ermenistanin azerbaycana tecavuzu.pdf

Elxan SleymanovVurun Sleymanov

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar

nticlri

Bak - 2012

Mslhtilr: Jan Pol Murman,Belika Konstitusiya Mhkmsinin hakimi

Eduard Lintner,Almaniya millt vkili (1976-2009) ingiz smaylov,corafiya elmlri doktoru, professor

AVCYA-nn prezidenti, amaxnn millt vkili, AVRONEST Par-lament Assambleyasnda Azrbaycan nmaynd heytinin rhbri, Avropa uras Parlament Assambleyasnda Azrbaycan nmaynd heytinin zv Elxan Sleymanovun v iqtisad elmlri zr flsf doktoru Vurun Sleymanovun mllifi olduu Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri kita-bnda tcavz nticsind Azrbaycana vurulmu maddi v mnvi zrrin myynldirilmsin ynlmi kompleks msllr ilk df olaraq aradrlr. Kitabda hminin, Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisinin tarixi v geosiyasi kklri tdqiq olunur, beynlxalq tkilatlarn Ermnistann Azrbaycan razilrini ial faktn tanmas mhm sndlr vasitsil atdrlr.

Kitabda AzrTAc-n, Azrbaycan Respublikas Qaqnlarn v Mcburi Kknlrin lri zr Dvlt Komitsinin (http://qmkdk.gov.az) v www.azerbaijan.az portalnn fotomateriallarndan istifad olunmudur.

06050010405 qrifli nr 036-2012

ISBN 978 9952-8134-7-8

Elxan Sleymanov & Vurun Sleymanov 2012

Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v ialn ar nticlri

3www.elkhan-suleymanov.az

Giri

Ermnistann silahl tcavz nticsind Azrbaycan razilrinin 20 faizi, o cmldn kemi Dalq Qaraba Mux-tar Vilayti (DQMV) v digr 7 rayon ial edilmi, 20 min azrbaycanl hlak olmu, 50 min insan yaralanm v mxtlif drcl xsart alm, 5 mindn artq azrbaycanl sir v itkin dm, Ermnistann z razisind v ial etdiyi Azrbaycan razilrind hyata keirdiyi etnik tmizlm siyasti nticsind 1 milyondan artq azrbaycanl qaqn v mcburi kkn evrilmidir. Mharib nticsind 900-dn ox ya-ay mntqsi dadlm v qart edilmi, mlki halinin mumilikd 9 milyon m2 sahd evlri, dvlt mssislri v sosial obyektlr dadlm v yandrlmdr. mmiyytl, Ermnistann Azrbaycana qar silahl tcavz v Azrbaycan razilrinin ial nticsind lkmiz bilavasit dyn zrrin miqdar onlarla milyard dollar hesablansa da, mxtlif mnblrd bu bard dqiq mlumat verilmir. mumiyytl, vurulmu zrr deynd hm dvltin zn vurulmu zrr, hm d onun vtndalarna, tkilatlarna v kommersiya strukturlarna vurulmu zrr nzrd tutulur.

Bununla yana, Ermnistann silahl tcavz v ial nticsind Azrbaycana bilavasit ziyanlarla yana, dolays il ziyanlar da dymidir. Bu ziyanlarn miqdar ial altnda olan razilr azad edilmyndk hr il artmaqda qavam edir. Uzun mddtdir ki, Azrbaycan razilrinin dinc yolla ial-dan azad edilmsi istiqamtind danqlar aparlr, gr dan-qlar nticsind Azrbaycan razilrinin azad edilmsin nail olunmasa bel, Azrbaycan beynlxalq hquq normalarna m-vafiq olaraq zn mdafi hququndan istifad edrk iala son qoyacaq v hazrda ial altnda olan razilrd z dvlt mstqilliyini brpa edckdir. stniln halda Azrbaycan Respublikas beynlxalq mhkmlrd ona dyn ziyann dnilmsi bard iddia qaldrmaq v mvafiq tzminatlar al-



maq hququna malikdir. Odur ki, Ermnistann silahl tcavz v Azrbaycan razilrinin ial nticsind lkmiz dyn ziyann myynldirilmsi byk aktuallq ksb edir.

Lakin indiydk Azrbaycana vurulmu maddi v mnvi zrrin dnilmsin ynlmi kompleks xarakterli beynlxalq-hquqi msllrin tdqiqi ayrca aradrmann predmeti ol-mamdr. Bu boluu myyn drcd doldurmaq mqsdl Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisinin poli-toloji, beynlxalq-hquqi, iqtisadi aspektlrinin, Azrbaycana dymi ziyann dnilmsi istiqamtind beynlxalq-hquqi saslarnn aradrlmas dvlt hmiyytli vacib msl hesab edilmlidir. Bel ki, Azrbaycana qar tcavz v Azrbaycan torpaqlarnn ialna gr Ermnistann beynlxalq-hquqi msuliyytinin yaranmasndan irli gln Azrbaycana vurul-mu maddi v mnvi zrrin dnilmsi probleminin aradrl-mas ialn nticlrinin aradan qaldrlmasnn v btvlkd Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisinin daltli hll edilmsin ynlmi vacib msllrdn biridir.

Eyni zamanda qeyd edilmlidir ki, Ermnistann Azrbaycana qar razi iddialarnn, silahl tcavznn, Dalq Qaraba blgsinin v traf rayonlarn ialnn indiydk sasn mu-mi xarakterli siyasi v hquqi aspektlri tdqiq edilmidir. La-kin Ermnistann tcavz nticsind Azrbaycana vurulmu maddi v mnvi zrrin dnilmsin ynlmi kompleks msllrin tdqiqi aradrma predmeti olmamdr v tqdim ediln tdqiqat rivsind hyata keiriln bel bir aradr-mann aparlmasna chd gstrilir. Bu is, z nvbsind, tdqiqatn aktualln v yeniliyini myyn edir v sbhsiz ki, Ermnistan trfindn Azrbaycann Dalq Qaraba blgsinin v traf rayonlarnn ialna dair dnya dvltlri birliyind v dnya ictimai fikrind Azrbaycan trfinin mv-qeyinin sasl, qanuni v daltli olmasnn sbutedici bazasn daha da gclndirir.



1. Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisinin tarixi v geosiyasi kklri

Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisi et-nik azrbaycanl larn 1988-1989-cu illrd cmi bir ne ay rzind z tarixi torpaqlar olan indiki Ermnistan Respublika-s razisindn deportasiyas v bu dvltin zor ttbiq etmkl yeni razilr ld etmk siyastinin davam kimi Azrbaycan Respublikasna qar silahl tcavz nticsind ba vermidir.

Qeyd edilmlidir ki, Azrbaycana qar silahl tcavz lknin Dalq Qaraba blgsind ermni separat qruplarn hquqa-zidd hrktlri il balanmdr. Ermnistann hakimiyyt or-qanlar is separatlarn bu mllrini zlrinin beynlxalq h-quq normalar il ziddiyyt tkil edn qrarlar il dstklmi v Azrbaycana qar sassz razi iddialar irli srmdr. Bu qrarlar srasnda Ermnistan SSR Ali Sovetinin Ermnistan SSR il Dalq Qaraban birldirilmsi haqqnda 1 dekabr 1989-cu il tarixli qrar v Ermnistann dvlt suverenliyi haq-qnda 23 avqust 1990-c il tarixli byannam xsusil vurulan-maldr. Ermnistan trfindn qbul edilmi beynlxalq hquq normalar il ziddiyyt tkil edn hmin sndlr gr, digr bir dvltin razisinin bir hisssi - Azrbaycan Respublikasnn Dalq Qaraba blgsi Ermnistan Respublikasnn ayrl-maz hisssi elan edilirdi. Ermnistan SSR Ali Sovetinin qeyd ediln qrarlar bu dvltin silahl qvvlrinin Azrbaycan Republikasna qar silahl tcavz nticsind realladrld. Azrbaycana qar silahl dylr muzdlulardan ibart silah-l qeyri-qanuni birlmlr geni clb edilmidi. Bununla ya-na, Ermnistann silahl tcavz bu dvltin xsusi xidmt orqanlarnn v beynlxalq ermni terror tkilatlarnn tk cbhyan v srhdyan razilrd deyil, eyni zamanda cbh v srhd xtlrindn uzaqlarda Azrbaycan xalqna qar ter-ror mliyyatlarnn kskin kild intensivlmsi fonunda



hyata keirildi. Ermnistan silahl birlmlrinin tammiqyasl hrbi mliyyatlar 1991-ci ilin sonu v 1992-ci ilin vvllrind Azrbaycann kemi Dalq Qaraba Muxtar Vilayti (DQMV) inzibati razisi hdudlarnda aparlrd, 1992-ci ilin mayndan is dy mliyyatlar kemi DQMV hdudlarndan knara xaraq, Azrbaycann digr rayonlarna yaylmaa balad.

Ermnistann silahl tcavz nticsind Azrbaycan Res-publikasnn kemi DQMV v 7 traf rayonu, o cmldn cbhyan v srhdyan rayonlarn bir sra yaay mntqlri d daxil olmaqla Azrbaycan Respublikasnn 20% razisi ial edildi. Rusiya Federasiyasnn vasitiliyi il 1994-c ilin 12 may tarixind trflr arasnda atks haqqnda protokol imzaland v hazrda mnaqinin slh yolu il tnzimlnmsi il bal ATT-in Minsk qrupunun vasitiliyi il danqlar aparlr.

Xsusil qeyd edilmlidir ki, Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisinin meydana glmsinin tarixi v geosiyasi kklri mvcuddur. Bel ki, bu mnaqinin sas lng alan bomba klind 1988-ci ildn xeyli vvl, daha dqiq desk, XIX srin vvllrind qoyulmudur. Bel ki, ar Rusiyas hl XVII srin sonu v XVIII srin vvllrindn balayaraq Os-manl dvltinin torpaqlarnn bldrlmsi, Aralq dnizin v rq x ld etmk mqsdil dflrl Trkiy v rana qar mhariblr aparmdr. Bu mhariblrin nticsi kimi, 1813 v 1828-ci illrd ar Rusiyas v ran arasnda mvafiq olaraq Glstan v Trkmnay mqavillri imzalanm-dr. Bu mqavillrin imzalanmas nticsind Azrbaycan xalqna qar tarixi daltsizlik rsmildirildi v Azrbaycan torpaqlar iki dvlt arasnda bldrld. Bellikl, hmin mqavillrin facili nticsi kimi Azrbaycan xalq blnd, Azrbaycann tarixi torpaqlar paraland.

Trkmnay mqavilsind uzaagedn geosiyasi oyunla-rn v glck flaktlrin sas qoyulmu oldu. Bel ki, hmin mqavil imzalandqdan sonra 1828-ci ildn balayaraq ran v Trkiyd yaayan ermnilrin Rusiyann ial etmi olduu Zaqafqaziyaya (Cnubi Qafqaza) ktlvi krlmsin balan-



mdr. Mharibdn sonrak iki il rzind, 1828-ci ildn 1830-cu il kimi Cnubi Qafqaza randan 40 mindn, Trkiydn is 84 mindn ox ermni krld. Cnubi Qafqaza krln ermnilr strateji baxmdan hmiyyt ksb edn Yelizavet-pol (Gnc) v rvan quberniyalarnda yerldirilirdilr. Rus tdqiqats N.N.avrov bu msl il bal yazrd ki, Yeliza-vetpol quberniyasnn dalq hisssi v Gy glnn sahili hmin ermnilr trfindn mskunladrlmdr. N.N.avrov daha sonra gstrirdi ki, 1908-ci ild Zaqafqaziyada yaayan 1 milyon 300 min ermninin 1 milyondan oxu diyarn kkl sakinlri olmayb bizim trfimizdn mskunladrlmdr [1].

Bellikl, ar Rusiyas trfindn ermnilrin ktlvi kild Cnubi Qafqaza, o cmldn Qaraban dalq hisssin krlmsi bu regionda demoqrafik vziyyt ciddi tsir gstrmi v ermnilrin glck razi iddialarnn sasn qoy-mudur.

vvlc ar Rusiyasnn, sonra is Sovet ttifaqnn apard siyast nticsind son 200 il rzind Cnubi Qafqazda demoq-rafik vziyyt ciddi kild dyidirilmi, azrbaycanllar z ta-rixi torpaqlarndan, doma yurdlarndan sxdrlaraq mcburi krlmlr mruz qalmlar. Tkc XX yzillik rzind azrbaycanllar n az be df tqiblr v deportasiyalara mruz qalaraq, z tarixi torpaqlarndan didrgin dmlr. 1905-1907-ci illrd ermnilr azrbaycanllara qar btn Azrbaycan, elc d indiki Ermnistan razisindki zli azrbaycanl yaay mntqlrini hat edn genimiqyasl qanl mliyyatlar hyata keirmi, yzlrl yaay mntqsini yerl yeksan etmi, minlrl azrbaycanln vhicsin qtl yetirmilr. Daha sonra 1917-ci ilin dekabrndan balayaraq 1918-ci ilin iyun aynadk tkc kemi rvan xanl razisind 200 azrbaycanl kndi yandrlaraq mhv edilmidir. Bole-vizm bayra v ksinqilab nsrlr qar mbariz ad al-tnda Stepan aumyann rhbrlik etdiyi silahl dstlr 1918-ci ilin martndan etibarn Bak quberniyasnda azrbaycanllarn mhv edilmsi zr dhtli plan hyata keirmy balad



v qsa mddt rzind Baknn xeyli hisssi xarabala ev-rildi. Azrbaycanllara qar soyqrm mliyyatlar Bakda, amaxda, Qubada, Qarabada, Zngzurda, Naxvanda, Lnkranda v digr blglrd xsusi qddarlqla hyata ke-irildi. Dinc hali yalnz etnik azrbaycanl olmas sbbindn ktlvi kild ldrlr, yaay mntqlri yandrlr, milli-mdniyyt abidlri, mktblr, xstxanalar, mscidlr v digr tikililr dadlaraq mhv edilirdi. Bu dvrd Cnubi Qafqazda ermni qvvlri trfindn txminn 100 mindn ox etnik azrbaycanl mhv edildi.

Azrbaycan 28 may 1918-ci ild dvlt mstqilliyi elan etdikdn sonra yenidn ermnilrin razi iddialar il zldi. Yaranm tarixi-siyasi vziyyti nzr alaraq, sasn d ermnilrin razi iddialarna son qoyulmas v ermnilrin azrbaycanllara qar silahl hcumlarnn dayandrlmas mqabilind Azrbaycan trfi 1918-ci ild rvan hrinin ermnilr verilmsi bard qrar qbul etdi. Bununla da, ta-rixi Azrbaycan torpaqlarnda paytaxt rvan hri olmaqla Ermnistan dvlti yaradld. Lakin ermni trfi bundan son-ra da razi iddialarndan l kmdi v azrbaycanllarn zo-raklqla z tarixi torpaqlarndan qovulmas davam etdirildi. Nhayt, ermnilrin silahl tcavz nticsind Zngzur mahal ial edildi v ermni trfi ranla srhd qurulmasna nail oldu.

SSR trkibind Zaqafqaziya Federasiyasnn qurulma-s v lvi, Azrbaycan SSR v Ermnistan SSR-in yaradl-mas dvrnd srhdlrin dqiqldirilmsi bhansi il Azrbaycan razilri yenidn Ermnistan SSR-in trkibin qatlr, yerli Azrbaycan halisi is bu v ya digr yollarla z doma yurdlarn trk etmy mcbur edilirdi. Ermnistan SSR-d yaayan azrbaycanllara qar etnik tmizlm v de-portasiya siyasti kinci Dnya Mharibsindn sonra da SSR rhbrliyi sviyysind davam etdirildi. Misal n, Ermnistan SSR- xaricdn gln ermnilrin yerldirilmsi bhansil .V.Stalinin imzalad Kolxozularn v digr Azrbaycan



halisinin Ermnistan SSR-dn Azrbaycan SSR-in KrAraz ovalna krlmsi haqqnda 1947-ci il 23 dekabr tarixli 4083 sayl v Kolxozularn v digr Azrbaycan halisinin Ermnistan SSR-dn Azrbaycan SSR-in KrAraz ovalna krlmsi il laqdar tdbirlr haqqnda 1948-ci il 10 mart tarixli 754 sayl SSR Nazirlr Sovetinin qrarlarna sasn 150 mindk azrbaycanl zlrinin tarixi torpaqlarndan deporta-siya olundu.

Qeyd etmk lazmdr ki, ar Rusiyasnn XIX sr boyu v XX srin vvllrind Cnubi Qafqazda demoqrafik vziyyti cid-di kild dyidirmy nail olmasna baxmayaraq, 1918-ci ild cmisi 9 min km2 razid yaradlm Ermnistan dvltind 575 mindn ox azrbaycanl yaayrd ki, bu da Ermnistan halisinin d birindn ox idi. Sonradan SSR dvrnd Azrbaycann razisinin 114 min km2-dn 86,6 min km2- qdr azaldlmas hesabna Ermnistann razilri artrld v bu razilrd mxtlif bhanlrl yerli azrbaycanl haliy qar aq v gizli kild etnik tmizlm siyasti hyata ke-irildi. Nhayt, 1988-ci ilin sonu v 1989-cu ilin vvllrind indiki Ermnistan dvltinin razisindn son 250 mindn ox azrbaycanl deportasiya edildi. Rsmi Yerevann ardcl v davaml kild hyata keirdiyi etnik tmizlm siyasti nticsind hazrda bu lk razind bir nfr d azrbaycanl qalmamdr.

Etnik tmizlm v indiki Ermnistan razilrinin azrbaycanllarn tarixi torpaqlar olmas bard izlrin bel silinmsi siyastinin nvbti mrhlsi 1988-ci il noyabrn sonunda baland. Rsmi hakimiyyt orqanlarnn dstyi v sanksiyas il indiki Ermnistan dvltinin razisind mskunlam son 250 mindn artq azrbaycanl qsa bir mddt rzind z tarixi torpaqlarndan deportasiya olundu. Ermnistann azrbaycanllara qar etnik tmizlm siyastinin nvbti facivi mrhlsi olan bu ktlvi qovulma aksiyas azrbaycanllarn ldrlmsi, onlara ignclrin verilmsi il mayit edildi. Etnik tmizlm nticsind 216 azrbaycanl



qtl yetirildi ki, bunlarn ksriyyti d qadnlar, uaqlar v qocalar idi. Bunlardan 49 nfri xilas olmaa alarkn dalar-da donmu, 41 nfri xsusi qddarlqla dylrk qtl yeti-rilmi, 35 nfri uzun srn ignclrl ldrlm, 11 nfri diri-diri yandrlm, 16 nfri glllnmi, 10 nfr zab v ignclr dzmyrk lm, 2 nfr xstxanada hkimlr trfindn ldrlm, 2 nfrin ba ksilmi, digrlri is suda boularaq, aslaraq, elertrik cryanna birldirilrk v s. qeyri-insani sullarla qtl yetirilmilr. Etnik azrbaycanllara qar cinaytlr Quqark, Kalinin, Gorus, Stepanavan, Vardenis, Masis, Spitak, Ararat, Kirovakan, cevan, Krasnoselo, Yexek-nadzor, Amasiya, Qafan, Abovyan, Sisyan, Sevan, Noyember-yan, Meri v digr rayonlarnda xsusi qddarlqla hyata ke-irilmidir [2].

Etnik zmind hyata keiriln bu cinayt mllri rsmi Ye-revan trfindn qabaqcadan dnlm v planladrlmd. Bel ki, azrbaycanllarn z tarixi vtnlrindn deportasiya edilmsin, onlarn mskunlad yaay mntqlrin h-cumlara Ermnistan hkumtinin mmurlar, milis v prokuror-luq mkdalar, rayon partiya komitlrinin katiblri rhbrlik edirdi. bhsiz ki, SSR rhbrliyi, xsusn d M.Qorbaov Ermnistan rhbrliyinin bu cinaytkar mllrindn xbrdar idi. Lakin SSR rhbrliyi Ermnistan razisind azrbaycanl halisin qar hyata keirilmi etnik tmizlm faktlarna gr thqiqatlarn aparlmas bard qrar qbul etmdi, bu cinayt mllrinin tkilatlar v icralarn msuliyyt clb etmdi.

Qeyd edilmlidir ki, beynlxalq hquq normalarna sasn hr hans milli, etnik v ya dini qrupun zvlrinin ldrlmsi, bel qrupun zvlrin ciddi bdn xsarti v ya qli pozun-tularn yetirilmsi, hr hans qrupun tam v ya tdricn fi-ziki mhvin gtirib xaran vvlcdn dnlm hyat raitinin yaradlmas bel qrupa qar soyqrm (genosid) cinayti kimi qiymtlndirilir [3]. Bellikl, beynlxalq h-quq normalarna sasn Ermnistan rsmi hakimiyytinin et-nik azrbaycanllara qar hyata keirdiyi mllr genosid



cinaytlri kimi qiymtlndirilmlidir.Daha sonra Ermnistan hakimiyyti z razisind yaayan

azrbaycanllar z tarixi torpaqlarndan deportasiya etmkl kifaytlnmmi v 1988-1994-c illrd Azrbaycana qar silahl tcavz etmidir. Azrbaycana qar silahl dylrd Ermnistann silahl qvvlri il yana, dnyann mxtlif lklrinin vtndalar olan etnik ermnilrdn ibart silahl muzdlular dstsi v beynlxalq ermni terror tkilatlar iti-rak etmilr. Ermnistann Azrbaycana qar hrbi tcavz nticsind Azrbaycan torpaqlarnn 20 faizi, o cmldn kemi Dalq Qaraba Muxtar Vilayti (DQMV), elc d ona bitiik olan 7 rayonunun (Lan, Klbcr, Adam, Fzu-li, Cbrayl, Qubadl v Zngilan rayonlar) razilri ial edil-midir. Bundan lav Azrbaycann cbhyan v Ermnistanla srhdyan rayonlarnn da bir sra yaay mntqlri ial olunmu (Naxvan MR, Qazax, Trtr, Acabdi, Gdby) v ciddi zrr (Astafa, Beylqan, Tovuz) vurulmudur. Hazrda Dalq Qaraba v ona bitiik razilr d daxil olmaqla, Nax-van Muxtar Respublikasnn ial olunmu 2 kndindn 1-i, Adam rayonunun ial olunmu 82 kndindn 80-i, Fzuli ra-yonunun ial olunmu 76 kndindn 54-, Trtr rayonunun 13 kndi v Qazax rayonunun ial olunmu 12 kndindn 7-si hl d ial altnda qalmaqdadr.

Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisinin slh yolu il hllin nail olmaq mqsdil 1992-ci ilin martnda ATT-in Minsk qrupu yaradld v BMT bu mnaqinin hlli mslsini hmin qrupa hval etdi. Sonradan ATT-in Minsk qrupunun Rusiya, AB v Fransadan ibart hmsdrlik institutu formaladrld. Hmsdrlr 1997-1998-ci illrd mnaqinin hlli il bal tklif irli srm, lakin bu tkliflr qbul edilmmidir. 2007-ci ildn etibarn Azrbaycan v Ermnistan prezidentlri sviyysind danqlar ATT-in Minsk qrupu-nun hmsdrlri trfindn Dalq Qaraba mnaqisinin tnzimlnmsinin sas prinsiplrini znd ks etdirn Maq-rid prinsiplri rivsind aparlr. Bu prinsiplr 10 iyul



2009-cu ild taliyann Akvil hrind G8 (Byk skkizlik) sammiti zaman AB, Rusiya v Fransa prezidentlrinin qbul etdiklri birg byanatda z ksini tapmdr. Hmsdr lklrin prezidentlrinin birg byanatnda Dalq Qara-ba mnaqisinin ATM-in 1975-ci il tarixli Helsinki Yekun Aktnda ehtiva edilmi gc ttbiq etmmk, razi btvly, hminin xalqlarn brabr hquqluluu v z mqddratn tyinetm prinsiplri sasnda tnzimlnmsinin vacibliyi vur-ulanmdr [4].

Lakin Ermnistann tutduu qeyri-konstruktiv mvqe nticsind danqlarda irlilyi ld edilmmidir. Odur ki, 16 iyun 2010-cu ild Kanadann Muskok hrind G8 (Byk skkizlik) sammiti zaman ATT-in Minsk qrupunun hmsdr lklrinin prezidentlri yenidn birg byanatla x edrk trflri mnaqinin tnzimlnmsi zr sas prinsiplrin ra-zladrlmas prosesini baa atdrmaa armlar. Byanatda bir daha tsdiqlnmidir ki, mnaqinin tnzimlnmsi ATM-in Helsinki Yekun Aktnda ehtiva edilmi prinsiplr v hmsdr lklrin prezidentlrinin Akvil byanatndak aa-dak tkliflr saslanmaldr: Dalq Qaraba traf ial edil-mi razilrin qaytarlmas; Dalq Qaraba n thlksizliyi v znidarni tmin ed bilck aralq statusun verilmsi; Dalq Qaraba Ermnistanla birldir bilck dhlizin yara-dlmas; hquqi qvvy malik olan irad ifadetm yolu il Dalq Qaraban glck statusunun myyn edilmsi; btn daxili kknlrin v qaqnlarn vvlki yaay yerlrin qa-ytmaq hquqlarnn tmin edilmsi; slhmraml mliyyatlar da daxil olmaqla, thlksizliyin beynlxalq tminat [5].

Hmsdr lklrin prezidentlri, nhayt, 26 may 2011-ci ild Dovild (Fransa) keiriln G8 sammiti zaman nvbti byanatla x etdilr. Bu byanatda onlar bir daha mnaqinin ATM-in Helsinki Yekun Aktnda ehtiva edilmi prinsiplr v Akvil v Muskok byanatndak tkliflr sasnda tnzimlnmsinin vacibliyini vuruladlar. Hmsdr lklrin prezidentlri zlrinin Dovil byanatlarnda Azrbaycan v Ermnistan



prezidentlrini siyasi irad nmayi etdirrk, Dalq Qaraba mnaqisinin tnzimlnmsi zr sas prinsiplrin razlad-rlmas prosesini keirilck gr zaman baa atdrmaa a-rdlar [6]. Lakin Rusiya prezidentinin itirak il Azrbaycan v Ermnistan prezidentlrinin 24 iyun 2011-ci il tarixli Kazan grnd yen d real ntic ld edilmdi v dvlt balar qbul etdiklri nvbti byanatda bir sra msllr zr qar-lql anlamann ld olunduunu v bu msllrin hllinin sas prinsiplrin tsdiq olunmas n raitin yaranmasna kmk edcyini qeyd etmkl kifaytlndilr.

Qeyd edilmlidir ki, mnaqinin slh yolu il hlli istiqamtind intensiv danqlarn getdiyi bir vaxtda Ermnistan trfinin ardcl olaraq atksi pozmas v mlki xslri, xsusil d azyal uaqlar qtl yetirmsi daha da intensivlmidir. Bu sradan gstrmk lazmdr ki, Ermnistan trfi znn son zamanlar cbhyan blgd hyata keirdi-yi cinaytkar aksiyalarn qurban kimi daha ox azyal uaq-lar hdf semy balamdr. Bel ki, Ermnistan trfindn Azrbaycann libyli kndin daxil olan Tovuz ayna bura-xlm itbnzr uaq oyuncana quradrlm partlayc qurunun 2011-ci il iyulun 14-d i dmsi nticsind 1998-ci il tvlldl ahmalyeva Aygn Zirddin qz hlak olmu-dur. Qeyd edilmlidir ki, 2011-ci ilin martn 8-d doqquz yal Fariz Bdlov Ermnistan trfindn ial olunmu Adam ra-yonu razisindn Ermnistan silahl qvvlrinin snayperinin ad at nticsind qtl yetirilmidi. Bu v digr hadislr Ermnistan trfinin azyal uaqlar hdf almaqla insan-lq leyhin cinayt trtmsi il yana, hm d onlarn sl-hn ld olunmas n aparlan danqlar qsdn pozmaa ynln niyytlrindn xbr verir.

Grndy kimi, ATT-in hmsdr lklri olan AB, Rusi-ya v Fransa prezidentlrinin byanatlarnda tcavzkar lk il tcavz mruz qalan lk arasnda he bir frq qoyulmam, tcavzkardan beynlxalq hquq normalarna riayt edrk, ial altnda olan razilri drhal v qeyd-rtsiz azad etmk



tlb olunmam, bu mqsd nail olmaq n tcavzkar Ermnistana qar he bir siyasi tsir gstrilmmidir. Bu-nun vzind hmsdr lklrin prezidentlri mnaqinin tnzimlnmsi msuliyytini Azrbaycan v Ermnistan prezidentlrinin zrin ataraq, trflri qarlql kompromis armlar v onlarn ld edcyi istniln slh variantn dstklycklrini bildirmilr.

Hmsdr lklrin Dalq Qaraba mnaqisinin hlli istiqamtind faktiki olaraq neytral mvqe nmayi etdirmlrinin sas sbblrindn biri bu mnaqinin eyni za-manda geosiyasi xarakter damas il baldr. Bel ki, Qafqaz dnyada n ox narahatlq douran regionlardan biri olmaqla brabr, hm d byk tbii srvtlr malikdir. mstqil dvltin Azrbaycan, Ermnistan v Grcstann yerldiyi Cnubi Qafqaz strateji baxmdan Rusiya, Trkiy v ran arasn-da birldirici blgdir, imal-Cnub, rq-Qrb strateji xtlri bu blgdn keir. Bir ox dvlrlrin maraqlar mhz Cnubi Qafqazda toqquur. Rusiya bu regionu znn xarici siyast prioritetlri, ran dvlt thlksizliyi, AB v trfdalar is milli thlksizlik zonas kimi dyrlndirirlr. Tbii enerji ehtiyatlarnn (neft v qaz) Xzr hvzsindn dnya bazarna nqli marrutlar (Bak-Supsa v Bak-Tbilisi-Cey-han neft kmrlri, Bak-Tbilisi-rzurum qaz kmri) Cnubi Qafqaz lklri olan Azrbaycan v Grcstann razilrindn keir. Avropa ttifaq lklrinin enerji thlksizliyinin tmin edilmsi mqsdil Xzrin Azrbaycan sektorundan v Mrkzi Asiyadan tbii qazn alternativ marrutlarla nql olun-mas strateji hmiyyt ksb edir ki, bu da Cnubi Qafqaz re-gionu trafnda mxtlif gc mrkzlrinin maraqlarnn toq-qumas il mayit olunur. Bundan lav, Cnubi Qafqaz regionuna Uzaq rqi, Mrkzi Asiya, Yaxn rq v Avropan birldirck transkontinental nqliyat marrutunun (TRASE-KA) tkil edilmsi kimi strateji rol ayrlb.

Grndy kimi, Cnubi Qafqaz strateji hmiyyt ksb edn bir regiondur. Mhz bu sbbdn tarix boyu bu regiona



sahib olmaq urunda mxtlif imperiyalar mhariblr apar-m, region hr hans imperiyaya birldirildikdn sonra met-ropoliya razid nisbi sakitlik v slh ld edilmsin nail olmudur. Region bu v ya digr imperiyadan azad olduqda is mxtlif etnik qruplar arasnda razilr ld etmk urun-da mbarizlr aparlmdr. Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisi SSR-nin ziflmsi v squtu dvrnd rsmi Moskvann Cnubi Qafqaz regionunu z tsir dairsind saxlamaq istiqamtind hyata keirdiyi siyastin trkib hisssi kimi Ermnistann Azrbaycana qar sassz razi iddialar il baland.

Bellikl, ATT-in Minsk qrupunun hmsdrlri olan Rusi-ya, AB v Fransann Cnubi Qafqazda z geostrateji maraqla-r var. Rusiya SSR squt etdikdn sonra bu regionda itirilmi mvqelrini qaytarmaq v daha da gclndirrk, regionda z hegemonluunu brpa etmy alr. AB v Avropa ttifaq is, z nvbsind, Xzr hvzsindn tbii enerji resurslarnn dnya bazarna nqli mqsdil transmilli layihlr realladrr v bu vasitlrl regionda z mvqelrini mhkmlndirmy alrlar.

Qeyd edilmlidir ki, Ermnistan siyastilri Azrbaycana qar silahl tcavz v Azrbaycan razilrinin ialn Dalq Qaraba xalqnn z mqddratn tyin etmk v mstqillik urunda milli-azadlq hrkat adlandrrlar. Ermni siyastilri Dalq Qaraba xalq dedikd, Azrbaycann Dalq Qaraba blgsind yaayan etnik ermnilri nzrd tuturlar. Bununla laqdar, bel bir fakta diqqt yetirmk lazm-dr ki, mnaqi baayana qdr Azrbaycann kemi Dalq Qaraba Muxtar Vilaytind, SSR halisinin 1989-cu ild siya-hya alnmasnn nticlrin sasn, 40688 etnik azrbaycanl v 145450 ermni yaayrd [7]. Bellikl, Azrbaycann Dalq Qaraba blgsind mskunlam ermni halini he bir hal-da Dalq Qaraba xalq adlandrmaq olmaz. Onlar Dalq Qarabada mskunlam halinin etnik ermni hisssidir v btvlkd, Azrbaycan Respublikasndak milli azlqdr. Digr



trfdn, ermni xalq z mqddratn indiki Ermnistan Respublikas rivsind tyin edib. nc trfdn, z mqddratn tyin etmk hququndan razid mskunlam halinin hr hans bir hisssi deyil, hams istifad ed bilr. Eyni zamanda, xalqlarn z mqddratn tyin etmk hququnun hyata keirilmsi v bu hquqa hrmt prinsipindn suveren v mstqil dvltin razi btvlyn, yaxud siyasi birliyi-ni tamamil v ya qismn pozan, ya da paralayan hr hans mllr icaz kimi istifad olunmamaldr. Bundan lav, xalq-larn brabrlik hquqlar v z mqddratn tyin etmk prinsipi hmin razid hr hans ayr-sekiliy yol vermdn legitim hakimiyyt trfindn tqdim olunur. Nhayt, z mqddratn tyin etmk prinsipi he d ayrlmaq v mvcud dvltin razisini paralamaq hququna malik olmaq demk deyil. Beynlxalq sndlr uyun olaraq, z mqddratn tyin etmk hququnun hyata keirilmsi beynlxalq hqu-qun digr sas prinsiplrin, balcas is dvltin razi b-tvly prinsipin riayt olunmasn tlb edir [8], [9]. Yuxa-rda qeyd edilnlr gstrir ki, ermni trfinin Azrbaycann Dalq Qaraba regionu v traf rayonlarda ba vern silahl toqqumalar, Azrbaycan razisinin silah gc il paralan-masn, azrbaycanllara qar etnik tmizlm siyastinin hyata keirilmsini bu razilrd mskunlam ermnilrin z mqddratn tyin etmk kimi qiymtlndirm chdlri beynlxalq hququn sas prinsiplrin ziddir v hqiqti ks etdirmir.

ksin, oxsayl faktlar sbut edir ki, Ermnistan tcavzkar lkdir v Azrbaycann 20% razisini mhz bu lknin silah-l qvvlri ial etmidir. Misal n Human Rights Watch beynlxalq tkilatnn 1994-c ild hazrlad Dalq Qa-rabada mnaqinin yeddi ili adl mruzsind gstrilir ki, ld edilmi faktlar Ermnistann mnaqi trfi olduu-nu sbuta yetirir. Mruzd oxsayl mahidlr v sbutlar sasnda ntic xarlr ki, Ermnistan silahl qvvlrinin Azrbaycan razilrind olmas hquqi nqteyi-nzrdn bu



lkni mnaqi trfi edir, bu mnaqi trflri Ermnistan v Azrbaycan olan beynlxalq silahl mnaqi kimi qiymtlndirilir [10].



2. Beynlxalq tkilatlar trfindn Ermnistann Azrbaycan razilrini ial etmsi

faktnn tannmas

Azrbaycana qar tcavz v Azrbaycan torpaqlarnn ialna gr Ermnistann beynlxalq-hquqi msuliyyt damas he bir bh dourmur. Ermnistan Respublikas beynlxalq hquq normalarn v BMT Nizamnamsini kobud kild pozaraq, ninki slh v beynlxalq thlksizliy qar cinayt saylan v beynlxalq hquqa gr tcavzkarn ciddi msuliyytini yaradan mhariby balad v Azrbaycann 20% razisini ial etdi.

Bu fakt n nfuzlu beynlxalq tkilatlarn, o cmldn, Birlmi Milltlr Tkilat, Avropa Thlksizlik v mkdalq Tkilat, Avropa uras, Avropa ttifaq, slam mkdalq Tkilat, imali Atlantika Mqavilsi Tkilat (NATO) kimi beynlxalq dvltlraras tkilatlarn Dalq Qa-raba mnaqisin aid qrarlarnda z ksini tapmdr.

Bununla bal ilk nvbd Dalq Qaraba mnaqisin aid BMT Thlksizlik urasnn 4 qtnamsini gstrmk olar.

Birlmi Milltlr Tkilat: BMT-nin Thlksizlik u-ras 30 aprel 1993-c ild znn qbul etdiyi 822 (1993) say-l qtnamsind Dalq Qaraba mnaqisin dair BMT Thlksizlik uras Sdrinin 29 yanvar v 6 aprel 1993-c ild edillmi byanatlarna istinad edrk v BMT Ba Katibinin 14 aprel 1993-c il tarixli mruzsini nzr alaraq, regionda slh v thlksizliy thlk yaradan vziyytdn narahat olduu-nu bildirrk, regionda, xsusn Klbcr rayonunda fvqlad humanitar vziyytdn v oxlu sayda mlki xslrin yerdyimsi il bal drin narahatln bildirrk, regionda btn dvltlrin suverenliyin v razi btvlyn hrmtini tsdiqlyrk v bununla yana beynlxalq srhdlrin to-xunulmazln v razi ld edilmsi n gcdn istifad



edilmsinin yolverilmzliyini tsdiqlyrk, btn ial qvvlrin Klbcr rayonundan v Azrbaycann digr ial edilmi rayonlarndan drhal xarlmasn tlb etdi [11].

BMT Thlksizlik urasnn bu qtnamsi byk siyasi v hquqi hmiyyt malikdir.

Birincisi, Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisin dair bu BMT Thlksizlik uras trfindn qbul ediln ilk qtnamdir.

kincisi, bu qtnamd BMT Thlksizlik urasnn Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisin dair mnasibtinin ilk cizgilri myyn edilib. Bel ki, qtnamd BMT Thlksizlik uras Azrbaycan Respublikas v Ermnistan Respublikas arasnda mnasibtlrin pislmsi il bal z drin narahatln bildirir. ox guman ki, burada bu mnaqinin dvltlraras mnaqi olduuna iar edilir.

ncs, bu mnaqinin xarakterin qiymt verilir v bu mnaqi regionda slh v thlksizliy thlk yaradan hal kimi qiymtlndirilir.

Drdncs, bu regionda olan btn dvltlrin, o cmldn Azrbaycan Respublikasnn razi btvlyn, suverenliyini, srhdlrinin toxunulmazln tsdiqlyir.

Beincisi, razi ld edilmsi n gcdn istifad edilmsinin yolverilmzliyini tsdiqlyir.

Bununla da BMT Thlksizlik uras gcdn istifad etmkl baqa dvltin razisinin ld edilmsinin yolverilmzliyinin hquqi sasn myyn edir. Mhz bu h-quqi sas BMT Thlksizlik urasna Azrbaycann btn i-al edilmi razilrindn ial qvvlrin drhal xarlmas-nn tlb edilmsin imkan yaratd.

BMT-nin Thlksizlik uras 29 iyul 1993-c ild qbul etdi-yi 853 (1993) sayl qtnamd Azrbaycann Adam rayonunun zbt edilmsini qeyd edrk, yenidn Azrbaycann suveren-liyini v razi btvlyn tsdiqlmidir. BMT T eyni za-manda beynlxalq srhdlrin toxunulmazln v razi ld edilmsi n gcdn istifad edilmsinin yolverilmzliyini



tsdiqlyrk, Adam rayonunun v Azrbaycan Respublika-snn digr rayonlarnn ial edilmsi faktn pisldi v ial qvvlrin Adam rayonundan v btn digr ial edilmi Azrbaycan rayonlarndan drhal, tam v rtsiz xarlma-sn tlb etdi. BMT Thlksizlik urasnn bu qtnamsinin 9 bndind Azrbaycann Dalq Qaraba regionunun ermnilri ifadsi ks olunub v bunu xsusi qeyd etmk ox vacibdir [12].

Birincisi, bu ifad Dalq Qaraban Azrbaycann regionu olmas faktn aq-akar tsdiqlyir.

kincisi, burada yaayan hali, ermnilrin iddia etdiyi kimi, mvcud olmayan Dalq Qaraba xalq yox, Azrbaycann Dalq Qaraba regionunda yaayan ermnilrin, yni ermni icmasnn olduunu tsdiqlyir (bu regionda yaayan halinin digr hisssini, Ermnistan Respublikasnn silahli qvvlri trfindn aparlm etnik tmizlm siyasti nticsind, z doma yurdlarndan qovulmu v hal-hazrda didrgin hyat yaayan Azrbaycan icmas tkil edir).

ncs, bu qtnamd BMT Thlksizlik urasnn 822 sayl qtnamsind z ksini tapm Azrbaycan Respub-likas v Ermnistan Respublikas arasnda mnasibtlrin pislmsi il bal z drin narahatlnn bildirilmsi ifadsin onlarn arasnda artan grginlik szlrini d lav olunmudur. Bu, BMT Thlksizlik uras trfindn Dalq Qaraba mnaqisinin, z tbitin gr, mhz dvltlraras mnaqinin olmas faktnn getdikc daha aydn tsffr etmsini ks etdirir.

Drdncs, gr BMT Thlksizlik urasnn 822 say-l qtnamsind regionda, xsusn Klbcr rayonunda, fvqlad humanitar vziyytdn v oxlu sayda mlki xslrin yerdyimsi il bal drin narahatln bildirilirdis, ar-tq bu ifad daha da dqiqldirilir v gstrilir ki, regionda fvqlad humanitar vziyytdn v Azrbaycanda oxlu say-da mlki xslrin yerdyimsindn drin narahatln bil-dirir. Bununla da bu sndd gstrilir ki, sasn Azrbaycan



mlki halisi yerdyimy, slind is etnik tmizlnmy mruz qalb.

Beincisi, gr BMT Thlksizlik urasnn 822 sayl qtnamsind bu regionda olan btn dvltlrin suveren-liyi v razi btvlyn hrmt edilmsi tsdiqlnirdis, BMT Thlksizlik urasnn 853 sayl qtnamsind, ilk nvbd Azrbaycann, sonra is regionda olan digr lklrin suverenliyin v razi btvlyn hrmt edilmsi tsdiqlnir. Lakin hrbi mliyyatlarn btvlkd Azrbaycann razisind aparldn nzr alsaq, bel bir qnat glmk olar ki, burada shbt sasn Azrbaycann suverenliyin v razi btvlyn hrmt edilmsindn gedir v bu amili BMT-nin Thlksizlik uras xsusi vurulayr.

BMT-nin Thlksizlik uras 14 oktyabr 1993-cu ild z-nn qbul etdiyi 874 (1993) sayl qtnamsind yenidn Azrbaycann v regionda olan digr dvltlrin suverenliyi-ni v razi btvlyn, beynlxalq srhdlrin toxunulmaz-ln v razi ld edilmsi n gcdn istifad edilmsinin yolverilmzliyini tsdiqlyrk v Azrbaycanda oxlu sayda mlki xslrin yerdyimsi il bal z ciddi narahatln bildirrk, Azrbaycann ial olunmu razilrindn ermni qvvlrinin xarlmasna ard. Bu qtnamnin preambula-snda hm d Azrbaycann Dalq Qaraba regionu v onun trafnda mnaqi ifadsi z ksini tapmdr [13].

Bu ifadnin ox vacib hmiyyti var. Burada shbt tkc Dalq Qaraba regionunda olan mnaqidn getmir, hm d onun trafnda mnaqidn gedir. Nzr alsaq ki, Da-lq Qaraban Ermnistanla he bir mumi srhdi yoxdur, v Dalq Qaraba regionu digr Azrbaycan torpaqlar il hat olunur, bel bir nticy glmk olar ki, shbt artq tkc Da-lq Qarabadan yox, Ermnistan-Azrbaycan mnaqisindn, daha dorusu Ermnistann Azrbaycana qar tcavzndn gedir v bu fakta dolays olaraq qtnamd iar edilir.

BMT-nin Thlksizlik uras 12 noyabr 1993-cu ild znn qbul etdiyi 884 (1993) sayl qtnamsind, Azrbaycann Hora-



diz hrinin v Zngilan rayonunun ialn narahatlqla qeyd edrk, Azrbaycann v regionda olan digr dvltlrin suve-renliyini v razi btvlyn, hm d beynlxalq srhdlrin toxunulmazln v razi ld edilmsi n gcdn istifad edilmsinin yolverilmzliyini tsdiqlyrk, byk sayda ml-ki xslrin son yerdyimsi hal v Horadiz hrind v Zngilan rayonunda v Azrbaycann cnub srhdind yara-nan fvqlad humanitar vziyyt il bal z ciddi narahatl-n ifad edrk, Horadiz hrinin v Zngilan rayonunun ial edilmsini, dinc haliy hcumlar v Azrbaycan Respubli-kas razisinin at tutulmasn pisldi v ial qvvlrin Zngilan rayonundan birtrfli xardlmasn v mumilikd ial qvvlrin digr ial olunmu Azrbaycan rayonlarn-dan xardlmasn tlb etdi.

Bu qtnamnin preambulasnda da Azrbaycan Respubli-kasnn Dalq Qaraba regionu v onun trafnda mnaqi ifadsi z ksini tapmdr. Bundan lav, qtnamnin 2-ci bndind hm d Azrbaycann Dalq Qaraba regionunun ermnilri ifadsi d ks olunub [14].

Bellikl, bu beynlxalq-hquqi sndlrin thlili bel bir nticy glmk n sas verir :

- BMT Thlksizlik uras z qtnamlrind birmnal ola-raq Dalq Qaraba regionunun Azrbaycana mxsus olmasn tsdiqlyir.

- BMT Thlksizlik urasnn qtnamlrind Azrbaycann suverenliyi, razi btvly v onun beynlxalq sviyyd tannm srhdlri dstklnir. Bu qtnamlrd digr dvltlrin razisinin ld edilmsi n gcdn istifad olun-masnn yolverilmzliyi xsusi vurulanr v ermni qvvlri trfindn Azrbaycan razisinin ial v dinc haliy qar hcumlar qtiyytl pislnir.

- BMT Thlksizlik urasnn qtnamlrind ermni ial qvvlrinin Azrbaycann ial olunmu razilrindn drhal xardlmas tlb olunur.

BMT Thlksizlik uras il yana Ermnistan-Azrbaycan



Dalq Qaraba mnaqisin dair BMT Ba Assambleyas trfindn d bir ne mhm hmiyytli qtnam v qrar qbul edilmidir.

Qeyd etmk lazmdr ki, Azrbaycan Respublikasnn Dalq Qaraba regionu ifadsi BMT Ba Assambleyasnn qtnamlrind d z ksini tapmdr. Bel ki, BMT Ba As-sambleyas trfindn, ba komitlr vermdn, qbul olun-mu 16 yanvar 1998-ci il tarixli Birlmi Milltlr Tkilat v Avropada hlksizlik v mkdalq Tkilat arasnda mkdalq haqqnda A/RES/52/22 sayl qtnamnin 16-c bndind Azrbaycan Respublikasnn Dalq Qaraba regio-nu v onun trafnda olan mnaqi ifadsi ks olunmudur [15]. Analoji ifad BMT Ba Assambleyas trfindn 9 fevral 2000-ci ild qbul olunmu /RES/54/117 (bnd 16) [16], 2 mart 2001-ci ild qbul olunmu /RES/55/179 (bnd 15) [17], 14 fevral 2002-ci ild qbul olunmu A/RES/56/216 (bnd 21) [18], 6 fevral 2003-c ild qbul olunmu A/RES/57/298 (bnd 26) qtnamlrd z ksini tapmdr [19].

Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisin v bu mnaqi nticsind humanitar sahd yaranm ar nticlrin aradan qaldrlmasna dair BMT-nin Ba Assamble-yas znn 48-ci sessiyasnn 20 dekabr 1993-c ild keirilmi 85-ci plenar iclasnda Azrbaycanda qaqnlara v mcburi kknlr fvqlad beynlxalq yardmn gstrilmsi haq-qnda qtnam qbul etmidir (snd A/RES/48/114) [20]. Bu sndd ilk df BMT sviyysind etiraf edilir ki, Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisi nticsind Azrbaycanda humanitar vziyyt ciddi kild pislmi v Azrbaycanda qaqn v mcburi kknlrin say bir milyonu kemidir.

BMT Ba Assambleyas 7 sentyabr 2006-c ild keirilmi 61-ci sessiyasnn 98-c plenar iclasnda 60/285 sayl Azrbaycann ial olunmu razilrind vziyyt adl qtnam qbul et-midir. Bu qtnam ermni iallarnn Qarabada v ona bitiik olan razilrd trtdiklri yannlarla bal yaranm



vziyyt hsr olunmudur (snd /60/L.60/Rev.2). BMT Ba Assambleyasnn bu qtnamsinin hm adnda, hm d mtnind Azrbaycann ial olunmu razilri ifadsi z ksini tapmdr [21].

Qtnamnin ad ox mqamlardan mlumat verir. Qtnamnin adndan grndy kimi bu sndd Azrbaycan torpaqlarnn ial olunmas fakt etiraf edilir. Azrbaycan Respublikasnn Dalq Qaraba regionu ifadsi hm d BMT Ba Assambleyasnn 14 mart 2008-ci ild keirilmi 62 sessiya-snda qbul etdiyi Azrbaycann ial olunmu razilrind vziyyt (snd A/62/L.42) adl qtnamsind d z ksini tapmdr. BMT Ba Assambleyasnn bu qtnamsini xsusi qeyd etmk lazmdr. Qtnamd onun beynlxalq sviyyd tannm srhdlr rivsind Azrbaycan Respublikasnn suverenliyin v razi btvlyn dstk verilmsi v daimi hrmt edilmsi qeyd edilir, Azrbaycan Respublikasnn b-tn ial olunmu razilrindn ermni qvvlrinin drhal, tam v rtsiz xarlmas tlb olunur. Qtnamd vurulanr ki, he bir dvlt Azrbaycan Respublikasnn razilrinin ial olunmas nticsind yaranm vziyyti qanuni saymamal-dr v bel vziyytin saxlanlmasna kmk etmmlidir [22]. Qtnamd yenidn Azrbaycan Respublikasnn beynlxalq sviyyd tannm srhdlri rivsind onun razi b-tvlynn dstklnmsin v suverenliyin daimi hrmt edilmsi byan edilir v Azrbaycan Respublikasnn btn ial olunmu razilrindn ermni qvvlrinin qeyd-rtsiz xardlmas tlb olunur. Bu sndd hm d Azrbaycan Respublikasnn ial olunmu razilrindn qovulmu halinin z evlrin qaytmas onlarn ayrlmaz hququ kimi tsdiqlnir v bel qayd n mdaxildn zrrkmi razilrin hrtrfli reabilitasiyas da daxil olmaqla, btn la-zmi raitin yaradlmas zrurti qeyd olunur. Bununla yana-, Azrbaycan Respublikasnn Dalq Qaraba regionunda ermni v azrbaycanl icmalar n normal, thlksizlik v brabr yaay raitinin tmin edilmsi zrurti etiraf edilir.



Gstrilir ki, bu regionda Azrbaycan Respublikasnn hdud-lar rivsind znidaretmnin effektiv demokratik siste-mi n imkan yaradlacaqdr. Sndd hm d xsusi qeyd olunur ki, Azrbaycan Respublikasnn razilrinin ial olun-mas nticsind yaranm vziyytin qanuni olmasn he bir dvlt tanmamaldr v bel vziyytin saxlanlmasna kmk v ya yardm etmmlidir.

Qeyd etmk lazmdr ki, bu qtnam birdflik xarakter damr. Qtnamnin 8-ci bndind BMT Ba Katibindn bu qtnamnin hyata keirilmsin dair hrtrfli mruz tqdim edilmsi xahii ks olunmudur. Bundan lav, qtnamnin 9-cu bndi Azrbaycann ial olunmu razilrind vziyyt adl mslni Ba Mclisin 63-c sessiyasnn gndliyin saln-masn nzrd tutur.

Onu da qeyd etmk lazmdr ki, bu qtnamlrl yana BMT Ba Assambleyas, Ermnistann v onun himaydarlarnn btn ks hrktlrin, tdbirlrin baxmayaraq GUAM lklrinin tbbs il qaldrlm kemi SSR razisind dondurulmu mnaqilr haqqnda GUAM mkannda dondurulmu mnaqilr v beynlxalq slh, thlksizliy v inkiafa onlarn tsiri adl mslnin 61-ci sessiyann gndliyin salnmas haqqnda qrar qbul etdi [23]. Sonra-dan bu msl BMT-nin Ba Assambleyasnn 62-ci, daha son-ra 63-c v 64-c sessiyalarnn v yenidn 65-c sessiyasnn gndliyin salnd.

Yuxarda qeyd edilnlrdn bel bir nticy glmk olar ki, BMT Thlksizlik urasnn v Ba Assambleyasnn rsmi sndlrind:

- Dalq Qaraba Azrbaycann bir regionu kimi tannr. BMT-nin sndlrind birmnal olaraq Dalq Qaraba regio-nunun Azrbaycana mnsub olmas tsdiq edilir;

- Azrbaycan razilrinin ial olunmas fakt etiraf edilir;- aparlm etnik tmizlm nticsind Azrbaycan

halisinin qovulmasndan sonra Dalq Qaraba razisind qalm hali mvcd olmayan Dalq Qaraba xalq kimi



yox, Azrbaycann Dalq Qaraba regionunun ermnilri kimi tannr;

- regionda olan btn dvltlrin suverenliyi, razi btv-ly, beynlxalq srhdlrin toxunulmazl v razinin ld edilmsi n gcdn istifad edilmsinin yolverilmzliyi tsdiqlnir;

- Azrbaycann ial olunmu btn rayonlarndan ial qvvlrin drhal, tam v qeyd-rtsiz xarlmas tlb olunur;

- Azrbaycan Respublikasnn ial olunmu razilrindn qovulmu halinin z evlrin qaytmasna olan ayrlmaz h-ququ tsdiqlnir v bel qayd n mdaxildn zrrkmi razilrin hrtrfli reabilitasiyas da daxil olunmaqla, lazmi raitin yaradlmas zrurti qeyd olunur;

- Azrbaycan Respublikasnn Dalq Qaraba regionun-da ermni v Azrbaycan icmalar n normal, thlksiz v brabr yaay raitinin tmin edilmsi zrurti etiraf edilir;

xsusi qeyd olunur ki, Azrbaycan Respublikasnn razilrinin ial olunmas nticsind yaranm vziyytin qa-nuni olmasn he bir dvlt tanmamaldr v bel vziyytin saxlanlmasna kmk v ya yardm etmmlidir.

Avropa uras: Avropa uras Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisinin nizamlanmasnda m-hm hmiyyt ksb edn bir ne qrar v qtnam qbul etmidir. Avropa urasnn bu qrarlarnda bu nfuzlu beynlxalq tkilatn Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisin dair mvqeyi ks olunur. Xsusi mruzi Sayt-linqerin 10 aprel 1997-ci il tarixli mruzsi sasnda [24] 22 aprel 1997-ci ild Avropa uras Parlament Assambleyas Zaqafqa-ziyada mnaqilr haqqnda 1119(1997) sayl qtnam qbul etmidir. Abxaziya v Dalq Qaraba mnaqilrin dair As-sambleya qeyd etmidir ki: z tbitin gr bu mnaqilr frqlns d, Assambleya qeyd edir ki, onlarn siyasi nizamlan-mas 1975-ci il Helsinki Yekun Aktna v 1990-c il Paris Xar-tiyasna saslanan aadak prinsiplrin: srhdlrin toxunul-mazl, xsusn oxmilltli slhmraml qvvlrdn istifad



edrk bu regionda btn insanlarn thlksizliyinin tminat, btn maraql olan trflrin danqlar sasnda Abxaziyaya v Dalq Qarabaa geni muxtariyyt verilmsini, insan h-quqlarna riayt edilmsini nzr almaqla, qaqnlarn v ya-ay yerlrini mcburi dyimi xslrin z evlrin qaytmas hququ v onlarn reinteqrasiya olunmas sasnda mnaqiy clb olunan btn trflrin danq predmeti olmaldr [25].

Avropa urasnn Parlament Assambleyasnda (APA) x-susi mruzi D.Atkinsonun 29 noyabr 2004-c ild tqdim et-diyi mruzsind (snd 10364) qeyd olunur ki, Azrbaycan razisinin mhm bir hisssi hl d ermni quvvlri trfindn ial olunub. D.Atkinsonun mruzsind xsusi qeyd olunur ki, Azrbaycann srhdlri lknin 1991-ci ild mstqil dvlt kimi tannmas annda beynlxalq sviyyd tannmd. Azrbaycann razisin Dalq Qaraba regionu da daxil idi (b.5, blm III) [26].

Bu mruznin sasnda APA ATT-in Minsk Konfransnn mul olduu Dalq Qaraba blgsi zrind mnaqiy dair 1416 (2005) sayl qtnam qbul etmidir. Qtnamd APA-nn Dalq Qaraba mnaqisinin hll olunmamasndan tssflndiyi, yz minlrl insann hl d kkn olmas v ac-nacaql raitd yaamas, Azrbaycan razisinin hmiyytli hisslrinin hl d ermni qvvlrinin ial altnda oldu-u v separat qvvlrin hl d Dalq Qaraba blgsin nzart etdiyi bildirilmidir. Assambleya hrbi mliyyatlarn v bundan vvl balam ktlvi etnik dmniliyin qor-xunc etnik tmizlm anlayn xatrladan genimiqyasl etnik qovulmalara v mono-etnik razilrin yaranmasna gtirib -xarmas il bal z narahatln ifad edrk bir daha tsdiq etmidir ki, bir dvltin razisindn regional razinin ayrl-mas v mstqilliyi etnik tmizl mlr v bu cr razinin digr dvlt de-fakto birldirilmsin gtirib xaran silahl mnaqi yolu il deyil, yalnz bu razinin halisinin demok-ratik dstyin saslanan qanuni v dinc proses vasitsil ld oluna bilr. Assambleya qtnamd Azrbaycan razisinin m-



hm bir hisssinin Ermnistan quvvlri trfindn ial olun-masna iar edrk, tkilatn hr hans zv dvlti trfindn xarici razinin ialnn hmin dvltin Avropa urasnn zv kimi z zrin gtrdy hdliklrin ciddi kild pozulma-s demk olduunu xatrlatm v mnaqi razisindn k-kn dm xslrin z evlrin thlksiz v lyaqtl qayt-mas hququnu bir daha tsdiq etmidir. Assambleya hminin Birlmi Milltlr Tkilat Thlksizlik urasnn 822(1993), 853(1993), 874(1993) v 884(1993) sayl Qtnamlrini xatrlat-m v trflrin silahl mliyyatlardan kinmkl v istniln ial olunmu razilrdn silahl qvvlri xarmaqla onlara riayt olunmasn tlb edrk, APA Brosundan ATT-in Minsk konfrans lklrinin milli nmaynd heytlrinin ba-larnn da daxil olduu alt komit yaratma xahi etmidir [27].

Qeyd edilmlidir ki, APA-nn 1416 sayl qtnamsi ox b-yk hmiyyt malikdir. Bel ki, slam Konfrans Tkilatndan sonra APA z qrarnda Ermnistan Azrbaycann razilrini ial edn dvlt kimi gstrdi v faktiki bu dvlti Azrbaycana qar tcavzd ittiham etdi v bununla da ermnilrin mnaqi trflrinin yanlz Azrbaycan v Dalq Qaraba se-paratlar olmas haqqnda iddiasn tkzib etdi.

mumiyytl, Avropa urasnn rsmi sndlrind Azrbaycan razilrinin Ermnistan hrbi birlmlri trfindn ial olunmas fakt dflrl qeyd edilmidir. Bu prosesin davam kimi 2006-c il yanvar aynn 9-da APA-nn Dalq Qaraba problemi zr alt komitsinin Strasburqda keiriln nvbti iclasnda mrhum Lord Rassel-Constonun ha-zrlad hesabatda Azrbaycan razilrinin ial, Dalq Qa-rabadak rejimin separat olmas, bir milyon azrbaycanlnn yurdundan didrgin dmsi v s. faktlar z ksini tapd. Lakin Ermnistan nmaynd heytinin qeyri-konstruktiv mvqe tut-mas nticsind APA-nn 1416 sayl qtnamsi sasnda Da-lq Qaraba mnaqisi zr alt komitnin faliyyti faktiki ola-raq Lord Rassel-Constonun vfatndan sonra dayandrld. Alt



komitnin faliyytinin brpa edilmsi bard A PA-da 2011-ci ild qrar qbul edils d, Ermnistan nmaynd heyti alt komitnin iin qatlmaqdan imtina etmidir v indiydk onun faliyytini boykot edir.

APA 2008-ci ild znn yay sessiyasnda bir daha Azrbaycann razi btvlyn z dstyini gstrdi. APA-nn bu sessiyasnda 6 iyun 2008-ci ild xsusi mruzilr Andreas Herkel v Yevgeniya Jivkova trfindn edilmi Azrbaycanda demokratik institutlarn faliyyt gstrmsi haqqnda [28] mruz sasnda 24 iyul 2008-ci ild 1614 sayl eyniadl qtnam qbul etmidir. Bu qtnamnin 25.1 bndind deyilir: Assambleya hesab edir ki, lknin razi btvly brpa edilmyn qdr Azrbaycanda sabit demokratik inki-af ox tin olaaqdr. APA-nn 1614 sayl qtnamsinin 25.2 bndind deyilir ki, Assambleya BMT-nin Ba Assambleyas-nn 14 mart 2008-ci tarixind qbul edilmi Azrbaycann ial olunmu razilrind vziyyt haqqndaqtnamsini nzr alr [29].

Yuxarda qeyd edildiyi kimi, BMT Ba Assambleyas z-nn 14 mart 2008-ci il tarixli qtnamsind Azrbaycann Da-lq Qaraba regionu v onun trafnda hrbi mnaqinin beynlxalq slh v thlksizliy thlk yaratmaqda davam etmsindn z ciddi narahatln bildirir, Azrbaycann razi btvlyn tsdiqlyir, Azrbaycann beynlxalq sviyyd tannm srhdlrin dstk verir v ial olunmu razilrdn ermni silahl qvvlrinin drhal xardlmasn tlb edir [22]. Bellikl, APA BMT Ba Assambleyasnn 14 mart 2008-ci il tarixli Azrbaycann ial olunmu razilrind vziyyt haqqndaqtnamsin z dstyini bildirdi, Dalq Qaraba regionunun razi mnsubiyytini Azrbaycana mxsus oldu-unu tsdiqldi v Azrbaycann ial olunmu razilrindn Ermnistan hrbi qvvlrinin drhal xarlmasn tlb etdi.

slam Konfrans Tkilat (hazrda: slam mkdalq Tkilat - Mllif) slam Konfrans Tkilat Azrbaycana qar ermni tcavzn daim pislyir, z qrarlarnda Ermnistan



tcavzkar dvlt kimi qiymtlndirir, BMT-ni bu dvlt qar sanksiyalar ttbiq etmy arr v Ermnistandan Azrbaycann btn ial olunmu razilrindn z silahl qvvlrinin drhal, qeyd-rtsiz v tam xardlmasn tlb edir.

slam Konfrans Tkilat dnyann n vacib beynlxalq hkumtlraras regional tkilatlarndan biridir v n nfuzlu mslman hkumtlraras regional tkilatdr. mumiyytl, KT ona zv olan dvltlrin sayna gr Birlmi Milltlt Tkilatndan sonra dnyann ikinci beynlxalq hkumtlraras tkilatdr. Hal-hazrda KT drd qitd Asiyada, Avropada, Afrikada v Cnubi Amerikada yerln, halisinin mumi sa-yn 1,5 milyard insan tkil edn 57 lkni birldirir. KT-nn masir beynlxalq laqlr sistemind xsusi yeri BMT v KT arasnda mkdalq haqqnda balanm mqavild d ks olunur.

Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisin dair KT trfindn, o cmldn KT-y zv lklrinin dvlt v hkumt balarnn zirv grlrind (sammitlrind) v xarici ilr nazirlri sviyysind oxsayl qtnam v qrarlar qbul olunmudur.

Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisin dair mddalar KT ali orqan - zv lklrinin dvlt v hkumt balarnn zirv grlrind qbul olunmu bir sra sndlrd z ksini tapmdr. Onlarn iind 13-15 dekabr 1994-c ild Kasablanka hri, Mrake Krallnda keiril-mi KT-nin yeddinci zirv grnn sndlrini [30] v 9-11 dekabr 1997-ci ild Tehran hri, ran slam Respublikasn-da keirilmi KT-nin skkizinci zirv grnn sndlrini [31], 2000-ci ilin 12-13 noyabr tarixind Qtrin Doha hrind keirilmi KT Doqquzuncu Zirv Grnd [32], 2003-c ilin oktyabr aynda KT Onuncu Zirv Grnd (Putrajaya, Malayziya) qbul olunmu Yekun Kommunikeni (33-c bnd) [33], 2005-ci ilin dekabr aynda KT nc Fvqlad Zirv Grnd (Mkk, Sudi rbistan) qbul olunmu Yekun



Kommunikeni [34], 2008-ci ilin mart aynda KT On birinci Zirv Grnd (Dakar, Seneqal Respublikas) qbul olunmu Yekun Kommunikeni (61-ci bnd) [35] gstrmk olar.

Bununla yana, Doqquzuncu Zirv Grnd (Doha, Qa-tar) qbul olunmu 21/9-P(IS) sayl Ermnistan Respublikas-nn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz adl qtnamni, 21/9-E (IS) sayl Azrbaycan Respublikasna iqtisadi yardm gstrilmsi haqqnda qtnamni, 25/9-C sayl Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz nticsind Azrbaycann ial olunmu razilrind slam ta-rixi v mdniyyt abidlrinin mhv edilmsi v dadlmas haqqnda qtnamni, Onuncu Zirv Grnd (Putrajaya, Malayziyada) qbul olunmu 12/I0-P (IS) sayl Ermnistan Res-publikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz haqqn-da qtnamni, 21/10-E (IS) sayl Azrbaycan Respublikasna iqtisadi yardm gstrilmsi haqqnda qtnamni, mdniyyt msllri mvzusuna dair Mdniyyat v slam ilri zr qtnamlrin (j) Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz nticsind Azrbaycann ial olunmu razilrind slam tarixi v mdniyyt abidlrinin mhv edilmsi v dadlmas haqqndaqtnamni, On Birin-ci Zirv Grnd (Dakar, Seneqal Respublikas) qbul olun-mu 10/11-P(IS) sayl Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz haqqnda qtnamni, 2/11-E(S) sayl zv dvltlr v KT-y zv olmayan lklr v mslman icmalarna iqtisadi yardm edilmsin aid faliyyt haqqnda qtnamsinin Azrbaycan Respublikasna iqtisadi yardm gstrilmsi blmsini, mdniyyat v sosial msllr zr qtnamlrd 2/11-C (S) sayl slam mqdds yerlrinin mdafisi haqqndaqtnamni d gstrmk olar.

Bundan lav, mumiyytl, Ermnistan-Azrbaycan Da-lq Qaraba mnaqisin dair mddalar KT Xarici lr Nazirlri urasnn sessiyalarnda qbul olunmu mxtlif sndlrd, o cmldn yekun kommunikelr v byanatlarda v oxsayl qtnamlrd z ksini tapmdr.



Seneqaln paytaxt Dakar hrind KT Dvlt v Hkumt Balarnn 13-14 mart 2008-ci ild keirilmi XI zirv grnd KT-nn ikinci v hal-hazrda qvvd olan Nizamnamsi qbul olunmudur. Bu Nizamnam 18 fsild 39 madd birldirir. KT Nizamnamsinin 1-ci fslin 1-ci maddsinin 4-c bndind, Azrbaycann sylri nticsind ial altnda olan dvltlrin z razi btvlyn brpa etmsi hququnun zv dvltlr trfindn birmnal dstklnmsi bard mdda tsbit edildi. Bu is, z nvbsind, lkmiz n glck xarici siyast kursunun istiqamtlndirilmsinin hquqi bazasnn mhkmlndirilmsind mstsna hmiyyt ksb edir.

Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisin dair mddalar KT-y zv lklrin dvlt v hkumt balarnn zirv grlrind qbul olunmu mxtlif sndlrl yana, hm d KT Xarici lr Nazirlri urasnn sessiyalarnda qbul olunmu mxtlif sndlrd, o cmldn yekun kommunike v byanatlarda v oxsayl qtnamlrd d z ksini tapm-dr. Burada onlarn bir nesini gstrmk olar:

KT Xarici lr Nazirlri urasnn Trkiynin stanbul hrind 17-18 iyun 1992-ci ild keirilmi 5-ci fvqlad sessiyasnn Yekun Kommunikesinin 15-ci bndi; 7-9 sent-yabr 1994-ci ild Pakistan slam Respublikasnn slamabad hrind keirilmi KT Xarici lr Nazirlri urasnn 7-ci fvqlad sessiyasnn Yekun Kommunikesinin Ermnistan v Azrbaycan arasnda mnaqi blmsinin 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70-ci bndlri v Ermnistan v Azrbaycan arasnda mnaqi haqqnda 5/7-EX sayl Qtnam; 25-29 aprel 1993-c ild Pakistan slam Respublikasnn Krai hrind kei-rilmi KT Xarici lr Nazirlri urasnn 21-ci sessiyasnn Ye-kun Kommunikesinin 44 bndi v Ermnistan v Azrbaycan arasnda mnaqi haqqnda 12/21-P sayl Qtnam; 10-12 Dekabr 1994-c ild Mrake Krallnn Kasablanka hrind keirilmi KT Xarici lr Nazirlri urasnn 22-ci sessiyasnn Yekun Kommunikesinin: Azrbaycan-Ermnistan blmsinin 70, 71, 72, 73-c bndlri v, bununla yana, Ermnistan v



Azrbaycan arasnda mnaqi haqqnda 11/22-P sayl v Azrbaycan Respublikasna iqtisadi yardm gstrilmsi haq-qnda 16/22-E sayl Qtnamlr; 9-13 dekabr 1996-c ild n-doneziya Respublikasnn Cakarta hrind keirilmi KT Xarici lr Nazirlri urasnn 24-c sessiyasnn Yekun Kom-munikesinin B. Siyasi msllr: Ermnistann Azrbaycana qar tcavz fslinin 80-85-ci bndlri v Ermnistan Res-publikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz haq-qnda 12/24-P sayl v Azrbaycan Respublikasna iqtisadi yardm gstrilmsi haqqnda 18/24-E sayl Qtnamlr; 15-17 mart 1998-ci ild Qatarn paytaxt Dohada keirilmi KT Xa-rici lr Nazirlri urasnn 25-ci sessiyasnn Yekun Kommu-nikesinin Ermnistann Azrbaycana qar tcavz fslinin 63-c bndi v Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz haqqnda 13/25-P sayl v Azrbaycan Respublikasna iqtisadi yardm gstrilmsi haq-qnda 18/25-E sayl Qtnamlr; 27-30 iyun 2000-ci ild Ma-layziyann paytaxt Kuala Lumpurda keirilmi KT Xarici lr Nazirlri urasnn 27-ci sessiyasnn Yekun Kommunikesinin Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar- tcavz fslinin 72-ci bndini v Ermnistan Respubli-kasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz haqqnda 17/27-P sayl v Azrbaycan Respublikasna iqtisadi yardm gstrilmsi haqqnda 20/27-E sayl v Ermnistann Res-publikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavznn nticsi kimi Azrbaycann ial olunmu razilrind slam tarixi v mdniyyt abidlrinin v mqdds yerlrin mhv edilmsi v dadlmas haqqnda 25/27-C sayl Qtnamlr; 25-27 iyun 2002-ci ild Sudan Respublikasnn paytaxt Xartum-da keirilmi KT Xarici lr Nazirlri urasnn 29-cu sessiya-snn Yekun Kommunikesinin 37-ci bndi v Ermnistan Res-publikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz haq-qnda 20/29-P sayl v Azrbaycan Respublikasna iqtisadi yardm gstrilmsi haqqnda 21/29-E sayl v Ermnistann Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavznn



nticsi kimi Azrbaycann ial olunmu razilrind slam tarixi v mdniyyt abidlrinin v mqdds yerlrin mhv edilmsi v dadlmas haqqnda 11/29-C sayl Qtnamlr; 28-30 may 2003-c ild Tehranda (ran slam Respublikas) ke-irilmi KT Xarici lr Nazirlri urasnn 30-cu sessiyasnn Yekun Kommunikesinin 41-ci bndi v Ermnistan Respubli-kasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz haqqnda 13/30-P sayl v Azrbaycan Respublikasna iqtisadi yardm gstrilmsi haqqnda 21/30-E sayl v Ermnistan Respubli-kasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavznn nticsi kimi Azrbaycann ial olunmu razilrind slam tarixi v mdniyyt abidlrinin v mqdds yerlrin mhv edilmsi v dadlmas haqqnda 10/30-C sayl Qtnamlr; 28-30 iyun 2005-ci ild Ymn Respublikasnn Sna hrind ke-irilmi KT Xarici lr Nazirlri urasnn 32-ci sessiyasnn Yekun Kommunikesinin 40 v 41-ci bndlri v Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz haqqnda 9/32-P sayl v Azrbaycan Respublikasna iqtisa-di yardm gstrilmsi haqqnda 10/32-E sayl Qtnamlr v slam mqdds yerlrinin qorunmas haqqnda 2/32-C sayl qtnamnin Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respub-likasna qar tcavznn nticsi kimi Azrbaycann ial olunmu razilrind slam tarixi v mdniyyt abidlrinin v mqdds yerlrin mhv edilmsi v dadlmas haqqn-da blmsi; 19-21 iyul 2006-c ild Bak, Azrbaycan Respub-likasnda keirilmi KT Xarici lr Nazirlri urasnn 33-c sessiyasnn Bak Byannamsinin 14-c bndi v Yekun Kom-munikesinin 45 v 46-ci bndlri v Ermnistan Respublika-snn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz haqqnda 9/33-P sayl v Azrbaycan Respublikasna iqtisadi yardm gstrilmsi haqqnda 10/33-E sayl Qtnamlr v s-lam mqdds yerlrinin qorunmas haqqnda 2/33-C sayl Qtnamnin Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Res-publikasna qar tcavznn nticsi kimi Azrbaycann ial olunmu razilrind slam tarixi v mdniyyt abidlrinin



v mqdds yerlrin mhv edilmsi v dadlmas haqqn-da blmsi; KT-nin Ba Katibinin Ermnistan Respublika-snn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz haqqnda mruzsi; 18-20 iyun 2008-ci ild Uqandann paytaxt Kampala-da keirilmi KT Xarici lr Nazirlri urasnn 35-ci sessiyas-nn Kampala Byannamsinin 25-ci bndi v Ermnistan Res-publikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz haq-qnda 6/35-P sayl v KT-y zv lan v zv olmayan lklr v mslman icmalarna iqtisadi yardmn gstrilmsin aid faliyyt haqqnda 3/35-E sayl qtnamnin Azrbaycan Res-publikasna iqtisadi yardmn gstrilmsi haqqnda blmsi v slam mqdds yerlrinin qorunmas haqqnda 3/35-C sayl qtnamnin Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respub-likasna qar tcavznn nticsi kimi Azrbaycann ial olunmu razilrind slam tarixi v mdniyyt abidlrinin v mqdds yerlrin mhv edilmsi v dadlmas haqqn-da blmsi; 23-25 may 2009-cu ild Dmq, Suriya rb Res-publikasnda keirilmi KT Xarici lr Nazirlri urasnn 36-c sessiyasnn Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz haqqnda 9/36-P sayl v KT-y zv lan v zv olmayan lklr v mslman icmalarna iqtisadi yardmn gstrilmsin aid faliyyt haqqnda 3/36-E sayl qtnamnin Azrbaycan Respublikasna iqtisadi yardmn gstrilmsi haqqnda blmsi v slam mqdds yerlrinin qorunmas haqqnda 3/35-C sayl qtnamnin Ermnistan Res-publikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavznn nticsi kimi Azrbaycann ial olunmu razilrind slam tarixi v mdniyyt abidlrinin v mqdds yerlrin mhv edilmsi v dadlmas haqqnda blmsi; 18-20 may 2010-cu ild Dnb, Tacikistan Respublikasnda keirilmi slam Konfrans Tkilat Xarici lr Nazirlri urasnn 36-c sessi-yasnn Dnb Byannamsinin mddalar v Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz haqqnda 10/37-P sayl qtnamsi v KT-y zv lan v zv olmayan lklr v mslman icmalarna iqtisadi yardmn



gstrilmsin aid faliyyt haqqnda 6/37-E sayl qtnamnin Azrbaycan Respublikasna iqtisadi yardmn gstrilmsi haqqnda blmsi v slam mqdds yerlrinin qorunmas haqqnda2/37-C sayl qtnamnin Ermnistan Respublika-snn Azrbaycan Respublikasna qar tcavznn nticsi kimi Azrbaycann ial olunmu razilrind slam tarixi v mdniyyt abidlrinin v mqdds yerlrin mhv edilmsi v dadlmas haqqnda blmsi.

Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisin dair KT-d qbul olunmu qrarlar v qtnamlrin myyn tsnifatn aparmaq olar:

1.Ermnistanla Azrbaycan arasnda mnaqi haqqnda v Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respublikasna qar tcavz haqqnda qtnamlr;

2. Azrbaycan Respublikasna qtisadi yardm gstrilmsi haqqnda qtnamlr;

3. Ermnistan Respublikasnn Azrbaycan Respublika-sna qar tcavz nticsind Azrbaycann ial olunmu razilrind slam tarixi v mdniyyt abidlrinin mhv edilmsi v dadlmas haqqnda Qtnamlr.

Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisin dair KT trfindn qbul olunmu sndlrin, o cmldn qrarlarn v qtnamlrin mzmununu qsaca ifad edrk, aadak nticlr glmk olar:

- birincisi, KT Ermnistan trfindn Azrbaycan torpaqla-rnn ial olunmas faktn tsdiq edir (msln, bax 13-15 de-kabr 1994 ci ild Kasablanka, Mraked keirilmi KT VII sammitinin Yekun kommnikesinin 8 bndi; 12-13 noyabr 2000-ci ild Doha, Qtrd keirilmi KT IX sammitinin Yekun kom-mnikesinin 61 bndi; 16-17 oktyabr 2003-c ild Malayziyada keirilmi KT X sammitinin Yekun kommnikesinin 33 bndi; 13-14 mart 2008-ci ild Dakar, Seneqal Respublikasnda keiril-mi KT XI sammitinin Yekun Kommnikesinin 61 bndi v s.);

- ikincisi, KT Azrbaycan Respublikasna qar Ermnistann tcavzn qtiyytl pislyir v bu tcavz son qoyulma-



sn tlb edir v bununla yana hm d Ermnistann silahl qvvlrinin btn ial olunmu Azrbaycan torpaqlarndan drhal, tam v rtsiz xarlmasn tlb edir;

- ncs, KT Ermnistan tcavzkar kimi tanyaraq, BMT-nin Thlksizlik Surasna Azrbaycana qar tcavzn ba vermsi faktnn tannmas v BMT-nin Nizamnamsinin VII fslin uyun olaraq BMT Thlksizlik Suras trfindn z-nn vvllr qbul etdiyi qrarlarnn tmin edilmsi mqsdil mvafiq addmlarn atlmas n mracit etdi. Ermnistan trfindn masir beynlxalq hquq norma v prinsiplrinin pozulmas bu dvltin beynlxalq-hquqi msuliyytini ya-radr. Bu halda hmin dvlt qar BMT-nin Nizamnamsin uyun olaraq BMT Thlksizlik Suras trfindn beynlxalq-hquqi mcburetm tdbirlri sisteminin ttbiq edilmsi tam hquqauyundur;

- drdncs, KT trfindn Ermnistann tcavzkar dvlt kimi tannmas o demk idi ki, Ermnistan Respublikas birbaa Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisinin itirak-sdr. Bu fakt sonradan 2 dekabr 2008-ci ild imzalanm Mosk-va Byannamsind z ksini tapmdr. Bu faktn beynlxalq-hquqi sndlrd ks olunmasnn byk hmiyyt var. Bel ki, bu faktn etiraf edilmsi, guya ki, mnaqinin Azrbaycan v Dalq Qaraba, mrkz v yalt arasnda ba vermsin dair ermni trfinin konsepsiyasnn sassz olmasn bir daha sbut edir;

- beincisi, KT Ermnistann silahl qvvlri trfindn ial olunmu razisind Azrbaycan halisin qar edil-mi hrktlri insanla qar trdilmi cinaytlr kimi qiymtlndirir. Bu fakt ial olunmu Azrbaycan razisind azrbaycanl haliy qar trdilmi cinaytlrd, o cmldn Xocalda mlki haliy qar soyqrmn hyata keirilmsind li olan Ermnistann rsmi v vzifli xslrinin msuliyyt clb edilmsinin zrurtin dair mslnin qoyuluu haqqnda hquqi saslar verir;

- altncs, KT Ermnistan v Azrbaycan arasnda



mnaqinin daltli v dinc yolla nizamlanmasnn sas prinsiplrini myyn edir. Bunlar dvltlrin razi btvly v beynlxalq sviyyd tannm srhdlrin toxunulmazl prinsiplridir;

- yeddincisi, KT Ermnistann hr hans bir qanunsuz iqti-sadi faliyytin v Azrbaycann ial olunmu razilrind tbii resurslarn istismarna v slam abidlri daxil olmaqla, Azrbaycann mdni v tarixi abidlrinin dadlmas prakti-kasna son qoyulmas zrurtini qeyd edir;

- skkizincisi, KT yuxarda qeyd olunan mqsdin hyata keirilmsi n tkilata zv olan lklr trfindn laqlndirici addmlarn atlmasna dair qrar qbul etmi-dir. Xsusil qeyd etmk lazmdr ki, KT z qrarlarnda Azrbaycan xalq il digr beynlxalq tkilatlar rivsind d z hmryliyini gstrmk zrurtini qeyd edir. Bel ki, KT-nn XI sammitinin kommnikesinin 61-ci bndind qeyd olunur ki, KT Azrbaycann tbbs il irli srlm BMT Ba Assambleyasnn Azrbaycann ial olunmu razilrind vziyyt adl layihsin z dstyinin gclndirilmsi zrurtin razln ifad etmidir.

Bellikl, bel bir nticy glmk olar ki, KT qrarlarnda v qtnamlrind Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisin daltli beynlxalq-hquqi qiymt verilir v bu mnaqinin nizamlanmasnn beynlxalq-hquqi saslar myyn edilir.

Avropada Thlksizlik v mkdalq Tkilat (ATT): Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisi ATT-in diqqt mrkzind saxlad msllrdn biri olmudur. Bu tkilat mnaqinin hlli prosesind vasitilik missiyasn z zrin gtrm v bu istiqamtd irlilyilr ld olun-mas n myyn addmlar atmdr. 1992-ci ilin fevralnda ATM-in ilk missiyas Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisin dair mruz hazrlamaq mqsdil Azrbaycana gldi. Missiyann mruzsi Yksk Vzifli xslr Komitsinin (YVK) fevral aynda Praqa hrind keiriln iclasna tqdim



olundu. Bu mruzd Dalq Qaraban Azrbaycan razisi ol-mas fakt bir daha tsdiqlnirdi. YVK mnaqinin nizamlan-masna slh yolu il nail olman zruriliyini d byan etmidi. Martn 24-d ATM-in Xarici lr Nazirlri uras vziyyti mzakir edrk mnaqinin slh yolu il nizamlanmasn tmin etmk n YVK-nin zmanti sasnda Dalq Qa-rabaa dair slh konfransnn arlmas bard qrar qbul etdi. Hmin il martn 24-d Dalq Qaraba mnaqisinin slh yolu il, danqlar vasitsi il hlli n ATT-in Minsk qrupu yaradld. Konfransda AB, Fransa, Almaniya, tali-ya, Trkiy, exiya-Slovakiya, Belarus, sve, Azrbaycan v Ermnistan nmayndlrinin itirak nzrd tutulurdu. 1992-ci ilin maynda ATM-in Yksk Vzifli xslr Komitsi trfndn konfransn tkili v iclasn keirilmsi rtlri, elc d sdrin slahiyytlrini myynldirn qrar qbul olun-du. Minsk Konfransnn keirilmsi n yaradlan Minsk qrupu mnaqinin hlli prosesind itirak etmli v nticd Minskd bu mnaqinin hllin dair yekun snd qbul olun-mal idi [36].

ATT-in Nazirlr uras Dalq Qarabada v onun trafnda silahl mnaqinin genilnmsinin davam etmsi v bunun nticsind hali arasnda ziyyt knlrin v insan tlfatnn artmas il laqdar drin narahatln ifad edir-di. Nazirlr uras mnaqinin davam etmsinin v daha da genilnmsinin regional v beynlxalq thlksizliy gstr bilcyi tsiri nzr alaraq, mnaqinin aradan qaldrlmas yollar v vasitlrini geni kild mzakiry xard, btn trflri tmkinli olmaa dvt etdi. Nazirlr uras yenidn n qti kild cavabdeh yerli komandirlri onlarn aktiv i-tirak il hyata keirilmi tcili v effektiv atks ard. Siyasi v iqtisadi tzyiq tdbirlrinin dayandrlmas da daxil olmaqla, etibarl mhit v konstruktiv dialoq raitinin brpa edilmsi ar il mracit etdi. Nazirlr urasnda ATM rivsind hyata keiriln faliyyt nzrdn keirildi v YVK-in qbul etdiyi qrarlar btvlkd bynildi. NK bu-



nunla laqdar grdy tdbirlr gr ATM-in faliyytd olan sdrin minntdarlq ifad edrk lazm olduqda ona b-tn mmkn olan yardm gstrmy hazr olduunu byan etdi. Nazirlr uras Avropa Birliyi v onun zv dvltlri, Mstqil Dvltlr Birliyinin zv dvltlri, imali Atlantika mkdalq urasnn zvlri v, xsusil, Birlmi Milltlr Tkilatnn Ba Katibi trfndn hyata keiriln bir-birini ta-mamlayan sylri alqlayrd. NK bununla laqdar ATM-in Faliyytd olan sdrindn Birlmi Milltlr Tkilat il sx laq saxlama v mtmadi mlumat mbadilsi tkil etmyi xahi etdi. Razla glindi ki, ATM bu mnaqi il bal slh prosesinin inkiaf iind sas rol oynamaldr. Hminin, Da-lq Qarabada v onun trafnda mvcud olan vziyyt ATM trfindn nvbti tdbirlrin hyata keirilmsini tlb edir. Nazirlr uras ATM-in Nazirlr urasnn faliyytd olan sdri cnab rci Dinstbir, xsusil effektiv atksin ld olun-mas v qorunub saxlanlmas, hminin mslnin slh yolu il hrtrfli nizamlanmas n rivnin yaradlmasna kmk mqsdil yaxn vaxtlarda regiona sfr etmyi taprd. Nazirlr uras qti minlik ifad edirdi ki, ATM-in himaysi altnda Dalq Qaraba zr konfrans bhrann ATM-in prinsiplri, hdliklri v mddalar sasnda slh yolu il nizama salnmas mqsdil danqlar n faliyyt gstrn forumu tmin edck. Nazirlr bununla laqdar ATM-in Nazirlr urasnn faliyytd olan sdrindn mmkn qdr tez bir zamanda bel konfrans keirmyi xahi etdilr. Bundan lav nazirlr razladlar ki, Minskd keirilck bu konfransn itiraklar Ermnistan, Azrbaycan, Belarus, exiya v Slova-kiya Federativ Respublikas, Fransa, Almaniya, taliya, Rusiya Federasiyas, sve, Trkiy v Amerika Birlmi tatlar ola-caq. Dalq Qaraban seilmi v digr nmayndlri maraql trf kimi konfransa onun Sdri trfindn itirak dvltlrl mslhtlmlrdn sonra dvt olunacaqlar. ATM-in Nazirlr urasnn faliyytd olan sdri ATM-in himaysi altnda Dalq Qaraba zr konfransn sdrini tyin edck.



Nazirlr uras ATM-in btn itirak dvltlrini v btn maraql trflri beynlxalq nzart altnda olan thlksiz dhlizlr daxil olmaqla surtli v effektiv vasitlrdn istifad edrk, humanitar yardmla ona ehtiyac olanlarn tmin edilmsi n btn lazmi addmlarn atlmasna tkidl a-rd. Nazirlr uras Ermnistan v Azrbaycann ATM-in faliyytd olan sdrinin bu regiona missiyasna, hminin ATM urasnn razlad btn faliyyt tam kmk etmk hdliyini nzr ald v mslnin davaml, slh yolu il hll olunmasna nail olmaq mqsdil hr iki trfi bu hdliyi fal kild yerin yetirmy dvt etdi [36].

1994-c ilin dekabrnda Budapetd ATM zv olan lk-lrin dvlt v hkumt balarnn nvbti Zirv Gr ke-irildi. Zirv toplantsnn itiraklar Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisini d mzakir edrk bu bard qbul olunmu sndlr mvafiq blmnin salnmasna raz-lq verdilr. Dalq Qaraba mnaqisin bu sndin Regional Msllr hisssind "Dalq Qaraba mnaqisi il laqdar ATM-in faliyytinin intensivldirilmsi" adl blm hsr edilmidir. Bu blmd trflr arasnda atksin ld edilmsi alqlanr v ATM-in faliyytd olan sdrin Minsk Konfran-s hmsdrlrinin tyin edilmsi taprlmdr. Sndd deyilir: Mnaqinin davam etmsi v bunun nticsind ba vern insan facisindn tssflndiklrini ifad edrk, itirak dvltlr ATM-in Minsk qrupu il mkdalqda Rusiya Fede-rasiyasnn vasitilik sylri nticsind 1994-c il mayn 12-d razladrlm atksi mnaqi trflrinin tsdiqldiyini al-qlayrlar. Onlar Birlmi Milltlr Tkilat Thlksizlik u-rasnn mvafiq qtnamlrin sadiq qaldqlarn tsdiqlyir v ATM-in mnaqinin slh yolu il nizamlanmasna ynlmi sylrin Thlksizlik urasnn gstrdiyi siyasi dstyi al-qlayrlar. Bu mqsdl onlar mnaqi trflrini birbaa laqlr daxil olmaqla mslnin mahiyytin dair daha inten-siv danqlara arrlar. Bu mnada onlar ATM-in sylri v kmyini ikiqat gclndircklrin sz verirlr. Onlar ATM-



in Minsk qrupunun vasitilik sylrini qti kild bynir v Rusiya Federasiyasnn hlledici yardmn v Minsk qrupunun digr frdi zvlrinin sylrini yksk qiymtlndirirlr. On-lar bu sylri ATM rivsind laqlndirrk bir araya gtirmk qrarna glmilr. Bu mqsdl danqlar n va-hid v razladrlm baza yaratmaq, hminin btn vasitilik v danqlar faliyytinin tam kild laqlndirilmsini tmin etmk mqsdil, faliyytd olan sdr, itirak dvltlrl mslhtlmlr sasnda v mmkn qdr tez hrkt etmkl, Minsk qrupunun hmsdrlrini tyin etmyi taprrlar. Hmsdrlr btn danqlar sylrind ATM prinsiplrini v razladrlm mandat sas tutaraq, Minsk qrupunun grlrind birlikd hmsdrlik v faliyytd olan sdr birlikd mruz edcklr. Onlar ilrinin gedii barsind Daimi uraya mntzm olaraq mlumat vercklr. Bu sylr rivsind ilk addm kimi, mvcud atksin da-vam etdirilmsin kmk etmk mqsdil Rusiya Federasi-yasnn v Minsk qrupunun digr frdi zvlrinin dstyil v onlarla mkdalq raitind tcili tdbirlrin grlmsini v vvllr vasitilik faliyyti zaman ld olunmu irlilyi saslanaraq hyata keirilmsi btn trflr n mnaqinin sas nticlrini aradan qaldrmaa v Minsk Konfransn ar-maa imkan verck silahl mnaqinin dayandrlmas haq-qnda siyasi saziin imzalanmas mqsdil tezlikl danqlar aparma Minsk qrupunun hmsdrlrin taprrlar. Daha son-ra onlar Minsk Konfransnn hmsdrlrindn, xsusil huma-nitar sahd, inamn mhkmlndirilmsi tdbirlrinin hyata keirilmsi istiqamtind mnaqi trflri il birg ii davam etdirmyi xahi edirlr. Onlar itirak dvltlr trfindn hm frdi sasda, hm d mvafiq beynlxalq tkilatlar rivsind qaqnlarn acnacaql vziyytini ynglldirmy xsusi diqqt yetirmk rtil regionun halisin humanitar yardmn gstrilmsi zr tdbirlrin hyata keirilmsinin vacibliyini qeyd edirlr [37].

Sndd mnaqinin hlli n slhmraml qvvlrin



gndrilmsinin zruriliyi d z ksini tapmd. Bel ki, snd gr onlar razlardlar ki, mnaqi trflrinin fikirlrin uy-un olaraq yuxarda qeyd olunan saziin ld edilmsi hmin saziin hyata keirilmsinin vacib elementi kimi oxmilltli slhmraml qvvlrin yerldirilmsin imkan ver bilr v silahl mnaqinin dayandrlmas haqqnda trflr ara-snda saziin ld edilmsindn sonra, BMT Thlksizlik u-rasnn mvafiq qtnamsinin qbul edilmsi rtil, ATM-i oxmilltli slhmraml qvvlrl tmin etmk n siyasi ha-zrlqlarn byan edirlr. Onlar faliyytd olan sdrdn 1992-ci il Helsinki sndinin III fsli sasnda v BMT Nizamnamsin tam uyun olaraq tkil edilck bel qvvlrin yaradlmas, trkibi v faliyyti barsind qsa zaman rzind plan ilyib hazrlama xahi etdilr. Bu mqsdl faliyytd olan sdr Minsk Konfrans hmsdrlri v Minsk qrupu, hminin Ba Katib trfindn kmk edilck; mvafiq mslhtlmlrdn sonra o, hminin bu qvvlrin, baqa msllrl yana, l-s v xarakteri, onlara rhbrliyi v onlarn idarsi, maddi-tex-niki tchizat, mvafiq altblmlrin v resurslarn blnmsi, gc ttbiq etmk qaydas v qvv vern dvltlrl razlama-lar haqqnda tvsiylrin hazrlanmas n Vyanada yksk sviyyli planladrma qrupu yaradacaq. Faliyytd olan sdr Birlmi Milltlr Tkilatnn texniki mslht v eksper-tiza yardmnn gstrilmsin hazr olmas haqqnda etdiyi byanatna saslanaraq, Birlmi Milltlr Tkilatna kmk n mracit edck. O, hminin, ATM-in slhmraml qvvlrinin mmkn yerldirilmsi n BMT Thlksizlik urasnn uzunmddtli siyasi dstyini ld etmy alacaq. Bel hazrlq iini v 1992-ci il Helsinki sndinin III fslinin mvafiq mddalarna sasn v trflr arasnda razln ld olunmasndan v onlarn Minsk Konfransnn hmsdrlri vasitsil faliyytd olan sdr rsmi xahiindn sonra Da-imi ura ATM-in slhmraml mliyyatnn keirilmsi barsind qrar qbul edck [37].

ATM-in Zirv Gr Minsk Konfransna Minsk qru-



punun kmyi il mvcud atksin davam etdirilmsi v slh saziinin imzalanmas n mvafiq tdbirlr grlmsi istiqamtind sylrini artrma tvsiy edirdi. Burada slh sa-ziinin imzalanmasndan sonra mnaqi blgsin oxmilltli slhmraml qvvlrin gndrilmsi d nzrd tutulurdu.

Budapet Zirv Grnn sas nticlrindn biri Minsk qrupunda hmsdrlik institutunun yaradlmas oldu. Slh-mraml qvvlrin mxtlif dvltlrin hrbi qvvlrindn tkil olunmas bard qrar Rusiyann mslni tkbana hll etmk istyinin qarsn ald.

1996-c ilin dekabrnda Lissabonda ATT zv olan lklrin dvlt v hkumt balarnn nvbti Zirv Gr keirildi. Bu Zirv Grnd Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisinin nizamlanmasnn sas parametrlri myyn edilmidir. Onlar ATT-in faliyytd olan sdrinin Byanatnda z ksini tapmdir. Byanatda qeyd olunur ki: ...son iki il rzind Dalq Qaraba mnaqisinin v Azrbaycan Respublikasnn razi btvly mslsinin hllind he bir irlilyi ld edilmmidir. Mn tssfl qeyd edirm ki, mslnin nizamlanmas prinsiplrin dair trflrin mvqelrinin yaxnladrlmas istiqamtind Minsk konfran-s hmsdrlrinin sylri uurla nticlnmdi. Minsk qrupu-nun hmsdrlri trfindn Dalq Qaraba mnaqisinin nizamlanmasnn trkib hisssi kimi formaladrlan prinsip tvsiy edilmidir. Bu prinsiplri Minsk qrupunun btn zv dvltlri dstklyir. Bu prinsiplr aadaklardr:

- Ermnistan Respublikasnn v Azrbaycan Respublikas-nn razi btvly;

- Azrbaycann trkibind Dalq Qarabaa n yksk sviyyli znidar hququ vern z mqddratn tyin etmy saslanm sazid myyn edilmi Dalq Qaraban hquqi statusu;

- btn trflrin nizamlama mddalarna riayt olunma-snn tmin edilmsin dair qarlql hdliklr d daxil ol-maqla, Dalq Qaraba v onun btn halisinin tmin edilmi



thlksizliyi. Mn tssfl etiraf edirm ki, bir itirak dvlt bunu qbul

ed bilmdi. Bu prinsiplr digr itirak dvltlr trfindn dstklnir. Bu byanat Lissabon Zirv Grnn sndlrin daxil edilck [38].

Bellikl, ATT bir beynlxalq tkilat kimi, mnaqinin yalnz Azrbaycann razi btvly, Dalq Qaraba regio-nunun Azrbaycann trkibind qalmas v Dalq Qaraban btn halisinin (hm ermni, hm d Azrbaycan icmasnn) thlksizliyinin tmin edilmsi rtlri daxilind nizamlanma-snn mmknlyn tsdiqldi. Ermnistan is ilk df mhz bu sammit zaman beynlxalq birliyin ciddi narazl il qar-lad v zn tcrid olunmu vziyyt sald. Bu qrar il ATT Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisin dair z mnasibtini myyn etdi.

19 noyabr 1999-cu ild ATT-in stanbul Zirv Gr keirildi. Bu Zirv Grnn Byannamsinin 20 v 21-ci maddlri tamamil Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisin hsr olunmudur. Byannamd qeyd olunur ki: Biz Dalq Qaraba mnaqisil bal yaranan vziyyt v son hadislr haqqnda ATT-in Minsk qrupunun Hmsdrlrinin mruzsini aldq v onlarn sylrini msbt qiymtlndiririk. Biz Ermnistan v Azrbaycan prezidentlri arasnda aktivln dialoqu xsusil alqlayrq ki, onlarn mntzm grlri problemin mhkm v hrtrfli hllinin taplmas prosesinin dinamikas n imkan yaratmdr. Biz qti kild bu dialoqu dstklyirik v ATT-in Minsk qrupu rivsind danqla-rn brpas midil bu dialoqun davam etdirilmsin arrq. Biz hminin tsdiq edirik ki, ATT v mslnin hllinin ta-plmas n n mnasib format olan ATT-in Minsk qrupu slh prosesini v onun glckd hyata keirilmsini, trflri btn zruri kmklik il tmin etmk d daxil olmaqla, daha da irliltmy hazrdr [39].

2-3 dekabr 2010-cu ild ATT-in Astana Zirv Gr keiril-di. Bu Zirv Grnd Thlksizlik cmiyytin doru adl



Byannam qbul olunmudur. Sammit zaman ATT-in Minsk qrupunun hmsdrlri olan lklrin nmaynd heytlrinin balarnn, Azrbaycan v Ermnistan prezidentlrinin Birg Byanat da qbul olunmudur. Bu Byanatda deyi-lir ki: ATT-in Astanada (Qazaxstan) keiriln sammiti il laqdar ATT-in Minsk qrupunun hmsdrlri olan lklrin nmaynd heytlrinin balar (Rusiya Federasiyasnn Pre-zidenti D.Medvedev, Fransann Ba naziri F.Fiyon v Amerika Birlmi tatlarnn Dvlt katibi H.Klinton), Azrbaycan Pre-zidenti .liyev v Ermnistan Prezidenti S.Sarkisyan razla gldilr ki, Dalq Qaraba mnaqisinin tnzimlnmsin ynlmi daha qtiyytli tdbirlr grmk vaxt atmdr [40].

Bununla laqdar onlar Azrbaycan, Ermnistan v Rusiya Federasiyas prezidentlrinin 2 noyabr 2008-ci il tarixli Moskva v 27 oktyabr 2010-cu il tarixli Htrxan byanatlarna istinad etdilr. Onlar razladlar ki, danqlar yolu il dinc tnzimlm regionda sabitliyi v xalqlarn thlksizliyini tmin edr v on-larn arasnda bara nail olmaq n yegan imkandr [40].

Ermnistan v Azrbaycan prezidentlri Dalq Qara-ba mnaqisini beynlxalq hququn prinsiplri v norma-lar, BMT-nin Nizamnamsi, Helsinki Yekun Akt, elc d prezidentlr D.Medvedev, N.Sarkozi v B.Obamann 2009-cu il iyulun 10-da Akvilld [4] v 2010-cu il iyunun 26-da Muskokda [5] verdiklri byanatlar sasnda qti tnzimlmy almaq hdliklrini tsdiq etdilr.

hmsdr lk dinc tnzimlmy nail olmaq n Azrbaycan v Ermnistan prezidentlrinin qbul edcklri zruri qrarlar dstklycklrini bildirdilr. Onlar Ermnistan v Azrbaycan rhbrlrini sylrini sas prinsiplrd hl qalan mbahisli msllrin hlli zrind yeni qvv il cmldirmy ardlar v z hmsdrlrin mnaqi trflrinin bu sylrini hyata keirmlrin kmk etmk n onlarla ii davam etdirmyi taprdlar. Danqlarn ke-irildiyi atmosferi yaxladrmaq n trflr mracitl onlar atks rejiminin mhkmlnmsin v btn sahlrd



etimad tdbirlrinin hyata keirilmsin ynlmi lav ad-dmlar atmaa ardlar. Sndin mahiyytindn grndy kimi, o daha ox mumi xarakter dayr.

Qeyd etmk lazmdr ki, ATT mnaqinin nizamlanmas il mul olan v real nticlrin ld edilmsi istiqamtind hqiqtn fallq nmayi etdirn beynlxalq tkilatdr. Minsk qrupunun faliyyti bu mnada xsusn yksk qiymtlndirilmlidir. Bu qurumun faliyyti hllik real slh gtirib xarmasa da, etiraf etmk lazmdr ki, Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisinin hmi beynlxalq ictimaiyytin diqqt mrkzind qalmasnda ATT-in faliyyti ox vacib rol oynayr. Onu da xsusi qeyd etmk lazmdr ki, digr beynlxalq tkilatlardan frqli olaraq ATT, hr iki trfin razl il, Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisinin nizamlanmas il birbaa mul olan tkilatdr. Ola bilsin ki bu sbbdn ATT mnaqiy dair daha ox neytral mvqe tutmaa alr. Halbuki tcavzkarla tcavz qurban arasnda frqin qoyulmamas mnaqinin hllin yox, ksin uzadlmasna aparr.

Bununla brabr, yekun olaraq bel bir nticy glmk olar ki, ATT-in sndlrind v ilk nvbd ATT-in Zirv Grlrind qbul olunmu sndlrd:

- Dalq Qaraban Azrbaycan Respublikasnn razisi ol-mas fakt etiraf olunur v tsdiqlnir;

- Azrbaycan Respublikasnn razi btvly dstklnir; - Dalq Qaraban hquqi statusunun yalnz Azrbaycann

trkibind n yksk sviyyli znidaretm hququ vern z mqddratn tyin etm sasnda myyn edilmsi vur-ulanr;

- btn trflrin nizamlama mddalarna riayt olunma-snn tmin edilmsin dair qarlql hdliklr d daxil ol-maqla, Dalq Qaraba v onun btn halisinin tmin edilmi thlksizliyinin zruriliyi qeyd olunur.

Avropa ttifaq: Avropa ttifaq (digr ad Avropa Birliyi) 27 Avropa dvltini birldirn iqtisadi v siyasi birlik olaraq,



masir dnyada qvvlrin geosiyasi durumuna byk tsir gstrn sas tkilatlardan biridir. Regional inteqrasiyaya ynlmi bu ttifaq Maastrix mqavilsi il 1993-c ild Avropa Birliyi prinsiplri sasnda yaranmdr.

Cnubi Qafqaz Avropa Birliyinin srhdlrin yaxn olduu n bu regionda ba vern hadislr Avropa Birliyini narahat etmy bilmz. Avropa Birliyi beynlxalq hququn subyekti qismind x edrk Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisinin nizamlanmas problemin z mnasibtini aq kild bildirmidir.

Qeyd etmk lazmdr ki, Avropa Birliyi Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisi il bal ilk df olaraq 22 may 1992-ci ild byanatla x etmidir. Byanatda birlik Dalq Qaraba regionunda dylrin intensivlmsi il ba-l drin narahatln ifad etmi, ermni v Azrbaycan halisi daxil olmaqla, Ermnistan v Azrbaycan xalqlarnn, hr iki hkumtin ATM-in prinsip v hdliklrini qbul etmlri nticsind, eyni sviyyli mhafiz il tmin olunmaq h-ququna malik olduqlarn xatrlatm, azrbaycanl v ermni halisinin fundamental hquqlarnn beynlxalq sviyyd ta-nnm srhdlr rivsind tam kild brpa edilmli oldu-unu bildirmidir. Birlik trflri tmkinlik nmayi etdirmy, ATM prosesin konstruktiv thf vermy v btn trflri Dalq Qaraba zr ATM-in Slh Konfransnn tezlikl keirilmsi istiqamtind i aparmaa armdr.

Avropa Birliyi trfindn Dalq Qaraba mnaqisil bal 18 iyun 1992-ci ild nvbti byanat qbul edilmidir. Tkilat bu byanatda yen d davam edn dylrl bal z narahat-ln bildirmi, Ermnistan v Azrbaycana bir daha mracit edrk, onlar ATM- daxil olarkn gtrdklri hdliklr sasn insan hquqlarna hrmt etmy v trflri region-da slh brpa etmyin n yax midini tklif edn ATM-in himaysi altnda Minsk Konfransnn tezlikl keirilmsinin zruri rtlrinin yaradlmasna armdr.

Avropa Birliyi mnaqi il bal nvbti byanatn 7 aprel



1993-c ild yaymdr. Hmin byanatda Birlik v zv dvltlr mnaqinin drinlmsindn narahatlq keirdiklrini, hrbi mliyyatlarn Klbcr v Fzuli rayonlar razisin yaylma-sndan tssflndiklrini bildirmi, qounlarn Azrbaycan razilrindn drhal xarlmas v bu razilrd dylrin dayandrlmas mqsdil Ermnistan hkumtini Dalq Qa-raban hrbi birlmlri zrind olan tsirindn qtiyytl istifad etmy armdr.

Ermnistann ial qvvlrinin cbh blgsind yeni mliyyatlar keirmsi qurumu 1993-c ilin 24 iyun v 3 sent-yabr tarixlrind yeni byanatlarla x etmy mcbur etmi-dir. Bu sndd ermnilrin Azrbaycana qar hrbi hcum-lar pislnilmi v qaqnlarn saynn hddn artq oxalma-sndan narahatlq ifad olunmudur. Birlik ATM-in Minsk qrupunun blgd slhn ld edilmsi istiqamtind sylrini dstkldiyini bildirmi v trflri bu prosesin hyata kemsi n lverili rait yaratmaa armdr. Tkilat BMT qtnamlrin hrmt gstrilmsini hr iki trfdn tlb et-mi, silahl qvvlrin Klbcr, Adam, Fzuli, Cbrayl ra-yonlarndan xarlmasnn zruriliyini qeyd emidir. Byanatda hminin Ermnistandan Azrbaycan razilrin hcum edn yerli ermni qvvlrin yardm gstrmmk tlbi ifad olunmudur.

Avropa ttifaq 9 noyabr 1993-c ild yenidn Dalq Qaraba mnaqisin dair nvbti byanatn qbul etmidir. Tkilat toqqumalarn genilnmsindn narahatlq keirdiyini v qa-qnlarn saynn artmasnn blgd grginliyin oxalmasna gtirib xaracan vurulamdr. Byanatda Avropa ttifaq ATM-in prinsiplrin uyun olaraq Azrbaycan Respublika-snn razi btvlyn v suverenliyin hmiyyt verdiyini tsdiqlmidir. Avropa ttifaq silahl toqqumalardan qamaq-la cann qurtaran on minlrl mlki xsin taleyindn, xsusil narahat olduunu ifad edrk, qaqnlarn mvcudluunun mnaqinin beynlxalq miqyas almas thlksini artrdn v btn regionun sabitliyi n thdid olduunu bildirmidir.



Avropa ttifaqnn Sdrliyi adndan 1994-c ild mnaqi il bal bir ne kommunke yaylmdr v bu kommunkelrd tkilat bir daha Azrbaycann razi btvly prinsipini dstkldiyini bildirmi v trflri mnaqinin slh yolu il nizamlanmasna, BMT Thlksizlik urasnn mvafiq qtnamlrin ml etmy armdr.

Grndy kimi, Avropa ttifaq Dalq Qaraba mnaqisi il bal qbul etdiyi byanatlarda ehtiyatl mnasibt nma-yi etdirmi, tcavzkar dvltl tcavz mruz qalan trf arasnda frq qoymam, silahl hcumlarn guya Dalq Qa-raba ermnilri trfindn hyata keirildiyini iddia etmidir. Habel, hmin sndlrd Ermnistann Azrbaycan razilrini ial etmsi faktna dair he bir konkret mnasibt ifad olun-mam v mnaqinin sl sbblri bard fikir bildirilmir, msly daha ox neytral mvqedn yanama nmayi etdi-rilmidir.

Bununla bel, Avropa ttifaqnn Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisi il bal mvqeyini ifad edn n sas hadislrdn biri 2003-c ild ba vermidir. Tkilat mnaqinin hlli n kommunikasiya xtlrinin alma-s mqabilind Azrbaycann ial olunmu rayonlarndan 5-nin geri qaytarlmasn tklif etmidir. Bu tklif uzun mddt mzakir obyektin evrilmi v hl d z aktualln saxla-maqdadr. Bu tklif gstrir ki, Avropa ttifaqnn hm region-la laqlri inkiaf etdirmk, hm d Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisinin nizamlanmasnda fal itirak etmk niyyti kifayt qdr ciddi xarakter almdr.

Eyni zamanda vurulamaq lazmdr ki, Avropa ttifaq-nn Dalq Qaraba mnaqisinin slh yolu il hlli il bal rsmi mvqeyi Avropa Parlamentinin 20 may 2010-cu id qbul etdiyi Avropa ttifaqnn Cnubi Qafqaz zr Strategiyas Qtnamsind z ksini tapmdr [41]. Bel ki, Qtnamd Avro-pa ttifaqnn Cnubi Qafqaz dvltlri il laqlrind suveren-lik v razi btvly prinsiplrin hrmtl yanad diqqt atdrlm, 2-ci maddd regiondak mvcud mnaqilr n



status-kvonun qbuledilmz olduu, bel vziyytin grginliyi v dylrin yenidn balamas riskini artrmas vurulanaraq, 5-ci maddd Cnubi Qafqaz dvltlrinin suverenliyi v razi btvlyn xll gtir bilck rtlrin qbuledilmz olduu bildirilmidir. Bellikl, Avropa Parlamenti z Qtnamsind Cnubi Qafqaz dvltlrinin, o cmldn Azrbaycan Respub-likasnn beynlxalq sviyyd tannm srhdlr rivsind dvlt suverenliyini v razi btvlyn birmnal kild dstklmi, onlara xll gtir bilck hr hans rtlrin qbuledilmz olduunu vurulamdr.

Eyni zamanda, Qtnamnin 6-11-ci maddlri mhz Da-lq Qaraba mnaqisinin slh yolu il hllin hsr edilmi-dir. Sndin 6-7-ci maddlrind Azrbaycan v Ermnistan prezidentlrinin danqlar prosesini davam etdirmlri, trflr arasnda Moskva byannamsinin imzalanmas, ATT-in Minsk qrupunun vasitilik sylri, hmsdr dvltlrin prezidentlri trfindn 2009-cu ilin iyul aynda G8 sammiti za-man byanatn yaylmas alqlanmdr.

Avropa ttifaq Qtnamnin 8-ci maddsind Dalq Qara-ba mharibsi nticsind z evlrindn didrgin dm yz minlrl insann hl d mcburi kkn kimi qalmas-n, onlarn hquqlarnn, o cmldn qaytmaq hquqlar-nn, mlkiyyt hquqlarnn v xsi thlksizlik hquqla-rnn rdd edilmsindn tssflndiyini bildirmi, trflri birmnal v qeyd-rtsiz kild bu hquqlar tanmaa v tezlikl realiz edilmsin arm, problemin hllin nail ol-maq mqsdil Ermnistan qounlarnn Azrbaycann b-tn zbt edilmi razilrindn xarlmasn tlb etmidir. Qtnamnin 10-cu maddsind bir daha Azrbaycann Dalq Qaraba v traf rayonlar da daxil olmaqla btn ial edil-mi razilrinin boaldlmasnn, Dalq Qaraban statusunun tam myyn ediln qdr ona aralq statusun verilmsinin, regionda etnik azrbaycanllarn v etnik ermnilrin dinc ya-amas v mkdal n keid rivnin yaradlmasnn hmiyyti gstrilmidir.



Btvlkd, Avropa Parlamentinin qtnamsi bu quru-mun regional thlksizlik msllri v regionda mvcud mnaqilrin, o cmldn Dalq Qaraba mnaqisinin hlli istiqamtind mvqeyin tam aydnlq gtirmidir. bhsiz ki, Avropa Parlamenti qtnamlrinin mddalar, bir trfdn, birbaa Avropa Birliyinin digr rhbr orqanlarnn, digr trfdn is Avropa Birliyin zv olan lklrin rhbrliyinin mvqelrin byk tsir gstrir v Dalq Qaraba problemi zr b nfuzlu tkilatn z siyastini formaladrr.

Qeyd edilmlidir ki, Avropa Komissiyasnn sdri Jose Manu-el Barrozo 2011-ci ilin yanvar aynda Bakya sfri rivsind Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti lham liyev il ke-irilmi birg mtbuat konfransndak byanatnda v Bak Dvlt Universitetind etdiyi xnda Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisin toxunmu, bu problemin hll edilmmsinin regionda slh v sabitlik n mane olduunu diqqt atdrmdr. Avropa Komissiyasnn sdri bildirmidir ki, Avropa ttifaq Azrbaycann razi btvlyn birmnal kild dstklyir v istyir ki, Azrbaycan Respublikasnn razi btvly tmin edilsin.

imali Atlantika Mqavilsi Tkilat (NATO - North At-lantic Treaty Organization): Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisin daltli, mvafiq beynlxalq-hquqi qiymtin verilmsi hrbi-siyasi tkilat olan NATO-nun sndlrind d z ksini tapmdr.

NATO trfindn bu mnaqiy dair bir sra qrarlar v qtnamlr qbul olunub. 2006-c ilin noyabrnda Riqada ke-irilmi NATO-ya zv olan lklrin dvlt v hkumt ba-larnn sammitinin yekun kommunikesinin 43-c bndind postsovet lklrind mvcud olan mnaqilr mnasibt bildirilmdir. Sndd Azrbaycann, Ermnistann, Grcs-tann v Moldovann razi btvlyn, mstqilliyin v suverenliyin dstk verilir [42]. Bu ox vacib bir mddadr. Avropa lklri v Avrasiya zr AB dvlt katibinin mavini Daniel Frid qeyd edir ki, NATO bu haqda ilk df byan edir



v

ermenistanin azerbaycana tecavuzu.pdf

Documents