Eğitimin Finansmanı Ünite 7

1

EĞİTİM EKONOMİSİEğitim Yönetimi Teftişi Ve Planlaması Tezsiz Yüksek Lisans Programı

Yrd. Doç. Dr. Yüksel GÜNDÜZ

2

Ünite 7

İçİndekİler7.1. KAYNAKLARIN YETERLILIĞI .................................................................................................... 47.1.1. Etkinlik........................................................................................................................................................................ 57.1.2. Adalet......................................................................................................................................................................... 6

7.2. TÜRKIYE’DE EĞITIMIN FINANSMANI ..................................................................................... 87.2.1. Okul.Öncesi.Eğitimin.Finansmanı................................................................................................................... 87.2.2. İlköğretimin.Finansmanı..................................................................................................................................... 87.2.3. Genel.Ortaöğretim.Finansmanı.....................................................................................................................107.2.4. Mesleki.ve.Teknik.Ortaöğretimin.Finansmanı..........................................................................................107.2.5. Yüksek.Öğretimin.Finansmanı.......................................................................................................................10

7.3. KAYNAKÇA ...............................................................................................................................12

EĞİTİMİN FİNANSMANI Yrd. Doç. Dr. Yüksel GÜNDÜZ

Eğitimin Finansmanı Ünite 7

3

Eğitimin.finansmanı,.çeşitli.öğretim.tür.ve.düzeylerinin.sunumu.için.gerekli.kaynaklara.kar-şılık. gelen.paranın. elde. edilmesi. kadar;. bu. kaynak¬ların. farklı. bölgeler,. iller,. öğretim. tür.ve.düzeyleri,. farklı. toplumsal. ve. ekonomik. kökenden.gelen.bireyler. ve. kümeler. arasında.dağıtı¬mı.sürecini.irdelemektedir..Finansman,.eğitim.hizmetlerinin.yürütülmesinde.olmaz-sa.olmazlardandır..Eğitim.hizmetinin.üretiminde.çeşitli.girdiler.kullanılmaktadır..Bunlar.en.genel,.olarak.insan.kaynakları.(öğretmen,.eğitim.yöneticisi,.eğitim.uzmanı,.denetmenler.ve.eğitimci.olmayan.perso¬nel).ve.fiziksel.kaynaklar.(okul.binası.derslikler,.işlikler,.deney.oda-ları,.çok.amaçlı.salonlar,.eğitsel.kol.odaları,.uygulama.bahçesi,.oyun.bahçesi).ola¬rak.ikiye.ayrılabilir..Eğitim.sürecinde.kullanılan.bu.kaynaklar,.gerçek.maliyeti.temsil.eder..

Ülkelerin.hemen.hemen. tamamında.eğitim.harcamalarının.en.azından.%80’i.devlet.büt-çesinden.karşılanmaktadır..Devlet,.kendi.sunmadığı.eğitimde.de.öğrencilere.ve.ailelerine.eğitim. katkısı. sağlamaktadır.. Kısacası. devlet. bir. şekilde. eğitimi. desteklemekte,. hedefler.koymakta.ve.hedeflerin.gerçekleşmesi. için.çaba.harcamaktadır..Bunu.yaparken.de.hiçbir.zaman.eğitimi.gerçek.maliyeti.ile.sunmamaktadır..Genelde.devlet.eğitimi.gerçek.maliyetin.altında.sunmaktadır..Bölgelerin.gelişmişlik.düzeyi.ve.devlete.ödediği.vergi.dikkate.alınma-dan.eğitim.olanaklarından.eşit.oranda.yararlanmaları.sağlanmaktadır..Tüm.dünyada.temel.eğitim.parasızdır..Ancak.temel.eğitiminde.devlete.ciddi.bir.maliyeti.bulunmaktadıur..

Eğitime.kaynak.ayırma. işinde.dünyada.bilinen.üç. yaklaşımdan.bahsetmekte.yarar. vardır..Öncelikle.eğitime.kaynak.ayırma. işinin. kamuca. sağlanması,. eğitimde.parasal. kaynakların.öğrenciler.ve.ailelerinden.alınması.ve.eğitimden.dolaylı.ya.da.doğrudan.yararlanan.herke-sin.eğitime.para.harcaması.gerektiği.görüşüdür.ve.buna.da.karma.finansman.denmektedir.

İlköğretimden.yükseköğretime.kadar.eğitimin.salt.sosyal.mal.oluşundan.karma.mal.oluşu-na.göre,.genelde.finansman.almaşıkları.değişiktir..

Eğitim hizmetinin finansmanı doğrudan, kısmî ve dolaylı finansman olarak üç biçimde incelenmektedir:1. Doğrudan. Finansman:. Burada. eğitim. salt. sosyal. mal. sayılmakta. ve. doğrudan. sosyal.harcamaların.tümünün.devletçe.sağlanan.vergilerle.karşılanacağı.kabul.edilmektedir..Bu.finansman.türünde,.eğitimin.örgütlenmesini.devlet.üstlen¬miştir..

2. Kısmî. Finansman:. Eğitim. yarı. kamusal. mal. olarak. görülmek¬te. ve. eğitim. için. gerekli.parasal. kaynakların. bir. kısmı. devletçe,. bir. kısmı. da. harç. ve. resimlerle. öğrencilerden.alınmaktadır.

3. Dolaylı.Finansman:.Eğitim.özel.mal.olarak.görülmektedir..Eğitimi.devlet.ya.da.özel.kesim.üstlenebilir.. Eğitimden. yararlananlar,. eğitimin. bedelini. öderler.. Devlet. de. öğrencilere.kredi.ya.da.hibe.yoluyla.satın.alma.gücü.transfer.eder.

Dolayısıyla. eğitim,.hemen.hemen. tüm.ülkelerde.hem.kamu.hem.de. .özel. sektör. tarafın-dan. sunulmaktadır.. Bu.nedenle.eğitim. salt.bir. kamu.malı.değildir.. Eğitim.hemen.hemen.tüm.ülkelerde. gayrisafi.milli. hasılanın.%. 6. ile. 10’u. arasındaki. önemli. bir. kaynağı. tüketir..Yine,.nüfusun.farklı.gruplar.arasında.eğitim.fırsatlarının.dağılımı.da.sosyal.adalet.açsından.

Eğitim Ekonomisi

4

önemlidir..Ekonomik.büyümeye.ve.gelir.dağılımına.etkileri.ve.hizmet.alanının.genişliğinin.bir.sonucu.olarak.eğitimin.finansman.sisteminin.karmaşık.olması.doğaldır..Bu.karmaşıklık,.eğitimin.hem.kamu.hem.de..özel.sektör.tarafından.yürütülmesi.nedeniyle.daha.da.artmakta.olup,.bunun.belki.de.en..iyi..tanımı.yarı.kamusal.bir.mal.olmasıdır.

Eğitim.finansman.sistemlerinin.değerlendirilmesinde.geleneksel.olarak.kabul.edilen.ve.bir-biriyle.ilişkili.üç.ana.ölçüt.vardır..Bunlar:.Sağlanan.eğitim.hizmetlerinin.yeterli.düzeyde.olup.olmadığı,.eğitim.kaynaklarının.dağılımının.etkin.olup.olmadığı.ve.yine.kaynak.dağılımının..adil..olup..olmadığıdır.

7.1. KAYNAKLARIN YETERLILIĞIÖnceleri.yeterlilik.gayrisafi.milli.hasıladan.eğitime.ayrılan.pay.(%.8’lik.bir.oran.“yeterli”.sayı-lırdı).ve.merkezi.hükümet.bütçesi.içinde..eğitim.harcamalarının.payı.(%.20.uygun.bir.oran.idi).bakımından.tanımlanırdı..1970’1erin.sonlarından.bu.yana,.Dünya.Bankasının.önderliğini.izleyen.yeni.yeterlilik.ölçütleri,.eğitim.sistemlerinin.bir.miktar.daha.sonuçlarına.yaklaşmaya.yönelmiştir..Bunlardan.birisi,. ilköğretimdeki.okullaşma. . . .oranıdır. (1977’de.Etiyopya’da.%.26,.Türkiye’de.%.98.idi)..Ölçütlerden.ikincisi,.cinsiyet.dengeleri,.yani.eğitim.fırsatlarının.kız-lara.ne.derece.sunulduğu.ile.ilişkilidir.(Fas’ta,.ilköğretimdeki.okullaşma.oranları,.erkeklerde.%.86. iken.kızlarda.%.50. idi)..Üçüncü.yeterlilik.ölçütü.ortaöğretimdeki.okullaşma.oranıdır.(bu.oran.endüstrileşmiş.ülkelerde.%.70.-.90.arasında.iken,.fakir.ülkelerde.%.20.civarındadır)..

Dördüncü ölçüt ise, yetişkin okur-yazarlığıdır (Endüstrileşmiş ülkelerde % 99 düzeyinde olan okur yazarlık oranı, fakir ülkelerde % 50 veya daha azdır).•. İlköğretimi..hemen..hemen..tüm..çağ..nüfusuna..yaygınlaştırma,.okullaşma.oranının.%..100’e.yakın.olması.

•. Ortaöğretim.kurumlarına.yeterli..sayıda.ve..cinsiyet..açısından..dengeli.öğrenci..arz.ede-bilmek..için.ilköğretimde..yeterli..bir..kaynak..oluşturmak....

•. Tüm..nüfusun..yaşam.boyu.okuma-yazmasını.besleyici..nitelikte..bir..öğretim.hem.kırsal..hem.de..kentsel..kesimlerde.yeterli..öğretmen.ve..dershane..sağlanmasını.zorunlu..kılar..

Nispeten.eşit.gelir.dağılımı.ile.nitelenen.endüstrileşmemiş.ülkeler.ile.endüstrileşmiş.ülke-ler.için.yeterlilik.sorununun.daha.fazla.tartışılmasına.gerek.yoktur..Ancak,.genç.nüfusunun.büyük.bir.kısmının.beslenme.yetersizliği.ve.sağlıksız.koşullar.içinde.bulunduğu.ve.ailelerin,.çocuğun.emeğinden.yararlanma.ihtiyacı.duyduğu.ülkelerde,.yukarıda.vurgulanan.eğitim-sel. hedeflere. (ilköğretimde. hemen. hemen. tam. katılım,. ortaöğretimde. cinsiyet. dengele-rinin. sağlanması,. yüksek. yetişkin. okur-yazarlığıvb.). ulaşılmada,. içinde. bulunulan. koşullar.nedeniyle.başarısızlığa.uğranılabilir..Böyle.bir.•durumda.ulusal.kaynaklar,.öğrencilerin.ken-dilerine.sunulan.eğitim.hizmetlerinden.yeterince.yararlanmalarını.sağlamak..için,. .onların..beslenme..durumları..ve.sağlıklarını.korumaya.harcanabilir.

Eğitimin Finansmanı Ünite 7

5

7.1.1. EtkinlikEn.genel.kullanımı.ile.etkinlik.kullanılan.kaynakların.niceliklerinde.bir.artış.olmaksızın,.iste-nilen.eğitimsel.kazanımların.miktarında.potansiyel.artışlar.sağlama.anlamına.gelir..Kıt.kay-nakların.en.etkili.bir.biçimde.kullanılması.olarak.da.tanımlanabilir..Bu.bağlamda.üretimde.etkinliğe.baktığımızda,.üretimde.etkinlik,. istenilen.çıktılara.ulaşmak. için.eğitim.sürecinde.bir.araya.getirilen.kaynakların.ve.zaman.girdisinin.iyi.kullanılması.olarak.karşımıza.çıkar..Et-kinlik.öğrenme.sürecinde.yeni.bilgi.veya.teknoloji.kullanma.yoluyla.varolan.kaynakları.daha.uygun.kullanarak.veya.ısrafı.azaltarak,.eğitimin.tüm.kazanımlarını.korumak.anlamına.gelir..

İlköğretim,.teknik.öğretim.veya.üniversite.gibi,.hangi.tür.ve.düzeyde.olursa.olsun.kamu.ta-rafından.finanse.edilen.öğretim.kurumları,.kendi.etkinliklerini.yönetmede.belli.bir.dereceye.kadar.bağımsız.olduklarını. iddia.etmektedirler..Eğitimde.etkinliği.değerlendirebilmek.için.iki.temel.ölçüt.vardır:.Maliyet-fayda.ve.maliyet-etkililik..Eğitimde.etkinlik.standartlarını.yük-seltmek. için,.merkezi.hükümetlerin.yerel.politikaları.biçimlendirici.kaynak. .kısma.gücünü..kullanması.gerekir..

Maliyet.fayda.oranı,.çıktıyı.sabit.tutup.maliyetleri.düşürerek.veya.herhangi.bir..kademede..mezuniyete. .hazırlamalarının.yaşam. .boyu.gelir.akımlannı.maksimum.düzeye.ulaştırmayı.sağlayarak.azaltılabilir.(ki.bu.etkinliğin.artışı.demektir).

İşletme.yöneticilerinin. .gereğinden..fazla. .ödüllendirildikleri,.buna.karşılık.bilim.adamı.ve.mühendislerin.yeterince.ödüllendirilmedikleri.ve.buna.bağlı.olarak.da.ülkenin.elde.etmiş.olduğu.herhangi.bir.derecedeki.teknolojik.üstünlüğü.kaybetme.tehlikesi.içinde.bulunduğu.kanısına.varabilir..Böyle.bir.durumda.hükümet,.bir.yandan.yükseköğretimdeki.bilim.ve.mü-hendislik.alanlarının.gelişmesi.için.ek.kaynaklar.sağlarken,.diğer.yandan.işletme.alanındaki.öğrencilere.sağlanan.desteklerini.azaltabilir..

Başka. tip. bir.maliyet-fayda. sorunu. ise. daha. çok. hükümet. politikalarına. bağlanabilir:. Ör-neğin,.kırsal.kesimdeki.gençlere.sunulan.hizmetlerinin.kentlerdeki.gençliğe.sunulanlardan.daha.düşük.standartlı.olduğunun.ve.kırsal.bölgelerdeki.eğitimsel.yetersizliklerin.mezunla-rın.ekonomiye. tam.katkıda.bulunmalarına. fırsat.vermemesinin. saptanması..Böyle.bir.du-rumda.hükümet,.mali.olanaklarını,.kırsal.okulların.fiziki.tesislerini.geliştirme.ve.iyi.eğitilmiş.öğretmenlerin.ek.ücretlerle.kırsal.kesime.çekilmesi.yönünde.kullanabilir..Benzer.bir.sorun,.kadınların.eğitilmesine.önem.verilmediği.durumlarda.da.ortaya.çıkmaktadır.ki,.bunun.so-nucunda.da.bir.ülke.sahip.olduğu.insangucünün.yarısına.yakın.bir.bölümünün.hizmetlerin-den.yoksun.kalabilir..Hükümet,.böyle.bir.durumu.değiştirmek.amacıyla,.kadınlara.gelenek-sel.olmayan.alanlarda.eğitim.sunan.kurumlara.özel.fonlar.verebilir.ve.bu.tür.programlara.başvuran.kadınlara.ek.burs.olanakları.sağlayabilir..Hükümet,.kaynaklarını.bu.hedef.gruplara.yönlendirebilir,.ancak.bunun.yanında,.hükümetin.bu.konuyu.izlemesi.ve.özel.sektöre,.kırsal.kesimden.mezun.olanlara. işvermeleri.ve.geleneksel.olmayan.rollerde.daha.çok.kadını. işe.almaları.konusunda.baskı.uygulaması.gerekebilir.

Eğitim Ekonomisi

6

Maliyet..etkililik,.eğitim.kurumları.tarafından.tüketilen.gerçek.kaynaklara.oranla.eğitim.çıktı-larının.miktarı.anlamına.gelir..Kabul.edilebilir.bir.etkinlik.standardından.sapmalar,.genellik-le.aşağıdaki.etkenlerden.bir.veya.daha.fazlası.biçiminde.ortaya.çıkmaktadır:.*aşın.derecede.öğrenci.firesi.*aşırı.derecede.sınıf.tekrarı.*sınavlarda.yüksek.başarısızlık.oranı..*öğretimdeki.ilerlemenin.gereğinden.daha.yavaş.olması.ve.uzun.zaman.alması..Hükümetin.bu..sorunlarla..baş.edebilmesi..için..mali..teşvikleri..kullanarak.iyi.bir.yönetim.informasyon.istemine.sahip.olması.ve..siyasal..etkilerden.belli.bir.derecede..bağımsız.olması.gerekir..Kırsal.alanlardaki.ve.kentlerin.fakir.bölgelerindeki.daha.alt.sınıflardaki. .çocuklar,.sağlık.ve.beslenme.sorun-ları. nedeniyle. okulu. terkedebilir. veya. başarısız. olabilirler.. Yükseköğretim. kurumlarındaki.öğrenci.perfonnansıyla.ilgili.sorunlar.ise,.öncelikle,.öğrencilerin.geldikleri.eğitim.kurumla-rında.akademik.çalışmalara. yeterince. hazırlanamadıklarını. yansıtıyor. olabilir.. Böyle.bir.durumda.hükümet.ya.akademik.güçlük.içindeki.tüm.öğrencilere.biraz.destek.olma.ya.da.mevcut.kaynakları.belli.bir.sıraya.koyarak,..kalkınma.bölgelerinde.veya.pilot.projelerde.bulunan. öğrencilere. yardım. etme. ile. diğerlerini. açmadan. solm.aya. bırakma. arasında. bir.seçim.yapmak.durumundadır.

7.1.2. Adalet Eğitimde.kamu.yatırımının.adalete.etkisine.ilişkin.çözümlemeler,.yararların.ve.maliyetlerin.dağılımı.üzerinde.yoğunlaşmaktadır..Eğitimde.kamu.yatırmının.maliyeti.vergilerle.karşıla-nır..Öte.yandan.eğitimin.bireysel.maliyeti,.vazgeçme.maliyeti,.öğrenim.harcı.ödemelri.gibi.maliyetler.kamu.yatırımının.yeniden.dağıtım.etkisini.belirlemede.uygundur..Eğitim.finans-man.sistemlerinin.birçoğunun.oluşturulmasında.adalet.arayışının.etkileri.oldukça.fazladır..Diğer. taraftan,. ilk.ve.ortaöğretim.kurumları. ile.yükseköğretim.kurumlarının. finansmanın-daki.yaklaşımlar.arasındaki. farklılıkların.yeterince. .belirgin.olduğundan,.bu. iki.ana.eğitim.sektörünün.de.açık.bir.biçimde.birbirinden.ayrılması.gerekmektedir..

İlk...ve...ortaöğretim....kurumlarının...yönetiminde. çoğu...merkezi.hükümet,.ne.tam.ola-rak. .merkeziyetçiliğe. . ne. de. yerinden. yönetime. dayalı. bir. düzenleme. yapmaktadır.. Tam.merkeziyetçilik,.karar.vermede.gecikmeye.yol.açtığı.gibi,.yerel..gereksinimlerdeki..değişim.miktarını. ve. arzu. . edilen. . uygulamaları. . gereğince. . gözönünde. . bulundurmayabilir.. Öte.yandan,..tam.yerinden.yönetim.sistemi,.ülkenin.uzun.vadeli.eğitilmiş.işgücü.gereksinimini..karşılama.konusunda,.merkezi.hükümetin.yerel.otoriteleri.etkileme.kapasitesini.yok.eder..Son.olarak.ise,.bu.tür.yönetim,..finansman.sağlama.biçimini.yerel.finansal.kaynakların.yapı-sına.ve.gücüne.terk.eder..Böyle.bir.durumda,.bazı.çocuklar..çok.iyi.koşullarda.yetiştirilirken,..diğerleri..iyi.eğitilmemiş.öğretmenlerle.eğitilme,.kalabalık.gruplar.içinde.okuma.ve.öğretim.araç-gereçlerinden.yoksunluk.gibi.sonuçlarla.karşı.karşıya.kalabilir.

Hem.merkezi.güçlerin.hem.de.yerel.güçlerin,.varlığına.dayalı.karma.bir.hizmet.sistemi.“yö-netimlerarası.mali. ilişkiler”i. içeren.bir. finansal.düzenleme.gerektirmektedir.. Böyle.bir. sis-temde.para,.basamak.sayısına.bağlı.olmaksızın.daha.üst.yönetimlerden.daha.alt.yönetim-lere.akmaktadır..

Eğitimin Finansmanı Ünite 7

7

Öğrencilerin.gereksinimleri,. ilk.aşamada,.belli.bir. .düzeydeki.eğitim.kademesi. için.uygun.yaş.grubundakilerin.sayımı.ile.başlar..Bu.yaş.grubu.daha.sonra.farklı.yollarla...düzeltilebilir....Düzeltmede.ayrıntılara.girildikçe.elde..edilen..adaletin.derecesinin.de..artacağı.umulur..İlk.olarak,. ailelerinin. kendileri. için. özel. öğretim. kurumlarını. seçtiği. öğrencilerin. sayısı. belir-lenerek. ilgili. yaş. grubu. azaltılabilir.. İkinci. olarak,. bazı. öğrencilerin. eğitiminin. diğerlerine.göre.daha.pahalıya.mal.olduğu.dikkate.alınıp.belli.bir. “ağırlık”.verilerek.bu. sayı. kurgusal.biçimde.artırılabilir..Daha.pahalı.olan.bu.kategorilere,.akademik.veya.ekonomik.bakımdan.dezavantajlı.çocuklar,.bedensel.özürlüler,.ev.sahibi.ülkelerin.ana.dilini.bilmeyen.öğrenciler,.özel.araç-gereç.veya.özel.olarak.yetiştirilmiş.öğretmen.gerektiren.mesleki.eğitime.talepte.bulunan.öğrenciler.ve.özel.yetenekli.öğrenciler.dahil.edilebilir.. .Üçüncü. .olarak,. ilgili. yaş.grubu,.piyasa.güçlerinin.bölgeler.arasında. tek. tip.olmadığı.dikkate.alınarak.daha. ileri.bir.düzeyde.ağırlıklandırılabilir..

Merkezi.hükümetin,.yerel.kaynakların.ve.yerel.gereksinimlerin.tahminlerini.kullanarak,.eği-tim.için.merkezi.ve.yerel.destekleri.birleştirmede.şu.üç.temel.mali.araçtan.birini.uygulaması.muhtemeldir..Bunların. ilki. “temel.program.planı”.olarak.bilinir..Bu.program,.bir.öğrenciyi.bulunduğu.yörede.eğitmek.için.gerekli.tahmini.maliyeti.temsil.eden.parasal.bir.rakamdır..

İkinci.ana.ödenek.tipi.ise.“yüzde.eşitlemesi”.olarak.bilinir..Bu.düzenlemeyle.hükümet,.yerel.eğitim.bütçelerine.katılmayı.ve.buna.ek.olarak.aynı.oranda.okul.vergisi.alan.iki.yerel.yöne-timin.öğrenci.başına.yaptığı.harcamaları.eşitlemeye.çalışır..Doğal.olarak,.hükümetin,.fakir.bir.yerel.yönetime.olan.parasal.desteğinin.payı,.zengin.bir.yerel.yönetimden.daha.yüksek.olacaktır..

Üçüncü.ana.ödenek.tipi.ise.“ağırlıklı.nüfus.ödeneği”dir..Bu.ödenek.tipi,.üç.ödenek.tipi.için-de.en.basit.ve.en.esnek.olanıdır..Yani,.hükümetin.katkı.payıyla.ilgili.geleceğe.ait.kaynakların.en.az.taahhüdünü.gerektirenidir..Bir.yerel.yönetimin.hakkı,.yerel.yönetimin.ülke.çapındaki.ağırlıklı.öğrenci.nüfus.payına.eşittir..Eğer,.belirli.bir.eğitim.programına.hükümetçe.ayrılan.ödenek.10.milyon.dolar,.pound.veya.peso. ise.ve.yerel.yönetimi.X.yerel.yönetimi.ülkenin.toplam.ağırlıklı.öğrenci.sayısının.%.10’unu.oluşturuyorsa.o.zaman.X.yönetiminin.hakkı.bir.milyon.dolar,.pound.veya.peso’dur..Amerika.Birleşik.Devletleri’nin.bazı.yörelerindeki.mali.eşitlik. sağlama. çabaları,. çok. sayıdaki. orta. sınıf. ailelerin,. devlet. okullarını. terkederek. özel.okullara.geçmesi.sonucuna.kadar.ilerlemiştir..

Yükseköğretimin..finansmanında..adalet..sorunuyla..ilgili..iki..ana.yaklaşım.bulunmaktadır..Bunlardan,.Avrupa.ve.bir.çok.gelişmekte.olan.ülkedeki.uygulamada.merkezi..hükümet,.öğ-rencilerin.geçimi.de.dahil..olmak.üzere.yükseköğretimin.maliyetinin.çoğunu.üstlenmekte.ve.kurumların.parasal.gereksinimlerini.doğrudan.karşılamaktadır..ABD.uygulamalarında.ise,.yükseköğretimle. ilgili. ana.destek,.doğrudan.örencilere.verilen.kredi. ve.bağışlardan.oluş-maktadır..Bireysel.bağışların.miktarı.öğrencinin.aile.geliriyle.ters.orantılıdır..ABD.yaklaşımı,.özel.yüksekögretim.kurumlarının.yaygınlığı.ve.girişteki.“açıklık”.özellikleri.nedeniyle,.yükse-köğretime.geçişte.Avrupa.yaklaşımından.daha.teşvik.edici.görünmektedir..ABD’de.zaman.

Eğitim Ekonomisi

8

zaman,.yükseköğretim.maliyetlerinin,.“gelire.bağlı.kredi”.yöntemi.kullanılarak.hükümet.ve.velilerden.öğrencilerin.kendilerine.kaydırılmasına.ilgi.duyulmaktadır..Bu.krediler.sayesinde.öğrencilerin,.ek.eğitimden.elde.edecekleri.ek.kazançları.dikkate.alınarak,.tüm.eğitimleri.için.sınırsız.borç.almaları.ve.bunu.çalışma.hayatları.boyunca.geri.ödemeleri.mümkündür.

Eğitim finansmanında adaleti sağlamak için devletin kaynak dağılımında dikkate alması gereken bazı konular bulunmaktadır. Bunlar:•. Tüm.eyalet.ve.bölgelerde.etkin,.türdeş.ve.tam.bir.biçimde.kurulmuş.temel.gelişimsel.eğitim.programları.için.yeterli.finansmanı.sağlamak.•. Eyalet. içindeki. tüm.okul.bölgeleri.arasında.mali.yönden.tam.eşitleme.sağlayacak. temel.bir.uyarlama.formülü.geliştirmek.•. Toplumun.düşük.eğitimsel.beklentiler.nedeniyle.çocukların.eğitiminin.önlenmesi,.yerel.po-litik.koşullar,.eğitimle.ilgili.duyarsızlıklar,.uygun.eğitim.fırsatlarını.kullanamama.gibi.olumsuz.koşullardan.kaynaklanan.sorunları.çözmek.için.mali.güçte.bir.örneklik.düzeyini.yakalamaya.çalışmak.•. Doğuştan.özürlü.çocukların.bireysel.eğitim.gereksinimlerini.karşılamak.üzere,.planlanan.dü-zeltici.eğitim.programlarını.finanse.etmek.•. Toplumsal.ve.ekonomik.çarpıklıkların.neden.olduğu.eğitimsel.dezavantajları.dengelemek.için.önlemler.almak.üzere.düzenlenen.telafi.edici.eğitim.programlarının.finansmanını.sağlamak.•. Coğrafi.ve.demokrafik.koşullarca.yaratılan.ölçek.ekonomilerinin.finansmanını.sağlamak.•. Yerel.okul.bölgelerinin.güvenmek.zorunda.olduğu.yerel.vergi.kaynaklarını.harekete.geçirme-yi.sağlayan.kamusal.görevlerin.finansmanını.sağlamak.•. Tüm.eyaletlerde./.bölgelerde.karşılaştırılabilir.eğitim.hizmetlerinin.sunumunda.maliyet.fark-lılıklarını.düzeltmek.için.finansman.sağlamak.

7.2. TÜRKIYE’DE EĞITIMIN FINANSMANI

7.2.1. Okul Öncesi Eğitimin Finansmanı Okul.Öncesi.eğitim.hizmetleri,.MEB. tarafından.açılan.anaokulu,.anasınıfı,.uygulama.sınıf-ları.ile.diğer.kurum.ve.kuruluşlarca.açılan.kreş,.yuva,.gündüz.bakımevi,.çocuk.bakımevi.ve.çocuk. bakım. yurtları. tarafından. yürütülmektedir. .. Tüm. kalkınma.planlarında. yer. almakla.birlikte,.5..Beş.Yıllık.Kalkınma.Planı.(1984-1989).‘nda.ilk.kez.toplam.eğitim.yatırımlarının,.%.6.1’i.kadar.okul.öncesi.eğitim.için.yatırım.ödeneği.öngörülmüştür...İlköğretim.okulları.dışın-da.yapılan.okul.öncesi.eğitimdeki.finansal.kaynaklar.özel.amaçlı.olup,.kamu.katkısı.yetersiz.kalmaktadır..Öğrenci.harcamalarının.çoğu.öğrencilerden.(velilerinden).alınmaktadır.

7.2.2. İlköğretimin FinansmanıTürkiye’de,.ilköğretim.zorunludur.ve.İlköğretim.ve.Eğitim.Kanunu’na.göre,.zorunlu.ilköğre-tim.çağı,.6-14.yaş.grubundaki.çocukları.kapsar...Bu.öğrenim.düzeyi,.toplumsal.yararı.yük-sek.bir.eğitim.düzeyi.olarak.görülmekte.ve.ilke.olarak.parasız.sağlanması.amaçlanmaktadır..

Eğitimin Finansmanı Ünite 7

9

İlköğretim,.eğitimin.toplumsal.özelliğinin.en.çok.ağırlık.kazandığı.eğitim.düzeyidir..Çünkü.ilköğretim,.bireylere,.yaşamları.boyunca.toplumsal.yaşamın.her.kesitinde.geçerli.olan.te-mel.becerileri.ve.yurttaşlık.özelliklerini.kazandırmaktadır..Bu.nedenle.de. ilköğretimin.dış-sallıklarının.(toplumsal.yararının).çok.yüksek.olduğu.kabul.edilmekledir..Devlet,.eğitim.ya-tırımlarını.en.yaygın.biçimde.ilköğretimde.gerçekleştirmektedir..İlköğretimin.bireye.getirisi.de.yüksektir...İlköğretim.çağı.çocukları.yaşlarının.küçük.olmasından.dolayı,.daha.çok.aileye.ait. işlerde.çalışmaları.nedeniyle,.kaybedilen.kazancın.diğer.eğitim.düzeylerine.göre.daha.düşük.olacağı.hesaplanmaktadır..

Buna.göre,. ilköğretimin,. tüketici.açısından. fiyatı.düşük,.getirisi.yüksektir.. . İlköğretimin. fi-nansmanı,.MEB.bütçesi,. yerel. idareler. (özel. idareler),. çeşitli. kaynaklardan. toplanacak.yar-dım,.bağış.ve.uluslararası.kredi.desteği.şeklindeki.finansal.kaynaklardan.oluşmaktadır.

İlköğretim ve Eğitim Yasası’nın 76. maddesinde, ilköğretime ait gelir kaynaklan olarak gösterilenlerden başlıcaları şunlardır:•. Her. yıl.Devlet.Gelirlerinin.%.2’sinden.az.olmamak.üzere.Devlet.bütçesinden.yapılacak.yardımlar,

•. Özel.idare.bütçelerine,.bu.kamın.hükümleri.gereğince.sağlanacak.gelirler.hariç.ve.1960.mali.yılında.ilköğretime.tahsis.edilen.miktardan.az.olmamak.üzere,.yıllık.gelirlerinin.en.az.%.20’si.oranında.konulacak.ödenekler.

•. Köy.okullarına.gelir.sağlamak.üzere,.tahsis.edilen.araziden.ve.okul.uygulama.bahçesin-den.elde.edilen.gelirler.hariç,.köy.bütçelerine.her.yıl.genel.gelirlerinin.en.az.%.10’u.ora-nında.konulacak.ödenekler.

•. Gelirleri.sıbyan,.mahalle.tıfıl.okullarıyla.medreselere.ve.diğer.ilim.müesseselerine.tahsis.edilmiş.bulunan.mazbut.vakıflar.hâsılatından.her.yıl.Vakıflar.Genel.Müdürlüğünce.bütçe.ile.tespit.edilecek.gelirlerle.mütevelliler.tarafından.idare.olunacak.vakıflardan.ayrılacak.hisseler,

•. İktisadi.Devlet.Tevekkülleri,.özel.kurumlar,.dernekler.veya.hayırsever.kimseler.tarafından.yapılacak.her.türlü.mal,.para.bağışları.ve.vasiyetler.(iş.bu.maaş.ve.vasiyetlerle.bununla.ilgili.işlemlerden.resim.ve.harç.alınmaz).

•. Faizler...

İlköğretimin gelir kaynakları dışında kalan ve Milli Eğilim Bakanlığına tahsis edilen diğer gelirler ise: •. Her.türlü.alkollü.içkiler.ile.her.türlü.alkolsüz.içkiler,.tütün.mamullerinin.teslimi.ve.ithala-tından.alınan.“Eğilim,.Gençlik,.Spor.ve.Sağlık.Hizmetleri.Vergisi”

•. Milli.Eğilim.sektöründeki.Döner.Sermaye.İşletmelerinden.elde.edilen.gelirler,•. 3308.sayılı.Çıraklık.Mesleki.ve.Teknik.Eğitim.Geliştirme.ve.Yaygınlaştırma.Fonu.(bu.fon.vergilerden.oluşur),

•. Yabancı.ülke.ve.kuruluşlarından.alınan.krediler,.burslar,.yardımlar,•. Bağışlar,.

Eğitim Ekonomisi

10

•. Demekler.Kanunu.hükümlerine.göre.kurulan.demeklerin.ve.benzer.amaçla.çalışan.vakıf.ve.benzeri.kuruluşların.üstlendikleri.giderler.için.ayırdıkları.fonlardır..İlköğretim.ve.orta-öğretime.ayrılan.fonlarının.büyük.bir.bölümü,.kamu.finansmanı.kapsamındadır..

7.2.3. Genel Ortaöğretim FinansmanıGenel.ortaöğretim,.zorunlu.bir.eğitim.düzeyi.olmamakla.birlikle,.fiyatı.düşük.bir.eğitim.dü-zeyi.olarak.görülebilir..Ortaöğretim.çağındaki.gençlerin,.yaşları.nedeniyle,.sahip.oldukları.çalışına. olanakları. sınırlıdır.. Bu. çağ. nüfusunun. üretime. katkıda. bulunması,. ancak. aile. iş-letmesinde.çalışmakla.mümkün.olabilir..Bu.nedenle,.genel.ortaöğretimde.eğitimin. fiyatı,.ilköğretimde.olduğu.gibi,.doğrudan.maliyetlere.indirgenebilir.ve.düşük.olarak.nitelendiri-lebilir...Bu.eğitim.düzeyinde.eğitimin.fiyatının.düşük.olması,.bireysel.getirisini.yükseltmiştir..Genel.ortaöğretimlerin.finansmanı.devlet.tarafından.karşılanmaktadır.

7.2.4. Mesleki ve Teknik Ortaöğretimin FinansmanıMesleki.ve.teknik.ortaöğretim.kurumlarına.devam.eden.öğrenciler,.3308.sayılı.Çıraklık.ve.Meslek.Eğilimi.Kamımı.gereğince,.işletmelerde.meslek.eğitimi.görürler..Türkiye’deki.örgün,.çıraklık.ve.yaygın.eğilim.yoluyla.gerçekleştirilen.mesleki.ve.teknik.eğilimin.finansmanında.kullanılmak.üzere,.Bakanlık.emrinde.ve.Merkez.Bankası.nezdinde.“Çıraklık,.Mesleki.ve.Tek-nik.Eğitimi.Geliştirme.ve.Yaygınlaştırma.Fonu”.kurulmuştur..Bu.fonun.kaynaklarını,.Bakanlık.bütçesine. koyulan. ödenek,. Geliştirme. ve.Destekleme. Fon’undan. Bakanlar. Kurulunca. ya-pılacak.aktarmalar,.MEB.bünyesindeki.döner.sermaye.işletmelerinin.kârları.ve.kurumlarda.üretilen.malların.satışından.ekle.edilen.hâsılat.oluşturmaktadır..

Bunlara ek olarak,•. Gelir.ve.Kuramlar.Vergisinin.%.l’i,.•. Odalar,.Borsalar.ve.Birliklerin.eğitime.yasa.gereği.ayırdıkları.payların.%.50’si,•. Esnaf.ve.Küçük.Sanatkâr.dernek,.federasyon.ve.konfederasyonlarının.yasa.gereği.eğitime.ayırdıkları.payların.%.50’si,.

•. İşçi.Sendika.ve.Konfederasyonlarının.yasa.gereği.eğitime.ayırdıkları.payların.%.25’1,•. İşveren.Sendika.ve.Konfederasyonlarının.bir.önceki.yıl.aidat.gelirlerinin.%.5’i.de.Fon’un.gelirleri.arasındadır..Kullanılan.tüm.bu.kaynaklar.dikkate.alındığında.finansman.yükünün.önemli.ölçüde.kamu.sektörünün.üstünde.olduğu.görülmektedir.

•. Finansal.açıdan.Konsolide.Bütçe,.İl.Özel.İdareleri,.Döner.Sermaye,.Kişi.ve.Kuruluş.Bağış.ve.Yardımları,.Milli.Eğitim.Vakfı.katkıları.ile.Dernek.gelirleri.başlıca.kaynaklardır.

7.2.5. Yüksek Öğretimin FinansmanıYükseköğretim.hizmetlerinin.yürütülmesinden.sorumlu.üniversiteler,.kendi.öz.gelirlerinin.yetersiz.olması.nedeniyle.genel.bütçeden.önemli.oranda.pay.almak.durumundadırlar..Bu.bakımdan.esasen.yükseköğretim.hizmetleri.doğrudan.finansman.yöntemi.ile.finanse.edil-mektedir..Ancak.yükseköğretim,.bir.kamu.malı.gibi.konsolide.bütçeden.önemli.yardımlar.alırken,.harç. veya.öğrenci. katkı.payı. adıyla.da.hizmet,. kısmen. fiyatlandırılmakta. ve. kredi.burs.veya.bağış.adı.altında.dolaylı. finansman.araçlarıyla.hizmet.desteklenmektedir..Ülke-mizde.yükseköğretim.hizmetlerinin.finansmanında.doğrudan,.kısmen.ve.dolaylı.finansman.

Eğitimin Finansmanı Ünite 7

11

yöntemlerinin.bir.karması.uygulanmaktadır..Türk.yükseköğretim.sisteminin.finansman.ya-pısı.2547.sayılı.Yükseköğretim.Kanunuyla.tespit.edilmiştir..

Buna göre yükseköğretim üst kuruluşları, yükseköğretim kurumları ve bunlara bağlı bi-rimlerin gelir kaynakları şu şekilde sıralanmıştır: •. Genel.bütçeden.yükseköğretime.ayrılan.ödenekler•. Döner.sermaye.ve.hizmetlerinden.elde.edilen.gelirler•. Öğrencilerden.alman.harçlar.ve.gelirler•. Kişi.ve.kurumların.yaptıkları.bağış,.yardım.ve.vasiyetler•. Kitap.satış.ve.yayın.gelirleri•. Üniversitelere.ait.taşınır.ve.taşınmaz.malların.gelirleri..•. Muayene,.tahlil.ve.ekspertis.ücretlerinden.sağlanan.gelirler•. Faiz.ve.ceza.gelirleri..

Türkiye’de,.yükseköğretim.sistemi.büyük.ölçüde.devletçe.finanse.edilmektedir..Yükseköğ-retim. için.bütçeden.ayrılan.ödenek,. tüm.kaynakların.%.80’inini.oluşturmaktadır..Devletin.yükseköğretim.için.ayırdığı.kaynak,.yükseköğretim.için.kullanılan.tüm.kaynakların.önemli.bir.yüzdesini.oluşturmakla.birlikle,.GSMH’nın.küçük.bir.oranını.oluşturmakta.ve.gereksin-meleri. karşılamada. yetersiz. kalmakladır.. Son. yıllarda. yükseköğretime. ayrılan. kaynakların.GSMH.içindeki.oranının.yükseldiği.görülmektedir..

Yükseköğretime. ayrılan. kaynakların. GSMH’ya. oranı. açısından,. ABD,. Kanada. ve. Finlandi-ya.dışta. tutulursa,. Türkiye’nin.diğer.ülkelerden.çok. farklı. olmadığı.görülmektedir..Ancak,.Türkiye’yi,. özellikle. kendisinden. daha. gelişmiş. ülkelerle. karşılaştırırken,. GSMH. rakamları.arasındaki. farkın.ve.daha.da.önemlisi.nüfus.yapısının.göz.önünde.tutulması.gerekmekte-dir.. Bilindiği. gibi,. Türkiye’nin,. gelişmiş. ülkelerinkinden. daha. genç. bir. nüfus. yapısı. vardır.ve.genç.nüfusun.genişliği.düşünülürse,.Türkiye’de.yükseköğretime.ayrılan.kaynakların.ye-tersizliği.daha.iyi.anlaşılacaktır..Kaynak.yetersizliği.nedeniyle.Türkiye’de,.1984-85.öğretim.yılından.itibaren.öğrencilerden.harç.alınmaya.başlanılmıştır..Alınan.harçlar,.Öğrenci.Harçlar.Fonu’nda.toplandıktan.sonra,.öğrencilerin.beslenme,.kültür.ve.spor.gibi.faaliyetleri.için.har-canmaktadır..Harç.tutarı,.isteyen.öğrenciye.harç.kredisi.olarak.ödenmektedir...

Türkiye’de,.devlet.kaynakları.eğitimi.finanse.etmeye.yetmemekledir..Bunda,.devletin.eğiti-me.bakış.açısının,.kaynaklarının.sınırlı.olmasının,.ülkenin.genç.bir.nüfusa.sahip.olmasının.ve.diğer.etkenlerin.rol.oynadığı.ileri.sürülebilir..

Eğitim Ekonomisi

12

7.3. KAYNAKÇA

•. Âdem,..M..(1993)..Ulusal.Eğitim.Politikamız.ve.Finansmanı,.Ankara:Ankara.Üniversitesi.Eğitim.Bilimleri.Fakültesi.Yayınları.•. Akalın,.G..(1981)..Kamu.Ekonomisi,.Ankara:.Ankara.Üniversitesi.Siyasal.Bilgiler.Fakültesi.Yayını..•. Başaran,.İ..E..(1999)..Eğitime.Giriş..Ankara:Bilim.Kitap.Kırtasiye.•. Hesapçıoğlu,.M.(1994)..İnsan.Kaynakları.Yönetimi.ve.Ekonomisi,.İstanbul:.Beta.Yayınları.•. Karakütük,.K..(2004)..Eğitimin.Ekonomik.Temelleri..Sönmez,.V.(Ed.),.Öğretmenlik. .Mesleğine.Giriş...Ankara:Anı.Yayıncılık.•. Karataş,.S..(2010)..Eğitim.Ekonomisi.ve.Planlaması.Silman,.F..ve.Ada,.Ş..(Ed.)..Türk.Eğitim.Siste-mi..ve.Okul.Yönetimi..İstanbul:.Lisans.Yayıncılık..•. Kavak,.Y..ve.B..Burgaz.(Çev.).(1994)..Eğitim.Ekonomisi:.Seçilmiş.Yazılar..Ankara:.Pegem.Yayın-ları.•. Kılıç,. R.. (1999).. Türkiye’de. Yükseköğretimin. Finansmanı.. Süleyman. Demirel. Üniversitesi,.İ.İ.B.F.Gergisi,.4,59-74..•. Koç,. H.. (2007).. Eğitim. Sisteminin. Finansmanı.. Gazi. Üniversitesi. Endüstriyel. Sanatlar. Eğitim.Fakültesi.Dergisi,..20,.39-50.•. MEB..(2001)..2002.Yılı.Başında.Milli.Eğitim,..Ankara:.APKKB.Yayını.•. Tural,.N..(2002)..Eğitim.Finansmanı,.Ankara:Anı.Yayınevi.•. Ünal,.I..(1996)...Eğitim.ve.Yetiştirme.Ekonomisi,.Ankara..Epar.Yayınları.

Eğitimin Finansmanı Ünite 7

13

Eğitim Ekonomisi

14