекта информацион-
ной культуры. Таким образом, было бы целесообразно внести предмет
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
40
«Информационная культура» к числу предметов в высших учебных
заведениях, так как система образования с ранних лет должна подгото-
вить молодое современное поколение информационному обществу, фор-
мируя в них информационную культуру, информационную этику и
эстетику. В заключении, хотелось бы подчеркнуть, что Азербайджанская
Республика придает особое значение развитию информационных и ком-
муникационных технологий. Подтверждением этого является речь
Ильхама Алиева на открытии Всемирного САММИТА по информА-
ционному обществу в Женеве.
Литературa:
1. Кастельс М. Информационная эпоха: экономика, общество и
культура / Пер. с англ. под науч. ред. О. И. Шкаратана// М.: РУ
ВШЭ, с. 2000-608.
2. Моисеев Н.Н. Судьба цивилизации. Путь разума. //М.: 1998, изд.
МНЭПУ. с. 205.
3. Əliquliyev R.M., Mahmudova R.S., İnformasiya asılılığı problemləri və
onlarla mübarizə Texnologiyaları nəş, 2009, s.62 .).
4. Бикнер К. Экономичный Web-дизайн /пер. Д. С. Ремизов // М.: НТ
Пресс, 2005, с. 248.
5. Корзина М.И., Костюченко О.А., Моделирование эстетического
оформления веб-сайта--- 20131 стр. 117-122
Təhminə Süleyman qızı Ağakişiyeva
İnformasiya mədəniyyətinin estetik aspektləri
Xülasə
Məqalədə informasiya mədəniyyətinin formalaşdırılması məsələləri təd-
qiq edilmişdir. Eyni zamanda məqalədə informasiya mədəniyyətinə dair müx-
təlif baxışlar, yanaşmalar araşdırılmışdır və bu məsələyə dair müəyyən təkliflər
də irəli sürülmüşdür. Bununla yanaşı, informasiya mədəniyyətinin forma-
laşdırılması zamanı onun estetik aspektlərinə də xüsusi olaraq diqqət yetiril-
mişdir.
Açar sözlər: Estetika, estetik aspekt, informasiya mədəniyyəti, internet,
informasiya, informasiya cəmiyyəti.
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
41
Tahmina Suleyman Aghakishiyeva
Aesthetic aspects of Information Culture
Summary
In the article the formation issues of information culture has been
researched. At the same time different views on that information culture,
approaches have been studied and some suggestions have been put forward on
this issue. In addition to this, during the formation of information culture
special attention was paid to its aesthetic aspects.
Key words: Aesthetics, aesthetic aspect, informasion culture, Internet,
information, information society.
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
42
RİYAZİYYAT
UOT 517.95
О РЕШЕНИЯХ ДИФФЕРЕНЦИАЛЬНОГО УРАВНЕНИЯ
ВТОРОГО ПОРЯДКА С РАЗРЫВНЫМИ КОЭФФИЦИЕНТАМИ
Эсмира Нариман кызы АХМЕДОВА
Доктор философии по математике,
Западный Университет, кафедра
математики и компьютерных технологий
В настоящей статье даны представления решений уравнения
Штурма-Лиувилля с разрывными коэффициентами, удовлетворяющих
определенным начальным условиям при 0xq .
Ключевые слова: уравнение Штурма-Лиувилля с разрывными коэф-
фициентами, начальные условия.
Рассмотрим на отрезке x0 дифференциальное уравнение
,2 yxyxqy
(1)
где
,,02 Lxq (2)
— комплексный параметр, а x — кусочно-постоянная
функция:
,,
,0,12
xa
axx .10 (3)
Известно [1], что когда
1x ,
уравнение (1) имеет единственное решение, удовлетворяющее
условиям
,,0
,1,0
ie
e (4)
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
43
представимое в виде
,,,, 0
x
x
ti dtetxKxexe
где
xiexe ,0
— является решением уравнения (1), при 0xq , при условиях
(4), причем ядро ,xK принадлежит пространству xxL ,1 , функция
txК , непрерывна, имеет частные производные x
txK
,,
t
txK
, в
области xt и обладает следующими свойствами:
a)
;1, 0
x
dttxtqx
x
edttxK
b) ;2
1,
0
duuqxxK
x
c) ;0, xxK
если xq дифференцируема, то txK , удовлетворяет уравнению
d) ,0 KxqKK xxtt ,0 x xt .
В настоящей статье доказана следующая
Теорема. Решение задачи (1)-(4), при 0)( xq , удовлетворяяющее
условиям
,,0
,1,0
0
0
ie
e (5)
имеет следующий вид:
xixi e
xe
xxe
11
2
111
2
1,0 , (6)
где
xaxxx 1. (7)
Доказательство. Рассмотрим случай 0xq и построим в этом
случае решение ,0 xe задачи (1)-(4).
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
44
При 0xq уравнение (1) имеет вид
yxy 2 , (8)
или:
yy 2 , ax 0 ,
yy 22 , xa . (9)
При ax 0 в качестве решения ,0 xe возьмем
xiexe ,0 ,
а при xa линейную комбинацию решений xie
и xie ,
составляющих фундаментальную систему решений уравнения (9):
.,
,0,,
21
0
xaecec
axexe
xixi
xi
Рассмотрим точку ax . При выполнении условий
,0,0 00 aeae
и
,0,0 00 aeae
обеспечивается непрерывность решения ,0 xe уравнения (8) и
ее первой производной. Определяя константы 1c и 2c из этих условий,
в результате получаем следующее представление решения уравнения
(1), удовлетворяющего условиям (5) при 0xq :
,,
11
2
111
2
1
,0,,0
xaee
axexe aaxiaaxi
xi
(10)
откуда с учетом выражения (7) приходим к формуле (6).
Теорема доказана.
Обозначим
,2
,,,
i
xexexs
2
,,,
xexexc .
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
45
Согласно условиям (4) функции ,xs и ,xc являются ли-
нейно-независимыми решениями уравнения (1), удовлетворяющими
начальным условиям
,1,0
,0,0
s
s
и
,0,0
,1,0
c
c
когда 1x .
Заметим [1], что функции ,xs и ,xc соответственно пред-
ставляются в виде
,sin
,sin
,
0
x
dtt
txAx
xs
и
,cos,cos,
0
x
xdttxBxxc
где
txKtxKtxA ,,, ,
txKtxKtxB ,,, .
Обозначим
,2
,,, 00
0
i
xexexs
2
,,, 00
0
xexe
xc .
Согласно условиям (5) функции ,0 xs и ,0 xc являются
линейно-независимыми решениями уравнения (1), удовлетворяющими
начальным условиям
,1,0
,0,0
0
0
s
s
и
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
46
,0,0
,1,0
0
0
c
c
когда 0xq .
Учитывая представление (10) имеем:
,,sin1
12
1sin11
2
1
,0,sin
,0
xa
aaxaax
axx
xs
,,cos
11
2
1cos
11
2
1
,0,cos
,0
xaaaxaax
axx
xc
откуда с учетом формул (3), (7) получаем следующие представ-
ления для решений ,0 xs и ,0 xc уравнения (1) при 0xq :
.cos1
12
1cos
11
2
1,
,sin1
12
1sin11
2
1,
0
0
xx
xx
xc
x
x
x
xxs
Автор выражает искреннюю благодарность профессору Гусейно-
ву И. М. за постановку задачи и полезные советы.
Литература:
1. Марченко В. А. Операторы Штурма-Лиувилля и их приложения.
Киев: Наукова думка, 1977.
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
47
Esmira Nəriman qızı Əhmədova
Kəsilən əmsallı ikitərtibli diferensial tənliyin həlləri haqqında
Xülasə
Məqalədə kəsilən əmsallı Şturm-Liuvill tənliyinin 0xq olduqda
müəyyən başlanğıc şərtlərini ödəyən həllərinin göstərilişləri verilmişdir.
Açar sözlər: kəsilən əmsallı Şturm-Liuvill tənliyi, başlanğıc şərtlər.
Esmira Akhmedova Nariman
Solutions of differential equation of the second order with
discontinuous coefficients
Summary
In the article several examples for certain starting conditions of
discontinuous coefficient Sturm-Liouville equation has been introduced
at 0xq .
Keywords: Sturm-Liuville equation with discontinuous coefficients,
initial conditions.
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
48
UOT 004.4
YARIMSTATİK STRUKTURLARDA STEK
Bahar Hüseynağa qızı ƏSGƏROVA
Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti,
“Kompüter mühəndisliyi” kafedrası, dosent
Stek ardıcıl təşkil olunmuş eyni tipli verilənlər yığımıdır və proqramlaş-
dırma dillərində belə xarakteristikaya malik verilənlər tipi – massiv artıq möv-
cuddur. Ona görə hər hansı məsələnin həlli üçün stek lazımdırsa, onda proq-
ramda massiv obyektindən istifadə etmək olar. Lakin stek dinamik struktura
malik olduğundan, yəni elementlər ona daxil edildikcə və xaric olunduqca
onun ölçüsü dəyişdiyindən və digər tərəfdən massiv sabit struktura malik oldu-
ğundan steklə massiv tamamilə eyni obyekt olmur.
Açar sözlər: stek, ünvansız yaddaş, yuxarı sərhəd
Aktuallıq: qeyd etmək lazımdır ki, göstərilən struktura yarımstatik struk-
tur kimi baxılması şərti xarakter daşıyır. Həmin strukturun dinamik variantını
da qurmaq olar. Bu halda strukturun elementlərinin sayına məhdudluq qoyul-
mur və əlaqələndirilmiş siyahı strukturlarında olduğu kimi elementlər bir-birilə
göstəricilər vasitəsilə əlaqələndirilir.
Yarımstatik strukturlarda elementlərin sayı əvvəlcədən təyin olunmuş
müəyyən hədd çərçivəsində dəyişə bilər, elementlər arasındakı əlaqələr isə adə-
tən xətti ardıcıl olur. Fiziki strukturda (kompüterin yaddaşında) elementlərin
sayına qoyulan məhdudluq struktur üçün əvvəlcədən ayrılmış yaddaş sahəsinin
ölçüsü ilə müəyyənləşdirilir. Ölçünün aşağı və yuxarı sərhədləri təyin olunur.
Əgər növbəti elementin struktura daxil edilməsi üçün ayrılmış sahədə boş yer
(slot) yoxdursa, istifadəçiyə strukturun “dolub-daşması” haqqında məlumat
verilir (1, s.97).
Stek dəyişən uzunluqlu elə ardıcıl siyahıdır ki, elementlərin daxil və xaric
edilməsi ancaq siyahının bir tərəfindən aparılır. Bu struktura sonuncu daxil
edilən element birinci xaric olunur.
Stekin elementləri eyni tipli skalyar kəmiyyət və ya sabit uzunluqlu yazı
ola bilər. Elementlərin daxil və xaric edilməsi stekin təpəsindən aparılır. Stekin
təpəsi xüsusi göstərici ilə ünvanlaşdırılır.
Stekin üzərində aparılan əsas əməliyyatlar stekə yeni elementin daxil
edilməsi və stekdən növbəti elementin xaric edilməsidir.
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
49
Stekin ümumi strukturu 1-ci şəkildə göstərilmişdir.
Şəkil 1. Stekin ümumi strukturu
Stekə yeni elementin daxil edilməsi (SDAX alqoritmi) -
Stekə yeni element daxil edilməzdən əvvəl göstərici bir slot, yəni bir
element uzunluğu (L) qədər “yuxarı“ sürüşdürülür, sonra isə göstəricinin
qiymətinə uyğun sahəyə yeni element (x) yazılır. Əgər göstəricinin qiyməti
yuxarı sərhəddi aşarsa, onda “dolub-daşma“ siqnalı hasil edilir.
Alqoritmin təsviri.
1. Göstəricinin yuxarı sürüşdürülməsi.
Ps:= Ps + L ;
2. Daşmanın yoxlanması.
Əgər Ps > Ay olarsa, onda “dolub-daşma” siqnalı hasil edib alqoritmi
bitirməli.
3. Yeni elementin stekə yazılması.
X – E {Ps}
Yeni elementi Ps göstəricisinə uyğun sahəyə yazıb alqoritmi bitirməli (2,
s.74).
Stekdən elementin xaric edilməsi (SXAR alqoritmi) -
Əvvəlcə stekin boş olub-olmaması yoxlanılır. Əgər stek boşdursa, lazımi
siqnal hasil olunur. Əks halda göstəricinin ünvanlaşdırdığı element işçi sahəyə
(İS) köçürülür və göstərici bir slot, yəni bir elementin uzunluğu (L) qədər
“aşağı” sürüşdürülür.
Alqoritmin təsviri.
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
50
1. Stek boşdur. Əgər Ps< Aa olarsa, onda stekin boşluğu haqqında məlumat
çap edib alqoritmi bitirməli.
2. Stekdən elementin xaric edilməsi.
E { Ps } – İS
Ps göstəricisinə uyğun element işçi sahəyə yazılır.
3. Göstəricinin dəyişdirilməsi.
Ps := Ay – L
qəbul edib alqoritmi bitirməli.
S steki və i elementi üçün təyin olunmuş push (s,i) əməliyyatında i
elementi s stekinə yerləşdirilir. Analoji olaraq, stekdən seçmək – pop (s)
əməliyyatı təyin olunur, burada s stekindəki yuxarı element xaric olunur və
funksiyanın qiyməti şəklində qaytarılır. Deməli,
i = pop (s)
mənimsəmə əməliyyatı stekin təpəsindən elementi xaric edir və onun qiy-
mətini i dəyişəninə mənimsədir.
Stek üzərində aparılan digər əməliyyat onun boş olub-olmadığını yox-
layan – empty (s) əməliyyatıdır. Əgər stek boşdursa, onda empty (s) əməliyyatı
“həqiqi” , əks halda “yalan” qiyməti qaytarır.
Stekin təpəsindəki elementi təyin etmək üçün (onu xaric etmədən)
stacktop (s) əməliyyatından istifadə etmək olar. O, stekin təpəsindəki elementi
qaytarır. Aydındır ki,
i = stacktop (s)
əməliyyatı
i = pop (s), push (s,i)
əməliyyatlarına ekvivalentdir.
Qeyd edək ki, pop (s) və stacktop (s) əməliyyatları boş stek üçün təyin
olunmayıb.
Misal: Bir neçə səviyyəli daxili mötərizələrə malik olan riyazi ifadəyə
baxaq, məsələn :
( x + ( y – [ a + b ] ) *c – ( ( d + e ) ) ) / ( h – ( c – ( k – [ i – n ] ) ) )
və biz mötərizələrin düzgün qurulmasına əmin olmaq istəyirik. Deməli,
biz bilməliyik ki, 1) sol və sağ mötərizələrin sayı eynidir; 2) hər bir sağ
(bağlayan) mötərizədən qabaq sol (açan) mötərizə gəlir; 3) bağlanan və açılan
mötərizələrin sayı eynidir, yəni (və).
Mötərizələrin tiplərini izləmək üçün stekdən istifadə etmək olar. Ancaq
mötərizə aşkar olunanda o, stekə yazılır. Bağlanan mötərizəyə rast gəlinəndə
stekin məzmunu təhlil olunur. Əgər stek boşdursa, onda, açılan mötərizə
yoxdur və sətir düzgün qurulmayıb. Əgər stek boş deyilsə, biz stekdən element
seçirik və yoxlayırıq ki, o, bağlanan mötərizənin tələb olunan tipinə uyğun
gəlsin. Üst-üstə düşmə halında proses davam edir. Əgər uyğun gəlməsə, sətrin
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
51
təşkili səhv hesab olunur. Sətrin sonuna çatdıqda biz stekin boş olduğuna əmin
olmalıyıq.
Axırıncı açılan mötərizənin tipi bağlanan mötərizənin tipinə uyğun gəl-
məlidir. Bu, tamamilə steklə imitasiya olunur, axı axırıncı yerləşən element bi-
rinci xaric olunur. Stekin hər bir elementi hələ bağlanmamış açılan mötərizəni
təmsil edir.
Stekdən həm kompüterin strukturunda, həm də proqramlaşdırmada geniş
istifadə olunur. Kompüterdə stekdən ünvansız yaddaş qurmaq üçün istifadə
edilir. Stekdən proqramlaşdırmada stek tipli yaddaşın proqramlaşdırma vasi-
təsilə qurulması üçün və ən əsas isə rekursiv prosedurların yerinə yetirilməsi
üçün istifadə edilir.
Ədəbiyyat:
1. Kərimov S.Q.İnformasiya sistemləri -Bakı: Elm, 2008. 647 s.
2. Cəfərov N.D., Rəhimova N.Ə. Müasir proqramlaşdırma texnologiyası. (II
hissə). Bakı: ADNA-nın mətbəəsi. 2011. 368 s.
Бахар Гусейнага кызы Аскерова
Стек в полустатической структуре
Резюме
Стек - это структура данных однородного типа, организованнных
последовательно и в языках программирования такие типы данных уже
существуют, как массив. Потому, если нужен стек для решения задачи,
тогда можно использовать в программе объект массива. Но по причине
того, что стек является динамической структурой, т.е. меняется его
размер при добавлении и удалении элементов, и в том числе из за того,
что структура массива остается постоянной, стек и массив совсем разные
объекты.
Ключевые слова: стек, безадресная память, верхняя граница.
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
52
Bahar Guseynaga Asgarova
Stack in the semi-static structure
Resume
The stack is a data structure organized in series of homogeneous type in
programming languages. Such types of data already exist as an array. Because,
if you need a stack for solving the problem, you can use the program in an
object array. But due to the fact that the stack is a dynamic structure, it could
be said that, changing its size by adding or removing elements, including due
to the fact that the structure of the array remains constant- the stack, and an
array quite different objects.
Keywords: stack, unaddressed memory, the upper limit.
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
53
İCTİMAİ ELMLƏR
UOT 3
“Multikulturalizm və dinlərarası tolerantlıq: Azərbaycanın
təcrübəsi və qlobal perspektivləri
Xəyalə Akif qızı MƏMMƏDOVA
Redaktor müavini, Xəzər Humanitar və
Sosial Elmlər jurnalı,
Beynəlxalq Multikultural Şəbəkə
Məqalədə dünya tarixinin fərqli zamanlarında multikulturalizm və dini
tolerantlıq ənənələri arasında mövcud olan əlaqədən bəhs olunur. Həmçinin
Azərbaycanda reallaşdırılan uğurlu multikulturalizm siyasətinin əsas məqam-
ları tədqiq edilir.
Açar sözlər: multikulturalizm, din, tolerantlıq, dözümlülük, etnik milliy-
yətçilik, Azərbaycan multikulturalizm modeli
“Tolerantlıq, dözümlülük çox geniş anlayışdır. O, həm insani münasi-
bətlərin, həm insan cəmiyyətində gedən proseslərin, həm də dövlətlərarası,
millətlərarası, dinlərarası münasibətlərin bir çox cəhətlərinə aiddir...
O, təkcə dinlərin bir-birinə dözümlüyü deyil, həm də bir-birinin adət-
lərinə, mənəviyyatına dözümlülük, mədəniyyətlərə dözümlülük deməkdir”
(Ümummilli lider - Heydər Əliyev).
Multikulturalizm termini mürəkkəb tarixə malikdir. O, dövriyyəyə müx-
təlif kontekstlərdə daxil olaraq əvvəlcə sırf instrumental funksiya yerinə
yetirirdi. Kulturologiya elmini araşdırıb oxusaq, görərik ki, ilk dəfə o, 1960-cı
illərin sonlarında Kanadada yaradılıb, 1971-ci ildə isə orada yeni hökumət
səmtini təyin edən rəsmi termin oldu. Bütün mədəni və dil qruplarının öz və-
təndaşlarının tələblərinə qarşı dövləti daha həssas etmək məqsədi güdürdü.
Qeyri-rəsmi olaraq isə hesab edilirdi ki, hökumət üçün multikulturalizm −
siyasi debatları anglofonlar (ingilisdilli cəmiyyət) və frankofonların (fransız
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
54
dilli cəmiyyət) qarşıdurmasını aparmaq üçün bir üsul idi, eləcə də qalır və bu
da Kanada cəmiyyətinin gələcək polyarizasiyasından (obyektlərin bölünməsi
ilə bağlı proseslər) qaçmaq üsuludur. Bir qədər sonra isə multikulturalizm şüa-
rını Avstraliya qəbul etmişdir. Hökumət immiqrantların faydasız assimilyasiya
(uyğunlaşma) siyasətinə, "rənglilərin" ayrı-seçkiliyinə son qoydu və dövləti
əslindən və dilindən asılı olmayaraq, bütün sakinləri üçün daha rahat yaşanılası
hala gətirməyə çalışdı. İlkin olaraq, Kanada və Avstraliya arasında fərq ondan
ibarətdir ki, Kanadada multikulturalizm etnik icmaların qorunması və təşviqinə
diqqət edir, Avstraliyada isə multikulturalizm fərdlər tərəfindən öz mədəni
mənsubiyyətinin seçim azadlığı və cəmiyyətin inteqrasiyası üzərində qurur.
İsveç də 1975-ci ildə analoji yol ilə getdi, ümumi multikulturalizm başlığı
altında ölkənin ənənəvi azlıqlarına, immiqrantlarına qarşı siyasəti bir araya
gətirməyə çalışdı və bunu bacardı. Hər üç halda multikulturalizm geniş
anlaşılırdı: ayrı-seçkiliyə qarşı mübarizəni birləşdirən, etnik, qeyri-hökumət
təşkilatlarının dəstəyi; immiqrantların və azlıqların dillərində məktəbin, təhsilin
tətbiqi və tolerantlığın təşviqi bir amil kimi.
Multikulturalizm və dinlərarası tolerantlıq ənənələrinin gündəmə gəlməsi
tarixi də çox qədim dövrlərə təsadüf edir. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Qərb
ölkələrində multikulturalizmin meydana gəlməsi əsasən orta əsrlərə təsadüf
edir. Ümumi mənada qərb ölkələri həm öz aralarında, həm də islam, çin və
digər sivilizasiyalar ilə bu dövrdə ciddi şəkildə münasibət qururdular. Bu da öz
növbəsində multikultural əlaqələrin yaranması demək idi. Qərb ölkələrində
multikulturalizmin əsasları XVI əsrdən başlayaraq Con Lok, Stuart Mill,
Tomas Hobs, Monteskyö, Viko və Herder kimi mütəfəkkirlərə istinad edən və
müasir dövrdə Con Roulz, Con Raz, Vill Kimilika kimi multikulturalizm
mütəxəssisləri tərəfindən təmsil olunan “Liberal-Konvensional” multikul-
turalist anlayış və vətəndaşlıq modelidir. Digəri isə hal-hazırda Çarlz Taylor,
Maykl Valzer və Alasdair Makintayr kimi nəzəriyyəçilər tərəfindən dilə
gətirilən “Kommuniteryanist” baxış tərzidir.
Multilkulturalizm və onun üstünlüklərinin tətbiqi mühiti qızğın müzakirə
predmetidir. Bir qrup alim (T.Arı, F.M.Defarj, Z. Bjezinski) hesab edir ki, bu
ideyanın tətbiqi üçün dövlətlərin xarici siyasətlərinin uzlaşdığı region və
qonşuluq mühitinin olması vacibdir. Bu müəlliflərin belə bir fikir irəli
sürməsinin səbəbi odur ki, onlar multikulturalizm və onun üstünlüklərinin
tətbiqini təkcə mədəni-sosial hadisə kimi deyil, həm də siyasi modelləşdirmə
aləti kimi nəzərdən keçirirlər və multikulturalizm proseslərini geopolitikadan
asılı hesab edirlər. Bu realist-makiavellistlər hesab edir ki, düzgün tətbiq
olunacağı halda multikulturalizmin hər hansı bir inteqrasiyon mexanizmin
yaratdığı nəticələri qoruyub saxlamaq xüsusiyyəti vardır. F.M.Defarja görə,
multikulturalizmin düzgün tətbiqi zamanı hər hansı məkanda multikultu-
ralizmin üstünlükləri özünü göstərməyə başlayır və bu, həmin məkanda in-
teqrasiyanı daha da dərinləşdirir. T.Arı daha da irəli gedərək hesab edir ki,
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
55
institusional qurumların yaradılması və normativ aktların qəbul edilməsi kimi
islahatlar dəstəyinin olduğu bir mühitə ehtiyac var ki, multikulturalizm fəaliy-
yət göstərsin və öz üstünlüklərini nümayiş etdirərək qoruyub saxlaya bilsin.
Z.Bjezinski isə multikulturalizmi və ona bənzər ideoloji axınların təhlilini
həyata keçirərək belə bir nəticəyə gəlir: “Bu növ ideoloji elementlərin tətbiq
olunacağı mühitdəki sosial proseslərin öz axarına buraxılması, dövlətçiliyə və
sosial münasibətlərə mənfi təsir göstərə bilər. Çünki hər bir geopolitik mühitin
özünün xüsusiyyətlərindən irəli gələn neqativ reaksiyası ola bilər”.
Digər qrup alimlər isə (F.Fukuyama, T.Cəfərov, E. İsmayılov, V.Papava)
hesab edir ki, multikulturalizm çox elastik və uyuşqan bir ideya olduğundan
onun hər hansı bir mühitdə formalaşması çox rahatdır və xüsusi institusional
qurumların yaradılmasına və normativ aktların qəbulu kimi islahatlar dəstəyinə
ehtiyacı yoxdur. Multikulturalizmi gələcək sosial münasibətlərin məcburi və
yekun nəticəsi kimi görən F.Fukuyama özünün “Amerika iki yol ayırıcında”
əsərində qeyd edir ki, “Amerikalılar bu anlayışın cəmiyyətdə yaranması və
möhkəmlənməsini baş verən sosial proseslərin təbii nəticəsi olaraq görəcəklər
və əgər bu sosial münasibətlərin sifarişinə qarşı çıxaraq bu ideyanı qəbul
etməsələr, yəqin ki cəmiyyətdə kollaps yaranacaqdır”.
Multikulturalizm çox vaxt əvvəlki təcrübələrin və köhnə problemlərin
sadəcə ritorik yenilənməsinə dönür. Xüsusilə, mədəniyyət sözü etnik sözünü
əvəz edir, necə ki əvvəllər etnik sözü irqi sözünü əvəz etdi. Hələ 1990-cı illə-
rin əvvəllərində bu, F.O. Radtkeyə və onun ardınca digər tədqiqatçılara
multikulturalizm millətçiliyin yeni formasıdır deməyə əsas verirdi. Maraqlıdır
ki, postsovet məkanında da multikulturalizm etnik milliyətçiliyin variantı kimi
istifadə olunur. Yeni sözlərin ənənəvi millətçi gündəliyə uyğunlaşmağının ən
bariz nümunəsi "reaktiv" və konservativ multikulturalizmlər sayıla bilər. Hesab
edilir ki, multikulturalizm liberal ideologiyanın məhsuludur və ümumiyyətlə,
liberalizm çərçivəsində inkişaf edir. Bu nöqteyi-nəzərdən essensialist ehti-
mallar liberalizmdan çox uzaq olan dairələrə multikultural ritorikanı istifadə
etməyə imkan verir. İlk növbədə, etnik azlıqların fəallarının (ikinci növbədə isə
− solradikal və solliberal baxışların tərəfdarları) riayət etdiyi strategiya “Reak-
tiv multikulturalizm” adlanır. Onların çoxmədəniyyət versiyasına etnik "icma-
ların" həyatına dövlətin və “böyük” cəmiyyətin qarışmaması daxildir. Öz əsa-
sında isə sosial azlıqların qorunub saxlanması məqsədilə çoxluqdan təcridini
təkid edən oxşar mövqelərdə konservativ multikulturalizm durur. Burada
həmçinin millətçiliyin və hətta irqçiliyin yeni nəşrlərini göstərən mədəni fun-
damentalizm kimi termin tətbiq olunur.
Şərq və Qərb arasında körpü rolunu oynayan Azərbaycanın yerləşdiyi
coğrafi mövqeyindən asılı olaraq, din müxtəlifliyi və xalq müxtəlifliyi
mövcuddur. Tarixə nəzər salsaq, görərik ki, hələ qədim dövrlərdən insan məs-
kəni olmuş respublikamız müxtəlif dinlərə etiqad edən insanların və müxtəlif
azsaylı xalqların sərbəst halda və birgə yaşadığı məkan olmuşdur. Hələ
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
56
eramızdan əvvəlki dövrlərdə bu məkan arattalılar, lullubilər, qutilər, turukkilər,
qarqarlar, subarlar, kaspilər və sair bu kimi digər xalqların məskəni olmuşdur.
Zaman keçdikcə bu kiçik tayfalar birləşərək böyük dövlətlər yaratmış və həmin
dövlətin tərkibində dözümlülük göstərərək yaşamışdır. Bu fikirlərdən belə
qənaətə gəlmək olar ki, Azərbaycanda multikulturalizm və tolerantlıq ənənə-
lərinin qədim kökləri var. Tolerantlıq da ölkəmiz üçün uzaq məfhum deyil.
Ölkəmizdə milli azlıqların çox olması səbəbindən din müxtəlifliyi də
mövcuddur. Təbii ki, dinlərarası münaqişələrin yaranmaması, müxtəlif dinə
mənsub insanların eyni məkanda sərbəst şəkildə yaşaması, bir-birlərinə hör-
mətlə yanaşması ulu öndərimiz Heydər Əliyevin uğurlu siyasəti ilə bağlıdır.
Respublikamız elə bir coğrafi mövqedə yerləşir ki, burada tarixin qədim dövr-
lərindən insanlar məskunlaşmışdır. Tarixə nəzər salsaq, müxtəlif dövrlərdə
respublikamızda müxtəlif dinlərə ibadət edildiyini görərik. Bu səbəbdən ha-
zırda ölkəmizdə islam dini ilə yanaşı atəşpərəstlik, yəhudi, xiristian və digər
dinlərə sitayiş edən insanlara rast gəlmək mümkündür. Ölkə əhalisinin əsas
hissəsinin müsəlman dininə etiqad etməsinə baxmayaraq, ölkədə digər dinlər
üçün də lazımı şərait yaradılıb. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, hazırda res-
publikamızda 2166 məscid, 13 kilsə, 7 sinaqoq fəaliyyət göstərir. Müstəqillik
qazandıqdan sonra yüzlərlə yeni məscid tikilmiş və təmir edilmiş, kilsələr və
sinaqoqlar yenidən restavrasiya edilmişdir.
Hələ XII əsrdə yaşamış böyük mütəfəkkir Nizami Gəncəvinin əsərlərinə
diqqət yetirsək, qədim Azərbaycan torpağında müxtəlif millətlərin, kiçik
tayfaların bir-birlərinə qarşılıqlı anlayış və dözümlülük göstərərək yaşamasının
şahidi olarıq. Multikulturalizm və dini tolerantlıq ideyalarının davamını Fü-
zulinin, Mirzə Fətəli Axundzadənin, Həsən bəy Zərdabinin, Məmməd Əmin
Rəsulzadənin əsərlərində də görə bilərik. Bütün bunlar onu deməyə əsas verir
ki, multikulturalizm və dini tolerantlıq Azərbaycan üçün yeni bir anlayış deyil,
onun qədim tarixi kökləri var.
Təəssüf hissi ilə qeyd etmək olar ki, respublikamız SSRİ-nin tərkibində
olduğu müddətdə bu sahədə geriləmə oldu. Sovet ideyalarının yeridilməsi
nəticəsində multikulturalizm və dini tolerantlıq ənənələri sıxışdırıldı. Lakin
respublikamız müstəqillik qazandıqdan sonra digər bütün sahələrdə olduğu
kimi bu sahədə də yüksək templə irəliləyişlər əldə olunmağa başlandı. 1993-cü
ildə xalqın təkidi ilə respublikamıza rəhbər seçilmiş ümumilli liderimiz Heydər
Əliyev bu sahəni də diqqətdən kənarda qoymadı. Xalqımızı yenidən mul-
tikulturalizm ənənələrinə qaytardı.
Müasir dünyanın milli-dini zəmində toqquşmalar, məzhəb savaşları, döv-
lətlərarası etimadsızlıq halları ilə üz-üzə qaldığı bir vaxtda Azərbaycandakı
milli həmrəylik və xalqlar arasındakı dostluq qürurverici bir haldır. Mul-
tikultural ənənələrə sadiq müstəqil Azərbaycan mədəniyyətlərin, dialoqun inki-
şafına, mədəni müxtəlifliyin qorunub saxlanmasına və sivilizasiyalar arasındakı
qarşılıqlı münasibətlərin tənzimlənməsinə hər zaman öz töhfələrini ver-
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
57
məkdədir. Multikulturalizm hamı tərəfindən tanınan müxtəlif mədəniyyətlərə,
tolerant münasibətlərə əsaslanan dinc, yanaşı yaşama prinsipidir. Multikul-
turalizmin xarakterik xüsusiyyətləri tolerantlıq, dözümlülükdür. Ölkəmiz isə
tolerantlıq məkanıdır. “Azərbaycan xalqı özlüyündə təbiətinə görə, öz xarak-
terinə görə yüksək tolerantlıq hissinə malikdir”- deyən ulu öndər Heydər Əli-
yev bizim cəmiyyət olaraq bəşəri dəyərlərə münasibətimizin ən orjinal və
aydın izahını verib. Azərbaycanı milliyyətindən və dinindən asılı olmayaraq,
müxtəlif xalqların nümayəndələrinin doğma vətəni adlandırıb. Azərbaycan
üçün fərqli baxışlara, adətlərə, vərdişlərə tolerant mövqe bəsləmək əlbəttə ki,
təbiidir. Çünki tarixi İpək Yolunda yerləşən Azərbaycan müxtəlif sivili-
zasiyaların qovuşduğu məkan olaraq əsrlər boyu milli-mədəni rəngarənglik
mühitinin formalaşdığı, ayrı-ayrı millətlərin konfessiyaların nümayəndələrinin
sülh, əmin-amanlıq, qarşılıqlı anlaşma və dialoq şəraitində yaşadığı diyar kimi
tanınır və müxtəlif xalqların, millətlərin, dinlərin xüsusiyyətlərinə dözümlü
münasibət azərbaycanlıların mentalitetinə xasdır. Bütün tarixi dövrlərdə Azər-
baycan ərazisində etnik və dini icmalar arasında möhkəm dözümlülük əlaqələri
formalaşıb, milli, dini və irqi zəmində heç bir ayrı-seçkilik faktı qeydə
alınmayıb.
Azərbaycanın multikulturalizm təcrübəsi maraqlı və zəngindir. Azər-
baycan islam dünyasının bir hissəsi olsa da, multikultural dəyərlərin burada
kök atmasının və xalqın bu dəyərlərin üstünlüklərindən yararlanmasının əsas
səbəblərindən biri də əvvəlcədən düzgün formalaşdırılaraq yeridilən tolerant
siyasətdir və bu siyasi kursun yaratdığı mədəni-sosial münasibətlər sistemi
bünövrə rolunu oynayır. Belə ki, Azərbaycanda multikultural dəyərlərin geniş
yayılması və rahat oturuşması üçün digər fərqli ideloji yolları balanslı şəkildə
cilovlanmışdır. Azərbaycanın multikultural siyasəti digərlərindən fərqli olaraq,
öz təcrübəsidir və milli maraqlar üzərində qurulub. Bu siyasətin əsas hədəfləri
sosial stabilliyi qoruyub saxlamaq, etnik partlayışların, terrorizmə dəstəyin,
xarici dövlətlərin daxili sosial münasibətlərə mənfi müdaxiləsinin qarşısını
almaqdır. Müasir dövrdə həm Qafqazda, həm də Yaxın Şərqdə baş verən sosial
partlayışları nəzərə alıb dünya ölkələrində olan terror problemini təhlil etsək,
biz Azərbaycanı bu xaosla dolu portretdə təhlükəsiz və multikultural dəyərlərin
inkişaf etdiyi bir ada kimi görə bilərik. Multikultural siyasətin Azərbaycanda
uğurlu tətbiqi gələcəkdə Qarabağ münaqişəsinin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü
prinsipi ilə həll olunduqdan sonra xalq diplomatiyasının işləməsi üçün münbit
şərait yaradacaq. Bu strateji plan da bizim üçün uğurlu bir seçimdir deyə
bilərik və gələcəkdə ümumilikdə regional proseslərdə rəsmi Bakıya böyük
siyasi üstünlüklər verəcəkdir.
Nəticə. Son nəticə olaraq onu qeyd etmək olar ki, multikulturalizm və
tolerantlıq ənənələrinin inkişaf etdirilməsi istiqamətində atılmış böyük ad-
dımlar əbəs yerə deyil və bu istiqamətdə işlər bu gün də böyük səylə davam et-
dirilir. Artıq Azərbaycan Respublikasının spesifik, lakin dünyanın bir çox ölkə-
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
58
lərinə örnək ola biləcək multikulturalizm və tolerantlıq modeli vardır. Bu isti-
qamətdə görülən dinamik işlər onu deməyə əsas verir ki, respublikamız bu
sahədə maraqlıdır və çox yaxın gələcəkdə daha böyük perspektivlər olacaqdır.
Ədəbiyyat:
1. Niftiyev.N. Azərbaycanda birgəyaşayış və multikulturalizm, 2015. s.
59-95.
2. Tayyar A..İran, İrak, ABD ve Petrol. 2007 s. 607.
3. Tayyar A. Uluslararası İlişkiler ve Dış Politika. 2010. s.550.
4. Zbiqnev B. İkinci Şans: Üç Prezident və Amerika Fövqəldövlətinin
Böhranı. 2009. s.200-269.
5. Pənahov S. Messianizm. 2012.
6. Quliyev H. Arxetipik Azərilər: Mentalitetin simaları. 2010. s.320-44
7. Стариков Н. Хаос и Революция-Оружие доллара. 2012. c.336.
8. Сахарова В.Мультикультурализм и политика интеграции-
иммигрантов: Сравнительный анализ опыта ведущих стран Запада.
2011.
9. Погребинского М.Б. и Толпыго А.К. Kризис мультикультурализма
и проблемы национальной политики. 2013. c.350-359.
10. Friedman G.A War Between Two Worlds. 2016.
11. Покровская Н.Н. Мультикультурализм как путь глобализации //
Личность и Культура. 2001. №5/6. c.11-12.
12. Медведева О. О. Дискуссия о мультикультурализме и актуальные
проблемы социальной политики государства //. 2009. № 119.
13. Арутюнова, Л. В. Мультикультурализм и его модели в
современном мире. дис. ... канд. филос. Наук Москва 2009.
Khayala Akif Mammadova
Multiculturalism and religious tolerance: Azerbaijan’s experience
and global perspectives"
Summary
The article touches upon the relationship between multiculturalism and
religious tolerance traditions in different historical periods over the world. It
also discusses the important aspects of the successful implementation of
Azerbaijan multiculturalism policy.
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
59
Keywords: multiculturalism, religion, tolerance, ethnic nationalism,
Azerbaijan as a multicultural model
Хайала Акиф кызы Маммадова
"Мультикультурализм и религиозная терпимость:
Азербайджанский опыт и глобальные перспективы "
Резюме
В статье рассматриваются взаимосвязи между мультикуль-
турализмом и религиозной толерантности традиций в различных мировых
исторических периодах. В ней также рассматриваются важные моменты,
касающиеся успешной реализации политики мультикультурализма Азер-
байджана.
Ключевые слова: мультикультурализм, религия, терпимость, этни-
ческий национализм,
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
60
UOT 32
AZƏRBAYCAN VƏ ERMƏNİSTANIN
SİYASİ GÜCLƏRİNİN MÜQAYİSƏLİ TƏHLİLİ
Elşən Nazim oğlu MƏCİDOV
ATMU, beynəlxalq münasibətlər ixtisası üzrə doktorant
ADU, Regionşünaslıq kafedrasının müəllimi
Dağlıq Qarabağ münaqişəsi beynəlxalq münasibətlərin aktual problem-
lərindən biridir. 20 ildən artıq davam edən münaqişənin həll edilməsi Azər-
baycan üçün prioritet vəzifə daşıyır. Azərbaycan və Ermənistanın gücün coğ-
rafi, iqtisadi və demoqrafik müqayisəli təhlili ölkələrin müsbət və mənfi tərəf-
lərini müəyyən etməyə imkan verir. Tədqiqat Azərbaycana mənfi tərəflərini
aradan qaldırmağa, qarşı tərəfin mənfi tərəflərindən isə istifadə etməyə şərait
yaradır. Məqalə lazımı nəzəri və metodoloji bazaya və statistik faktlara əsas-
lanır.
Açar sözlər: Azərbaycan, Ermənistan, coğrafi güc, iqtisadi güc, demo-
qrafik güc, hərbi güc
Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin dinc yolla həll
edilməsi dövlətin prioritet vəzifəsidir. Azərbaycan Respublikasının 2007-ci il
tarixli Milli Təhlükəsizlik Konsepsiyasına əsasən, «Ermənistan-Azərbaycan
münaqişəsinin həll olunması ilə əlaqədar Azərbaycan Respublikasının səyləri
dövlətlərarası siyasi razılaşmanın əldə olunması ilə məhdudlaşmır və bu,
razılaşmaya nail olduqdan sonra iki xalq arasında davamlı, qarşılıqlı sülh və
anlaşmanın bərqərar olmasına yönələcəkdir» (2).
Qədim Çin mütəffəkiri və hərbi strateqi Sun Tsi öz məşhur «Hərb Sə-
nəti» əsərində strateji hücumu belə təqdim edir: «...müharibə aparmağın qay-
dalarına əsasən, səmərəsinə görə birinci yerdə rəqibin dövlətini dağıtmamaq,
ikinci yerdə onu dağıtmaq dayanır. Rəqibin ordusunu salamat saxlamaq, onu
dağıtmaqdan daha yaxşıdır...Ona görə də yüz dəfə savaşıb, yüz dəfə qalib
gəlmək ən yaxşı nəticə deyil; ən yaxşı nəticə başqasının ordusuna savaşmadan
qalib gəlməkdir» (15, s.34). Azərbaycan və Ermənistanın güclərinin obyektiv
təhlili bizim və rəqib dövlətin real və potensial imkanlarını, tərəflərin milli
təhlükəsizliyinin problemli nöqtələrini aşkarlamağa imkan verib, münaqişənin
tənzimlənməsinə yönələn diplomatik strategiyanın və bu strategiyanı dəstək-
ləyəcək effektiv müdafiə potensialının qurulmasına öz müsbət töhfəsini verə-
cəkdir. Sözsüz ki, nə vaxt müharibə apara biləcəyini, nə vaxt isə apara bilmə-
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
61
yəcəyini anlayan ölkənin daima qalib olacağı əsrlərlə özünü doğrultmuş bir ak-
siomdur. Raymon Arona görə, gücün əsas elementləri kimi dövlətin maddi,
mənəvi, insan resursları və hərbi gücü çıxış edir (13, s. 202).
Coğrafi güclərin müqayisəsi
Coğrafi gücə ənənəvi olaraq ölkənin ərazi genişliyi, relyefi, sərhədlərin
uzunluğu, sulara çıxışın olması, qonşu ölkələr ilə ərazi problemlərinin olub-
olmaması aid edilir. Azərbaycanın ümumi ərazisi 86,6 min km2 olub, 82,629
km2 –i quru ərazilərə, 3,971 km2 –i isə daxili sulara aid edilir. Sərhədlərinin
ümumi uzunluğu 2,468 km təşkil edir ki, bundan 996 km-i Ermənistan ilə, 428
km-i Gürcüstan ilə, 689 km-i İran ilə, 338 km-i Rusiya ilə və 17 km-i Türkiyə
ilə olan sərhədlərdir (24). Qonşu ölkələr içərisində Ermənistan istisna olmaqla
digər dövlətlər ilə ərazi mübahisələri olmayan Azərbaycan Rusiya ilə
sərhədlərin delimitasiya və demarkasiyasını tamamlayıb İran və Gürcüstan ilə
isə bu sahədə fəal əməkdaşlıq aparır. Rusiyanın Azərbaycan ilə sərhədində
federasiya subyektlərinin, Gürcüstanın Azərbaycan ilə sərhəd əraziləri Borçalı
və Kaxetiyada olması, İranla, Türkiyə ilə sərhəd ərazilərdə əhalinin türk-müsəl-
manlardan ibarət olması Azərbaycanın həmin ölkələr ilə mümkün münaqişələr
zamanı problemləri qeyri-zorakı yollarla nizamlamağa yardımçı olmaqla, dinc
dövrdə həmin ölkələr ilə əlaqələrinə öz müsbət töhfəsini verir. Bütün bunlarla
yanaşı, Azərbaycan karbohidrogen ehtiyatlar ilə zəngin olan Xəzər dənizinə
çıxışa malikdir. Azərbaycan həmçinin Xəzər dənizi vasitəsilə Qazaxıstan və
Türkmənistan ilə qonşudur. Ölkədə ümumi uzunluğu 2,068 km olan dəmir
yollarının, 52,942 km avtomobil yollarının, 3,890 km qaz və 2,446 km neft
boru kəmərlərinin şaxələnməsi ölkədə lazımı nəqliyyat və kommunikasiya
sisteminin mövcud olmasından xəbər verir. Azərbaycanda 6 beynəlxalq, 3
ölkədaxili hava və 1 dəniz limanının (24) olması onun regionun və dünyanın
bir çox ölkələri ilə sıx əlaqələrinə şərait yaradır. Ölkənin şimal, şimal-qərb və
qərb tərəfdən Qafqaz dağları ilə əhatələnməsi mümkün xarici təcavüzə qarşı
müdafiə funksiyası daşıyır.
Bütün bunlarla yanaşı, Azərbaycanın təxminin 20% ərazisinin Ermənis-
tan tərəfindən işğal edilməsi ölkənin coğrafi gücünü sarsıdan əsas problemdir.
İşğal nəticəsində Ermənistanın silahlı qüvvələri Azərbaycanın geniş ərazilə-
rində yerləşdiyindən Azərbaycan tərəfi gələcək hücumların qarşısını almaq
məqsədilə öz qüvvələrini təkcə Ermənistan ilə sərhəddə deyil, həmçinin Qara-
bağ ətrafında da cəmləşdirməyə məcburdur. Bu isə öz növbəsində, hərbi
qüvvələrin bir-birindən müəyyən dərəcədə aralanmasını qaçılmaz edən neqativ
faktordur. İşğal olunmuş torpaqların əsasən yüksəkliklərdə yerləşməsi daha
aşağı mövqelərdə yerləşən Azərbaycan silahlı qüvvələri üçün əlavə hərbi prob-
lemlər yaradır. Azərbaycanın coğrafi gücünü sarsıdan daha bir vacib məqam
Naxçıvan anklavının mövcud olmasıdır. Ölkənin əsas hissəsindən kənarda yer-
ləşən Naxçıvan Muxtar Respublikası, digər regionlardan fərqli olaraq ölkə ilə
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
62
daha zəif inteqrasiya edib. Həmçinin Naxçıvandan digər regionlara və əksinə
hərəkət İran və Ermənistanın üzərindən keçdiyindən bu dəhlizlərin istənilən
zaman geosiyasi təzyiq obyektinə çevrilməsi ehtimal olunandır. Qeyd olun-
malıdır ki, Naxçıvanla digər regionlar arasında məsafə Ermənistanın Qarabağı
işğal etməsi nəticəsində daha da genişləndi. Naxçıvan anklavının mövcud ol-
ması onu Ermənistan ilə mümkün gələcək müharibələrdə ciddi təhlükə qar-
şısında qoyur.
Ermənistanın ümumi ərazisi 29,743 km2 olub, 28,203 km2–i quru
ərazilərin, 1,540 km2–i isə daxili suların payına düşür. Sərhədlərinin ümumi
uzunluğu 1,254 km təşkil edir ki, bundan 566 km Azərbaycan ilə, 221 km
Azərbaycanın Naxçıvan Anklavı ilə, 164 km Gürcüstan ilə, 35 km İran ilə, 268
km Türkiyə ilə olan sərhədlərdir (23). Sərhəd ölkələrdən Azərbaycan və
Türkiyəyə, Gürcüstanın Cavaxetiya regionuna ərazi iddiaları olan Ermənistanın
destruktiv siyasəti onun ilk iki ölkə tərəfindən diplomatik-iqtisadi izolyasiyaya
alınması ilə nəticələnib, Gürcüstan ilə daimi siyasi mübahisələrə gətirir. Qonşu
dörd ölkədən üçündə əhalinin əsasən müsəlmanlardan təşkil olunması,
Gürcüstanın isə etiqad etdiyi pravoslav konfessiyasının erməni-qriqoryan
konfessiyasından doqmatik cəhətdən uzaq olması dinc dövrdə ölkələrarası
münasibətdə müəyyən problemlər yaratdığı halda mümkün münaqişələr
zamanı problemin konfessional bağlılıq sayəsində nizamlanmasını mümkünsüz
edir.
Ölkədə 830 km uzunluqda dəmiryol xətləri, 9500 km uzunluqda
avtomobil xətləri mövcuddur (23). Nəqliyyat-kommunikasiya xətlərinin zəif-
liyi ölkədaxili problemlərdən savayı, həmçinin Gürcüstan və İran vasitəsilə
dünyaya çıxışa da əhəmiyyətli dərəcədə problemlər yaradıb, Ermənistanın
coğrafi gücünə nəzərəçarpacaq zərbə endirir. Qeyd edək ki, dövlətlərarası
nəqliyyat-kommunikasiya xətlərində mövcud problemlər hətta Ermənistan
Respublikasının 27 yanvar, 2007-ci il tarixli Milli Təhlükəsizlik Stra-
tegiyasında da öz əksini tapıb: «Ermənistan Respublikası İrəvan-Suxumi də-
miryol xəttinin və Rusiyaya gedən avtomobil yollarının fəaliyyətsiz olmasın-
dan gələn təsiri artıq hiss edir. Ermənistanın milli təhlükəsizliyinə birbaşa hədə
qismində beynəlxalq ictimaiyyət İrana qarşı həyata keçirə biləcəyi geniş-
miqyaslı iqtisadi sanksiyalarla çıxış edir» (14). Ermənistan heç bir regional və
ya beynəlxalq sulara çıxışa malik olmayıb ən yaxın hövzələr sayılan Xəzər
dənizindən 75 km, Qara dənizdən 145 km, İran Körfəzindən isə 960 km uzaq-
lıqda yerləşir (12). Dənizə çıxışın siyasi coğrafiyada siyasi və iqtisadi müstə-
qilliyin əsas sütunlardan biri kimi qəbul olunmasını nəzərə alsaq, Ermənistanın
əlverişsiz məkanda yerləşməsi onun coğrafi gücünə daha bir sarsıdıcı zərbə
endirir. Ermənistanın regional müttəfiqi olan Rusiya ilə hər hansı bir sərhədinin
olmaması təkcə ikitərəfli qaydada deyil, həmçinin Gömrük İttifaqı çərçivəsində
də Ermənistanı əlavə dividendlərdən məhrum edir. Rusiya və Ermənistanın
Gürcüstan ilə ərazi mübahisələrinin mövcud olması Rusiyanın Ermənistana
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
63
Gürcüstan vasitəsilə hərbi dəstəyini məhdudlaşdırdığı halda beynəlxalq icti-
maiyyətin ciddi nəzarəti altında olan İran vasitəsilə hərbi yardımını minimuma
endirir.
Bütün bunlarla yanaşı, Dağlıq Qarabağ və ətraf 7 rayonun işğal edilməsi
Ermənistanın Azərbaycan ərazisinə doğru əhəmiyyətli məsafəyə qədər irəli-
ləməsi ilə nəticələnmişdir. Beləliklə, hal-hazırda Ermənistan silahlı qüvvələri
Azərbaycanın təxminən 20% ərazisinə nəzarət edir. İşğal olunmuş torpaqların
relyef baxımından yüksəkliklərdə yerləşməsi Ermənistan silahlı qüvvələrinə
Azərbaycan silahlı qüvvələri üzərində mövqe üstünlüyü bəxş edir. Yeddi rayo-
nun işğal edilməsi Dağlıq Qarabağ ətrafında bufer zona yaradaraq Ermənistana
lazımı strateji dərinlik verir. Azərbaycana məxsus Naxçıvan Muxtar Respub-
likasının sərhədlərinin əhəmiyyətli hissəsinin Ermənistan silahlı qüvvələri
tərəfindən əhatə olunması Ermənistana bu regionda da Azərbaycan üzərində
mübahisəsiz üstünlük bəxş etdirir.
Demoqrafik güclərin müqayisəsi
Demoqrafik güc baxımından Cənubi Qafqaz ölkələri arasında Azər-
baycan lider mövqe tutur. BMT-nin İnsan İnkişaf İndeksinin 2015-ci il göstə-
ricisinə əsasən, Azərbaycan dünya ölkələri içərisində 78-ci yerdə qərarlaşıb (9).
Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin məlumatlarına əsasən, Azərbaycan əhalisi 2015-
ci ilin iyul ayında 9,780,780 nəfər təşkil edir. Əhalinin 91,6%-ni azər-
baycanlılar, 2%-ni ləzgilər, 1,3%-ni ruslar, 1,3% -ni ermənilər, 1,3%-ni talışlar,
2,4%-ni isə digər etnosların nümayəndələri təşkil edir (24). Alimlərin hesab-
lamalarına görə, etnik qütbləşmə ən böyük etnosun ümumi əhalinin 37%-nə
çatdığı halda daha radikal və zorakı xarakter alır (8, s. 135). Azərbaycanda əsas
etnos sayılan azərbaycanlıların ümumi əhalinin 91,6%-ni təşkil etməsi ölkə
daxilində etnik qütbləşmə ehtimallarını minimallaşdırıb, dövlətin demoqrafik
gücünə müsbət töfhə verir.
Linqvistik baxımdan əhalinin 92,5%-i azərbaycan, 1,4%-i rus, 1,4%-i
erməni, 4,7%-i isə digər dilləri gündəlik məişət həyatlarında istifadə edir (24).
Müasir dövrdə ölkələr arasında mövcud olan əsas mübahisə mövzuları,
həmçinin böyük dövlətlərin kiçik dövlətlərə təzyiq vasitələrindən biri etno-
linqvistik azlıqların hüquq və azadlıqlarıdır. Rusiyanın Qazaxıstan və Şərqi
Ukraynanın rusdilli əhalisini müdafiə etmək bəhanəsi ilə rəsmi Kiyevə və Asta-
naya etdiyi təzyiqlər hər iki ölkənin milli təhlükəsizliyinə əhəmiyyətli dərəcədə
təsir göstərir. Azərbaycanın ölkə ərazisində yaşayan bütün etnoslara və dillərə
eyni dərəcədə münasibət göstərməsi Rusiya kimi ölkələri Azərbaycana qarşı
ənənəvi siyasi təzyiq vasitəsindən məhrum edir. Qeyd edək ki, Azərbaycanda
azsaylı xalqların dillərini və mədəniyyətlərini təmsil edən bir çox mərkəzlər
fəaliyyət göstərir ki, bunlardan «Ronai» kürd mədəni mərkəzi, rus icması,
slavyan mədəniyyət mərkəzi, «Samur» milli mədəniyyət mərkəzi, «Turqan-tel»
və «Yaşlıq» tatar mədəniyyət cəmiyyətləri, Axıska türklərinin təmsil edildiyi
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
64
«Vətən» cəmiyyəti, «Orain» udin mədəniyyət mərkəzi, «Avesta» talış asso-
siasiyası, «Buduq» mədəniyyət mərkəzi, ingiloy icması və s. bu kimi birlikləri
nümunə göstərmək olar (16).
Əhalinin 96,9%-i islam dininə, 3%-i xristian dininə etiqad etdiyi halda
qalan 1%-i digər dinlərə və ya heç bir dinə etiqad etmir (24). Xüsusilə, qeyd
olunmalıdır ki, ölkədə yaşayan müsəlman əhalinin əksəriyyəti özünü nə sun-
nilərə, nə şiələrə, nə də hər hansı bir cərəyana aid etməyib sadəcə müsəlman
adlandırırlar. Bu, bir tərəfdən Azərbaycan əhalisini dini qütbləşmədən və
toqquşmalardan qoruduğu halda, digər tərəfdən İran və Səudiyyə Ərəbistanı
kimi dövlətləri sünni, şiə, vəhabilərin hüquqlarını qorumaq pərdəsi altında
ölkənin daxili işlərinə qarışmaqdan müdafiə edir. Son illərdə müşahidə olunan
demoqrafik tendensiyalara əsasən, Azərbaycan Respublikasında əhali artımı
gələcəkdə də davam edib 2050-ci ildə 12.3 milyon nəfər təşkil edəcəkdir (4, s.
252). Azərbaycanın əsas demoqrafik problemi − ölkə ərazisində 1,200,500
qaçqın və məcburi köçkünün yaşamasıdır. Qeyd edək ki, bunlardan 350,000-i
Ermənistandan gələn qaçqınlar, 60,000-i Orta Asiyadan gələn Axıska türk
qaçqınları, 1,500 nəfəri qaçqın statusu almaq iddiasında olan və 789,000 nəfəri
Qarabağdan gələn məcburi köçkünlərdir (18).
Ermənistan əhalisi Azərbaycan əhalisindən 3 dəfədən də az olub, 2015-ci
ilin iyulunda 3,056,382 nəfər təşkil edib. Əhalisinin 98,1%-i etnik
ermənilərdən təşkil olunan Ermənistan «bir dövlət – bir etnos» siyasətini aktiv
surətdə həyata keçirir (23). Qeyd edək ki, erməni identikliyinin ölkə daxilində
və diasporlarda qorunub saxlanılması ölkənin milli təhlükəsizliyinin
fundamental dəyərlərinə aid edilir. Ermənistanın Milli Təhlükəsizlik
Strategiyasına əsasən: «Ermənistan Respublikası erməni xalqının milli
identikliyinin Vətəndə və diasporlarda qorunmasına və inkişafına çalışır» [14].
Linqvistik baxımdan ölkə əhalisinin 97,9%-i erməni dilində, 1%-i kürd dilində,
1%-i isə digər dillərdə danışır (23). Əhalinin əksəriyyətinin vahid etnosda
cəmləşib bir dildə danışması Ermənistanda da mümkün etno-linqvistik
münaqişələri minimuma endirir. Lakin multikulturalizmə və plüralizmə
əsaslanan Azərbaycandan fərqli olaraq, Ermənistan analoji nəticələrə assimil-
yasiya və təcrid siyasəti ilə nail olur ki, bu da özündə potensial təhlükə daşıyıb
mümkün daxili və xarici təzyiqlər qarşısında onu həssas edir.
Əhalinin 92,6%-ni Erməni Apostol Kilsəsinin nümayəndələri, 1%-ni ye-
vangelistlər, 2,4%-ni digər dinlərin nümayəndələri, 1,1%-ni ateistlər, aqnos-
tiklər və deistlər təşkil edir (23). Qeyd edək ki, Ermənistanda din dövlətdən
yalnız formal surətdə ayrıdır. Ölkə Konstitusiyasının 8.1-ci maddəsinə əsasən:
«Ermənistan Respublikası, Erməni Apostol Kilsəsini erməni xalqının mənəvi
həyatının milli kilsəsi kimi onun milli mədəniyyətinin inkişafı və milli
birliyinin qorunmasında müstəsna missiyasını təsdiq edir» (11). Kilsənin döv-
lətdən ayrılmaması Ermənistanın qeyri-demokratik dövlət kimi beynəlxalq icti-
maiyyət tərəfindən nüfuzuna zərbə endirib onun Avro-atlantik strukturlara
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
65
inteqrasiyası haqqında mümkün planlarına hüquqi maneə yaradır. Həmçinin
dinin dövlətdən ayrılmasının İncil səviyyəsində təsbit edilməsi bu ehkamı yeri-
nə yetirməyən Ermənistanın digər xristian dövlətləri qarşısında nüfuzuna da
müəyyən dərəcədə zərbə endirə bilər. Xüsusilə, qeyd edək ki, xristianlığın
monofizit qoluna aid olan ermənilər, xristianlığın diofizit qoluna aid olan
katoliklik, pravoslavlıq və protestantlıq tərəfindən ehkam nöqteyi-nəzərindən
yeretik – yəni haqq yolundan dönmüş hesab olunurlar.
Əhalinin təbii artım sürəti ildə -0,15% təşkil edir (23). ATƏT-in 2004-cü
il məruzəsinə əsasən, Ermənistanda demoqrafik böhran davam etsə, 2025-ci
ildə ölkə əhalisi 2,660 min, 2050-ci ildə isə 2,330 min nəfər təşkil edəcək (26).
Ölkədə savad səviyyəsi 99,7% təşkil etməsinə baxmayaraq, dövlətin Milli
Təhlükəsizlik Strategiyasına əsasən, «idarəetmənin qeyri-səmərəsi, elm-təhsil
sisteminin beynəlxalq inteqrasiyasının qeyri-kafi olması, həmçinin ixtisaslı
təhsilin hər kəs üçün açıq olmaması milli təhlükəsizliyə hədə təşkil edir» (14).
BMT-nin İnsan İnkişaf İndeksində Azərbaycandan geri qalaraq 85-ci yerdə
qərarlaşan Ermənistan Dünya Bankının Bilik İqtisadiyyat İndeksinə görə
Azərbaycanı qabaqlayaraq 71-ci yerdə qərarlaşır (34).
İqtisadi güclərin müqayisəsi
Qədim Roma mütəfəkkiri və natiqi Siserona görə, «istənilən müharibənin
aparıcı qüvvəsi puldur» (35). Ölkənin iqtisadi gücü, gücün digər üç növünün
dayaq sütununu və mənbəyini təşkil edir. İqtisadi gücünə görə Azərbaycan
Cənubi Qafqaz ölkələrinin hər ikisini geridə qoyub, MDB məkanında öncül
yerlərdə qərarlaşır. Dünya Bankının hesablamalarına görə, Azərbaycan 15
postsovet respublikası arasında ÜDM-un həcminə görə 4-cü yerdədir (5, s.40).
Beynəlxalq Valyuta Fondunun hesablamalarına görə, Azərbaycanın ÜDM-u
2015-ci ildə 63,983 mlrd$ olub, 2016-cı ildə 63,602 mlrd$, 2017-ci ildə 70,927
mlrd$, 2020-ci ildə isə 87,276 mlrd$ olacağı proqnozlaşdırılır. ÜDM-un
adambaşına düşən gəliri 2015-ci ildə 6,794$ olub, 2016-cı ildə 6,700$, 2017-ci
ildə 7,412$, 2020-ci ildə isə 8,905$ olacağı proqnozlaşdırılır (27). Dünya
Bankının hesablamalarına əsasən, 2014-cü ildə Azərbaycana yatırılan birbaşa
xarici sərmayələr 4,430,466,000$ təşkil edib (30). Mərkəzi Kəşfiyyat
İdarəsinin məlumatlarına əsasən, 2015-ci ildə Azərbaycanda işçi qüvvəsi 4,899
mln nəfər, işsizlik 5,3%, yoxsulluq 6%, inflyasiya isə 3,9% təşkil edib. Ölkənin
dövlət borcu ÜDM-un 11,8%-ni təşkil edir [24]. Dövlət sektorunda çalışanlar
1995-ci ildə 56,1% olduğu halda, 2010-cu ildə 26,4% təşkil etmişdir. Eyni
zamanda qeyri-dövlət sektorunda çalışanların çəkisi həmin zaman kəsiyində
43,9%-dən 73,6%-ə qədər artmışdır (1).
Azərbaycan Cənubi Qafqaz əhalisinin 55 faizini, ərazisinin 47 faizini,
strateji valyuta ehtiyatlarının 91 faizini, ÜDM-un 73 faizini və ixracın 86
faizini əhatə edir. «Qlobal Rəqabətlilik 2013-2014 hesabatında» Azərbaycan
Çin istisna olmaqla, bütün BRİCS (ən sürətlə inkişaf edən beş iqtisadiyyat -
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
66
Braziliya, Rusiya, Hindistan, Çin və Cənubi Afrika) ölkələrini geridə qoyub.
MDB-də ən rəqabətədavamlı iqtisadiyyat qurmuş Azərbaycan bu coğrafiyada
ən yaxın rəqibi Qazaxıstanı 11 pillə qabaqlayır. Beynəlxalq Valyuta Fondunun
proqnozlarına əsasən, Azərbaycanın ÜDM həcmi 2017-ci ildə Özbəkistan,
Türkmənistan, Qırğızıstan və Tacikistanla birlikdə götürülmüş eyniadlı gös-
təricisi ilə müqayisə edilən həddə olacaq (5, s. 38-40).
Azərbaycanın vacib strateji məkanda yerləşməsi ölkəni geoiqtisadi
rentadan əlavə gəlirlər mərkəzinə çevirir. Azərbaycan Avropanı Asiya ilə
birləşdirən və 4,577 km uzunluqda olan TRACECA xəttinin vacib bir hissədir.
Bu xəttin Şimal-Cənub, Transsibir və Cənub dəhlizi ilə müqayisədə daha qısa
olması xəttin iqtisadi səmərəsini daha da artırıb, Azərbaycanın iqtisadi gücünə
öz töhfəsini verir. Azərbaycan neftinin Bakı-Supsa, Bakı-Novorossiysk və
Bakı-Tbilisi-Ceyhan, Azərbaycan qazının isə Bakı-Tbilisi-Ərzurum, Trans Ad-
riatik və Trans Anadolu boru kəmərləri vasitəsilə xarici bazarlara çıxarılması
Azərbaycan iqtisadiyyatının diversifikasiya olunmasından və beləliklə, xarici
iqtisadi asılılığa düşməsindən qurtarır. Ölkə iqtisadiyyatının çoxvektorlu olma-
sının daha bir göstəricisi Frankfurtdan Honq-Konqa istiqamətlənən Trans Av-
rasiya Super İnformasiya Magistralıdır ki, bu layihə Avrasiya ölkələrini əhatə
edən transmilli kiber-optik xəttin çəkilməsini nəzərdə tutur (5, s.50).
Azərbaycanın orbitə buraxdığı “Azerspace-1” telekommunikasiya peykindən
savayı, buraxılması planlaşdırılan daha iki süni peyk Azərbaycan iqtisadiy-
yatının industrial səviyyədən post-industrial səviyyəyə keçməsinə zəmin yara-
dan faktordur.
Bütün bu üstünlüklərlə yanaşı, Azərbaycan iqtisadiyyatının həssas nöq-
tələri də vardır. Azərbaycan Respublikasının Milli Təhlükəsizlik Konsepsiya-
sına əsasən: «...sürətlə artan neft və qaz gəlirlərindən həddən artıq asılılıq
makroiqtisadi tarazlığı poza və beləliklə, ölkəni potensial qlobal və regional
iqtisadi böhranların təsirinə qarşı müdafiəsiz vəziyyətə sala bilər» (2). Ölkə
gəlirlərinin böyük bir hissəsinin karbohidrogen ehtiyatlardan asılı olması Azər-
baycan iqtisadiyyatını dünya iqtisadiyyatının konyukturasından və dünya
bazarlarında enerji resurslarının qiymətindən asılı edir. Azərbaycan ixracının
zirvə nöqtəsi sayılan 47,8 mlrd$-lıq ixrac 2008-ci ilə təsadüf edir ki, bu da
dünya bazarlarında neftin bir barelinin 148$-a bərabər olmasından irəli gəlir (5,
s. 53). Həmçinin 2013-cü ildə 148 ölkə arasında ən aşağı inflyasiya göstəri-
cisinin Azərbaycanda olması (7) da neft-qaz ehtiyatlarının dünya bazarlarında
qiyməti ilə əlaqədar idi. Lakin cari ildə neftin dünya bazarlarında qiymətinin
50$-dan aşağı həddə düşməsi Azərbaycan iqtisadiyyatına sarsıdıcı zərbə vurdu.
Ölkə məzənnəsi sayılan manat bir ildə iki dəfə devalvasiyaya uğradı.
Devalvasiya öz növbəsində ölkə daxilində biflyasiyaya gətirdi. Neft qiymətlə-
rinin aşağı düşməsi səbəbindən ölkənin strateji valyuta ehtiyatları azalmış,
dövlətin xarici borcu isə əksinə artmışdır.
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
67
Azərbaycanın iqtisadi gücünün daha bir həssas yeri Dağlıq Qarabağ
münaqişəsidir. İşğal faktı Azərbaycan suverenliyinə təhdid yaradıb, ÜDM-un
5,1%-nin hərbi xərclərə yönəldilməsini zəruri edir (24). İşğal nəticəsində
42,997 hektar qoruq və yasaqlıq, 39,6% mineral su ehtiyatı, 1203 km irriqasiya
infrastrukturu, 5 qızıl, 6 civə, 2 mis, 1 qurğuşun və sink, 19 üzlük daşı, 1 perlit,
14 əlvan və bəzək daşları, 11 yeraltı şirin su yatağı və digər əhəmiyyətli
ehtiyatlar itirilmişdir ki, bu da öz növbəsində Azərbaycanın iqtisadi poten-
sialına güclü zərbə endirir (3, səh 69-74). İşğal nəticəsində Azərbaycana dəyən
maddi zərərin həcmi 2011-ci ildə 431,536 mlrd$ civarında hesablanırdı [19].
Ermənistanın ÜDM-u 2015-ci ildə 10,61 mlrd$ təşkil edirdi ki, bu, təkcə
Cənubi Qafqaz ölkələri arasında deyil, həmçinin Qırğızıstan, Tacikistan və
Moldovanı çıxmaq şərti ilə, MDB məkanında ən aşağı göstəricidir. Qeyd edək
ki, Ermənistan iqtisadiyyatının nəzərəçarpacaq dərəcədə əhəmiyyətli hissəsini
erməni diasporlarının Ermənistana yatırdıqları sərmayələr təşkil edir. Ermə-
nistanın baş naziri Tiqran Sarkisyanın sözləri ilə desək: «Sirr deyil ki, erməni
diasporlarının Ermənistana yatırdıqları sərmayələr ÜDM-un 60-70%-nı təşkil
edir» (32). Ermənistanın hökumət başçısının sözlərini həqiqət kimi qəbul etsək,
Ermənistanın ÜDM-nun əslində 10,61 mlrd$ deyil, cəmi 3 mlrd$ təşkil etdiyi
qənaətinə gələ bilərik ki, bu da öz növbəsində bütün dünya ölkələri içərisində
yalnız Montoneqro, Maldiv adaları və Qayana kimi dövlətlərin ÜDM-u ilə
müqayisə oluna bilər. Beynəlxalq Valyuta Fondunun hesablamalarına görə,
Ermənistanın ÜDM-nun 2016-cı ildə 10,774 mlrd$, 2017-ci ildə 11,152 mlrd$,
2020-ci ildə isə 13,030 mlrd$ təşkil edəcəyi gözlənilir. ÜDM-un adambaşına
düşən gəliri 2015-ci ildə 3,534$ olub, 2016-cı ildə 3,602$, 2017-ci ildə 3,728$,
2020-ci ildə isə 4,355$ təşkil edəcəyi gözlənilir (28). Dünya Bankının
hesablamalarına görə, 2014-cü ildə Ermənistana yatırılan birbaşa xarici
sərmayələr 404,344,951.1$ civarında hesablanırdı (29).
Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin məlumatlarına əsasən, 2015-ci ildə Ermə-
nistanda işçi qüvvəsi 1,508 mln nəfər təşkil edib. Ölkədə işsizlik 2014-cü ildə
17,8% (48) təşkil edirdi ki, bu da dünya ölkələri arasında ən yüksək gös-
təricilərdən hesab olunurdu. İşsizlik təkcə iqtisadi deyil, həmçinin sosial
problemlərin də qaynağıdır. Belə ki, Ermənistanda qeydə alınan sui-qəsdlərin
56,7%-i işsizlər kateqoriyasına, 16,5% isə təqaüdçülər qrupuna təsadüf edir.
Hesablamalara görə, işsizlərin 45%-i siyasi düşüncə cəhətdən fəal qrup olan
cavanların payına düşür ki, bu da öz növbəsində ölkənin siyasi stabilliyinə də
əhəmiyyətli dərəcədə təhdid formalaşdırır. 2013-cü ilin statistikasına əsasən,
ölkədə yoxsulluq 32%, inflyasiya 2015-ci ildə 5,6% təşkil edirdi. «Gallup
İnternational/WIN» qeyri-hökumət təşkilatının 56 ölkədə apardığı sorğu
nəticəsində Ermənistanda 13% əhalinin aclıqdan əziyyət çəkməsi müəyyən
olunmuşdur (28, s. 92-94).
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
68
Ermənistanın iqtisadi gücünün həssas nöqtələrindən biri ölkənin hər han-
sı bir əhəmiyyətli təbii ehtiyata malik olmamasıdır. Ərazisində yerləşən bəzi
metal yataqlarının ixracı dünya maliyyə böhranı zamanı xammala, xüsusilə də,
metallara olan tələbatın azalması səbəbindən kəskin sürətdə azalmışdır. Er-
mənistan iqtisadiyyatına ən çox sərmayə qoyan ölkələr içərisində birinci yeri
illik 37,7 mln$ göstərici ilə Fransa, ikinci yeri 23 mln$ göstərici ilə Rusiya,
üçüncü yeri 21,7 mln$ göstərici ilə Böyük Britaniya tutur (28, səh 14). Lakin
Rusiyaya qarşı tətbiq edilən iqtisadi sanksiyalar, Böyük Britaniyanın Aİ
tərkibindən çıxması ilə əlaqədar siyasi-iqtisadi mübahisələr, Fransanın isə Aİ
ölkələrinin iqtisadi problemlərinə başı qarışması hər üç ölkəni stabil və etibarlı
iqtisadi tərəfdaş qismində nəzərdən keçirməyə imkan vermir.
Ermənistanın xarici iqtisadi asılılıqda olması heç kəsdə şübhə doğuracaq
fakt deyil. 2012-ci ildə Ermənistanda Rusiya kapitalı ilə işləyən 1280 şirkət
fəaliyyət göstərirdi. Ölkənin elektrik xətlər sistemi Rusiyanın «ИНТЕР РАО
ЕЭС» şirkətinə, dəmir yolları isə Rusiya Dəmir Yolları Qapalı Səhmdar Cə-
miyyətinə məxsusdur. Rusiyanın Qazprombankı Ermənistanda güclü nüfuza
malik olaraq yaxın illərdə ölkənin maliyyə bazarının əsas iştirakçısına çev-
riləcək. Ermənistanın dövlət borcu ÜDM-un 47,5%-ni təşkil edir. Hökumət
borclarının 1,6 mlrd$ və ya 54,7%-nin Dünya Bankının, 389,6 mln$ və ya
13,33%-nin Asiya İnkişaf Bankının; Ermənistan Mərkəzi Bankının isə 57,4%
borcunun BVF-nun, 18% borcunun Almaniyanın KFW təşkilatının, 13,1%-nin
Avropa İnvestisiya Bankının, 10,1%-nin Beynəlxalq Yenidənqurma və İnkişaf
Bankının payına düşməsi (6, s.19-21) real iqtisadiyyat baxımdan Rusiyadan,
maliyyə sektoru baxımından Qərb ölkələrinin nüfuzu altında olan maliyyə
strukturlarından asılılığı Ermənistanı iki qütb arasında siyasi-iqtisadi cəhətdən
parçalaya bilər. Ermənistanın daxili borcunun 761 mln$ [6, səh 24] təşkil
etməsi təkcə dövlətin iqtisadi gücünə deyil, həmçinin suverenliyinə də zərbə
endirib hakimiyyətin mərkəzdən periferiyaya − oliqarxlara istiqamətlənməsini
şərtləndirir.
Hərbi güclərin müqayisəsi
Azərbaycan hərbi güclər balansında rəqibindən xeyli irəlidədir. Hər il
dünya dövlətlərinin güclərini müqayisəli təhlil edən «Globalfire Power» şəbə-
kəsi 2015-ci ilin hesablamalarına əsasən Azərbaycan və Ermənistanın hərbi
güclərini müqayisəli təhlil edib Azərbaycanı 60-cı, Ermənistanı isə 94-cü yerdə
qərarlaşdırdı (25). Birləşmiş Ştatların «US News» şəbəkəsi öz növbəsində ən
yaxşı 60 ölkəni əhatə edən «Best Countries» siyahısında Azərbaycanın hərbi
gücünü 38-ci yerdə qərarlaşdırdığı halda, Ermənistanı, ümumiyyətlə, bu siya-
hıya salmamışdır (21). Qeyd edək ki, Avropada adi hərbi güclər haqqında mü-
qaviləyə əsasən, Azərbaycan və Ermənistanın hər biri üçün kvota – 220 tank,
220 zirehli texnika, 285 artilleriya, 100 təyyarə və 50 helikopter civarında təyin
olunub. Lakin hər iki tərəf bu müqaviləyə əhəmiyyət verməyərək öz hərbi güc-
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
69
lərini durmadan artırır. Böyük Britaniyanın BBC informasiya agentliyi Stok-
holm Beynəlxalq Sülh Tədqiqatları İnstitutunun hərbi ekspertlərinə istinadən
Azərbaycan silahlı qüvvələrinin Ermənistan silahlı qüvvələrindən daha yaxşı
silahlanması qənaətinə gəliblər (31).
Azərbaycan Respublikasının Silahlı Qüvvələri 3 qoldan − quru qoşunları,
hərbi hava qüvvələri və hərbi dəniz qüvvələrindən ibarətdir. Ölkədə məcburi
həqiqi hərbi xidmət 18-35 yaş arası ali təhsilli kişilər üçün 1 il, ali təhsili
olmayanlar üçün isə 1,5 il təşkil edir. Qeyd edək ki, Azərbaycanda hər il
təxminən 150,000 insan hərbi xidmət üçün yararlı yaş dövrünə təsadüf edir
(22). Azərbaycanın hərbi xərcləri 2014-cü ildə ÜDM-un 5,1%-ni təşkil edirdi
ki, bu rəqəm hətta ABŞ, Rusiya, Çin, Böyük Britaniya, Fransa, Türkiyə kimi
ölkələri də üstələyərək dünya ölkələri içərisində ən yüksək göstəricilərdən biri
kimi 6-cı yerdə qərarlaşmışdı (24). Silahlı qüvvələrin 70,000 şəxsi heyətdən
ibarət olmasına baxmayaraq, ehtiyat qüvvələr 300,000 nəfər civarında ölçülür.
Silahlı qüvvələrin quru qoşunlarının sərəncamında 314 tank, 1590 ZTR, 119
özüyeriyən artilleriya qurğusu, 240 artilleriya, 191 raket kompleks qurğuları
vardır. Hərbi hava qüvvələrinin sərəncamında 18 qırıcı, 29 qanadlı hücum
aparatı, 64 hərbi nəqliyyat təyyarəsi, 19 təlim təyyarəsi, 85 helikopter və 18
hücum helikopteri olmaqla 127 ədəd hərbi texnika mövcuddur. Hərbi dəniz
qüvvələrinin sərəncamında ümumi sayı 31 olan müxtəlif növ hərbi gəmilər
mövcuddur (22). Azərbaycan 2015-ci ildə hərbi xərclərə 4,2 mlrd$ vəsait
ayırmışdı (17). Müdafiə Sənayesi Nazirliyinin silahlı qüvvələrin silah-sursata
olan ehtiyacının böyük qismini, zirehli texnikaya ehtiyacların isə müəyyən
qismini öz qüvvələri hesabına ödəməsi Azərbaycanı Ermənistan ilə gələcək
silahlı toqquşmalarda mümkün silah blokadasından qoruyan strateji faktordur.
Dünya ölkələri ilə silah ticarətində çoxistiqamətliliyə üstünlük verən
Azərbaycan özünü müdafiə potensialının xarici siyasətindəki dəyişikliklərin
neqativ nəticələrindən sığortalaya bilmişdir.
Bütün üstünlüklərlə yanaşı, Azərbaycanın hərbi gücünü sarsıda biləcək
bir çox məqamlar mövcuddur. Ermənistanı digər ərazilərin işğalından
çəkindirmək və işğal olunmuş əraziləri qaytarmaq məqsədilə Azərbaycan si-
lahlı qüvvələri öz hərbi kontingentlərini təkcə Ermənistan ilə sərhəd ərazilərdə
deyil, həmçinin işğal olunmuş ərazilərin ətrafında yerləşdirməyə məcburdur ki,
bu da öz növbəsində hərbi qüvvələrin bir-birindən müəyyən qədər aralanması-
na səbəb olur. Azərbaycanın hərbi gücünü sarsıdan digər məqam – işğal olun-
muş torpaqları qaytarmaq məqsədilə dövlətin aktiv müdafiə vəziyyətindən
aktiv hücum vəziyyətinə keçmə zəruriliyidir ki, bu da öz növbəsində müdafiə
mövqeyində dayanan Ermənistana hücum edən Azərbaycan üzərində strateji
üstünlük bəxş edir. Müharibə aparmağın taktika və strategiya qaydalarına
əsasən, hücum edən tərəf müdafiə edən tərəfdən ən azı 3 dəfə çox olmalıdır ki,
hücum öz məntiqi yekunu − qələbə ilə nəticələnsin. Azərbaycan və Ermənistan
silahlı qüvvələrinin hər birində təxminən 70,000, ehtiyyat qüvvələrdə isə
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
70
300,000 və 210,000 şəxsi heyətin olması Azərbaycanı uğurlu hücum sıçrayış
şansından məhrum edir. Azərbaycanın işğal olunmuş ərazilərində qeydə alın-
mayan əlavə qüvvələrin və hərbi texnikanın yerləşdirilməsi, Azərbaycanın
Ermənistan üzərində mütləq modernizasiya üstünlüyünü nisbi üstünlüyə qədər
azaldır.
Ermənistan Respublikasının Silahlı Qüvvələri yalnız 2 qoldan: quru
qoşunları və hərbi hava qüvvələrindən ibarətdir. Silahlı qüvvələrin şəxsi
heyətinin ümumi sayı təxminən 70,000 nəfərdən ibarətdir. Ölkədə məcburi
həqiqi hərbi xidmət 18-27 yaş arası kişilər üçün 2 il təşkil edir. Azərbaycan və
Ermənistanın eyni sayda hərbçilərə malik olmasına baxmayaraq, birinci tərəf
buna əhalisinin say tərkibi hesabına nail olduğu halda, ikinci tərəf hərbi xidmət
müddətini uzatmaqla eyni nəticəyə nail olmuşdur. Qeyd edək ki, Ermənistanda
hər il təxminən 45,000 insan hərbi xidmət üçün yararlı yaş dövrünə təsadüf edir
ki, bu da öz növbəsində hər il hərbi xidmətə yararlı 150,000 nəfərlik Azərbay-
can qarşısında çox kiçik bir göstəricidir. Ermənistanın hərbi xərcləri 2014-cü
ildə ÜDM-un 4,29%-ni təşkil edir ki, bu da güclü iqtisadiyyata malik Azər-
baycandan fərqli olaraq, Ermənistan iqtisadiyyatı üçün dağıdıcı təsirə malikdir.
Quru qoşunların sərəncamında 166 tank, 636 ZTR, 38 özüyeriyən
artilleriya qurğusu, 150 artilleriya, 150 raket kompleks qurğuları vardır. Hərbi
hava qüvvələrinin sərəncamında 11 qanadlı hücum aparatı, 18 hərbi nəqliyyat
təyyarəsi, 12 təlim təyyarəsi, 41 helikopter və 15 hücum helikopteri olmaqla 63
ədəd hərbi texnika mövcuddur (20). Azərbaycanda 18 ədəd qırıcı təyyarə
olduğu vaxtda hərbi hava qüvvələrində bir dənə də olsun qırıcı təyyarəsi
olmayan Ermənistan hərbi gücün bu aspekti nöqteyi-nəzərindən Azərbaycana
məğlub olur. 2015-ci ildə Ermənistanın hərbi büdcəsi 417 mln$ (33) təşkil
edirdi ki, bu da öz növbəsində Azərbaycanın hərbi büdcəsindən təxminən 10
dəfə azdır. Xarici valyuta və qızıl ehtiyatları 8,153,000,000$ (22) olan
Azərbaycandan fərqli olaraq, cəmi 1,209,000,000$ [20] valyuta və qızıl ehti-
yatına malik Ermənistan uzunmüddətli hərbi əməliyyatlar aparmaq iqtidarında
deyil. Zəif iqtisadiyyata, kiçik hərbi büdcəyə, valyuta-qızıl ehtiyatlarına malik
Ermənistanın qarşılaşacağı istənilən orta və uzunmüddətli müharibədə iqtisa-
diyyatının tamamilə dağılacağı və sosial deqradasiyanın formaları olan nivel-
man, qütbləşmə, marjinallaşma, lümpenləşməyə geniş sürətdə məruz qalması
heç kimdə şübhə doğurmayacaq bir faktdır. Lazımı maliyyə ehtiyatlarına malik
olmayan Ermənistan silahlı qüvvələrinin modernizasiyasını əsasən Rusiyadan
alınan silah və texnika hesabına həyata keçirməyə məcburdur. Bu səbəbdən
Ermənistan yaxın və orta perspektivdə Rusiyanın hərbi asılılığından azad ola
bilməyəcək. Hərbi sahədə Rusiyadan asılılıq dövlətin xarici siyasətinin də
Rusiyanın xarici siyasətinə tabe etdirilməsi ilə nəticələnir.
Ermənistanın hərbi gücünü sarsıdan bütün qeyd olunan neqativ hallarla
yanaşı, dövlətin hərbi sahədə bir sıra üstünlükləri də vardır. Ölkəsinin ərazi
bütövlüyünü Rusiya ilə təhlükəsizlik sahəsində sazişlər hesabına təmin edən
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
71
Ermənistan Azərbaycan ilə sərhəd ərazilərdə əhəmiyyətli hərbi kontingentlər
saxlamaq zərurətindən yaxa qurtarıb əsas diqqətini işğal olunmuş ərazilərin
möhkəmləndirilməsinə yönəldə bilər. İşğal nəticəsində Azərbaycanın hərbi
qüvvələrini bir-birindən ayırmağı bacaran Ermənistan işğal olunmuş ərazi-
lərdəki qüvvələri qısa müddətdə səfərbər edib, konkret istiqamətlərdə sıçrayış
əməliyyatları eləmək iqtidarındadır. Qarabağı nəzarətində saxlamağı milli
təhlükəsizliyinin prioritetlərindən hesab edən Ermənistan bu sahədə mövqe
üstünlüyünə malikdir. Laçını dəhliz kimi istifadə edən Ermənistan işğal
regionunda hərbi logistika nöqteyi-nəzərindən daha üstün mövqelərə malikdir.
Dağlıq Qarabağdan savayı ətraf 7 rayonu işğal edən Ermənistan özünə müdafiə
imkanı verən bufer zona, əks-əməliyyatlar üçünsə strateji dərinlik qazanmışdır.
Ermənistanın Azərbaycandan üstün olduğu daha bir sahə Naxçıvan ilə bağlıdır.
Cəmi bir ordu korpusundan ibarət Naxçıvan anklavı Ermənistan qoşunları
tərəfindən blokada şəraitində qalaraq Azərbaycanın digər ordu korpusları ilə
qarşılıqlı fəaliyyət göstərməkdən məhrumdur.
Nəticə. Ermənistanı ərazi genişliyi, Xəzər dənizinə çıxışı, inkişaf etmiş
avtomobil, dəmiryol, dəniz və hava nəqliyyatı, qonşu ölkələr ilə dinc münasi-
bətdə və strateji tərəfdaşlıq münasibətlərində olması baxımından qabaqlayan
Azərbaycan, buna baxmayaraq, ərazisinin əhəmiyyətli hissəsini itirdiyindən
Ermənistan üzərində coğrafi güc prizmasından nisbi üstünlüyə malikdir. Hər
iki tərəfin etno-linqvistik və dini-konfessional baxımdan monolit olmasına
baxmayaraq, əhali artımı və digər demoqrafik göstəricilər nöqteyi-nəzərindən
Ermənistandan irəlidə olan Azərbaycan birinci üzərində mütləq üstünlüyə
malikdir. Transmilli layihələrin əvəzolunmaz iştirakçısı kimi güclü və dinamik
iqtisadiyyata malik Azərbaycan iqtisadi təcrid ilə qarşılaşan, beynəlxalq
layihələrdən uzaq düşən, çox kiçik ÜDM və həyat səviyyəsinə malik
Ermənistan üzərində iqtisadi güc anlamında mütləq üstünlüyə malikdir. Hərbi
texnika, real və potensial şəxsi heyət, güclü hərbi dəniz və hərbi hava qüvvələri
baxımından Ermənistandan irəlidə olan Azərbaycan bütün bunlara baxma-
yaraq, ərazilərinin əhəmiyyətli hissəsini itirdiyindən mövqe və hərbi logistika
baxımından ona uduzan Ermənistan üzərində nisbi üstünlüyə malikdir. Bütün
bunları nəzərə alaraq Azərbaycan iqtisadi və demoqrafik gücün mütləq üstün-
lüyündən istifadə edib gücün digər iki növündə də mütləq üstünlük əldə etməyi
zəruri vəzifə hesab etməlidir.
Ədəbiyyat:
1. Azərbaycan Respublikasının Məşğulluq Strategiyasının həyata
keçirilməsi üzrə 2011-2015-ci illər üçün Dövlət Proqramı
2. Azərbaycan Respublikasının Milli Təhlükəsizlik Konsepsiyası, 2007.
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
72
3. Süleymanov Elxan və Süleymanov Vurğun, Ermənistanın Azərbaycana
qarşı silahlı təcavüzü və işğalın ağır nəticələri, Bakı: Polygraphic
Production, 2013, s. 176.
4. İnsan İnkişafı, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İnkişaf Proqramı, Bakı,
2014, s.373
5. Qasımlı Vüsal, İqtisadi Modernizasiya, Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti Yanında Strateji Araşdırmalar Mərkəzi, Bakı 2014, s.312
6. Vəliyev Zaur, «Ermənistan Maliyyə Sistemində Borclanma Problem-
ləri» Mövzusunda Hesabat, Azərbaycan Respublikası Prezidenti
yanında Strateji Araşdırmalar Mərkəzi, Bakı 2015, s.33
7. Klaus Schwab, The Global Competitiveness Report 2013-2014 Full
Data Edition, World Economic Forum, Geneva, p. 569.
8. Philip Keefer and Stephen Knack, Polarization, politics and property
rights: Links between inequality and growth, Netherland, Kluwer
Academic Publishers, 2002, p. 127-154.
9. Work for Human Development, Human Development Report, 2015, p.
288.
10. Заур Велиев, Анализ Экономики Армении, Центр Стратегических
Исследований при Президенте Азербайджанской Республики,
Баку, 2013, стр. 124.
11. Конституция Республики Армения, 2015.
12. Национальная программа действий по борьбе с опустыниванием в
Армении, Республика Армения − Министерство Охраны Природы,
Ереван 2002, с.193.
13. Павел Циганков, Теория Международных отношений, Москва:
Новая школа, 2003, c. 320.
14. Стратегия Национальной Безопасности Республики Армения,
2007.
15. Сунь-Цзы, Искусство войны, Москва, Издательство АСТ, 2014, с.
192.
16. Azərbaycan Respublikasında Mədəni Müxtəliflik //
Http://Www.Mfa.Gov.Az/Content/114
17. Azərbaycanda 2015-ci il üçün hərbi sahəyə 4,2 milyard dollar vəsait
ayrılıb // http://apa.az/herbi_xeber/azerbaycanda-2015-ci-il-ucun-herbi-
saheye-4-2-milyard-dollar-vesait-ayrilib-video.html
18. Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən əraziləri işğal olunmuş və ya
zərər çəkmiş Ermənistanla və Dağlıq Qarabağla həmsərhəd olan
rayonlar barədə Məlumat // http://www.refugees-idps-
committee.gov.az/az/pages/16.html
19. İşğal Azərbaycana 431,536 milyard dollar ziyan vurdu //
http://olaylar.az/news/siyaset/20085
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
73
20. Armenia Military Strength, Current military capabilities and available
firepower for 2016 detailed. //
http://www.globalfirepower.com/country-military-strength-
detail.asp?country_id=armenia
21. Azerbaijan Rankings // http://www.usnews.com/news/best-
countries/azerbaijan
22. Azerbaijan Military Strength, Current military capabilities and available
firepower for 2016 detailed.
//http://www.globalfirepower.com/country-military-strength-
detail.asp?country_id=azerbaijan
23. CIA − The World Factbook – Middle East – Armeina //
https://www.cia.gov/library/publications/the-world-
factbook/geos/am.html
24. CIA − The World Factbook – Middle East – Azerbaijan //
https://www.cia.gov/library/publications/the-world-
factbook/geos/aj.html
25. Countries Ranked by Military Strength (2016) //
http://www.globalfirepower.com/countries-listing.asp
26. Haroutiun Khachatrian, Unfavorable Demographic Trends Cloud
Armenia's Economic Prospects – Study//http://www.eurasianet.org/
departments/ business/articles/eav030705.shtml
27. Report for Selected Countries and Subjects //
http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/02/weodata/weorept.asp
x?pr.x=90&pr.y=6&sy=2015&ey=2020&scsm=1&ssd=1&sort=country
&ds=.&br=1&c=912&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CP
PPPC&grp=0&a=
28. Report for Selected Countries and Subjects //
http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2016/01/weodata/weorept.asp
x?sy=2014&ey=2021&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=
911&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=
&pr.x=83&pr.y=13
29. World DataBank, World Development Indicators //
http://databank.worldbank.org/data/reports.aspx?source=2&country=A
RM&series=&period=
30. World DataBank, World Development Indicators //
http://databank.worldbank.org/data/reports.aspx?source=2&country=A
ZE&series=&period=
31. Армии Азербайджана и Армении: бюджет, численность, вооруже-
ния //
http://www.bbc.com/russian/international/2016/04/160404_karabakh_ar
mies
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
74
32. Армянский премьер признался, что экономика Армении
недостаточно диверсифицирована //
http://www.panarmenian.net/m/rus/details/72805
33. Военные расходы Армении и Азербайджана на 2016 год:
Незначительный рост на фоне угрозы эскалации конфликта //
http://www.panarmenian.net/rus/news/198677/
34. Индекс Экономики Знаний и Индекс Знаний //
http://lib.ieie.su/docs/2015/Russia_v_zerkale07_Indeks_Ehkonomiki_Z
nanij.pdf
35. Цитаты, Финансы //
http://www.wisdomcode.info/ru/quotes/ themes/48973.html?page=18
Elshan Nazim Madjidov
Comparable analysis of political forces between Azerbaijan and
Armenia
Summary
The Nagorno Karabakh conflict is one of the actual problems of inter-
national relations. The resolution of the conflict is continuing for more than 20
years as a priority for Azerbaijan. The comparable analysis of Azerbaijan and
Armenia in the four given forms such as geographic, demographic, economic
and military forms can reveal the positive and negative sides of each country.
The research gives the chance to Azerbaijan to use the negative sides of its
opponent. The article is based on good theoretical-methological basis and
statistical facts.
Key words: Azerbaijan, Armenia, geographic force, economic force,
demographic force, military force
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
75
Ельшан Назим оглу Маджидов
Сравнительный анализ политической силы
Азербайджана иАрмении
Резюме
Нагорно-Карабахский конфликт является одним из самых актуаль-
ных в международных отношениях. Разрешение конфликта, который
длится уже свыше 20 лет, является приоритетной задачей для Азер-
байджана. Сравнительный анализ Азербайджана и Армении в таких
четырех видах силы как географическая, демографическая, экономи-
ческая и военная позволяет выявить положительные и негативные
стороны этих государств. Исследование также позволяет Азербайджану
исправить свои негативные стороны и воспользоваться негативными
сторонами своего противника. Статья базируется на хорошей теории-
теческой, методологической основе и статистических фактах.
Ключевые слова: Азербайджан, Армения, географическая сила,
экономическая сила, демографическая сила, военная сила
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
76
UOT 316.334:51.6;316.356.2
QAFQAZ XALQLARININ GENDER MÜNASİBƏTLƏRİNİN
XÜSUSİYYƏTLƏRİ (XX-XXI əsr)
Kifayət Cəbi qızı AĞAYEVA
Dosent, f.ü.f.d., Qərb Universiteti
Gender Araşdırmalar Mərkəzinin direktoru
Gender sosial və mədəni normaların kompleksidir və cəmiyyət insanların
bioloji statusundan asılı olaraq, onlara yerinə yetirəcəkləri rolları təlqin edir.
Qeyd etmək lazımdır ki, qarışıq olmayan gender münasibətləri mövcud deyil-
dir. Real həyatda gender münasibətlərinin özülü siyasi, milli, sosial, dini mü-
nasibətlərin əsasında qoyulur. Gender dünyaya baxış sistemini yaradan, mədə-
niyyəti formalaşdıran etno-mədəni fenomen qismində çıxış edir.
Post-sovet məkanında baş verən müəyyən sosial-siyasi və iqtisadi dəyi-
şikliklər Qafqazda da genderin konstruktlarının dəyişməsinə səbəb olmuşdur.
XXI əsrin əvvəllərində ənənəvi gender markerlərinin transformasiyası gender
rollarının dəyişməsi tendensiyası ilə əvəz olunur. Qadınların əmək fəaliy-
yətində aktivləşməsi, onların yeni “ailənin çörək verəni” statusuna qismən sa-
hib çıxmaları cinslər arasında yeni münasibətlərin təməlini qoyur.
Açar sözlər: Transformasiya, gender münasibətləri, gender markerləri,
etnomədəni fenomen
Keçən əsrin son onillikləri elmdə “qadın tarixi”nin bir müstəqil qol kimi
təşəkkül tapması, sözsüz ki, günün aktual bir problemini ortaya qoydu. “Qadın
tarixi”nin elmin bir istiqaməti kimi təşəkkül tapması, əlbəttə, bu problemə olan
maraqdan irəli gəlirdi.
XXI əsrin əvvəlində gender rollarında baş verən dəyişikliklər tendensiya-
sı ənənəvi gender meyarlarının transformasiyası dövrünə təsadüf edir. Qadın-
ların işgüzar aktivliyi onların ənənəvi statusunda dəyişikliyə səbəb olmuşdur və
gender münasibətləri yeni bir mərhələyə qədəm qoymuşdur. Qadınlar yeni -
“ailənin çörəkverəni” statusu ilə gündəmə gəlmişlər. Bu da Qafqazda patriarxal
qaydalarla şərtlənmiş gender bərabərliyi siyasətinin inkişafına təkan vermişdir.
İnzibati komanda sistemindən bazar iqtisadiyyatına keçid əhalinin müx-
təlif təbəqələrini yeni şərtlərlə yaşamaq məcburiyyətində qoydu. Bölgədəki
iqtisadi, mədəni, etnik fərqlilik əhalinin özünütəşkili prosesində müxtəlif for-
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
77
malar üçün zəmin yaratmışdır. Belə ki, müəssisələrin bağlanması, dövlət dəs-
təyinin olmaması, qadınların iqtisadi cəhətdən zəifliyi ən çox qadınlara öz təsi-
rini göstərdi (1, s.3).
Şəriət qanunlarının dirçəlişi, ənənələrdən qaynaqlanmış yeni vəziyyət və
yeni dünyanın diktə etdiyi şərtlər gender rollarında kifayət qədər ziddiyyətli
məqamlara yol açmışdır. Konstitusiyada qadınlara verilən bəşəri hüquqlarla
ənənələrdən irəli gələn aşağı statuslu hüquqların arasındakı disbalans çox şey-
dən xəbər verir. Ənənələr qadınları bir çox mövcud hüquqlardan məhrum edir.
Məlum məsələdir ki, Qafqaz qadınının real vəziyyəti hüququ demokratik
cəmiyyətin qanunları ilə üst-üstə düşmür. Qafqazda yaşayan xalqların
həyatında siyasi, iqtisadi və sosial dəyişikliklərin baş verməsinə baxmayaraq,
onlar hələ də ənənəviliyə üstünlük verirlər. Ənənəçilik isə hər zaman olduğu
kimi müasir dövrdə də ən çox qadınların həyatına mənfi təsir göstərir.
Bu günə qədər qadın tarixinə olan etinasızlıq “qadın tarixi”nə olan
marağı artırdı. İstər Qərb ölkələrində, istərsə də Rusiyanın özündə bununla
bağlı yüzlərlə kitab, elmi əsər yazıldı və beləliklə, “qadıntarixi”nin öyrənilməsi
pik nöqtəyə çatdı. 1980-90-cı illərdə bu mövzuya olan maraq daha da böyük
vüsət aldı və bu barədə konkret tarixi, sosioloji, siyasi, fəlsəfi əsərlər bir-birinin
ardınca işıq üzü gördü (11, s.13).
1980-ci illərdə sosial transformasiya gender araşdırmalarının yeni bir
elm kimi gündəmə gəlməsi üçün əsas təsiredici amillərdən biri oldu. Dünya
alimləri gender elmi, diskurslar tədqiqatların inkişafının bu dövrə düşməsini o
dövrdə aktivləşən demokratik hərəkatların tərkib hissəsi kimi qiymətləndirirlər.
O dövrdə SSRİ-də heç bir feminist hərəkat gözə dəymirdi, lakin artıq ev
qadınlarının evdən çıxıb dövlət idarəçiliyində iştirak edə bilməsi haqqında
təsadüfi olsa da, fikirlər səslənirdi. Ona görə də aydın olmayan məsələlər hələ
də qalmışdır, sosializmdən başqa bir quruluşa keçid dövründə bu qaranlıq
bucaqlarda qadına ənənəvi, patriarxal-konservativ münasibət gizlənilirdi. 1990-
cı illərdə qadın hərəkatı əsasən qeyri-stabil siyasi vəziyyət olan bölgələrdə yeni
bir etiraz formasında vüsət aldı. Bu, ilk olaraq, Gürcüstanda geniş yayıldı və
cəmiyyətdə qadın hərəkatını gözdən salmaq üçün onlara müxtəlif xoşagəlməz
adlar verdilər: “Qaracorablar”, “Qamsaxurdiyanın fanatları” və sairə. Təəssüf
ki, bəzi tədqiqatları çıxmaq şərti ilə, bu hərəkatın elmi təhlili qəzet materialı
səviyyəsindən yuxarı qalxmadı (Али Абасов, “Центральная Азия и Кавказ”;
Н. Молчанова “Прощание с Грузией”; Д. Юрьев “Революции не будет” və
başqaları).
Qafqaz xalqlarında femininlik və maskulinlik haqqında antropo-estetik
təsəvvür təkcə ailə səviyyəsində deyil, həmçinin cəmiyyətin digər struk-
turlarında da öz əksini tapır. Qadın və kişi haqqında cəmiyyətdə formalaşan
təsəvvürlər və onların gender statusları elə cəmiyyətin tələbinə uyğun for-
malaşır.
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
78
Gender ənənəçiliyi sosial mühitin gender təcrübəsinə əsaslanan təbii bir
prosesdir. Qafqaz sosio-mədəni mühitində mövcud olan gender qütbləşməsi
cəmiyyətin üzvlərinin sosial qayda-qanunlarının formalaşmasının ən əsas prin-
siplərindəndir.
Demək olar ki, bütün Qafqaz qadınlarının davranışı konservativ köklü
patriarxal şərtlərlə idarə olunur, əxlaq və etika normalarına daxil edilir. Bu
qanun-qaydalar ümumqafqaz mədəni kompleksinin tərkib hissəsi kimi özünü
büruzə verir. Sovet və postsovet tədqiqatçıların çoxsaylı tədqiqatlarında Qafqaz
qadınını hüquqsuz, məzlum və patriarxallıq qanunlarına qeyd-şərtsiz əməl edən
tip kimi təqdim edilməsinə baxmayaraq, əslində, onlar heç də hər zaman belə
olmamışlar. Qafqaz kişiləri cəmiyyətdə nə qədər dominantlıq etsələr də,
qadınlara qarşı hörmət və izzətlərini də əsirgəməmişlər. Qadınların təhqir
edilməsi və incidilməsi bu cəmiyyətdə birmənalı qarşılanmamışdır. Qafqaz so-
siumunda qadına hörmət, qadının şərəf və ləyaqətini qorumaq kimi xüsu-
siyyətlər də ənənələrin bir hissəsi kimi qəbul edilmişdir.
Ənənəvi gender münasibətlərinin əsas göstəriciləri qadına hörmət
olmuşdur ki, bu da Qafqaz xalqlarının adi hüquq norması kimi anlaşılır.
Əlbəttə, Qafqaz xalqlarında sosio-normativ və ailə mədəniyyəti, stereotip-
ləşmiş “düzgün” gender ierarxiyasına, “qadın” və “kişi” işi kimi bölünmüş
öhdəliklərə söykənir.
Qafqaz xalqlarında gender bərabərliyi məsələsinin mədəni-tarixi inkişaf
aspektində araşdırılması, bu xalqlardakı kişi və qadınlar arasındakı əlaqələrin
təkamülü, gender nizamı və stereotipləşməni izləməyə imkan verir. Ənənəvi
normativlər haqqındakı təsəvvürlərlə müşahidə olunan femininlik və mas-
kulinlik stereotipləri fərdin gender identikliyinin formalaşmasına təkan verir ki,
bu da sosial və dini motivlər, etno-fizioloji təsəvvürlərin təsiri altında adekvat
gender rollarının qəbulu üçün özül yaradır.
Qafqaz xalqlarında tarixən formalaşan gender diferensiasiyası sistemi
uzun müddət davam edən mədəni-tarixi inkişafın nəticəsidir. Ənənəvi mədə-
niyyət qurumları qadın təbiətinin hər zaman passiv, lakin kişi pozisiyasının
dominant olması amilini qabartmaları, sözsüz ki, androsentrik düşüncə tərzinin
məhsuludur və cəmiyyətin əksər üzvləri tərəfindən qeyd-şərtsiz qəbul edilir.
Sovet dövründə gender münasibətlərinin transformasiyası qadının iqtisadi sta-
tusunun dəyişməsi amili ilə əlaqələndirilirdi. Qadının cəmiyyətdəki rolunun
artması qadına sərt biososial xətdən kənara çıxma imkanı yaratdı.
Sosionormativ sferadakı üstün pozisiyasını hər vəchlə əldə saxlamağa çalışan
Qafqaz kişisi qadını konservativ qaydalarla idarə etmək gücünü itirirdi və sovet
hökumətinin dəstəyini əldə edən qadın patriarxal quruluşdan tam da olmasa,
nisbi emansipasiyaya nail olub daha da irəli gedə bilirdi.
Sovet hökuməti dağıldıqdan sonra Qafqazda gender bərabərliyi siyasəti
tənəzzülə uğradı. Yeni yanaşma yaranmadan köhnə mövcud sistem dağıdıldı və
kişilərin əvvəldən barışa bilmədiyi gender bərabərliyi siyasətində sarsıntılar
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
79
yaşandı. Köhnə patriarxal cəmiyyətin xiffətini çəkən kişilər ənənəvi gender
sisteminin bərpası üçün əllərindən gələni etdilər. Bu siyasət, xüsusilə, Şimali
Qafqaz bölgələrində müsəlman əhali arasında açıq şəkildə həyata keçirilirdi.
XX əsrin sonu XXI əsrin əvvəli dünyada gedən demokratik proseslər
nəticəsində inkişaf etmiş ölkələrdə gender münasibətlərinin transformasiyası
həm ailə, həm də cəmiyyətdə baş verdi və qadınlar mövcud gender
asimmetriyasına son qoymaq şüarını yenidən gündəmə gətirdilər. Təəssüf ki,
Qafqaz, xüsusilə də, Şimali Qafqaz qadınları bu hərəkata nəinki qoşulmadı,
hətta əksəriyyəti bu hərəkatı heç sözlə də dəstəkləmədi. Bu transformasiya
Qafqaz bölgəsində hansı fəsadlarla üzləşdi? Bölgədə bu transformasiyanı
sürətləndirən və ya ləngidən amillər hansılardır?
Şimali Qafqaz respublikalarına (əsasən Çeçenistan, Kabardin-Balkar
Respublikası, Dağıstan, Adıq və İnquşetiyada) gəldikdə, bu tədqiqatda son
oniliklərdə gender münasibətlərinin transformasiyasını araşdırmaq məqsədi ilə
bir neçə amilə nəzər salınmışdır: Ailə iqtisadiyyatında gedən dəyişikliklər,
sosio-mədəni rollar, demoqrafik göstəricilər, yaş amili, təhsilin səviyyəsi,
sosial-hüququ status və sairə. Alınan nəticələrə istinadən onu demək olar ki,
müasir dövrün qadınları özlərini kişilərin zənn etdiklərindən daha qətiyyətli
hiss edirlər. Bununla bərabər, qadınlarda patriarxal normaların müqabilində,
əsasən də ailə sferasında rahatlıq hiss edilir. Maraqlı odur ki, peşəkar
potensiala malik olan qadınlar belə bu potensialı istifadə etmək imkanını əldə
edə bilmirlər. Birmənalı şəkildə bunun belə olmasına “yaxşı”, ya da “pis”
demək olmaz. Bəziləri, kateqorik olaraq, hər sahədə, hər yerdə bərabərhüquqlu
olmağa cəhd göstərirlər. Əksəriyyət hallarda patriarxal-ənənəvi baxışlı, kişiyə
yalnız bioloji xüsusiyyətlərinə görə hörmət göstərən qadınlar mövcud
situasiyadan məmnundurlar və ya özlərini məmnun kimi göstərirlər. Hətta
ailədə yeganə işləyən qüvvə qadın olsa belə, nominal olaraq, ənənələrə uyğun,
ailədə atanın dominantlığını qorumaq üçün ailə başçısı kişi hesab edilir. Hər
halda, Qafqaz qadını ərinin bu statusunu qorumaqdan ötrü əlindən gələni edir.
Davranış normalarının çoxu kompromisin üzərində qurulmuşdur.
Lakin söylənilənlərə rəğmən, tədricən də olsa, gender münasibətlərində
dəyişikliklər gedir və qadınların bir çoxu təkcə özəl sferada deyil, ictimai
sferada da öz yerlərini gücləndirirlər. Mövcud amillərin təsiri altında qadınların
həyat tərzində dəyişikliklər baş verir. Əksər gənclərə elə gəlir ki, adət-
ənənələrlə hesablaşmaq üçün müəyyən situasiyalar mövcuddur və həmin
situasiyalarda adətlərə əməl etmək hər kəsin borcudur. Telekanallar bu
adətlərin təbliği üçün xüsusi verilişlər təqdim edirlər. Bəzi ailələrdə, xüsusilə
də, öz iqtisadi tələblərində müstəqil olan qadınlar ocağın qoruyucusu hesab
edilirlər. Bununla yanaşı, əksəriyyət gənclər üçün patriarxal normalar çox
əhəmiyyət daşıyır, onlar üçün ailənin saxlanılması və boşanmalardan mümkün
qədər qaçmaq əsas yaşam şərtləridir. Ümumiyyətlə, qadın statusunda olan
dəyişikliklərə iqtisadi amil daha çox təsir etmişdir və iqtisadi müstəqillik onlara
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
80
kişilərlə bərabər hüquqlu olmaq imkanı yaratmışdır, kişilərlə münasibətlərində,
öhdəliklərində və özünürealizə imkanlarında da bu bərabərlik onlara geniş
perspektivlər açmışdır.
Cəmiyyətin qəbul etdiyi, bəyəndiyi əxlaq normasının daşıyıcısı olan ailə
ənənəvi sosiumu yaradan əsas amildir. Bunları tədqiq edən O.M. Zdravmıslova
belə yazır: “Ənənəvi mədəniyyətdə yeni nəslin sosializasiyası prosesində ilk
növbədə ailə dəyəri rol oynayır. Bu səbəbdən də ailə gender münasibətlərinin
formalaşmasının mərkəzi nöqtəsidir. Ailə vasitəsilə sonrakı nəslə qadın və kişi
əxlaqını təyin edən gender stereotipləri və normaları, bir sözlə, qadınlıq və
kişilik haqqında təsəvvürlər məcmusu ötürülür” (6, s.4).
“Ailənin çörək verən” statuslu kişisi son dövrlərdə gender bərabərliyi
siyasətinə qarşı tərəddüd içərisindədir, onlardan bir çoxu dildə bərabər
hüququn əleyhinə deyillər. Dünyanın əksər yerlərində olduğu kimi, Qafqazda
da ailə və nikah cinsindən, yaşayış yerindən, sosial statusundan və təhsil
səviyyəsindən asılı olmayaraq əbədi dəyər hesab edilir. Qeyd etmək lazımdır
ki, gender münasibətlərinin transformasiyası müxtəlif bölgələrdə milli
xüsusiyyətlərdən asılı olaraq müxtəlif cür təzahür edir. Məsələn, Şimali
Qafqazda, Adıq və Kabardin-Balkariyadakı gənclər özünürealizə və özünü-
təsdiqlə əlaqəli qadınların davranışında gedə biləcək dəyişikliklərdən əndi-
şələnirlər. Onlar cəmiyyətin milli ənənələr və dini qayda-qanunlarla idarə olun-
masının tərəfdarıdırlar.
Təsəvvürlərdəki fərqlər cinslərarası münasibətlərin xarakterində də
özünü büruzə verir. Əvvəldən də qeyd edilmişdir ki, ümumiyyətlə, Qafqazdakı
gender münasibətlərini ümumiləşdirmək olmaz, çünki bu məsələlər bölgələrə,
xalqlara, dinə, yaşa, təhsilə, sosial statusa görə dəyişə bilir. Qafqaz ailələrində
kişinin lider mövqeyi Qafqazın bütün bölgələri üçün qəbul olunandır, lakin bu
məsələyə Qafqazın xristian əhalisi müsəlman əhalisinin baxdığı kimi baxmır.
Cənubi Qafqazdakı müsəlman əhalinin ailəsi ilə Şimali Qafqazın müsəlman
əhalisinin ailəsinin davranış xüsusiyyətləri, gender münasibətləri çox fərqlidir.
Şimali Qafqaz kişiləri daha sərt, daha konservativ, daha patriarxal düşün-
cəlidirlər. Əlbəttə, qadınları da fərqlidirlər. Adıq və Kabardin-Balkar respub-
likasında bir çox insan ailədə qadın-kişi münasibətlərinə fərqli yanaşır. Onlar
guya gender bərabərliyinə qarşı deyillər. İnquşetiyada da gender bərabərliyi
məsələlərinə tam patriarxal bir baxış mövcuddur. Burada hər bir məsələyə kişi
tərəfkeşliyindən yanaşılır. Beləliklə, mövcud sosial-siyasi və iqtisadi
dəyişikliklər bütün post-sovet ölkələrdə olduğu kimi, Şimali Qafqazda da
genderin konstruktunun dəyişilməsinə təsir etmişdir.
Kifayət qədər mürəkkəb və aktual olan bu problemlərin tədqiqatı zamanı
məsələlərə sosial-fəlsəfi rakursdan nəzər salınaraq çoxsaylı postsovet və Qərb
alimlərinin əsərlərindən istifadə edilərək gender münasibətləri bir daha dərin-
dən araşdırılmış, müasir dövrdə cinslərarası münasibətlərin üç əsas modeli
ortaya qoyulmuş və onların gender münasibətlərinə təsiri tədqiq edilmişdir. Bu
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
81
modellər aşağıdakılardır: Patriarxal, feminist və paritet. Cinsi dimorfizm təsəv-
vürlərinə əsaslanan patriarxal model cəmiyyətdə hegemonluq edən kişilərin
vəziyyətinə bəraət qazandırır, bunun təbii hal olmasını əsaslandırır. Bununla
bərabər, bu model də iki əsas növə ayrılır: Naturalist və sosial yönümlü.
Feminist model isə cəmiyyətin patriarxal xarakterini açır və bir daha bu
cəmiyyətdə qadınlarla kişilərin qeyri-mütənasib vəziyyətini, gender münasi-
bətlərinin kişi üstünlüyü ilə müşayiət olunmasını göstərir. Bu model də öz
növbəsində iki növə ayrılır. O, cinslərin münasibətindəki disfunksionallığı
aşkara çıxarır və kişi hökmranlığını dəf etmək istəyir. Bununla da, “kişi
dünyası”na qalib gəlmək istəyir. Gender münasibətləri feminizm çərçivəsində
müxtəlif konsepsiyalarla üzləşir, “qarşılıqlı asılılıq” və “ailə tərəfdaşlığını”
təbliğ edir. Lakin bu konsepsiyalar yalnız özünün ilkin yaranma mərhələ-
sindədir. O ki qaldı paritetlik münasibətlərinə, onların konseptual əsasları artıq
işlənib hazırlanmışdır və modellərin formalaşması prosesi gedir. Gender müna-
sibətləri ilə əlaqəli bəhs etdiyimiz bütün modellərin təhlili göstərir ki, paritet
model müasir Avropa təhsilli gənclər, xüsusilə də, qızlar tərəfindən daha çox
bəyənilsə də, bölgədə patriarxal model hələ də dominantlıq edir.
Tədqiqat zamanı bəzi adətlərə problem kimi baxılır və belə qənaətə
gəlinir ki, gender münasibətlərində adət və müasirlik dialektik bağlılıqla vahid
proses kimi ifadə olunur: Müasirlik də elə adətdən əmələ gəlir, adətin içərisində
olan bütün pozitiv və dəyərli hesab olunanlar elə müasirliyin elementləridir və
bunlar yaradıcı şəklə salınmış formada adətdə təzahür edir. Adət “dəyişikliklər”
imkanını özündə ehtiva edir və insanları onları dəyişməyə “sövq” edir. Adətin
bütün bizə qədər gəlib çatan komponentləri haçansa cəmiyyət tərəfindən
yenilik, dəyişiklik kimi qəbul edilmişdir. Adətlərin dəyişilməsi elə bir sıra
stereotiplərin dəf edilməsi və yenilərin yaradılması prosesidir. Deməli, elə bu
dəyişkənliyin özündə “mövcud olan ənənələr” vardır.
Gender münasibətlərinin dəyişkənliyə uğramasının başqa səbəbləri də
mövcuddur ki, bunlar bəzən psixoloji sfera ilə də əlaqəli ola bilir. İnsan
təfəkkürü hər zaman yaradıcılığa və yeniliyə meyilli olur. Yeniliyin əsas
təşəbbüsçüsü adi, sıradan biri, sadə insan və ya orta sosial qrup olmur, mövcud
cəmiyyətdən çıxan “avanqard”, “irəlidə gedən” fərd və ya qrup bu vəzifənin
öhdəsindən daha uğurla gəlir. Başqa sözlə, “cəmiyyətin aktiv qatı əvvəlki
sistemdə özlərini görmürlər və yeniliyə, dəyişikliyə meyl edirlər”. Proqressiv
insanlar hər zaman cəmiyyəti tənəzzülə sürükləyən adətlərin əleyhinə olmuşlar,
bəşəriyyəti irəli aparan universal dəyərlərə önəm vermişlər.
Ənənənin dəyişməsi o zaman baş verir ki, artıq mövcud ənənə yeni sosial
şəraitdə cəmiyyət üzvlərinin tələbatına cavab vermir, özünün praktik əhəmiy-
yətini itirir. Bunları araşdırmaqdan ötrü hökmən mövcud gender stereotiplərini,
gender diferensasiyanı tədqiq etmək lazımdır.
Qafqaz cəmiyyətinin müasir və ənənəvi kontekstdə tədqiqi gender müna-
sibətlərinin indikativ məzmununa da aydınlıq gətirir. Gender sisteminin fəaliy-
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
82
yət prinsiplərinin elmi tədqiqi göstərir ki, cinsə görə sosial kateqorizasiya nəti-
cəsində gücün və resursların bölünməsi təkcə özəl sektorda deyil, həmçinin
ictimai sektorda da baş verir. Belə olanda gender sosial status kimi təkcə
şəxslərarası səviyyədə deyil, həmçinin sosial qruplar səviyyəsində də özünü
göstərir.
Modernizasiyaya keçid prosesində gender konstruktlarının transfor-
masiyası sosiumun fəaliyyətinin bütün sferalarında öz əksini tapır. Sosio-
struktur və mikrososial yanaşmaların dialektik birləşməsi imkan verir ki, gen-
der sisteminin həm institutsional səviyyədə (iqtisadiyyat, siyasət, ailə, təhsil,
mədəniyyət), həm də davranışın sosiotipik motivasiyasını, sosial təfəkkürün
qarşılıqlı təsirinin oriyentasiyasını, gender mühitində stereotiplərin anlaş-
masının dəyişilməsini izləmək mümkün olsun. Tədqiqatda əsas diqqət Qaf-
qazda gender münasibətlərinə, yəni cinslərin sosializasiyasına və onların təza-
hür xüsusiyyətlərinə yetirilir. Tədqiqat zamanı aydın olur ki, cinslərin sosializa-
siyasında ən kəskin məsələ qadın və kişilərin həm ailədəki, həm də profess-
sional həyatlarındakı rollarının öhdəsindən necə gəlmələridir. Müasir ailələrdə
qadınların ailə konfliktlərindən qaçmalarının yeganə yolu onların həm ailədə,
həm də iş həyatında üzərlərinə düşən məsuliyyəti bacarıqla yerinə yetirə bilmə
qabiliyyətləridir. Müasir cəmiyyətin əsas norması olan ailə və iş məsuliyyətinin
uğurlu idarə olunması qadın və kişi arasındakı konfliktlərin azalmasına səbəb
olar, bununla da, həm şəxsiyyətlərarası, həm də cəmiyyətdəki gərginlik azalar.
Bir sözlə, Qafqaz qadını mənsub olduğu cəmiyyətin sülh içərisində yaşamasına
təminat verən əsas qüvvədir, çünki o ən çətin vəziyyətdə belə öz qüvvəsini
səfərbər etməyin yollarını yaxşı bilir. Son dövrlərdə qadınlarda əmələ gələn
yeni oriyentasiya (həm ailə, həm də karyera məsuliyyətinin öhdəsindən
gəlmək) mövcud münasibətlərdə cinslərin iyerarxiyası məsələsinə də təsir edir,
lakin bu, qadınları nə problemlərdən, nə də dərin stresslərdən azad etmir.
Bununla bərabər, kişilərin rolunun patriarxal şərtlər altında sosiallaşması
əslində onların dominant vəziyyətlərini qoruyub saxlasa da, güc, bilik, bacarıq
sahələrini sıxışdırır, mənəvi aləmlərini təzyiq altına qoyur, kişilərin həyat
strategiyalarını məngənəyə salır, mədəniyyətinin translyasiya prosesini, ənənə-
vi kişi funksiyasını mürəkkəbləşdirir. Bu, onların gender identifikasiyası və
gender rollarının sosializasiyasında ziddiyyətlər yaradır. Ümummilli böhran
situasiyası daha da dərinləşir, patriarxal nizam cəmiyyəti qəddarlığa yönəldir
və həqiqi mənada gender münasibətlərindəki konflikti kəskinləşdirir ki, sonda
bu da dağıdıcı nəticələrə gətirib çıxarır. Son dövrlərdə bölgələrdə yerli xüsu-
siyyətləri nəzərə almayan səriştəsiz məmurların tətbiq etdikləri islahatlar
mövcud situasiyanı daha çox zərbə altında qoyur.
Düzdür, ənənəvi gender seqreqasiyası və müasir emansipasiya arasında
spesifik anlaşılmazlıq hər zaman olmuşdur. Şəxsi müxtariyyətin, profess-
sionallığın, özünürealizənin müasir tələbləri bir sıra “valideynlik”, “evlilik” ki-
mi strukturlarda gender münasibətlərini daha da kəskinləşdirir, çünki gender
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
83
bərabərliyi təsəvvürü əhalinin əksəriyyəti üçün xarakterik olan patriarxal stere-
otiplər üzündən sıxışdırılır. İqtisadiyyat və siyasətə gəldikdə isə, gender asim-
metriyası özünü burada daha aydın göstərir. Sosiumda cinsinə görə diskri-
minasiyanın gizli formaları da aşkarlanmışdır. Bu, karyerası olmayan, evdən
başqa heç bir yerdə işi olmayan, pul qazanmayan qadınlarla təhsilli, işgüzar,
lider qadınların müqayisəsində özünü daha açıq şəkildə göstərir, bu da, qadın-
lara olan münasibətdəki fərqdə aydın görünür.
Bəzən qadının siyasətdə rolu o qədər görünməz olur ki, onun səsi heç bir
qərar qəbul edilərkən eşidilmir. Dövlətin qadınlarla əlaqəli qeyri-adekvat siya-
səti mövcud böhranı daha da dərinləşdirir. Siyasətdə qadının problemi olduğu
kimi bəzən siyasətdə güclü olmağı bacarmayan kişinin də problemi olur, çünki
bu, mövcud şəraitdən irəli gəlir. Ümumiyyətlə, hal-hazırda kişilərin də ailə
başçısı kimi rolunda böhran yaşanır və bu səbəbdən də onların vəziyyəti
ürəkaçan deyildir. Ailədəki patriarxal düzən cəmiyyətdə gedən yeniləşmə və
iqtisadi krizis nəticəsində pozulmuşdur. Müasir Qafqaz sosiumunda gender
sisteminin bir neçə inkişaf istiqaməti mövcuddur. Bölgədə qadın və kişi
haqqında patriarxal notlara köklənmiş ənənəvi təsəvvürlər kifayət qədər
yayılmışdır, xüsusilə, Qafqazın kənd yerlərində, kişinin yüksək gəlir əldə etdiyi
və qadının ödənişli işlə məşğul olmadığı ailələrdə ənənəvi patriarxal yanaş-
malar daha xarakterikdir. Ailədə təhsilin səviyyəsi yüksəkdirsə, ailəyə hər iki
valideyn gəlir gətirirsə və ya qadının gəliri daha yüksəkdirsə, o zaman təbii ki,
baxışlarda patriarxallıq elementləri azalır. Belə ailələrdə qadına, uşağa qarşı da
sərt deyil, yumşaq davranış sərgilənir. Təkcə ailə qurumunda deyil, ictimai
qurumlarda da karyera keyfiyyətləri və uğurları yüksək olan qadına münasibət
yaxşı mənada fərqlidir.
Qadının Qafqaz bölgələrində iqtisadi-siyasi aktivliyinin aşağı olmasının
öz subyektiv-obyektiv səbəbləri vardır:
1) qadının iqtisadi yüksəliş zamanı əmək bazarına güclə cəlb olunduğu
halda, iqtisadi böhran zamanı əmək bazarında sıxışdırılması halları;
2) qadının iqtisadi rəqabətə duruş gətirməməsinin obyektiv səbəbləri-
onun reproduktiv funksiyası ilə əlaqəli əmək bazarında yaşının müəyyən
dövrlərində kişilərdən geri qalması, rəqabətə davam gətirməməsi;
3) qadın azyaşlı uşaqları üçün qayğı mərkəzlərini tapa bilməməsi;
Ümumiyyətlə, qadınların əksəriyyəti büdcədən maliyyələşən qurumlarda
işlədikləri üçün onlar dövlətin sosial sığortasından çox asılıdırlar, professional
mobillikdə çətinlik çəkirlər, çünki işləyən qadını nə ailədə, nə də əmək
bazarında ailə qayğısından azad etmirlər. Bəzən həm ailə, həm də karyera
məsuliyyətinin yükünü qaldıra bilməyən qadın geri çəkilməyə məcbur qalır,
sevdiyi işi itirməyə qərar verir.
Toxunulan amillərin və vəziyyətin yaxşılaşdırması strategiyasını təyin
edən faktorların anlaşılması üçün, sözsüz ki, ümumdövlət problemini dərindən
araşdırmaq lazımdır. Qadınlar üçün dövlətin nəzərdə tutduğu siyasətdə əsas üç
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
84
komponent önəmlidir: Onların real çətin vəziyyətlərinin əmək bazarında kom-
pensasiyası (qadının cəmiyyət üçün yerinə yetirdiyi vəzifələrin çox əhəmiyyətli
olmasını nəzərə almaq), qadınlara qarşı diskriminasiya ilə mübarizə aparmaq
və əmək bazarında onların rəqabət qabiliyyətlərinin yüksəlişi üzrə iş aparmaq.
Gərgin dönəmlərdə rəqabət qabiliyyətinin aşağı olmasının əsas səbəb-
lərindən biri hələ də mövcud olan sosial imtiyazlardır. İqtisadiyyatın real
vəziyyəti onu sübut edir ki, bu imtiyazları istəməyənlər əmək bazarı üçün daha
sərfəlidirlər. İşsizliyə görə verilən müavinətlərin həcmi çox aşağıdır, bir sıra
imtiyazlardan onlar şüurlu şəkildə vaz keçirlər. Qadınlar işlərini itirmək
qorxusundan ya könüllü, ya da məcburiyyət qarşısında qaldıqlarına görə onlar
üçün nəzərdə tutulan qanuni imtiyazları tələb etmirlər. Onu da qeyd etmək
lazımdır ki, qanunvericiliklə bu imtiyazları tələb edən işçidən iş sahibləri tez
bir zamanda canlarını qurtarmağı bacarırlar. Kiçik bir bəhanə ilə onları işdən
uzaqlaşdırırlar. Təəssüf ki, belə hallar bəzən məhkəmələrə qədər gedib çatsa da,
nədənsə iş sahibi olan kişilər məhkəmə işini daha çox udurlar. Yalnız dövlətin
büdcə hesabına nəzərdə tutduğu imtiyazlar iş yerlərində maneəsiz əldə edilir.
Qeyd etmək lazımdır ki, əmək bazarının tələblərinə görə professional
təhsil və vərdişlərin əldə edilməsi təkcə qadınlar üçün deyil, kişilər üçün də
əsas problemdir. Bəzən əmək bazarının bugünkü tələbini nəzərə alıb ona uyğun
təhsil almaq, peşə qazanmaq istəyən gənc az sonra işsiz qala bilir və beləliklə
də, dövrün nəbzini tutmaq hər kəs üçün mümkün olmur. Gələcək üçün əldə
etdiyin bilik, vərdiş gözlədiyin nəticəni vermir, çeviklik nümayiş etdirmək
tələb olunur, yəni işlədiyin sferanın tələblərinə uyğun hərəkət etmək əsas
şərtlərdən hesab edilir. Əmək fəaliyyətinin kiçik sferasından başlayıb təcrübəni
çoxsahəli hala gətirməkdən ötrü peşəkarların yanında treninq keçmək də zəruri
şərtlərdəndir.
Genderin konkret məzmunu ictimai inkişafın dərəcəsindən, sosial həyatın
təşkili xarakterindən və cəmiyyətin etno-mədəni spesifikasından asılı olaraq
dəyişir, çünki genderin özü də dəyişir. Buna görə də Qafqazda gender
münasibətlərinin xüsusiyyətlərinin tədqiqində bütün bunlar nəzərə alınmalıdır,
çünki qafqazlıların etno-mədəni cəhətdən müxtəlifliyi və onların davamlı
olaraq etno-mədəni xüsusiyyətlərini qoruma istəyi bunu deməyə əsas verir.
Modernizasiya dövrünün tələbi kimi bölgədə tətbiq edilən, əsasən formal
xarakterli islahatlar şəraitində gender münasibətləri də şəraitə uyğun dəyişir.
Tətbiq edilən islahatların istənilən nəticə verməməsi bir daha sübut edir ki,
sosiomədəni qatda gedən modernizasiya prosesini, cəmiyyətdə baş verən
dəyişiklikləri dərindən bilmədən, iqtisadi və siyasi-hüquqi sahələrdə gedən
transformasiyanı hərtərəfli araşdırmadan gözlənilən effekt olmayacaqdır.
Qafqazda bu sahədə aparılan islahatlar zamanı yuxarıda deyilənləri diqqətdə
saxlamaq çox əhəmiyyətlidir. Başqa sözlə, Qafqaz bölgəsində gedən isla-
hatların uğur miqyası onun tətbiqinin mədəni kontekstindən asılıdır. İctimai
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
85
sferanın modernizasiyası sosiomədəni hərəkatın dərəcəsinin sürəti ilə ayaqlaş-
malıdır.
Qafqaz mədəniyyətlərinin çarpazlaşması, bir-birlərinə qarşılıqlı təsiri də
tədqiqat ərzində nəzərə alınmışdır. Etno-mədəni müxtəliflik, din müxtəlifliyi və
digər amillər bölgədə aparılan islahatların ehtiyatla tətbiq edilməsinin
zəruriliyindən xəbər verir.
Qafqazda gender münasibətləri xüsusiyyətlərinin metodoloji konseptdən
tədqiqatı zamanı cəmiyyətin sosiomədəni sferasının transformasiyasının, sosi-
umun ənənəvilikdən müasir xarakterli gender münasibətlərinə keçidinin
təhlilinə xüsusi diqqət ayrılmışdır. Gender düzəninin ənənəvi dekonstruksi-
yasının mərhələlərini də nəzərə almaq önəmlidir. Bunlar üç tip gender
düzənidir: konservativ, keçici və modernləşdirilmiş.
Konservativ tip əsasən gender iyerarxiyası ilə xarakterizə edilir; keçici tip
deqradasiya olunmuş sərhədləri ilə səciyyələnir; modernləşmiş tip paritet gen-
der münasibətləri ilə xarakterizə edilir.
Bütün dünyada olduğu kimi Qafqazda da modernizasiya prosesi gedir,
əsas söhbət bu prosesin sürətindən gedir. Bununla əlaqəli qeyd etmək lazımdır
ki, modernləşdirilmiş cəmiyyətdə əsas əhəmiyyətli cəhət individualizm və
rasionalizmdir. İndividualizm şəxsiyyətin sosial varlığının əsası kimi insanların
azad, avtonom, özünürealizə konsepsiyasını ifadə edir. Rasionalizm həqiqət-
dən, avtoritetdən, din və sairədən imtina edərək təfəkkür prinsipini əsas tutan
insanların və sosial qrupların davranışlarını səciyyələndirir. Ekspansiya və qlo-
balaşmanın yayılmasının müasir sosiumun sosial həyatın ənənəvi forması ilə
yaratdığı təzad bütün insanlar üçün xarakterikdir.
Şimali Qafqazda gender münasibətlərindən bəhs edən mənbələrdən
istifadə zamanı qadınların sosial vəziyyətinin təhlilinə dair 1990-cı illərdə
Rusiyada çap edilən əsərlərin müəlliflərinin əksəriyyəti liberal feminist olan
gənc tədqiqatçılardır (K.Qaliqan, K.Mille, C.Mitçel və başqaları). 2000-ci
illərdə Rusiya alimləri (A.Posadskaya, N.Rimaşevskaya, N. Zaxarova, L.P
Repina, M.Q. Muravyova, D.Bordin və başqaları) gender tədqiqatlarına dair
kifayət qədər monoqrafiyalar, dərsliklər və başqa elmi əsərlər dərc etdirmişlər.
Bütün bunlara baxmayaraq, bu elmi əsərlərin arasında Qafqazla bağlı çox az
nəşr vardır. Əslində bu bölgədə qadınların istər sosial, istər siyasi, istərsə də
iqtisadi durumu yetərli qədər problemlidir və tədqiqata böyük ehtiyac vardır.
Qərbdə qadın hüquqlarının müdafiəsi uğrunda hərəkatın uzun bir yolu
vardır. Son iki yüz il boyu Qərb qadınları durmadan mübarizə aparmış və
mərhələ-mərhələ demokratiyaya yaxınlaşmışlar. İlk olaraq, qadınlar “qadın
hüququ”, “qadının hüquq təfəkkürü” terminlərini dilə gətiriblər. Sonrakı mər-
hələlərdə qadınlar sosial-iqtisadi hüquqları uğrunda mübarizə aparmışlar. Daha
sonra onlar mədəni inqilab (reproduktiv funksiyanın dəyişilməsi, ailə
planlaşdırılması, abort etmə hüququ, ailə həyatı və sairə) mərhələsinə daxil
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
86
olmuşlar. Kişilərlə bərabər əldə edilən sosial status; sosial-iqtisadi, reproduktiv
hüquqlar onlara bir çox imkanlar yaratdı (10, s.19).
Faktiki olaraq, daima konfliktlərin, müharibələrin olduğu Şimali Qafqaz-
da cəmiyyətin feminizm hərəkatına vaxtı olmamışdır. Qadınların hüquq
bərabərliyi məsələləri ümumrusiya qadın hərəkatının təzyiqi ilə həll olunurdu.
Qadınlara verilən hüquqlar bir növ sənədlərdə əks olunurdu, lakin real həyatda
mövcud deyildi. Nəticədə, Qafqaz qadınları “kişilərin əsarəti altında” olduq-
larından daha pis vəziyyətə düşürdülər, çünki cəmiyyət buna hazır deyildi.
Bütün əvvəlki tarix və mədəniyyət dünyanın kişi baxışlarına, kişi zövqünə, kişi
adətlərinə uyğun olaraq qurulmuşdu, cəmiyyət “maskulin idarəçiliyi” olan
dünyanı daha rahat qəbul edirdi və bu baxış həm kişilərdə, həm də qadınlarda
qorunub saxlanılmışdır. Qadına verilən hüquq və öhdəliklərdə bu yanaşma əxz
olunmuşdur. Qadın mövcud standartlara və stereotiplərə qarşı durmağı
bacarmalı idi. Qadınlar dünyaya, tarixə və mədəniyyətə özəl baxışının olmasını
təsdiqləmədən cəmiyyətdə özlərinin mövcudluğunu itirmə riski altında
yaşayırdılar.
SSRİ dövründə də qanunların bütün vətəndaşlara aid olmasına bax-
mayaraq, Qafqaz qadınları ilə rus qadınları bu qanunlardan eyni cür bəhrə-
lənmirdi. Şimali Qafqazdan fərqli olaraq, Rusiyada, demək olar ki, XX əsrin
əvvəllərindən qadın kursları, ali və orta tibb, politexnik, kənd təsərrüfatı,
arxitekturaya aid kurslar təşkil edilmişdi və sonradan da bu kurslar öz səmə-
rəsini vermişdir. Bunlar qadınlar üçün təhsil mənbələri idi. Demək olar ki,
bütün bu kurslar qadınların həm özəl, həm də ictimai təşəbbüsləri sayəsində
yaradılmışdı (11, s.27).А.Н. Şabanova haqlı olaraq qeyd edirdi: “Rus qadınının
yüksək təhsil, bilik uğrunda daima mübarizə aparması, özünütəkmilləşdirməyə
olan cəhdi nəticələrini vermişdir. Onlar üçün bəzi yollar açıldı, qadın bəzi
sahələrdə öz biliklərini realizə edə bilər” (11, s. 27). Bu səylərin nəticəsi idi ki,
XX əsrin əvvəllərində Rusiya ali təhsilli qadınlarının sayına görə İngiltərədən
sonra dünyada ikinci yerdə idi (8, s.23).
Sovet dönəmində Şimali Qafqaz qadını özünü realizə etmək üçün bir çox
sahələrdə təhsil almışdı. Hətta bəzi sahələrdə bu dağlar qızı təkcə Rusiyada
deyil, Avropadakı həmyaşıdlarını da geridə qoymağı bacarmışdı. Bir çox
nümunələrlə bunu sübut etmək olar. Şimali Qafqaz təmsilçisi Elita Daurova
dünyada ilk qadın təyyarəçi olmuşdur. Daha bir Şimali Qafqazlı, Veronika
Dudarova dünyada ilk qadın dirijor olub. Bütün bunlarla yanaşı, Qafqaz
cəmiyyəti patriarxal məişətini də qoruyub saxlaya bilmişdir, Sovet hakimiyyəti
qadınları bu “məişət” qayğılarından azad etmədən, onun çiyinlərinə ikinci bir
yük qoydu. “İkili yük”ü olan qadın indi həm ev qayğılarına görə əvvəlki
məsuliyyəti daşıyırdı, həm də karyerasında fərqlənmək kimi bir əlavə yükün
altına girmək istəyirdi. Düzdür, dövlət sosial infrastrukturun inkişafına hərtə-
rəfli kömək üçün daima vədlər verirdi, lakin bunu hər zaman “daha vacib
vəzifələrin həyata keçirilməsi” məcburiyyətində qaldığı üçün bu yardımları
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
87
təxirə, necə deyərlər, “bu gün - sabaha” salırdı. Qadınların bir sahədə işləri nis-
bətən azalmışdı, bu da yetərli sayda olmasa da, uşaqlara qayğı mərkəzlərinin
(uşaq bağçaları, günü uzadılmış məktəblər, uşaq evləri, internatlar, uşaq düşər-
gələri və sairə) açılması idi. Dövlət kompensasiya kimi bəzi güzəştlər edirdi,
məsələn, doğumlardan əvvəl və sonra verilən müavinətlər bu qəbildən sayıla
bilərdi.
O dövrün sosialist qanunvericiliyinin xüsusiyyətlərini təhlil edərkən qeyd
etmək vacibdir ki, sovet dövründə ailədə gender asimmetriyası mövcud idi, la-
kin bu asimmetriya - ənənəvi deyildi. Sovet dövründə ailədə açıq fiqur olan
ananın funksiyası qat-qat çətin idi. Ana övladını dünyaya gətiribsə, o, uşaqların
tərbiyəsinə, ailə-məişət məsələlərinə görə cavabdehlik daşıyırdı. Əlbəttə, bütün
evin qayğısı onun üzərində idi və bundan əlavə qadın öz maaşı ilə ailəsini
maddi cəhətdən də dəstəkləyirdi. Sovet ailələrinin əksəriyyətində ərin əmək
haqqı bütün ailə üzvlərinin yaşayış səviyyəsini təmin edə biləcək qədər yetərli
deyildi.
Sovet dövründə gender münasibətlərinin xarakterini müəyyənləşdirərkən
sosioloqlar onu yekdilliklə “işləyən ana müqavilə”si kimi qiymətləndirirlər.
Bu, o demək idi ki, bu sistem iki rolu qadına həvalə edirdi: “Ödənişli işçi
qadın” və “ödənişsiz ev işlərinin öhdəsindən gəlməyi bacaran ana”. Beləliklə,
Sovet nümunəsi olan “gender bərabərliyi” siyasətinin həyata keçirilməsində
qadınların vətəndaş hüquqlarının təsdiqi ilə bağlı əsas problemləri dövlət həll
edə bilmədi. Qadınların statusunda formal-hüquqi dəyişikliyə gəldikdə isə
dövlət cinslər arasında ənənəvi əmək bölgüsünü dəyişdirə bilmədi, gender
bərabərliyini təcrübədə realaşdırmağı bacarmadı və ya reallaşdırmaq istəmədi
və bütün patriarxal cəmiyyətlərdə olduğu kimi “böyük” dünya siyasətinin,
cəmiyyətin idarəçiliyini kişiyə, ev-məişət məsələlərinin həllini isə qadına
həvalə etdi.
1990-cı illərin əvvəlindən Şimali Qafqazda, ümumiyyətlə Rusiya
Federasiyasında siyasi və iqtisadi islahatlar, mülkiyyət formalarının dəyişdiril-
məsi ilə bağlı proseslər başlandı və sovetlər dönəmindəki komanda-inzibatçılıq
sistemindən hüquqi, demokratik dövlət sisteminə keçid baş verdi (10, s.36),
lakin real həyatda Şimali Qafqaz qadınları gender bərabərliyi ideallarından hələ
çox uzaqdadırlar. Kişi və qadın hüquqları arasındakı bərabərsizlik əsasən iki:
Gender rollarının bölünməsi (əmək və məşğulluq), dövlət və cəmiyyət (siyasət,
idarəetmə) sahəsində özünü daha çox büruzə verir.
Əlbəttə, keçmişə nəzər salanda aydın görünür ki, bu gün ictimai
istehsalda iştirak etmə Şimali Qafqaz qadınının həyat normasına çevrilmişdir.
Yetkin yaşlı Şimali Qafqaz qadınları arasında 35-49 yaşlıların, təxminən 90%-i
işləyir və ya iş axtarırlar. İşləyən qadınların böyük əksəriyyəti muzdlu işçilər
kateqoriyasına aiddir. Çox cüzi sayda qadın başqa sahələrdə işləyir. Şimali
Qafqazda qadın sahibkarlığının ən səciyyəvi cəhətləri hansılardır? Sahibkar-
ların ümumi sayında qadınların payı təxminən 20% təşkil edir. Onlar əsasən
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
88
qeyri-ciddi, orta və xırda bizneslə məşğuldurlar. Böyük biznesdə qadınları
görmək çox nadir haldır.
Qadın biznesi əsasən ənənəvi qadın məşğulluq sahələrini əhatə edir:
Pərakəndə ticarət, məişət xidmətləri, səhiyyə, mədəniyyət, elmlə əlaqəli kiçik
həcmli sferalar. Sosioloqlar iddia edirlər ki, kişilərlə müqayisədə qadınlar daha
ehtiyatla öz bizneslərini inkişaf etdirirlər. Onlar böyük risklərdən çəkinirlər,
kompromisə meyillidirlər, böyük tərəfdaşları ilə qarşılıqlı əlaqədə mənəvi
prinsipləri və etik normaları nəzərə alırlar.
Qadın sahibkarlıq fəaliyyətindəki çətinliklər bir neçə səbəbdən irəli gəlir.
Birincisi, dövlət bu işin inkişafı üçün yaxşı qanunvericilik bazasını yarat-
mamışdır. İkincisi, ölkədə qanunvericilik və icra hakimiyyəti ilə işgüzar
dairələrin nümayəndələrinin, açıq, leqal qarşılıqlı əməkdaşlıq mexanizminin
mükəmməl olmaması bu işə kifayət qədər maneçilik törədir. Üçüncüsü, başda
Rusiya olmaqla, ölkədəki qeyri-sabit vəziyyət ümumi sosial-siyasi səbatsızlığa
gətirib çıxarır. Qadın sahibkarlara qarşı çox vaxt süni şəkildə yaradılan
baryerlər ucbatından ölkədə sahibkarlığın inkişafı ləngiyir.Onların fəaliyyətinə
sosial-psixoloji xarakterli amillər də çox ciddi təsir göstərir. Xüsusilə, ailədə və
cəmiyyətdə qadınların roluna olan ənənəvi baxış qadın sahibkarlığının
inkişafına əməlli-başlı neqativ təsir göstərir. Cəmiyyətdə mövcud olan ənənəvi
stereotiplər biznes sahəsində olan qadınların rəqabət qabiliyyətini ciddi şəkildə
məhdudlaşdırır və hətta onların ailə münasibətlərinə dağıdıcı təsir göstərir.
Sahibkarlığın müasir vəziyyəti hətta bir çox hallarda qadının vəziyyətini daha
da pisləşdirmişdir, çünki maliyyə çətinlikləri ucbatından Şimali Qafqaz qadın-
ları biznesin ən ucuz növü ilə məşğul olmaq məcburiyyətindədirlər. Ağır
zəhmət və cüzi qazanc disbalansı onları bu işə başlamaq həvəsindən yayındırır.
Yeni sahibkarlığa başlamaq istəyən qadınlar bu addımı atmağa çox qorxurlar,
xüsusilə, subay qadının belə işlərə baş qoşması onun sonrakı həyatına neqativ
təsirsiz ötüşmür.
Söhbət əmək bazarında qadınların məhdudlaşdırılmasından gedəndə ağıla
gələn ilk fikir dövlətin gender bərabərliyi qanununun mövcudluğu və bu
qanuna istinadən qadının da, formal olaraq, kişilərlə bərabər, eyni hüquqları ol-
masıdır. Şimali Qafqaz xalqlarının qadınlara olan ənənəvi baxışlarını nəzərə
almadan gender münasibətlərindən bəhs etmək yalnış olardı. Qadın hələ də
ailədə kişi normalarına uyğun davranır. Əlbəttə, ənənələri dəstəkləyən qadın
qarşı cinsi qıcıqlandırmaq istəməsə də, ailədə, ictimai yerdə öz fikrini söyləyir,
mübahisə edir, lakin qadının razılaşıb-razılaşmamasından asılı olmayaraq, son
söz yenə də kişinin olur. Milliyyətindən asılı olmayaraq, bu amil bütün Qafqaz
cəmiyyəti üçün xarakterikdir, lakin onu da qeyd etmək vacibdir ki, qadına olan
belə yanaşma təkcə ailədaxili qərarların qəbul edilməsi zamanı deyil, rəsmi
dövlət yığıncaqlarında (strukturlarında) da baş verə bilər. İstər ailə sferasında,
istərsə də ictimai sferada qadın “yeri”ni bilməlidir. Kişi normativ sistemin
daşıyıcısı olmalıdır. Qadın isə bu normativ tələblərin realizatoru, icraçısı olaraq
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
89
ailənin gündəlik həyatına daxil olmağı bacarmalıdır, lakin iqtisadi böhran
nəticəsində ailə başçısının funksiyası şübhə altında qalır. Qazanc üçün kişi
respublikanın hüdudlarını tərk etməyə məcbur olur və iş üçün başqa ölkəyə üz
tutur. Bu zaman nə baş verir? Cavan və ya ortayaşlı bir qadın həm ev təsər-
rüfatı, həm uşaqlar, həm yaşlı valideynlərin yükünü daşımalı olur. Bu, bir
tərəfdən, qadının fiziki yükünü artırmağa gətirib çıxarır, digər tərəfdən, ev
təsərrüfatının əhəmiyyətini, ailə dəyərlərini aşağı salır (9, s.123).
Qadının vəziyyətinin pisləşməsi Şimali Qafqaz respublikalarının müsəl-
man əhalisi arasında xüsusilə hiss olunur, çünki ənənəvi müsəlman cəmiy-
yətində qadının peşə təcrübəsi yoxdur. O, müasir məşğulluq, dayanıqlıq və
digər bazar keyfiyyətlərinə malik deyil ki, düşdüyü vəziyyətdən çıxış yolu
axtarıb tapa bilsin. Müasir dünya insandan işgüzarlıq, təşəbbüskarlıq tələb edir.
Bugünkü əmək bazarı sovet dövrünün məşğulluğu ilə müqayisədə daha
qəddarlaşıb. Bundan başqa, qadınların ictimai sahəyə çıxışı üçün əlavə sosial
stimullar yoxdur. Hələ də qadınların ocaq qoruyuculuğu statusu önə çəkilir,
ailənin-evin qadın əməyindən asılılığı saxlanılır (9, s.124). Ona görə də qazanc
üçün məcburi cəhdlər axtarışı ağır psixoloji travmalara gətirib çıxarır.
Qafqazda mövcud gender münasibətlərinin xüsusiyyətlərini əldə əsas
tutaraq qadınların vəziyyətinin yaxşılaşdırılması məqsədilə, ilk növbədə,
aşağıdakıları nəzərə almaq tövsiyə edilir:
* dövlət proqramlarında gender parametrlərini nəzərə almaq;
* cəmiyyətin gender şüurunu artırmaq;
* təhsil sisteminə gender yanaşmalarını tətbiq etmək;
* gender bərabərliyi sahəsində beynəlxalq öhdəliklərin həyata keçirilməsinə
yardım etmək;
* milli xüsusiyyətləri də nəzərə almaqla Qafqaz bölgəsində sosial-iqtisadi
inkişaf prosesinə gender mexanizmini tətbiq etmək.
Qadınların vəziyyətinin yaxşılaşdırılması istiqamətində görülən zəruri
tədbirlər arasında təhsil sisteminin müxtəlif pillələrində gender təhsilinin daha
sürətlə tətbiqi əsas götürülməlidir:
* təhsil sistemində, xüsusilə, ali məktəb proqramlarında (dərslik, proqram,
metodik vəsait hazırlanmasında) gender aspektlərinin nəzərə alınması;
* ali məktəblər üçün hazırlanan dərsliklərin gender ekspertizası;
* fasiləsiz təhsilin və ixtisasların artırılmasında gender aspektlərinin nəzərə
alınması;
* gender məsələləri üzrə dərsliklərin yaradılması;
* mövcud kitabxanaların gender mövzusundan bəhs edən kitablarla
zənginləşdirilməsi;
* təşkilatlarda gender disbalansına nəzarət edən gender ekspertizası
şöbəsinin yaradılması;
* genderlə bağlı müxtəlif maarifləndirici görüşlərin təşkili.
Aparılan tədqiqatın nəticəsi olaraq, aşağıdakıları qeyd etmək olar:
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
90
-Müasir dövrdə Qafqazın əksər bölgələrində bəzən paritet münasibətlərin
də gözə dəyməsinə baxmayaraq, cinslərarası münasibətdə patriarxal
model dominantlıq edir;
- ənənəvilik və novatorluq gender münasibətlərinin vahid bir inkişaf
prosesinin dialektik əlaqəsini ifadə edir, novatorlıq ənənələrdə olan ən
pozitiv dəyərlərdən əmələ gələrək yenilikləri yaradıcı formaya salınmış
şəkildə büruzə verir;
- gender sisteminin elmi tədqiqat prinsipləri göstərir ki, cinsə görə
kateqorizasiyanın sosial nəticəsi təkcə məişət, iqtisadiyyat və digər qay-
nar sferalarda deyil, hakimiyyətin və resursların bölünməsi sahələrində
də müşahidə olunur;
- cinslərin sosializasiyası prosesində qadın və kişilərin ailədəki müna-
sibətləri ilə yanaşı, onların professional rolları da kəskin xarakter almış-
dır. Müasir dövrün tələbi olan ailə və karyera rollarının öhdəsindən gələ
bilmək bacarığı qadınların həm şəxsiyyətinə, həm də ümumilikdə,
cəmiyyətdəki roluna təsirsiz ötüşmür;
- cəmiyyətin əksər üzvləri üçün mövcud ənənəvi cinslərarası seqreqasiya
daha xarekterikdir, müasir tələb olan avtonomiya, emansipasiya cəmiy-
yətin az hissəsi tərəfindən qəbul edilir. “Valideynlik”, “həyat yoldaşı”
kimi qurumlarda mövcud ziddiyyətli ideyalar, cinslərin bərabərliyinə
olan patriarxal baxışlar Qafqaz cəmiyyətinin əksər üzvləri üçün daha xa-
rakterdir;
- kənd yerlərində və kişilərin yüksək gəlirli işdə çalışdığı ailələrdə əhali-
nin əksəriyyəti qadın və kişi haqqında ənənəvi patriarxal yanaşmaya daha
çox üstünlük verdikləri halda, şəhərlərdə yaşayan hər iki valideynin
çalışdığı ailələrdə qadın və kişilərin rollarına daha müasir yanaşmaya
təsadüf edilir.
Ədəbiyyat:
Rus dilində
1. Атаева Л.М., Атаева М.Б., “Тлисова А.Б., Особенности социально-
психологической самоорганизации женщин Северного Кавказа”,
Черкесск, 2005, С. 3
2. Ахриев, Ч., “Заметки об ингушах”, Текст. / Ч. Ахриев // ССТО. 1979.
-Вып. 1, 286 c.
3. Бердяев, Н., “Метафизика пола и любви”, Текст. / Н. Бердяев. М.:
ACT, 1990, 234 с.
3. Бларамберг, С., “Новейшие географические и исторические известия
о Кавказе”, Текст. / С. Бларамберг. Нальчик, 1999, 290 с.
4. Гидденс, А., “Элементы теории структурации”, Текст. / А. Гидденс
// Современная социальная теория. Новосибирск, 1995.
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
91
5. Дзуцев, Х.В., “Межличностные отношения в осетинской семье”,
Текст, / Х.В. Дзуцев // IV конгресс этнографов и антропологов
России. Тезисы докладов. -М., 2001.
6. Здравомыслова О.М., “Семья и общество: гендерное измерение
российской трансформации”, Текст, -М., 2003
7. Карпов, Ю.Ю., “Женское пространство в культуре народов
Кавказа”, Текст. / Ю.Ю. Карпов. СПб., 2001
8. Кузнецова, Т.Р., “Этнокультурные особенности семейно-брачных
отношений у народов Северного Кавказа в XIX начале XX в”, Текст.
Павлюченко Э.А. “Женщины в русском освободительном
движении”,
9. Лыткина Т.С., “Трансформация семьи и домашнего хозяйства: опыт
социо-этнологического описания жизни табасаранцев” //
Ежегодная научная конференция: “Сорокинские Чтения”: Актуаль-
ные проблемы социологической науки и социальной практики. М.
2002, С.123
10. Светлана Айвазова., “Гендерное равенство в контексте прав
человека”, Пособие Москва, 2001, С.19-36
11. Шабанова А.Н., “Очерк женского движения в России”, Спб.1912. –
С.27 “Women in Western European History”, V., 1–3. Lnd. 1982
12. Чеснов, Я.В., “Мужское и женское начала в рождении ребёнка по
представлениям абхазо-адыгских народов”, Текст, СПб., 1991
İngilis dilində
10. “Encyclopedia of feminism”, Text, T. Tuffle. N.Y., Oxford, Pacts on File,
1986. - 400 p.
11. “Feminism and Economics”, Text, J.A. Nelson, T.Tuffte, J. of Econ.
Perspectives, Prinston, 1995.-Vol. 9,2.-P. 131-148.
Кифайет Джеби кызы Агайева
Особенности гендерных отношений у народов Кавказа
(в XX и XXI в)
Резюме
Рассматривая гендер как совокупность социальных и культурных
норм, которое общество предписывает выполнять людям в зависимости
от их биологического статуса, стоит отметить, что не существует ген-
дерных отношений в чистом виде. В реальной жизни они накладываются
на отношения политические, национальные, социальные, конфесси-
ональные. Гендер выступает как этнокультурный феномен, воспроиз-
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
92
водящий систему знаний о мире, выполняющий культурно-формирую-
щую роль.
Определенные социально-политические и экономические изменения
на всем постсоветском пространстве отразились и на изменении, пере-
осмыслении конструктов гендера на Кавказе. К началу XXI века проис-
ходит трансформация традиционных гендерных маркеров с тенденцией
смены гендерных ролей. Наблюдающаяся деловая активность женщин
приводит к изменению ранее непоколебимого статуса «кормильца семьи»
в сторону женской половины, обуславливая и переход к новому витку
взаимоотношений между полами.
Ключевые слова: трансформация, гендерные отношения,
гендерный маркер, этнокультурный феномен
Kifayat Jebi Agayeva
Pecularities of Gender Relations in Caucasus Nations
(XX - XXI Centuries)
Summary
Dealing with the gender issues as a set of social and cultural norms,
which is required to fulfill them according to their biological sex by the
society, it is worthwhile to note that there are not gender relations in the pure
fonn. In the real world they are superimposed on the political, national,
confessional relations. The gender appears as ethno-cultural phenomenon
regenerating the system of the knowledge on the worldacting as cultural-
forming role. Specific social-political and economical changes in the full
height of the post-Soviet space reflected on the changes of gender
constructions in the Caucasus. At the beginning of the XXI century the
transition of traditional gender markers comes subtly by the trend of changing
gender roles. Observing business activity of women leads to the changes of
their unfalling status -“breadwinner of the family” to the direction of woman’s
side determining the transition of the new loop of interrelarions between sexes.
Key Words: transformation, gender relations, gender markers, ethno-
cultural phenomenon
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
93
PEDAQOGİKA
UOT 373.1.02:372.8
MƏKTƏB KİMYA KURSUNDA İLK DƏRSİN TƏŞKİLİ VƏ
KEÇİRİLMƏSİ METODİKASINDAN
Aysəba Zakir qızı MƏMMƏDOVA
Kimya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent.
Gülər Əlyar qızı ƏHMƏDZADƏ
Gülzar Vəsəd qızı ŞADLINSKAYA
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti
Məqalədə göstərilir ki, müəllim ilk dərsi elə təşkil etməlidir ki, şa-
girdlərdə kimyadan maddələr haqqında məsələlələrə, onların səmərəli yollarla
həll edilməsi metodlarına maraq oyatsın. İlk dərsdən şagirdlər kimya
sahələrinə dair bilik və bacarıqlar əldə etsinlər.
Açar sözlər: alt standart, dərsin məqsədi, cisim, maddə, xassə, eynicinsli
və müxtəlifcinsli qarışıqlar, bilik, bacarıq.
Ümumtəhsil məktəblərində digər fənlərdə olduğu kimi kimyadan da ilk
dərsin təşkili və keçirilməsi məsuliyyətli proses olub müəllimdən pedaqoji
ustalıq və yüksək peşəkarlıq tələb edir.
Şagirdlər üçün fənnin yeni olması baxımından kimya müəllimi dərsin
məqsədinin təhsil, tərbiyə və inkişafetdirici vəzifələrini düzgün müəyyənləş-
dirməklə yanaşı, konstruktiv və təşkilatçılıq fəaliyyətlərini, kommunikativ (ün-
siyyət) funksiyasını düzgün təşkil etməli, ilk gündən onlarda kimya elminə ma-
raq oyatmaq üçün motivasiya yaratmağı bacarmalıdır. İlk dərsdə kimya müəl-
liminin həmçinin geyiminə, davranışına, nitqinə və işlətdiyi ifadələrə də diqqət
yetirməsi vacibdir (1-2).
Kimyadan ilk dərsdə alt standartlara (3) uyğun qoyulmuş məqsəddə:
- təhsil vəzifəsi: kimyanın nəyi öyrənməsi, hansı fənlərlə sıx əlaqəli ol-
ması, əhəmiyyəti və s. məsələlər barədə məlumat vermək; maddələr, onların
xassələrinə və çevrilmələrinə aid şagirdlərin həyat bilgisi, biologiya, fizika fən-
lərindən malik olduqları sadə bilikləri ümumiləşdirib aktuallaşdırmaq və onlara
kimyəvi məzmun verməklə şagirdlərdə tam təsəvvür yaratmaq, fənnə maraq və
həvəs oyatmaq;
- tərbiyə vəzifəsi: kimyanın tərifində işlədilən maddələrin bir-birinə çev-
rilmələri ifadəsinin mahiyyətinin şagirdlər tərəfindən dərk edilməsi, maddənin
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
94
yox olmaması və heçdən yaranmaması barədə təsəvvürün yaradılması ilə onlar-
da materialist dünyagörüşü formalaşdırmaq;
- inkişafetdirici vəzifə: şagirdlərdə müşahidə yolu ilə əldə etdikləri nəti-
cələri təhlil etmək, müqayisə, təsnif və ümumiləşdirmə aparmaq kimi bacarıqlar
inkişaf etdirməkdir.
Hazırki tədris proqramlarına görə biologiya və fizika VI, kimya fənni isə
VII sinifdə tədris olunur. Buna görə də, ilk dərsi şagirdlərin biologiya , həyat
bilgisi və fizika fənlərindən kimya ilə əlaqədar malik olduqları bilikləri müəy-
yənləşdirmək məqsədi ilə, onlara aid suallar üzrə hazırlanmış vasitələrlə diaq-
nostik qiymətləndirmə aparılmaqla başlamaq olar. Müəllim çalışmalıdır ki, şa-
girdlər elə ilk gündən hər hansı bir məsələyə özləri münasibət bildirsinlər və nə-
ticə çıxarmağa səy göstərsinlər. Şagirdlərin öyrənmə fəaliyyətinə belə yanaşma
ilə onların əvvəlki siniflərdə yiyələndikləri müstəqil bilik qazanma bacarıq və
vərdişlərinin daha da inkişaf etdirilməsi və formalaşdırılmasına imkan yaratmaq
olar.
Suallar aşağıdakı ardıcıllıqla verilə bilər:
Sizcə, nə üçün biologiya və fizika fənləri kimyadan əvvəl tədris olunur?
Biologiya fənni nəyi öyrənir?
Fizika fənni nəyi öyrənir?
Həmin fənlərdən sizə məlum olan biliklərə əsasən kimyanın nəyi
öyrənməsi barədə fikir söyləyə bilərsinizmi?
İlk üç suala şagirdlərin verdikləri cavabları belə ümumiləşdirmək olar:
biologiya canlı orqanizmlərin quruluşu və funksiyalarını fizika isə materiyanın
müxtəlif formalarını, onun xassələri və çevrilmələrini, bir sözlə, fiziki hadisələr
və onların qanunauyğunluqlarını öyrənir. Kimyada isə fiziki cisimləri və canlı
orqanizmin hüceyrələrini təşkil edən maddələr öyrənilir. Beləliklə, kimya,
biologiya və fizika fənləri təbiət elmləri omaqla bir-biri ilə sıx əlaqəlidirlər.
Həmin fənlərə aid biliklərin əlaqəli mənimsənilməsi dünyanın tam bir vahid
kimi qavranılması üçün zəmin yaradır.
Şagirdlərin fərziyyələri və müəllimin əlavələri əsasında kimyanın tərifi
“Kimya - maddələr, onların tərkibi, quruluşu, alınması üsulları, xassələri,
çevrilmələri və bu çevrilmələri müşayiət edən hadisələr haqqında elmdir” kimi
ifadə olunur (4, s.96). Sonra müəllim əlavə edir ki, kimya bir çox elmlərlə,
əsasən də biologiya, fizika, geologiya və riyaziyyatla sıx əlaqədardır.
Kimyanın tərifi və digər elmlərlə əlaqəsi barədə şagirdlərdə aydın təssə-
vür yaratmaq üçün onların sxemlə ifadəsi ekranda nümayiş etdirilir (sxem 1, 2).
Sxem 1. Kimya əsasən hansı elmlərlə əlaqədardır
Biologiya Fizika Geologiya Riyaziyyat
t
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
3
Sxem 2.
Bir maddədən
yenisinin əmələ
gəlməsi
Fiziki
Kimyəvi
Hadisələri
Qeyri-
molekulyar
r
Molekulyar
Müxtə-
lifcinsli
Eyni-
cinsli
Fiziki Kimyəvi Qarışıq Saf
KİMYA NƏYİ ÖYRƏNİR
MADDƏLƏR
ONLARIN
Tərkibini Quruluşunu Çevrilmələrini Xassələrini Alınması üsullarını
Aqreqat halı, rəngi, iyi, dadı,
suda həll olub-olmaması,
sıxlığı, istiliyi və elektriki
keçirmələri,
ərimə və qaynama
temperaturu
Forması və aq-
reqat halının
dəyişməsi
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
96
Müəllim şagirdlərdə kimya fənninə maraq oyatmaq üçün onlara “gün-
dəlik həyatınızdan kimyəvi maddələrin tətbiq olunduğu hansı sahələri tanı-
yırsınız?” sualı ilə müraciət edir və alınan cavabları öz əlavə məlumatları ilə
daha da zənginləşdirərək şagirdlərdə belə bir fikir formalaşdırır ki, insan həya-
tının və yaşayışının elə bir sahəsi yoxdur ki, orada kimyanın nailiyyətlərindən
istifadə olunmasın.
İlk dərsdə vaxt imkanı baxımından yalnız tərifin birinci ifadəsi olan mad-
dələr, onların bəzi xüsusiyyətləri və xassə barədə şagirdlərə məlumat vermək
nəzərdə tutulur. Bu məqsədlə şagirdlərə yeni sual və tapşırıqlar verilir:
Gündəlik həyatınızdan sizə məlum olan maddələri sadalayın.
Hansı cisimləri tanıyırsınız?
Adını söylədiyiniz cisimlər hansı maddələrdən ibarətdir?
Cisimlə maddənin fərqi nədir?
Eyni maddədən hazırlanmış bir neçə cismə aid misallar deyin.
Müxtəlif maddələrdən hazırlanmış eyni formalı cismə aid misal deyin
Xassə nəyə deyilir?
Fizika kursundan sizə maddələrin hansı xassələri məlumdur?
Müşahidə yolu ilə maddələrin hansı xassələri barədə məlumat əldə etmək
olar?
Maddələri tərkibinə görə necə təsnif etmək olar?
Sizə məlum olan maddələrdən hansını saf, hansını qarışıq hesab edərdi-
niz?
Saf maddələrlə qarışıqlar arasında hansı fərqli cəhətlər vardır?
Verilən suallar cavablandırıldıqdan sonra müəllim stolun üzərinə yığılmış
müxtəlif cisim (əşya) və maddələri şagirdlərə qruplaşdırmağı təklif edir. Şagird-
lər təklif olunan maddələr və onlardan hazırlanmış əşyaları 1-ci şəkildəki kimi
qruplaşdıra bilərlər.
Şəkil 1. Cisimlər (əşyalar)
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
97
Şəkil 2. Maddələr
Sonra müəllim “1-ci və 2-ci şəkillərdəki maddələrin fiziki xassələri
barədə nə deyə bilərsiniz?” sualı ilə şagirdlərə müraciət edir.
Şagirdlər müşahidələri və əvvəlki dərslərdən malik olduqları biliklərinə
əsasən maddələrin xassələrinə aid məlumatları 1-ci cədvəldəki kimi qeyd
edirlər.
Cədvəl 1.
Maddələrin fiziki xassələri
Sonra müəllim şagirdlərə verilmiş maddələrdən qarışıqlar hazırlamaq və
onları təsnif etmək tapşırığı verir. Şagirdlər hazırladıqları su + torpaq, su + şə-
kər , su+bitki yağı, su + spirt, dəmir tozu + kükürd parçaları, su + xörək duzu
qarışıqlarını adi gözlə müşahidə etməklə aşağıdakı cədvəldəki kimi qruplaş-
dırırlar.
Maddə Aqreqat halı Rəngi İyi Suda həll olması
Mis Bərk Çəhrayı İysiz Həll olmur
Dəmir Bərk Qara boz İysiz Həll olmur
Alüminium Bərk Gümüşü ağ İysiz Həll olmur
Kükürd Bərk Sarı İysiz Həll olmur
Şəkər Bərk Ağ İysiz Həll olur
Xörək duzu Bərk Ağ İysiz Həll olur
Benzin Maye Rəngsiz İyli Həll olmur
Bitki yağı Maye Sarımtıl İysiz Həll olmur
Spirt Maye Şəffaf İyli Həll olur
Su Maye Şəffaf İysiz
Kerosin (ağ neft) Maye Rəngsiz İyli Həll olmur
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
98
Cədvəl 2.
Qarışıqlar
Eynicinsli Müxtəlifcinsli
Su + şəkər Su + torpaq
Su + spirt Su + bitki yağı
Su + xörək duzu Su + benzin
Dəmir tozu + kükürd
Müəllim onu da qeyd edir ki, bəzən saf maddəni yeni cinsli qarışıqla ilk
baxışdan səhv salmaq olar. Məsələn, şagird şəkər tozu həll edilmiş suyu saf
maddə (su) hesab edə bilər.
Şagirdlərə “Qarışıqları ayırmaq üçün hansı üsulları bilirsiniz?” sualı
verildikdə onlar süzmə, maqnitlə təsir etmə, buxarlandırma, durultma barədə
məlumat verə bilərlər. Xromotoqrafiya və distillə üsullarını isə müəllim özü
əlavə edir.
Dərsin sonunda müəllim bildirir ki, növbəti dərsimizdə həmin üsulların
tətbiqini həyata keçirmək üçün qarışıqların ayrılmasına dair təcrübələr apa-
rılacaq.
Kimyadan ilk dərsin səmərəli təşkili və keçirilməsinin nəticəsində şagird
bilir: kimya nəyi öyrənir; kimya hansı elm sahələri ilə sıx əlaqədardır; maddə
nədir; cisim nədir; xassə nədir; maddənin fiziki xassələrinə nələr aiddir;
maddənin kimyəvi xassəsi dedikdə nə nəzərdə tutulur; saf maddə nədir; qarışıq
nədir; qarışıqlar hansı növlərə ayrılır.
Bacarır: cisimlə maddəni fərqləndirməyi; maddələri aqreqat halına görə
təsnif etməyi; eynicincli və müxtəlifcinsli qarışıqlar hazırlamağı; saf maddə ilə
qarışıqların fərqli cəhətlərini müəyyənləşdirməyi; qarışıqları ayırmaq üçün üsul
təklif etməyi.
Ədəbiyyat:
1. Əliyev R.Y., Əzizov Ə.T. Kimyanın tədrisi metodikası, II hissə, Bakı,
2006, s. 393.
2. Кузнецова Н.Е. и др. Методика преподавания химии. М.1984
3. Azərbaycan Respublikasının ümumtəhsil məktəbləri üçün kimya fənni
üzrə təhsil proqramı (kurikulumu). Bakı, 2013.
4. Abbasov M.M., Abbasov V.M. və başqaları. Kimya. Ümumtəhsil
məktəblərinin 7-ci sinfi üçün dərslik. Bakı, “Aspoliqraf”, 2014, s. 96.
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
99
Айсаба Закир кызы Маммедова
Гюлер Ельяр кызы Ахмедзаде
Гюльзар Васад кызы Шадлинская
О методике организации и проведения первого урока в школьном
курсе химии
Резюме
В статье говорится о вопросах, внимание которым должен уделять
учитель при организации и проведении первого урока по химии. исполь-
зовании приемов и подходов, наглядных пособий для привлечения
интереса учащихся к предмету. В конце отмечаются знания и умения,
полученные на первом уроке.
Ключевые слова: подстандарт, цель урока, предмет, вещество,
свойство, однородные и разнородные смеси, знание, умение.
Aysaba Zakir Mammadova
Guler Elyar Ahmedzade
Gulzar Vasad Shadlinskaya
About the procedure of organizing and holding the first lesson in the school
course of chemistry
Summary
The article describes the issues that attention should be paid to the
teacher in organizing and carrying out the first lesson in chemistry. Using
methods and approaches of visual aids to attract students' interest in the subject.
In the end marked the knowledge and skills obtained in the first lesson.
Keywords: a standard lesson aim, subject, substance, property, homoge-
neous and heterogeneous mixtures, knowledge, skills.
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
100
UOT 37
KİMYA FƏNNİ ÜZRƏ ŞAGİRD NAİLİYYƏTLƏRİNİN
QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ
Günay Dilqəm qızı CƏLİLOVA
Azərbaycan Respublikasının Təhsil Problemləri İnstitutu
Məqalədə diaqnostik, formativ və summativ qiymətləndirmənin mahiyyəti
göstərilmiş, hər birinə aid müxtəlif nümunələr verilmişdir.
Açar sözlər: məktəbdaxili, qiymətləndirmə, diaqnostik, formativ, sum-
mativ
Hər bir kimya müəllimi şagirdlərin təlim nəticələrini obyektiv qiymət-
ləndirərək keyfiyyəti üzə çıxara bilməsi üçün məktəbdaxili qiymətləndirmənin
növləri ilə daha dərindən tanış olmalıdır (1). Təhsil alanların bilik və bacarıq-
ları haqqında məlumatların toplanması məqsədilə məktəbdaxili qiymətləndir-
mənin: diaqnostik (ilkin səviyyənin qiymətləndirilməsi), formativ (fəaliyyətin
qiymətləndirilməsi) və summativ (yekun qiymətləndirmə) qiymətləndirmə növ-
ləri var.
Biri digərini tamamlayan hər üç növ öz mahiyyətinə uyğun olaraq, şa-
girdlərin bilik və bacarıqlarını standartlara əsasən ölçür:
Problemin həlli
Müqayisə, təhlil və tədqiq etmə
Ümumiləşdirmə, təsnifetmə, mühakimə və tətbiq etmə
Əməkdaşlıq və ünsiyyət
Təşkil və təqdim etmə
Eksperiment aparmaq (nəzəri biliklərin tətbiqi)
Diaqnostik qiymətləndirmə şagirdlərin hansı bilik və bacarıqlara malik
olduğunu müəyyənləşdirərək onların tədris edilmiş materialın hansı hissəsini
bildiklərini nümayiş etdirir, təlimin düzgün qurulmasında müəllimə köməklik
göstərir və imkan verir ki, hər bir fənn müəllimi təlim məqsədləri və təlim
strategiyalarında çevik dəyişikliklər aparsın.
Diaqnostik qiymətləndirmə zamanı istifadə oluna biləcək üsul və vasi-
tələrə aşağıdakı cədvəldə göstərilənləri aid etmək olar:
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
101
Cədvəl 1
Üsullar Vasitələr
Tapşırıqvermə Çalışmalar
Müsahibə (şifahi
yoxlama)
Müəllimin qeydiyyat vərəqi (şagirdlə, müvafiq hal-
larda qrup, yaxud siniflə aparılan şifahi yoxlama
zamanı müəllimin öyrənmək (diaqnoz qoymaq)
istədiyi məsələnin yazıldığı vərəq)
Valideynlərlə və
digər fənn müəl-
limləri ilə əmək-
daşlıq
Söhbət və müəllimin sorğu vərəqi (şagirdin evdə və
ya məktəbdəki fəaliyyəti ilə bağlı suallar yazılmış
vərəq)
Sorğu Sorğu vərəqi
Müşahidə (müəl-
lim şagirdin təlim
fəaliyyətini mü-
şahidə əsasında
qiymətləndirir)
Müşahidə vərəqi (şagirdin təlim fəaliyyətində göz-
lənilən nəticəni əks etdirən meyarlar cədvəli)
Qiymətləndirmə müxtəlif üsul və vasitələrin seçilməsi və tətbiqi ilə müşa-
yiət olunan prosesdir (2). Bəs bu üsul və vasitələr necə hazırlanmalıdır?
Müəllim bu üsul və vasitələri müəyyən edərkən hansı məqamlara diqqət
etməlidir? Vasitələrin hazırlanması planlaşdırılmış proses olmalıdır. Bu zaman
aşağıdakı prinsiplərə riayət olunmalıdır:
Seçilmiş üsul və vasitə məqsədəuyğun olmalıdır;
Hazırlanan materiallar keyfiyyətə müvafiq və etibarlı olmalıdır;
Qiymətləndirmə zamanı şəffaflıq, ədalətlilik və əməkdaşlıq gözlənil-
məlidir;
Qiymətləndirmənin nəticələrinin inkişafetdirici rolu təmin olunmalıdır.
Vasitə qiymətləndirmə prosesinə gedən yolda ən mühüm addımdır. Üsul
seçildikdən sonra ona müvafiq vasitələrin seçilməsi məqsədə müvafiqdir.
Vasitələr hazırlanan zaman ardıcıllıq aşağıdakı kimi olmalıdır:
Vasitənin ümumi məqsədinin təyin olunması;
Vasitənin spesifikasiyasının və ya planının hazırlanması;
Müəllim üsul və vasitələrdən istifadə edərkən əvvəlcə hansı bacarıqları
yoxlayacağı barədə dəqiqləşmə aparmalıdır. Əgər müəllim tədris ilinin ilk
mövzusuna başlamazdan öncə şagirdlərin VII sinif kimya məzmun stan-
dartlarında nəzərdə tutulmuş bilik və bacarıqlara hansı səviyyədə yiyələn-
diklərini müəyyənləşdirmək istəyirsə, bu zaman, ilk öncə, həmin məzmun stan-
dartlarını seçməlidir.
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
102
VIII sinif üzrə dioqnostik qiymətləndirməyə dair nümunə
1.1.1. Maddələri (bəsit, mürəkkəb, saf), qarışıqları tərkibinə və fiziki xas-
sələrinə görə fərqləndirir.
1.3.1. Maddələrin formuluna əsasən sadə hesablamalar aparır.
2.1.1. Kimyəvi reaksiyaların əlamətlərini, əsas tiplərini, baş vermə səbəb-
lərini izah edir.
4.1.1.. Məişətdə istifadə olunan kimyəvi maddələrlə davranma qaydalarını
izah edir.
1. Verilmiş şəkillər arasındakı uyğunluğu müəyyən edin və ox işarəsi ilə
göstərin.
Kömür
H2SO4
Qırmızı fosfor
CO2
Kükürd
Pn
2. 0,6 mol X2O və 0,4 mol X2S birləşmələrin kütlələri cəmi 24,4 qramdır.
X elementinin nisbi atom kütləsini müəyyən edin. Ar(O)=16; Ar(S)=32.
A) 4 B) 27 C) 1 D) 32 E) 12
3. Aşağıda verilmiş cədvəli tamamlayın.
Reaksiyalar Reaksiyanın
tipi
Reaksiyanın
əlamətləri
Reaksiya
nəticəsində
alınan məhsullar
Reaksiyanın
tətbiq sahəsi
H2 + O2 →
KNO3 →
Zn + HCl →
4. Evə daxil olarkən oradan dəm qazının qoxusunun gəldiyini hiss edirik-
sə, bu zaman nə etmək və zəhərlənmiş şəxsə hansı ilk tibbi yardımı gös-
tərmək lazımdır?
_________________________________________________________
_________________________________________________________
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
103
_________________________________________________________
_________________________________________________________
Bu kimi suallar hazırlamaqla müəllim sinifdəki şagirdlərin zəif olduqları
məzmun standartlarını müəyyənləşdirir və bununla da, o, VIII sinifdə şa-
girdlərin VII sinifdə qazandıqları bilik və bacarıqlardakı çatışmazlıqları aradan
qaldıra bilmək üçün dərsi hansı məzmun standartları əsasında və necə həyata
keçirəcəyini bilir.
Formativ qiymətləndirmə təlim prosesində fənnin məzmun standartları
üzrə təlim məqsədləri əsasında müəyyənləşdirilmiş qiymətləndirmə meyarları-
na görə aparılır. Qiymətləndirmənin bu növü şagirdin məzmun standartlarından
irəli gələn bilik və bacarıqlara nail olması üçün onun fəaliyyətini izləmək məq-
sədi ilə aparılır. Belə monitorinq vasitəsilə tədris prosesi tənzimlənir, bütün şa-
girdlərin irəliləyişləri təmin edilir, eyni zamanda uğur qazana bilməyən şagird-
lərin ehtiyacları öyrənilərək onlara əlavə köməklik göstərilir. Bu qiymətləndir-
mə fənni tədris edən müəllim tərəfindən məzmun standartlarından irəli gələn
təlim məqsədləri əsasında hazırlanmış meyarlar üzrə dərs ili ərzində müntəzəm
olaraq aparılır. Meyarlar 3-5 səviyyədə müəyyənləşdirilə bilər. Kimya fənni
üzrə formativ qiymətləndirmə apararkən formativ qiymətləndirmənin müxtəlif
üsul və vasitələrdən istifadə oluna bilər:
Cədvəl 2
Üsullar Vasitələr
Müşahidə Müşahidə vərəqi
Şifahi sual-cavab Şifahi nitq bacarıqları üzrə qeydiyyat vərəqi
Tapşırıqvermə Çalışmalar
Şifahi və yazılı təq-
dimat
Meyar cədvəli
Valideynlərlə və di-
gər fənn müəllimlə-
ri ilə söhbət
Söhbət və müəllimin sorğu vərəqi (şagirdin evdə və
ya məktəbdəki fəaliyyəti ilə bağlı suallar yazılmış
vərəq)
Formativ qiymətləndirmənin nəticələri sinif jurnalında qeyd olunmur. Bu
nəticələr şagirdin məktəbli kitabçasında (meyarlar şəklində) və müəllimin qeyd
kitabçasında öz əksini tapır. Şagird qovluğunda (portfolio) toplanır. Portfolio
dərs ili ərzində məktəbdə saxlanılır və ilin sonunda şagirdə təhvil verilir.
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
104
VII sinif kimya formativ rubrik
Mövzu: Hidrogen kimyəvi element və bəsit maddə kimi. Hidrogenin alınması.
Məzmun standartı:
2.1.1. Kimyəvi reaksiyaların əlamətlərini, əsas tiplərini, baş vermə səbəb-
lərini izah edir.
2.2.1. Sadə kimyəvi təcrübələr, müşahidələr aparır.
Məqsəd:
1. Hidrogenin laboratoriyada və sənayedə alınması reaksiyalarını, əla-
mətlərini və tiplərini izah edir.
2. Hidrogenin alınmasına aid laboratoriya təcrübələrini və öz müşahi-
dələrini aparır.
Qiymətləndirmə meyarı:
İzah edir.
Təcrübə və müşahidə aparır
Cədvəl 2
I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə
Hidrogenin alınması
reaksiyalarının
əlamətlərini,
tiplərini, baş vermə
səbəblərini izah edə
bilmir.
Hidrogenin alınması
reaksiyalarının
əlamətlərini,
tiplərini, baş vermə
səbəblərini izah
edərkən səhvlərə yol
verir.
Hidrogenin alınması
reaksiyalarının
əlamətlərini, tiplərini,
baş vermə səbəblərini
bəzi kiçik səhvlərlə
izah edir.
Hidrogenin
alınması
reaksiyalarının
əlamətlərini,
tiplərini, baş
vermə səbəblərini
tam izah edir.
Hidrogenin
alınmasına aid
laboratoriya
təcrübələrini və
müşahidələrini apara
bilmir.
Hidrogenin
alınmasına aid
müşahidələrini apara
bilir, lakin labora-
toriya təcrübələrini
düzgün apara bilmir.
Hidrogenin
alınmasına aid
laboratoriya təc-
rübələrini və müşahi-
dələrini apararkən
kiçik səhvlərə yol ve-
rir.
Hidrogenin
alınmasına aid la-
boratoriya təcrü-
bələrini və müşa-
hidələrini düzgün
aparır.
Formativ qiymətləndirmə məqsədilə özünüqiymətləndirmə, qrup işlə-
rinin və cütlərin qiymətləndirilməsinə də yer verilə bilər.
Özünüqiymətləndirmə fərdi qiymətləndirmədir. Dərsin sonunda hər bir
şagird öz fəaliyyətini özünüqiymətləndirmə vərəqinə əsasən qiymətləndirə
bilər.
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
105
Cədvəl 3
Bəli Qismən Xeyr
1. Verilmiş
tapşırıqları
yerinə yetirdim
2. Dərsə diqqətlə
qulaq asırdım.
3. Sual-cavabda
aktiv iştirak etdim.
4. Yoldaşlarımla
əməkdaşlıq etdim
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi formativ qiymətləndirmə məqsədilə
cütlərin qiymətləndirilməsinə də yer verilə bilər. Bu qiymətləndirmədən cüt-
lərlə iş zamanı istifadə etmək olar. Dərsin sonunda cütlərə aşağıda göstərilən
cədvəl paylanılır. Bu cədvəldən istifadə etməklə hər bir şagird həm özünün,
həm də yoldaşının fəaliyyətini qiymətləndirə bilər.
Cədvəl 4
Cütlərdə
işləyən
şagirdlərin adı
Fəallıq
səviyyəsi
(zəif, orta,
yüksək)
Əməkdaşlıq
etmə
Qaydalara
əməl etmə
Tapşırığın
icrası zamanı
müzakirə
etmə
Ümumi
rəyə
gəlmə
Günay
Sevil
Qruplarla işin qiymətləndirilməsi üçün meyar cədvəli hazırlanır. Qrup-
ların fəaliyyətini aşağıdakı meyarlara əsasən qiymətləndirmək olar.
Cədvəl 5
№
Qruplar
I
II
III
IV
Meyarlar
1. Tədqiqatçılıq
2. Təqdimetmə
3. Əməkdaşlıq
4. Tapşırıq
5. Yekun
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
106
Summativ qiymətləndirmə kiçik, böyük və yekun summativ qiymətlən-
dirmədən ibarətdir. Kiçik summativ qiymətləndirmə (KSQ) altı həftədən gec
olmayaraq bəhs və ya bölmələrin sonunda, böyük summativ qiymətləndirmə
(BSQ) isə rəhbərliyin nəzarəti ilə fənn müəllimləri tərəfindən aparılır (Mək-
təbdə yaradılan müvafiq komissiyanın nəzarəti ilə). Summativ qiymətlən-
dirmənin nəticələri sinif jurnalında keçirildiyi tarixdə qeyd olunur.
Summativ qiymətləndirmə zamanı istifadə oluna biləcək vasitə və üsul-
lar: Cədvəl 6
Üsullar Vasitələr
Yoxlama yazı işləri Yoxlama yazı işləri üzrə qeydiyyat vərəqi
Layihə Şagirdlərin təqdimatı və müəllim tərəfindən müəyyən
edilmiş meyar cədvəli
Şifahi sorğu Şifahi sorğu üzrə qeydiyyat vərəqi
Test Test tapşırıqları
Tapşırıqvermə Tapşırıq, çalışma və laboratoriya işləri
Yaradıcılıq və əl işləri Fənlərə müvafiq olaraq rəsmlər, hazırlanan məmulatlar
və digər əl işləri
Qiymətləndirmə standartları 4 səviyyədə müəyyən olunur.
Birinci səviyyə - aşağı
İkinci səviyyə - orta
Üçüncü səviyyə - yüksək
Dördüncü səviyyə - ən yüksək
Qiymətləndirmə vasitələri hazırlanarkən aşağıdakılar nəzərə alınır, sual-
lar çətinlik səviyyəsinə görə aşağıdakı kimi hazırlanır:
1-ci səviyyə üzrə suallar – 20%
2-ci səviyyə üzrə suallar – 30%
3-cü səviyyə üzrə suallar – 30%
4-cü səviyyə üzrə suallar – 20%
30 sual hazırlanarkən bu sualların 20%-i birinci səviyyəli, 30%-i II
səviyyəli, 30%-i III səviyyəli, 20%-i isə 4-cü səviyyəli suallar olmalıdır.
Summativ qiymətləndirmə vasitələri səviyyələr üzrə olan qiymətləndirmə
standartlarına görə hazırlanır. Məsələn,
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
107
Cədvəl 7
Məzmun standartı Qiymətləndirmə standartı
2.1. Kimyəvi hadisələrin başver-
mə səbəblərini, qanunauyğun-
luqlarını mənimsədiyini nümayiş
etdirir.
K.VII.2.1.QS.4. Kimyəvi hadisələrin başvermə
səbəblərinin, qanunauyğunluqlarının mənimsə-
nilməsinə aid qiymətləndirmə sxemi.
2.1.1. Kimyəvi reaksiyaların əla-
mətlərini, əsas tiplərini, baş-
vermə səbəblərini izah edir.
2.1.1.Q.4. Kimyəvi reaksiyaların başvermə səbəb-
lərini izah edir və əlamətlərini sayır, müxtəlif əla-
mətlərə görə reaksiyaların əsas tiplərini göstərir.
2.1.1.Q.3. Kimyəvi reaksiyaların başvermə səbəb-
lərini izah edir və əlamətlərini sayır.
2.1.1.Q.2. Kimyəvi reaksiyaları müxtəlif əlamət-
lərinə görə tiplərə ayırır.
2.1.1.Q.1. Kimyəvi reaksiyaların başvermə əlamət-
lərini sayır.
2.2.1. məzmun standartlarıdır. 2.1.1 Q1., 2.1.1 Q2., 2.1.1 Q3., 2.1.1 Q4.
standartları isə bu məzmun standartını şagirdlərin necə mənimsəməsini
qiymətləndirmək üçün qiymətləndirmə standartlarıdır. Qiymətləndirmə vasi-
tələri çətinlik səviyyəsinə görə aşağıdakı kimi hazırlanır:
Əgər 30 sual hazırlanarsa, bu sualların 20%-i birinci səviyyəli, 30%-i II
səviyyəli, 30%-i III səviyyəli, 20%-i isə 4-cü səviyyəli suallar olmalıdır.
Summativ qiymətləndirməyə aid nümunələr.
2.1.1.Q.1
1. Verilmiş reaksiya tiplərinə uyğun əlamətləri müəyyən edin.
I. Birləşmə a. bir mürəkkəb maddədən iki və daha çox yeni maddələrin
alınması ilə gedən reaksiyalar
II. Ekzotermik b. iki və daha çox maddələrin birləşib yeni maddə əmələ gə-
tirməsi ilə gedən reaksiyalar
III. Əvəzolunma c. istiliyin ayrılması ilə gedən reaksiyalar
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
108
2.1.1.Q.2.
1. Aşağıda verilmiş reaksiyaları tamamlayın və onların oxşar və
fərqli cəhətlərini müəyyən edin.
2KMnO4
𝑀𝑛𝑂2 ,𝑡 → 2H2O
𝑒𝑙𝑒𝑘𝑡𝑟𝑜𝑙𝑖𝑧 →
2.1.1.Q.3.
1. X, Y və Z – i müəyyən edin.
X Y Z
A) əvəzolunma birləşmə dəyişmə
B) əvəzolunma birləşmə parçalanma
C) parçalanma əvəzolunma dəyişmə
D) birləşmə əvəzolunma parçalanma
E) dəyişmə birləşmə əvəzolunma
2.1.1.Q.4.
1. Spirt lampası alovunda dəmir qaşıqda bir qədər kömürü közərdək, o
yanmayacaqdır, lakin tüstülənəcəkdir. Tüstülənən kömürü dəmir qaşıqla
içərisində oksigen olan bankaya salaq (bankanın sınmaması üçün dibinə
azca qum tökülür). Közərmiş kömür istilik ayrılmaqla alovsuz
yanacaqdır. Bankaya əhəng suyu (Ca(OH)2) tökək, o, bulanacaqdır.
Suyun bulanmasının səbəbini izah edin. Uyğun reaksiya tənliyini yazın.
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
___________________________________________________
Reaksiya Reaksiyanın tipi
Alüminotermiya X
Əhəngin söndürülməsi Y
Alebastrın alınması Z
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
109
Ədəbiyyat:
1. Azərbaycan Respublikasının ümumi təhsil sistemində Qiymətləndirmə
Konsepsiyası // Kurikulum, 2009, №2.
2. Mahmudova K. Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi məsələsi //
Azərbaycan məktəbi, Bakı, 2015, №4.
Gunay Dilgam Jalilova
Evaluation of the students’ performance on Chemistry
Summary
The article showed the importance of assessment diagnostic, formative
and summative, various examples were dedicated to each.
Keywords: school-based, evaluation, diagnostic, formative, summative
Гюнай Дилгам кызы Джалилова
Оценивание результатов школьников по химии
Резюме
В статье даны разные образцы диагностического, формативного и
суммативного оценивания.
Ключевые слова: в школьный, оценка, диагностический, форма-
тив, сумматив
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
110
MÜNDƏRİCAT
TEXNİKA ELMLƏRİ
Nadir Bafadin oğlu Ağayev, Əminə Nadir qızı Ağazadə
Tələbələrin biliklərinin qiymətləndirilməsində antiplagiat sistemlərindən
istifadə imkanları........................................................................................ 3
Qoşqar Seyfulla oğlu Əliyev, Manaf Rizvan oğlu Manafov,
Elvin Hümbət oğlu Əliyev
Kimya texnologiyası məsələlərinin ədədi üsullarla həll edilməsi
üçün «optimme» tətbiqi proqram paketinin işlənib hazırlanması.............. 14
Kəmalə Xəlil qızı Yusifova
Tikinti müəssisəsinin texniki xüsusiyyətləri.............................................. 25
Təhminə Süleyman qızı Ağakişiyeva
İnformasiya mədəniyyətinin estetik aspektləri........................................... 33
RİYAZİYYAT
Esmira Nəriman qızı Əhmədova
Kəsilən əmsallı ikitərtibli diferensial tənliyin həlləri haqqında................ 42
Bahar Hüseynağa qızı Əsgərova
Yarimstatik strukturlarda stek ................................................................... 48
İCTİMAİ ELMLƏR
Xəyalə Akif qızı Məmmədova
“Multikulturalizm və dinlərarası tolerantlıq: Azərbaycanın təcrübəsi
və qlobal perspektivləri.............................................................................. 53
Elşən Nazim oğlu Məcidov
Azərbaycan və Ermənistanın siyasi güclərinin müqayisəli təhlili............. 60
Kifayət Cəbi qızı Ağayeva
Qafqaz xalqlarının gender münasibətlərinin xüsusiyyətləri
(XX-XXI əsr)............................................................................................ 76
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
111
PEDAQOGİKA
Aysəba Zakir qızı Məmmədova, Gülər Əlyar qızı Əhmədzadə,
Gülzar Vəsəd qızı Şadlınskaya
Məktəb kimya kursunda ilk dərsin təşkili və keçirilməsi
Metodikasından........................................................................................ 93
Günay Dilqəm qızı Cəlilova
Kimya fənni üzrə şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi................. 100
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
112
СОДЕРЖАНИЕ
ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ
Надир Бафадин оглу Агаев, Амина Надир кызы Агазаде
Возможности применения антиплагиатных систем при оценке
знания студентов..................................................................................... 3
Гошгар Сейфулла оглу Алиев, Манаф Ризван оглу Манафов,
Eльвин Гумбет оглу Алиев
Разработка пакета программ «optimme» для решения задач
химической tехнологии численными методами..................................14
Кямаля Халиль кызы Юсифова
Технические характеристики строительных предприятий................ 25
Тахмина Сулейман кызы Агакишиева
Эстетический аспект информационной культуры............................. 33
МАТЕМАТИКА
Эсмира Нариман кызы Ахмедова
О решениях дифференциального уравнения второго порядка
с разрывными коэффициентами........................................................... 42
Бахар Гусейнага кызы Аскерова
Стек в полустатической структуре ...................................................... 48
СОЦИАЛЬНЫЕ НАУКИ
Хайала Акиф кызы Маммадова
Мультикультурализм и религиозная терпимость:
"Азербайджанский опыт и глобальные перспективы "......................53
Ельшан Назим оглу Маджидов
Сравнительный анализ политической силы Азербайджана
и Армении .............................................................................................. 60
Кифайет Джеби кызы Агайева
Особенности гендерных отношений у народов Кавказа
(в XX и XXI в)....................................................................................... 76
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
113
ПЕДАГОГИКА
Айсаба Закир кызы Маммедова, Гюлер Ельяр кызы Ахмедзаде,
Гюльзар Васад кызы Шадлинская
О методике организации и проведения первого урока в
школьном курсе химии........................................................................... 93
Гюнай Дилгам кызы Джалилова
Оценивание результатов школьников по химии.................................100
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
114
CONTENTS
TECHNICAL SCIENCES
Nadir Bafadin Agaev, Emine Nadir Agazade
Possible applications about antiplagiat system when assessing students.... 3
Goshgar Seyfulla Aliyev, Manaf Rizvan Manafov, Elvin Humbet Aliyev
Development of a software package for solving problems on chemical
engineering with numerical methods........................................................... 14
Kamala Khalil Yusifova
Technical characteristics of the construction enterprises ............................25
Tahmina Suleyman Aghakishiyeva
Aesthetic aspects of Information Culture………………………………....33
MATHEMATICS
Esmira Akhmedova Nariman
Solutions of differential equation of the second order with
discontinuous coefficients………………………….…………………...…42
Bahar Guseynaga Asgarova
Stack in the semi-static structure…………………………………………. 48
SOCIAL SCIENCES
Khayala Akif Mammadova
Multiculturalism and religious tolerance: “Azerbaijan’s experience and
global perspectives”.................................................................................... 53
Elshan Nazim Madjidov
Comparable analysis of political forces between Azerbaijan
and Armenia……………………………………………………………… 60
Kifayat Jebi Agayeva
Pecularities of Gender Relations in Caucasus Nations
(XX - XXI Centuries)…………………………………………….……… 76
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
115
PEDAGOGY
Aysaba Zakir Mammadova, Guler Elyar Ahmedzade,
Gulzar Vasad Shadlinskaya
About the procedure of organizing and holding the first
lesson in the school course of chemistry................................................... 93
Gunay Dilgam Jalilova
Evalution of the students’ performance on Chemistry.............................100
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
116
MÜƏLLİFLƏRİN NƏZƏRİNƏ!
«Elmi xəbərlər» jurnalının redaksiya heyəti bildirir ki, nəşr etdirmək üçün təqdim edilən məqa-
lələr aşağıdakı qaydalar əsasında tərtib edilməlidir:
mətnlər (Azərbaycan, rus, ingilis dillərində) – Times New Roman şrifti (ölçüsü – 12) ilə yığıl-
malı;
məqalələr (boşluqları nəzərə almaq şərti ilə həcmi 40 min işarə) və xülasələr kompüterdə çap
olunmuş şəkildə elektron variantla birlikdə təqdim olunmalı;
məqalənin UOT-u, ədəbiyyatı, istinadı, üç dildə xülasəsi (15 sətrdən artıq olmamaq şərti ilə),
açar sözləri (ən çoxu 10) və məqalələrin başlıqları verilməli;
ədəbiyyat siyahısı ya istinad olunan ədəbiyyatların mətndə rast gəlindiyi ardıcıllıqla ya da əlif-
ba sırası ilə verilməli;
сədvəllərin, sxemlərin, qrafiklərin və şəkillərin adı göstərilməlidir.
Müəllif haqqında məlumat: soyadı, adı, atasının adı, telefon nömrələri, elektron poçt ünvanı,
işlədiyi təşkilatın tam adı.
Əlyazmaların nəşri haqqında qərar qeydiyyatdan sonra bir ay ərzində qəbul edilir.
Məqalələrin çapı üçün pul ödənilmir.
К СВЕДЕНИЮ АВТОРОВ!
Редколлегия журнала «Сборник научных статей» доводит до вашего сведения, что напра-
вляемые в журнал статьи следует оформлять в соответствии со следующими правилами:
рукописи принимаются на азербайджанском, русском и английском языках, шрифтом
Times New Roman (12п);
к тексту обязательно прилагается электронная версия текста;
объем рукописи не должен превышать 40 тыс. знаков (включая пробелы);
пронумерованный список использованной литературы (либо в алфавитном порядке,
либо в порядке упоминания в тексте) дается в конце статьи;
К рукописи прилагаются; УДК, аннотация (не более 15 строк), ключевые слова, назва-ние статьи (на трех языках), имена и фамилии авторов;
таблицы, графики, схемы, рисунки должны быть озаглавлены;
Авторская справка: фамилия, имя, отчество (полностью), официальное наименование
места работы, должность, ученая степень, а также данные для связи с автором; адрес,
номера телефонов сл., дом., моб., электронный адрес.
Статьи принимаются в течение одного месяца со дня регистрации рукописи в редакции.
Плата за публикацию рукописей не взимается.
TO THE ATTENTION OF AUTHORS!
The editorial staff of the «Collection of Scientific Publications» journal brings to your notice
that articles submitted for publication must meet the following requirements:
texts (Azerbaijani, Russian and English) must be typed with Times New Roman font (size
12p);
articles (no more than 40 thousand characters including spaces), list of references, abstracts
(no more than 15 lines, in Azerbaijani, Russian and English) and keywords (maximum 10, in
Azerbaijani, Russian and English) must be presented in typed form together with the diskette;
list of references should be enumerated lither alphabetically or in the order of reference in the text and be presented at the end of the article;
tables, graphs, diagrams, figures should be titled;
Information about authors: surname, name, last name, position, academic degree, e-mail
address, telephone number, name of the organization.
Articles are accepted within one month since the date of their registration in the publishing
house. Payment for article publication is not required.
Qərb Universiteti №3, 2016 Elmi xəbərlər
117
Korrektor: Nigar Nizami qızı Səfərova
Məqalələr aşağıdakı ünvana göndərilir:
Azərbaycan, Bakı şəh., AZ 1001 İstiqlaliyyət küçəsi 31,
Qərb Universiteti, tel: 492-61-63;
E-mail: [email protected]
Статьи направляются по адресу:
Азербайджан, Баку, AZ 1001 ул. Истиглалийят 31,
Западный Университет, тел: 492-61- 63;
E-mail: elmijurnal @wu.edu.az
The articles should be sending to the following address: 31, Istiglaliyyat Str. Baku, AZ 1001 Azerbaijan
Western University, tel: 492-61-63;
E-mail: [email protected]
Formatı 70×100 1/16
Həcmi F.ç.v. 7,31
Sayı 500
Qərb Universitetinin nəşriyyat-poliqrafiya mərkəzində yığılmış və çap olunmuşdur.