ҚАРАҒАНДЫ УНИВЕРСИТЕТ IН IҢ

ÕÀÁÀÐØÛÑÛ ÂÅÑÒÍÈÊ

КАРАГАНДИНСКОГО УНИВЕРСИТЕТА

ISSN 0142-0843

ФИЛОЛОГИЯ сериясы № 1(37)/2005

Серия ФИЛОЛОГИЯ

Қаңтар–ақпан–наурыз 1996 жылдан бастап шығады

Жылына 4 рет шығады

Январь–февраль–март Издается с 1996 года Выходит 4 раза в год

Собственник РГКП Карагандинский государственный университет им. Е.А.Букетова

Бас редакторы — Главный редактор Кубеев Е.К., д-р юрид. наук, профессор

Зам. главного редактора А.С.Масалимов, д-р хим. наук Ответственный секретарь З.Г.Сактаганова, канд. ист. наук

Редакция алқасы — Редакционная коллегия

Ж.Н.Жунусова, редактор д-р филол. наук; М.Х.Хамзин, д-р филол. наук; Х.М.Нурмуханов, д-р филол. наук; З.Т.Жумагали, д-р филол. наук; Ж.А.Жакупов, д-р филол. наук; Т.Т.Савченко, д-р филол. наук; Н.И.Букетова, д-р филол. наук; Б.Шалабай, д-р филол. наук; М.К.Исаев, д-р филол. наук; Н.Ж.Шаймерденова, д-р филол. наук; С.А.Матяш, д-р филол. наук; М.Д.Джусупов, д-р филол. наук; М.Алексеенко, д-р филол. наук; А.Золтан, канд. филол. наук; Ж.Д.Рапишева ответственный секретарь канд. филол. наук

Адрес редакции: 100026, г. Караганды, ул. Университетская, 28

Тел.: (3212) 74-56-92; факс: (3212) 74-47-67. E-mail: vestnik_ksu@ksu.kz

.

Редактор И.Д.Рожнова Редакторы Ж.Т.Нұрмұханова Техн. редактор О.С.Алексеева

Издательство Карагандинского государственного университета

им. Е.А.Букетова 100012, г. Караганды,

ул. Гоголя, 38, тел.: (3212) 51-38-20

Басуға 28.03.2005 ж. қол қойылды.

Пiшiмi 60×84 1/8. Кiтап-журнал қағазы.

Көлемi 13,9 б.т. Таралымы 300 дана.

Бағасы келiсiм бойынша. Тапсырыс № 751.

Подписано в печать 28.03.2005 г.

Формат 60×84 1/8. Бумага книжно-журнальная. Объем 13,9 п.л. Тираж 300 экз. Цена договорная. Заказ № 751.

Отпечатано в типографии

издательства КарГУ им. Е.А.Букетова

© Карагандинский государственный университет, 2005 Зарегистрирован Министерством культуры, информации и общественного согласия Республики Казахстан.

Регистрационное свидетельство № 1131–Ж от 10.03.2000 г.

2

МА ЗМ Ұ НЫ С О Д Е РЖ АНИ Е

Ғалымға тағзым ету............................................. 4 Памяти выдающегося ученого........................... 4

ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІ КАЗАХСКОЕ ЯЗЫКОЗНАНИЕ

Əділова А.С. Ономастикалық интертекстер...... 5 Адилова А.С. Ономастические интертексты ..... 5 Рапишева Ж.Д. Алғашқы ғылыми əдебиет үл-гілеріндегі терминдік қолданыстар ................... 9

Рапишева Ж.Д. Терминоупотребления в пер-вых образцах научной литературы.................... 9

Əшімов Ж.М. Қазақстандағы мемлекеттік тіл-дің қалыптасуы мəселесіне................................. 13

Ашимов Ж.М. К вопросу о становлении госу-дарственного языка в Казахстане ...................... 13

Күзембаева Б.Т. Эпоним мен антропонимнің тілдік сипаты ....................................................... 18

Кузембаева Б.Т. Языковая характеристика эпонимов и антропонимов ................................. 18

Кəукербекова Б.С. Сөзқолданыстағы семанти-калық екіұштылықтың туындау негіздері......... 20

Каукербекова Б.С. Мотивы семантической двусмысленности в речеупотреблении ............. 20

Əбдірахманов Р.Х. Қазақ тіліндегі клише құрылымы ............................................................ 24

Абдрахманов Р.Х. Структура клише в казах-ском языке ........................................................... 24

ЖАЛПЫ ЖƏНЕ ОРЫС ТІЛ БІЛІМІ ОБЩЕЕ И РУССКОЕ ЯЗЫКОЗНАНИЕ

Мəдиева Г.Б. Ономастикалық кеңістіктің пе-рифериялық түрлерінің дифференциациясы жайында ............................................................... 29

Мадиева Г.Б. О дифференциации перифе-рийных разрядов ономастического простран-ства ....................................................................... 29

Əшімов Ж.М. Қазақ тілі — мемлекеттік тіл: мəселенің əлеуметтік-лингвистикалық қырла-ры .......................................................................... 36

Ашимов Ж.М. Казахский язык как государ-ственный язык: социолингвистический срез проблемы ............................................................. 36

Тəжібаева Р.Д. Антропоцентризм мақалдарды зерттеу принциптерінің бірі ретінде.................. 39

Тажибаева Р.Д. Антропоцентризм как один из принципов исследования пословиц .............. 39

Сиривля М.А. Лексикалық перифразалардың қолданылу сипаты бойынша түрлері................. 43

Сиривля М.А. Типы лексических значений пе-рифраз по характеру употребления ................... 43

ҚАЗАҚ ƏДЕБИЕТІ ЖƏНЕ ФОЛЬКЛОРТАНУ

КАЗАХСКАЯ ЛИТЕРАТУРА И ФОЛЬКЛОРИСТИКА

Əбдуов М.І. Діни эпостың пайда болуы ............ 47 Абдуов М.И. Возникновение религиозного эпоса ..................................................................... 47

Бралина С.Ж. Фольклорлық мəтіннің туындау принциптері ......................................................... 51

Бралина С.Ж. Принципы порождения фольк-лорного текста ..................................................... 51

Рысбеков Б.Т. Ə.Қоңыратбаев — қазақ фоль-клорын зерттеуші ................................................ 54

Рысбеков Б.Т. А.Коныратбаев — исследова-тель казахского фольклора................................. 54

Жұмағұлов А.Б. Əдебиет тарихын дəуірлеудің əдіснамалық негіздері ......................................... 58

Жумагулов А.Б. Методологические проблемы периодизации истории казахской литературы . 58

ОРЫС ЖƏНЕ ШЕТЕЛ ƏДЕБИЕТІ РУССКАЯ И ЗАРУБЕЖНАЯ ЛИТЕРАТУРА

Əбішева С.Д. Б.Кенжеевтің поэзиясындағы ең ұзын өлшемнің феномені.................................... 64

Абишева С.Д. Феномен сверхдлинных разме-ров в поэзии Б.Кенжеева .................................... 64

Бөкішева Г.А. Н.А.Некрасовтың «Современ-ники» поэмасындағы тасымал мен метр (өлшем)................................................................. 69

Бокушева Г.А. Стихотворный перенос и метр (размер) в поэме Н.А.Некрасова «Современ-ники».................................................................... 69

Оспанов Н.К. Кекесінді анықтау мəселесіне .... 73 Оспанов Н.К. К определению понятия иронии 73

ШЕТЕЛ ТІЛДЕРІ ИНОСТРАННЫЕ ЯЗЫКИ

Исина Г.И. Ағылшын тіліндегі фразеология-лық теңеулердің құрылымдық сипаты мен мағыналық ерекшеліктері................................... 78

Исина Г.И. Особенности структуры и семан-тики компаративных фразеологизмов в ан-глийском языке ................................................... 78

3

Сибирцева Е.П. Американдық сленгтегі «өлім» концептісінің қызметі............................. 85

Сибирцева Е.П. Функционирование концепта «смерть» в американском сленге....................... 85

Изақова С.Б. Эмоционалдық категориясының тілдегі көрінісі ..................................................... 88

Изакова С.Б. К проблеме выражения катего-рии эмоциональности в языке............................ 88

ТІЛ МЕН ƏДЕБИЕТТІ ОҚЫТУ ƏДІСТЕМЕСІ

МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ

Яковлева Н.Н., Алясова И.В. Қазақстан мек-тептеріндегі «Русская словесность» оқулығы: дəстүрлі жəне баламалы мазмұн ........................ 93

Яковлева Н.Н., Алясова И.В. Традиционное и альтернативное в казахстанском учебнике «Русская словесность» для средней школы...... 93

ЖУРНАЛИСТИКА МƏСЕЛЕЛЕРІ ПРОБЛЕМЫ ЖУРНАЛИСТИКИ

Асанұлы Қ.Д. БАҚ-тағы тіл мəдениетінің өзекті проблемалары ........................................... 96

Асанов К.Д. Актуальные проблемы культуры речи в СМИ ......................................................... 96

Будан А.С. Тың игеру жəне қазақ баспасөзі...... 98 Будан А.С. Поднятие целины и казахская пе-чать ....................................................................... 98

ШОЛУ, СЫН ЖƏНЕ БИБЛИОГРАФИЯ ОБЗОР, КРИТИКА И БИБЛИОГРАФИЯ

Естаева Ж.Е. Жоғары оқу орындарындағы орыс бөлімдерінде қазақ тілін оқытуға ар-налған оқулықтар мен оқу құралдарына си-паттама ................................................................. 102

Естаева Ж.Е. Характеристика учебников и учебных пособий по казахскому языку для русских отделений высших учебных заведе-ний ........................................................................ 102

МЕРЕЙТОЙ ИЕЛЕРІ Академик Е.А.Бөкетовтің 80 жылдық

мерейтойына орай

НАШИ ЮБИЛЯРЫ К 80-летнему юбилею академика Е.А.Букетова

Савченко Т.Т. Республикадағы екінші универ-ситеттің бірінші ректоры .................................... 105

Савченко Т.Т. Первый ректор второго универ-ситета в республике ............................................ 105

Асанұлы Қ.Д. Бөкетов парасаты......................... 107 Асанов К.Д. Букетов о воспитании молодежи .. 107

АВТОРЛАР ТУРАЛЫ МƏЛІМЕТТЕР................ 110 СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРАХ .................................110

4

ПАМЯТИ ВЫДАЮЩЕГОСЯ УЧЕНОГО

Этот номер «Вестника КарГУ» выходит в праздничные дни: Карагандинский государственный

университет отмечает восьмидесятилетний юбилей своего первого ректора академика Евнея Арстано-вича Букетова.

Научные идеи и труды академика Е.А.Букетова не потеряли своей актуальности и сегодня. Та-лантливый химик, удостоенный Государственной премии СССР за работы по получению ферроспла-вов, он был одним из лучших популяризаторов науки. Самые сложные научные проблемы в его изло-жении приобретали гармоническую простоту. Не удивительно, что многие студенты, которым пос-частливилось слушать лекции Евнея Арстановича, впоследствии сами стали известными учеными.

Бережное отношение Евнея Арстановича к художественному слову проявилось в переводах на казахский язык произведений С.Есенина, В.Маяковского, Э.Золя, И.Вазова.

Драмы Шекспира «Макбет» и «Юлий Цезарь» идут на сцене казахского театра также в переводе Евнея Арстановича.

Героями публицистических и художественных произведений Евнея Арстановича стали выда-ющиеся представители науки и культуры Казахстана: Ч.Валиханов, К.Сатпаев, А.Маргулан. Облада-ющий энциклопедическими знаниями, первый ректор КарГУ стремился к тому, чтобы в стенах уни-верситета студенты не только получали качественное профессиональное образование, но и в полной мере могли проявлять свои творческие способности.

Научный, педагогический, организаторский дар Е.А. Букетова был отдан на благо народа и стра-ны. Независимость государства определяется не только его политикой, экономикой, территорией, но и независимостью мышления и таланта лучших граждан, в числе которых, несомненно, академик Е.А.Букетов.

5

ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІ КАЗАХСКОЕ ЯЗЫКОЗНАНИЕ

ƏОЖ 81,42:811.512.122

А.С.Əділова

Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

ОНОМАСТИКАЛЫҚ ИНТЕРТЕКСТЕР

В статье рассматриваются ономастические интертексты, которые обладают сложной сетью ассоциативных смыслов и указывают на диалогичность текстов.

In this article author considers onomatical intertexts, which have the difficult nets of associated meanings and points out dialogicol texts.

«Интертекст», «интертекстуалды», «интертекстуалдылық» терминдері сөздіктерде əлі толық ор-

нықпаса да, ғылыми айналымға түскен соңғы 40 жыл ішінде ең жиі қолданылатын лексемаларға айналды. Аталған терминдерді құрайтын «интер» жəне «текст» лексемаларының мағынасы бұлардың текст құрылымының бір бөлшегі екенін көрсетеді. Ал «текст» сөзінің өзі əртүрлі түсінілетіні белгілі.

«Текст» ұғымына берілген анықтамалар бұл сөздің жалпыхалықтық түсінігі мен арнаулы терми-нологиялық дефинициясына дейінгі аралықты қамтиды.

О.С.Ахманованың сөздігінде: «Текст — 1. произведение речи; 2. произведение речи, зафиксиро-ванное на письме» деп анықталады1. Ал «Лингвистикалық энциклопедиялық сөздікте» тексті «объ-единенная смысловой связью последовательность знаковых единиц, основными свойствами которой являются связность и цельность» деп түсіндіреді. Көбіне жазба түрдегі сөйлеу шығармасы болатын-дықтан, текстің авторы барлығы, жанры, субъективтілігі оның маңызды қасиеттері деп танылады2.

Тексті зерттеушілер көзқарасында, зерттеу қағидаларында, ұстанған методологиялық бағытта-рында бірізділік жоқ болғандықтан, олар текст категориялары ретінде түрлі параметрлерді атайды. Мəселен, И.Р.Гальпериннің пікірі бойынша, текске тəн категориялар: информативтілік, мүшеленуші-лік, интеграция, ретроспекция, проспекция, модальділік, аяқталғандық (тиянақтылық — завершен-ность)3. Ал А.И.Новиков болса текске қатысты толымдылық, бірізділік, байланыстылық, тиянақты-лық сияқты категорияларды көрсетеді4. А.А.Леонтьев текстің біртұтастығына назар аударады. «Тіл білімі сөздігінің» авторлары текст сөзінің полисемиялы екеніне байланысты бес түрлі анықтама кел-тіреді5. Кейінгі кезде текстің басқа текстермен қатысы — интертекстуалдылығы да көп айтылуда (Бахтин, Тарасов). Біздің пікірімізше, текст дегеніміз — біршама тиянақталған өзара байланысты маз-мұны бар коммуникативті-прагматикалық біртұтас құрылым (жүйе). Келтірілген пікірлерге қарап-ақ, «текст» терминінің өзінің де əлі де бірізді дефиниция берілмегенін байқауға болады, алайда, барлық зерттеушілер текстің ортақ категориялары ретінде мазмұндылық, информативтілік, байланыстылық, біртұтастық, жүйелілік, тиянақтылық, модальділік, мүшеленушілікті атайды. Текстің аталған катего-риялары тоғысатын тілдік құралдардың бірі — көркем шығармадағы жалқы есімдер.

Кез келген ұлт тілінің лексикасы өз бойына ғасырлар бойы халықтың ұғым-түсініктерін жинақ-тап, сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп отырады. Тұрмыс-тіршіліктің сан алуан саласын қамтитын, қоғам дамуымен бірге өзгеріске түсіп отыратын сөздер ғылыми тұрғыдан жүйеленіп, қолданыс аясы-на қарай сипатталып, мəдени дереккөз ретінде қарастырылады. Ұлттық тіл лексикасының сондай ерекше бір қабаты — ономастика. Ономастика ат, атау беру өнері болғандықтан, жалқы есімдерді зерттейді. Ономастика жеке, жалқы есімге ие нысандар түріне байланысты бірнеше топқа бөлінеді. Олардың ішінде ең белгілісі, ең көп тарағаны, ең көп зерттелгені — антропонимдер. Антропонимдер өз кезегінде жалқы есім, патроним, псевдоним, крептоним деп бөлінсе, топонимдерге ойконим, оро-

6

ним, гидронимдер жатады. Бұлардан басқа болмыс өмірімізде кездесетін реалионимдердің этноним, космоним, зооним, фитоним, артоним, фалероним, менсоним, хрононим сияқты түрлері бар.

Фалероним түрлі орден-медальдардың атауын біріктірсе, менсоним сөзімен азық-түлік сату, көп-шілік тамақтану орындарын атайды, ал артонимдер тобына көркем туынды, əдеби шығарма, газет-журнал атаулары кіреді. Онимдер де, тілдегі басқа сөздер сияқты, халықтың тұрмыс-тіршілігі, болмы-сы, ділі, рухани құндылықтарынан хабар беріп, өз бойында ғасырлар бойы қатталған информацияны жеке тұрып та, белгілі бір контекске түсіп те бере алады. Əрине, өзі түскен контекске орай онимдер жаңа мағыналық байланыстарға ие болып, көркем немесе публицистикалық шығармада түрлі эстети-калық қызмет атқарады, яғни «литературно-художественный стиль использует имя собственное в ак-туализированном виде с эстетической гиперфункцией, которая проявляется в разных жанрах художе-ственных произведений»6.

Көркем шығармаларды интерпретациялаудың жаңа бір жолы — олардағы интертекстуалды байланыстарды ашу. Ал интертекстуалды байланыстардың негізгі түрлері цитация, аллюзия, реми-нисценция екені белгілі. Көптеген зерттеушілердің пікірі бойынша, цитацияның лексикалық, фонети-калық, ономастикалық, фразеологиялық, морфологиялық, синтаксистік, сөзжасамдық, стилистика-лық, этимологиялық түрлері болатынын айта кету керек. Біздің осы мақалада қарастыратынымыз ономастикалық интертекстер, яғни, жоғарыда көрсеткендей, текстің түрлі категорияларын тоғысты-ратын жалқы есімдердің интертекстуалдылығы. Бұл орайда ресейлік зерттеушінің: «Ономастические цитаты — очень мощное средство аккумуляции реминисцентного содержания и его реализации в тек-сте» деген пікірінің растығы байқалады7.

Жалпы, қазақ тіл білімінде жалқы есімдердің көркем тексте қолданылуын қарастырған еңбектер қатарында Ə.Қайдардың, Е.Есбаеваның, Т.Əубəкірованың мақалалары мен Қ.З.Жаппардың8 диссерта-циясын атауға болады. Е.А.Керімбаевтың монографиясы9 мен авторлар ұжымы шығарған «Казахское слово в художественном тексте»10 жинағының да ғылыми құндылығы сөзсіз. Соңғы жинақта орыс ті-лінде жазылған көркем текстерде кездесетін қазақ онимдері туралы арнайы тарау бар.

Қазақ ақыны О.Сүлейменов шығармашылығындағы жалқы есімдерді көркем текстің құрылым-дық элементі ретінде зерттеген Қ.З.Жаппар былай дейді: «Имя собственное в поэзии О.Сулейменова — своеобразная эстетическая категория, обладающая множеством смысловых связей, сложных ассо-циаций, играющая важную роль в построении художественного образа и в осознании всей глубины смысла произведения, а также стиля и мировоззрения автора»8. Бұл пікірді басқа қаламгерлердің шы-ғармашылығына да қатысты айтуға болады.

Кез келген көркем текстегі кейіпкерлердің аттары болсын, автор баяндауындағы басқа да жалқы есімдер болсын, бекерден-бекер қолданылмайды. Оларды қолдану арқылы автор түрлі мақсатқа же-туді көздесе, оқырман үшін де бұл жалқы есімдердің информативтілігі сөзсіз, өйткені оқырман бұл ономастикалық интертекстер арқылы басқа текстермен, қоғамдық-əлеуметтік өмірдегі құбылыстар-мен байланыс орнатып, түрлі ассоциация тудыра алады.

Ілгеріректе жасаған лингвостилистикалық талдауымызда берілген М.Жұмабаевтың «Қазақ тілі» өлеңіндегі Алтай топонимі, Қ.Аманжоловтың «Ақын өлімі туралы аңыз» балладасындағы Нұх теони-мі мен Прометей мифонимі туралы пікіріміз11 интертекстуалдылық тұрғысынан толықтыруды қажет етеді. Бірінші аталған Алтай оронимі, бұрынырақта көрсеткендей, жай ғана биік тау аты емес, ол қа-зақ, тіпті бүкіл түркі халықтары, үшін қасиетті атау, себебі түрлі аңыз, əңгімелер, тарихи деректер бойынша олардың алғашқы өкілдері Алтай тауларында пайда болған. Сондықтан халықтың жаны, ру-хы саналатын тіл туралы жазған ақынның өлең жолдары өткен тарихты еске түсіреді, яғни Алтай оро-нимі — реминисцентті элемент:

Асқар Алтай — алтын ана есте жоқ, Асқан жандар — батыр, хандар ұмтылды.

Алтай топонимінің мағынасында сақталған, қалыптасқан туған жер, жер-ана семалары эмоци-оналды-экспрессивті бояуы ашық теңеуге негіз болған.

Нұх теонимі мен Прометей мифонимдерінің кумулятивті мағынасы Қасым балладасы контек-сінде актуалданып, ақын А.Жұмағалиевтің айрықша əсерлі, қуатты образын жасауға қызмет еткен. Нұх пайғамбар мен Прометейдің адамзат үшін жасаған ерліктерін ассоциацивті-жалпылау арқылы қа-ламгер де, оқырман да жоғары идеалдар үшін жанын қиған ақынның бейнесін елестетеді:

Шұғыла шалған кешкі бұлттай, Толқын шашта оттар ойнап,

7

Өрт топанын кешіп Нұхтай, Тұрды ұқсап, тұрды кейде От ұстаған Прометейге.

Бұл мысал онимдер қалың оқырманға жақсы таныс, өйткені олар туралы аңыз-əңгімелер, əфса-налар мектеп, жоғары оқу орны бағдарламалары, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы кеңінен та-нымал, сол себепті де бұл онимдер лингвомəдениеттану ғылымында прецеденттік атаулар деп атала-ды. Байқап отырғанымыздай, бұл атаулар дүниенің төрт бұрышына белгілі, яғни əлемдік білім аясына кіреді. Ал ұлттық тіліміздегі көркем текстердегі жекелеген онимдердің интертекстуалды байланыста-ры тек ұлттық білім аясынан ғана хабардар етеді. Мысалы:

Ақыл мен бірлік еліне оралсаң еді, Көп иттің қызып жүр қазір Қодарша кегі, Тəңірің сенің көбейсін, сақтасын сені, Тəңірге ұқсас қыла гөр содан соң мені.

(Ж.Жақыпбаев)

Таңымның аппақ үміті, ойы едің, Күлімді көкке ұшырдың. Күн астындағы Күнікей едім, Несіне төмен түсірдің?

(Г.Салықбай)

Тауықсыз-ақ таңымыз атар деппін, Махаббатты мəңгілік мақам деппін. Менің құсым, бауырым – Сенің құсың Қызғыш құсы емес ол Махамбеттің.

(Ғ.Жайлыбай)

Көңілдерден қуатын түнді мүлде, Өңірлерден қуатын түнді мүлде Күн шығады Кеңсайдан. Кеңсай ғой ол! Кеңсай жаққа қарай жүр тірлігінде.

Бірінші мысалдағы Қодар — қазақ ауыз əдебиетінен белгілі кейіпкердің аты, ал Ж.Жақыпбаев оны кең контекске түсіріп, халқымыздың болмыс-бітімін, ар-намысын, еркіндігін жоққа шығарып, өзіндік бет-бейнесінен айырар түрлі күштерді, тіпті идеологиялық қысымды көрсетеді деуге болады, яғни бұл антропоним семантикасындағы жағымсыз мəн күшейіп, кеңейіп, əлеуметтік жағдайдан ха-бар берер теңеуге айналған.

Г.Салықбай өлеңіндегі Күн астындағы Күнікей онимі халық ертегісінен жақсы таныс болған-дықтан, ақын контексінде оқырман ойына сол ертегімен ассоциация тудырып, лирикалық кейіпкердің қайшылықты бейнесін көрсетеді, айта кететін бір жайт — прецедентті текстегі толық атау өлеңнің ұйқас, ырғағына қарай қысқартылып берілген.

Ғ.Жайлыбай жəне Е.Раушанов өлеңдеріндегі онимдер қазақ тілінде білім алған барлық оқырман-ға таныс, тек Ғ.Жайлыбай контексі мен Махамбет өлеңінің семантикасы айқын қайшылықта, ол пре-цедент өлең атауының еш маркерсіз берілуі, «емес» етістігіндегі үзілді-кесілді болымсыздықтың үс-темеленуі арқылы көрінеді.

Ал Е.Раушановтың соңғы шумағында қайталанып келген Кеңсай сөзі, оның инверсиямен берілуі, интонациясы бұл онимнің өлең семантикасындағы мағыналық ұйытқы сөз екенін көрсетеді. Келтіріл-ген мысалдардағы онимдер ұлттық мəдениетке, ұлттық əдебиетке қатысты болғандықтан, оқырманға түсініктемені қажет етпейді, яғни интертекст ұлттық энциклопедиялық білім аясынан алынған. Ал əлемдік энциклопедиялық білім аясынан келтірілетін интертекстер түсінуді қиындатады. Мына мы-салдарға назар аударайық. А.Сүлейменовтің «Бесатар» повесіндегі ұлыорыстық шовинизмді ашық насихаттап, содан айрылғысы келмейтін кейіпкер сөзі арқылы көрінетін интертексті түсінуде өткен ғасырдың 80-жылдарының соңынан бері мектеп бітірген оқырмандарға қиындық тууы мүмкін: «Қо-ңырауын қайдағы бір Герцен қақты деп мұрны қисайған Черняев жоқ», — деді Крейгель»12. Бұл мы-салдағы антропонимдер мен «Қоңырау» артонимі — ХІХ ғасырдағы қазақ, ресей қоғамдары үшін ма-

8

ңызы зор үш бірдей тарихи оқиғадан хабар беретін интертекстуалды атаулар. Себебі Лондонда А.И.Герцен шығарып тұрған «Қоңырау» журналында уағыздалатын демократия, ұлттық бостандық, теңдік ұғымдарын белінен басқан генерал Черняев кампаниясы қазақ жерін отарлаудың басы бола-тын. Бұл интертекстуалды байланыстарды орнату үшін оқырманға біраз ойлану, анықтамалықтарды қарау қажет. Ал мына бір мысалда тарихи оқиғаға байланысты пайда болған қосалқы атау интертекст ретінде көрінеді: «Əй, сен өзі үркіп тұрсың ғой. Мен қарғыс атқан Хиросиманың «Хибакусясы» емес-пін. Қорықпа ...». М.Сүндетов кейінгі абзацта бұл қосалқы аттың қалай пайда болғанын түсіндіреді. Əрине, барлық шығармаларда мұндай түсініктеме беріле бермейді, сондықтан да интертекстуалды байланыстарды байқау, орнату, түсіну оқырманның фондық біліміне, яғни ұлттық энциклопедиялық жəне əлемдік энциклопедиялық біліміне, байланысты. Прозалық шығармалардан келтірілген соңғы екі мысалда интертекстер кейіпкер сөзінде келтірілген, алайда, интертекстер авторлық баяндауда да кездеседі.

Шайхылардың шайдай ашық аспанын, Көрер ме едің көрдей мұңның басқанын. Шайхылардың шаң баса алмас іздері Сөйлетеді «даналықтың дастанын».

Г.Салықбай «Шайхы» деп аталатын өлеңдер топтамасына Қожа Ахмет Иассауидің бүкіл жұрт-шылыққа белгілі шығармасының атауын енгізген. Өлеңнің екінші шумағында орналасқан артоним шайхы бейнесін ассоциативті-символды түрде көрсетеді.

Жалпы алғанда, қазақ поэзиясында жалқы есімдерді өз шығармашылығында қолданбайтын ақын кем де кем. Алайда антропоним, топоним, артонимдерді ең көп қолданатын ақын ретінде С.Ақсұңқар-ұлын атауға болады, əрі бұл ақын өз өлеңдерінде публицистика мен лириканы ұштастырып, қоғам, ха-лық үшін ерекше маңызды мəселелерді асқан бейнелілікпен, əсерлілікпен көз алдыңызға əкеледі. Бұл орайда ақынға ономастикалық интертекстер көп көмектеседі. Мəселен, ақынның «Белгісіз солдаттар» атты өлеңінде 23 оним кездеседі. Олардың əрқайсысының өзіндік атқарып тұрған жүгі бар.

Келтірілген мысалдардан ономастиконның əр түрі бұрынғы текст жəне өзі түсіп тұрған жаңа текст семантикасындағы ассоциативті байланыстарды көрсетіп, интертекст қызметін атқаратыны байқалады.

Сонымен, көркем текстегі жалқы есімдер түрлі эстетикалық қызметтеріне қоса интертекстуалды байланыстарға да негіз болады екен. Жалқы есімдер көбінесе реминисценция түрінде көрінетіні байқалады.

Əдебиеттер тізімі

1. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М., 1966. 2. Лингвистический энциклопедический словарь. – М., 1987. – С. 508. 3. Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования. – М.: Наука, 1981. 4. Новиков А.И. Семантика и формализация текста. – М.: Наука, 1983. 5. Тіл білімінің сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1998. 6. Фонякова О.И. Имя собственное в художественном тексте. – Л.: ЛГУ, 1990. 7. Козицкая Е.А.Цитата, «чужое слово», «интертекст»: Материалы к библиографии // Литературный текст: проблемы и

методы исследований. – Вып. 5. – Тверь: Изд. ТГУ, 1999. 8. Жаппар К.З. Эстетические функции имен собственных в поэзии О.Сулейменова. – Алматы, 2000. 9. Керимбаев Е.А.Казахская ономастика в этнокультурном, номинативном и функциональном аспектах. – Алматы, 1995.

10. Казахское слово в художественном тексте – Алматы, Ғылым, 1990. 11. Сыздық Р., Шалабай Б., Əділова А.С. Көркем мəтінді лингвистикалық талдау. – Алматы: Ғылым, 2002. 12. Сүлейменов А. Бесатар. – Алматы: Жазушы, 1997.

9

ƏОЖ 811.512.122:81’373.46

Ж.Д.Рапишева

Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

АЛҒАШҚЫ ҒЫЛЫМИ ƏДЕБИЕТ ҮЛГІЛЕРІНДЕГІ ТЕРМИНДІК ҚОЛДАНЫСТАР

В статье исследуется терминологическая лексика казахского языка на ранних этапах ее фор-мирования. Рассматриваются особенности употребления и образования первых терминов на материале казахских газет и первых образцов научной литературы. Особое внимание уделя-ется преобразованию казахской лексики в терминологическую.

This is article about the using of first examples of termins in Kazakh language. So there is rule of first examples newspapers in make of terminological lexics was been showed. The author shows real examples of that many of termins word be consist by Kazakh words.

Ғылымда белгілі ұғымдардың қасиеттерін, арақатынасын зерттеу нəтижесінде бұрын белгісіз

ұғымдар дүниеге келеді. Ана тілі байлығындағы сөздерден жаңа ұғымның табиғатын, қыры мен сы-рын айқындау үшін оларға ат беріледі. Оны атау сөз, немесе термин, дейміз.

Қазақ терминологиясының тарихын зерттеушілердің айтуынша, қазақ халқын сауаттандыруды аңсап, ғылым-білімге жетелеп, жалпы адамзат мəдениетіне жеткізуді көздеген Қазан төңкерісі алдын-дағы газет, журнал материалдары мен жекелеген кітаптар, бірен-саран сөздіктерге зер салсақ, тіліміз-дің сол кезеңнің мақсатына лайықты даму ерекшелігін көреміз. Нақтырақ айтсақ, «Айқап» журналы мен т.б. газет, кітап материалдары қазақ тілінде термин жасаудың алғашқы əрекеттері ХІХ ғасырдың ІІ жартысында бой көрсеткенін растайды.

Қазақтың жаңа жазба əдеби тілінің ғылыми-көпшілік стилін танытатын нұсқалар қазақ тілінде термин жасаудың алғашқы үлгілері болып табылады. Себебі бұларда функционалдық (мақсаттық) стиль талабына сай ғылыми ұғымдарды атайтын сөздер, яғни алғашқы ғылыми терминдер мен тер-миндік мəндегі сөздер, қолданыла бастайды. Өйткені терминсіз ғылыми ой-пікірдің дамуы мүмкін емес. Бұл кезең, Р.Сыздықованың пікірінше, — қазақ тілінде терминдерді жасаудың (немесе қабыл-даудың) принциптері мен жолдары айқындалмаған, тіпті ол жөнінде сөз болмаған дəуір. Қазіргідей əр ұғымға сай орныққан, əр ғылым саласына қарай сараланған терминдердің жүйесі əлі жоқ. Дегенмен, білім-ғылымға қатысты терминологияның алғашқы нышандары осы кезде (яғни ХІХ ғ. екінші жарты-сы) аталған стильде (ғылыми-көпшілік) көріне бастады деуге болады1. Қазақ тілі терминологиясының қалыптасу жəне даму тарихын жазған Ө.Айтбаев та бұл əдебиеттерден белгілі дəрежеде терминдік сөзқолданыстың қалыптаса бастағанын, терминдік мəн жүктелген сөздер мен сөз тіркестерінің алғаш-қы түрлерін кездестіруге болатынын көрсетеді2 (124-б.). Қазақ тілі лексикасының стильдік саралана бастауын Қазан төңкерісінен кейінгі кезеңдерге жатқызғанымен, Ғ.Мұсабаев: «Термин дегеніміз — ғылымның тар аясындағы дерексіз ұғымдардың атауы болса, ғылыми терминологияның элементтері Октябрь революциясына дейін болғаны да сөзсіз… Орыс мəдениетінің белгілі ұғымдарын қазақ тілі-не қазақтың ХІХ ғасырдағы ағартушылары біраз енгізген болатын»3, — деп жазады.

ХІХ ғасырдың ІІ жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы жазба (баспа) нұсқалардың ішінен ғы-лыми-көпшілік əдебиет үлгілерін молынан кездестіруге болады. Олар ғылым мен техника жаңалықта-рын баяндайтын мақалалар мен жеке кітапшалар түрінде кездеседі. Сол сияқты жеке ғылым салала-рынан мағлұмат беретін əдебиеттерде, əр алуан азаматтық сипаттағы оқу құралдары мен грамматика кітаптарын, сөздіктердегі қазақша материалдарды да атауға болады. Сонымен қатар ұлттық баспасө-зіміздің «алғашқы қарлығаштары» — «Түркістан уəлаяты газеті» мен «Дала уəлаяты газеті» (бұдан былай қысқартылып — «ТУГ», «ДУГ» деп беріледі) тілін зерттеуші Б.Əбілқасымов баспасөз матери-алдарын түбегейлі қарастыру нəтижесінде «ғылыми түсініктердің жаңа жарық көре бастаған дəуірі де сол кезеңдерден басталады»4 (92-б.) деген қорытынды жасайды.

Демек, алғашқы ғылыми-көпшілік əдебиет үлгілері мен тұңғыш газет беттерінде ғылым жөнінде жазылған мақалаларда қазақ сөздері кеңінен қолданылып, олардың біразы терминдік дəрежеге дейін көтерілген. Бұлардан терминологиялық лексиканың қалыптаса бастағанын, сол тұстағы қазақ тілінің сөз байлығы ғылымның жалпылама түсініктерін, тіпті кейбір ғылым салаларынан жүйелі түсініктер де бере алатындай дəрежеде екендігін көреміз.

Қоғам өміріндегі əртүрлі тарихи өзгерістер тілге өз ықпалын тигізбей қоймады. XIX ғасырда жандана бастаған оқу-ағарту ісі де тілден өз орнын алды. Бұл дəуірдің термин жасаудағы өзіндік

10

ерекшелігі оқу-ағарту мен мəдени өмір саласынан айрықша көрінеді. Оқу-білімге, жалпы ғылымға қа-тысты көптеген сөздер мен сөз тіркестері осы кезеңде пайда болды. Зат, ұғым, құбылыс атауларын білдіретін сөздер қазақтың төл (өз) сөздері қорынан алынған. Мəселен, оқу-білім, ғылымға байла-нысты оқу, оқу оқу, оқыту, оқымыс (-ты), білім, білімділік, білімсіздік, жазу, жазу жазу, сызық сызу, сурет салу, оқу-жазу, жазу-сызу, санау, алу, қосу, бөлу, көбейту, азайту сияқты сөздер қолданыла бастайды. Мысалы: … қазақ халқы түркі тілінің бір лұғатына қосылыб оқыб ғылым білу қыр халқы-на мейлүнче қиұн болса керек («ДУГ», 6, 1890). Сөзді аңғартып, расымен жеткізуге жазудан артық еш нəрсе болмайды («ТУГ», 3, 1876). Өзге уақытда сан Һəм жазу уа Һəм сурет салуды үйретеді («ДУГ», 25, 1897). Жазу-сызу болмаса біз Құран кітаптарды білмес едік («ТУГ», 3, 1876). Жəне оқу-жазудың пайдасынан бізден бұрын қанша адамдар өтіп, олардың не қылып дүниеден өткендерінің бəрін де білеміз («ТУГ», 3, 1876). Бізден соңғылар бұ айлаларды қалған қағаздарын оқып көріп… («ТУГ», 3, 1876). Өз тілінше оқып-жазуға кəміл жетіскен соң арабша əптиек құрандарды оқытса болады («ТУГ», 3, 1876). Русия жұртында қанша заманнан бері оқытудың тəртіптерін түзетіп ке-ліп, əлі осы уақытта орыстан өз тілінше оқу-жазуды сондай жылдам болады («ТУГ», 3, 1876). Сол себептен қазақтарға жылдам оқып, ғылымды болу қиын («ДУГ», 6, 1890). Олар есепден санауны, қосуны, неше-неше қылып бөлуні білсе керек («ТУГ», 3, 1876). Өздерінің мұндай сөйлескендерін бі-лімшіліктерінің белгісі деп ойлайды («ДУГ», 27, 1894). Қазақ тілінде Ильминскийдің білімінше сегіз жұмсақ əуез бар жəне екі нəзік əуез бар («ДУГ», 22, 1899).

Оқы етістігінен жасалған туынды зат есім — оқу сөзінің бұрынғы намаз оқу, құран оқу дегендер-ден басқа мектепте оқу, білім алу мағынасында жиі қолданыла бастауы əуелі мұсылманша оқудың, кейін азаматтық білім берудің айтарлықтай жанданған уақытына тура келеді. Абайда бұл сөз білім алу мəнінде жиі қолданылған. Сонымен қатар Абайда ол оқу оқып, оқу оқыту, орыстан оқу, орыс оқуы сияқты тіркестермен де келеді5 (110-б.).

Р.Сыздықованың көрсетуінше, жазу деген туынды сөз де осы кезеңдерде актив қолданыла бас-таған. Бұның өткен ғасырдағы мағынасы — письмо, написанная бумага, грамотность (Ильминский). Абайдың: Жазу жаздық, хат таныдық дегенінде жазу сөзі осы күнгідей тура мағынасында, яғни қа-ғазға əріп таңбасын түсіру процесінің атауы. Сонымен қатар жазу сөзі Абай тұсында, оның ішінде Абайдың өз тілінде, творчестволық процесс аты, ақынның өлең-шығарма жазуы дегенді білдіре бастайды: Бір кісі емес жазғаным, жалпақ жұрт қой. Мұны жазған кісінің5 (111-б.) …

Ғылыми стильдегі үлгілер қазақ түсінігіне бейтаныс ғылым-білім ұғымдарын атауда қазақ сөзде-ріне жүгінетінін əдеби тіл тарихын зерттеуші ғалымдарымыз да айтады. Табиғат құбылыстарын, ас-пан əлемін суреттеуде мүмкіндігінше қазақ тілінде бар атауларды пайдалануға ұмтылады: темір қа-зық жағы (северная сторона), күн батыс (запад), оңтүстік жағы (южная сторона), құйрықты жұл-дыз (комета), аққан жұлдыз (метеорит), томалақ (небесное тело, шар), күн ату, ыссы өту (солнеч-ный удар), қара жер (суша), Құс жолы (Млечный путь), Үркер (Плеяда), Жеті қарақшы (Большая медведица), Темірқазық (Полярная звезда), күн тəулігі (сутки), күннің тұтылуы (солнечное затме-ние) т.б. Мысалы: Акирда сул тасқа бир тимир инени суртуб-суртуб макнитдиб алған суң сул инениң уртаснан бир жибак минан байлаб асуб қараса унуң маңдай жағи тимир қазуқ жаққа туб-тура қа-раб, арты уң тустук жақди курситиди («Самоучитель», 85-б.). Сунан уң тустук жаққа қарай ба-ра-бара Батагунииа декен жер табди («Самоучитель», 89-б.). Динкиздуң ағни минан тағида күн ба-тыс жаққа журуб бир булик аралға житуб… («Самоучитель», 91-б.).

Табиғат құпияларын, адам жəне қоғам өміріндегі құбылыстарды, аң-құстар дүниесін, ғылым жə-не техника жаңалықтарын көбінесе қазақтың өз қолдануында бұрыннан бар сөздермен береді: жер (земля), күн (солнце), ай (луна), жұлдыз (звезда), су (вода), жел (воздух), аспан (небо), бұлт (облако, туча), теңіз (море), көл (озеро) т. б.

— Біз ойлаб едік жер барұб жеті асбан менен қосұлыб кетеді деб, қарасақ жер томалақ тұ-қымдай екен («ТУГ», 30, 1877). Аспанда көрінгеннің бəрінен жерге жақынрағы — ай («ТУГ», 6, 1877). Ай жерді айналып жүреді, сол себепті ай мен күн кейде бір-біріне тұсты болып, жердің бір жағында ай кез болып, бір жағында күн кез болады («ДУГ», 6, 1877). Аспанда көзімізге көрінетін-нің бəрінен артығы — күн («ТУГ», 6, 1877). Жұлдыз да көзге құрттай көрініп, күннен кіші көрінсе де, олар да кіші емес («ТУГ», 6, 1877). Жердің сырты тастан, балшықтан, құмнан болады («ТУГ», 6, 1877). Орыс қаласының ар жағы тағы теңіз дала болып барып құбла менен күн батыс жаққа та-ман ауып… («ТУГ», 9, 1877). Көлдің, деңіздің суы күндің ыстығында жылып, бу болып аспанға шы-ғады («ТУГ», 9, 1877). Даласин тириң қар басуб, динкизин қалуң муз алади («Самоучитель», 83-б.). Сол қырғын уақытда қатты жел көтерүлүб қалың тұман түсүб … О жердің күнде-күнде соғып тұрған дауылынан тоңдырып тұрған суығы менен … («Самоучитель», 89-б.). Олардың ең суық күні

11

біздің құралайдың салқынындай-ақ («Самоучитель», 93-б.). Жауын-шашынды жүн жағын сырты-на айналдырыб киеді («Самоучитель», 97-б.). Кит өзі үлкен түпсіз терең теңіздерде болады («Са-моучитель», 111-б.). Қар жұқа болған соң, жер терең қатып, жаз жылдам ерімей, ағашдың тамы-рына еріген қар суы тимей, жаз күні ыстық болғанда, тамырына су бармай, күн жағындағы ағаш-дың ашық бұтақтары қуарып қалады («ДУГ», 4, 1898). Жұмыр нəрсе балқыған ыстық тас, темір, мыс Һəм өзге ғайри бұған ұқсас нəрселерден тұрады («ДУГ», 47, 1894). Саймандар жердің сілкінге-нінің болатұғынын бірнеше сағат бұрын білдіреді («ДУГ», 47, 1894). Далаға шықсаң көк пен жерді көресің, күн мен айды, көк үстінде жұлдыздарды, тауды, тасты, жел мен жаңбырды осының бə-рін көресің («Қырғыз хрестоматиясы», 31-б.).

Тіпті соңғы кездерге дейін əдеби тілімізде километр, поезд, фунт деп орысша қолданылып кел-ген сөздер қазақша шақырым, от арба, қадақ деп беріледі, орысша ай аттары да мұнда қазақша вари-антында келтіріледі (қамал, низам). Мысалы: Күннің үлкендігіндей аспанда еш нəрсе жоқ жəне көре алыстан қандай кіші көрінсе де күннің жерден үлкендігі бір миллион шақырымнан көп («ТУГ», 6, 1877). Жердің сыртының қалыңдығы сексен шақырымдай бар («ТУГ», 6, 1877). Сул жақдуң биркиси да, арғиси да турт миң чақурумнан асыңқырайди («Самоучитель», 83-б.). Күніне Һəрқайсысына жарты қадақтан бір қадаққа шейін тұз берсе керек малдың жасына қарап шамалап («ДУГ», 7, 1889). Жұмыс уақтында түйе тамаққа отыз қадақ пішен, жарты қадақдай тұз Һəм жеті-сегіз қа-дақдай сұлы жесе керек («ДУГ», 20, 1890). Ауырлығы бес қадақ затты (посылканы), өзү от арбаме-нен жіберілетін болса, қатты қағазға орап жіберседе болады («Қазақ календары», 23-б.).

«Түркістан уəлаяты газеті» мен «Дала уəлаяты газеті» беттерінде, халық арасында дəрігершілікті насихаттаумен қатар, қазақ тіліндегі ғылыми медициналық терминологияның негізі қалана бастады. Зерттеушілердің айтуынша, осы тұстағы баспасөз бетінде тек қана медицина тақырыбына жазылған 40 шақты мақала жарық көрген. Сонымен қатар жеке-жеке ғылым салаларынан жарық көрген кітап-шалардың да басым көпшілігі — медициналық тақырыптағы əдебиеттер. Бұл əдебиеттердің сол кез-дегі қараңғы қазақ халқына қаншалықты қажет болғаны айтпаса да түсінікті: «өйткені бұл ғылым осы кезеңдерде дами түсті, сөйтіп адам, мал ауруларының түр-түрлері белгілі бола бастады. Көптеген ауруларды емдеу қазақ ішіндегі бақсы-балгерлердің, емші-тəуіптердің қолдарынан келе бермеді. Мі-не, осыны жіті байқаған көзі ашық оқыған азаматтар ауруларды медицина жолымен емдеу қажет деп түсінді. Қазақ ішінде медицина, ветеринариядан арнаулы мамандар жоқтың қасы болғандықтан, ха-лық қамын ойлаған оқығандар орыс тіліндегі арнаулы əдебиеттерді қазақ тіліне аударып, бастырып отырды»2 (127-б.).

Медициналық тақырыптағы əдебиеттер мен мақалаларда қазақ ішінде көп кездесетін аурулар-дың аттары (шешек, безгек, өкпе ауруы, түйнеме, сүзек), олардың белгілері мен оларға қарсы қолда-нылатын емдер, ауырған адамдарға көрсетілетін алғашқы жəрдем, жұқпалы аурулардан сақтану жол-дары туралы дəрігерлік кеңестер, бақсы-балгерлердің емінің зияндылығы туралы айтылады. Бұларда орыстың көп сөздеріне қазақша баламалар белгіленіп, тұрақты түрде қолданыла бастайды. Бірақ бұл материалдарда қолданылған сөздер мен сөз тіркестерінің бəрі бірдей əдеби тілімізде термин ретінде қалыптасты дей алмаймыз. Дегенмен, олардың көпшілігі кейінгі дəуірлерде де қолданылып, бертін келе медицина ғылымының əр саласына байланысты термин болып қабылданды.

Қазақ тіліндегі медициналық терминдер қазақтың сан ғасырлық тарихында қолданылып келген жалпыхалықтық тілінің сөз байлығы (лексикасы) негізінде қалыптасып, дамыды. Тіліміздегі негізгі медициналық терминдер əуелден-ақ қазақтың бұрыннан қолданылып жүрген байырғы сөздерінен жа-салған болатын. Мəселен, аурулардың қазақша атаулары: қарасан (оспа), апат, оба, тырыспай (чу-ма), буын ауруы, сүйек ауру, сүйек тасу (ревматизм), басыр, жырық (трахома), безгек, қызба, қыз-дырма (малярия, лихорадка), бел ауруы, құяң, шойырылма (радикулит), кезік, сүзек (тиф), түйнеме, жамандату (сибирская язва) т. б.

— Шешек шыға қалса, оны жазатын ем жоқ, өзі айығұб кетбесе оның келтіретүн зияны бұ дүр («Шешектің Һəм шешек егудің жайларынан», 3-б.). Оба Һауа арқылы кісіге жұқбайды, соның үшүн обасы бар үйде болу онша хауіф емес («Обадан қалай сақтану», 9-б.). …қарасанды егіп шығар-ған балаға қайта қарасан шықпайды, шыға қалса, қатерсіз жеңіл шығады… («Хрестоматия», 28-б.).

Медициналық əдебиеттерде де қазақтың қарапайым сөздері медициналық терминдер мағына-сында қолданылған. Мысалы, ауру деген сөз орыстың болезнь сөзінің мағынасында жұмсалған, науқас сөзі больной (яғни ауру адам) мағынасында пайдаланылған, науқастану — болеть дегенді білдіреді, ем сөзі орыстағы лечение, лекарство деген сөздердің мағыналарын береді, дəрі де лекар-ство сөзінің мағынасында қолданылған, дəрігер (кейде доқтыр) — врач сөзінің баламасы. Р.Сызды-қованың айтуынша, дəрігер сөзі қазақ қауымындағы емші, бақсы, домшы емес, жаңа типті, яғни ғы-

12

лымға сүйеніп емдейтін мамандық атауы ретінде, қолданылған; ал доктор сөзіне келсек, ол кезде врачтарды осылай деп атау орыс тілінің өзінде норма болған6. Дəрігершілік сөзі медицина терминінің аудармасы ретінде кездеседі, тəн сөзі — тело, дені сау — здоровый, жұғу — заразиться, егу — при-вивка, прививать, шешек — чума, жара — рана, язва, дəріхана — аптека дегенді білдірген.

— Мұндай ауру менен ауырғанның жартысы өлуде («Афат яки…», 2-б.). Арақ … адамды түрлі ауруларға душар қыла тұрған бір зарарлы нəрсе («Арақ у яки арақдың зарары», 2-бет). Науқас қанша ауырса да түбенде көзүнен айрылады уақытында емдетбесе («Трахома деген…», 5-б.). …со-лай көзүм аурады, ауырганына жыл болуп барады, жаксылардын емде деген емдери менен емдеп қа-рап едим, иш бир дару болмады («Трахома...», 3-б.). Сондай дəрілер пайдалы, егер бұл дəрілерді ғы-лымның көрсетуі бойынша жұмсайтұғын болса… («ДУГ», 16, 1894). Ел ішінде бала күнінде бір егіл-се де, сонан соң ектірмейді бір еккен болады деп («Шешектің Һəм…», 10-б.). Шешек егу тақырып-ты бір дəргер бір пайдалы сынаған сөзін айтұпды («ТУГ», 30, 1878). Сонан жарасының айналасы ісіңкіреп қалады («Самоучитель», 99-б.).

Сондай-ақ терминдік мəндегі сөз тіркестері де кездеседі: көздің ағы — бельмо, көздің қарашы-ғы — зрачки (бір жерде көздің қарамығы деп берілген, біздіңше, бұл баспадан кеткен қате сияқты), құрт ауру — туберкулез, тіс түбінің еті — десна, үлкен тамыр — артерия, ауыз уылу — цинга, ауру (науқас) үйі — больница (қазіргі мағынасында аурухана, емхана сөздері ол кезде əлі термин ре-тінде қалыптаса қоймаған, сондықтан оларды «түсіндірме жолымен» ауруларды қарайтын үй, адам-дарды қарайтын жер, ауру бағатын үй деп берген), дəрі сатушы, дəрі басы — аптекарь, еркек дəрі-гер — врач, ұрғашы (əйел деген сөздің орнына) дəрігер — женщина врач, мал доқтыры — ветери-нар т.б. Мысалы: Мұның зардабынан көзінің қарашығы неше түрлі дертке шалдығады («ДУГ», 16, 1894). Көздүң қарамығы креукеленип, ак тускон себепти нарселерди анык коралмайды («Трахома де-ген…», 6-б.). Мұсылмандар тұратын жерлерге ұрғашы дəргер тым керек себебі еркек дəргерді мұ-сылмандар үй ішіне араластырып əйелдерін емдеттірмейді («ДУГ», 23, 1890).

Алғашқы мерзімді баспасөз беттерінде жарияланған медицина тақырыбына арналған ғылыми сипаттағы мақалаларда төмендегідей терминдік мəндегі сөздер мен сөз тіркестері кездеседі: кесел (ауру) — болезнь, бас ауру — головная боль, бас сақинасы — мигрень, көз ауруы — глазная болезнь, тіс ауыру — зубная боль, тұмау — насморк, шаншу — колика, жөтел — кашель, көк жөтел — кок-люш, сыздауық — чирей, теріскен — ячмень, теміреткі — лишай, қызылша — корь, қышыма қо-тыр — чесотка, мертігу — увечье, сынық — перелом, көзі көр — слепой, отқа күю — ожог, ісік — опухоль, шығу (буынның шығуы) — вывих, өкпе ауруы — туберкулез легких, күйгелек — нервный, нервозный, ұйықтама дерті — летаргический сон, аяқ-балтырдың сыздауы — ревматизм т. с. с.

— Сондықтан көз ауруы боп жəне кісінің өкпесіне барып жабысады екен (əңгіме құм туралы) («ТУГ», 21, 1880). Ағын судың қабағына салған қалаларда өзеннің төменгі жағында отырған халық-тарға іш ауру көбірек тиеді («ДУГ», 23, 1890). Қышымадан ауырғандар қышыған жерлерін қаси-қа-си қанатады («Қышыманың турасында», 3-б.). Бұ қызылша деген сондай жұқпалы ауру қызарып бөртіп шығады, көбіне жазғытұры уақытта («Қызылша туралы», 7-б.). Қазақтың дертінің көбісі не бойын суыққа алдырғаннан, не тазалық жоқтықтан пайда болады: қотыр, бөрткен таза болма-ғаннан, сүзек, шаншу, жөтел бəрі де суықтан дейді («Хрестоматия», 30-б.). …тұла-бойын щиқан қаптап жəне қотыр болды («Хрестоматия», 48-б.). Əртүрлі ұйықтама деген дерт бар. Ол ұйықта-ма келгенде адам он күндей өлген кісімен бірдей болып, дем алмай, денесі суып қалады. Мұндай ұйықтама деген өліммен бірдей дерт бар екенін білмейді («ДУГ», 2, 1896). Бұл кісілердің һəр бірісін-де һəр уақытда чахутка һəм тіс ауру деген екі түрлі ауру болады («Арақ у…», 20-б.).

Адамның дене мүшелерінің атауы да қазақ сөздерімен берілген, мысалы: Сол тұқымның кісісі-нің бойы биік, тісі түзу, денесі мықты, беті ұзынша, көзі қара, өткір, мұрны түзу, жақсы, аузы кішкене, ерні орташа, шашы қара жылтыраб тұрған, сақалы тым қалғыз болмаса да тəуір, терісі-нің түсі қоңырлау, əйтеуір қалай айтқанда да мақала тұқымы сұлу болады («Самоучитель», 93-б.). Киим урнуна сипаии кисилири битуна, қул айағна, умрауна, билна турли-турли чижбай салдуруб алады («Самоучитель», 93-б.). Тирисиниң туси дим қара булмаса да қара қуңр, буии уртача, маң-даии тар, чалқақ, ики кузниң араси алис, кузи уңрик жмуқ қимилдамайтуғун қарачиғи қара, ағи сарғлт, мурни имик, танауи талақдай, аузи улкин, изуи ачқ, ирни искин сиклди қалң, тси узун, ир-жайуб турған жуғарғи ики курик тсиниң урни тиск қуус жағи жабсқан, чқчти илкири чққан, баси суир, чаши узун жана қара, уни да балчқ минан бир турли сундай жаман иисди май минан жаққа, қул сани муқум итсз, табани минан алақани жалпақ узун маймулдуки сиклди … («Самоучитель», 93-б.). Ол көз өзі нəзіктігінен керегіне қарай ашып, жауып тұрсын үшін қабақ беріпті (Абай, 27-сөз). Желден, ұшқыннан қаға берсін үшін кірпік беріпті (Сонда). Һəм ол кісінің көз, құлақ сықылды ағза-

13

лары түрлі қызмет ете алмайды («Арақ у яки арақдың …», 21-б.). Мұрны һəм бүтін тəні бір нəрсе сезбей бастайды (Сонда).

Осылайша жалпыхалықтық тіліміздің байырғы сөздерінің мағынасы кеңейіп, терминдік сипатқа ие бола бастайды. Демек, қазақ сөзінің терминдену процесі, тіліміздің терминологиялық сапаға көшуі ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан былай қарай баспасөз материалдарында, ғылымға қатысты əдебиеттер-де, алғашқы оқулықтар мен оқу құралдарында басталды деп тұжырымдауға толық негіз бар.

Р.Сыздықова жалпыхалықтық қордағы төл сөздерді əдеби айналымға салып, бірсыпырасын тер-мин немесе тұрақты атау ретінде нормаландыру процесі Абай тілінен өріс алады деп тұжырым-дайды5.

Қазақ тілінде тұңғыш баспасөздің жарық көруі де ана тіліміздегі терминологиялық лексиканың қалыптасуына зор ықпал жасады. Алғашқы газеттер қазақтың қарапайым сөздері мен халық тіліндегі ұғым атауларының терминдену үрдісінің алғашқы ізін салды. Өйткені ғылым туралы тұңғыш дерек-тер мен ғылыми мазмұнды мақалалар жарияланған қазақ газеттері өздерінің шыққан уақытынан бас-тап жалпыхалықтық сөйлеу тілінің негізіне сүйеніп, оны барынша сарқа пайдаланды, жазба əдеби тіл-ді дамытуға ат салысты, қазақ тілін бөтен тіл сөздерімен араластырып тіл бүлдірушілікке қарсы кү-ресті, қазақ тілінің басқа түркі тілдерінен ешбір қалыспайтындығын көрсетіп, оны шама келгенше та-за сақтауға тырысты4 (69-б.).

Біз алғашқы ғылыми сипаттағы материалдардан жалпы ғылым негіздерін, жекелеген ғылым са-лаларына байланысты түсініктерді қарапайым халыққа қазақ тілінің сол кезеңдегі сөз байлығын пайдалана отырып жеткізуге əбден болатынын көреміз. Демек, алғашқы ғылыми-көпшілік əдебиеттер лексикасының негізгі қабаты — қазақтың байырғы сөздері болып табылады, яғни ғылыми ұғымдар-ды, жаңа түсініктерді сөзбен бейнелеуде, атауда ең алдымен қазақтың өз сөздері кеңінен пайдаланыл-ған, одан кейінгі қабаттарын араб-парсы, орыс сөздері құраған.

Əдебиеттер тізімі

1. Сыздықова Р. Қазақ əдеби тілінің тарихы (ХV–ХІХ ғасырлар). – Алматы: Ана тілі, 1993. – 239-б. 2. Айтбаев Ө. Алғашқы аударма үлгілері жəне олардың терминге қатысы // Қазақ терминологиясының дамуы мен қалып-

тасуы. – Алматы: Ғылым, 1988. 3. Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика. – Алматы: Мектеп, 1962. – 137–138-б. 4. Əбілқасымов Б. Алғашқы қазақ газеттерінің тілі. – Алматы: Ғылым, 1971. 5. Сыздықова Р. Абай шығармаларының тілі. – Алматы: Ғылым, 1968. 6. Балақаев М., Сыздықова Р., Жанпейісов Е. Қазақ əдеби тілінің тарихы. – Алматы: Мектеп, 1968. – 92-б.

УДК 410

Ж.М.Ашимов

Северо-Казахстанский государственный университет им. М.Козыбаева, Петропавловск

К ВОПРОСУ О СТАНОВЛЕНИИ ГОСУДАРСТВЕННОГО ЯЗЫКА В КАЗАХСТАНЕ

Мақалада қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретіндегі қызметі қарастырылады. Автор орыс жəне қазақ тілдерінің қолданысын салыстыра отырып, қазақ тілінің мемлекеттік деңгейге көтерілмегендігін, орыс тілінің əлі де болса үстемдік етіп отырғандығын дəлелдейді. Сондай-ақ мемлекеттік тіл республиканың мемлекеттік құрылымы мен қоғам өмірінің барлық салаларында қолданылуы керек деп қорытындылайды.

The article is devoted function of Kazakh language by social linguistic. There are political, economical, culture, science factories was been shaved, which effected to languages situation. The author showed, that Kazakh language must de in government statue.

С обретением суверенитета овладение казахским, русским и иностранными языками как сред-

ствами общения и информационного обмена Республики Казахстан с другими странами и народами

14

приобретает все большее значение. Сегодня жители Казахстана все чаще выезжают за рубеж для обу-чения, работы и коммерческой деятельности. Современное развитие Казахстана настоятельно при-влекает внимание к общечеловеческим ценностям, взаимодействию и совместной деятельности наро-дов. В этих обстоятельствах знание языков в их устной (разговорной) и письменной форме как в виде индивидуального (личностного), так и массового средства информации и общения может стать для тысяч и тысяч специалистов, предпринимателей, бизнесменов, коммерсантов, ученых едва ли не главным фактором на пути их профессионального совершенства. Поэтому сегодня как никогда встает вопрос о необходимости изучения казахского языка, его жизнеспособности и развитии во всех сферах деятельности.

Современный период развития казахстанского общества характерен возрождением национально-го самосознания, культуры, традиций, языка почти всех этнических групп, проживающих на террито-рии Казахстана.

Язык — душа народа, его детище — содержит в обобщенном виде его исторический опыт, его ми-ровоззрение. Язык — важнейший компонент духовной культуры, уникальное средство создания произ-ведений литературы и фольклора. Казахстан — суверенное государство, население которого представ-ляет многонациональную социально-экономическую общность людей, проживающих совместно мно-гие столетия, что способствовало формированию своеобразного менталитета и культуры. Как известно, одно из главных условий согласия и сохранения межнационального мира — это языковая политика, способствующая развитию градаций и духовной культуры самых разных этносов. Современные страны мира в основном полиэтничны. Общественные процессы в них сложны и многогранны.

Языковая ситуация современного Казахстана выделяется своей спецификой, неоднородностью. История человечества еще не знала явления, когда более 100 наций и народностей одной страны (в недавнем прошлом — СССР, сейчас — наш Казахстан) общались между собой на одном языке. Исто-рией роль языка-посредника между нациями и народностями нашей страны отведена русскому языку.

Общеизвестно определение языка как системы знаков, служащей средством человеческого об-щения, мышления и выражения. С помощью языка осуществляется познание мира, в языке объекти-вируется самосознание личности. Язык является специфически социальным методом хранения и пе-редачи информации, а также управления человеческим поведением1.

Многограннocть и многофункциональность языка позволяют ему одновременно быть предметом исследования нескольких наук.

Проблема взаимоотношения общества и языка довольно многообразна, что во многом определя-ется социальной сущностью языка. Различные воздействия социальной среды на язык и речевое пове-дение людей изучает социолингвистика. Одной из центральных проблем современной социолингвис-тики является, как отмечают многие исследователи, проблема витальности (жизнеспособности) язы-ков, измеряемая количеством социальных функций языка и интенсивностью его применения в раз-ных сферах общения. Социолингвистика — одно из наиболее бурно развивающихся направлений современного языкознания. Начиная с 20-х годов прошлого столетия, ученые активно разрабатывали социологические проблемы многочисленных языков народов стран СНГ. Это вызывалось бурными процессами языкового строительства, в результате которого было создано около пятидесяти новых письменностей. Однако к концу 30-х годов происходит спад интереса ученых к социологической проблематике.

Своеобразное «затишье» наблюдалось почти три десятилетия, и лишь в 60-е годы XX века со-циолингвистика приобретает «второе дыхание». Возрождение интереса к социолингвистической проблематике было вызвано определенным этапом развития нашего многонационального общества. Язык неразрывно связан с обществом, и эта связь двусторонняя: язык не существует вне общества, но и общество не существует без языка. Развитие общества, усложнение форм общественной жизни, обогащение и развитие сознания вызывает развитие и усложнение форм и видов общения, а следова-тельно, языка. Наряду с устной формой языка развивается письменная, наряду с бытовым общени-ем — деловое, официальное, научное, наряду с общением в рамках коллектива — племени, народа, нации — становится необходимым межплеменное, а впоследствии межнациональное и международ-ное общение.

Из этого можно сделать вывод, что необходимо признать не только имманентные свойства язы-ка, но и специфику его как явления, неразрывно связанного с обществом, с носителями языка. Так об-разуется социолингвистический аспект изучения языка, имеющий два ракурса: внешний и внутрен-ний. Внешний — это функционирование языка в окружении других, внутренний — социальное и де-

15

мографическое (в зависимости от социальной или возрастной принадлежности) расслоение в преде-лах одного языка.

Известно, что основная функция языка — коммуникативная. Однако необходимо рассматривать ее в неразрывном единстве с социумом, в котором она осуществляется: коммуникативная функция обусловлена его конкретными задачами и потребностями.

Зависимость коммуникативной функции от потребностей многонационального социума в нашей стране проявляется в том, что возникает потребность в языке, который мог бы служить средством для представителей самых разных национальностей. Многонациональное государство не может нормаль-но развиваться, если его граждане не будут понимать друг друга, не будут пользоваться, наряду со своими национальными языками, общим средством межнационального общения. Им стал русский язык. При этом следует обратить внимание на то, что он не является в нашей стране государствен-ным, насильственно насаждаемым, господствующим языком.

Сегодняшний процесс языкового строительства — это взаимозависимый комплекс языковых и внеязыковых (исторических, социальных, психологических и иных) факторов, поэтому следует свое-временно отметить необходимость объективных исследований в области языковой ситуации не толь-ко языковедов, но и обществоведов.

Динамичность современной языковой ситуации за последние несколько лет объясняется тем, что в ее состав входит комплекс культурных, политических, научных, экономических и других институ-тов. Все они теснейшим образом связаны с проблемами языковой политики.

Одним из главных атрибутов традиций и культуры того или иного народа является его язык. Знание языков — признак образованности и культуры человека — в современных условиях динамич-ного развития нашего общества становится чуть ли не основным условием профессионального совер-шенствования. Кроме того, социально-экономическое развитие современного казахстанского обще-ства устанавливает взаимодействие и совместную деятельность народов, поэтому овладение государ-ственным и иностранными языками является одной из главных задач при обмене информацией и не-посредственном общении.

В данном контексте необходимо отметить важную и особую роль государственного языка. Со-действие государства в реализации многообразных функций государственного языка как социального института во всех сферах общественной и государственной структуры Республики Казахстан предос-тавляет возможность для его реального возрождения не только за счет внутреннего потенциала, но и путем взаимодействия с другими мировыми языками.

В 1993 году при Кабинете Министров Республики Казахстан образовывается комитет по языкам, который за два года своего существования провел определенную работу по упорядочению государ-ственной языковой политики. Согласно Концепции языковой политики Республики Казахстан, новые социально-политические реалии Казахстана как суверенного государства требуют языковой полити-ки, отвечающей потребностям полиэтнического населения страны и учитывающей особенности язы-ковой, демографической и политической ситуации. Она должна стать активным фактором решения языковых проблем. Необходима координированность усилий государственных органов, обществен-ных объединений, религиозных и иных организаций для проведения единой языковой политики в стране2.

Проблемы казахского языка не исчерпываются необходимостью приобретения им реального го-сударственного статуса. Во внимании, прежде всего, со стороны ученых, специалистов, преподавате-лей нуждается само состояние современного казахского языка, проблемы его развития и обогащения. Речь идет как о расширении возможностей в отображении новых социокультурных реалий путем вза-имодействия с другими мировыми языками, так и об использовании в этом внутреннего потенциала языка. Нельзя мириться с тенденцией обеспечить чистоту «языка, отказавшись от укоренившихся в нем заимствований и международных терминов»3.

Языковое строительство не будет успешным без конкретного и научного анализа состояния язы-ков этноса страны и общей языковой ситуации. Социологический и социолингвистический монито-ринг должен обеспечить постоянную коррекцию языковой политики, отражающую динамику языко-вых процессов и региональную ее дифференцированность по демографическим, социальным и этни-ческим критериям.

Статус государственного языка, расширяющий его социальные функции, требует серьезного на-учного анализа происходящих в нем инновационных изменений.

В зарубежной социологической теории эволюция развития языка как элемента социальной структуры общества способствовала формированию следующих методологических подходов, где ос-

16

новной акцент делался на исследовании функциональной стороны языка, то есть с позиции выполня-емых им функций в системе общественных отношений — это структурный функционализм, символи-ческий интеракционизм, феноменология и этнометодология, теория коммуникативного действия. На-ибольший интерес в теории развития языка как социального института представляют исследования Б.Рассела4, P.Шора5, Е.Д.Поливанова6 с точки зрения структурного функционализма, где язык рас-сматривается в виде элемента, обеспечивающего устойчивость социальной системы.

Следует отметить исследования в рамках символического интеракционизма, выраженные в рабо-тах Г.Блюмера, И.Гофмана, М.Куна, P.Смита, Д.Льюиса и других исследователей, изучающих язык как один из отличительныx факторов человеческого взаимодействия, имеющих символическую при-роду. Особое значение представляют работы Э.Гуссерля7, П.Бергера, А.Сикурела, Г.Гарфинкеля, представленные с позиции феноменологического и этнометодологического подходов. Однако в рам-ках данных исследований имели место лишь отдельные аспекты изучения языка, выраженные через отношения: язык-суждение, язык-восприятие, язык-слово и т.д., где так же, как и в символическом интеракционизме наблюдается функциональный анализ языка8.

Еще с середины 20-х годов прошлого столетия в исследованиях P.Шора отмечается, что «избра-ние индивидом того или иного языка, усвоение им тех или иных форм речи определяется исключи-тельно тем обществом, тем этническим или социальным коллективом, короче, — тем культурно-ис-торическим единством, членом которого он является».

В 30-х годах XX столетия Е.Д.Поливанов, рассматривая проблемы лингвистики в социологичес-ком аспекте, выделил основные вопросы социологического анализа языка9.

Социологические проблемы изучения языка, указанные автором, позволяют выделить язык как «социально-исторический факт», «орудие общения», «средство борьбы за существование», а также как элемент языковой политики. Таким образом, язык, обеспечивающий социальное взаимодействие и являющийся важнейшим его социальным институтом, выполняет определенные социальные фун-кции. Функционирование языка как социального института обосновано потребностями общественной системы.

Отсюда следует, что общество, выраженное «этническим или социальным коллективом», как сплав, состоящий из множества различных взаимодействий людей, определяет выбор индивидами ка-кого-либо языка. Принимая и изучая тот или иной язык, индивиды выполняют требования, способ-ствующие самосохранению общественной системы. Так или иначе, общество есть система, распреде-ляющая социальные позиции индивидов, выдвигающая образцы поведения, ценностные ориентации, а также требования, выполнение которых играет важную роль в жизнедеятельности.

Безусловно, язык может выступать как устойчивая форма жизнедеятельности социальных групп и в целом социальной системы. Проецируя теоретические положения в область социолингвистичес-кого изучения языка современного общества, состоящего из сложной структуры взаимодействия со-циальных и государственных институтов, выполняющих различные функции, следует отметить, что язык продолжает оставаться важнейшим его элементом, принимающим национальную, государствен-ную и официальную форму.

Несмотря на высокий государственный статус и принимаемые меры по его реализации, положе-ние государственного языка все еще остается второстепенным. Русский язык по-прежнему занимает доминирующие позиции почти во всех сферах жизнедеятельности общества.

По результатам социологического исследования современной языковой ситуации в Республике Казахстан, в общении в кругу семьи у казахстанцев преобладает русский язык, а по мере удаления от семейно-бытовой сферы доминирование русского языка еще более возрастает. Практически в каче-стве средства межэтнического общения используется, в основном, русский язык. Отмечается, что в высших учебных заведениях основной язык обучения — русский, который невозможно за короткие сроки заменить на казахский без ущерба для качества обучения. Поэтому, признавая желательность знания казахского языка, казахстанцы в своем выборе языка высшего и средне-специального образо-вания отдают предпочтение русскому языку.

Социологические исследования показали, что общение детей у казахстанцев происходит боль-шей частью на русском языке. У 25 % опрошенных дети в семье общаются на казахском языке, у 45,8 % — на русском и лишь 6,4 % — на русском и казахском языках. Со сверстниками 15,2 % детей опрошенных общаются на казахском языке, 52 % — на русском и 8,1 % — на казахском и русском языках. 25 % детей читают книги на казахском языке, 49,6 % — на русском и 8,1 % на русском и ка-захском языках. 9,3 % смотрят телепередачи на казахском, 50 % — на русском и 15,7 % — на казах-ском и русском языках10.

17

В пользовании средствами массовой информации и литературой у всего населения Казахстана доминирует русский язык, а у казахов преобладает казахско-русское двуязычие. В наибольшей степе-ни это проявляется по отношению к телевидению и радио. Наиболее слабы и требуют усиленной под-держки и развития позиции казахского языка в сфере использования специальной и профессиональ-ной литературы.

Осознание казахстанцами того, что государственность казахского языка не повлияет на степень распространения русского языка в Казахстане, является важнейшим шагом в преодолении психологи-ческого барьера в изучении государственного языка. Интенсивность модернизационных процессов вовлекает Казахстан во всеобщие интеграционные процессы, что служит доказательством сохранения функционирования русского языка в общественно-политической системе Казахстана.

По данным ЮНЕСКО, если в 60-х годах прошлого столетия русский язык в мире изучали 8 млн. жителей, то в начале 90-х годов его изучали уже в 108 странах мира свыше 50 млн. жителей планеты. Русский язык входит в учебные планы университетов Франции, Дании, Швеции, Норвегии, Финлян-дии и других стран. В США его изучают в 700 колледжах и во многих высших учебных заведениях.

Необходимо отметить, что создание эффективного механизма развития и внедрения государ-ственного языка в Казахстане требует всестороннего изучения реальной языковой ситуации. Государ-ственный язык должен функционировать во всех сферах общественной и государственной структуры Республики Казахстан.

Поскольку идеологическая и финансовая поддержка возможна при участии соответствующих органов, именно государство должно создавать все условия для реализации статуса государственного языка, а также для овладения им гражданами Казахстана.

Следует помнить, что сохранение и дальнейшее функционирование государственного языка обусловлено не только внутренними, но и историческими, социальными, политическими и иными факторами. Развитие и внедрение государственного языка в общественную и государственную струк-туру Казахстана за последние несколько лет обозначены развитием общественно-политических собы-тий.

Процесс становления государственного языка как социального института за последние несколь-ко лет обозначен развитием общественно-политических событий и взаимосвязей между ним и други-ми социальными институтами в связи с обретением независимости бывших союзных республик.

Список литературы

1. Философский энциклопедический словарь. – М.: Сов. энцикл., 1983. – С. 816. 2. Концепция языковой политики Республики Казахстан // Языковая политика Республики Казахстан: Сб. документов. –

Астана: Елорда, 1999. – 216 с. 3. Закон Республики Казахстан «О языках в Республике Казахстан» // Казахстанская правда. – 1997. 15 июля. – С. 2. 4. Рассел Б. Человеческое познание, его сферы и границы. – М.: Изд-во иностранной литературы, 1957. – С. 91–93. 5. Шор Р. Язык и общество. – М.: Просвещение, 1926. – 152 с. 6. Поливанов Е.Д. Статьи по общему языкознанию. – М.: Наука, 1968. – С. 18. 7. Гуссерль Э. Логические исследования. Т. 2. Исследование к феноменологии и теории познания // Философия Э.Гуссер-

ля и ее критика – М., 1983. – С. 66–68. 8. Бегиашвили А.Ф. Проблема начала познания у Б.Рассела и Э.Гусерля. – Тбилиси: Менциереба, 1969. – С. 95. 9. Поливанов Е.Д. Указ. раб. – С. 95.

10. Аренов М.М., Калмыков С. Современная языковая ситуация в Республике Казахстан (По результатам социологического исследования) // Саясат. – 1997. – № 1. – С. 21, 28.

18

ƏОЖ 811.512.122

Б.Т.Күзембаева

Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

ЭПОНИМ МЕН АНТРОПОНИМНІҢ ТІЛДІК СИПАТЫ

В статье дается определение эпонимам и антропонимам, рассматриваются особенности и история их возникновения. Наряду с этим автор затрагивает проблему использования эпони-мов и антропонимов в отечественной и зарубежной научной, научно-популярной литературе.

In this article the definition of eponymous anthroponymous and history of their appearance are given. Besides the author pays attention to the problem of using of eponymous and anthroponymous in Kazakhstan and foreign science and science-popular literature.

Эпоним — грекше eponymos — epi, кейін, соң + onoma — есім, ат деген мағынаны білдіретін

сөздерден жасалған термин. Біріншіден, «бұл — көне афиндіктердің тоғыз архонтының алғашқысы-ның жылға атау болған есімі, екіншіден, қандайда бір нысанға (объектіге) берілген адам аты»1 деген мағынаға ие сөз.

Ал архонт деп көне Грецияның қала-мемлекеттеріндегі ең жоғары лауазымды адам аталған2. Бұл, сірə, біздің қазіргі президент терминімізбен мəндес болса керек.

Сонымен, «эпоним дегеніміз — планета, құбылыс, ерекше ғылыми жаңалық, сан алуан, тағы бас-қа нысандарға ел алдындағы ерен еңбегіне байланысты атау болған адам есімі»3. Эпоним деген сөз бі-реуге өз есімін беретін деген мағынаны береді. Эпоним — есімі басқа оним жасауға себеп болатын атақты адам.

Айта кетейік, бұл терминнің бір ерекшелігі — екі түрлі екпінмен қолданылып жүргені. Бірінші-ден, бірқатар əдебиеттерде, қазіргі синоним, антоним, омоним аталымдарындағы сияқты, эпоним де-генде де, екпін о дыбысына түсірілсе, В.П.Подольскаяның «Орыс ономастикалық терминологиясы сөздігінде», «Шет тілдер сөздігінде», Д.Э.Розенталь мен М.А.Теленковалардың «Лингвистикалық терминдердің анықтама сөздігінде» бұл сөз, аноним сияқты, эпоним деп, яғни екпін и-ге түсіріліп бе-рілген.

Сондай-ақ бұл терминнің орыс тіліндегі əдебиеттерде қолданылу реті де бірыңғай емес. Мысалы, И.П.Лидов, М.Н.Чернявский4, Л.И.Шубов бұл терминдер туралы: «Эпонимдік терминдер деп біз жеке адамдар есімдерінен жасалған терминдерді атаймыз», — деп жазса, Г.И.Беженарь бұны өз еңбектерінде осы қалпында (эпоним) деп жұмсаса, Д.С.Лотте мен В.П.Даниленко оларды «фамильдік» (атаесімдік) деп, историзмдерді зерттеген ғалым Ю.С.Сорокин «эпизодты, яғни сирек кездесетін, атаулар» деп, ал Б.А.Лобач «құрамына жеке адам есімдері енетін терминдер, немесе жалқы есімдер», Мурясов — «деан-тропонимиялық құрылымдар», Э.Б.Фигон «коммеморативтік терминдер» деп атаған.

Бұл проблеманың зерттелу жайына көңіл аударғанда, эпонимдердің ерекшеліктеріне алғашқы-лардың бірі болып зер салған ғалым Д.С.Лотте екенін білсек, əрі қарай оның идеялары В.П.Данилен-ко еңбектерінде дамытылғанын көреміз.

Біздің байқауымызша, эпонимдік аталымдарды зерттеумен байланысты туатын ең күрделі мəсе-лелердің бірі жеке адам есімі семантикасының проблемасы сияқты. Мысалы, ономастикада жеке есімдердің тек мағынасы, яғни қандай апеллятивтік түбірден жасалғаны, қандай мағынаға ие екені ға-на қаралса, ал терминологияда терминнің ғылыми ұғыммен байланысына жəне сол атауларда ұғым-ның маңызды белгілерінің қамтылуына (көрініс табуына) басым көңіл аударылатыны аңғарылады. Қазіргі терминологиямызда эпонимдер аз кездеспейді. Бұлардың əсіресе мол ұшырасатын салалары, зерттемелік деректерімізге қарағанда, — философия, филология, физика, химия, геология, математи-ка, астрономия мен медицина. Соңғысына ғана мысал келтірсек: Кох, Манту, Пирке; Венсан, Сом-бравин сияқты ғалым-авторлар есімдерімен аталатын туберкулез таяқшасы, сынамалар, ойық, жара, наркоз түрі — осының дəлелі.

Антик философиясында жеке адам есімдерінің мағынасы, олардың дұрыс түсіндірілуі жөнінде өріс алған пікірталас қазіргі уақытта да зерттемелік маңызын жойған жоқ. Жалпы, бірқатар əдебиет-терде есімдер мағынасының тілдің өзіне тəн екі түрін: формалды грамматикалық жəне энциклопе-диялық — көбіне субъективті де дербес (индивидуалды) болып келетін мағына түрлеріне бөліп қа-раудың маңызы зор екені айқын айтылып жүр. Оларда формалдық мағына, ақиқатында, адам есімін немесе фамилиясын айқындаумен шектелетіні, яғни кісі есімдері мұндайда семантикасыз, сондықтан

19

олар белгілі бір ұғыммен байланысты білдірмейтіні, ал энциклопедиялық мағынаға келсек, ол əртүрлі кісі есімдерінде жəне бұлар құрамына кіретін эпоним терминдерде бірдей емес екені сөз етіледі.

Тілде арнайы мақсаттар үшін қызмет атқаратын эпонимдер жүйесін қарастыра отырып, біз бұл атауларды энциклопедиялық мағынасына байланысты екіге жіктеп сөз еткелі отырмыз. Біріншісіне құрамына айрықша маңызды жаңалық ашқан не жаңа ғылыми бағыт немесе мектептерді т.б. басқар-ған адамдар фамилиялары енетін терминдерді, екіншісіне құрамына кезінде ел-жұрты үшін ерекше еңбек еткен, үлкен қадір-құрметке бөленген адамдардың есімдерін ұзақ уақыт есте сақтау үшін, олар туралы арнайы белгі ретінде лайықты нысандарға берілген фамилиялар енетін терминдерді жатқыза-мыз. Жоғарыда көрсетілген бірінші қатардағылар — семантикалық жəне логикалық жағынан дəлел-денген терминдер есептелсе, екіншіге — жеткіліксіз дəлелденгендер болып танылып жүр. Бұлар үшін мемориалдық функция жеткілікті болып табылып, ал дəлелденгендігі шартты белгі сипатында болып, нольге жуықтайды. Мысал ретінде Күн жүйесінің «Сəтбаев», «Шукшин», «Ахматова» кіші планета-лары аталымдарын келтіруге болады. Бұлар, əрине, жекелеген ұғым атаулары, олардың негізгі мағы-насы апеллятивтік элементінде (астероид, планета, комета) тұр, ал жалқы есім — мемориалдық ма-ғынасы ғана бар шартты белгі. Практикада бұндай нысандарды атау үшін реттік нөмір қолданылады. Біздің ойымызша, термин ретінде эпонимдік аталымдардың бірінші түрі қолданғаны дұрыс, себебі олардың мағыналары толық беріледі, ал екінші қатар терминдерін білімнің нақты салаларының жеке-леген номенклатуралы нысандарын атау үшін қолдану жөн. Терминжасамға қойылатын қазіргі талап-тар тұрғысынан қарағанда, эпоним терминдер бұларға сай амал-тəсілдер арқылы жасалады, яғни эпо-ним терминдер бір мағыналы болып келеді.

Адам аттарын (жалқы есімдерді) зерттейтін ғылым саласы — антропонимика екені мəлім. Ан-тропонимия ономастиканың этнонимия (этнос, ру, тайпа атаулары) жəне топонимика (жер, су атаула-ры) деп аталатын салалармен де тығыз байланысты. Антропонимика — гректің аnthropos — адам жə-не onoma — есім, ат, атау деген мағыналарға ие сөздерінен жасалған термин. Қазақ антропонимика-сы бойынша алғашқы зерттеушілердің бірі жəне осы саланың қазақ тіл білімінде ғылыми негізін қа-лаушы Т.Жанұзақовтың іргелі еңбектерінде жалқы есімдердің тілдік табиғаты жан-жақты зерттеліп, ат қойылу дəстүрі, жалқы есімдердің шығу тегі, даму жəне өзгеру жолдары, лексика-грамматикалық модельдері, мағынасы, қолданыс тəртібі, сондай-ақ жалқы есімнің жалпы есімге жəне, керісінше, ауысуы; қосымша аттардың (лақап, бүркеншек т.б.) пайда болу заңдылықтары көптен зерттеліп келе-ді. Антропонимдік аталымдар тікелей кісі аттарына, жалқы есімдерге қатысты, бірақ олардың дəл өзі емес, олармен тек сыбайлас, астарлас адамдар арасындағы қарым-қатынастарында оларға «орынба-сарлық» ететін, балама сипатындағы антропонимиялық лексемалар. Антропонимдік аталымдар — жалқы есімдердің (антропонимдердің) өз табиғатынан бөлініп шығып, олардан тұлғалық, мағыналық жəне қолданыс ерекшеліктеріне қарай оқшаулана бастаған элементтер мен антропонимдер тек адам-дар арасындағы қарым-қатынастарда атқаратын сан алуан қызметтеріне байланысты ғана ұқсас жал-қы есімдерден жасалған балама «аталымдар», «атауыштар»5. Оларға, атап айтқанда, мыналар жатады:

1) қазақ дəстүрі бойынша жаңа туған нəрестеге азан шақырып, қазан құлағын қағып қойылған есімнен басқа жүре пайда болған «қосымша» (тахаллус, лақап, бүркеншік т.б.) аталымдар;

2) құрметтеуге, сыйлауға, мадақтауға, жақсы көруге, еркелетуге, мəпелеуге, кішірейтуге, сүюге, табынуға, тағзым етуге, жалынуға-жалбарынуға т.б. толып жатқан адамның жан дүниесіне, сезіміне, психикасына — жалпы «адами факторға» байланысты қолданылатын əртүрлі (қысқартылған, ке-ңейтілген) тұлғадағы аталымдар;

3) адамды екінші бір затқа, құбылысқа балау, теңеу нəтижесінде пайда болған аталымдар; 4) ат тергеу дəстүріне байланысты жасалған аталымдар (табу сөздер) жатады. «Таза» антропоним дегеніміз — дүниеге келген нəрестеге алғаш қойылған ат емес, əртүрлі жағ-

даяттарға байланысты жүре пайда болған «аталым», не «атауыш» сөздер. Дүниеге келген нəрестеге ата-анасы екі түрлі мақсатпен ат қояды:

а) өзі берген есім арқылы ең ізгі тілегі мен болашағына деген үмітін білдіру, оны Т.Жанұзақов-тың6 ат қоюға байланысты санамалап көрсеткен 30 түрлі уəжінен айқын көруге болады;

ə) өз баласының жалпының ішіндегі жалқысы, əйтеуір, көптің бірі емес, бірегейі екендігін білді-ру.

Жалпы тіл білімінің этнолингвистика саласы о баста Бодуэн де Куртенэден басталып, славян тіл-дері негізінде академик Н.И.Толстой, т.б. орыс ғалымдарының еңбектерінде дамуын табуда. Түркі тілдері бойынша қазақ тілі негізінде бұл проблема академик Ə.Т.Қайдаров пен оның ондаған шəкірт-терінің еңбектерінде де зерттеліп келеді.

20

Əдебиеттер тізімі

1. Словарь иностранных слов. – М.: Русский язык, 1981. – 104-б. 2. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.: Сов. энцикл., 1966. – 528-б. 3. Актуальные вопросы упорядочения медицинской терминологии / Под ред. И.П.Лидова. – М.: Сов. энцикл. – 15-б. 4. Чернявский М.М. Краткий очерк истории и проблем упорядочения медицинской терминологии. – М., 1982–1984. – Т. 3.

– С. 422. 5. Мұсабаева М.Д. Қазақ тіліндегі антропонимиялық «аталымдардың» этнолингвистикалық сипаттамасы. – Алматы, 1985.

– 7-б. 6. Жанұзақов Т. Қазақ тіліндегі жалқы есімдер. – Алматы, 1995. – 142-б.

ƏОЖ 811.512.122:81’38

Б.С.Кəукербекова

Балқаш гуманитарлық техникалық институты

СӨЗҚОЛДАНЫСТАҒЫ СЕМАНТИКАЛЫҚ ЕКІҰШТЫЛЫҚТЫҢ ТУЫНДАУ НЕГІЗДЕРІ

В статье рассматривается семантическая двусмысленность в речеупотреблении, которая в одних случаях появляется осознанно, а в других — безсознательно.

In this article author considers semantical dowolemeaning in speechusing, in some case it vollows stylistic purposes and in some case it appears unconscious.

Сөздің мағынасын, формаларын, қолданыс ерекшеліктерін талдап-зерделеу жəне оны белгі ре-

тінде зерттеу соңғы кезеңде лингвистиканың түрлі салаларында да (лексикология, лингвистикалық семантика), сонымен қоса философияның тіл ғылымына іргелес тармақтарында (логикалық семанти-ка, философиялық семантика, семиотика) пəрменді зерттеу объектісіне айналды. Əйтсе де қазақтың тілтану ғылымында да, жалпы лингвистика саласында семантикалық екіұштылық мəселесіне жеткі-лікті көңіл бөлінбей отыр деп пайымдауға негіз бар. Тілтану ғылымында семантикалық екіұштылық жөнінде көбіне тілдік қателіктер мен кейбір комикалық, стилистикалық, меңзеушілік, тұспалдаушы-лық əсерлер тудыруға байланысты сөз қозғалады. Алайда мұның өзі семантикалық екіұштылық проб-лематикасының аясын тым тарылтып, бұл құбылысты негізінен функционалдық тұрғыдан қарастыру-ға əкеліп соқтыруы мүмкін.

Шындығында да, семантикалық екіұштылық түптеп келгенде өзі де бірігетін жəне солардың өні-мі болып табылатын омонимия, көп мағыналылық (полисемия) құбылыстарымен бірге əрдайым тіл кеңістігінде өмір сүріп, оның объективті шындықты қамту көкжиегін кеңейтіп отырады. Аталмыш тілдік құбылыстардың (омонимия, көп мағыналылық) тілдің даму процесінің негізгі құрамдас бөлік-тері екенін ескерсек, солардың туынды көрінісі болған («туынды көрінісі болған» деп белгілі бір шеңберде айтуға болады, себебі семантикалық екіұштылықтың басқа да туындау көздері бар) сөзқол-даныстағы екіұштылықтың да сөздің мағыналарын кеңейтуге, көбейтуге, яғни тілді дамытуға, оның бейнелеушілік, сəулелендірушілік, баяндаушылық құралдарын байытуға тікелей қатысы бар екенін мойындауға тура келеді.

Əңгіме тек окказиональдық сөзқолданыстар жөнінде болып отырған жоқ, жалпы сөзқолданыс-тың (жазбаша да, ауызекі тілдегі де) əрдайым да шығармашылық процесс екендігінде, яғни тілді пайдаланушы өз ойын толық мағыналы жеткізу үшін əрбір сөз қолданымда бұрынғы бекіген лексика-лық-грамматикалық үлгілердің негізінде жаңа сөйлем-айтылым құрайтындығында, əрі оның бəрі бір-дей ескі үлгіге сай бола бермейтіндігінде, түптеп келгенде тілдің белгілі дəрежеде тірі, өзгермелі про-цесс екендігінде болып отыр. Осыған орай В.Виноградовтың мына пікірін келтіруге болады: «Қолда-ным — бұл не сөздің айырықша мағына тудырмаған бұрынғы қолданылуларының ізі немесе сөздің мағыналарының бірін дербес, əдеттегіден тыс фразеологиялық ортада, өзіндік жағдайда, жаңа бейне-лік бағытта жаңаша қолдану. Сөздің негізгі мағыналарының бірін ауыспалы немесе композициялық күрделі түрде қолданған кезде жаңа өзіндік мағыналық мəндер туындайды. Олар ұшқыр, өзгермелі, кейде тіпті байқауға қиын да болады. Олар жалпы тілге тəн емес, алайда, баршаға түсінікті»1.

21

Семантикалық екіұштылықтың негізгі базисі омонимия мен полисемия құбылыстары десек, осы екі терминнің ара жігін ажыратуда, олардың таралу өрісінің шегін анықтауда даулы мəселелер де бар. А.А.Потебняның пікірінше, «іс жүзінде əрқилы сөздердің біртекті естілуі, яғни əртүрлі сөздердің бір-дей дыбыстарға ие болу қасиеті ғана бар»2. Егер бұл пікірді таратып айтатын болсақ, онда сөзді əрбір ретте жаңадан қолданған сайын, біз іс жүзінде жаңа сөз туындатқан боламыз. Себебі «сөздің мағына-сының сəл ғана өзгеруі оны басқа сөзге айналдырады»3, бұл жерде əңгіме лексикалық мағынасының ғана емес, сондай-ақ грамматикалық мағынасының кішігірім өзгерістері жөнінде болып отыр. Деген-мен, мұндай тұжырымдаулар тілдік сұхбаттасулар мен өзара түсінулер тілдік бірліктердің белгілі бір тілдегі сəйкес элементтермен теңдестірілуі, ұсқастырылуы негізінде жүзеге асатынын ескермейді.

Жалпы, Д.Н.Шмелевтің «тілдегі лексика-семантикалық варианттардың бар болуын мойындау омонимия мен көп мағыналылық құбылыстарының ара жігін ажыратуды аңғартады»4 деген пікірімен келісуге болады. А.И.Смирницкий осы мəселеге орай былай деп жазады: «Егер сөздің көп мағыналы-лығы құбылысын жоққа шығаратын болсақ жəне кез келген лексикалық жалқы мағыналы еместілікті омонимия деп есептейтін болсақ, онда омонимдердің екі тобын бөліп көрсету қажет: 1) мағынасы бойынша өзара тығыз байланысқан омонимдер...; 2) араларында ешқандай да нақты лексикалық се-мантикалық байланыстар жоқ омонимдер... Демек, біз полисемия түсінігін жоққа шығара отырып, по-лисемия мен омонимияны қарама-қарсы қоюдың орнына, омонимияның екі түрін: 1) үй І — үй ІІ ти-піндегі (үй — «құрылыс» пен үй — «тұрғын үй, өмір сүру орны») жəне 2) кілт І — кілт ІІ (орыс тілін-де ключ І — «құлыпты ашатын тетік» жəне ключ ІІ «бұлақ, бастау») өзара қарама-қарсы қоямыз». Бұ-дан əрі қарай А.И.Смирницкий мұның небəрі терминологиялық орын ауыстыру екенін, оны қолдауға болмайтынын, шындап келгенде омонимия мен көп мағыналылықтың арасында тек ұқсастық қана емес, түбегейлі айырмашылықтар да бар екенін атап өтеді5.

Көп мағыналы сөздердің мағыналары олардың арасындағы бəріне ортақ семантикалық ассоциа-цияларға (метафора, метонимия, функционалдық бірлік) негізделген белгілі бір қатынастардың арқа-сында ғана семантикалық бірлікке бірігеді. Ал омоним сөздердің арасында ешқандай да байланыстар болмайды.

Семантикалық екіұшты сөз қолданыстардағы полисемия мен омонимия құбылыстарының ара жігін ажырату мəселесіне байланысты төмендегі бірнеше мысалдарды талдап көрелік.

Бекен ағаға бір құрдасы қалжыңдап: — Өзің Дон Жуан едің. Мына қасыңда жүрген Маратты да бұзасың ғой, — депті шофер жігіт-

ті меңзеп. — Марат бұзылмайды. Жаздың күні болса бір сəрі. Қыстың күні ешнəрсе бұзылмайды, — деген

екен Бекең6. Бұл жерде етістіктің əртүрлі тұлғалары (бұзасың, бұзылмайды) полисемиялық қатарды құрап

тұр. Екіұштылық негізінен сөздің өз ішінде бар мағыналарын құбылтудан туып тұр (бірінші қолда-ныста — адамды жолдан тайдыру, екінші қолданыста — қысқы суықта ештеңенің де бұзыл-майтындығы).

Екінші мысалымыз семантикалық екіұштылықты туындату үшін омонимдердің қолданылуына байланысты болмақ.

Ілгеріректе Нұрила деген келіншек Үмбетəлі деген ақынмен айтысып, оған Жамбыл Жабаев тө-релік жасайды. Сол айтыстың бір тұсында Үмбетəлі: «Аттан байтал аптығып озған емес», — дейді. Мұндағы ақынның тұспалдап тұрғаны «əйел адам ер адамды жеңе алмайды» деген ой болатын. Сон-дай-ақ бұл сөйлемді тікелей мағынада, яғни аттардың жарысына да байланысты, түсінуге болады. Бұ-ған Нұрила: «Көк байтал көрдің бе аттан қалысқанын?» деп жауап қайтарады, мұндағы тұспалданып отырған мəн тағы да айқын, яғни «əйел адам ерден қалыспайды» деген ой. Жамбыл Жабаев жеңісті Нұрилаға бере отырып:

Бағы жанса, байталдың бағасы зор, Адасқанын Үмбеттің байқады ол7, —

дейді, бірақ бұл сөздің соңғы қолданылуында, яғни Ж.Жабаевтің сөзқолданысында, айтылатын ой ті-келей айтылып отырғандықтан, екіұштылық теңеуге айналып отыр (əйел затын байталға теңеу).

Бұл мысалдан метафора тəсілі арқылы жаңа омонимнің пайда болу процесін байқауға болады. «Байтал» сөзінің бастапқы негізгі номинативтік мəні жылқы малының ұрғашысының атауы болса, оның метафоралық қолданысында əйел затына қатысты қолданыла бастағанын көреміз, яғни бұл жерде дыбысталуы бірдей болғанымен, лексикалық мəні екі түрлі сөздер тобына жататын, жаңа сөз-дің пайда болу процесін бақылауға болады. Жəне бұл жерде окказиональды сөзқолданысы туралы əң-

22

гіме болуы мүмкін емес, себебі «байтал» сөзін екінші мағынасында қолдану қазақ қоғамында бұрын-ғы кездері едəуір жиі кездеседі деуге болады. «Байтал шауып бəйге алмас» немесе «Байтал түгілі бас қайғы» сияқты мақал-мəтелдерде осы құбылыс, яғни «байтал» сөзін əйел затына байланысты қол-дану анық көрініс тапқан, сонымен бірге бұл тұста ескі қазақ əлеуметінде бар əйел затын еркектен тө-мен қою түсінігі де тұспалданып тұр. Оның үстіне екінші «Байтал түгілі бас қайғы» дейтін мақалдан синтаксистік-семантикалық екіұштылықты байқауға болады: оны тыңдаушы-қабылдаушы, бір жағы-нан, «байтал, яғни мал-мүлік, түгілі, өз қара басым қайғы боп тұр» деген мағынада, екінші жағы-нан — «қыз-келіншекке қырындамақ түгілі, өз қара басыма күн туып тұр» деген мағынада түсінуі мүмкін. Бұрынырақта ауылдағы мосқалдау əйелдердің тым еркінсіп кеткен қыздарға: «Əй, байтал, шолжаңдамай тыныш отыршы» деп ұрсып жататынын көруге болатын еді. Мұндағы «байтал» де-ген қаратпа сөздің «қыз» деген мағында айтылып отырғанын ескерсек, оның толық омонимге айнал-ғанын көреміз. Жалпы, адамды малға теңеу тіл-тілде етек алған құбылыс деуге болады. Айталық, И.Крыловтың мысалдарында əрқилы жануарлар əрекет етеді, əйтсе де жазушының жануарлар арқы-лы адамды, адам қоғамын бейнелеп отырғаны айдан анық.

Жоғарыдағы «байтал» сөзінің семантикалық екіұшты қолданылуынан тағы бір құбылысты көру-ге болады. Бұл семантикалық екіұштылық мəселесін тарихи, яғни диахрондық тұрғыдан да, қарасты-ру керектігі. Қазіргі кездері «байтал» сөзін, оның негізгі номинативтік мағынасында қолдану белсенді лексикалық қорда қалғанымен, бұл сөзді екінші мағынада, яғни əйел затына байланысты, қолдану та-рихи-қоғамдық жағдайдың өзгеруімен өз актуалділігін жойып, қолданыстан шығып барады. Соны-мен, сөздердің семантикалық екіұшты қолданылуы да, жалпы белгілі бір тілдің лексикасына тəн про-цестерді, яғни сөздік қордың өзгеру, толығу, кейбір сөздердің қолданыстан шығып қалу процестерін өз басынан өткеріп, сəйкес өзгерістерге ұшырап отырады.

Полисемия да, омонимия да тіл-тілдегі ең көп тараған əрі өнімді құбылыстардың бірі болып табылады. Бір мағыналы сөздерге қарағанда əрдайым да көп мағыналы сөздер көп болады, сонымен бірге сөздің жаңа мағынаны қабылдау құбылысы тіл-тілде үнемі жүріп жатады. Алайда кез келген по-лисемия немесе омонимия міндетті түрде сөз қолданыстағы екіұштылыққа əкеліп соға бермейді. Өз кезегінде семантикалық екіұштылық міндетті түрде көп мағыналылық пен омонимияға негізделмейді, бірқатар жағдайларда фразеологиялық тұрақты тіркестер, мақал-мəтелдер де екіұштылықтың туын-дау көзі бола алады.

Семантикалық екіұштылықтың туындауының негізгі екі түрін атап өтуге болады. Бұның алғаш-қысы сөйлеушінің немесе жазушының екіұштылықты белгілі бір мақсаттарға (стилистикалық, коми-калық т.б.) жету үшін əдейі қолдануы. Екіншісі семантикалық екіұштылықтың сөйлеушінің немесе жазушының еркінен тыс пайда болуы, бұл жағдай əдетте сөз қолданудағы қателіктермен байланысты туындайды. Бұл мақаламызда негізінен екіұштылықтың əдейі, арнайы қолданылуы жағдайларын қа-растырып отырмыз.

«Уақыттың өтуімен көптеген сөздер əрқилы, бірқатар жағдайларда өте маңызды семантикалық түрлендірулерге ұшырап жатады», — деп жазады Д.Н.Шмелев4. Сөздердің тек семантикалық мағына-лары ғана емес, грамматикалық формалары да елеулі өзгерістерге ұшырап, сөздің бір таптан екінші тапқа өтуі, лексикалық жəне грамматикалық сипаттарының түрлену процесі де жүріп жататынын атап өту керек. Əйтсе де, біздің ойымызша, сөздік құрам мен сөздердің мағыналарының өзгеруінде тілден тыс құбылыстардың рөлі бəрінен де үлкен сияқты. Айталық, əлеуметтік өмірдегі өзгерістер бұ-рынғы тілдік қордағы бар сөздердің жаңаша мағынаға ие болуына (жекешелендіру, оңтайландыру, жеңілдіктер беру т.б.), сондай-ақ тілде бұрын жоқ жаңа сөздердің (ваучер, принтер, түбіртек т.б.) пайда болуына əкеліп соғады. Тілімізде бұрыннан бар «жекешелену» сөзі бұрын «жекеленді, жеке-шеленді» сияқты тұлғаларында қолданып келген болса, нарық қатынастары оған жаңа терминдік мəн-мағына беріп отыр.

Жолдасының қаламын рұқсатсыз алған адамның қалжыңдап: «Сенің қаламыңды жекешелендіріп жібердім» деген кездері айтушының да, тыңдаушы-қабылдаушының да ойында тілдегі кең қолданыс-тағы «жекешелендіру» термині тұрады. Егер тілде «жекешелендіру», яғни «заңды жолмен мүлікті меншіктену», ұғымы болмаса, бұл жерде комикалық астарлы мағына туындамас та еді. «Көптеген зауыттар жекешеленіп кетті» деген сөйлем бейтарап, екіұшты мағынасы жоқ, нақты мəнге ие сөйлем десек, «Алаяқтар, жекешелендіріп алыпты ғой!» деген сөйлемде семантикалық екіұштылық анық көрініс тауып тұр. Жекешелендіру процесінде бірқатар заңсыздықтардың орын алғанын, кейбір қулардың мемлекет мүлкін су тегін меншіктеп алғанын көпшілік біледі. Ал екінші сөйлемде тікелей, яғни «заңды жолмен мал-мүлікті меншіктеу», мағынасымен қатар, «алаяқтар» деген бағалаушылық мəні бар есім сөз үстеп тұрған, «қолы таза емес адамдардың əрқилы айла-амалдармен меншікті иеленіп кету» деген екінші астарлы мағына да бар.

23

Бұл айтылғандардың бəрі, бір жағынан, терминдердің де екіұшты мағынада қолданылуының кө-рінісі болса, екінші жағынан — екіұштылықтың туындауы үшін əр сөздің өзімен ілестіріп əкелетін түрлі қоғамдық, өміртанымдық ұғым-түсініктері де болуы қажет екенін айқындап тұр. Көптеген сөз-дер өзімен бірге үлкен қатпарлы ұғым-түсініктерді, əрқилы ассоциацияларды əкеледі. Айталық, көк-тем сөзі — күннің жылуын, қардың еруін, табиғаттың оянуын, махаббатты т.б. елестетсе, кітап сөзі-мен — ілім-білім, кітапхананың маужыраған тыныштығы т.б. ассоциаланады. Осындай ассоциативтік түсініктер қатпары екіұштылықтың туындауының маңызды шарттарының бірі екені даусыз.

Семантикалық екіұштылықтың туындауы мəселесі сөз болғанда фразеологизмдердің осы сипат-та қолданылу жағдайларын талдап-зерделеудің көбіне-көп назардан тыс қалып жатқаны байқалады. Төмендегі мысалға назар аударалық (ол «Деген екен!» жинағынан қысқартылып алынып отыр):

Төлеухан Аязбаев облыстық газетте қызмет істеп жүрген кезінде бір ауданның егіс алқапта-рын аралап шығады да, алғашқы орақ жөнінде нөмірге репортаж беру үшін үйіне соқпай бірден ат басын редакцияға тірейді. Оның киіміне тұнған шаңды байқап қалған редакциядағы қыздардың бірі əзілдеп:

— Аға, өзіңіз жерге аунап тұрғаннан саумысыз?! — депті. Төкең мүдірместен: — Е-е, анда-санда аунап тұрғанға не жетсін! — деген екен6. Мұндағы аунап тұрған деген күрделі етістіктің фразеологиялық еріксіз тіркес екенін байқау

үшін оны Ауырып тұрдың, аунап тұрдың дейтін мəтелмен салыстыруға болады. Жалпы, қазақ тілін-дегі фразеологиялық оралымдар (фразеологические обороты) мен мақал-мəтелдер (мақал-мəтелдер-дегі екіұштылықтың мысалын жоғарыда келтіріп өткенбіз) семантикалық екіұштылықтар тудыруға өте ыңғайлы келеді, əрі осы жолмен астарлы ой айту, əзіл-қалжың мен комикалық тудыру тілде, əсі-ресе ауызекі сөйлеу тілінде, біршама кең тараған құбылыс. Мұндай ыңғайлылық əдетте фразеоло-гиялық оралымдар мен мақал-мəтелдердің ішкі мағыналық əлеуеттерінен (потенциалынан), объектив-ті дүниенің көп құбылыстарын аз сөзбен қамтуынан туындайды. Сөздің ішкі мағыналық əлеуеті жө-нінде əңгіме қозғасақ, жоғарыдағы мысалдағы аунап тұрған фразеологиялық тіркесінде оны тек «жерге құлап, қайтадан тұру» деген мағынада ғана емес, əйел мен еркектің қарым-қатынасын тұс-палдайтын мағынада қолдану мүмкіндігі бар екенінен, сол себепті де бұл тұрақты сөз тіркесінде ішкі жаңа мəн құраушылық комикалық əлеует бар болғандығын байқауға болады. Бұны қыз егер басқа сөздерді қолданғанда, айталық, топыраққа құлап қалғансыз ба? дегенде, оған екіұшты жауап қайта-рудың мүмкін болмай қалатындығынан көруге болады.

Жалпы, біздің пікірімізше, сөздерді екіұшты мағынада қолданудың мүмкіндігінің мол болуы сол тілдің жоғары деңгейде дамығанынан дерек береді. Бұл жағдайда сөздер мен сөз тіркестері объектив-ті дүниенің бүкіл құбылыстарын барынша кең қамтиды, неғұрлым тілдік, дүниетанымдық ассоциа-цияларға бай болады. Қазақ тіліндегі сөздерді екіұшты қолданудың кең тарағандығы тілдің мол əлеуеттік мүмкіндіктерін əйгілеп тұр деуге болады.

Əрине, сөздердің тілде екіұшты қолданылуын тек оң фактор деп қарауға болмайды. Себебі сөз мағыналарының кеңеюі біршама жағдайда сөйлемнің немесе айтылымның мағынасын екіұштылан-дырып, тыңдаушы-қабылдаушының оны дұрыс түсінбеуіне əкеліп соғады, тілдік қателіктерге ұрын-дырады. Бұл тілдің коммуникативтік қызметіне кедергі келтіріп, лингвистикада біршама күрделі мə-селе ретінде қарастырылады.

Жалпы алғанда, семантикалық екіұштылық тіл-тілде едəуір кең тараған құбылыс қана емес, тіл-дің өзгеру, даму процестеріне жанама болса да қатысып отырған, оның белсенді факторларының бірі екендігінде сөз жоқ. Сондықтан да семантикалық екіұштылық мəселесі алдағы кезеңде жан-жақты зерттеулерді қажет етеді деп ойлаймыз.

Əдебиеттер тізімі

1. Виноградов В.В. Основные типы лексических значений слова // Вопросы языкознания. – 1953. – № 5. 2. Потебня А.А. Из записок русской грамматики. – Т. І–ІІ. – М.: Учпедгиз, 1958. – 15-б. 3. Сонда. 4. Шмелев Д.Н. – М.: Просвещение, 1964. – 244 б. 5. Смирницкий А.И. К вопросу о слове (проблема «тождества слова») // Тр. Ин-та языкознания АН СССР. – 1954. – Т. ІV. 6. ... Деген екен! / Құраст. М.Ниязбеков. – Алматы: Өнер, 1993. – 64-б. 7. Жабаев Ж. Екі томдық таңдамалы шығармалар жинағы. – Алматы: Ғылым, 1996. – 1-т. – 312 б.

24

Р.Х.Əбдірахманов

Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ КЛИШЕ ҚҰРЫЛЫМЫ

В статье дается определение клише в казахском языке, приводятся конкретные примеры в виде устойчивых форм некоторых слов. К структурной единице клише автор относит посло-вицы и поговорки, фразеологические идиомы, крылатые выражения, авторские и народные афоризмы. Автор единицы клише делит на две группы: аналитические и синтетические, осо-бое внимание уделяет их использованию в устной речи.

In this article author was gave the rule of cliché in Kazakh language, used unchanged forms of some words. To the Structure of cliché author tacked on pharmacological idioms, folk’ s speech, the author and Folk’s aphorisms, erergdag’s newspapers and magazines and etc. The author of the article was showing two kinds of cliché: the analytical and syntactical, and was showing their using in Speech.

Ең алғашқы клише термині ХХ ғасырдың басында француз лингвистикасында қолданылды. Ал

Америка лингвистикасында бұл сөз pattern — бейнелік деп беріледі. Қазақ лингвистикасында бұл құ-былысты «тұрақталған қалып» деп атап жүр, яғни клишенің мағынасы — тұрақталған дайын тілдік бірлік. Клише (фр: cliche) — 1. иллюстрация жасау үшін рельефтік суретпен басу (печаттау) формасы; жоғары басу; сурет трафаретпен (цинкографиямен салынады), гальванопластикамен немесе графир-леу арқылы салынады; 2. стереотиптік айтылуы, қалыпты (типтік) сөйлеу контексі мен ситуациялар-дағы механикалық түрде айту, сөйлеу; шаблонды түрдегі сөйлеу фразасы. Мысалы: Маған істің мəн-жайын таныстырыңыз (Введите меня в курс дела).

Кез келген тілдің лексикалық жүйесінде күрделі клишелер (тұрақталған қалып) маңызды орын алады. Клише берілген дайын формасында қолданылатын сөздердің тұрақты бірлігі, яғни бұл қатарға түрлі фразеологиялық идиомалар, күрделі терминдер, мақал-мəтелдер, қанатты сөздер, авторлық не-месе халықтық афоризмдер, күнделікті газет-журналдар мен əдеби тілдің штамптары, іс-қағаз штамп-тары т. б. жатады.

Жоғарыда аталған құрылымдық бірліктерді клише типтеріне жатқызуға əбден болады. Атап айтсақ, мақал-мəтелдер тұтас бірлік түрінде алынады. Мысалы:

1. Өнер алды — қызыл тіл.

2. Ит қарайды жырымға, Бүркіт қарайды қырымға.

Бұл екеуін де клише деп қарауға болады. Атап өтетін бір жайт, мақал — тұтастай өзгермейтін бірлік, яғни толық тұрақталған қалып, ал мəтел тұрақталған қалып болғанмен, кей жағдайда сөйлем мүшелерінің орынын алмастыру жағдайы кездеседі. 2-ші мысалдың айтылу варианттары:

1. Ит жырымға қарайды, Бүркіт қырымға қарайды.

2. Ит қарайды жырымға, Бүркіт қарайды қырымға.

Бұдан шығатын түйін — мақалды тұйықталған қалып (клише), ал мəтелді тұйықталмаған қалып деп бөліп қарауымызға болады.

Мақал-мəтелдерді мағына жағынан жіктелуіне қарай жалқылық, жалпылық деп екіге бөліп қа-рауға болады1 (120-б.). Бұл — логикалық бөлу. Анықтама грамматикалық тұрғыдан өз орнын табады деуге болады. Жалқылық сөйлемдер (мақал-мəтелді сөйлем деп алып қарасақ) көбіне жақты болып келеді. Мысалы:

Тойға барсаң, бұрын бар, Бұрын барсаң, орын бар.

Сайып келгенде, жалпылық сөйлемдер (сөйлем шартты мағна) жақсыз болып келеді. Мысалы:

Адамның даналығы — сөзінің қысқалығы.

25

Кез келген сөйлем сияқты, мақал-мəтелдер (жоғарыда аталғандай, сөйлеу тілінде сөйлем түрінде алынады) синтаксистік құрылымы бар жəне де белгілі бір коммуникативті түрге жатқызылады. Атап айтқанда, мақал-мəтелдердің екі синтаксистік түрін анықтауға болады. Мысалы:

Өлі арыстаннан тірі тышқан артық немесе

Ауру қалса да, əдет қалмайды.

Екінші түріне (күрделі) құрмалас сөйлем формасындағы клишелерді қосуға болады. Мысалы: Атаң өлсе, өлсін, атаңды көрген өлмесін.

Өз кезегінде бұл топтар үш модальды топқа бөлінеді1 (123-б.): 1) хабарлы; 2) бұйрықты; 3) сұраулы. Хабарлы тұрғысынан алғанда мағлұматты бейтарап, яғни қарапайым, нақты, дəлелді түрде жет-

кізуді көздейді. Мысалы: Əке — балаға сыншы. Екінші түріне, яғни бұйрықты формасына, мысал келтірсек, олар келесідей:

Оқып ойыңды түзет немесе

Ойнап сұраса да ойлап жауап бер.

Үшінші түрі сұраулы сөйлем формасы, яғни риторикалық сұрақ түрде кездесуі мүмкін. Мысалы: Қыз кезінде бəрі жақсы, жаман қатын қайдан шығады.

Келесі бір тұрақталған қалып формасы — фразеологиялық оралымдар. Егер мақал-мəтелдерді кейде жеке сөйлем ретінде қарауға болса, фразеологиялық оралымдар сөйлем ішінде тұтас бірлік, яғ-ни жеке алғанда сөйлем мүшесі ретінде қаралады. Сондай-ақ мақал-мəтелдер пайымды контекст бол-са, тұрақты сөз тіркесінде (логикалық) күрделі ұғым ғана болады. Мысалы: Ит өлген жер, немесе Ит арқасы қиянда т.б. Фразеологиялық оралымдардың сөйлемдегі синтаксистік қызметі — кəдімгі сөз секілді дербес сөйлемнің мүшесі болуы.

Сонымен, фразеологиялық оралымдарды сөйлемнің бір бөлігін құраушы бірлік деп қарауға бола-ды, ал жоғарыда айтылған мақал-мəтелдер сөйлем құраушы дайын бірліктер ретінде қызмет етеді.

Тұрақталған қалыптың тағы бір түріне жатқызуға болатындар — сөйлем немесе сөйлемдер тізбе-гімен берілетін бірліктер. Бұған мысал ретінде авторлық немесе халықтық афоризмдерді алуға бола-ды. Афоризмдер жай сөйлем түрінде де, құрмалас сөйлем түрінде де кездеседі. Мысалы:

Тіл тазалығы үшін күрес ешқашан толастамақ емес (Б.Момышұлы) немесе

Тілден тілдің кеңдігі болғанмен, кемдігі болмайды (Е.Геккель).

Бұл мысалдар жай сөйлем түрінде кездессе, келесі бір мысалдарды алсақ:

«Иə» деп айтудың елу түрлі, «Жоқ» деп айтудың бес жүз түрлі тəсілі бар, ал оларды жазудың амалы біреу-ақ

(Бернард Шоу) немесе

Жақсылыққа жақсылық əр кісінің ісі, жамандыққа жақсылық ер кісінің ісі

(М.Əуезов).

Бұл жерде авторлық афоризмдер құрмалас сөйлем формасында келтірілген. Ол мысалдар жай сөйлем, құрмалас сөйлем түрінде болса, ендігі бір афоризмдер (кейде қысқа аңыз, əңгімелерге де) тəн дүние хабарлама-сюжеттік, яғни формадағы тұрақталған қалып. Басқаша айтқанда, сөйлемдер тізбегі-нің бірлігі. Мысалы, «Егер де естілердің қатарында болғың келсе, күнінде бір мəртебе, болмаса жұ-масына бір, ең болмаса айында бір өзіңнен-өзің есеп ал! Сол алдағы есеп алғаннан бергі өмірді қалай өткіздің екен.. Өзің өкінбестей қылықпен өткізіпсің бе? Жоқ болмаса, не ғып өткізгеніңді өзің де біл-мей қалыппысың?» (А.Құнанбаев)

26

Келесі бір тұрақталған қалып (клише) формасындағы құбылыс сұрақ пен жауаптан тұратын, яғ-ни диалог тудырушы бірліктер. Бұлардың қатарына жұмбақтар, логикалық есептер, сондай-ақ күнде-лікті диалогқа шақырушы жаттанды қалып сөздер мен сөйлемдерді жатқызуға болады. Жұмбақтар тілдік клише тобының ерекше формасы деуге болады. Мақал-мəтелдер сөйлем түріндегі афоризмдер мен аңыздар сияқты мəтін түрінде де кездеседі. Тағы бір ерекше жайт — диалогтік мазмұнға ие бо-луы, яғни бір жағында — айтушы болса, екінші жағында тыңдаушы болуы — шарт. Қарапайым түсі-нікті мысалдардың бірі:

Кішкентай құдығымның суы тəтті. (Жіліктің майы)

немесе Көтеріліп қампияр қиыстырсаң, Майдаланар қимылсыз жиыстырсаң, Мұның да шешімі бар келісімді, Ойланып ақылыңа сиыстырсаң.

(Ой)

Жалпы алғанда тұрақталған қалыпты (клише) екі бөліп қарауға болады1 (128-б.): 1) синтетикалық клише; 2) аналитикалық клише. Синтетикалық клише формасына жоғарыда келтірілген мысалдардан, атап айтқанда, мақал-мə-

тел, афоризмдерді жатқызуға болады. Мысалы:

Əтеш шақырмаса да, таң атады немесе

Ит үреді, керуен көшеді.

Бұл жерде тек қана əтеш немесе ит туралы ғана айтып тұрған жоқ. Бұл мысалды бір бағытта, белгілі бір жерде емес, ұқсас ситуацияның бар тараптағы көрінісі деуге болады.

Ал аналитикалық клишеде пайымдау кеңейтілмейді, нақты бір ойға, бағытқа ие болмаса тарапқа жүктеледі. Мысалы:

Ай бозарса, күн суыйды. Немесе

Иттің ұлығаны — ажалдың қорығаны.

Синтетикалық клишеде ауыспалы мағына бар болса, аналитикалық клише мысалдарда келтіріл-гендей, тура мағнада тұрады. Аналитикалық деп аталған клише формасына терминдерді, газет-жур-нал мен əдеби штамптар, іс-қағаз штамптарын, сондай-ақ күнделікті қолданыста қайталанатын эмо-ционалды-экспрессивті сөздерді де жатқызуға болады.

Əлемдік тəжірибеде електен өтіп, əр елдің мемлекеттік терминология комитетінде ресми бекіген термин сөздер де белгілі бір салаға түсіп, лексика-грамматикалық формасы жағынан да орын теуіп, кез келген тілдің лексикалық қорын молайтып жатқаны белгілі.

Термин сөздердің салалық тұрақталуы (клишеленуі) — бұл да заңды құбылыс. (Мысалға фило-логия терминдері, психология терминдері, юриспруденция терминдері т. б. келтіруге болады). Əдеби тілдің нормалануы мен тұрақталуына бүгінгі таңда күнделікті баспасөз беттерінің үлес салмағы да аз емес. (Нормалану мен тұрақталудың бəрін клише формасына жатқыза беруге болмайды).

Газет-журнал беттерінен өзіңізге керек мағлұматты тұрақталған кодты атаулар (яғни айдар атауы) арқылы табуыңызға болады. Басылым беттеріндегі айдар (рубрика) атауы мейлінше тұрақтал-ған. Бұлар — атауыштық мағнада тұрған сөздер не болмаса атауыштық мəнге ие болып тұрған сөз тіркестері мен біріккен сөздер. Мысалы: «Ресми басылым», «Ойтолғақ», «Тіл тағдыры», «Пайдалы кеңес», «Білгенге — маржан», «Мерекелік лебіз», «Жанайқай», «Пайым», «Ғибратты ғұмырлар ана-томиясы», «Таным-тəлім», «Күлдібадам», «Ақпараттық хабарлама» т. б.

Сонымен бірге авторлық қолданыспен келетін жоғары жиілікпен жұмсалатын баяндауын мəтінді қалыптанып қалған сөздер. Мысалы: сөз болды, хабардар етті, ие болды, алаңдаушылығын білдірді, туып отыр, төрағалық етті, назар аударды, айтуымыз керек т. б.

Клише мен логикалық ойды тиянақтаушы тұлғалардың жиі қолданатын ресми құжаттармен іс қағаздар нұсқалары жəне осы аталған саладағы аударма ісі. Іс қағаздарын дұрыс жүргізу, əртүрлі құ-жаттарды сауатты толтыру ел мəдениетінің өлшемі ғана емес, жалпы өркениетті қоғамның жалпы

27

деңгейінің көрсеткіші. Бұл саланың өзіндік стилі қалыптаса бастаған, құқықтық, саяси, өндірістік, əкімшілік, қоғамдық жəне халықаралық қарым-қатынастарда қолданылатын, қоғамда қалыптасқан тілдік ахуалға сəйкес қазіргі кезеңде ішкі тармақтары ұлғайған жəне күрделенген. Қазақ əдеби тілінің функционалдық стильдерінің бірі. Ресми құжаттар мен іс қағаздарда лексикалық құрамның шектеулі болуы, баяндау тəсілдері үшін міндеттілікті білдіретін тілдік құралдардың қолданылуы, яғни клише тұлғаларының жан-жақты пайдалануы өзіндік шарты болып табылады. Тұрақталған қалып: а) қыс-қарған сөздерден болуы мүмкін, мысалы: ТМД, ҚР, БҰҰ, ҰҚК, ІІМ, ҚарМУ, мемтерминком, мемле-кет атаулары т.с.с.; ə) атауыштық тұлғада тұрған сөздер мен сөз тіркестері, яғни мемлекет атаулары, лауазымдар мен атақтар, халықаралық ұйымдар, географиялық атаулар, мереке мен айтулы күндер атауы, мысалы: Қазақстан Республикасы, Қытай Халық Республикасы, Қазақстан Республикасының Білім жəне ғылым министрлігі, Халық қаhарманы, Дүниежүзілік кəсіподақтар федерациясы, Таяу Шығыс, Қиыр Шығыс, Батыс, 8-наурыз, 1-қаңтар т.б.

Мəтін құрылымы мына бағыттар бойынша жасалатыны белгілі: 1) жалпы ережелер; 2) негізгі міндеттер; 3) атқаратын қызмет; 4) құқы мен міндеттері; 5) басшылық; 6) жауапкершілік; 7) қарым-қатынас; 8) қызметті бақылау; 9) қайта құру немесе жою. Осы құжаттардың мəтіндік атауы мен құрылымындағы бір ерекшелік — кездесетін тұрақталған

қалып (клише), белгіленген қалып (штамп) формаларының жоғары жиілікпен қолданылуы. Бұл белгі-лі жайт. Іс қағаздарының ішкі сапалық сипаттамасы, оның стильдік белгісі. Егер құжат атауы жеке белгілі бір сөзбен ғана берілсе, оны штамп (белгіленген қалып) деп атауға болады. Мысалы: арыз, өтініш, қаулы, үлгі, анықтама, куəлік, бұйрық, үкім, өкім, жарғы, ереже, заң т.б. Ал егер құжат атауы атауыштық тұлғадағы сөз тіркесі немесе күрделі сөз тіркесі формасында берілсе, оны клише (тұрақталған қалып) деуге болады. Яғни штампты атаулардың анықтауышы ретінде қабылдауға бола-ды. Мысалы, Некені тіркеу туралы өтініш, Туу туралы куəлік, Шаруа қожалығындағы еңбек тура-лы үлгі шарт, Жерді өмір бойы мұраға қалдырып иеленуге құқық беретін мемлекеттік акт, Келуі жөніндегі мекен-жай парағы т.б.

Құжаттың мəтіндік құрылымында клишеленген сөйлем формалары да кездеседі. Бұл көбіне анықтауышына сұрақ қою арқылы (немесе бос орын қалдырып кету арқылы). Ауыспалы осы шақтың үшінші жағымен жəне өткен шақтың үшінші жағымен жасалады. Мысалы: қайда, кім болып істеді.

Осы елді мекендегі...................... көшесіндегі....... үйдің... пəтерінен көшті. Немесе фамилиясын атын, əкесінің атын өзгертті (бұрынғы деректер көрсетіледі). Сондай-ақ құрмалас сөйлем формасымен де жасалуы мүмкін. Мысалы: Туу туралы куəлікте Азамат........................................................................................................................................................ 200..... жылы....................... айының «...» күні туды, бұл жөнінде 200.. жылғы Азаматтық хал

актісі кітабында №... тиісті жазу жазылған. Бұл жердегі мысал салалас құрмалас сөйлемнен, оның ішінде ыңғайлас салалас сөйлемнен бо-

лып тұр. Ал жарғы, қаулы, қарар, бұйрық, ұсыныс т.б. мəтіндерде сөйлем баяндауышы бұйрық райдың (көпше, жекеше көрсетілмейді) үшінші жағынан келуі мүмкін. Мысалы: ... асты сызылсын;... күн көріс көзін көрсетсін;... бөлінсін;... тағайындалсын;... орындалсын;... күші жойылсын;... жеткі-зілсін т.б.

Клише формасының кездесетін тағы формасы — бұл адам əрекеті нəтижесінде ситуациялық қайталана беретін тұрақталған сөздер. Көбіне диалог формасында көп кездеседі2. Яғни бұл жерде коммуникация кезіндегі механикалық түрде қайталанылатын реплика, стандартты жағдайлардағы эмоционалды көзқарас т. б. Мысалы: Ғажап! Анаңы қара! Кім айтты?! Сен де айтасың-ау! Кім біл-ген! Бұған осы сияқты мəлімет мазмұнынан салыстармалы түрде тəуелсіз репликаларды жатқызуға болады.

Аталған жұмыста клишенің жалпы тұжырымына бір тұрғыдан көзқарасты ғана баяндадық, тал-дадық. Психолингвистика тұрғысынан алғанда кез келген тілдің лексикалық қоры 100 мың шамалы сөз болса, қарапайым адам өз өмірінде жұмыс істеген саласына, кəсібіне, қоршаған орта, қоғамға байланысты аталған сөз қорынан тұрақталған формада жиі қолданысқа түсетіні 2000-нан 7000-ға

28

дейін сөз болады екен. Қорыта келгенде, тұрақталған қалып формалары əлі де зерттеуді қажет ететін құбылыс екені белгілі.

Əдебиеттер тізімі

1. Пермяков Г.Л. От поговорки до сказки. – М., 1970. 2. Предложение и текст: семантика, прагматика и синтаксис / Отв. ред. В.В.Богданов. – Л., 1978. – С. 62.

29

ЖАЛПЫ ЖƏНЕ ОРЫС ТІЛ БІЛІМІ ОБЩЕЕ И РУССКОЕ ЯЗЫКОЗНАНИЕ

Г.Б.Мадиева

Казахский национальный университет им. аль-Фараби, Алматы

О ДИФФЕРЕНЦИАЦИИ ПЕРИФЕРИЙНЫХ РАЗРЯДОВ ОНОМАСТИЧЕСКОГО ПРОСТРАНСТВА*

Мақала ономастика мəселелерін зерттеуге арналған. Автор ономастиканың бір ерекшелігі болып табылатын ономастикалық кеңістікті қарастыра отырып, оны антропонимия, топо-нимия, зоонимия, фитонимия, космонимия, астронимия сияқты «бөлімдер» мен «өрістерге» ажыратылатын арнайы секторларға бөледі. Сонымен қатар онимдердің мəтіндегі қажеттілігі мен көрсетілуі тұрғысынан зерттелетін қолдану ерекшелігі қарастырылады.

The article is devoted to researching of the onomastics problems. The author explores one of the ono-mastics teatures — onomastic space and devides it in to some sectors, among which such «fields» as anthroponymics, toponymics, zoonimisc, phytonimics, cosmonimics, asthronymics etc. The specifics of onymes using in art speech is analyzed, which are researched from the point of their nessesarisity and presentation in the text.

Ключевым понятием в метаязыке ономастики является понятие ономастического простран-

ства. В научной литературе наблюдаются различные подходы к определению этого понятия, а также включению в его состав названий объектов и приданию им статуса имени собственного.

Одним из первых этот термин употребил В.Н.Топоров в работе «О палийской топономастике»1, определив объем топономастического (ономастического) пространства народа пали (древнеин-дийского), который составляют названия как естественных, так и искусственных географических объектов, сооружений разного типа, отдельных предметов (украшений, оружия, регалий, музыкаль-ных инструментов), разных точек или отрезков времени, текстов и их частей, жанров, доктрин и т.д.; названия, относящиеся к объектам, понимаемым как индивидуальные личности (люди, боги, демоны, духи, животные и даже растения и т.д.) и как объединения личностей по профессиональному, конфес-сиональному, расовому, кастовому, возрастному и т.п. признакам; названия титулов, прозвища и т.д.

Одним из важных критериев, по которым В.Н.Топорову удалось определить объем ономастичес-кого пространства, было то, что топономастическое пространство пали представляло собой незамкну-тую систему относительно конкретных и целых классов названий при условии, если они входили в круг ценностей буддийского мировоззрения. Особенностью палийской ономастики является то, что «свойство быть именем собственным распространяется на весьма широкую область названий, пред-метов и явлений, которые обычно или весьма часто в других языках не становятся именами собствен-ными или становятся лишь в особых случаях». Причина превращения в собственное имя названия любой вещи — связь с высшими авторитетами и ценностями в мире буддийских представлений, с Буддой и Каноном, в первую очередь1 (С. 33–34, 46). В настоящее время в ономастической литерату-ре употребляется термин ономастическое пространство, поскольку топономастическое простран-ство, исходя из структурных элементов первого компонента, предполагает совокупность только то-понимов — имен собственных (географических реалий).

А.В.Суперанская полагает, что «совокупность всех имен собственных, употребляющихся дан-ным социумом в определенную историческую эпоху, составляет ономастическое пространство. Объ-ем и характер его связан с составом объектов, ономастизируемых данным языковым коллективом в

*В настоящей статье даны фрагменты из книги: Мадиева Г.Б. Теория и практика ономастики. – Алматы: Қазақ универ-

ситеті, 2003. – 152 с.

30

тот или иной период»2 (С. 9). В более ранней работе3 ею дан анализ отечественной и зарубежной оно-мастики с точки зрения определения этого понятия и сделан вывод о том, что «ономастическое прос-транство может быть разделено на своеобразные секторы, внутри которых выделяются отдельные зо-ны, или поля» (антропонимия, топонимия, зоонимия, фитонимия, космонимия, астронимия и т.д.).

Анализ более ранних и современных работ ученых-ономастов (В.Н.Топорова, А.В.Суперанской, О.Т.Молчановой, В.Д.Бондалетова, Е.А.Керимбаева, В.И.Супруна, В.Д.Болотова, Л.М.Дмитриевой и др.)1–4, 5 позволяет выделить очень важную идею о том, что ономастическое пространство — это сово-купность имен собственных относительно конкретных денотатов, которое делится на определенные зоны, или секторы (антропонимия, топонимия, зоонимия, космонимия и т.д.). Каждая зона имеет по-левую организацию, отличающуюся системностью и структурированностью. Само ономастическое пространство представляет полевую структуру, складывающуюся из ядерно-периферийных и струк-турно-семантических отношений. Идея полевой структурированности ономастического пространства отчетливо представлена в работе В.И.Супруна, который считает, что ономастическое поле является реально выделяемой языковой структурой, обладающей следующими характеристиками:

− наличие ядерно-периферийных отношений; − семантическая общность; − сходная семантическая структура (наличие/отсутствие дифференциальных и потенциальных сем);

− частотность; − стилистическая окрашенность; − словообразовательная активность. Эти признаки взаимосвязаны; некоторые из них могут актуализироваться или нейтрализоваться5

(С. 11). Кроме этих признаков, можно добавить еще одно существенное свойство различных разрядов

имен собственных — системность. Несмотря на то, что некоторые исследователи отвергают систем-ные отношения между именами собственными, все же в теоретических работах по ономастике отста-ивается системность онимов относительно антропонимов и топонимов (другие разряды имен соб-ственных требуют своего исследования с точки зрения системности), которая проявляется несколько иначе, чем системность других лексических категорий.

Ядром ономастического пространства являются, по единому мнению исследователей, антропо-нимы, околоядерное пространство занимают антропонимоподобные образования (зоонимы, теонимы, мифонимы), тяготеют к ядру топонимы, космонимы, астронимы, поскольку почти все географичес-кие и космические объекты, вовлеченные в сферу деятельности человека, имеют имя собственное. Однако различные классы этих разрядов могут перемещаться на периферию. Периферийное положе-ние в ономастическом пространстве отведено прочим разрядам имен собственных (фалеронимам, эр-гонимам, товаронимам и т.д.).

Исследования разрядов ономастического пространства отдельных территорий и национальных ономастиконов отличаются полнотой и всесторонним охватом. Поэтому в научной литературе не всегда можно найти соответствующее их описание, поскольку не все имена собственные, кроме ан-тропонимов, топонимов, вошли в базу ономастических данных. Многие из них очень сложно инвен-таризировать (только в условиях полевой работы), так как они не зафиксированы в письменных ис-точниках. Кроме того, долгое время периферийные разряды незаслуженно были обойдены внимани-ем специалистов, причина — их место в ономастической системе. И.В.Крюкова, исследуя перифе-рийные разряды, отмечает основные признаки, по которым они не подвергались специальному изуче-нию6:

− слабая представленность свойств имен собственных; − наличие особенностей, не характерных для имен собственных (сохранение внутренней формы; отсутствие значительных однородных групп, поддающихся четкой классификации);

− неустойчивость и изменчивость под влиянием моды, экономической и политической жизни; − наличие аббревиатур и многокомпонентных образований, включающих буквенные и числовые индексы.

Тем не менее анализ семантической и структурно-словообразовательной структуры имен соб-ственных этих разрядов позволяет проследить определенные закономерности и принципы номинации в периферийной зоне. Все имена собственные, относящиеся к периферийной зоне, можно условно разделить на два крупных разряда: идеонимы и прагматонимы. Однако относительно последнего раз-

31

ряда Е.Л.Березович считает, что «в предложенном объединении различных феноменов в категорию прагматонимов практически нет смысла, поскольку стратегия и тактика номинации пушки или алма-за, с одной стороны, здания райисполкома, с другой, и пашни, с третьей, существенно разнятся. В то же время наименования кубка или колокола, считающиеся хрематонимами, в номинативном плане родственны именам произведений изобразительного искусства, которые обозначены термином арти-оним (входящим в разряд идеонимов)»7 (С. 41). Хотелось бы отметить, что деление имен собствен-ных на идеонимы и прагматонимы условно и не является аксиомой. Достаточно накопленный для окончательных выводов фактический материал и скрупулезное изучение принципов номинации в от-дельно взятом разряде позволят построить более корректную типологическую классификацию имен собственных. Тем более что границы между именами собственными различных периферийных разря-дов не жестко детерминированы, поэтому их определяют и как пограничные разряды.

Под термином идеоним (гр. ίdέα «идея» + оним) понимается совокупность различных категорий имен собственных, которые имеют денотаты в умственной, идеологической и художественной сфере человеческой деятельности8. К ним относятся артионимы (артонимы) — названия произведений изобразительного искусства, библионимы — названия любых письменных произведений (художе-ственных, политических, научных, религиозных и т.д.), гемеронимы — названия органов и изданий периодической печати, документонимы — названия значимых документов, поэтонимы — имена соб-ственные в художественной литературе, хрононимы — имена собственные исторически важного от-резка (периода) времени, теонимы — собственные имена божеств и др. В свою очередь, в зависимос-ти от характера и специфики денотата, каждый из них подразделяется на отдельные виды. Термин идеоним в последнее время получил более широкую трактовку, т.к. в «Теории и методике ономасти-ческих исследований» мы находим следующее определение: «Идеонимы, т.е. названия произведений духовной культуры (песен, танцев, сказок), становились известными далеко за пределами породив-шей их микросистемы…»9. Таким образом, в идеонимической системе прослеживаются гиперо-гипо-нимические отношения, обусловленные основными признаками объектов, подвергшихся номинации. Прежде всего нужно отметить уникальность каждого данного объекта, которая обусловливает специ-фику мотивов его наименования и человеческого мышления.

Так, например, в исследовании О.А.Остапчука отмечается, что «основу мотивации артионимов составляют элементы образно-эстетической информации, содержащейся непосредственно в самом произведении искусства (прямая мотивация)». Е.В.Кныш констатирует: «Артионим представляет со-бой концентрированный образ смоделированной ситуации, «аббревиатуру текста». При помощи ар-тионима художник пытается дать определенную информацию для понимания содержания своего про-изведения. Особый интерес представляет набор лексических средств языка, который привлекается для номинации произведений искусства.

Особая функция — указание на содержательные характеристики произведения, — выполняемая артионимами, сближает их с другим разрядом имен собственных — библионимами, роль которых трудно переоценить. Библионимы выступают актуализаторами практически всех текстовых катего-рий. Как отметил Л.С.Выготский, «cамо название дается рассказу, конечно, не зря, оно несет в себе раскрытие самой важной темы»10. Библионимы функционально обусловлены самим текстом, однако они могут «как предельно сжатая сверcтка целого произведения», по мнению исследователей, пред-ставлять и сам текст.

По своему функциональному назначению близки к библионимам документонимы, которые призваны озаглавить какой-либо документ (договор, соглашение, закон, обращение, декларация и т.п., имеющие различный статус — международный, дипломатический, политический, обществен-ный): Конституция Республики Казахстан, Всеобщая декларация прав человека, Международная конвенция по охране авторских прав. Однако в силу своего предназначения, документонимы лишены некоторых признаков библионимов, например модальности. В числе документонимов выделяются названия, важные по своей значимости для того ли иного народа или социума в определенный исто-рический отрезок: Декрет о мире, Потсдамское соглашение, Европейская социальная хартия.

Особое значение и интерес исследователей представляют имена собственные в художественном тексте — поэтонимы.

Специфика употребления имен собственных в контексте художественной речи — предмет по-этической (литературной) ономастики, которая тесно взаимодействует с лингвистикой текста, со сти-листикой, лексической семантикой, семиотикой текста, герменевтикой текста и др. Поэтическая оно-мастика исследует имена собственные с точки зрения их необходимости и презентации в тексте, уста-навливает зависимость между реальными (функционирующими в языке и речи) и вымышленными

32

(созданными по замыслу автора) именами собственными, выделяет типы и разряды поэтонимов, осо-бенности их использования конкретным писателем и др.

Отдельный класс представляют гемеронимы — названия органов печати, издательств, информа-ционных компаний, агентств, средств массовой информации (теле- и радиоканалов, газет, журналов, информационных бюллетеней и др.). Данный класс имен собственных обозначает наименование по-мещения, где производится продукция и проходит информационное вещание, группы людей, созда-ющих информационную продукцию и сам продукт (например, название газеты, журнала). Статус имени собственного им придают «комплексность обозначаемых объектов, известная символичность названия» (А.В.Суперанская), знаковость, закрепленность за определенным объектом и функции, вы-полняемые именем собственным (дифференциация, индивидуализация и др.). В зависимости от со-держания они выполняют характеризующую, информативную, эмоционально-экспрессивную или об-разную роль (рус.: Казахстанская правда, Крыша, Мегаполис, Аргументы и факты; каз.: Егемен Қазақстан, Қазақстан-Заман, Ана тілі).

Названия этого класса не являются статическими, они подвержены изменениям в связи с соци-альными переменами, расширением информационного пространства, появлением новых информаци-онных компаний, изменением статуса и содержания информационного вещания и т.д. Так, например, в настоящее время значительно увеличился корпус названий конкурирующих телевизионных каналов (Тан, Рахат, Хабар, Казахстан, Shahar, ОРТ, КТК, НТВ, ЮС, 31 канал, Ел арна и др.).

Семантика гемеронимов позволяет говорить о присущей этим названиям искусственной номина-ции, под которой понимается целеустановка, направленность, рекламность, учет свойств объекта, ин-дивидуальность автора (авторов). Немаловажным фактором является юридический статус и правовая защита, способствующие строгой индивидуализации объектов под этим названием: не может быть двух названий в одной сфере, и названные объекты отвечают по закону за свой продукт.

К слабо изученным разрядам идеонимов относятся хрононимы, геортонимы, теонимы. Хронони-мы — собственные имена исторически значимых для общества этапов, периодов времени. Мы вслед за А.В.Суперанской выделяем следующие мотивы номинации временных отрезков:

− определенный день недели, который бывает один раз в году и отличается от других дней каки-ми-либо особенностями (Великий четверг);

− определенный период времени, связанный с деятельностью одного человека (Петровская эпо-ха, восстание Кенесары);

− определенный период времени, связанный с местом проведения значимого события (Ялтин-ская конференция, Венский конгресс);

− условные описательные названия периода (Средние века, или Средневековье; Золотой век, эпо-ха Возрождения);

− какое-либо событие, имевшее последствия в жизни народа (Варфоломеевская ночь, Кровавое воскресенье);

− хронологическая атрибуция отдельных пластов земной коры (Девон, Карбон). Геортоним — название любого праздника, памятной даты, торжества, фестиваля. Как отмечают

А.В.Суперанская3, Н.В.Подольская8, для празднования отводится один или несколько дней. Но каж-дый из праздников определен во времени, поэтому названия регулярно повторяющихся праздников, событий несут в себе временные коннотации и могут использоваться для обозначения времени, сов-падающего со временем этих явлений (Рождество — праздник и время в период Рождества, рожде-ственские каникулы, Юрьев день — праздник и время древних договоров о найме рабочей силы).

Главное отличие геортонимов от хрононимов — именуемый ими денотат отражает определен-ное торжественное событие, которое сопровождается традиционным ритуалом, церемонией (Праз-дник Победы, День Конституции Республики Казахстан, Пасха, Петров день, Құрбан айт, Наурыз, День бегуна, Спартакиада, Азия дауысы, Əншi балапан, День смеха, Белые ночи, Международный день защиты детей и др.).

Особую группу представляют названия различных музыкальных групп, поп-групп, рок-ансам-блей, танцевальных групп, т.е. названия музыкальных коллективов, которые условно можно отнести к идеонимам, поскольку они отражают ту или иную идею, лежащую в основе создания или направле-ния, в русле которого исполняются произведения группы артистов. Если до настоящего времени в названиях преобладала традиция прямого или же символического описания с включением аббреви-атур (Голубые гитары, Самоцветы, Песняры, Вирасы, Дос Мукасан, Арай, Аркас, Гүлдер), то совре-менный период характеризуется названиями, в которых звучит вызов общественному мнению, вку-сам, привычкам; все чаще появляются названия, содержащие иноязычные элементы (Ногу свело, От-

33

петые мошенники, Руки вверх, Чай вдвоем, Иванушки International, Smash, Бублики, АБК, Сердцеедки, К 7, All Давай, Le-Loo, Дауыс International, Достар International и др.). В то же время сохраняется преемственность традиций, свойственная ономастической системности. В номинацию включаются слова с национальным компонентом (Ұлытау, Орда). Исследование артионимов дает интересные факты изменения ментальности современной молодежи под влиянием экстралингвистических факто-ров, характерных для эпохи конца ХХ–начала ХХI века, и формирования определенного языкового вкуса.

Различные классы имен собственных, имеющих денотаты в практической сфере деятельности человека, условно объединены под термином прагматоним, который является родовым по отноше-нию к эргонимам, СТЗ (словесные товарные знаки), хрематонимам, порейонимам, фалеронимам и др.

Несмотря на то, что прагматонимы являются наименее изученными в ономастике, можно выде-лить определенные классификационные признаки в их семантической и словообразовательной струк-туре, а также мотивы именования. Классификация прагматонимов не разработана достаточно хорошо в силу того, что не все разряды и классы детально описаны из-за отсутствия специальных исследова-ний. Однако имеющиеся сведения позволили И.В.Крюковой [1997] выделить следующие принципы номинации в периферийной зоне ономастического пространства:

− идентифицирующий (принимается во внимание характер деятельности предприятий, основные свойства товаров, тематика средств массовой информации, место расположения предприятия, производства товара, издания газеты и журнала, указание на конкретное лицо — основателя, владельца или автора); условно-символический (опосредованное или условное отражение признаков объекта);

− символический (отсутствие непосредственной связи с именуемым объектом). Исследователь российской эргонимии Т.П.Романова на материале торговых предприятий ХIХ–

начала ХХ вв. г. Самары определила их структурные типы, в которых выделяются три компонента: термин (Т), собственное имя владельца (СИвл) и условно-символическое имя (УСИ)11. Формульно мо-дели можно представить как Т + СИвл + УСИ, где УСИ по частотности употребления занимает пос-леднее место: Магазин «Хозяйство и охота» А.Ю.Христензен.

Сопоставительный анализ исторических названий с современными эргонимами позволил прийти к выводу, что в настоящее время структура эргонимов содержит те же компоненты, что и эргонимы ХIХ–начала ХХ вв. Их специфика заключается в перераспределении смысловой нагрузки между ком-понентами: основу составляют компоненты (Т) и (УСИ), а компонент СИ используется в качестве своеобразного символа. Анализ названий торговых предприятий общественного питания (менсони-мов) г. Алматы за период с 1867 по 2001 гг., проведенный впервые в казахстанской ономастике С.К.Иманбердиевой, позволил выявить универсальные и специфические особенности номинации данного класса прагматонимов, их структурные типы в разные исторические периоды. Динамика структурных типов развивается от максимально развернутых конкретно-описательных до более сжа-тых, предельно общих конструкций, отличающихся в семантическом плане большей степенью симво-личности. Каждый исторический период вносил свои изменения в номинацию прагматонимов. Так, например, советский период характеризуется идеологической мотивированностью названий: «Соб-ственные имена должны были демонстрировать принадлежность называемых денотатов (и имену-ющих их людей!) советскому государству, его революционной идеологии, новым идеалам» [В.Д.Бон-далетов, Т.П.Романова]. На смену старым (дореволюционным) появляются модели, наполненные но-вым (советским) семантическим содержанием:

− развернутые, описательные конструкции (Народный комиссариат по делам национальностей, Коммунистический университет трудящихся Востока имени И.В.Сталина);

− аббревиатурная форма (НарКомПрос, ГОЭЛРО, Совнархоз); − определительные конструкции, в составе которых идеологически окрашенные слова (предпри-ятия: Красный Пролетарий, Красный Факел; журналы: Красный Библиотекарь, Рабочий Бу-мажник, Безбожник у станка).

− конструкции типа «предприятие имени», имеющие мемориальный компонент (Машиностро-ительный завод имени Владимира Ильича), которые использовались только для государствен-ных предприятий, и т.п.

Эти модели характерны для всех республик советского пространства. Период конца ХХ–начала ХХI вв. ознаменовался в Казахстане образованием новой государ-

ственности. Бурные экономические преобразования послужили стимулом для развития частного предпринимательства и создания целой сети магазинов, предприятий общественного питания, сало-

34

нов сферы бытового обслуживания, различных фирм, деловых объединений и т.п. Так, например, за-регистрированных коммерческих предприятий на 2003 г. только в Алматы насчитывается более 10 тыс., и их число постоянно растет. С развитием системы объектов разного рода частного предпри-нимательства развивается и система их названий, поскольку объекты требуют своей идентификации.

Современные названия торговых и промышленных предприятий, возникающие, на первый взгляд, стихийно, представляют собой определенную систему, входящую в городскую топонимичес-кую микроструктуру, поскольку они называют определенные топообъекты города. В основе значи-тельной части наименований лежат типичные, стереотипные модели по своей структуре и семанти-ческой наполненности, свойственные названиям подобных объектов. Но есть и своя специфика, про-диктованная рекламной и дифференцирующей функциями названий, а также усилением личностного начала, когда частная собственность охраняется Конституцией. Владельцы упомянутых объектов мо-гут давать им свои имена или имена родственников, тем самым узаконивая в названии свою соб-ственность (турфирма «Слава и К», курсы «Алина», салон красоты «У Татьяны», автосалон «У Ива-на», ресторан «У Афанасича» и т.д.) и устанавливая, таким образом, идентичность объекта собствен-ности и своей персоны.

Совокупность собственных имен — названия предприятий, учреждений, организаций, учебных заведений, обществ, магазинов (эргонимов), названия улиц, скверов, бульваров, площадей, отдельных зданий и т.п. (урбанонимов) — составляет ономастическое пространство города. Они позволяют ори-ентироваться в городе, поскольку выполняют, помимо номинативной, функции идентификации, диф-ференциации, адресации, передачи информации и др., возникающие по мере включения этих объек-тов в поле деятельности человека. Кроме того, названия выполняют и познавательную функцию. Они являются своего рода знаками, ориентирами в информационном пространстве города.

Прагматонимы чаще всего отражают прагматические, идеологические и эстетические представ-ления как всего общества, так и отдельного человека. Индивидуализирующие тенденции в процессе номинации проявляются в связи с расширением сети частного предпринимательства и частной соб-ственности. К прагматонимам относятся словесные товарные знаки (СТЗ), которые обозначают се-рийные, фирменные товары, изделия, сорта растений, марки машин и т.п. Некоторые исследователи предпочитают использовать термин прагмоним, который отвечает всем критериям образования оно-мастических терминов и может быть использован как синоним СТЗ. (Однако термин прагмоним мо-жет создать паронимическую оппозицию термину прагматоним.)

Данный класс прагматонимов составляет крайнюю зону периферии ономастического простран-ства и занимает промежуточное положение между ИС и именами нарицательными. Как отмечает А.В.Суперанская, «чем глубже внедряется в быт фирменное название, тем сильнее его апеллятива-ция», «теснейшее соединение товарных знаков с предметными признаками товаров — основная чер-та, не позволяющая причислять их к собственным именам», т.е. оно стремится стать именем нарица-тельным (кашемир, жигули, гуталин и т.п.). По этой причине СТЗ долгое время не относили к ИС, считали их онимоподобными образованиями. Кроме того, причина неоднозначного отношения к СТЗ — понимание того, что это имена однотипного множества (серии, группы), составляющие опре-деленный класс предметов, например: марки машин (Москвич, Волга); сорта кондитерских и мучных изделий; названия электротоваров (телевизор «Горизонт», холодильник «Бирюса»), названия хозяй-ственной продукции (мыло Земляничное, порошок Лотос), марки вино-водочных изделий (коньяк Казахстан, вино Ажар), сорта фруктов (яблоко Золотое превосходное, Желтый Чалдон, Багряное, Кандиль синап, Синап алматинский, груша Талгарка, виноград Шасла белый, Жемчуг Сабо) и др.

Тем не менее СТЗ — объект изучения ономастики, они имеют все признаки ИС (закрепленность за определенным товаром, способность дифференцироваться в ряду ему подобных, идентифициро-вать обозначаемый объект и т.д.). СТЗ очень тесно соприкасаются с торговыми знаками или торговы-ми марками. Торговые знаки используются производителем для идентификации и отличия от конку-рирующих товаров. Торговые знаки могут быть представлены словом (Rolls-Royce от имен основате-лей фирмы Чарлза Росса и Генри Ройса, Xerox от гр. слов «сухой» + «писать»), изображением (симво-лом, числом или контуром) или комбинацией знака и слова (как у фирмы Кока-Кола). Поэтому следу-ет изучать как СТЗ, так и торговые фирменные марки (знаки).

Наименее изученными или вовсе не изученными классами прагматонимов являются хрематони-мы, порейонимы, фалеронимы и др.

К хрематонимам относятся собственные имена уникальных предметов материальной культуры (пушки: Царь-Пушка, Единорог, Волк; колокола: Голодарь, Красный, Баран; алмазы: Звезда Юга, Шапка Мономаха; кубок Лебедь). В Англии большие колокола издавна имеют свои ИС. По матери-

35

алам О.А.Леоновича известно, что семь самых знаменитых колоколов в стране называются Great Pa-ul — колокол собора Св. Павла в Лондоне, Great Peter — колокол собора в Йорке, Great George — ко-локол ливерпульского собора, Big Ben — на здании парламента в Лондоне, Little John — на Ноттин-гемской бирже, Great George — колокол Бристольского университета и Great Tom of Oxford — коло-кол в надвратной башне колледжа Крайст-Черч, Оксфорд.

Названия любых видов транспортных средств (военных и пассажирских кораблей, пароходов, катеров, подводных лодок, барж, самолетов, космических кораблей, поездов и др.) относятся к по-рейонимам. По времени возникновения наиболее ранними, по мнению А.В.Суперанской, являются названия кораблей. Номинация транспортных средств имеет свои традиции и мотивы, зависящие от момента возникновения и истории существования, объема транспорта, его предназначения, места и курса следования и др. В семантической структуре названий могут быть использованы названия госу-дарств, городов, гор, рек, драгоценных камней, птиц, имена известных людей, символические назва-ния: крейсер Аврора, пароход Нетте, подводная лодка Наутилус, эсминцы Смелый, Стремитель-ный, пассажирские суда Сергей Лазо, Монгол, Алтай, Прокопий Плещеев, Петр Березницкий, яхта Апостол Андрей, самолет Илья Муромец, космический корабль Восток-3, ракета Семерка, Little John, поезд Казахстан, Россия и т.д.

Фалеронимы объединяют собственные имена любых знаков отличия за какие-либо заслуги в оп-ределенной сфере, области деятельности, за отличия в военных действиях, в память о каких-либо со-бытиях (названия орденов, медалей, значков, крестов): орден «Алтын жұлдыз», орден «Алтын қыран», медаль «Алтын алқа», «Ерлігі үшін».

Со сменой идеологии, свершением различных исторически значимых событий для определенного социума или в мировом масштабе появляются новые знаки отличий и в связи с этим — новые названия.

В кратком обзоре различных разрядов и классов (подклассов), составляющих ономастическое пространство разных народов, хотелось бы еще раз отметить, что каждый из них представляет собой уникальный пласт лексической системы языка. Следовательно, нуждается в бережном отношении, сборе и детальном изучении, поскольку ИС, независимо от сферы распространения, известности и частотности использования, являются достоянием языкового сознания и лингво-культурного сообще-ства.

Список литературы

1. Топоров В.Н. О палийской топономастике // Топонимика Востока. – М.: Наука, 1969. – С. 31–50. 2. Суперанская А.В. Терминология и номенклатура // Проблематика определений терминов в словарях разных типов. – Л.,

1976. 3. Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. – М.: Наука, 1973. – С. 138–148, 276–284. 4. Болотов В.И. К вопросу о значении имен собственных // Восточно-славянская ономастика. – М.: Наука, 1972. –

С. 333–346; Бондалетов В.Д. Русская ономастика. – М.: Просвещение, 1983; Дмитриева Л.М. Онтологическое и мен-тальное бытие топонимической системы (на материале русской топонимии Алтая). – Барнаул, 2002. – С. 156-159; Ке-римбаев Е.А.Казахская ономастика в этнокультурном, номинативном и функциональном аспектах. – Алматы, 1995. – С. 131–132; Молчанова О.Т. Роль этнопсихологии при выборе ономасиологических признаков мотивации в процессе име-нования объектов среды обитания // Studia z Filologii Polskiej i Slowianskiej. – Warszawa, 1998.

5. Супрун В.И. Ономастическое поле русского языка и его художественно-эстетический потенциал. – Волгоград, 2000. 6. Крюкова И.В. Пограничные разряды ономастики в современном русском языке: Автореф. дис. … канд. филол. наук. –

Волгоград, 1993. 7. Березович Е.Л. Русская ономастика на современном этапе: критические заметки // Изв. АН. Сер. литературы и языка. –

2001. – Т. 60. – № 6. – С. 34–46. 8. Подольская Н.В. Словарь русской ономастической терминологии. – М., 1978. 9. Теория и методика ономастических исследований. – М.: Наука, 1986.

10. Выготский Л.С. Психология искусства // Собр. соч. – Т. 2. – М., 1982. – С. 83. 11. Романова Т.П. К вопросу о типологии названий торговых предприятий губернского города // Ономастика Поволжья. –

М., 1997.

36

УДК 410

Ж.М.Ашимов

Северо-Казахстанский государственный университет им. М.Козыбаева, Петропавловск

КАЗАХСКИЙ ЯЗЫК КАК ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ЯЗЫК Социолингвистический срез проблемы

Мақалада қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде қызметі əлеуметтік лингвистика тұрғы-сынан қарастырылады. Қоғамымыздағы тілдік ахуалмен тығыз байланыстағы саяси, эконо-микалық, мəдени, ғылыми факторлардың тілдік саясатқа тікелей əсер ететіні көрсетіледі. Автор қазақ тілін мемлекеттік тіл деңгейіне көтеру үшін қазақ тіліне деген қажеттілікті тудыру керек екендігін дəлелдейді.

The article is devoted function of Kazakh language by social linguistic. There are political, economical, culture, science factories was been shaved, which effected to language s situation. The author showed, that Kazakh language must de in government statue.

Социолингвистическая проблематика в бывших республиках Советского Союза, ставших неза-

висимыми государствами, стала необычайно острой и актуальной. В условиях резкого исторического слома и сдвига она неизбежна, потому что пренебрежение ею может привести к межнациональным распрям и даже войнам. Возможны и другие экстремальные ситуации и кризисы в ближайшей пер-спективе. И они особенно опасны, так как не всегда прогнозируются.

Нужна очень взвешенная и безупречная в этическом отношении языковая политика. Особенно важно это в многонациональных государствах, где нужно учитывать менталитет, традиции, «культур-ную почву» каждого народа и даже то обстоятельство, что все независимые нынешние страны СНГ вышли из недавнего прошлого, которое было неким социальным и культурным единством, многона-циональной общностью. В ней недопустимо явление национально-языкового эгоизма со стороны так называемой титульной нации и необходимы реалистические шаги в осуществлении развития языков других народов. Важнее всего для любого государства межнациональное согласие, стабильность че-ловеческих взаимоотношений, развитие культуры, цивилизации. Любой человек — носитель языка и речи. Его культурное поле легко травмировать и уничтожить. Кризис человека, связанный с дискри-минацией в языковом отношении, породит негативные моменты в жизни государства.

Языки (здесь мы опираемся на исторический опыт) не могут функционировать и развиваться, на-ходясь в изоляции, но и языковая экспансия тоже может порождать не всегда желательные моменты для саморазвития государственного национального языка.

Динамичность современной языковой ситуации объясняется тем, что в ее состав входит ком-плекс культурных, политических, научных, экономических институтов, теснейшим образом связан-ных с проблемами языковой политики. Поэтому так важно научно обосновать и учесть все факторы: политические, этнические, экономические, культурные, футурологические и другие, входящие в по-нятие институтов развития языка.

Термин «институт», означающий в буквальном переводе с латинского языка установление, ус-тройство, аккумулирует в себе множество значений. Одним из главных условий существования об-щества является удовлетворение его фундаментальных потребностей. В социологии удовлетворение общественных потребностей призваны осуществлять социальные институты, посредством которых организуется общественная жизнь, обеспечивается устойчивость связей и отношений. Социальные институты, взаимодействуя друг с другом и действуя во всех сферах общественной жизнедеятельнос-ти, выполняют свои функции.

И.А.Бодуэн де Куртенэ отмечает, что «язык может быть понимаем как способность говорить и как отличительная черта рода человеческого. Как способность, он сводится к способности ассоцииро-вать (сочетать) внеязыковые представления (то есть вообще представления значения)...»1. Ассоци-ируя и соединяя такие представления, мы обращаемся к определенным языковым конструкциям. Оп-ределяя сущность языка как социального института, мы пришли к выводу, что язык прежде всего со-циокультурный элемент социального взаимодействия, которому присущи созидательные особеннос-ти. Являясь средством общения и коммуникации, он также способен подвергаться влиянию со сторо-ны социальных процессов, имеющих место в обществе. Поскольку социальное взаимодействие воз-можно прежде всего с помощью человеческого взаимодействия, а язык есть продукт человеческого

37

общения, мы говорим о том, что языковое взаимодействие и социальное взаимодействие есть взаимо-зависимый процесс, и одно существует постольку, поскольку существует другое.

Рассматривая довольно сложное взаимодействие внешнелингвистических и внутриструктурных факторов, определяющих функциональное и внутриструктурное развитие языка в общественной сис-теме, мы не акцентировали внимание на внутренней языковой структуре, поскольку данный вопрос является предметом исследований лингвистов. Язык как «социальный продукт», описанный Ф. де Соссюром, способен развиваться согласно внутренним законам, подчиняться «лишь своему собственному порядку» и в то же время относиться к сфере «социального». Именно вторая часть дан-ного определения явилась предметом нашего исследования, которое показало, что язык способен раз-виваться под воздействием факторов «материальной и духовной культуры», обусловленных полити-ческой, культурной, образовательной, научной и другими сферами общественной системы.

Признание факта развития языков по своим определенным законам имеет место в современной науке. По мере углубления процесса изучения языка как социального явления некоторыми исследова-телями отмечается тот факт, что даже современные, «живые» языки изучены не так глубоко, как хо-телось бы, не говоря уже о так называемых «неживых» языках. Поэтому очень сложно предположить, усложняются или упрощаются языки последних тысячелетий, но однозначно то, что они всегда раз-виваются и меняются, если это «живые» языки. На процесс изменения языка оказывают влияние мно-гие факторы, в том числе и интенсивность контактов с иноязычными народами. Этнические и языко-вые процессы взаимосвязаны и тесно переплетены между собой. Различные языки встречались и дол-гие годы влияли друг на друга, что объясняется, например, близостью территорий, в связи с чем ис-следователями отмечается существование так называемых «языковых союзов — групп языков, даже не слишком родственных, в которых из-за территориальной близости и контактов народов появляют-ся общие особенности. Так, например, есть признаки рождения советского языкового союза.

Природа и сущность языка как системы коммуникации, осуществляемой с помощью звуков и символов, выражаются в функциях, выполняемых им, то есть состоят в проявлении его свойств и способе его использования. Всякий социальный объект, как и язык, обладающий внутренней структу-рой и способный развиваться под воздействием внешних факторов, обязательно имеет какое-либо функциональное назначение.

Язык связан, с одной стороны, с материальной деятельностью общества, с другой — со всеми сферами духовной жизни. Он развивается одновременно с развитием общества и выполняет самые разнообразные функции. Как отмечает А.А.Стриженко, «функциональные же разновидности языка обособляются благодаря различным социально значимым целям коммуникации»2.

Процесс становления государственного языка как социального института за последние несколь-ко лет обозначен развитием общественно-политических событий и взаимосвязей между ним и други-ми социальными институтами в связи с обретением независимости бывшими союзными республика-ми.

Согласно известному нам определению государственного языка, сформулированному в Законе «О языках в Республике Казахстан», государственный язык — это «язык государственного управле-ния, законодательства, судопроизводства и делопроизводства, действующий во всех сферах обще-ственных отношений на всей территории государства». Функция государственного управления иден-тифицирует функцию государственной власти, элементом которой и может служить государствен-ный язык. Это подчеркивает особое приоритетное положение государственного языка по отношению к другим национальным языкам.

В научной литературе можно встретить множество определений термина «языковая политика». Так, например, Л.Б.Никольский отмечает, что «под языковой политикой мы понимаем совокупность мер, разработанных для целенаправленного регулирующего воздействия на стихийный языковой про-цесс и осуществляемых обществом (государством)».

В.А.Аврорин говорит, что «научно обоснованная и целенаправленная линия управления со сто-роны общества (его классов, партий и органов управления) ходом развития функциональной сторо-ны, а через ее посредство в пределах возможного также и структурной стороны языка представляет собой языковую политику, которая в многонациональных государствах является одной из важнейших составных частей языковой политики. Языковая политика — планомерное общественное воздействие на языковую ситуацию».

Ю.Д.Дешериев рассматривает языковую политику как выражение отношения господствующих классов общества к решению языковых проблем в государстве. Автор пишет: «Языковая политика — это концентрированное выражение идеологических и социальных (в широком смысле) принципов,

38

определяющих политическое, теоретическое и практическое отношение той или иной идеологичес-кой системы и государства к функционированию, развитию и взаимодействию языков, к их роли в жизни народа (народов). Языковая политика — составная часть национальной политики, осуществле-ние ее в многонациональном и однонациональном государстве имеет свои особенности».

Таким образом, для отечественных исследований характерно рассмотрение языковой политики как системы целенаправленного управления по урегулированию языковой ситуации. При этом можно заметить, что описание данной проблемы в основном сводится к выражению классовых интересов и, соответственно, вопросам социальной структуры общества.

Очевидно, что государство как социально-политический институт, представляющий все обще-ство, в разработке и реализации языковой политики не может позволить себе политическую ангажи-рованность. В этой сфере принципиально важное значение имеет принцип объективности. Языковая политика государства должна учитывать интересы всех этнических групп общества, иначе неизбежна напряженность в межэтнических отношениях.

Среди социально-политических институтов важнейшую роль в языковой политике, как правило, играет государство. Поэтому исследование языковой политики в Казахстане, как и в других постком-мунистических государствах, предполагает изучение деятельности государства в регулировании и управлении языковыми процессами в обществе. При анализе языковой политики нельзя в то же время ограничиваться исследованием деятельности только государства. Требуется анализ и других институ-тов. Это связано с тем, что для проведения единой языковой политики в стране необходимо коорди-нировать усилия как государственных органов, так и общественных объединений, религиозных и других организаций.

Большое значение в исследовании языковой политики посткоммунистического общества имеет социокультурный аспект. Он направлен не столько на анализ деятельности властных и негосудар-ственных структур, сколько на исследование политических ценностей, ориентаций, установок масс, форм их политического поведения и участия. Этот подход дает возможность лучше понять, как ука-занные феномены влияют на языковую ситуацию: препятствуют или способствуюет стабильности со-циально-политической системы.

Для социально-политической стабильности большое значение имеет массовая поддержка граж-дан, которая включает в себя два вида, первый из них можно назвать ситуативной поддержкой. Она выражает оценку общественным мнением конкретных решений, принимаемых государственными ор-ганами, публичных заявлений наделенных властью политических лидеров, действенности политичес-ких акций, касающихся, в частности, языковой ситуации и языковой политики.

Кроме ситуативной, существует и системная поддержка политической системы. Она характери-зуется устойчивостью положительных оценок и мнений, свидетельствующих об одобрении обще-ством деятельности властных структур в целом, проводимой государством внутренней и внешней по-литики. Важным фактором системной поддержки выступает доверие к политическим лидерам и по-литической системе, готовность различных социальных групп отстаивать свои интересы на основе и в соответствии с законом, правовыми и нравственными нормами. На системную поддержку полити-ческой системы значительное влияние оказывает отношение общества и различных социальных групп к языковой политике государства.

Список литературы

1. Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему языкознанию. – Т. 2. – М.: Академия наук, 1963. – С. 70. 2. Стриженко А.А. Социально-экономическая струкура общества и двуязычие // Языковые ситуации и взаимодействия

языков – Киев: Наук. думка, 1989. – 203 с.

39

УДК 81

Р.Д.Тажибаева

Казахская академия транспорта и коммуникаций им. М.Тынышпаева, Алматы

АНТРОПОЦЕНТРИЗМ КАК ОДИН ИЗ ПРИНЦИПОВ ИССЛЕДОВАНИЯ ПОСЛОВИЦ

Мақалада лингвофольклористиканың шағын мəтіндерінің бірі болып табылатын мақал-мəтелдерді зерттеу кезінде кездесетін қазіргі лингвистикада жетекші роль атқаратын ан-тропоцентризм принципі туралы айтылады. Себебі халық ауыз əдебиеті шығармаларындағы тілдік бірліктер жалпыадамзаттық жəне ұлттық табиғи ерекшеліктерді көрсетеді.

The principle of antropocentralizm, which is a leading one of the modern linguistics especially brightly reflected in the researching small texts of linguofalkloristics — proverbs, because the lan-guage units of spoken falklorism are reflected general human, national and special peculiarities of conceptionalization and categorization of the world.

Антропоцентризм (anthropos — человек, centrum — центр (лат.)) представляет собой концеп-

цию, согласно которой человек есть центр мироздания. На рубеже II и III тысячелетий самой актуаль-ной общенаучной проблемой стал человек, а антропоцентризм утверждается как ведущий принцип научных исследований. Термин «антропоцентризм» трактуют онтологически и гносеологически.

В онтологическом аспекте человек, согласно философии антропоцентризма, есть центр Вселен-ной и высшая цель мироздания. Человек — средоточие мира.

В гносеологическом аспекте понятие «человек» рассматривается в качестве базисной категории системы миропонимания. В этой трактовке антропоцентризм как познавательная установка утвер-ждает наличие человеческого измерения во всех областях знания.

Одним из родоначальников антропоцентризма как гносеологического принципа явился древнег-реческий философ Протагор (ок. 480–410 гг. до н. э.), который в своем основном философском сочи-нении «Об истине» утверждал: «Человек есть мера всех вещей». При этом речь шла о реальности для вещей реальных и нереальности для вещей нереальных.

В Большой советской энциклопедии антропоцентризм определяется как воззрение, согласно которому человек есть центр и высшая цель мироздания. «Антропоцентризм представляет собой одно из наиболее последовательных выражений точки зрения телеологии, т.е. приписывания миру внеприродных, внешних ему целей. В античной философии антропоцентризм сформулировал древ-негреческий философ Сократ, позднее этого воззрения придерживались представители патристики, схоластики и некоторые философы нового времени (например, немецкий философ К.Вольф). Неко-торые элементы антропоцентризма как исходной теоретической установки можно усмотреть в эк-зистенциализме»1.

В «Новейшем философском словаре» термин «антропоцентризм» заменен термином «антропо-логизм»: «Антропологизм — философское течение, которое рассматривает понятие «человек» в каче-стве базисной категории, лежащей в основании системы представлений о бытии, природе, обществе, культуре, истине, добре, благе, долге, свободе, Боге и т.д. В концепции антропологизма человек — исходный пункт и конечная цель философии. Антропологизм основным пунктом считает биологичес-кую (а не социальную) природу человека. Концепция антропологизма может носить как материалис-тический, так и идеалистический характер. Человек начинает рассматриваться на широком фоне наук о культуре: этнографии, языкознания, социологии, истории, религии, искусства и т.д.»2.

В «Новой философской энциклопедии» (2000) антропоцентризм определяется как «крайняя фор-ма антропоморфизма, познавательной установки, в которой утверждается наличие человеческого из-мерения в любом знании о природе, обществе и самом познании».

Новая и новейшая философии сосредоточивают главное внимание на человеке и его языке. «Фи-лософия XX века развивается под знаком языка. Язык занимает важнейшее место в таких крупных направлениях философии, как феноменология и герменевтика, экзистенциализм и философия жизни, аналитическая философия и философия морали. Аксикология в разных ее версиях целиком построена на данных языка.»3 (С. 324).

Язык для философа — это не только средство выражения концептов и концепций, но и средство их познания. Цель концептуального анализа — определить статус мировоззренческих понятий в обы-денном сознании людей. Признание неразрывной общности компонентов гносеологического три-

40

единства «язык–человек–действительность» предопределило актуализацию идеи антропоцентризма как многогранной метамодели, охватывающей все проявления человеческой жизнедеятельности.

«К числу таких понятий прежде всего относится само понятие человек... Человек составляет предмет многих — старых и новых — литературных жанров: жизнеописаний и характеров, хроник и летописей жизни, биографий и автобиографий, «жизни замечательных людей», литературных и поли-тических портретов, эпистолярного жанра, психологических, приключенческих и иных романов, аги-ографий, дидактической литературы, проповедей и исповедей, специальных риторических жанров — филиппик, апологий и некрологов, похвальных слов, юбилейных речей, специфических жанров ре-чи — пересудов и наговоров, жалоб, излияний и утешений, специфических видов бюрократической и юридической речевой активности — кодексов, анкет, досье, характеристик и донесений, обвинений и оправданий, судебных разбирательств, заключений и приговоров. Практически все жанры — в их числе и скучные — так или иначе «переходят на человека»3 (С. 325).

В современной лингвистике центром внимания становится не язык как таковой, а его носи-тель — человек. В новейших лингвистических исследованиях органически связанными предстают та-кие фундаментальные понятия, как человек, язык, языковая картина мира, языковая личность.

«Понятие «человек» относится к категории фундаментальных культурных концептов, и изуче-ние его актуально тем, что именно в важнейших культурных концептах отражается национальная картина мира, система наиболее общих миропредставлений носителей языков... Понятие «человек» является ключевым концептом любой языковой картины мира, и исследование различных языковых средств его выражения является особенно актуальным»4. Концепт «человек» представляется очень сложным. Различают понятия «внутренний человек» (сущность, внутренний мир человека, его духов-ные и нравственные качества) и «внешний человек (жизненные условия, взаимоотношения с другими людьми, внешность и др). Возникает вопрос о взаимодействии «внутреннего человека» и «внешнего человека».

Различают научную и языковую картину мира. Научная картина мира (НКМ) — это вся совокуп-ность наших научных знаний о мире, выработанная всеми частными науками на данном этапе разви-тия человеческого общества. Она универсальна (едина) для всего человечества. Национальная науч-ная картина мира — это инвариант научного знания о мире, закрепленный в конкретном националь-ном языке, точнее — в терминосистемах того или иного национального языка.

Языковая картина мира (ЯКМ) — это результат отражения объективного мира обыденным (язы-ковым) сознанием того или иного языкового коллектива. Просто ЯКМ — это абстракция, реально нигде не существующая. Реально существуют лишь национальные языковые картины мира (НЯКМ). НЯКМ — результат отражения объективного мира обыденным (языковым) сознанием конкретного языкового коллектива, конкретного этноса. «Индивидуальная национальная языковая картина мира (ИНЯКМ) представляет собой результат отражения объективного мира обыденным (языковым) соз-нанием отдельного человека — носителя того или иного языка5 (С. 113).

Свойственный языку способ концептуализации действительности (взгляд на мир) отчасти уни-версален, отчасти национально специфичен, так что носители разных языков могут видеть мир нем-ного по-разному, через призму своих языков.

Национальное формирует все уровни языковой личности, которая «выступает как много-слойный, многокомпонентный, структурно организованный набор языковых способностей, умений, готовностей производить и воспроизводить речевые произведения»6.

Различные стороны языковой личности как раз и позволяют выявить антропоцентризм, став-ший ведущим принципом современной лингвистики. Принцип антропоцентризма должен быть ос-вобожден от всяких мистических представлений. Антропоцентризм означает учет человеческого фактора в максимальной степени, рассмотрение языковых явлений через призму образа человека, анализ языковых явлений как произведений человека. Проблема «язык и человек» ориентирует на постижение сущности языка в тесной связи с бытием человека, с человеческим сознанием, культу-рой, материальной и духовной человеческой деятельностью. Человек — это тот центр, через кото-рый проходят координаты, определяющие предмет, задачи, методы, ценностные ориентации совре-менной лингвистики.

Термин «антропоцентризм» в современной лингвистической науке интерпретируется неодинако-во. Так, Л.Н.Чурилина считает, что антропоцентрическая парадигма предполагает разграничение двух аспектов в рассмотрении актов языка: «язык в его состоянии» и «язык в его деятельности». Изу-чение языка в процессе его реализации и представляет собой «антропоцентрический принцип». Ис-

41

ходный пункт антропоцентрической парадигмы в лингвистических исследованиях — признание спо-собности индивидуума, или социума, присваивать себе язык в процессе его применения7 (С. 3).

Многие ученые считают, что антропоцентричность современного языкознания выражается в его ориентации на человеческий фактор в языке, в разграничении таких проблем, как воздействие языка на поведение и мышление человека, взаимоотношение языка и общества, взаимосвязь языка и духов-ной культуры народа, народного менталитета и народного творчества и др.

Наиболее ярко сущность антропоцентризма проявляется в текстовых исследованиях. Текст не-возможно изучать вне человека, который является его производителем и получателем, и он становит-ся ключевым понятием для антропоцентрической парадигмы изучения языка.

Антропоцентрическая парадигма в исследованиях художественных текстов нашла отражение в ряде специальных научных работ. Л.М.Комиссарова, проанализировав ряд поэтических произведе-ний, разработала лингвосоционическую методологию изучения языковой личности. «Языковая лич-ность в исследовании, с одной стороны, личность автора текста, чьи соционические свойства ре-конструируются из сообщения, с другой стороны, это личность исследователя, приходящего в про-цессе коммуникативного взаимодействия с текстом к осознанию себя языковой соционической лич-ностью. Соционические свойства языковой личности составляют ее психологический тип и детерми-нируют особенности использования языковых знаков в процессе коммуникации»8.

Н.В.Чеснокова в кандидатской диссертации «Антропоцентрическая концепция творчества С.Н.Сергеева-Ценского: лингвистический аспект» ведущую роль антропоцентризма в современной лингвистике объясняет тем, что, создав язык, человек образует себя в языке. Человек запечатлел в языке все, что ему известно о себе самом и об окружающем мире, а также свое отношение к этому миру. Человек стал самой актуальной проблемой современности. «Современная лингвистика базиру-ется на принципе антропоцентризма, который представляет яэыковую систему в максимальной приб-лиженности к человеку»9.

Л.Н.Чурилина рассматривает антропоцентризм художественного текста как принцип организа-ции его лексической структуры7.

Антропоцентризм стал основополагающим принципом нового, активно развивающегося направ-ления в филологии, которое находится на стыке двух дисциплин — фольклористики и языкознания и носит название лингвофольклористики: «... в лингвофольклористике акцент сменился на анализ об-щечеловеческих и национально-специфических особенностей концептуализации и категоризации ми-ра, отраженного языковыми единицами произведений устного народного творчества»10.

Особую значимость приобретает изучение языковых пословиц и поговорок, которые справедли-во относят к числу ключевых текстов фольклора, содержащих все основные мотивы народного твор-чества.

Именно этот пласт языка непосредственно отражает внеязыковую действительность, называет предметы и явления окружающего нас мира, фиксирует содержание, относящееся к условиям жизни народа — носителя того или иного языка, является зеркалом и хранителем национальной культуры.

Кроме того, отнесение пословиц к определенному виду паремиологических клише, имеющих малое число элементов в предельно коротких текстах, развитие самой науки — паремиологии на сов-ременном этапе делают возможным почти исчерпывающее описание текста, являющегося основным предметом современных лингвистических исследований.

В лингвофольклористических и паремиологических исследованиях всегда следует соблюдать принцип антропоцентризма, поскольку именно пословицы заключают в себе сумму разносторонних знаний о человеке и его отношении к окружающему миру. Пословичный фонд каждого народа пред-ставляет собой сокровищницу знаний о человеке и окружающей его действительности, и поэтому изучение семантического содержания пословиц всегда будет актуальным.

В связи с этим вызывает возражение следующее утверждение: «Различные способы монтировки ДП (дифференциальных признаков), синтаксические правила их дистрибуции, приложение к анализу правил трансформационной и порождающей грамматики и т.п. помогли выявить лежащие в их осно-ве сложнейшие логические структуры и дать паремии новую содержательную интерпретацию, уводя-щую от достаточно несложных и тривиальных (но, к сожалению, распространенных) заключений, что основной смысл паремий в непосредственном отражении опыта и наблюдений человека над окружа-ющей действительностью»11.

Заключения о пословичной картине мира мы бы назвали не тривиальными, а аксиоматическими, поскольку их справедливость не вызывает никаких сомнений.

42

Особое место в этом отношении занимают антропоцентрические пословицы, в которых чело-век занимает центральное место как в семантике, так и в структуре. Их содержание многочислен-ными нитями связано с семантикой всех других пословиц, составляющих сокровищницу народной мудрости.

Анализ антропоцентрических пословиц дает возможность выявить логико-семиотические уни-версалии, образующие основу их семантики, определить характер представлений человека о его мес-те в окружающей действительности, о собственном внутреннем мире.

Ни одна другая паремия, кроме пословицы, не проникнута в максимальной степени духом антро-поцентризма. А.А.Крикман обратил внимание на выражение всеобщей тенденции антропоцентризма пословиц: «Паремиологам хорошо известно, что пословицы суть в первую очередь высказывания о человеке, в особенности о его духовных, этических и социальных аспектах... пословицы суть по сво-ему назначению прежде всего не гносеологические, а прагматические орудия»12. Пословица адресо-вана человеку и исходит из человеческого социума. По мнению А.А.Крикмана, всякая пословица, да-же если она относится к природе, всегда в конце концов сообщает нечто о человеке и его отношениях с миром. Пословицы концентрируют фокус на человека: они созданы людьми и для людей. За ними стоит многовековая история масс с большим стандартизованным опытом. Они активнейшим образом воздействуют на человека.

Таким образом, пословицу как краткий художественный текст необходимо анализировать преж-де всего с позиций антропоцентризма.

Список литературы:

1. Большая советская энциклопедия. – М., 1972. – Т. 2. С. 111. 2. Новейший философский словарь. – М.: 1998. – С. 38–39. 3. Арутюнова Н.Д. Язык и мир человека. – М.: Языки русской культуры, 1998. – 896 с. 4. Гергокова Ж.Х. Фразеологическая концептуализация понятия «человек» на материале карачаево-балкарского, ан-

глийского и русского языков: Автореф. дис. … канд. филол. наук. – Нальчик, 2004. – 19 с. 5. Корнилов О.А. Языковые картины мира как произведения национальных менталитетов. – М.: МГУ, 1999. – С. 113. 6. Караулов Е.Н. Русский язык и языковая личность. – М.:Наука, 1987. – С. 71. 7. Чурилина Л.Н. Антропоцентризм художественного текста как принцип организации его художественной структуры:

Автореф. дис. … д-ра филол. наук. – СПб., 2003. – 39 с. 8. Комиссарова Л.М. Лингвосоционическая методология изучения языковой личности в русском языке (на материале про-

изведений М.Цветаевой, О.Мандельштама, А.Ахматовой, Н.Гумилева, Б.Пастернака): Автореф. дис. … канд. филол. наук. – Барнаул, 2002. – С. 3.

9. Чеснокова Н.В. Антропоцентрическая концепция творчества С.Н.Сергеева-Ценского: лингвистический аспект: Авто-реф. дис. … канд. филол. наук. – Тамбов, 2003. – С. 3.

10. Рождественский Ю.В. О правилах ведения речи по данным пословиц и поговорок. – М.: Наука, 1978. – С. 216. 11. Цивьян Т.В. Предисловие к книге «Паремиологические исследования». – М.: Изд. «Восточ. лит.», 1984. – С. 7. 12. Крикманн А.А. Опыт объяснения некоторых семантических механизмов пословицы // Паремиологические исследова-

ния. – М., 1984. – С. 151.

43

М.А.Сиривля

Костанайский государственный университет им. А.Байтурсынова

ТИПЫ ЛЕКСИЧЕСКИХ ЗНАЧЕНИЙ ПЕРИФРАЗ ПО ХАРАКТЕРУ УПОТРЕБЛЕНИЯ

Мақалада туынды түсіндірме атауының денотат пен синтагматикалық арақатынасы мəсе-лесі қарастырылады. Автор перифразалық тіркестер қолданылу ерекшеліктеріне қарай сөйлеу объектісінің тура атауы ретінде еркін бола алатынын, сондай-ақ мəтін ішінде реали-яның нақты берілуі арқылы байланысқан болатынын дəлелдейді.

The article is devoted to considering the question of the secondary descriptive name and the denotate syntagmatic coordination. According to the way of their usage turns of periphrasis can be free, used as the direct name of the speech object, and related, used in the text alongside the direct naming of the realia.

По характеру употребления в зависимости от синтагматической соотнесенности с денотатом вы-

деляются связанные и свободные перифрастические единицы. Связанные перифразы подразделяются на две разновидности: контактные и дистантные. Контак-

тные обычно выступают в качестве приложений или именных сказуемых. Денотат при связанных оборотах «не требует поиска, возвратного прочтения, но перифраз нуждается в семантико-стилисти-ческих комментариях…»1. Например: «Сейчас они перекочевали в аппарат к полпреду Сергею Кири-енко, самоличному члену секты Рона Хаббарда». (Туран, 08.10.2004). В статье речь идет о том, что послужило истоком грузинской революции 2003 г. По мнению автора, немалую роль в ее подготовке сыграли некоторые специалисты, последователи учения Рона Хаббарда «Дианетика», утверждающие, что нейролингвистическое программирование электората позволит выиграть выборы. Многие рос-сийские политики увлеклись как этим учением, так и возможностью нейролингвистического прог-раммирования масс. Именно поэтому Сергей Кириенко назван самоличным членом секты Рона Хаб-барда, поскольку каждый из последователей добровольно вступает в это сообщество. Перифраз сви-детельствует о скептическом отношении автора к подобного рода политической борьбе и к людям, принимающим эту систему полностью, что обусловливает иронический подтекст.

В последнее время участились случаи употребления перифраз в функции приложения, однако их следует отличать от определений. Определение дает полную информацию о предмете речи, а пери-фраз выделяет признак, наиболее существенный в данном контексте. Например: «Компонент — сос-тавная часть фразеологизма, лишенная основных признаков слова»2. В определении отражены основ-ные черты компонента фразеологизма, дана информация, которая неприемлема в перифразе как по объему, так и по характеру сведений. Перифразы-приложения дают характеристику обозначаемому, предшествуя дальнейшему повествованию. Например: «Владелец старинного автомобиля марки «Опель-адмирал» Борис Морозов мечтает выставить свой раритет на параде старинных машин». (Ка-раван, 16.04.2004). Употребление перифраза владелец старинного автомобиля марки «Опель-адми-рал» предваряет контекст и исключает необходимость объяснения, кем является Б.Морозов. Это ста-новится особенно важным в материале, посвященном редкой машине, и перифраз не просто заранее исключает вопросы о владельце машины, но и выполняет в тексте роль своеобразного зачина.

Перифразы-приложения, исключая необходимость употребления пояснительного оборота, отве-чают закону экономии речевых усилий. Ср.: «В четверг поздно ночью Филимонов установил свое са-мое большое достижение в карьере, заняв второе место на Олимпиаде, уступив лишь вундеркинду из Турции Танеру Сагиру». (Экспресс К, 21.08.2004). Контактный перифраз вундеркинд из Турции образ-но описывает спортсмена, что позволяет сделать выводы о его способностях и о том, какую страну он представляет. В материале речь идет о молодом спортсмене, который, быстро завоевав лидерские по-зиции среди юниоров, вышел в большой спорт. Метафора вундеркинд объясняет проигрыш другого спортсмена. Связанные перифразы (перифразы-приложения) используются преимущественно в каче-стве поясняющего члена и стилистически нейтральны, однако возможны случаи их экспрессивного употребления.

Среди контактных перифраз выделяются два вида: постпозитивный и препозитивный. Употреб-ление постпозитивных перифрастических оборотов связано с необходимостью подчеркнуть инфор-мационную значимость представляемого: «Очередным мужчиной рядом с Шер стал Дэвид Гэффин, крупная фигура в звукозаписывающей индустрии». (Студент. – 2004. – № 35–36). Перифраз крупная фигура в звукозаписывающей индустрии является необходимым в данном контексте, поскольку упо-

44

мянутое имя не является широко известным; постпозитивный оборот выполняет поясняющую функ-цию. Стертая метафора в составе перифрастической единицы не содержит актуального образа, по-скольку выполняет информационную функцию, не выражая дополнительных коннотаций.

Препозитивные перифрастические сочетания, прежде всего, несут оценочную нагрузку. Их экспрессия служит средством передачи информации об объекте: «Вообще говоря, на этот срочный штурм нас подбил ветеран-ленсменовец неувядаемый жизнелюб Василий Елисеев, который приходил в редакцию и устраивал травлю главного редактора…» (Экспресс К, 27.08.2004). Перифраз ветеран-ленсменовец неувядающий жизнелюб описывает застрельщика восхождения на пик имени «Ленин-ской смены» журналистов «Экспресс К», расширяя сведения о нем. Это особенно важно, поскольку в материале об этом журналисте содержится мало информации, а перифрастический оборот характери-зует как характер отношений В.Елисеева с газетой, так и его индивидуальные черты, которые способ-ствовали покорению горы. Репортаж «На пике славы» посвящен повторному восхождению на пик «Ленинская смена» спустя почти сорок лет со дня первого покорения и размышлениям автора по это-му поводу. Предшествующий перифраз акцентирует внимание на энтузиазме автора восхождения, который передался остальным и явился толчком к активным действиям. Экспрессия оборота создает-ся употреблением неологизма и семантикой компонентов перифрастической единицы. Перифразы-приложения актуализируют наиболее значимую в данном контексте информацию, усиливают автор-скую модальность и являются средством «экономии речевых усилий», т.к. освобождают от необходи-мости пространного описания.

К связанным перифрастическим оборотам относятся также именные сказуемые и обращения. Их употребление в газетной речи ограничено. Именные сказуемые обладают большими экспрессивными возможностями, что позволяет наиболее полно и емко охарактеризовать предмет речи. Например: «Не случайно считается, что геофизика — «глаза и уши» буровиков». (Казахстанская правда, 14.10.2004). Экспрессивный оборот «глаза и уши» буровиков носит образный характер, т.к. построен на метафорическом сравнении. В дальнейшем повествовании раскрывается образ, содержащийся в семантике перифрастической единицы. Специалисты по геофизическим исследованиям изучают сос-тав земной поверхности в месте предполагаемого бурения, что облегчает работу буровиков и дает возможность рассчитать затраты на бурение. Связанный контактный перифраз-сказуемое лаконично описывает объект, актуализируя необходимую в данном контексте информацию.

Дистантные перифразы отделены от определяемого контекстом. Они замещают описываемый денотат, вызывая определенные ассоциации, обогащая сведения об объекте речи и раздвигая рамки контекста. Например: «Она интеллектуальна и во время ремиссии (так врачи называют период улуч-шения и восстановления состояния больных) с удовольствием рассказывает о своей удивительной жизни: Щепкинское театральное, работа на телевидении, бешеный ритм сцены, аплодисменты и пок-лонники. Сегодня — «тихая гавань» и внимательный слушатель в белом халате». (Караван, 11.06.2004). Перифраз внимательный слушатель в белом халате, описательно называющий врача, яв-ляется характеризующим, акцентирует внимание на особенностях профессиональной деятельности врачей-психиатров. Перифрастический оборот состоит из слов в прямом значении, но экспрессия описательной единицы обусловлена информацией, содержащейся в контексте, поскольку роль, кото-рая отведена врачу в перифразе, противоречит его основной функции.

Дистантные перифразы могут предварять денотат или выступать логическим завершением ска-занного о нем. Предваряющий перифраз приобретает обобщающий смысл, поскольку соотносится с рядом подобных явлений, выполняет также рекламную функцию, привлекая внимание читателя и предупреждая динамику повествования. Например: «Настоящая казашка Алтыншаш Дынникова». (Экспресс К, 20.08.2004). Перспективно с помощью перифраза настоящая казашка автор представля-ет героиню материала Ирину Дынникову, окончившую казахскую школу и ощущающую себя казаш-кой. Экспрессия оборота, употребленного в заголовке, построена на семантическом противоречии компонента перифрастического оборота «казашка» и русской фамилии Дынникова, что останавлива-ет внимание читателей, вызывая интерес к материалу и повышая степень актуализации смысла.

В современной газете предваряющие перифрастические обороты менее распространены, чем ретроспективные. Одной из главных причин использования того или иного перифраза является кон-текстуальная соотнесенность с денотатом. Так, в примере: «… Он печатает не только обзоры игр чем-пионата страны, но и государств ближнего зарубежья, ведущих футбольных команд мира, журнал по-буждает у молодого поколения интерес к наиболее массовому виду спорта, публикуя поучительные материалы о детско-юношеском, женском и мини-футболе …» (Sport&ks, 25.11.2003). Перифраз наи-более массовый вид спорта создает подтекст, указывающий на распространенность и значимость

45

футбола. Этот оборот является нейтральным, он расширяет информацию о предмете речи, не выра-жая коннотативной семантики, но подчеркивая важную особенность футбола — его популярность в Казахстане. Нейтральный контекстуальный перифрастический синоним объективирует информацию, данную в тексте.

Контактные связанные перифрастические единицы, как предваряющие, так и ретроспективные, в сочетании с денотатом представляют собой комплекс: определяемое, определяющее, общий признак, актуализирующийся в повествовании.

Среди дистантных перифрастических сочетаний выделяются две разновидности: контекстуально обусловленные и синтаксически обусловленные.

Контекстуально обусловленный перифраз строится на основе информации, представленной в контексте, он является своеобразным резюме сказанному ранее: «Не исключено, что Байдачный про-жил бы более яркую карьеру игрока, если бы не те репрессии в 1972-м после финального турнира чемпионата Европы. Напомним, что золото тогда досталось сборной Германии. … Поражение в фи-нале от немцев — 0:3 — … закономерно. … Однако высшее руководство на все это дело смотрело не со спортивной, а с политической колокольни. А с ней проигрыш стратегическим «врагам» из Запад-ной Германии виделся как из ряда вон выходящее событие». (Караван, 28.05.2004). Перифраз стра-тегические «враги» из Западной Германии является порождением контекста, причем образ «врагов» становится более емким и экспрессивным с учетом предшествующих знаний истории Советского Со-юза и информации, содержащейся в контексте. Каждый компонент перифрастического оборота несет определенную смысловую нагрузку. Прилагательное стратегический рассматривается не только в спортивном, но и в политическом контексте, а существительное «враги» помимо переносного, спор-тивного, приобретает буквальный смысл в сочетании с указанием места их нахождения — Западная Германия, с которой, как и со всем капиталистическим миром, Советский Союз находился в кон-фронтации. Сочетание разноплановой информации в перифразе увеличивает смысловую нагрузку всего текста и позволяет подчеркнуть авторское отношение к сообщаемому. Контекстуально обус-ловленные перифразы, как правило, находятся в постпозиции, обобщая несколько уровней информа-ции, приведенной в тексте.

Синтаксически обусловленные перифрастические единицы служат описательной заменой дено-тату, помогая избежать тавтологии и выделить некоторые нюансы предмета речи. Например: «Мы можем потерять этот живой символ Алматы уже в наши дни … «Караван» начинает акцию по спасе-нию национальной гордости — яблока Апорт!» (Караван, 24.09.2004). Перифразы живой символ Ал-маты, национальная гордость выступают иносказательным синонимом сорта яблок и подчеркивают значимость культивирования Апорта для государства. В оборотах наглядно выражено мнение автора, его трепетное отношение к престижу государства и стремление возродить уникальный сорт яблок Ка-захстана. Образ, созданный перифрастическими единицами, подчеркивает значимость возрождения яблока Апорт для дальнейшего развития страны в материале об истории появления этого сорта яблок в Алматы и его судьбе. Синтаксически обусловленные перифрастические обороты в данном случае, выступая в качестве синонима, не только выполняют стилистическую функцию, но и воздействуют на сознание читателя, способствуя более эффективному общению адресанта с реципиентом.

Связанные перифразы требуют пояснения, поиска денотата и обращения к контексту, т.е. явля-ются средством выразительности, привлечения внимания к сообщаемому и выражения авторской оценки.

Свободные перифрастические обороты отличаются от связанных тем, что употребляются без де-нотата. Использование подобных оборотов обусловливается следующими факторами:

− широкое употребление описательного синонима в качестве наименования объекта; − отсутствием разночтений в толковании денотата: «Именно к началу Октоберфеста ожидается активизация работы жуликов, промышляющих подделкой единой валюты Евросоюза». (Казах-станская правда, 10.09.2004). Перифраз единая валюта Евросоюза называет денежную едини-цу, которая имеет хождение на территории стран-участниц Союза европейских государств, — евро. Оборот понятен без прямого наименования, поэтому в тексте оно отсутствует. Кроме то-го, употребление перифрастического оборота соответствует одному из основных законов га-зетного текста — экономии речевых усилий. Т.е. свободный перифраз в данном случае совме-щает информативную и назывную функции;

− требование этикета: «На фото — не задержание малолетней жрицы любви полицией нравов, а выход Бритни Спирс на съемочную площадку вместе с командой телохранителей, вдохновите-лей, визажистов и просто прихлебателей. Столь оригинальный и неповторимый имидж тру-

46

женицы района «красных фонарей» ей наверняка помогала придумывать вся эта команда…» (Экспресс К, 06.08.2004). Перифразы малолетняя жрица любви, труженица района «красных фонарей» описательно характеризуют имидж популярной певицы, позволяя сделать нелестные выводы о вкусе и чувстве меры как американской звезды, так и ее имиджмейкеров. Автор пря-мо не охарактеризовал образ, возникающий при виде Бритни Спирс, чтобы смягчить характе-ристику, но перифрастические обороты, не требуя пояснений, не менее красноречивы, чем прямое наименование, что позволяет не только создать наглядный образ, но и выразить автор-скую насмешку, формально избежав нарушений законов вежливости.

Свободные перифразы однозначны, их семантика «прозрачна». Даже если оборот употреблен в символическом значении, он понятен и не требует прямого обозначения. Например: «Помнится, в прошлый раз мы с вами расстались под вечер в одинокой и равноудаленной от всех населенных пун-ктов луже у Турксиба. Куда мы, в поисках пути могилы Влюбленных, угодили благодаря горячему участию местного Сусанина-любителя». (Экспресс К, 20.08.2004). Перифраз местный Сусанин-лю-битель употреблен без прямого наименования денотата, поскольку его смысл понятен без дополни-тельных объяснений. Экспрессивное наименование проводника раздвигает границы повествования, т.к. дополнительно сообщает о том, что путешественники сбились с маршрута по ошибочной реко-мендации местного жителя. Таким образом, употребление свободных перифраз позволяет передать сведения об описываемом объекте, явлении или действии.

Свободные перифразы не только конкретизируют информацию о предмете речи, но и идентифи-цируют его: «… один из лесничих Черновинского лесничества очень удачно «совместил» природоох-ранную должность с руководством лесозаготовительной фирмы. Сам выписывал себе билеты, сам от-водил деляны, сам пилил и сам подписывал акты, что в лесу полный порядок. У этого бизнес-лесника до сих пор в селе Черновом пилорамы, хотя государственную должность ему все-таки пришлось ос-тавить». (Караван, 24.09.2004). Перифраз бизнес-лесник построен на антитезе, состоящей в противо-поставлении государственной природоохранной деятельности и корыстных сиюминутных интересов, и употреблен без прямого наименования денотата, однако из контекста вполне понятно, что речь идет о браконьере, использующем служебное положение в личных целях. Семантическое несоответствие компонентов перифрастической единицы создает экспрессию высказывания и отражает авторскую иронию. Значение оборота раскрывается ассоциативно в предшествующем и последующем контек-сте, оборот носит обобщающий характер, поэтому свобода перифраза относительна.

Перифразы, употребленные без денотата, могут быть как экспрессивными, так и нейтральными, но они несут значительную информационную нагрузку, поскольку не только именуют предмет речи, но и увеличивают объем сведений об объекте, часто с опорой на предшествующие знания.

Итак, по характеру употребления перифразы могут быть: связанными — контактными, выступа-ющими в качестве описательного приложения или сказуемого, актуализируя необходимый в данном контексте признак, или дистантными, контекстуально или синтаксически обусловленными, являющи-мися иносказательными синонимами объекта, передающими авторское отношение и направляющими читательское восприятие; и свободными, употребляющимися в качестве прямого наименования объ-екта. Приведенные типы перифраз определяются смысловыми связями не только внутри текста, но и за его пределами, поскольку свободные перифразы основываются на предшествующих знаниях об объекте, не вызывающих дополнительных пояснений, но акцентирующих внимание на необходимых сведениях.

Список литературы

1. Соловьева В.С. Система перифраз в романе А.С.Пушкина «Евгений Онегин» (структурно-функциональный аспект): Ав-тореф. дис. … д-ра филол. наук. – М., 1995. – 36 с.

2. Жуков В.П. Семантика фразеологических оборотов. – М.: Просвещение, 1978. – С. 6.

47

ҚАЗАҚ ƏДЕБИЕТІ ЖƏНЕ ФОЛЬКЛОРТАНУ КАЗАХСКАЯ ЛИТЕРАТУРА И ФОЛЬКЛОРИСТИКА

ƏОЖ 821.512.122:82-141

М.І.Əбдуов

Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

ДІНИ ЭПОСТЫҢ ПАЙДА БОЛУЫ

В статье рассматриваются причины возникновения религиозного эпоса, в котором выделеят-ся основная роль ислама.

This is article about appearing of one of kinds of epos -– religion, which never had been learn. The author was showed the head. Function of Islam3 there three bases of appearing of religion epos.

Фольклордың көлемі жағынан мол, мазмұны жағынан бай, көркемдігі жағынан келісті, тілі шұ-

райлы, оқиғасы тартымды ауқымды салаларының бірі — эпикалық шығармалар болып табылады. Олардың өмірге келуі, өсіп-өркендеуі өте көне дəуірден басталады. Ол жайында М.Əуезов, Қ.Жұма-лиев, Ə.Марғұлан, Р.Бердібаев, С.Қасқабасов, Н.Келімбетов, Ш.Ыбырай, Б.Əзібаева т.б. ғалымдар күрделі зерттеулер жүргізіп, жан-жақты айтқан болатын. Белгілі ғалым Б.Н.Путилов1 ертедегі эпостар жайлы өзінің ғылыми пікірін тұжырымдай келе, олардың мемлекет пайда болғанға дейінгі кезеңде өмірге келгендігін дəлелдейді. Ə.Қоңыратбаев эпосты зерттеуге үстірт қараудың жөнсіз екендігін көрсетсе2 (12-б.), Р.Бердібаев: «Өйткені қазақ фольклоршылары көне эпосты зерттеуге бара қойған жоқ, ал талдаған жырлардан бергі дəуірдің ғана шындығын іздеу басым болады. Кейде көне эпос ту-ралы сөз болса, «ерте кезде туған» деген жалпылама анықтамамен өте шығушылық орын тепті»3, — деп зерттеушілерге өткір сөз айтты. Олай болса, кез келген эпосты зерттегенде оның пайда болу себе-бі мен кезеңін мүмкіндігінше айқындау, сол шығарманың ішкі жан-дүниесін ашуға да үлкен үлесін қосады демекпіз. Ə.Қоңыратбаев: «Эпос басында ертегі, аңыз, шежіре түрінде айтылып, бірте-бірте келелі жырға айналған» десе, келесі бір жерде: «Сана мен тіл, тайпа мен эпос құрдас. Этногенез бен этногениканың бұл заңын білмей, халық фольклорының тегін де табиғатын да білуге болмайды», — деп нақты пікір айтқан2 (12-б.).

Қазақтың эпос əлеміне назар аударғанда өз алдына отау болуға жарайтындай қомақты дүниені байқауға болады. Оқиғасы жағынан оқшауланып көзге түсетін олардың өзегін ашып, өрісін аңғарту соңғы он жылдың үлесіне тигенге ұқсайды, сондықтан кеңестік кезеңде жылы жауып тасталған мұрала-рымызды кейінгі шамалы жылдардың ағымында толыққанды зерттедік деуге болмайды. Жан-жақты қа-растыра отырып жанрлық сипатын ашу, тақырыбын айқындап, мазмұнын аңғарту, көркемдігін көрсе-тіп, кейіпкерлердің кескінделуін, тіл шеберлігін түсіндіріп, тəрбиелік тағылымын таныстыру жəне тағы басқадай қырларын талқыға салу бүгінгі таңдағы кезек күттірмес күрделі де, қажетті жұмыстардың бірі болса керек-ті. Осындай талаптың үрдісінен шығатын қазақтың діни дастандары болып табылады.

Өмірдің өзгермес заңдылығының бірі — себепсіз іс-əрекеттің болмайтындығы. Тіпті кездейсоқ-тықтың астарында да белгілі бір себептің жататындығы белгілі. Олай болса, қазақтың ұлттық фолькло-рында «Діни дастандар қалай, қайдан пайда болған?» деген сұрақтың туындауын орынды деп қабылда-ғанымыз жөн. Əрине, эпос тəрізді көлемді де күрделі дүниенің өмірге келуіне ұзақ мерзімнің қажет бол-ғандығы анық. Ғалым Ə.Қоңыратбайдың: «Əрине, эпикалық дəстүр секілді эпостық жырлардың да бір тарихи кезеңде туып, қоймайтыны белгілі. Өзінің қамтыған тақырыбы мен тарихи сипатына орай олар түрлі дəуір оқиғаларын жырға қосады»2 (Б. 8), — деген. Ғалымның пікіріне біз де қосыламыз. Өйткені алғашқыда шағын аңыздан, əңгімелерден тұратын бірнеше оқиға иірімдері бірті-бірте тұтаса келіп, қо-мақты дүниеге айналып отырған. Оларды тоқайластыратын көбінесе басты кейіпкерлер. Мəселен, хазі-

48

рет Ғалі туралы əр кезеңде пайда болып айтылған əртүрлі жыр-аңыздар жинақтала келе батыр туралы үлкен эпикалық шығарманы өмірге əкелген. Мұхаммад Ғалайссалам туралы жырдың да дəл осындай жолмен пайда болғандығын жоққа шығаруға болмайды. Бұл айтып отырғанымыз жалпы эпосқа тəн ор-тақ əрекет. Ол жайында Р.Бердібаев3, С.Қасқабасов, Ш.Ыбыраев т.б. ғалымдар айтқан болатын. Бірақ ойымыз осы қағиданың діни дастандарға да тікелей қатыстылығының бар екендігін сездіре кету болып отыр. Зерттеу еңбегімізге қажетті діни эпостың қазақ ауыз əдебиетінде пайда болу себебін айқындау үшін, сол мұраларға қысқаша сипаттама беріп өткеніміз жөн сияқты.

Тарихи мəліметтердің қай-қайсысын алып қарасақ та ислам мəдениетінің ІХ–Х ғасырдан бастап қазақ даласына еркін енгенін, қолданысқа түскендігін айтады. Өз кезіндегі өркениеттің өзегіне айнал-ған ол маңайына айрықша ықпал жасады. Қазақ халқының ауыз əдебиетіне де əсерін тигізген мұсыл-мандық қағидалары барлық салада көрініс бере бастайды. Мəселен, мақал-мəтелдерде ислам заңды-лықтарын дəріптеу, мойындау ұшырасып отырады. «Жалғыздық жаратқанға ғана жарасқан» десек, Алланың бірлігін айқындап тұр. «Алла деген құр қалмас» десек, Құдайға сенуге үндейді. Сондай-ақ шешендік өнерде байқалды. Шабанбай би Жанғұттыға:

Аллаға жағам десең азаңды бол, Ағайынға жағам десең қазанды бол. Судай таза, жердей берік бол, —

деп өсиет айтады. Бата сөздерде де діни қолданыстарды кездестіреміз. Мəселен:

Əуелі Алла оңдасын, Періштелер қорғасын, Қыдыр келіп қолдасын, Тоқсан інген боталап, Тоғыз келін қомдасын, —

деген жолдарда Алланың бұйрығынсыз ешбір іс жөн болмайды дегенге сілтеп тұр. Сол тəрізді діннің қағида-заңдылықтарына қатысты мəселелер жоқтау, естірту тəрізді шағын жанрларда жиі қолданыла-ды. Əсіресе айқын аңғарылатын сала — эпикалық жырлар. Қаһармандық эпостарда жауға аттанып ба-ра жатқан батырларға арнау айтқан туған-туысқандардың сөзінен көруге болады:

Мен көкемді тапсырдым Он сегіз мың ғаламның Падишасы өзіңе...

немесе батырдың жауға аттанар алдындағы дайындығынан байқаймыз:

Алладан пəрмен тіледі Құйысқанын қысқартып Екі айлын бек тартып Енді атына мінеді.

Кейбір жырлар Аллаға сиынумен басталып:

Жақсылар дастан айтайын Əуелі Алла сиынып, —

Алладан тілек тілеумен тəмамдалады:

Құдая, жақсыларға хұзыр болғай Осынша бейнетпенен болды тəмам.

Əрине, айта берсе мысалдарды көптеп келтіруге болады. Эпостарда діни элементтер міндетті түрде кездеседі деген пікірді ғалым А.А.Петросян да атап айтқан болатын. Бұдан шығатын түйін ис-лам əлемі қазақ əдебиетімен, мəдениетімен ажырамастай байланысқа түсіп біртұтас дүниеге айнал-ғандығы.

Сонымен діни дастандардың қайнар көзі қайда жатыр? Бұл сұраққа жауап беру үшін діни дас-тандардың кейбіреулеріне тоқтала кеткен жөн. Ел ішіне кең тараған діни эпостың бірі — «Расулдың Миғражға қонақ болғаны». Шығарманың оқиғасы Мұхаммед (С.Ғ.) пайғамбардың пыраққа мініп Иерусалимге барғаны, онан Жебірейіл періштенің көмегімен көкке көтеріліп Алланың Дəргаһында

49

болғанын баяндайды. Осындай ғажайып оқиғаны жырға қосқан ақындар мазмұны тартымды, көркем-дігі келісті шығарманы өмірге əкелген. Енді осы оқиғаға өзек болған аңыздың желісі ме, болмаса бас-қадай жағдайдың негізінде шығарылған ба, соған тоқталып көрелік. Оқиға Мұхаммед (С.Ғ.) пайғам-бар төңірегінде өрбиді. Ал, Мұхаммедтің (С.Ғ.) ислам негізін орнықтырушы деп қабылдағандықтан, оқиғаның дерек көзін сол төңіректен іздеген жөн. Қасиетті Құран кітабының «Ісра» сүресінде: «Аса қамқор, ерекше мейірімді Алланың атымен бастаймын, Құлын (Мұхаммед Ғ.С.-ды) бір түні өзіне бел-гілерімізді көрсету үшін Месжід Харамынан біз айналасын мүбарак қылған Месжід Ақсаға апарған Алла, əртүрлі кемшіліктен пəк. Шəксіз ол, естуші, білуші. (Мұхаммед Ғ.С. бір түні Жебірейіл ға-лайссалам арқылы Бұраққа мінгізіп, Месжід Харамынан Месжід Ақсаға апарылып, ол арадан да көк-ке шығарылып, бір демде адам баласының өлшеулі сезімінен тыс дəрежеге ие болып қайтқан Миғраж уақиғасы. 53-С,1-18 А.)» деген арнайы аятты оқимыз. Дерек көзі табылды. Яғни Құранның өзінде Миғраж туралы баяндап, айтылған екен. Дастан:

Қор болды кəпір болып күлген адам, Расулға үмбет болды білген адам, Жамағат қол көтеріп, бір дұға қыл Бұл қисса осылайша болды тəмам, —

деген ескертуден де құр алақан емес. Келесі көп зерттелген шығарма «Жүсіп — Зылиха» дастаны. Жүсіптің есімі Құранда 27 жерде кездесетіндігін жəне «Жүсіп» сүресінің бар екендігін айтсақ та жет-кілікті. Өйткені кейінгі тарауда бұл дастанға арнайы тоқталмақпыз. Сонымен қатар пайғамбардың өмірін баяндайтын Рабғузидың «Қиссас-ул əнбия » кітабында Жүсіп пайғамбарға арнайы тарау беріл-ген. Құрандағы «Жүсіп» сүресі мен кітаптың, кітап пен дастанның оқиға үндестіктері сабақтасып жа-тыр. Сондай-ақ «Мұхаммед пайғамбар» жырының да оқиғасы Құранмен байланысып жатыр. Қасиетті кітапта «Мұхаммед» сүресінің бар екендігі белгілі. Діни дастандардың келесі бір шоғыры Əзірет Əлі-нің төңірегіне топтасқан. Əли өмірде болған, мұсылман батыры, қолбасшы. Мұхаммед (С.Ғ.) — пайғамбардың күйеу баласы. Ол туралы деректер тарихи еңбектерде келтірілген. Жалпы қазақ ауыз əдебиетінде аңыздың желісінде туған жырлар баршылық. Мəселен, Мұса мен Қызырдың достығы ту-ралы аңыз негізінде «Қызыр мен Мұса» дастаны, Данял пайғамбардың жалғыз ұлы Жамсап туралы аңыздың өзегінде «Жамсап» дастаны (авт. М.Назарұлы) т.б. атап айтуға болады. Нұх, Сүлеймен пайғамбарлар туралы да хикаяттардың мол екендігі баршамызға аян. Олай болса, аңыздың желісінде туған діни дастандардың бар екендігін мойындауымыз керек. Əзірет Əлидің, Хамзаның аңызға айнал-ған ерліктері, батырлық əрекеттері ақын-жыраулардың шабытына қозғау салуы əбден ықтимал. Олай болса, діни дастандардың пайда болуына хикаяттардың да ықпалы бар деген пікір айтуымызға бола-ды. Ғалым С.Қасқабасов былай дейді: «Хикаят — неше түрлі əулие, əнбиелер мен пайғамбарлар жайындағы, кітаби сюжеттер мен ислам мифологиясына негізделген көркемдігі жоғары эпикалық ту-ынды. Хикаятқа інжілден, Құраннан, таураттан тараған əңгімелер кіреді»4. Сонымен, діни эпосқа өзек болған оқиғалардың көзін үш салаға жүйелеуге болады. Олар:

− Қасиетті Құраннан алынған деректер негізінде пайда болған діни дастандар. Бұған «Мұхам-медтің өмірі», «Расулдың Миғражға қонақ болғаны» т.б. жатады;

− Рабғузидің «Қиссас-ул əнбия» кітабының негізінде пайда болған діни дастандар. Олар — «Қы-зыр мен Мұса», «Жүсіп — Зылиха» т.б.;

− хикаяттардың негізінде туындаған діни дастандар. Бұны «Əзірет Əлінің соғысы», «Дариға қыз», «Əмзе шер», «Бозторғай» т.б. құрайды.

Қандайда бір жағдайды көпшілік орта қабылдау үшін екі түрлі мəселе қажет. Біріншісі, ол жағ-дай халыққа ұнап, көңілінен шығу керек. Ал, ұнамаған нəрсені қалай, қандай жолмен енгізсе де қа-былданбайды. Екіншісі, уақыт керек. Өйткені қабылдаған күннің өзінде ол орнығып, өзгедей салт-дəстүрмен біте қайнасып, қабаттасу белгілі бір мерзімді қажет етеді. Қазақ даласына енген ислам діні осындай екі мəселені басынан өткізді. Мұсылмандықтың негізгі өзегі жаратушыны жалғыз деп тану. Оған серік қосуға, салыстыруға рұқсат бермейді. Сол сияқты түркі халықтарына ортақ Тəңірлік дін де жаратушыны жалғыз деп қабылдаған. Тəңір сөзін көпше түрде қолдану əзірге еш жерде кездескен жоқ. Осы үндестік, үйлесімділік исламның қазақ даласына сіңіуіне біршама жеңілдік жасағанға ұқ-сайды. Өйткені ұнату процесінің өзі ұқсастықтан туындайды. Ұқсас жəйіттердің сіңісуі де жеңіл жү-зеге асуға тиісті. Ислам бойына сіңірген шығыстық салт-дəстүрлерді өзімен бірге ерте келгенімен, оның барлығын қазақ халқы жаппай қабылдаған жоқ. Көңілге қонымдысын ғана ішке тартып, өзгесін сыртқа тастады. Бұл туралы А.Байтұрсынов: «Ұзын арқан, кең тұсауға үйренген қазақ шариғаттың тар құрсауына үйрене алмаған, шыдатпай үзіп, өз жөнімен жүре берген», — дейді.

50

Эпикалық жырлардың өрісінің кеңейіп, жан-жақты дамуы, өсіп-өркендеуі жыраулар поэзиясының дамуымен тығыз байланысты. Белгілі эпостанушы-ғалымдар Р.Бердібаев, С.Қасқабасов, Ш.Ыбыраев, Б.Əзібаева, Б.Рақымов т.б. осы мəселе төңірегінде егжей-тегжейлі айтқан болатын. Аңыз-əңгімелердің эпикалық жыр деңгейіне дейін көтерілуі сол шығарманың өміршеңдігіне байланысты. Ал, шығарма ха-лықтың талап, мүддесіне сай болып, толық жауап беретін жағдайға жеткенде ғана барып, өшпейтін, жойылмайтын биікке шығады. Міне, діни аңыз-əңгімелер де осындай дəуірді басынан өткерген десек қателеспеген болар едік. Эпикалық жыр — синкретті туынды. Оның өркен жаю мүмкіндігі орасан зор. Біріншіден, көңілге қонымды өлең жолдары өмірге келсе, екіншіден, сол жолдармен бөлінбестей үйле-сім тапқан əуен үндеседі. Сөйтіп, əрі күрделі, əрі тартымды, адам жанын жібітер дүние пайда болады. Халықтың қалауымен тұғырға қонған діни дастандар да осы санаттағы қомақты мұра екендігі ақиқат.

Кеңес дəуір кезінде жариялауға, айтуға тыйым салынған, дінмен тікелей байланысты дүниелер-ден ұзақ уақытқа дейін қол үзіп қалдық. Бірақ бір таңқаларлық жайт дінді халықтан қаншалықты аластатқанымен, көпшіліктің ықыласын, пейілін, көзқарасын өзгерте алған жоқ. Қайта елдің ынтасы арта түсті. XІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында жарыққа шыққан «Сияр Шариф» (Ш.Жəң-гіров), «Жүсіп — Зылиха», «Төрт дəруіш», «Дариға қыз» т.б. дастандарды — асыл қазынасын ардақ-тай білген халық шаң жұқтырмай тығып сақтап, мүмкіндігінше жасырып оқып жүрді. Осының өзі-нен-ақ бұл дүниелердің қажеттілігін анық аңғаруға болады. «Өткір пышақ жатпайды қап түбінде» деп халық даналығы айтқандай, асыл қазынамыз өз елімен қайта қауышты. Дін жалпы адамзаттың өсіп-өркендеуіне, дамуына үлкен үлес қосқан рухани əлем болып табылады. Сондықтан қай халықтың болмасын фольклор мен əдебиетінде діни қағидалардың көрініс беріп жатуы орынды жайт. Дін кейін пайда болған қоғамдық құбылыс емес. Ол адамзат өмірімен ықылым заманнан бері бірге жасасып ке-ле жатыр, яғни адам бар жерде, дін де бар. Зерттеуші теолог-ғалымдардың пайымдауынша, ислам, христиан, будда, католик т.б. түрлі діндер бар. Біздің ойымызша, жалпы дінді жүйелеу барысында бір мəселеге назар аударған жөн сияқты. Ол — діннің өзегі. Осы өзек мəселесі біз айтып жүрген діндер-дің барлығына ортақ. Немесе барлық жаратылысты жасаушы, ие бар деген ұғым осылардың негізі бо-лып табылады. Олай болса, дін — бөлшектеуге келмейтін біртұтас дүние. Ендеше, ислам, христиан, будда, иуда т.б. деген атаулар туралы не айтуымызға болады? Олар діннің варианттары (нұсқалары) демекпіз. Сонда, жинақтай айтар болсақ, мынадай жүйе шығады:

Енді, сан ғасырлық адамзат өмірінде алуан-алуан табынудың жолдары болған. Солардың барлы-

ғын варианттарға жатқызсақ, «қоғам алдындағы діннің беделіне нұсқан келмей ме?» деген сұрақ ту-ындауы мүмкін. Бұл тұста діннің өзегін дұрыстауымыз керек. Табыну діндік деңгейге жету үшін, та-банатынымыз жаратылыстан тысқары болғаны жөн. Олай болса, наным-сенімнің барлығы дін бола бермейді деген тұжырым өздігінен туындайды. Біз осы ойымызды не үшін ортаға салып отырмыз? Себебі мынада. Дін жалпыадамзатқа ортақ. Сондықтан оны жеке ұлтқа немесе мемлекетке меншіктеп қарастыруға болмайды. Басқа тұрғыдан айтар болсақ, исламды — арабтардың, будданы — қытайлар-дың діні деген жөн емес. Ендеше, діннің негізінде туындаған мұралар да жалпыадамзатқа ортақ дүни-елер. Соның көрінісі ретінде «Інжілдің» қаншама елдерге таралып, көлемді зеттеулерге негізгі нысан болып жатқандығын, Қасиетті Құранның жер бетіндегі көптеген тілдерге аударылып, басылып шығу-ын атап айтуға болады. Осыған орай діни дастандарды да төл қазынамыз ретінде қарастырып, зерттеу жасау, ауыз əдебиетіндегі алған орнын айқындап беру бүгінгі таңдағы басты мақсаттың бірі болмақ.

Сонымен, түйіндей келгенде, діни дастандардың пайда болуына байланысты төмендегідей мəсе-лелерді анық айтуға болады:

− ислам дінінің қазақ жеріне енуіне байланысты діни-аңыз əңгімелерде ел ішіне еркін тарады, олардың қызықты да, тартымды оқиғалары көпшіліктің көңілінен шықты;

− ақын-жыраулар шығармашылығында суфизм пайда болып, дінді дəріптеу, насихаттау дəстүрге айнала бастады;

− парсы тіліндегі шығыстың қиссалары көрініс берді; − осылар жинақтала келе діни эпосты өмірге əкелді.

Дін Будда т.б. Иуда Христиан Ислам Тəңірлік

51

Əдебиеттер тізімі

1. Путилов Б.Н. Русский и южнославянский героический эпос. – М., 1971. – С. 31. 2. Қоңыратбаев Ə. Эпос жəне оны айтушылар. – Алматы, 1975. 3. Бердібаев Р. Эпос мұраты. – Алматы, 1997. – 3-б. 4. Қазақ əдебиеті. Энциклопедия. – Алматы: Қазақстан даму ин-ты, 1999. – 671-б.

УДК 398.0

С.Ж.Бралина Карагандинский государственный университет им. Е.А.Букетова

ПРИНЦИПЫ ПОРОЖДЕНИЯ ФОЛЬКЛОРНОГО ТЕКСТА

Мақалада фольклорлық мəтінді туғызатын принциптер қарастырылады. Осы мақсатты басшылыққа ала отырып, фольклорлық мəтіннің полиэлементтік, құрылымдық, стерео-типтік, репродуктивтік сипаттамалары анықталады.

In the article the principles of generation of the folklore text are scrutinized. For this purpose polyele-mentness, structuration, stereotype, reproduction of the folklore text are revealed.

Современная фольклористика активно оперирует понятием фольклорного текста как феномена

устной народной культуры. При этом, исходя из таких его особенностей, как устность, анонимность, вариативность, традиционность, синкретизм, утверждается специфика фольклорного текста в общей теории художественного текста. В целом тенденция эта верна, и наши исследования находятся в ее русле1. Однако выявление специфики какого-либо явления целесообразнее не столько с точки зрения имманентных его признаков, сколько с точки зрения процесса возникновения этих признаков. В этой связи важно, на наш взгляд, определить законы, правила, принципы порождения фольклорного тек-ста, позволяющие ему функционировать в живой эпической среде.

Отдавая дань традиции, обратимся для сравнения к процессу возникновения литературного тек-ста. В литературе ответ на вопрос: «как делается или организуется художественный текст?» — нахо-дится в парадигме автор–текст–читатель. Иначе говоря, в литературе художественный текст явля-ется реализацией замысла автора, проявлением авторской воли на всех уровнях текстовой структуры. Автор начинает и заканчивает текст, обеспечивает существование всех его компонентов, доводит до читателя его окончательный вариант. Независимо от того, представлен ли автор одним человеком, коллективом или он вообще анонимен.

Происходит некое «движение» текста, которое Ю.М.Лотман характеризует следующим образом: «… в процессе создания текста писатель одновременно из огромного числа потенциально данных ему материалов (традиция, ассоциация, предшествующее собственное творчество, тексты окружающей жизни и пр.) создает некоторый канал, через который пропускает возникающие в его творческом во-ображении новые тексты, проводя их через пороги трансформаций и увеличивая их смысловую на-грузку за счет неожиданных комбинаций, переводов, сцеплений и т.д. Когда в результате этого скла-дывается структурно организованное динамическое целое, мы говорим о появлении текста произве-дения»2. Как видим, метафорические «каналы» и «пороги» Ю.М.Лотмана, привлеченные им для объ-яснения природы художественного текста, не случайны. Мы можем наблюдать лишь «внешние» про-явления организации литературного текста, «внутренняя» же сторона этого феномена нам, по суще-ству, недоступна. Кто или что «водит» рукой автора, какие процессы происходят в его творческом сознании, как «работает» авторская мысль и т.д. — таков неполный круг вопросов, составляющих сложную область психологии творчества писателя.

В этой связи сопоставим ли фольклорный текст с литературным? Какие принципы лежат в осно-ве его организации?

Прежде всего фольклорный текст — это текст по преимуществу устный, поэтому он организует-ся по законам не письменной, а устной речи — явления, относящегося к области языка. Онтологиче-

52

ская сущность указанного «родства» была в свое время прозорливо подмечена В.Я.Проппом, кото-рый писал: « … генетически фольклор должен быть сближаем не с литературой, а с языком, который также никем не выдуман и не имеет ни автора, ни авторов»3.

Отсюда следует, что фольклорный текст не существует сам по себе как проявление авторского замысла. Он всякий раз возникает в процессе исполнения его носителем фольклора, а значит, в опре-деленной степени спонтанно. Однако «спонтанность» фольклорного текста не влечет за собой слу-чайный, бессознательный характер его порождения.

В этом случае показательны принципы организации устной речи, которая, как известно, может быть разной в информативном и коммуникативном плане. Так, например, в риторике принципы по-рождения устной речи обусловлены законами ораторского искусства. Еще со времен Аристотеля классическая устная речь представляла собой реализацию знаменитой триады этос–пафос–логос (ус-ловия речи — замысел речи — средства речи), включающую следующие категории: «привлечение внимания, создание намерения, формирование и распространение знания, возбуждение и успокоение страстей»4.

«Жесткие» принципы построения устной речи способствовали возникновению в античные вре-мена системы топосов, или общих мест (loci communes), — повсеместно принятых суждений, закреп-ленных в процессе речевой практики в виде авторитетных текстовых аксиом. По мнению теоретиков риторики, подобные принципы организации демонстрирует и фольклорный текст. В качестве общих мест называются общеизвестные пословицы и противопоставления позитивного и негативного харак-тера, охватывающие широкий круг явлений, например: добро–зло, трудолюбие–лень, щедрость–ску-пость, ум–глупость и т.д.

Действительно, текст устной речи и фольклорный текст в универсальном плане однотипны как проявления устной культуры. Более того, loci communes, паремийный фонд и бинарные оппозиции могут в определенном смысле организовать фольклорный текст, однако в фольклоре это понятия раз-ного уровня, никак не сводимые к единой риторической категории «общих мест». Другое дело, что генетическая природа указанных текстов разная: устная речь (даже построенная на общих местах) — это авторская, индивидуальная речь; фольклорный текст — это анонимный текст, результат коллек-тивного творчества. В процессе обыденной речевой деятельности людей возникают «разовые» ус-тные тексты, призванные выполнить единовременную коммуникативную функцию. В противовес этому в фольклоре речь порождает традиционные тексты, имеющие установку на многократное вос-произведение в каждом творческом акте.

Безусловно, на архаической стадии развития духовной культуры, когда фольклорные и не-фольклорные языковые явления практически не разграничивались, возникали сложные по составу и структуре словесные тексты, обслуживающие различные потребности общества — коммуникатив-ные, познавательные, магические, религиозные, игровые, социальные и т.д. Постепенно, в процессе дифференциации видов деятельности людей, в элементарных текстах стали выделяться художествен-ные функции, приведшие к возникновению собственно фольклорных текстов.

И здесь мы подходим к самому важному моменту в понимании фольклорного текста и принци-пов его порождения. Фольклорный текст — это традиционный текст, поэтому он возникает и фун-кционирует только благодаря, на основе и в соответствии с фольклорной традицией — явлении са-мом по себе сложном и многоаспектном.

В самом общем смысле слова фольклорная традиция — это процесс передачи, преемственности творческого опыта, коллективная память народа, его поэтическое знание и фонд художественных средств, реализующиеся при определенных условиях в различных текстах устного творчества. Поэто-му исполнитель фольклорного текста, в отличие от автора литературного текста, не свободен в выбо-ре способов его организации. Условно говоря, все мы по-разному начнем писать роман, но одинаково начнем рассказывать сказку: «жили-были …».

Общефольклорная традиция, традиции жанров диктуют традиционные темы, сюжеты, образы, язык и стиль, формирующие в целом фольклорный текст. Игнорирование хотя бы одного из назван-ных компонентов влечет за собой разрушение фольклорной традиции, а значит, появление индивиду-ального авторского текста. Подобного рода тексты, «выламываясь» из традиции, перестают функци-онировать в живом бытовании и не остаются в памяти народа. Хрестоматийным в этой связи стал пример советских новин о героях-богатырях социалистического труда, сочиненных в 20–30-е годы на манер русских былин: директивно созданные, они естественным образом «стерлись» из эпической памяти народа, сохранившись только как факт вульгарносоциологического подхода к фольклорной традиции.

53

Изначальный синкретизм фольклора послужил основой полиэлементности фольклорного тек-ста, поэтому, наряду со словесной стороной, в нем выделяются акциональная (действия) и реальная (предметы) стороны. При доминирующей роли слова, сопутствующие ему действия и предметы так же организуют фольклорный текст и участвуют в трансформации его смысла. Полиэлементность фольклорного текста может быть явной и скрытной, носить эксплицитный и имплицитный харак-тер, отсюда разделение фольклорных текстов на обрядовые (утилитарные) и эстетические (художе-ственные).

Так, в обрядовой поэзии (календарной, свадебной, похоронной, заговорной) фольклорный текст предстает в семиотическом смысле слова как совокупность различных знаков, кодов, символов, язы-ков, в единстве своем «работающих» на то, чтобы донести до слушателя сакральный смысл текста. Слушатель не поймет смысл колядки, если не будет участвовать в обряде колядования; «темным» для него останется смысл подблюдной песни, если не знать, когда и при каких условиях она исполняется и какие при этом используются ритуальные предметы.

Вербальная часть текстообразования в фольклоре обеспечивается за счет использования тради-ционных жанровых структур и речевой стереотипии фольклора, что позволяет говорить о структури-рованности и стереотипности фольклорного текста. Эти категории жанрово обусловлены, поэтому для каждого жанра характерен свой «набор» сюжетных схем (сравните сказку о животных и волшеб-ную), композиционных структур (героический эпос и лирическая песня), средств поэтической выра-зительности (обрядовый фольклор и бывальщины). Взаимодействие названных компонентов порож-дает фольклорный текст в рамках жанровой традиции.

В этой связи авторитетным является мнение В.М.Жирмунского, который писал: «Во время обу-чения своему искусству … певец запоминает не связный текст, а как бы сценарий, сюжетную канву, известную последовательность эпизодов и ситуаций, а также традиционные «общие места», эпичес-кие клише (вроде богатырской скачки, описания битвы, похвалы оружию, коню и т.п.); в остальном он создает исполняемый им текст в процессе пения, варьируя его в соответствии с характером ауди-тории, иногда вводя в него те или иные новые подробности или даже эпизоды.

Конечно, подобное новотворчество, носящее характер импровизации, возможно лишь в рамках определенной, прочно сложившейся традиции — в построении сюжета, в мотивах и образах, посто-янных стилистических формулах, эпитетах, сравнениях, фразеологических оборотах и т.п., которыми поэт-импровизатор пользуется как своего рода готовым поэтическим языком»5.

Традиционная устойчивость структуры фольклорного текста позволяет, как известно, составлять различного рода указатели сюжетов, мотивов, образов, функций персонажей фольклора, пополня-ющихся с появлением нового материала и образующих, по Проппу, «морфологию» жанра.

Речевая стереотипия фольклора является одним из проявлений феномена универсальности на-родной культуры6. В фольклорном тексте она реализуется в использовании традиционных общих мест, формул, постоянных эпитетов, сравнений, метафор, повторов, обращений, ассоциаций, паралле-лизмов и т.д. Регулярно повторяясь в виде опорных пунктов, «речевых стабилизаторов» текста (тер-мин К.В.Чистова), речевые стереотипы выполняют функции мнемотехнических средств фольклора: они способствуют восприятию и воспроизведению устного текста в процессе его бытования.

Речевая стереотипия фольклорного текста легла в основу известной теории формульности аме-риканских ученых М.Пэрри и А.Лорда («composition in performing»), согласно которой фольклорный текст состоит из метрически организованных формул и формульных выражений на определенную те-му. Исполнитель фольклора не просто заучивает наизусть эти формулы, а затем талантливо их варь-ирует, он всякий раз как бы заново воссоздает их, благодаря своей так называемой эпической памяти. Отсюда следует, что эпическая память — это не просто способность заучивать и воспроизводить ты-сячи стихов. Она сродни «бессознательному» и «естественному» владению языком. «Формулы и сло-варь памяти, элементы которого входят в создание стихов, не более заучены наизусть или закреплены в памяти, чем фразы и структурные элементы любого другого вида»7.

Как видим, структурированность и стереотипность фольклорного текста, проявляющиеся в грани-цах жанровых традиций, в свою очередь порождают альтернативу в характеристике устнопоэтического текста: креативный или репродуктивный текст, творчество или механическое воспроизведение?

В этой связи возникает другой аспект текстовой организации — прагматический. Действитель-но, фольклорный текст двунаправлен: он произносится исполнителем и воспринимается слушателем. С одной стороны, воспринимаясь на слух, фольклорный текст подчиняется законам аудирования. Как известно, в слуховом восприятии помимо вербального канала участвует мелодический (просодичес-кий), включающий интонацию, тембр, регистр, темп. К сожалению, в настоящее время словесная и

54

музыкальная стороны фольклорного текста — это фактически объекты разных наук: фольклористики и музыкознания. Уточнение «музыкальная фольклористика» не меняет сути дела. Безусловно, ноти-рование фольклорных текстов, их аудио- и видеозаписи существенно меняют ситуацию в восприятии фольклора, однако принципы звуковой организации устнопоэтического текста остаются пока малоис-следованной областью теории фольклора.

С другой стороны, в восприятии фольклорного текста участвует и третий канал — визуальный (мимика, жесты, действия исполнителя), который усиливает эмоциональное воздействие на слушате-ля и тем самым способствует трансмиссии фольклорного текста. С этой точки зрения фольклорный текст демонстрирует свою контактность и определенность адресата. Примечательно, что многие ис-следователи сказительского мастерства, отмечая богатые артистические данные известных певцов, подчеркивают, что начинающие исполнители не только заучивали тексты, но и перенимали у них ха-рактерную манеру держаться, жесты и мимику8.

Таким образом, фольклорный текст как феномен устной культуры специфичен в плане «меха-низмов» своего образования. Порождающая поэтика фольклорного текста дает возможность воспри-нимать его не как сумму отдельных компонентов, а как художественное целое, организованное и функционирующее по законам фольклорной традиции.

Список литературы

1. Бралина С.Ж. Специфика фольклорного текста // Проблемы поэтики и стиховедения: Материалы междунар. науч. конф., посвящ. 75-летию АУ им.Абая и памяти проф. А.Л.Жовтиса. – Алматы: КазНПУ им. Абая, 2003. – Ч. 2. – С. 3–6; Фольклорный текст как феномен устной культуры // Вестн. Карагандинского ун-та. Сер. Филология. – 2004. – № 1. – С. 107–110.

2. Лотман Ю.М. Семиосфера. – СПб.: Искусство, 2000. – С. 217. 3. Пропп В.Я. Фольклор и действительность. – М.: Наука, 1976. – С. 22. 4. Рождественский Ю.В. Теория риторики. – М.: Добросвет, 1999. – С. 443. 5. Жирмунский В.М. Тюркский героический эпос. – Л.: Наука, 1974. – С. 27. 6. Бралина С.Ж. Стереотип в концептосфере фольклора // Мир человека и мир языка: Колл. монография. – Кемерово:

ИПК «Графика», 2003. – С. 333–338. 7. Лорд А.Б. Сказитель. – М.: Терра, 1994. – С. 462. 8. Путилов Б.Н. Эпическое сказительство. Типология и этническая специфика. – М.: РАН, 1997. – С. 110.

ƏОЖ 398 (574)

Б.Т.Рысбеков

Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

Ə.ҚОҢЫРАТБАЕВ — ҚАЗАҚ ФОЛЬКЛОРЫН ЗЕРТТЕУШІ

В статье всесторонне анализируется литературное наследие известного казахского ученого Ауелбека Коныратбаева.

The preseut article focuses on interesting literary heritage of a wellknown Kazakh Scientist Konyratbayev Auelbek.

Əуелбек Қоңыратбаев — қазақ əдебиеті тарихындағы көрнекті тұлғалардың бірі. Ол əдебиеттану

ғылымының барлық саласында бірдей қалам тартқан білікті ғалым болатын. Соның ішінде аса ден қойған саласы — халықтың рухани мұрасы еді.

Қазақстанда қырқыншы жылдардан бастап фольклортану ғылымы кең көлемде зерттеле баста-ды. Бұл кездерде қазақ фольклорын зерттеуші-ғалымдардың қатары молая түсті. Қазақ фольклорын зерттеуге Қ.Жұмалиев, Ə.Марғұлан, М.Ғабдуллин, Ə.Қоңыратбаев сияқты əдебиетші-ғалымдар бел-сенді түрде араласты.

55

Ə.Қоңыратбаевтың қазақ фольклортануында алатын орны ерекше. Автордың еңбектері оқыған кісіге ой салады, терең тебірентеді, сана-сезіміне бірден əсер етіп, рухани байытып отырады.

Ғалымның фольклортанудағы ғылыми ізденістерін бірнеше бағытқа бөлуге болады. Бірінші-ден, ол қазақ халқының ауыз əдебиетін жинаушы жəне этнограф ретінде көрінеді. Екіншіден, сол əдеби мұраны ғылыми тұрғыдан жүйелеп, кең де кемел түрде қарастырған зерттеуші-фольклоршы. Үшіншіден, көне дəуірлерде хатқа түскен фольклор жазбаларын өз тілімізде сөйлеткен тəжірибелі тəржімашы.

Қазақ фольклорын сұрыптау мəселесі кеңес өкіметі орнағаннан кейін қоғамдық маңызы зор мə-селе ретінде жолға қойылып, ерекше көңіл бөліне бастағаны белгілі. Ə. Қоңыратбаев жалпы əдебиет мəселесімен шектеліп қана қоймай, қазақ халқының ертеден келе жатқан асыл мұрасы — сырлы сөз үлгілерін, əсіресе эпостық жырларды, ертегілерді, аңыз-əңгімелерді, шешендік сөздерді баспасөз беті-не жариялап, насихаттап отырған. Сондай фольклор туындыларының бірі — «Шын таз» деген халық ертегісін тұңғыш жариялаған. Сонымен қатар халқымыздың ертеден келе жатқан мəдени мұрасы — «Алпамыс батыр» жырының толық нұсқасын жазбаға түсірушілердің бірі.

Ə.Қоңыратбаев өз бетімен көп ізденіп, ел арасынан фольклор үлгілерін жинап жазып алып отыр-ған. Яғни қазақ халқының аса бай фольклорлық мұрасын жинап бастыру жұмысына үлкен мəн бер-ген. Фольклортанушы-ғалым Ə.Қоңыратбаевтың ғылыми-зерттеу материалдарының арасында қазақ халық шешендік сөздері мол ұшырайды. Ол жас кезінен-ақ суырылған сөз жүйріктері — шешендер-дің табан астында тауып айтқан тамаша сөздерін аса зейінмен тыңдап, таңдаулыларын қағазға түсіріп алып отырған. Мəселен, Жиренше шешенге, Арғынбай, Досбол жəне атақты Төле, Қазыбек, Əйтеке билерге қатысты шежірелерді көпшілік назарына ұсынады. Шешендік сөздер қашанда халықтың қа-жетті мұрасы болып табылады. Аталы сөздердің бастауы ауыз əдебиеті нұсқаларында жатыр. Ше-шендік сөздер қазынасы ұшан-теңіз бай, сондықтан да ел əдебиетін зерттеген ғалымдар ішінде ше-шендер мен шешендік сөздер туралы пікір айтпағаны кемде-кем. Бұл жөнінде ғалым Ə.Қоңыратбаев-тың пікірі төмендегідей болып келеді: «Қазақ фольклорында жасалып, сөйлеу тілінде көбірек қолда-нылатын мақал-мəтел, жұмбақ, жаңылтпаш түрінде айтылатын ғибратқа толы нақыл үлгілерін ше-шендік сөздер деп атаймыз. Мұндай сөздер образдап ойлау мен логикалық ойға бірдей ортақ тілдің күрделенген фразалық материалы болып саналады. Оған «аузымен орақ орып, айдарынан жел есіп» деген идиомалық фразаларды, қанатты сөздерді қосар болсақ, бұл үлгілердің тіл мен ойдың аса биік дамығандығын көрсететін өзінше бір сала екендігін байқаймыз. Ал афоризмдер сөйлеу тілі мен жазу тілінде қатар кездеседі. Шешендік сөздер заңдылық, нақылдық, философиялық, сатиралық болып жіктеледі»1 (61-б.). Біздің ойымызша, шешендік сөздердің бəрінің де заңдық мəні бар, қазақ сахара-сының заңы осы шешендік сөздер болған. Олай дейтініміз: хандар, билер халықтың тұрмыстық заңын өткір, ұтымды, бұлтартпас тапқыр сөздермен өрнектеген.

Халқымыздың баға жетпес байлығы — айтысқа да үлкен мəн береді. Ол қыз бен жігіт, ақындар айтысының сан алуан үлгілерін хатқа түсіреді. Мəселен, «Шөже мен қыз айтысы»:

Шөже: Дидарын сұлу қыздың көре алмаймын, Көзім жоқ, еріп тағы жүре алмаймын. Жалғанда соқыр шіркін кемдік екен Қатын ба, қыз ба, сірə, біле алмаймын.

Қыз: Қаржаубай — сенің əкең, шын жарлы едің, Ішінде ауған қырғыз сен жарлы едің. Көзіңе көрінгенмен құн сұрайсың, Көзіңнің шыққанында мен бар ма едім.

Бұл Ə. Қоңыратбаевтың ғылыми қайраткерлігі ауыз əдебиетінің үлгілері мен жекелеген ақын-дардың мұраларын жазып алып, жариялауының бір ғана үзігі. Ғалымның жинақтаған бай мұрасының басым көпшілігі — фольклорлық шығармалар. Ол жас кезінен-ақ ел арасында айтылып жүрген аңыз-əңгімелерді, ертегілерді көптеп жазып алған.

Ғұлама ғалымның ауыз əдебиетіне қатынасы бірнеше қырынан байқалады. Ең біріншісі — Ғани Мұратбаев сынды комсомол қайраткерінің ықпалында болуы; атақты фольклоршы Ə.Диваевтың экс-педициясына қатысуы; «Жас қайрат», «Шолпан» атты журнал беттерінде халық əдебиетінің озық үл-гілерін жариялауы. Екіншісі — қазақ халқының шағын мақал-мəтелдері мен шешендік сөздерін жи-

56

нап, газет-журнал беттеріне бастыруы. Үшіншісі — қазақтан басқа елдің де фольклорлық сюжетін өз шығармасына арқау етулерінен айқын көрінетіндігі мəлім.

Ə.Қоңыратбаев еңбегі — мəңгі өшпейтін қымбатты қазыналарымыздың бірі. Ол қастерлі қазына-ларымызды жинап бастырып, оны ғылыми тұрғыда зерттеуге көп еңбек сіңірді. Көптеген құнды зерт-теулер жазды. Олардың кейбіреулері («Қозы Көрпеш — Баян сұлу», «Қобыланды», «Алпамыс» т.б.) эпостануға қосылған үлес деп бағаланған еді.

Ғұлама ғалым 1946 жылы В.Жирмунский жəне М.Əуезов жетекшілігімен «Қазақтың лироэпос-тық жырлары» деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғады. Диссертациялық жұмыстың ма-ңыздылығы сол — алғаш рет лироэпостық жырлардың ауыз əдебиетінде алатын орнын анықтауы, же-ке жанр ретінде қалыптасуына батырлық жырлардың ықпалы зор болғандығын дəлелдеп берді. Бұдан кейінгі лироэпостық жырлардың жан-жақты қамтылып, жүйелі зерттелуі Ə.Қоңыратбаев есімімен ты-ғыз байланысты. Ғалымның жете зерттеген тақырыптарының бірі — эпос. Оның қазақ эпосына ар-налған алғашқы зерттеулері 40-жылдары жазылып, жариялана бастады.

Фольклор — халық мұрасы. Қазақ əдеби қазынасы орасан бай, сан алуан, оның эстетикалық жай-жапсары барған сайын мол ашылып, халық игілігіне айналып келеді. Қазақ фольклорының ең кө-лемді саласы — эпостық жырлар. Эпостық жырларды ішкі жанрлық түрлерге қарай жүйелеудің біз үшін маңызы айрықша. Сондай-ақ қазақ эпосының жанрлық түрлерінің көпқабатты сипаты мол. Ба-тырлық жырлар қазақ эпосының ең салмақты бөлігін құрайды. Ауыз əдебиеті шығармаларының ха-лыққа көп тарағандарының бірі — батырлар жыры екені белгілі. Ол — ескі заманнан келе жатқан асыл қазынаға толы аса құнды мұрамыз.

Ə.Қоңыратбаев қазақ эпосын тегі мен жанры жағынан он салаға бөледі: 1. Ертегілік эпос («Ер Төстік», «Құла мерген», «Таласбай мерген», «Дотан», «Мұңлық — Зар-

лық»). 2. Түрік қағанаты дəуірінде туған жылнамалық эпос («Орхон жазулары», «Күлтегін» жайындағы

жырлар). 3. Оғыз эпосы («Кітаби далам Қорқыт» жырлары). 4. Тайпалық эпос («Алпамыс», «Қобыланды», «Қамбар»). 5. Ноғайлы эпосы («Ер Тарғын», Мұрын Сіңгірбаев жырлайтын «Қырымның қырық батыры»

т.б.). 6. Тарихи эпос («Бекет», Досан батыр», 1916 жыл поэзиясы). 7. Лироэпос («Қозы Көрпеш — Баян сұлу», «Қыз Жібек», «Айман — Шолпан»). 8. Шығыс дастандары («Рустем — Дастан» қиссалары). 9. Авторлық эпос («Еспембет», «Өтеген батыр», «Сұраншы батыр»). 10. Совет эпосы (Амангелді, Мəлік, Төлеген жайындағы жырлар). Ұлан-ғайыр тарихы бар қазақ эпосының шығу дəуірін, жанрлық түрлерін ішкі көптеген ерекше-

ліктеріне қарай топтастыру оңай іс емес. Себебі, халқымыздың эпикалық жырлары саны жағынан ға-на емес, жанрлық түрлері, тақырып аясы, сюжеттік құрамы бойынша да сан-салалы болып келеді. Жоғарыда көрсетілген жүйелеу принципі жөнінде белгілі ғалым Ш.Ыбыраев былай дейді: «Қазақ эпосын хронологиясы мен жанрлық түрлері бойынша топтастыруда біркелкі жүйе сақталмаған. Мəсе-лен, оғыз эпосы, тайпалық эпос, ноғайлы эпос дегендердің бəрі де жанры жағынан батырлық жырлар. Ал, Түрік қағанаты дəуіріндегі жылнамалық эпосқа Орхон, Енисей ескерткіштерін жатқыза қою қи-ын. Бұлардың құрамында эпикалық жырлардың кейбір көріністері кездескенмен, сюжеттік құрылы-мында, поэтикасында едəуір өзгешеліктер бар. Оның үстіне бұл ескерткіштер қазір түркі жазба əде-биетінің бастау көзі ретінде қарастырылып жүр. Егер қазіргі зерттеулердің нəтижесіне жүгінсек, бұл дəуірде ауызша жырланған эпостық үлгілері болған жəне олардың сюжеттік құрылымы біздің дəуірі-мізге дейін келіп жеткен эпостық жырлардан өте алшақ кетпеген»1 (22-б.), — дей отырып дəуірлік жағынан ғалымның жүйелеуін жоғары бағалайды.

Қырқыншы жылдардағы қазақ əдебиеттану ғылымының үлкен бір жетістігі — 1948 жылы акаде-мия баспасынан жарық көрген «Қазақ əдебиетінің тарихы» атты ұжымдық еңбек еді. Аталған ғылыми мəні бар еңбекте (І-т. Фольклор. Ред. басқарған М.Əуезов) қазақ фольклорының түрлі жанрлары (салт өлеңдер, ертегілер, батырлар жəне ғашықтық жырлар, айтыс өлеңдер, шешендік сөздер, тарихи өлең-дер) қарастырылған. Осы аталған еңбектегі «Ғашықтық жырлары» деген бесінші тарауды М.Əуезов пен Ə.Қоңыратбаев жазды. Сондай-ақ Ə.Қоңыратбаев «Айман — Шолпан», «Қаншайым — Наурыз-бай» дастандарын жан-жақты қарастырды. Ол қазақ эпосын шығыс жəне батыс сюжеттерімен салыс-тыра зерттеген. Мəселен, романтикалық эпосты ғалым үш арнаға жіктейді: а) лироэпостық жырлар; ə) əр түрлі халықтарға ортақ сюжеттер; б) қазақтың қисса əдебиеті. Бұл жырлар тақырыбы жағынан

57

махаббат идеясын ғана емес, сол дəуірдің құрылысы мен кертартпалығын сынауды көздейтіндігін де ашып көрсеткен Ə.Қоңыратбаев шайырлық өнер, эпос назирасы, шығыс сюжеттерінен алынған қис-салар жайында тоқтала келіп былай дейді: «Қиссалар шайырлық əдебиеттің үлкен мүлкі... Онсыз қа-зақтың жазба əдебиетінің тарихы түгелденбейді»1 (11-б.).

Айтулы ғалым қазақ ауыз əдебиетінің барлық салалары бойынша пікір айтып, қазақ фольклоры-ның жанрлық ерекшеліктеріне терең үңіліп, құнды зерттеулер қалдырған. Ол қазақ ертегілерінің ха-лықтық сипатын ғылыми тұрғыдан зерттеу мəселесін алғаш қолға ала отырып, қазақ ертегілерінің түп-тегін көне дəуірлерден іздейді. Ол əрбір алған тақырыбын терең игеріп, үлкен біліктілікпен сөз етеді, оған жан-жақты баға береді. «Ертегі, эпос талай рет қайта жырланып, əңгімеленіп, тайпа ди-алектісінен халық тіліне өтіп отырған. Ортақ сюжеттің бір сыры осында. Бірақ эпос төтелей тарих емес»1 (10-б.). Ғұлама ғалым Ə.Қоңыратбаевтың көптеген терең тұжырымдар жасауы нəтижесінде ұсынған ғылыми қағидалары уақыт сынынан мүдірмей өтіп, өзінің өміршеңдігі мен заман талабына сай екендігін дəлелдеп, кейінгі зерттеулердің бұлақ-бастауына айналды.

Ғалымның фольклортану саласындағы əр жылдары жазылған құнды іргелі еңбектері халқына ру-хани қазынадай əсер қалдыратыны сөзсіз. Ə.Қоңыратбаевтың қазақ фольклорының тегі мен табиғаты жəне ежелгі түркі тайпаларының мəдениетіне арналған зерттеулері ғылыми тұрғыдан жүйеленіп, ір-гелі ізденістерге жол ашты. Ол алдымен 100-ге тарта үлкенді-кішілі еңбектер («Өзбек халқының ұлы ақыны — Əлішер Навои», «Орта Азияның ұлы ақындары» т.б.) жариялады. Кейін əдебиет сыншысы ретінде сын теориясына арнап 300-ге тарта мақалалар («Ақындық мəдениет туралы», «Лирика жанры туралы», «Шебердің қолы ортақ, өнердің тілі ортақ», «Көпсөзділік пен ықшамдылық» т.б.) қазақ əде-би сынының өсіп-өркендеуіне қомақты үлес болып қосылды. Сонымен қатар оның қаламынан іргелі зерттеулерінің нəтижесінде ғылым жетістіктеріне сай оқулықтар қалды. Іле-шала 1959 жылы «Қазақ-тың «Қозы Көрпеш» жыры туралы» монографиялық зерттеу еңбегін көпшілік қауымға ұсынды. Зия-лы қауым Ə.Қоңыратбаевтың 1987 жылы жарыққа шыққан ең кемел туындысы — «Қазақ эпосы жəне түркология» деген еңбегін жоғары бағалайды. 1991 жылы шыққан «Қазақ фольклорының тарихы» ат-ты оқулығында аңыздарға кеңінен тоқталып, жанрлық табиғатына қатысты жан-жақты талдаулар жа-сап, көңілге қонымды, ойға оралымды, құнды пікірлер айтады. Қазақ аңыздары жайлы ең құнды, ба-ғалы пікірлерді біз осы оқулықтан оқи аламыз. Профессор Ə.Қоңыратбаев аңыздарды мифтік жəне тарихи аңыздар деп екіге бөледі. Мифтік аңыздарды космологиялық, антропологиялық деп бөлсе, та-рихи аңыздарды қалалық жəне далалық деп жіктейді1 (34-б.). Тарихи аңыздардың қатарын толықты-рып, зерттеп, оқырман қауымға жеткізу — бүгінгі күн талабының кезек күттірмес міндеті.

Ə.Қоңыратбаев ғылыми еңбектері арқылы қазақ əдебиетін биік сатыға көтеруге үлес қосқандығы бүгін де орынды аталады. Қазақ халқының ұлы перзенті, данышпан жазушысы, кемеңгер оқымысты ғалымы М.Əуезовтің мынадай айтқан өнегелі сөзі бар: «Жақсы жазылған кітап ел мен елді, адам мен адамды теңестіреді», — дейді. Бұл пікір Ə.Қоңыратбаев секілді дарынды адамдарға айтылғандай.

Биыл 2005 жылдың 10 қыркүйегінде белгілі қоғам жəне өнер қайраткері, əдебиет зерттеушісі Əуелбек Қоңыратбаевтың туғанына 100 жыл толмақшы. Бұл мерейтой еліміз егемендік алып, бола-шаққа қарай қадам басқан қазіргі уақытқа сəйкес келіп отыр. Ə.Қоңыратбаев жалғыз Қазақстанда ға-на емес, сонымен қатар Орта Азиядағы оқу-ағарту, мəдениет, əдебиет жүгін көтеруге үлес қосқан қайраткер. Осылардың барлығын ескеріп, халық ұлының есімін мəңгі есте қалдыру — аса қажетті іс.

Қорыта келгенде, Ə. Қоңыратбаевтың өмірі мен қызметі, еңбектері келешек ғылым мен білімге ұмтылған ұлтымыздың ұл-қыздарына үлгі мен өнеге болып, парасат биігіне сай зерделі қаламгерлер қалыптастырудың алтын діңгегі болып қала бермек.

Əдебиеттер тізімі

1. Қоңыратбаев Ə. Эпос жəне оның айтушылары. – Алматы: Ғылым, 1975. – 181 б.

58

ƏОЖ 82.0:821.512.122

А.Б.Жұмағұлов

Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

ƏДЕБИЕТ ТАРИХЫН ДƏУІРЛЕУДІҢ ƏДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

В статье рассматриваются методологические проблемы периодизации истории казахской литературы. Анализируются разные подходы к проблеме периодизации литературы. Особое внимание уделяется научно-исследовательским и методологическим аспектам проблемы.

The article considers methodological problems of history of Kazakh literature. It contains analysis of scientific find polemical approaches to the problem of literature division into periods particularly attention is paid to scientific and methodological aspects of the problem.

Қандай да болмасын ұлт əдебиетінің тарихи даму белестерін зерттеу оның өркендеу барысына

тəн басты көркемдік-идеялық бағыт-бағдарын айқындау жəне дəуірлеу мəселесімен сабақтас. Өз кезе-гінде сөз өнерінің көркемдік даму арнасы ондағы əдеби ағымдар, көркемдік əдістер табиғатымен де тығыз байланысты болып табылады. Адамзаттың рухани кемелденуінде, эстетикалық талғамын жəне философиялық ойпікірін ұштауда сөз өнерінің алар орны ерекше болып табылады десек, əдебиеттің көркемдік қырларының тарихи даму кезеңдеріне тəн ортақ сипаттар да бұл мəселеде назардан тыс қалмау қажет.

Жалпы əдебиет тарихын дəуірлеу мəселесіне зерттеушілер қашан да баса назар аударып келе жатқан əдебиеттанудың түйінді өзегі деуге болады. Өйткені оның проблемалық сипатына тəн мəселе-лерін анықтап алмайынша, көркемдік дамудың жетістігі мен іркілісін ғана емес, тұтас кезеңдерін не-месе дəуірлерін жете ұғыну да мүмкін емес. Сондықтан да əдебиет тарихын дəуірлеу мəселесі бір ға-на қазақ əдебиеттануының емес, өзге де елдер ғалымдарының үнемі зерттеушілік назарында болуы заңды үрдіс. Бұл ретте əдебиет тарихын дəуірлеуде дəстүрлі мынадай басты екі ғылыми ұстаным бас-шылыққа алынатынын байқаймыз. Біріншіден, дəуірлеу барысында əдеби-тарихи немесе тарихи-фи-лологиялық тұрғыда əдебиеттің белгілі бір кезеңдерін хронологиялық жағынан негіздеу арқылы бас-ты дəуірлерінің болмыс-бітімін тану. Екіншіден, əдеби өркендеудегі ағымдар мен көркемдік əдістер-дің қаламгерлер шығармашылығындағы түрлі деңгейдегі көрінісін нақты талдау барысында сол елдің əдебиет тарихына тəн дəуірлерді, басты кезеңдерді айқындау.

Демек, əдебиеттанудағы осы екі ғылыми ұстаным тұрғысынан алғанда əдебиет тарихын дəуірлеу мəселесінің əдеби-тарихи жəне əдіснамалық сипатына тəн негізгі бағыт-бағдары өз түйінін тапқандай болуы да мүмкін. Алайда əр елдің əдебиет тарихында əдеби ағымдар жəне көркемдік əдістер түрлі деңгейде көрініс табады. Жəне де сол елдегі тарихи-əлеуметтік, қоғамдық жағдайларды да назардан тыс қалдыруға болмайды. Бұл жерде əр елдің төл мəдениеті сол халықтың тарихымен қашанда тығыз байланыста болатынын жəне де ол шешуші қадамға, маңызға ие екенін ұмытуға болмайды. Атап айтқанда, ХV–ХVІІІ ғасырлардағы əдебиетімізді қазақ хандығы дəуіріндегі əдебиет деп атауымыз не-месе қазіргі ғылыми-зерттеушілік талаптарға сай ғалым М.Мырзахметовтың ХІХ ғасырдағы қазақ əдебиетін отаршылдық дəуірдегі əдебиет деп атауы соның нақты дəлелі деуге болады.

Жалпы қазақ əдебиетінің бастапқы да байырғы бастау бұлағын тарихи сабақтастық тұрғысынан саралауда көптеген идеологиялық қиындықтар болғанын назардан тыс қалдыра алмаймыз. Ұлтымыз-дың құнды рухани құндылықтары кеңестік идеологияның қысымына ұшырауынан əдеби дамудағы тарихи сабақтастық сияқты маңызды мəселе өз деңгейінде қарастырылмады. Сонымен қатар қазақ-тың төл тума ұлттық əдебиетіне ғана тəн жанрлар табиғатын дəстүр жəне жалғастық, дəстүр жəне жа-ңашылдық жағынан терең зерделеуге, сол арқылы ғасырлар қойнауындағы басты кезеңдерді немесе негізгі дəуірлерді анықтау, айқындаудағы Б.Кенжебаевтың батыл ізденістер тұтас əдебиетшілер тара-пынан қолдау тапқаны жоқ. Жəне де қазақ əдебиетінің тарихына, көркемдік табиғатына, өзіндік ерек-шелігіне қатысты жазылған А.Байтұрсынов, М.Əуезов, Х.Досмұхаметов, Ə.Бөкейханов, Р.Мəрсеков, Ж.Аймауытов, Қ.Кемеңгеров, С.Сəдуақасов өзге де ұлт зиялыларының зерттеушілік жəне сыншыл-дық байыптауларының ғылыми айналымда болмауы əдебиеттанудың белгілі бір күрделі мəселелерін жан-жақты қарастыруға кедергілер жасады. Осындай басты қиындықтарға қарамастан, қазақтың ұл-ттық əдебиетінің тұтас кезеңдерін жəне дəуірлерін тұтастықта қарастыруға тек ХХ ғасырдың 60–70-жылдары ғана жол ашылғандай болды.

59

Əдебиет тарихын дəуірлеу мəселесіне қатысты жайттерге тоқталғанда əлемдік əдебиетті жүйе-леудегі басты бағыттарды, ғылыми тұжырымдарды да есте ұстау шарт. Себебі сөз өнерінің ұлттық ерекшелігін айтпағанда жанрлық табиғатының жəне теориялық қисындарының кейбір ортақ заңды-лықтарын да естен шығаруға болмайды. Осыған қатысты алғанымызда əдеби даму үрдісінің ортақ заңдылықтары кейде көркемдік дамуда болмай қоймайтын негізгі бағытты, ағымдар мен əдістерді айқындауда жетекші мəнге ие болатын тұстары да жоқ емес. Мысалы əдеби үрдіс əдебиеттің өркен-деу барысында қаламгерлердің эстетикалық қағидаларды ұстануына байланысты сол үрдістің бірне-ше даму сатыларын ерекшелейді:

− Орта ғасыр (ІІІ–ХІV ғғ.); − Қайта өрлеу дəуірі (ХІV–ХVІ ғғ.); − ХVІІ ғ. əдебиеті; − Ағарту дəуірі (ХVІІІ ғ.); − ХІХ ғ. əдебиеті; − ХІХ жəне ХХ ғғ. I-ші ширегіндегі əдебиет; − ХХ ғ. əдебиеті. Бұл əлемдік əдебиетті антикалық дəуірден бері қарай жүйелеудегі басты ұстаным болып табыла-

ды. Ал өзімізге бір табан жақын орыс əдебиетінің тарихын дəуірлеуде мынадай сипаттағы жүйелеуді көреміз:

− Ежелгі орыс əдебиеті (ХІ–ХVІІ ғғ.); − Ағартушылық дəуір əдебиеті (ХVІІІ ғ.): − ХІХ ғ. əдебиеті; − ХІХ ғ. II-жартысындағы əдебиет; − ХІХ жəне ХХ ғ. I-ші ширегіндегі əдебиет; − ХХ ғ. əдебиеті. Орыс зерттеуші-ғалымдары əр ғасырдағы əдебиетті іштей бірнеше кезеңдерге бөле отырып, өз

тарихтарының бүге-шігесіне дейін назарда ұстай отырып, сол кезеңдердегі негізгі басты-басты көр-кемдік табыстарды əдеби бағыттар мен əдеби ағымдар табиғатымен тығыз бірлікте алып қарастыра-ды. Ресми идеология қазақ руханиятын қаншалықты қыспаққа алғанымен осы жағынан алғанда қазақ əдебиетінің тарихын дəуірлеуде жетекші ғалымдар ұстанған басты арналар өзінің тарихи жағынан болсын, əдістемелік жағынан болсын озық ойлы үрдістерден алшақ кетпегенін айқын аңғарамыз. Де-мек, ұлттық əдебиеттануда əдебиет тарихын дəуірлеуге қатысты ғылыми ізденістерде кешегі кеңестік саясат қысымына қарамастан, өзінің проблемалық мəселелерін шешу қажеттігі айқын сезіліп отырды.

Қандай да болмасын халықтың əдебиетінің пайда болуының алғы шарттары болатыны тарихи шындық. Антикалық əдебиет мифологиялық сюжетті негізге алса, орыс əдебиеті Х ғасырда пайда болғанда оның пəрменді күші ретінде христиан дінінің шешуші қадамын жоққа шығара алмайды. Орыс ғалымдары ежелгі орыс əдебиетінің пайда болуын Византия империясының билеп төстеуінен, қай саладағы болмасын ықпалынан шығу үшін жəне аударма сипатындағы əдебиет үлгісінен арылу мақсатында өзіндік ұлттық сипатқа ие əдебиет жасауда шешуші қадамдар жасады. Əсіресе орыстың қасиетті адамдары мен тарихын баяндауды, əңгімелеуді алға қоя келе, өзіндік ұлттық əдебиет қалып-тастыруда ілгерлеу жолына түсті. Сондықтан да орыс ғалымы Д.С.Лихачев «Под русской литерату-рой Х–ХІІІ вв. мы подразумеваем ту литературу Древней Руси, которая впоследствии породила три братских народа, — русскую литературу. Мы сохраним слово «руский» для периода, когда все эти три литературы находились еще в первоначальном единстве и когда слово это было единственно при-нятым в жизни и в письменности для обозначения восточно-славянской народности»1 деген пікірі орыс əдебиетінің тарихына байланысты ерекшелікті де көрсетсе керек.

Біздің төлтума əдебиетіміздің тарихи пайда болуының бастауында көне түркі руханияты тұр. Ол ежелгі дəуір, яғни, көне түркі жазба ескерткіштерінен бастау ала отырып, ХІV ғасыр аралығы сияқты ауқымды дəуірді қамтиды. Осы ретте қазақ əдебиетінің тарихын дəуірлеу мəселесіне қатысты, əсіресе көне түркі əдебиетінің қазақ руханиятымен тарихи сабақтастығын терең екшеген ғалым Б.Кенжебаев концепциясы бүгіндері жетекші жəне ғылыми негізді ұстаным болып отырғанын ерекше атаймыз. Ал О.Сүлейменовтың 1972 жылы айтқан: «Славяндар арасына грек жазуы кейінірек Х ғасырда пайда болды. Түркі жазуы V–VІ ғасырларда, яғни араб жазуынан ІІ ғасыр, славян жазуыныа V ғасыр ерте пайда болыпты»2 деген пікірі тамырын көне түркі дəуірінен алатын қазақ əдебиетінің тарихын дəуір-леуде Б.Кенжебаев ұстанымының қаншалықты маңызды екенін тағы да бір айқындай түседі. Өз кезе-

60

гінде Б.Кенжебаевтың ғылыми мектебінің өкілі М.Жолдасбеков ғалым жүйелеуін тереңдете түсті де мынадай жүйелеуді ұсынды:

I. Ежелгі əдебиет, яки түркі тектес халықтарға ортақ əдебиет (VII–XIV ғғ. арасы). Бұл дəуірдің өзін бірнеше кезеңдерге бөлген орынды: а) Түркі ру-тайпаларының əдебиеті (VІІ–ІХ ғғ.); ə) Ислам дəуірінің əдебиеті (Х–ХІІ ғғ.); б) Алтын Орда — Қыпшақ дəуірінің əдебиеті, яки ХІІІ–ХІV ғғ. арасындағы феодалдық қоғам əдебиеті.

ІІ. Қазақ хандығы дəуірінің əдебиеті (ХV–ХVІІ ғғ.). ІІІ. ХVІІІ–ХІХ ғғ. қазақ əдебиеті. ІV. ХХ ғ. басындағы қазақ əдебиеті. V. Қазақ совет əдебиеті3. Б.Кенжебаев ХХ ғасырдың 30–40-жылдарынан бастап қазақ əдебиетінің тарихын дəуірлеу мəсе-

лесіне қатысты батыл пікірлер білдіріп отырды. Мəселен, 1943 жылы жазылған «Қазақ əдебиетінің тарихы туралы»4 атты проблемалық мақаласынан бастап өз пікірін нақты дəлелдегенше жəне іс жү-зінде жүзеге асырғанша, əдебиет тарихын дəуірлеудің маңызын басты қағида етіп ұстанды. Осы мəсе-леге қатысты зерттеуші Қ. Жұмалиевпен пікір таластырған кездерінде де өз ұстанымынан бір табан шегініс жасамады.

1959 жылы 15–19 маусымда қазақ əдебиетінің негізгі проблемаларына арналған ғылыми-теория-лық конференцияда Қ.Жұмалиев: «Б.Кенжебаев өзінің сөзінде қазақ əдебиетінің тарихын əріден бас-тауды ұсынды, тіпті VІІІ ғасырдан бастайық дейді... ХVІІІ ғасырдың бер жағындағы тарихқа аты мə-лім, шығармасы мəлім 4 -5 ақындардың өзі тексерілуден бірде шығарылып, бірде енгізіліп жүргенде, сонау VІІІ ғасырға баруға бола ма? Б.Кенжебаевтың бұл пікірі жай ғана көңіл. VІІІ ғасырдан бүгінге дейін əдебиетімізде үзілмей келе жатқан өзек, желі бар деушілік, ешбір негіз жоқ, бос қиял»5 (291-б.), — деп əдебиетіміздің тарихын ХVІІІ ғасырдан бастау керек деген пікірінен қайтқаны жоқ.

Өз кезегінде Б.Кенжебаев Қ.Жұмалиев пікірімен келіспейтінін айта келе, мынадай келелі тұжы-рымын ортаға салды. Біріншіден, «қай халықтың болсын жазба əдебиетінің басы бір адам, жеке бір ақын, жазушы, яки соның шығармасы болуы заң емес. Жазба əдебиетінің басы, алғашқы нұсқалары түрлі дін, заң кітаптарының ресми жазу-сызулар мен бұйрық-жарлықтардың, жеке кісі хаттары мен өмірбаяндарының шешен, өткір, көрікті, шебер жазылған жерлерінен іріктеліп алынуы, солардың жи-ыны болып келуі мүмкін»5 (297-б.) деген пікірін айтқанда, оған орыс əдебиеті тарихының бастауында тұрған дін, заң кітаптарын нақты мысалға келтіреді.

Екіншіден, белгілі бір халықтың ұлт ретінде қалыптасуына тəн тарихи алғы шарттарды басты орында ала отырып, байырғы ортақ мұралардың кейінгі кезеңдердегі түбі бір халықтар əдебиетіне не-гіз болатынын байыптайды. «.. Қандай да болса бір халық жазба əдебиетінің сол халық болып құрал-ған соң жасалуы заң емес, ең болмағанда, кейбір нұсқаларының онан бұрын болуы мүмкін» деген пі-кірін нақты мысалдарымен дəлелдейді. Соның барысында Қ.Жұмалиевтің пікірімен келіспейтінін жə-не де ол əдебиеттанудың ғылыми принциптеріне қайшы екенін терең білгірлікпен тұжырымдайды. Қазақ əдебиетінің тарихын VІІІ–ІХ ғасырлардан бастау керек деген ұстанымынан тағы да қайтпады. Ғалымның осындай тың да келелі ғылыми ұсынысы, өкінішке орай, тұтас əдебиетшілер тарапынан қолдау тапқан жоқ. 1965 жылы ҚазМУ-дің филология, журналистика факультетерінің қазақ бөлімде-ріне «Ежелгі əдебиет» атты дербес лекциялық курс енгізген Б.Кенжебаевтың басшылығымен 1967 жылы жарық көрген «Ертедегі əдебиет нұсқалары»,1968 жылы ғалым жетекшілігімен жазылған М.Мағауиннің «Қобыз сарыны» зерттеуі қазақ əдебиеті тарихының тұтас болмыс-бітімін тарихи са-бақтастық тұрғысынан танудағы шешуші қадамдар болатын. Ал, М.Жолдасбеков, Х.Сүйіншəлиев, Н.Келімбетов, А.Қыраубаева сынды Б.Кенжебаев мектебінің өкілдері қазақ əдебиетінің тарихын көне түркі дəуірімен тарихи сабақтастықта қарастыруды тың қадамдар жасады. Бұл үрдіс ұлттық əдебиет-тануда басты ұстаным болып отырғаны Б.Кенжебаевтың ұзақ жылдар бойғы қажыр-қайраты жəне со-ның жемісі деп бағалауға болады.

Ұлттық əдебиеттану ғылымында Қазан төңкерісіне дейін де əдебиет тарихын дəуірлеу кеңінен сөз етілген даулы да көкейкесті мəселелердің бірі болғанын көреміз. Мəселен, Қазан төңкерісіне дейін бұл мəселені алғаш сөз еткен Райымжан Мəрсеков болатын. Ол 1915 жылы Семейде өткен əде-биет кешінде қазақ əдебиеті тарихына шолу жасап, əдебиеттің өткені жəне сол күнгі хал-жағдайын саралап, ғылыми тұрғыда шолу жасады. Атап айтқанда, қазақ əдебиетінің даму белестерін үш дəуірге бөліп қарастырады. Олар: 1) қазақтың ескі ауыз əдебиеті; 2) алғашқы жазба əдебиетінің басталу кезе-ңіндегі ауыз əдебиетінің кері кете бастаған дəуірі; 3) жаңа əдебиет дəуірі6 (155–156-б.).

61

Бірінші дəуірді «ескі замандағы қазақ арасына жазу таралмай тұрғандағы кезі» деп анықтай оты-рып, халық арасында кеңінен тараған дəстүрлі ұлттық сөз өнерінің өзіндік сипаттарына тоқталады. Əсіресе, кең далада еркін өскен халықтың əн мен жырға, кестелі сөзге деген ерекше қабілетін, ынта-сын сүйсіне бағалайды.

«Бұрынғы заманда сөз қымбат, өлең қадірлі еді деп, жоғарыда айтып едік. Сөйлей білмек өнер еді. Өлең білмек жігіттің көркі еді. Ол кезде атағы алашқа шыққан ақындар да болып еді. Орымбай, Кешімбай, Өтеұлы. Əйелдерден: Айман, Шолпан, Болық ақындар шықты6 (155-б.), — деп ел арасына есімдері тараған ақындарды атап өтеді.

Р.Мəрсеков бірінші дəуірге тоқталғанда қазақтың сөз өнерімен қатар күй өнерінің де маңызын ерекше бағалайды. «Қоңыр қаз», «Бозінген» күйлерінің құдіретін, яғни өнерді киелі деп бағалаған ха-лықтың эстетикалық танымын да байыптайды.

Екінші дəуірге тəн сипаттарды екшегенде басқа тілдегі əдебиеттердің (бұл жерде дін таратуды көздеген татар тілімен араласқан кітаптар деген мағынада болса керек. — Ж.А.) қазақтың таза тілі-не жасап отырған кереғар əсерін, ұлттық өнердің тынысын тарылтудағы кейбір жағымсыз көріністер-ді де қынжыла баяндайды. Мысалы, «Түрлі-түрлі кітаптар таралып тіл кітапшаға айналып, ескі сөз-дер жазбаға түсіп, мирас болып қалмай. Бұрынғы тілге бұрынғы жақсы сөзге жұрт жаман көзбен қа-рап, кітапшаны үлгі қыла бастаған». Міне, осы кезде қазақ əдебиетіне соны тыныс, жаңа серпін беріп Абай келді деп ұлы ақынның ұлттық əдебиеттегі алар орынын дөп баса көрсетеді.

«Өстіп əдебиетіміз төмендеп, тіл болса кедейленіп бара жатқан уақытта ардақты Абай марқұм шығады. Қазақ əдебиетін көркейтіп, түрлендіріп, сөз қадірі кетіп бара жатқан уақытта сыртына өң бе-ріп, ішіне жан кіргізіп, сөз қадірін танытқан осы Абай болады.

Абай бұрын қазақта жоқ өлеңдерді (қалаулар) білгізді, неше түрлі мақаммен таныстырды, сөзде-рін, ойларын жұртқа мирас қылып қалдырды».

Абайды қазақтың жаңа жазба əдебиетінің көшбасшысы ретінде даралап көрсете келе, əдебиеттің үшінші дəуіріне бағыт-бағдар болғанын зерделейді. Əсіресе, Абайдың өлең сөздің көркемдік-эстети-калық қисындарына қатысты өлеңінен үзінділер келтіргенде оның кейінгі əдеби дамуға тигізген ық-палы тұрғысынан қарастырады. Ал, Абаймен қатар əдебиет тарихында есімі ерекше аталатын Ы.Ал-тынсариннің де «Өнер, білім бар жұрттар» өлеңінен үзінді келтіреді. Сол арқылы аталған ақындар шығармашылығының кейінгі əдеби өркендеуге тигізген тарихи ықпалын дұрыс бағалағанын байқаймыз.

«Осы айтқан Абайдың һəм Алтынсариннің өлеңдері қазақтан шыққан жас ақындарға үлгі болды. Сөз түзелді, үздік оңдалды. Қазақтың əдебиеті бүгін-кеш жарыққа шығып, жұрттың сынына түсіп тұр. Əдебиетте, жас баламен бірдей, сүйеу күтеді. Халық жақсы көзбен қараса, əдебиетке демеу бо-лып, əдебиет өрге басады», — деп əдебиеттің дамуына қажетті алғы шарттарды байыптайды.

Р.Мəрсековтың бұл пікірі өзге де ұлт зиялыларына ой салғаны анық. Бұл жерде Ə.Бөкейханов-тың «Роман не нəрсе?» атты əдебиеттің жанрлық мəселесіне қатысты құнды пікірлері де назардан тыс қалмайды. Сонымен қатар «Екеудің» (М.Əуезов, Ж.Аймауытов) «Абайдан соңғы ақындар» (1918), С.Сəдуақасовтың «Қазақ əдебиеті» (1919) деген мақалалары əдебиеттің өзекті арналарын сөз етуімен маңызды деуге болады. Егер де аталған мақалаларда қазақ əдебиетінің мəселелері айтылған болса, араға тоғыз жыл салып қана бұл мəселе зерттеушілер тарапынан нақты сөз етілді. Атап айтқанда, С.Сейфуллин Орынборда қазақ жастарының орталық клубында «Қазақ əдебиетінің қысқаша тарихы» деген тақырыпта лекция оқып, əдебиет тарихының сол кездегі түйінді жайттеріне тоқталды. Соның ішінде əдебиет тарихын дəуірлеуге қатысты ойлары түрлі пікірлер туғызды.

Əдебиет тарихын дəуірлеуге қатысты пікір айтқан ғалымдардың бірі Х.Досмұхаметов болды. Ол Қазақ жоғарғы педагогика институтының қазақ тілі кабинетінде оқыған баяндамасында (1928) зерт-теуші бұл мəселеге нақты бармаса да мынадай жүйелеуді негізге алды. Ол қазақтың жазба əдебиеті-нің басталуы ХІХ ғасырдың бірінші жартысынан басталады деген пікір білдіреді7.

ХV–ХІХ ғасырлардағы құзақ əдебиетінің айтулы өкілдерін есімдерін атайды. Олар Сыпыра жы-раудан басталып Шораяқтың Омары сынды ақынмен тəмамдалады. Зерттеуші қазақ əдебиетінің тари-хи бастау негізін «Қазақтың жазба əдебиетінің негізін мұсылманша оқыған, сауатты ақындар салғаны сөзсіз. Сондықтан да жазба əдебиеттің алғашқы үлгілерін халық поэзиясының діни жəне ғибраттық түрлерінен іздеу қажет» деп əдебиетіміздің түп негізін айқындауда тың тұжырым жасайды. Мұндай құнды пікір А.Байтұрсыновтың «Əдебиеттанытқышындағы» діндар дəуір жəне сындар дəуір деп жік-теуінен де байқалады.

А.Байтұрсыновтың аталған еңбегі тек əдеби-теориялық ізденістегі ғана емес, жалпы ұлттық сөз өнерінің табиғатын терең саралауымен маңызды. Алайда осындай бағыттағы тың зерттеулерге сол

62

кезде өріс ала бастаған тұрпайы социологизмнің тигізген кереғар əсері болғанын да терістей ал-маймыз. Сондай кедергілерге қарамастан, əдебиет тарихын зерттеу мəселесін дəуірлеумен тығыз са-бақтастықта алу үрдісі өз табиғатынын ажырап кеткені жоқ. Ол ХХ ғасырдың 30- жылдары жарық көрген оқулықтар мен оқу хрестоматиялардан анық байқалды.

С.Мұқановтың 1932 жылы басылған «ХХ ғасырдағы қазақ əдебиеті. Ұлтшылдық-байшылдық дəуір» атты еңбегінде ХХ ғасыр басындағы ұлттық əдебиеттегі ұлтшылдық кезең таптық тұрғыдан қарастырылғанымен, оның тақырыптық-идеялық өзегі болған елшілдік сарын таза терістелгені жоқ. Өйткені аталған кезең əдебиеті ұлттық идеяны негіз еткені тарихи шындық еді.

І.Жансүгіров пен Ғ.Мүсіреповтердің құрастырып шығарған «Көркем əдебиет хрестоматиясын-да» дəуірлеуде мынадай пікір білдірілді: 1) Қазан төңкерісі алдындағы бұқарашыл əдебиет (1914–1917); 2) Қазан төңкерісі мен азамат соғысы тұсының əдебиеті; 3) 1923–1928 жылдар аралы-ғындағы əдебиет; 4) Реконструкция дəуірінің əдебиеті (1928–1933).

Хрестоматия түзушілер Қазан төңкерісіне дейінгі кезеңді назардан тыс қалдырмаған. Алайда Қа-зан төңкерісінен кейінгі əдебиетті іштей жіктеуі аса құптарлық пікір деуге келмейді. Өйткені бұл тұс-тағы əдебиет Алашшыл қалам қайраткерлерінің қуғын-сүргінде жүріп, əдебиеттен күштеп аластатыл-ған саяси науқанға толы дауылды кезең еді.

Əдеби тарихын дəуірлеуде оның белгілі бір кезеңдерін түрлі ағым жəне бағыт тұрғысынан сара-лауда ұлттық əдебиеттануда алғашқы қадам М.Əуезов тарапынан жасалды. Ғалымның «Əдебиет та-рихында» қазақ хандығы дəуіріндегі Асан Қайғыдан басталып ХІХ ғасырдағы ақындар мұрасындағы басты ағым көрінісі жан-жақты талданады. Отарлау саясатының ықпалынан туған заманның зары мен мұңынан туындаған сарын «Зар заман» деп алынып, оның өкілдері, тақырыптық өзегі қарастырылды. Зар заман белгілі бір мөлшерде тұжырымдалған бағыт, ағым. Қазақ əдебиет тарихында жүз жылдық дəуірдің əр жақ бер жағын қамтыған ерекше сипатты əдеби бағыт бөлекше тұрпатты əдеби арна — Зар заман ағымы.

М.Əуезов еңбегінің тағы бір ерекше атап өтерлік маңызы əдебиет тарихындағы жыраулар мұра-сының маңызын байыптағанда оның қайталанбас төлтумалық қасиетін терең ашуы деуге болады.

«Асан мен жыраудың өлеңдерін түр жағынан қарасақ, ылғи құба жондатқан жұмбақ пен жарыс-тырған ой мен ақыл өсиетке айналады. Кейінгі ақындарға тастаған үлгісінің бірі де осы. Болжалшыл қария, толғаушыл жыраудың сөздерін осы белгімен сынасақ, бұлар біздің əдетте өз бетімен туған сал-танатты əдебиет белгісін көрсетеді. Қазақ топырағының өзінен, қазақтың тарихи дəуірінен туған үлгі-лі əдебиет дəуірі сияқты болады»8, — деп жыраулар шығармашылығы арқылы жасалған мұраны үлгі-лі əдебиет дəуірі деген тың тұжырым жасайды.

Ғалымның қазақ əдебиетінің өткен тарихи даму белестеріне, дəуірлеріне қатысты пікірлері «Қа-зақ əдебиетінің қазіргі дəуірі» атты тарихи-əдеби сынында да кеңінен қамтылған. Əсіресе ауызша əдебиет пен жазбаша əдебиеттің ара жігін ажырата жіктеудегі пікірлері де əдебиет тарихын дəуірлеу-дегі М.Əуезов ұстанған əдістемелік негіздердің ұлттық сөз өнерінің табиғатынан туғандығын айқын-дай түседі. Мысалы, сол кезеңнің өзінде-ақ «қазақтың жазба əдебиетінің негізі қалай қаланды жəне кім қалады?» деген мəселеге ғылыми негізді жауап іздейді. Атап айтқанда, жазба əдебиет тарихының бастауын байыптаудағы пікірі болашақ зерттеулерге соны бағыт беруімен маңызды.

«Бұл күнге шейін қазақтың жазба əдебиеті жайынан сөз жазушылардың көбі біздің жазба əдеби-етіміздің басы Абайдан басталады деп есептейді. Бұл пікір суретті художественная литература ретін-де қарағанда дұрыс болса да, əдебиет тарихының ретімен қарасақ, үлкен адасқандық болады.

Қазақта жазба əдебиет Абайдан көп бұрын басталған. Бұл есепке, көбінесе, дін мақсұтымен жа-зылған қиссаларды кіргізбесек те, айтыс өлеңдерді кіргізбеуге болмайды» деп жазба əдебиет тарихын зерттеудің басты бағытын жанрлық жағынан нұсқайды.

Сонымен қатар ауыз əдебиеті мен жазба əдебиеттің өз ара байланысын, сондай-ақ көшпелі дəуір əдебиеті деп оның басты сипатын талдаулары да М.Əуезовтың дəуірлеу мəселесіне қазақ əдебиетінің ұлттық ерекшелігі тұрғысынан келгенін көрсетеді. Мұның өзі əдебиет тарихын ғана емес, əдебиет та-рихын дəуірлеуде де маңызды ғылыми бағыт-бағдар беруімен құнды.

Қорыта айтқанда, қандайда болмасын халықтың əдебиет тарихын дəуірлеу сол елдің əдебиетта-нуының түйінді де өзекті мəселесі болып табылады. Əдебиет тарихын дəуірлеудегі əлемдік əдебиетке болсын, орыс əдебиетіне болсын əдіснамалық жəне ғылыми-зерттеушілік үрдістер қазақ əдебиетта-нуына да тəн болғанын көреміз. Əрине, сөз өнерінің ортақ көркемдік заңдылықтарына, негізгі қисын-дарына тəн əдеби ағымдар, көркемдік əдістердің белгілі бір елдегі əдебиетте көрініс табуы түрлі дең-гейде болатынын да естен шығаруға болмайды. Сонымен қатар əр халықтың тарихы да əдебиеттегі шешуші қадам екенін назарда ұстау шарт. Мəселен, қазақ хандығы дəуіріндегі жыраулар поэзиясы

63

немесе ХІХ ғасыр əдебиетінде көрініс тапқан «Зар заман» ағымы соның айғағы деуге болады. Міне, сондықтан да ғалым Б.Кенжебаевтың əдебиет тарихын дəуірлеуде ұстанған концепциясы əдебиет та-рихын дəуірлеуде қашанда ғылыми негіз болып табылатын əдіснамалық тірек екенін тағы ұғына түсе-міз. Ал, А.Байтұрсынов, Х.Досмұхаметов, Р.Мəрсеков, М.Əуезовтың əдебиет тарихын зерттеуде сөз өнерінің ұлттық сипатын басты орынға қойып саралаулары да əдебиет тарихын дəуірледегі əдіснама-лық ізденістердің негізгі ерекшелігін қашан да ұстану қажеттігін дəлелдей түседі.

Əдебиеттер тізімі

1. Лихачев Д.С. Возникновение русской литературы. – Л.–М., 1952. –С. 3. 2. Сүлейменов О. Мың бір сөз // Жұлдыз. – 1997. – № 7. – 8-б. 3. Жолдасбеков М. Асыл арналар. – Алматы, 1990. – 12-б. 4. Кенжебаев Б. Қазақ əдебиетінің тарихы туралы // Социалистік Қазақстан. – 1943. – 15 маус. 5. Жұмалиев Қ. ХVІІІ ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың алғашқы жартысындағы қазақ əдебиетін зерттеу мəселелері //

Əдеби мұра жəне оны зерттеу. – Алматы, 1961. 6. «Қазақ» газеті. – Алматы, 1998. 7. Досмұхаметов Х. Аламан. – Алматы, 1991. – 33-б. 8. Əуезов М. Əдебиет тарихы. – Алматы, 1991. – 207-б.

64

ОРЫС ЖƏНЕ ШЕТЕЛ ƏДЕБИЕТІ РУССКАЯ И ЗРУБЕЖНАЯ ЛИТЕРАТУРА

С.Д.Абишева

Казахский национальный педагогический университет им. Абая, Алматы

ФЕНОМЕН СВЕРХДЛИННЫХ РАЗМЕРОВ В ПОЭЗИИ Б.КЕНЖЕЕВА

Мақалада Б.Кенжеевтің өлеңдеріндегі ойлану-толғану интонациясына байланысты қолда-нылатын аса ұзын өлшемді катарлар бірқатар құрамды бөліктердің (өлшем-ырғақты, ұйқас, шумақ жүйесі, сөйлемдер, графика, атаулар жүйесі) арқасында қалыптасып, құрылымдық екіжақтылыққа ұштасатыны туралы айтылады: нəтижесінде поэзиялық шығарма бола тұра, олар мəтіннің прозалануына септігін тигізеді.

The article touches upon the extra long poetry lines, connected with the intonation of thinking that are created as a whole complex element (meter-rythmic, rhyme, strophe, sentences, graphics, system of titles) and have structural ambivalents: being the factor of poetry and taking part in making prose of poetic text.

Книга Б.Кенжеева «Послания»1, увидевшая свет в 2004 г. в Алматы в издательстве «Искандер»,

представляет собой «Избранное» поэта, в которое вошли стихотворения, написанные с 1972 по 2002 гг. Для осуществления наших наблюдений мы обратились именно к этой книге стихов, являющейся одной из последних среди изданного поэтом. Книга состоит из десяти разделов, девять из которых включают 229 стихотворений; десятый, одноименный с названием всей книги — «Послания», представляет собой цикл, состоящий из 12 стихотворений, которые не учтены нами в указанном количестве, так как это особая структурно-семантическая система, требующая отдельного рассмотрения.

Книга «Послания» как целостное образование способствует выявлению стиховых и стилевых осо-бенностей поэзии Кенжеева. В свете этого нами уже исследованы особенности поэтической речи, тек-стоорганизующие константы и доминанты, проблема рецепций как форма воплощения «чужого слова» и некоторые особенности стиля Кенжеева. Поэтический материал, собранный в одной книге и продик-товавший выбор возможных ракурсов изучения, в совокупности представляет собой эволюцию стихот-ворного стиля поэта. Он также позволяет проследить динамику происходящих изменений.

Очередной проблемой, требующей научного толкования, может стать проблема сверхдлинных размеров. При знакомстве с поэзией Кенжеева обращает на себя внимание фактор длины стихового ряда, который по мере развития стихотворного творчества поэта имеет склонность к увеличению. При чтении книги «Послания» от начала к концу отчетливо видны визуально-графические изменения стиха: постепенно стихотворная строка становится не просто длинной, а сверхдлинной. Для сравне-ния приведем два примера: из первого стихотворения книги и последнего.

№ 1 под ветром сквозь ночные стекла под ним душа моя продрогла, как весело и как давно сирени веточка засохла в стакане вымерло вино1... (С. 7)

№ 229 Стыдно сказать, но в последнее время я сущим сухим листом ощущаю себя, тем сильнее, что мало-помалу ясно — осыпается всякий сезонный праздник, в том

65

числе и победный салют небывалой частной жизни, выдыхается, словно яблочный самогон1... (С. 318)

Объединяет стихотворения интонация грусти и пронзительной печали, создаваемая схожими об-разами: веточка засохла — сухим листом; в стакане вымерло вино — выдыхается, словно яблочный самогон; как весело — сезонный праздник; душа — жизни. Кенжеев остается верен найденной еще в юности интонации, но при этом он явно не стоит на одном месте: существенно измененяется стихо-вая форма. Если в первом стихотворении — это традиционная форма 4-стопного ямба, то во вто-ром — сложная и имеющая индивидуальный вид переходная метрическая форма (ПМФ) вольного дольника в вольный тактовик. Сравнение приведенных выше примеров показывает, что изменение стихотворного стиля происходит за счет удлинения стиховой строки, максимального вытягивания ее по горизонтали.

Поэт находится в постоянном поиске, о чем свидетельствует тот факт, что длинные и сверхдлин-ные размеры становятся доминантно-константным элементом его поэтической системы. По общепри-нятой классификации, приведенной в статье Л.Е.Ляпиной2, Х4, Я4, Ам3, Ан3, Дк3 относятся к разме-рам средней длины; все те, что начинаются с восьми стоп и далее, — это сверхдлинные размеры. В промежутке между ними находятся длинные размеры, типа Я5, Я7 или Д6, Ам5.

Предлагаем вниманию составленную нами таблицу разновидностей сверхдлинных размеров в поэзии Кенжеева.

Х8 / Х8цн Х12 Я8 / Я8цн Я10 ЯРз, в Ам7цу Ам8цу Ан6цу Ан7цу Дк Тк Акц ПМФ 13 / 3

5 / 3 1 4 / 8 1 2 / 2 1 1 4 1 33 4 2 3 75 Из 229 стихотворений 75 написаны сверхдлинными размерами, что составляет 32, 7 % от всего

метрического репертуара. В таблице не учтены стихотворения с длинными размерами, которых в по-эзии Кенжеева не меньше. Интерес автора к сверхдлинным размерам, преобладающий особенно в последние годы, проявлялся постепенно — через активное освоение поэтом длинных размеров (63 стихотворения — 27, 5 %), составляющих в совокупности со сверхдлинными 138 стихотворений, или 60, 2 % (больше половины всего метрического репертуара).

Попытаемся понять, в чем же заключается феномен сверхдлинных размеров в поэзии Б.Кен-жеева? Привязанность к ним, вероятно, тесно связана с поисками стиховой выразительности и осо-бенностями поэтического мышления автора.

Поэт пытается реформировать традиционную систему стихосложения, но производит это в пределах известной системы за счет внутренних перемещений и сдвигов. Прежде всего, это выражается в увеличе-нии количества переходных между классическими и неклассическими размерами дольниковых размеров: ими написано 33 стихотворения. Среди них встречаются такие сверхдлинные, как Дк5, Дк7, Дк8, вольный дольник. 9 стихотворений относится к чистым неклассическим размерам — это сверхдлинные тактовик, акцентый стих, ПМФ. Другой путь заключается в изменении традиционной формы классических разме-ров: 34 стихотворения написаны сверхдлинными размерами. Эффект неожиданности достигается за счет удлинения стихотворной строки, и здесь у Кенжеева полный простор для стиховых экспериментов: в двусложных размерах он не только обращается к 8-стопникам (с цезурным наращением или усечением), но и доводит до максимального предела стопность самих двусложников. Встречается у него Х12 и Я10. Вот как звучит один из них — Х12, где встречается тройная цезура:

Тьма сырая смотрит нагло. / Так куда ж нам плыть? / Куда глаза глядят, / туда, где луч

ртутный / воздуха не чает, / тонким снегом отвечает, / где кривой скрипичный ключ

звякнет / в скважине замочной, / чтобы музыкой заочной... брось. / Меж ночью и цепной

жизнью, / что светлеет, силясь выжить, / прочен и извилист / шов проходит черепной1. (С. 273)

Поэт разнообразит стиховую структуру трехсложных размеров, вводя цезурное наращение (цн) или усечение (цу). Например, Ан6цу:

66

Пой, шарманка, ушам нелюбимым — нерифмованный воздух притих, освещен резедой и жасмином европейских садов городских1... (С. 145)

Новое звучание известных метрических форм осуществляется за счет целого ряда стилевых фак-торов. Один из них, типичный для поэзии Кенжеева, — фактор переноса (анжанбемана), который соз-дает ощущение интонационного удлинения строки, так как смысловой конец фразы, перерастая ее пределы, стремится к началу следующей строки:

где сердце ослепительное лепит свой перелетный труд, свой трудный иск, — так горек нам

неумолимый щебет

птиц утренних, и солнца близкий диск — что делать нам с базальтом под ногами (ночной огонь

пронзителен и льдист)1 (С. 185)

Стихотворение написано вольным ямбом, где доминирующим размером является 8(7)-стопный ямб. Благодаря сверхдлинным строкам и переносу, создающим интонацию протяжности и перетека-ния, 3- и 4-стопные строки на слух воспринимаются как единые длинные строки, так как срабатывает явление заданности и аналогий. Конец и начало переноса здесь могут фиксироваться внутренней рифмой: лепит — щебет, иск — диск, которая способствует некоторой интонационной склонности коротких строк к удлинению. Если условно перераспределить строки по появлению рифмы в тексте, то можно получить обычный 5-стопный ямб. Но для автора важно неожиданное звучание, достигну-тое неоднородностью размера. Стихотворение вроде бы не имеет рифмы и в то же время ее можно найти, в нем отсутствует единый размер, но одновременно его можно было бы реконструировать. Хо-тя необходимо всегда помнить, что «принципиально важно учитывать именно авторскую разбивку на строки, то есть десятистопный хорей или восьмистопный анапест нельзя интерпретировать как сдво-енный пятистопный хорей или сдвоенный четырехстопный анапест» 2 (С. 123).

Современная установка на стиховую неоднородность проявляется в том, что системой сверхдлинных размеров Кенжеев словно стремится видоизменить стиховой текст. При этом парадокс заключается в том, что поэт, с одной стороны, казалось бы, сверхдлинностью и ее конфигурациями хочет раскрепостить стих, но с другой — заставляет его удерживаться в пределах традиционного по-этического текста. И это он нередко осуществляет с помощью рифмы, особенно внутренней, которая становится дополнительным стихоорганизующим фактором и ритмически значимым элементом. Например, дольник представляет собой отход от классических канонов, но присутствие в нем внут-ренней рифмы, словно восполняя недостающее, служит восстановлению потерянного баланса.

Ликовал, покидая родимый дом, восхищался, над златом чах, не терпел сластей, рифмовал с трудом, будто камень нес на плечах, убеждался в том, что любовь — обман, тайком в носовой платок слезы лил и вдруг захотел роман написать в сорок тысяч строк1... (С. 300)

На протяжении всего стихотворения, состоящего из двадцати строк, не деленных на строфы, и на-писанного Дк7, середина текста фиксируется не только цезурой, но и внутренней парной рифмой: слов — семиголов, незадача — начал, которыми — вороны, творчества — заговоршица и др. Внутренняя и конечная рифма словно являются опорами, на которых держатся сверхдлинные стиховые строки, самая длинная из которых состоит из 21-го слога. Образцы подобных данному сочетанию внутренних рифм можно найти в таких стихотворениях поэта, как «На востоке стало тесно, и на западе — темно...»* (Х8), «Давай за радость узнаванья, как завещал один поэт...» (Я8цн), «Аукнешься — и возвратится звук с не-бесных круч, где в облаках янтарных...» (Я10), «Пой, шарманка, ушам нелюбимым — нерифмованный воздух притих...» (Ан6цу), «Сколько нажито, сколько уступлено яме земляной, без награды, за так...» (Ан7цу), «Памяти Баратынского» (Ам7цу), «Спят мои друзья в голубых гробах. И не видят созвездий, где...» (Дк7), «Вечер страны кровав и лилов, ворон над ней раскрывает рот...» (Тк7) и др. В стихотворе-нии «Вот картина жизни утлой: поутру с посудой мутной пилит кроткий индивид...» (Х12) наблюдают-ся двойные внутренние рифмы в пределах одного стихового ряда: (утлой — мутной) индивид — (боль-ницы — продавщицы) гремит; (праздной — безобразной) всерьез — (билась — любила) — мороз и т.д.

*Для большей наглядности первая строка, по которой названо стихотворение, приводится полностью — С.А.

67

Внутренние рифмы у Кенжеева могут сочетаться не только друг с другом, но и создавать причуд-ливые сочетания с рифмами конечными. Например, в таких стихотворениях, как «Допустим, вот такой курбет. Поэт садится за обед...» (Я8), «Еще любовь горчит и веселит, гортань хрипит, а голова болит...» (ЯРз10-5), «Откроешь дверь — ночь плавает во тьме, и огоньком сияет на холме...» (ЯРз10–5). В сти-хотворении «Один не услышит. Другой не поймет. Имбирь да корица, рождественский снег...» (Ам8цу) важность внутренних рифм проявляется в том, что при отсутствии на конце строки рифмы внутренняя и конечная составляют рифмопару, а если же на конце есть рифма, то внутренние рифмуются между собой. В результате этого скрадывается отсутствие в большинстве случаев конечной рифмы:

Один не услышит. Другой не поймет. Имбирь да корица, рождественский снег

сулят обывателю добрый ночлег. Не сахар, подружка, не сахар, не мед. Дай Бог ускользнуть по безмолвному льду, два слова связать и добавить

одно — единственное, замерев на ходу, чтоб боль отпустила. Не все ли равно? Спросонок, как провинциальный баптист, до самой могилы не

знающий, как толкуется крик на иных языках, я снова пущусь в бормотание, свист и вздрогну. Неужто вокруг — на века — фальшивая музыка черновика, предпраздничный вечер, пустые труды в осколочной мгле неурочной

звезды?1 (С. 75)

Схематически сочетаемость рифм процитированной выше строфы можно представить следу-ющим образом:

внутренние конечные рифмы рифмы

поймет снег ночлег мед льду одно на ходу равно баптист как языках свист на века черновика труды звезды

Оригинально проявляет себя и такой стиховой элемент, как строфика. Стихотворения, написан-ные сверхдлинными размерами, имеют семь вариантов строфической организации. Лидирующими являются катрен и астрофическая форма: соответственно 20 и 21 употребление. Классическая метри-ческая урегулированность, как правило, облекается в классическую катренную форму: «Потому что в книгах старых жизнь ушедшая болит...» (Х8), «Стояло утро — день седьмой. Дремали юноша и де-ва...» (Я8) и др. Отсутствие строфического деления чаще связано с дольниковыми размерами или так-товиком и акцентным стихом и предопределено интонацией непрерывного размышления: «Далеко еще до холмов и до гор еще далеко...» (Дк), «Среди длинных рек, среди пыльных книг человек-песок ко всему привык...» (Дк) и др. Дальнейшая строфическая частотность выглядит так: шестистишие — 11, двустишие — 7, октава — 6, терцины — 4, десятистишие — 1. Строфика особенностями своих проявлений указывает на двойственность сверхдлинных размеров: сохраняя классическую сущность, они одновременно содержат в себе тяготение к ее разрушению.

Привязанность Кенжеева к сверхдлинной форме стиха можно объяснить и особенностями син-таксической структуры. Поэт любит большие по количественному составу предложения, которые не-редко распространяются на целую строфу или даже все стихотворение. Они содержат в себе разные виды однородности, повторы синтаксически тождественных словосочетаний. В них наблюдаются уточняющие обороты и каскады простых и сложных предложений. Здесь есть простор для употребле-ния конструкций, близких к разговорным, и различных тропов, усиливающих образность и вырази-тельность стихотворного текста. В пределах одного предложения детали, частности и мельчайшие подробности участвуют в формировании некой итоговой целостности. Поэт словно пытается за еди-ный раз охватить многомерность и разнообразие бытия. Высказываемое звучит замедленно, оно по-

68

добно процессу перетекания одного в другое. Ритму единости, непрерывности размышления соответ-ствуют сверхдлинные предложения и сверхдлинные строки. Стиховая горизонталь и вертикаль слов-но уравниваются, создавая интонационное единство. Приведем в качестве примера последнюю стро-фу из стихотворения «Воздвигали себя через силу, как немецкие пленные — Тверь...», написанное Ан6цу и имеющее сквозную внутреннюю смежную рифму. В последних трех строчках появляется перенос, тем самым акцентируется внимание на важности финального высказывания:

Слушай, снятый с казенного кошта, никому не дающий отчет, будет самое страшное — то, что так стремительно время течет, невеселое наше веселье, муравьиной работы родник, всякий день стрекозиного хмеля, жизнь, к которой еще не привык — исчезает уже, тяжелея, в зеркалах на рассвете сквозит, и подобно комете Галлея в безвоздушную вечность скользит — но Господь с тобой, я заболтался, я увлекся, забылся, заврался, на покой отправляться пора — пусть далекие горы с утра ослепят тебя солнцем и снегом — и особенной разницы нет между сном, вдохновеньем и бегом — год ли, век ли, две тысячи лет1... (С. 194)

Это образец мастерски построенного стихотворного текста, содержащего высокий философский смысл.

Кенжеев стремится к синтаксическому разнообразию. Часто у него встречаются случаи, когда новое предложение начинается с середины строки: несовпадение ритмической единицы в виде стихо-вого ряда и синтаксической создает особый интонационный эффект, который усугубляется и фигурой переноса. Наблюдаются в сверхдлинных строках и короткие предложения, которые, придавая стихот-ворению выразительность, создают интонацию прерывистости, фиксирования смысловых пауз. В этом случае стиховой ряд и предложение нередко совпадают:

Заснувший над книгою перемен не ведает Божьего света. Но я о другом — рассмотри феномен пророка, точнее, поэта. Глаголом сердца охладевшие жег, и яростно пел, и тревожно. Ах, как же сомнительно это, дружок, вернее, вообще невозможно!1 (С. 291)

Употребление сверхдлинных размеров способствует изменению и графического рисунка. Грани-цы стихового ряда не только занимают всю горизонталь печатного листа, но порою строке практичес-ки не хватает места, и тогда она переносится в подстрочие. Происходит слом традиционного зритель-ного восприятия. Визуально стихотворный текст становится ближе к прозаическому. И, вероятно, именно в этом можно усмотреть также одно из объяснений феномена сверхдлинных размеров.

Исследование сверхдлинных размеров способствовало выявлению еще одного момента поэзии Кенжеева: отсутствие обобщающих заглавий в 74 случаях. Только одно стихотворение — «Памяти Баратынского» имеет отдельное название. Подобное положение вещей можно объяснить тем, что по-эт без преамбул, сразу же заставляет читателя войти в переживаемое. Возникает ощущение, что меж-ду автором и читателем нет зазора. К тому же отсутствие названия создает эффект плавного перете-кания одного стихотворения в другое. Каждое стихотворение, словно рождающееся на глазах, — это звенья единого монолога, имеющего одновременно дискретную и непрерывную сущность. В резуль-тате все стихотворения, написанные сверхдлинными размерами, составляют некий единый метатекст.

Таким образом, наблюдения над сверхдлинными размерами в поэзии Кенжеева позволяют сде-лать два важных вывода.

1) Все стиховые и стилевые особенности, связанные с проявлениями сверхдлинных размеров, присущи поэзии Кенжеева в целом, а «на материале многостопных строк просто находят свое наибо-лее очевидное, широкое выражение».

2) Сверхдлинные размеры обладают структурной амбивалентностью. Они сохраняют свою ос-новную стихотворную природу — стопность. Сочетание же их с рифмой, строфикой, переносами, синтаксисом и графикой говорит об их принадлежности к поэзии. Но в то же время особенности этой сочетаемости, характер их проявлений способствуют деформации традиционного поэтического тек-ста, в результате чего в нем наблюдается эффект прозаизации.

69

Список литературы

1. Кенжеев Б. Послания. – Алматы: Искандер, 2004. 2. Ляпина Л.Е. Сверхдлинные размеры в поэзии Бальмонта // Исследования по теории стиха. – Л., 1978. – С. 118–125.

УДК 416.313

Г.А.Бокушева

Карагандинский государственный университет им. Е.А.Букетова

СТИХОТВОРНЫЙ ПЕРЕНОС И МЕТР (РАЗМЕР)* В ПОЭМЕ Н.А.НЕКРАСОВА «СОВРЕМЕННИКИ»

Автордың зерттеу нысаны полиметрлік тұрғыда жазылған «Современники» поэмасындағы 3 %-тен асатын жиілік шегіндегі 20 метрлік өлшемнің 7-ін қарастыру болып табылады. Əрбір өлшемдіктегі жиілік пен интервал диапазоны, тасымал мен синтаксистің байланыстық түрлері жан-жақты талданады.

As the research object of enjambement in the polymetrical poem «Sovremenniki» the author of the article explores seven measure from twenty ones, which frequency exceeds 3 %. In each measure frequency, types of overrunning, range of intervals, types of the syntax connections were analysed

Обозначенная в названии статьи проблема — новая в стиховедении. Некоторые наблюдения в

этом плане делались в связи с интерпретацией отдельных текстов. Так, например, О.И.Федотов, ана-лизируя сатиру «Балет»**, отметил, что «ямбические куплеты, предназначенные для пения и танца, подчеркнуто изобилуют enjambements и, наоборот, те анапестические абзацы, в которых описывают-ся «немые мужики», почти совершенно свободны от них»4. Научная постановка проблемы метр и пе-ренос принадлежит С.А.Матяш, которая манифестировала необходимость «исследования переносов по различным метрическим формам»5. Ей же принадлежат отдельные сопоставления равностопного и вольного стиха, а также дифференциация частотности и структуры переносов в полиметрической поэме Лермонтова «Измаил-бей» со звеньями 4-стопного и 5-стопного ямбов6.

Подключившись к исследованию этой проблемы, мы на материале «Последних песен» Некрасо-ва показали различную частотность переносов в основных и периферийных размерах последней кни-ги поэта. Так, мы отметили: «а) переносы не употребляются в коротких размерах (2-стопном ямбе, 3-стопном хорее, 2-стопном дактиле, которые имитируют народный стих); б) из трехсложных разме-ров переносы предпочитают амфибрахий и анапест и избегают дактиль; в) переносы возникают в 5-стопном ямбе, что вполне предсказуемо, а также в 5-стопном хорее, что неожиданно <…>»7. В на-шей первоначальной публикации мы коснулись только частотности переносов, в настоящей работе сделаем попытку рассмотреть эту проблему более детально, анализируя частотность, типы перено-сов, диапазон интервалов, типы синтаксических связей.

В качестве материала нами избрана поэма Некрасова «Современники» (1875), являющаяся, как известно, полиметрической композицией***. В поэме представлены 20 размеров всех пяти метров. Ос-новной массив приходится на 4-стопный хорей (46 % текста), второе и третье место делят 3-стопный анапест и 4-стопный ямб (около 7 %), далее следуют 3-стопный и 4-стопный дактиль (соответственно 6 %:4,9 %). Замыкают перечень размеров, составляющих ядро метрического репертуара поэмы, уре-гулированный разностопный ямб (4343) и 5-стопный ямб, их показатели близки (3,8: 3,6). Остальные

*Мы разграничиваем понятия метр и размер по П.А.Рудневу: метр – это родовое понятие (ямб, хорей, дактиль,

амфибрахий, анапест), а размер – видовое понятие (3-стопный ямб, 4-стопный ямб и т.д.)1. **В академическом издании жанр «Балета» определяется как сатира2, О.И.Федотов считает, что «пять стихотворений

цикла Некрасова «О погоде» и примыкающие к ним «Балет», «Газетная» и «Недавнее время» представляют собой нерасчле-нимый жанровый конгломерат с признаками поэмы, обозрения, очерка, фельетона, оды, песни и, по преимуществу, сатиры...»3.

***П.А.Руднев называет поэму «Современники» «полиметрической формой, до сих пор невиданной в русской поэзии, представляющей смелое художественное открытие Некрасова в метрике эпического жанра»8.

70

размеры — 2–3–6-стопный ямбы, урегулированный разностопный ямб (4545), вольный ямб (с диапа-зоном стопностей 4–6), 3-стопный хорей, урегулированный разностопный хорей (4343, 5454), воль-ный хорей (с диапазоном стопностей 1,3–4), 2-стопный дактиль, урегулированный разностопный дак-тиль (4343) и вольный (с диапазоном стопностей 2–3, 3–4), 3–4-стопный амфибрахий, вольный ам-фибрахий (с диапазоном 3–4) появляются эпизодически, на их долю приходится от 0,5 до 2,5 %. В ка-честве объекта исследования enjambements мы взяли только те размеры, частотность которых превы-шает 3 % — это первые семь из вышеперечисленных размеров. Исключение сделали для 3-стопного амфибрахия, частотность которого ниже 3 % (2,6 %), потому что в этой метрической форме оказалось много переносов. Материал по частотности и структуре переносов, дифференцированный по метри-ческим формам, представлен в таблицах 1–4.

Как следует из таблицы 1, наиболее высокий показатель переносов имеет 5-стопный ямб (8,5 %):

Он не сгибал своей баронской выи Ни перед кем; на лбу его крутом Начертано: «Трудился для России И памятник себе воздвиг притом!»

(IV, 229)9

На втором месте — 4-стопный ямб (5,9 % переносов):

Эх, ты! Некстати перервал! Шумит, как угли в самоваре! А я бы, верно, перебрал Весь Петербург: я был в ударе!

(IV, 244)

На третьем месте — 4-стопный хорей (5,1 % переносов):

(Сумасшедший или гений? — Возникал в уме вопрос После кратких наблюдений Над вошедшим.) — Он унес Из России миллионы <…>

(IV, 233)

Эти статистические данные свидетельствуют о том, что, во-первых, переносы у Некрасова воз-никают избирательно, т.е. не в соответствии с частотностью самой метрической формы; во-вторых, они предпочитают хорошо разработанные размеры русской поэзии (Я-5; Я-4; Х-4); в-третьих, перено-сы появляются и в 3-сложных размерах, несмотря на их сильную монотонию, особенно продвинулся в этом направлении 3-стопный амфибрахий (5 %):

Из оперы новые лица Явились; затеялся спор: Которая выше певица, Который пошлее актер.

(IV, 228)

Т а б л и ц а 1

Перенос и размер

Количество Частотность — Enjambements строк № Размер

в абсолютных числах в % звеньев в абсолютных числах в %

1 2 3 4 5 6 7 1 Я-5 82 3,6 5 7 8,5 2 Я-4 152 6,7 11 9 5,9 3 Х-4 1054 46 25 54 5,1 4 Ам-3 60 2,6 3 3 5,0 5 Ан-3 155 6,8 6 7 4,5 6 Д-3 136 6 6 5 3,7

71

1 2 3 4 5 6 7 7 Д-4 111 4,9 6 3 2,7 8 Я-4343 88 3,8 2 2 2,3 9 Прочие 446 19,6 39 17 3,8

10 В целом в поэме 2284* 100 103 107 4,7 Примечание: наши данные по полиметрии «Современников» расходятся с данными П.А.Руднева и

К.Д.Вишневского. По подсчетам П.А.Руднева в «Современниках» 2070 строк, на которые приходится 82 зве-на10. К.Д.Вишневский вычленяет «87 относительно небольших звеньев»11. Эти расхождения, возможно, явля-ются следствием того, что подсчеты П.А.Руднева, К.Д.Вишневского и наши сделаны по разным изданиям — с разным объемом текста поэмы.

Данные таблицы 2 свидетельствуют о тенденции преобладания типа r во всех метрических фор-

мах, кроме 5-стопного ямба, что вполне предсказуемо, поскольку во всей поэме в целом также преоб-ладает этот тип (r: с-r: d-r равно 48,6:32,7:18,7). На этом фоне выделяется соотношение типов 5-стоп-ного ямба, в котором значительно преобладает тип d-r:

Ты Шиллера, должно быть, начитался Иль чересчур венгерского хлебнул! Кто не мечтал… и кто не оказался Отступником? Кто круто не свернул <…. >

(IV, 243)

Аналогичная картина была отмечена С.А.Матяш в 5-стопном ямбе «Измаил-бея» Лермонтова (57,7 % на фоне 20,4 % в 4-стопном ямбе). Осмысляя эти материалы, можно говорить об истоках эпи-ческого 5-стопного ямба, коренящихся в романтическом драматическом 5-стопнике.

Т а б л и ц а 2

Размер и типы переносов

Типы переносов, % № Размер r c-r d-r Всего переносов в

размере 1 Х-4 48 37 15 54 2 Ан-3 85,7 - 14,3 7 3 Я-4 66,6 33,4 - 9 4 Д-3 60 40 - 5 5 Д-4 33,3 33,3 33,4 3 6 Я-4343 - 100 - 2 7 Я-5 28,5 28,5 43 7 8 Ам-3 33,3 33,3 33,4 3 9 Прочие 41,2 23,5 35,3 17

10 В целом в поэме 48,6 32,7 18,7 107

Т а б л и ц а 3

Соотношение контактных и дистантных связей в различных размерах поэмы «Современники»

Типы переносов, % Всего дистантных, % r c-r d-r № Размер

конт. дист. конт. дист. конт. дист. Всего конт., % дист.

в том числе

затяжных

Общее кол-во

enjambements

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 Х-4 27,8 20,4 13,0 24,0 11,1 3,7 52,0 48,0 5,5 50,5 2 Ан-3 28,6 57,1 - - 14,3 - 43,0 57,0 - 6,7 3 Я-4 44,5 22,2 22,2 11,1 - - 66,7 33,3 - 8,4 4 Д-3 40,0 20,0 20,0 20,0 - - 60,0 40,0 - 4,6 5 Д-4 33,3 - 33,3 - 33,4 - 100,0 - - 2,7 6 Я-4343 100,0 - - 1,9 7 Я-5 - 28,6 14,2 14,3 28,6 14,3 43,0 57,0 14 6,7

72

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 8 Ам-3 33,3 66,7 33,3 2,7 9 Прочие 70,6 29,4 - 15,8

10 В целом в поэме 28,0 20,6 14,0 18,7 15,0 3,7 57,0 43,0 4,7 107

Как показывают результаты таблицы 3 в поэме в целом контактных связей значительно больше,

чем дистантных (соответственно 57 %: 43 %). Практически во всех размерах преобладают контак-тные связи. Исключение составляет 5-стопный ямб. Примечательно, что, по данным С.А.Матяш, в «Измаил-бее» в 5-стопном ямбе дистантных связей также больше, чем в 4-стопном. Однако объяснения этому факту нами пока не найдено. Таблица 3 свидетельствует, что показатель затяжных переносов соответствует аналогичному показателю во всем творчестве (4,7:3,3). Затяжные переносы появляются в разработанных размерах (Х-4; Я-5). Говорить о каких-то тенденциях трудно ввиду огра-ниченности материала.

Т а б л и ц а 4

Размер и типы синтаксических связей в переносах поэмы «Современники»

Типы синтаксических связей, % № Размер Cв Îï Äï Äê Îá Ïð Îä Îò Ï÷ Ñ÷ Всего

enjambement 1 Х-4 3,7 5,6 9,3 28,6 20,4 18,5 11,0 - 1,9 - 54 2 Ан-3 - 43,0 - 28,6 - 14,2 14,2 - - - 7 3 Я-4 - - 11,2 - 22,2 33,3 22,2 11,1 - - 9 4 Д-3 20,0 - - 40,0 - 20,0 20,0 - - - 5 5 Д-4 - - - - 33,3 33,3 33,4 - - - 3 6 Я-4343 - - 50,0 50,0 - - - - - - 2 7 Я-5 - - - 43,0 14,0 43,0 - - - - 7 8 Ам-3 - - - - 33,3 66,7 - - - - 3 9 Прочие - - 5,9 23,5 17,6 23,5 5,9 11,8 5,9 5,9 17

10 В целом в поэме 2,8 5,6 7,5 26,2 16,8 24,3 11,2 2,8 1,8 1,0 107

Данные таблицы 4 говорят о том, что в поэме «Современники» представлены все типы связи и

разнообразие переносов Некрасова с точки зрения синтаксических связей в них. Предпочтения здесь менее заметны, тем не менее, можно говорить о следующих из них:

1. В 5-стопном ямбе минимальное число связей Об, характерных для ранних поэм Некрасова и пушкинской традиции; это — свидетельство возможного влияния драматического стиха.

2. Необычные связи в 3-сложниках: в 3-стопном дактиле есть сверхсильная связь (Св):

Вместо того чтоб зевать В наших пустынях унылых — Впредь до крушенья — считать Будут кресты на могилах!

(IV, 212)

в 3-стопном анапесте у переносов резко (43 % на фоне полного отсутствия в других размерах и 5,6 % в 4-стопном хорее) поднимается показатель Оп, нехарактерный для enjambement Некрасова:

Как шаман, он обвешан жетонами (А на шее Владимирский крест) С телеграммами, спичами, звонами Колокольными — ездит и ест <…>

(IV, 217–218)

3. Общая тенденция — высокий показатель Дк (в Х-4; Ан-3; Д-3; Я-5). Приведенного материала пока недостаточно для далеко идущих выводов теоретического плана.

В то же время анализ переносов с дифференциацией по размерам показывает правильность самой постановки проблемы «стих и метр» и побуждает к ее дальнейшей разработке.

73

Список литературы

1. Руднев П.А. Единство и теснота стиховедческой концепции // Вопросы литературы. – 1973. – № 11. – С. 241–245. 2. Гин М.М. Балет // Некрасов Н.А. Полн. собр. соч. и писем: В 15 т. – Т. 2. – Л.: Наука, 1981–1983. – С. 423. 3. Федотов О.И. Некоторые замечания к жанрово-композиционной структуре сатиры Н.А.Некрасова «Балет» // Вопросы

художественной структуры произведений русской классики: Сб. науч. тр. – Владимир, 1983. – С. 85. 4. Там же. – С. 89. 5. Матяш С.А. Вольный ямб русской поэзии XVIII–XIX вв.: Жанр, стиль, стих: Дис. … д-ра филол. наук. – Караганда,

1986. 6. Там же. – С. 102. 7. Бокушева Г.А. К проблеме «Стих и жанр»: Перенос в «Последних песнях» Некрасова // Жанрово-стилевые процессы в

фольклоре и литературе: Сб. науч. тр. – Караганда: Изд-во КарГУ, 1995. – С. 181. 8. Руднев П.А. Метрика А.Блока: Дис. … канд. филол. наук. – Тарту, 1969. – С. 114. 9. Некрасов Н.А. Полное собрание сочинений и писем: В 15 т. – Л.: Наука, 1981–1983. Здесь и далее цитаты приводятся

по этому изданию с указанием тома и страницы в тексте. 10. Руднев П.А. Метрика А.Блока … – С. 114-115. 11. Вишневский К.Д. Русский стих XVIII- первой половины XIX века: Проблемы истории и теории: Дис. … д-ра филол.

наук. – М., 1975. – Т. 2. – С. 222.

УДК 82.0

Н.К.Оспанов

Карагандинский государственный университет им. Е.А.Букетова

К ОПРЕДЕЛЕНИЮ ПОНЯТИЯ ИРОНИИ

Мақалада əдебиет теориясының өзекті мəселелері қарастырылады. Кекесін — əдеби шығар-машылық үшін маңызы зор күрделі эстетикалық категория. Автор «кекесін» түсінігінің он-тологиялық, гносеологиялық жəне аксиологиялық деп аталатын негізгі үш деңгейін көрсетеді.

In the article the actual questions of literature criticism are explored. Irony is a complicated aesthetic category which is very important for literary creative activity. The author tells about three the most essential levels which are ontological, gnoselogical and axiological.

Проблема иронии активно разрабатывается целым рядом гуманитарных дисциплин: психолин-гвистикой, лингвостилистикой, поэтикой, эстетикой, теорией познания, теорией культуры и т.д. Со-ответственно этому предельно широк круг вопросов, рассматриваемых в конкретных исследованиях, значительно разнятся аспекты, в которых иронию возможно изучать. По справедливому замечанию Е.И.Кононенко, «сложная, подчас парадоксальная противоречивая природа иронии обусловливает многоаспектный характер научных исследований» этого феномена1.

Наряду с этим не теряют актуальности общетеоретические и методологические вопросы, связан-ные с определением понятия иронии и классификацией многообразных видов и форм явления. Не-достаточная разработанность этих вопросов объясняет известную двойственность статуса иронии в современной литературной теории. Наша работа представляет собой попытку обосновать взгляд на иронию как на категорию многоуровневую, подлежащую определению с эстетической, гносеологи-ческой и онтологической точек зрения.

Устоявшееся представление об иронии складывается из двух составляющих: ирония кодифици-руется, во-первых, как риторический оборот, стилистический прием, троп, а во-вторых — как идейно-эмоциональная оценка, эстетическая категория, вид комического. Традиционный подход к определению иронии состоит, таким образом, в разграничении и обособленном рассмотрении двух значений данного термина: ирония — «1) тонкая, скрытая насмешка; 2) стилистический прием кон-траста видимого и скрытого смысла высказывания, создающий эффект насмешки»2.

Многие научные, в том числе энциклопедические, определения поддерживают эту традицию, различая иронию — стилистический прием и иронию — эстетическую категорию. Таково, в частнос-ти, определение, данное в «Краткой литературной энциклопедии», где ирония — 1) «форма выраже-ния мысли, когда слово или высказывание обретают в контексте речи значение, противоположное

74

буквальному смыслу или отрицающее его», являющаяся «выражением насмешки посредством инос-казания»; 2) «эстетическая категория или идейно-эмоциональная оценка, предполагающая критичес-ки- или скептически-насмешливое отношение к изображаемому под маской серьезности утверждения или похвалы»3.

Противопоставлению иронии «стилистической» (как выразительного приема) и иронии «эстети-ческой» (как ценностно-идеологического отношения) часто придается принципиальный характер. Мнение, согласно которому «в области стилистики ирония представляет собой иное по своей сути яв-ление», чем в области эстетики и литературоведения (Н.К.Салихова)4, прочно закрепилось в совре-менной исследовательской литературе. Показательно в этой связи требование Г.Н.Поспелова не сме-шивать «ироническое содержание с иронической словесной формой», ироническое «отношение к жизни» с иронией как разновидностью тропов5. В подходе к определению и изучению иронии обна-руживается, таким образом, устойчивый дуализм.

Между тем реальная многомерность, сложность и полифункциональность иронии отражены в дуалистических определениях недостаточно полно, поскольку ирония — категория не только эстети-ческая, но и философская, «отмечающая момент диалектического выявления (самовыявления) смыс-ла через нечто ему противоположное, иное» (Ал.В.Михайлов)6. Онтологические и гносеологические возможности иронии (в том числе и в художественном произведении) не могут быть адекватно пред-ставлены в жесткой схеме дуалистического подхода, где ирония-речь — насмешливое высказывание, смысл которого обратен буквальному, — отделяется от иронии-отношения — позиции насмешливого превосходства субъекта над предметом оценки.

Логически теория «двух ироний» строится следующим образом: поскольку слово «ирония» име-ет два значения, им в разных случаях и в различных сферах (стилистической и эстетической) обозна-чаются разные понятия; каждому из этих понятий соответствует собственное родовое — «троп» в стилистике и «комическое» в эстетике; связь между иронией-тропом и иронией-видом комического осуществляется, во-первых, через их структурное сходство (принцип изображения при помощи про-тивоположности), а во-вторых, через частичное скрещивание (ирония-троп, будучи элементом в сис-теме выразительных приемов и средств комического, способна выражать ироническое отношение — следовательно, ирония-вид комического может быть реализована, в частности, и через иронию-троп).

Последовательный анализ положений данной теории заставляет нас подвергнуть сомнению пра-вомерность описания иронии как речевого оборота и иронии как отношения в качестве отдельных по-нятий, поскольку провести между ними четкую грань едва ли возможно.

Исторически в смысловой структуре слова «ирония» объединяются два разнородных компонен-та значения: притворство (обман, лукавство, неискренность) и насмешка (глум, издевка, смех пре-восходства). Преимущественное исследование значения компонента «притворство» приводит к по-ниманию иронии как непрямого, иносказательного средства передачи значений в стилистике; изуче-ние компонента «насмешка» порождает трактовку иронии как вида комического с преобладающим отрицательным отношением к объекту смеха в эстетике. Между тем, как показывают разыскания А.Ф.Лосева по этимологии слова eironeia (от древнегреч. еiro — говорю), осмеяние уже в античности cоставляло сущность иронической речи7. Поэтому в понятии иронии притворство и насмешка связа-ны неразрывно, отражая, соответственно, форму и содержание одного явления.

Далее, возражения вызывает и родовая отнесенность речевой иронии к тропам, а иронии-отно-шения — к комическому. Считается, что, подобно тропам (метафоре, метонимии, синекдохе), ирони-ческое слово «реализует одновременно два значения — иносказательное и буквальное» (В.И.Король-ков); принцип противоположности, связывающий эти значения в иронии («умник» — о дураке), со-ответствует принципу сходства в метафоре («арбуз» — об экипаже, похожем на арбуз) и принципу смежности в метонимии и синекдохе («янтарь» — о трубке, сделанной из янтаря)8. Однако, как от-мечал еще А.А.Потебня, ирония-иносказание не однородна с тропами, поскольку, «с одной стороны, может вовсе обходиться без образа (например, быть чистым формальным утверждением вместо отри-цания: «да как же!»), с другой — не исключает тропов», может вбирать их в себя9. Любые слова или словесные конструкции могут становиться ироническими, если содержат образ, противоположный реальным качествам референта (тропы), или употребляются в обратной функции (фигуры). «Самсон» в значении ‘слабак’ — ироническая антономасия, «свадьба» в значении ‘гибель’ — ироническая ме-тафора, «голова» вместо «глупец» — ироническая метонимия, «крошка весом пять тонн» — о сло-не — ироническая литота, «рот величиной с арку Главного штаба» (Н.В.Гоголь) — ироническая ги-пербола и т.д.

75

В силу этих своих особенностей ироническое высказывание одновременно реализует только од-но значение — либо иносказательное (адресат воспринимает сказанное адекватно намерению говоря-щего), либо буквальное (иронический «код» не раскрыт, высказывание интерпретируется как пря-мое). Способность же речевой иронии «поглощать» фигуры и тропы обусловлена не чем иным, как ее категориальной природой. В отличие от всех вообще фигур и тропов «стилистическая» ирония со-пряжена с выражением строго определенной (комедийно-негативной) оценочности. Главным в иро-ническом слове является не способ и не прием — «механизм» переноса значения, а, по словам А.А.Потебни, «чувство, сопровождающее это значение»10. Именно в силу этого риторическая ирония традиционно определяется как «насмешливое употребление слов в противоположном значении» (Б.В.Томашевский; курсив наш)11. Характерно, что и античная, и последующие риторические тради-ции, описывая речевую иронию, не считали возможным отделять ее от насмешливого отношения, посредством нее выражаемого. Так, у М.В.Ломоносова (первые русские определения иронии, 1744–1748) ирония одновременно «надлежит до тропов» и причисляется к «видам насмешества»12.

Таким образом, то обстоятельство, что речевая ирония — не просто форма выражения чувства, но одновременно и самое чувство, выделяет ее из ряда фигур риторики. С другой стороны, в силу обязательной связанности с приемами выражения при помощи противоположности ироническое от-ношение не имеет определенного статуса и в теории комического. Еще З.Фрейд, положивший в осно-вание своей классификации видов комического (чистый комизм, юмор, остроумие) различные виды психической деятельности, замечал, что «иронии не свойственна никакая другая техника, кроме тех-ники изображения при помощи противоположности»13.

В современной эстетике ирония определяется либо как «вторичная форма» комического (Ю.Б.Борев)14, либо как связанная с комическим сложная эстетическая модификация (В.П.Шеста-ков)15; считать иронию-отношение полноправным видом комического (Т.Б.Любимова) возможно лишь с рядом существенных оговорок: в иных своих формах она «может не иметь в себе ничего спе-цифически эстетического»16. Ироническое отношение универсально и может быть связано как с ко-мическим, так и с трагическим мироощущением; в пределе — любое эстетическое отношение, буду-чи выражено не прямо, а через «нечто противоположное», может считаться иронией.

Тем не менее отделять ироническое отношение от насмешливости, очевидно, не вполне справед-ливо, как несправедливо и относить иронию исключительно лишь к «языковым средствам комизма» (В.Я.Пропп)17. Проведенный последовательно, такой взгляд полностью лишает иронию качества эсте-тического отношения, как, например, в работе Б.Дземидока «О комическом»: для исследователя сущ-ность иронии как «приема техники» комического сводится к тому, что «мнимое неодобрение или похвала являются завуалированным порицанием и упреком и, наоборот, мнимое неодобрение обора-чивается похвалой»18 (курсив наш).

Логическим основанием, оправдывающим теорию «двух ироний», является утверждение об «от-носительной самостоятельности» иронии-приема и иронии-отношения (В.М.Пивоев)19. В то время как ирония — эстетическая категория представляет собой негативное («критически- или скептиче-ски-насмешливое») отношение, речевая ирония может выражать и отрицательную (через мнимую похвалу), и положительную (через мнимое неодобрение) оценку предмета речи. Как кажется, ирония «стилистическая» и ирония «эстетическая» суть явления, действительно, разные — при условии, од-нако, что положительная речевая ирония (одобрение с использованием негативной номинации: «глу-пец» в значении ‘не — глупец’) может не быть связана с выражением насмешливого отношения.

Примерами мнимой неодобрительной иронии-приема в лингвистике и литературоведении при-нято считать ласковые ругательства (Л.И.Тимофеев)20 и притворную грубость (Г.Л.Прокофьев)21. Од-нако обязательный для иронического слова-антифразиса контраст между предметно-логическим и контекстуальным значениями в ласковых ругательствах зачастую отсутствует (использование в этой функции слов типа «шельмец», «пройдоха», «мерзавец» и т. п. выражает, скорее, любование действи-тельно присущим объекту оценки отрицательным качеством); чаще же предметно-логическое значе-ние отрицательного слова вообще не берется в расчет (ласковое «холера» в устах столяра Луки Алек-сандрыча, обращенное к Каштанке в рассказе А.П.Чехова).

Отнесение притворной грубости к положительной речевой иронии возможно лишь как результат отвлечения формального принципа «притворного», иносказательного говорения от цели выражения насмешливого отношения, что расходится с устойчивой риторико-стилистической традицией пони-мать речевую иронию как нерасторжимое единство притворства и насмешки. Если же притворная грубость содержит и выражает собой насмешку, она, по существу, является вариантом дружелюбного подтрунивания (т.е. шутливой, легкой отрицательной иронии). Дружеская насмешка с использовани-

76

ем негативной номинации не выражает одобрения и похвалы предмету речи, будучи легким порица-нием в виде более сильного порицания («круглый дурак» — о человеке, лишь слегка глуповатом), ли-бо чистой комической игрой — приписыванием объекту заведомо отсутствующих у него отрицатель-ных качеств («пьяница» — о человеке, совершенно непьющем).

Собственно положительная ирония — означающая похвалу под маской неодобрения и при этом сопряженная с выражением насмешливого отношения — возможна только в тех случаях, когда гово-рящий в полемике принижает либо полностью отрицает ценность предмета речи, якобы соглашаясь с оппонентом, действительно стоящим на критической точке зрения. Так, в ответ на реплику «X. глуп» становится возможным ироническое: «Да, глуп», означающее: «Нет, X. умен». Критическая или скеп-тическая насмешка, таящаяся здесь за притворным согласием, обращена, разумеется, не на предмет речи, а на противника. Основываясь на неодобрительном суждении оппонента, ирония-похвала в ви-де порицания всегда полемична и потому представляет собой оценку оценки: это не непосредствен-ная похвала предмету, а притворная хула против настоящей хулы.

Частным случаем «похвалы в виде порицания» можно считать ироническое самоуничижение в целях полемики. Как правило, иронию-самоуничижение порождает сознание собственной значимос-ти, которая не признается противником («Я, убийца и злодей» — автохарактеристика Б.Л.Пастернака в стихотворении «Нобелевская премия»). Функция осмеяния в иронии, выражающей похвалу, не от-сутствует. Своеобразие положительной речевой иронии (по сравнению с отрицательной — порицани-ем в виде похвалы) состоит в том, что предмет речи, похвала которому выражается в иронии, и объ-ект насмешки не совпадают. Выражая положительное отношение к предмету речи, ирония-похвала в виде порицания вместе с тем выражает отрицательное отношение к оппоненту, на долю которого приходятся критика или скепсис.

Таким образом, становится очевидным, что понятия речевой иронии и иронии-отношения разли-чаются только объемом и рассматривать их изолированно типологически неправомерно. Условное разграничение иронии в «узком» и «широком» смысле (Н.А.Николина)22 до известной степени оправ-данно, если под иронией в узком смысле понимать не только противоположность буквального и иносказательного значений в отдельном слове или словосочетании, но всякое выражение ироничес-кого отношения в конкретной форме — будет ли то слово, мимика, жест, поступок, музыкальный об-раз или произведение живописи. Во всех подобных случаях уместно говорить об иронии как об осо-бом виде эстетической деятельности, характеризующемся специфическим способом выражения цен-ностного отношения.

Ценностный аспект в содержании эстетико-философской категории иронии составляет аксиоло-гический уровень ее определения. На гносеологическом уровне ирония определяется как метод мыш-ления, состоящий в рассмотрении познаваемой сущности в единстве противоположностей составля-ющих ее моментов — аналог диалектического движения мысли по антитезе к синтезу у субъекта, фи-лософствующего не систематически, а фрагментарно, в форме остроумия и парадокса. (Подробное описание иронии с позиций теории познания содержат работы А.Э.Соловьева23, В.А.Серковой24 и др.).

Философское освоение категории иронии прежде всего коснулось метафорического значения данного слова: ирония — ‘странная случайность’25 и связанного с ним понятия «ирония судьбы», в основе которого — перенос человеческой способности к осмеянию на некоторую высшую, порой без-личную силу (Бога, судьбу, историю, жизнь вообще). Ирония ситуаций, объективная ирония есть, во-первых, какое-либо событие, содержащее в себе противоположность начального и конечного момен-тов, а во-вторых — переживание этого события как насмешки свыше.

Таким образом, на онтологическом уровне ирония — объективное свойство вселенной, закон ис-торического развития, способ существования человека в мире. Именно здесь имеет место само-выяв-ление смысла, происходящее вне и независимо от субъекта, который лишь силою рефлексии спосо-бен уяснять себе наблюдаемый постоянно и повсеместно взаимопереход противоположных явлений и процессов. Следовательно, в форме понятия «объективная ирония» эстетическое сознание отражает момент противоположности между намерением и результатом, побуждением и поступком, желаемым и достигнутым в сфере практического действования26.

В заключение следует подчеркнуть значимость названных уровней определения категории иро-нии для художественного мышления. По мнению выдающегося немецкого философа К.В.Ф.Зольгера, подлинная ирония составляет «сущность искусства, его внутреннее значение <…> сокровеннейший живой зародыш всего искусства»27. Ирония поэтому закономерно остается «самой глубокой и

77

прельстительной из всех существующих проблем», как определил ее в статье «Гете и Толстой» Томас Манн28.

Список литературы

1. Кононенко Е.И. Ирония как эстетический феномен: Автореф. дис. ... канд. филос. наук. – М., 1987. – С. 3. 2. Словарь иностранных слов / Под ред. А.Г.Спиркина, И.А.Акчурина, Р.С.Карпинской. 13-е изд., стереотип. – М., 1986. –

С. 203; См. также: Словарь современного русского литературного языка: В 17 т. – М., 1956. – Т. 5. – Стб. 429; Словарь русского языка: В 4 т. – М., 1981. – Т. 1. – С. 675; Розенталь Д.Э., Теленкова М.А. Словарь трудностей русского языка. 4-е изд., стереотип. – М., 1985. – С. 204.

3. Шпагин П.И. Ирония // Краткая литературная энциклопедия. – М., 1966. – Т. 3. – Стб. 179. Структурно повторяют это определение статьи: Розин Н.П. Ирония. 3-е изд. // Большая советская энциклопедия. – М., 1972. – Т. 10. – С. 447–448; Ирония // Литературный энциклопедический словарь. – М., 1987. – С. 132.

4. Салихова Н.К. К вопросу о лингвистической природе стилистического приема иронии: Сб. науч. тр. МГПИИЯ им. М.Тореза. – М., 1975. – Вып. 93. – С. 73.

5. Поспелов Г.Н. Ирония как троп // Введение в литературоведение / Под ред. Г.Н.Поспелова и др. – М., 1976. – С. 250. 6. Михайлов Ал.В. Ирония // Философский энциклопедический словарь. – М., 1989. – С. 225. 7. Лосев А.Ф. Ирония античная и романтическая // Эстетика и искусство: Из истории домарксистской эстетической

мысли. – М., 1966. – С. 55–66. 8. Корольков В.И. Троп//Краткая литературная энциклопедия. – М., 1972. – Т. 7. – Стб. 626. 9. Потебня А.А. Теоретическая поэтика / Сост. А.Б.Муратов. – М., 1990. – С. 271.

10. Там же. – С. 271. 11. Томашевский Б.В. Стилистика. 2-е изд., испр. и доп. – Л., 1983. – С. 238. 12. Ломоносов М.В. Полн. собр. соч. – М.–Л., 1952. – Т. 7. – С. 256–257. 13. Фрейд З. Остроумие и его отношение к бессознательному // Фрейд З. Я и Оно: Соч. – М.; Харьков, 1998. – С. 81. 14. Борев Ю.Б. О комическом. – М., 1957. – С. 152. 15. Шестаков В.П. Эстетические категории: Опыт систематического и исторического исследования. – М., 1983. – С. 227. 16. Любимова Т.Б. Комическое, его виды и жанры. – М., 1990. – С. 33. 17. Пропп В.Я. Проблемы комизма и смеха. – М., 1976. – С. 99–100. 18. Дземидок Б. О комическом. – М., 1974. – С. 80. 19. Пивоев В.М. Ирония как эстетическая категория: Дис. ... канд. филос. наук. – Л., 1981. – С. 53. 20. Тимофеев Л.И. Основы теории литературы. – М., 1971. – С. 226. 21. Прокофьев Г.Л. Ирония как прагматический компонент высказывания (На материале английского языка): Дис. ... канд.

филол. наук. – Киев, 1988. – С. 172. 22. Николина Н.А. К вопросу о речевых средствах иронической экспрессии и ее функциях в художественном тексте // Рус.

язык в школе. – 1979. – №3. – С. 79. 23. Соловьев А.Э. Романтическая концепция иронии и классическая немецкая философия: Дис. ... канд. филос. наук. – М.,

1987. – 183 с. 24. Серкова В.А. Ирония в философском мышлении: Дис. ... канд. филос. наук. – Л., 1989. – 207 с. 25. См.: Толковый словарь русского языка / Под ред. Д.Н.Ушакова. – М., 1935. – Стб. 1225; Ожегов С.И. Словарь русского

языка. 20-е изд., стереотип. – М., 1988. – С. 205. 26. См. об этом: Кононенко Е.И. Ирония как эстетический феномен: Дис. ... канд. филос. наук. – М., 1987. – С. 165. 27. Зольгер К.В.Ф. Лекции по эстетике // Зольгер К.В.Ф. Эрвин: Четыре диалога о прекрасном и об искусстве. – М., 1978. –

С. 421–422. 28. Манн Т. Собр. соч.: В 10 т. – Т. 9. – С. 529.

78

ШЕТЕЛ ТІЛДЕРІ ИНОСТРАННЫЕ ЯЗЫКИ

Г.И.Исина

Карагандинский государственный университет им. Е.А.Букетова

ОСОБЕННОСТИ СТРУКТУРЫ И СЕМАНТИКИ КОМПАРАТИВНЫХ ФРАЗЕОЛОГИЗМОВ В АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ

Мақалада салыстырмалы фразеологиялық бірліктердің құрылымдық сипаты мен мағыналық ерекшеліктері қарастырылған. Сонымен қатар фразеологиялық теңеулердің семантикалық кластарының салыстырмалы мағнадағы түрлері анықталған.

The article is dedicated to the analysis of comparative phraseologisms’ structure and semantics. The main semantic groups of phraseological comparisons according to the type of comparative meanings are determined.

Фразеология является микросистемой, входящей в общую систему языка. Она представляет со-

бой «традиционное единство системных отношений между компонентами фразеологических единиц и фразеологических единиц между собой на основе их структурно-семантических особенностей»1. Рассмотрение каждой фразеологической единицы как элемента микросистемы является важным для понимания фразеологического значения.

Для большинства исследователей структуры компаративных фразеологизмов в английском, не-мецком, французском языках характерно рассмотрение их в двухкомпонентной форме (И.И.Черны-шева, Н.М.Сидякова, А.Г.Назарян, Р.А.Глазырин).

В своей работе мы придерживаемся мнения, что компаративные фразеологизмы на уровне сло-восочетания в большинстве своём состоят из двух компонентов, которые соединены соответству-ющим компаративным союзом (as…as или like…as). Причем первый союз as характеризуется крайней неустойчивостью. Наличие или отсутствие первого союза не оказывает воздействия на семантику фразеологической единицы.

Модель компаративных фразеологических единиц (КФЕ) в данном случае представляет собой CmB, где С — основание сравнения, m — показатель сравнения (сравнительный союз), В — объект сравнения.

Первый компонент, представляющий собой основание сравнения в компаративных фразеологиз-мах, всегда мотивирован, то есть употребляется в значении, присущем данной части речи (прилага-тельному, глаголу или наречию, в зависимости от структурного типа КФЕ). С точки зрения семанти-ки второго компонента мы подразделяем фразеологические сравнения на две группы:

1. Компаративные фразеологизмы, в которых второй компонент является интенсификатором первого, семантически мотивированного компонента:

(as) silent as the grave — тихо как в могиле; (as) solid as a rock — твердый как скала; burn like a match — вспыхнуть как порох; swoop like an eagle — ринуться как коршун на добычу.

Первый компонент КФЕ обычно употребляется в своем основном буквальном значении. Фун-кция второго компонента, как правило, усилительная, заключающаяся в передаче дополнительной информации по сравнению с информацией, передаваемой первым компонентом. Это отчетливо видно из следующих примеров:

79

1. And I compliment ye, Mrs. Dartie, ' went on Mr. Bellby; 'ye've a natural gift for giving evidence. Ste-ady as a rock.

(J.Gazsworthy, 'In Chancery. ' part II, ch. VII) — И разрешите поздравить вас, миссис Дарти, - продолжал мистер Белби, — у вас прямо,

можно сказать, талант давать показания, несокрушимые как скала. 2. As soon as they heard the news, the creditors swooped like eagles on their victim. (DEI) Как только кредиторы услышали печальную новость, они как стервятники ринулись на свою

жертву. Как мы видим, образность словосочетаний в этих примерах создается благодаря сравнению, от-

носящемуся к тому классу предметов, явлений или лиц, который обозначает его второй компонент, употребленный, следовательно, в переносном значении.

2. Компаративные фразеологизмы, в которых второй компонент, помимо роли интенсификатора, выполняет роль семантического дифференциатора, разграничителя значений нескольких сравнений при общем первом компоненте:

swim like a fish — swim like a stone плавать как рыба — плавать как топор (as) clear as a crystal — (as) clear as day прозрачный как кристалл — ясно как день dry as dust — dry as a mummy скучный, написанный сухим языком — высохший как мумия

В основе семантических различий этих фразеологических единиц лежит «образ», создаваемый вторым компонентом, который, в свою очередь, служит средством уточнения, индивидуализации признака предмета. Ср.: eat like a wolf — eat like a pig. При едином основании сравнения лексемы «a wolf» и «a pig» сообщают обобщенному признаку «eat» различный индивидуальнообразный оттенок.

Таким образом, значение компаративных фразеологизмов обусловлено не только их структурой, но и зависимостями между компонентами фразеологической единицы, вследствие чего происходит полное или частичное переосмысление значений компонентов ФЕ.

В языке существуют и фразеологизмы, утратившие внутреннюю форму или обнаруживающие ее лишь в плане диахроническом. Под внутренней формой понимается смысловое содержание, образу-емое элементами исходных значений слов, положенными в основу фразеологического значения. При-мером компаративного фразеологизма с немотивированным значением, как указывает А.В.Кунин1 (С. 203), является оборот talk to somebody like a Dutch uncle — отечески наставлять кого-либо, учить кого-либо уму-разуму. Использование слова Dutch в ряде фразеологизмов, имеющих отрицательное значение, восходит к англо-голландской конкуренции на морях и войнам в XVII веке.

Ср.: Dutch comfort — слабое утешение; A Dutch concert — кошачий концерт; I’m a Dutchman if … — провалиться мне на этом самом месте, если…

По существу, все ФЕ, в которые входит слово Dutch (означающее «голландский»), переосмысля-лись, так как с этим прилагательным ранее связывались неприятные ассоциации. Немотивирован-ность ФЕ со словом Dutch вызвана утратой предметной соотнесенности. Например:

They were never silly or light-headed, but cautious and conservative; and he could, on ocassion, talk to them like a Dutch uncle.

(Th. Dreiser, «The Financier», ch. XII). Они никогда не вели себя глупо или легкомысленно, а были осторожны и сдержанны; но иногда

он все же учил их уму-разуму.

В обороте get on like a house on fire в значении «прекрасно ладить друг с другом» также отсут-ствует мотивировка значения. При буквальном понимании оборота значение должно быть скорее противоположным. Тот факт, что буквальное значение оборота вступает в противоречие с его фразе-ологическим значением, является лингвистическим показателем немотивированности значения всего оборота1 (С. 203).

В омонимичном обороте get on like a house on fire — быстро и легко продвигаться вперед, де-лать огромные успехи подобного противоречия не возникает и о немотивированности значения гово-рить не приходится.

80

Ср.: 1) «How did you get on with Мartha?..» Jones said. «We got on like a house on fire». (Gr. Greene, ‘The Comedians’, part III, ch. III) Как Марта? Как вы с ней ладили?.. Еще как ладили, — ответил Джонс. 2) Higgins… I started on her some months ago; and she’s getting on like a house on fire. I shall win

my bet. (B. Shaw, ‘Pygmalion’, act III) Хиггинс… Я уже не первый месяц над ней работаю, и она делает прямо сногсшибательные ус-

пехи. Пари можно считать выигранным.

Примеры с полностью переосмысленным значением встречаются и среди адъективных компара-тивных фразеологических единиц (АКФЕ). Это относится к многозначным АКФЕ, у которых второе или третье значение является метафоризированным значением первого и, вследствие этого, значение первого компонента не соответствует ни одному значению многозначного прилагательного. Таким примером является ФЕ (as) large as life, означающая:

1) в натуральную величину; 2) заметный, бросающийся в глаза; 3) собственной персоной, во всей красе. Ни одно из трех значений фразеологизма не совпадает ни с одним значением прилагательного

large.

Ср.: 1) The statue was as large as life. (ALD) Статуя была в натуральную величину. 2) Well, there it is, a few miles of it, sticking well up out of the water, large as life, and not a sign of it

on the chats. (J.B.Priestley, ‘Far away’, ch I) Вот он этот остров, длиной и шириной в несколько миль, возвышается над водой, у всех на гла-

зах, а на морских картах он и не значится. 3) He marched up and down afore the street door like a peacock, as large as life and twice as natural.

(DC) Это был он собственной персоной. Он ходил взад и вперед перед парадным входом, красуясь

как павлин.

Таким образом, внутренняя форма ФЕ и языковая мотивировка фразеологического значения представляют собой важные аспекты семасиологической связи фразеологического значения с внут-ренней формой фразеологизма. По степени мотивированности значения фразеологических сравнений мы различаем три основные группы:

I. КФЕ с полной компаративной мотивированностью:

(as) black as coals — черные как угольки; (as) still as a statue — неподвижный как статуя; sleep like a baby — спать как младенец; follow smb. like a shadow — следовать за кем-либо как тень.

II. КФЕ с неполной мотивированностью:

(as) cool as a cucumber — невозмутимый, спокойный; (as) dead as a door-nail — бездыханный, без каких-либо признаков жизни; (as) soft as butter — мягкосердечный, слабохарактерный; (as) mad as a hatter — не в своем уме.

Переносное значение в адъективных фразеологических сравнениях стало настолько норматив-ным, что образность в этих оборотах, построенная на словах a cucumber — огурец, a door-nail — гвоздь, butter — масло, a hatter — заяц, в значительной степени стерлась.

Нейтрализация переносного значения наблюдается и в следующих глагольных фразеологичес-ких сравнениях:

81

spend money like water — сорить деньгами; sell like hot cakes — раскупаться, идти нарасхват; take to smth. like a duck to water — охотно взяться за что-либо; mould smb. like wax — подчинить кого-либо своей воле.

III. Компаративно немотивированные ФЕ. При этом под немотивированностью понимается от-сутствие диахронической связи между фразеологической единицей и внутренней формой оборота. Примером данного типа является ФЕ as thick as thieves — спаянные крепкой дружбой, закадычные друзья. Впервые эту фразу в английском языке употребил английский писатель Теодор Хук в своем произведении «The Parson’s Daughter» (1833). По всей видимости, автор заимствовал его из француз-ского языка раннего периода, Ils s’entendent comme larrons en foire, отбросив из цитаты последнюю фразу «at a fair». В этом случае значение всего первоначального выражения as thick as thieves at a fa-ir — спаянные как воры на ярмарке становится понятным. Как правило, воры-карманники в подоб-ных многолюдных местах всегда действуют вместе, сообща. Отсюда и происходит значение ФЕ as thick as thieves:

I said to her last night-where’s Annie Frost now you used to be so friendly with?.. ‘Catch me going with Annie Frost!’ Just like that. And it doesn’t seem a minute since they were as thick as thieves.

(J.B. Priestley, ‘Angel Pavement’, ch. II) Вчера я у Эдны спрашиваю: «А что не видно Энни Фрост, с которой ты была в такой друж-

бе?..» — Вот еще, стану я водиться с Энни Фрост!» А, кажется, вчера были такие друзья, что во-дой не разольешь.

К немотивированным фразеологическим сравнениям относится также оборот fight like Kilkenny cats — бороться до взаимного истребления. Выражение, по-видимому, восходит к легенде об ожес-точенной борьбе между ирландскими городами Kilkenny u Irishtown, продолжавшейся до конца XVII века, которая привела их к взаимному разрушению.

Kilkenny cats — дерущиеся до взаимного истребления, готовые разорвать друг друга. Эта этимо-логия подтверждается словарем Вебстера. Но в других словарях приводится иная этимология. В рас-сказе о Kilkenny cats говорится, что две кошки дрались до взаимного истребления и от них остались одни хвосты (Большой Оксфордский словарь). Случай, легший в основу данного выражения, давно забыт, что создает немотивированность всего оборота в современном английском языке, так как вы-ражение не имеет смысла при буквальном понимании1 (С. 202). Преобразование внутренней формы ФЕ происходит в связи с забвением образа, положенного в основу фразеологического сравнения. Тем не менее, компаративные фразеологизмы данного типа сохраняют то общее значение, которое сфор-мировалось на основе сравнений, т.е. некогда мотивированных компаративных отношений:

Members of Parliament and ladies of fashion, like himself and and Fleur… now and then… going for each other like Kilkenny cats.

(Gasworthy, ‘The Silver Spoon’, part I ch. XIV) Члены парламента и светские женщины, как сам он и Флер… время от времени, вцепляются

друг в друга и дерутся не на жизнь, а на смерть.

В данную группу входят некоторые адвербиальные компаративные словосочетания, начина-ющиеся с союза like и являющиеся интенсификаторами типа:

like a bat out of hell — во весь опор, во всю мочь; like a cartload of bricks — изо всей силы, с огромной силой; like nobody’s business — чертовски ловко.

Подобные ФЕ, «выражающие сильные эмоции, подвергаются экспрессивному переосмыслению, и в большинстве случаев их компоненты полностью утрачивают свои буквальные значения, в резуль-тате чего фразеологизмы приобретают целостное интенсифицирующее значение»1 (С. 156).

Однако не все адвербиальные сравнения являются интенсификаторами. Многие из компаратив-ных фразеологизмов данного структурного типа обладают образной семантикой, такие как:

like a dying duck in a thunderstorm — как мокрая курица, с растерянным, перепуганным видом; as rabbits in a warren — как сельди в бочке, скученно, в тесноте; as an ox goes to the slaughter — как вол на убой, покорно, безропотно; like water off a duck’s back — как с гуся вода.

82

Все эти ФЕ являются целиком образными адвербиальными оборотами, образующими второй элемент сравнения.

Несколько компаративных словосочетаний начинаются с союза as if:

as if by magic — словно по волшебству; as if riveted to the spot — как вкопаны; as if touched with a wand — как по мановению волшебной палочки.

Обороты этого структурно-семантического типа, как считает А.В.Кунин, так же как фраземы, начина-ющиеся с союза like, являются частично компаративными1 (С. 145).

По нашему мнению, это определение неточно выражает компаративные отношения ФЕ подобно-го типа. Эти фразеологические сравнения мы относим к однокомпонентной структуре, представляю-щей собой, на наш взгляд, формулу mB, где m — показатель сравнения, B — предмет сравнения. Употребление сравнений без элемента С совершенно не нарушает компаративного значения и компа-ративного образа. Более того, как утверждает Т.К.Коныров2 (С. 82), именно без элемента С (но непре-менно подразумевающегося) они представляют собой не только литературную норму, но и «эконом-ный» качественно новый вариант.

Сочетание средства, указывающего на факт сравнения, с непременным элементом B предопреде-ляет основание сравнения, которым оказывается один из признаков, характерных для предмета B. Ес-ли в двухкомпонентных фразеологических единицах выделение определенного признака в качестве основания сравнения осуществляется прямым его обозначением (введением в структуру элемента С), то в однокомпонентных сравнениях этот признак оказывается выделенным уже в коллективном соз-нании говорящих и для его проявления достаточно указания на сам факт сравнения при элементе B.

Однако определенность компаративных отношений в однокомпонентных фразеологических сравнениях — следствие не только их закрепленности в коллективном сознании. В значительной ме-ре она обусловливается собственно языковыми факторами:

I. Лексическое значение выражения. Этот фактор относится к конструкциям, в которых элемент B включает субстантивированное причастие. Ср.:

like all (или one) possessed, as if touched with a wand, like one rooted to the spot.

Субстантивированное причастие в данном случае в силу своей номинативной функции обозна-чает предмет сравнения (элемент B), а семантически выражает именно тот признак (хотя и в общем виде), который лежит в основании сравнения. Частные признаки сравнения при этом избираются го-ворящими индивидуально, но они не выходят за пределы общего закрепленного общественным соз-нанием признака, выраженного элементом B.

Ср.: 1) Even when it had grown dusk … the child remained like one rooted to the spot and had no fear or

thought of stirring. (Ch Dickens, ‘The Old Curiosity Shop, ch. III.) И даже когда сумерки сгустились … девочка, ничего не боясь, продолжала сидеть в темноте,

словно прикованная к месту. 2) He stood riveted to the spot, following this unusual business with his eyes. (R.L. Stevenson, ‘New Arabian Nights’) Он стоял, как вкопанный, следя за этим необыкновенным занятием.

Словами, обозначающими элемент В и в то же время выражающими признак сравнения в его об-щем виде, являются часто имена существительные, особенно располагающие ярким субъективно-оце-ночным значением. Например:

like hell — как черт, as an angel — как ангел; like the dickens — дьявольски, like a drowned rat — промокший до костей.

II. Синтаксическая распространенность имени, выражающего элемент В. Здесь раскрывается следующая закономерность: чем более распространенным является выражение элемента В в сравне-нии, тем определеннее признак, положенный в основание сравнения. Например:

83

1. like a dummy — like a stuffed dummy (с дурацким, бессмысленным видом, букв.: как мане-кен — как набитый манекен);

2. like lightning — like a steak of lightning (быстро, молниеносно, букв.: как молния — подобно вспышке молнии);

3. like a log — like a bump on a log (как бревно, неподвижно — как чурбан, букв.: как сучок на бревне).

Ср.: 1) I must have bee like a pitiful object. I just lay there like a log, for I don’t know how long. (J.Conrad, ‘Lord Jim, ch. 25.) Должно быть, вид у меня был самый плачевный. Я лежал без всякого движения не знаю уж

сколько времени. 2) ‘Go on and do something about it, — he ordered. ‘Don’t sit there, like a bump on a log. Get busy. (E. Caldwell, ‘This Very Earth, ‘ch. VIII.) Сделай хоть что-нибудь. Нельзя же сидеть сложа руки, чурбан ты этакий. Действуй.

Таким образом, компаративные отношения в однокомпонентных ФЕ определяются не только вследствие их закрепленности в коллективном сознании, но и обусловливаются рядом языковых фак-торов.

Анализируя семантические особенности фразеологических сравнений, важно отметить, что ком-паративные значения ФЕ проявляются по-разному. Так, некоторые КФЕ выражают равную степень наличия признака у сравниваемых предметов, другие — неравенства признаков, третьи передают зна-чение усиления. В связи с этим в зависимости от характера компаративного значения фразеологичес-кие сравнения в английском языке мы разделяем на следующие типы:

I. КФЕ со значением отождествления. II. КФЕ с интенсифицирующим значением. III. КФЕ со значением неравенства. IV. Метафорические компаративные фразеологизмы. I. Компаративные фразеологизмы со значением отождествления. В ФЕ данного типа степень наличия признака в предмете и образе сравнения равна:

smoke like chimney — букв.: дымить как труба; burst like a bubble — лопнуть как мыльный пузырь; burn like a match — букв.: гореть как спичка; (as) fine as a lily — прекрасный как лилия.

Они выражают представления об индивидуальном признаке предмета А благодаря отождествле-нию признака А признаку В. Большинство компаративных фразеологизмов относится именно к этому семантическому типу.

II. КФЕ с интенсифицирующим значением:

(as) merry as a cricket — жизнерадостный, полный жизни, букв.: жизнерадостный как сверчок; go out like a candle in a snuff — быстро исчезнуть, букв.: исчезнуть подобно горящей свече.

К данному типу относятся и фразеологизмы — интенсификаторы, имеющие однокомпонентную структуру:

like nothing on earth — ужасно, отвратительно; like fury — дьявольски, неистово; as all get-out — безумно, чертовски.

Ср.: 1) … Machiavelli …was feeling like nothing on earth and his voice, was a croak. (W.S.Maugham, ‘Then and Now’, ch. XXXVI) … Макиавелли … чувствовал себя ужасно. Он совершенно охрип. 2) I’m hungry as all get-out, girls, Ty Ty said. (E. Caldwell, ‘God’s Little Acre, ’ ch. VIII.) — Я чертовски проголодался, девушки, - сказал Тай Тай.

84

В этих примерах мы наблюдаем полное переосмысление компонентов ФЕ. Однако, как отмечает А.В.Кунин, встречаются интенсификаторы, в которых в одних контекстах сохраняется буквальное значение компонентов, в других — оно утрачено1 (С. 159).

К таким оборотам относится, например, гиперболический глагольный интенсификатор like mad — как безумный, как бешеный.

Ср.: 1) … he didn’t drive like mad. He drove swiftly, but carefully. (W.Saroyan) … он не гнал как бешеный, а вел машину осторожно, но быстро. 2) My heart was beating like mad. I could scarcely speak. (A.J.Cronin, ‘Shannon’s Way, book III, ch. 6.) Сердце мое отчаянно колотилось. Я с трудом мог говорить. 3) My head was aching like mad. (W.S.Maugham, ‘Complete Short Stories’) У меня безумно болела голова.

Если первый пример показывает наличие связи между значением интенсификатора и букваль-ным значением его компонентов, то во втором и третьем примерах эта связь ослабевает, так как ин-тенсификатор употребляется с глаголами, относящимися к части тела (a heart, a head).

III. Компаративные фразеологизмы со значением неравенства. ФЕ данного типа показывают, что признак, служащий основанием для сравнения, в элементе В

присутствует в большей или меньшей степени, чем в элементе А (предмете сравнения) или наоборот.

Ср.: more dead than alive — букв.: скорее мертв, чем жив; worth than death — букв.: хуже смерти; more silent than grave — букв.: тише, чем в могиле.

Сравнительная степень, являясь необходимым компонентом категорий степеней сравнения при-лагательных, вместе с тем входит и в компаративную систему языка как особый способ выражения сравнения, как особая форма компаративной семантики. Оформляя компаративные отношения эле-ментов структуры, сравнительная степень прилагательных лексически выражает основание сравне-ния.

Фразеологические единицы данной группы составляют весьма незначительную часть КФЕ сов-ременного английского языка.

IV. Метафорические компаративные фразеологизмы. В основе большого числа КФЕ в английском языке лежит метафорическое переосмысление со-

ответствующего переменного словосочетания. Перенос названия осуществляется на основе различ-ных видов сходства:

сходство положения:

like a fish out of water — как рыба без воды; like a cat on hot bricks — как на угольях;

сходство поведения:

as busy as a hen with one chicken — носиться как курица с яйцом; flee like bandicoots before bushfire — букв.: удирать как крысы перед пожаром;

сходство цвета:

as red as a turkey cock — красный как индюк; as black as hell — букв.: черный как черт.

Очень часто сходство основано на различных свойствах предметов, животных, насекомых и т.д., рассматриваемых как их главный признак:

as fit as a flea — скачет как блоха, букв.: здоров и бодр; as sound as a bell — в полном здравии, букв.: звонкий как колокол; quake (shake) like an aspen leaf — дрожать как осиновый лист; sting like a wasp — жалить как оса.

85

Однако не все метафорические компаративные фразеологизмы образовались в результате пере-осмысления переменного сочетания слов. В некоторых случаях такого словосочетания не существо-вало. Это относится к оборотам, в основе которых лежит нереальная ситуация:

like a flea in amber — как муха в янтаре, музейная редкость; simper like a furmety kettle — глупо улыбаться, букв.: улыбаться как котел с кашей; be sick as a cushion — симулировать болезнь, букв.: быть больным, как подушка.

Таким образом, фразеологические единицы в английском языке в зависимости от характера ком-паративных значений делятся на четыре основных семантических типа: сравнения со значением отождествления, неравенства, интенсифицирующим и метафорическим значениями. Причем один и тот же компаративный фразеологизм в зависимости от способа выражения сравнения может одновре-менно выражать несколько значений. Ср.: as dumb as an oyster — нем как рыба (отождествление, ме-тафорическое значение), like a bat out of hell — во весь опор, во всю мочь, букв.: как летучая мышь из ада (интенсифицирующее и метафорическое значения). Как свидетельствует анализ, значения компа-ративных фразеологических единиц определяются как разнообразными структурными типами компа-ративных конструкций, так и взаимоотношениями составляющих их компонентов. И этот фактор еще раз подчеркивает всю сложность структурно-семантической природы компаративных фразеологиз-мов.

Список литературы

1. Кунин А.В. Фразеология современного английского языка. – М.: Междунар. отношения, 1972. – 288 с. 2. Коныров Т.К. Структурно-семантическая природа сравнения в казахском языке. – Алма-Ата: Мектеп, 1985. – 215 с.

Е.П.Сибирцева Казахский университет международных отношений и международных языков им. Абылай хана, Алматы

SLANG EXPRESSIONS FOR DYING IN AMERICAN ENGLISH

Мақала «өлім» концептісін бейнелейтін американдық мəнерлі қарапайым сөз лексикасын зерттеуге арналған. Автор сленгті тыйым салынған лексикамен байланысты қарастырып, «өлім» концептісін осындай табулардың (тыйым салулардың) бірі деп табады. Сонымен қатар аса іскерлікпен жəне шеберлікпен қолданылған сленг тілдің дамуына жаңа бағыт беретінін баяндайды.

Статья «Функционирование концепта «смерть» в американском сленге» посвящена исследованию лексики американского экспрессивного просторечия, которая используется для выражения концепта «смерть». Каждое поколение и каждая культура порождают свой собственный сленг. Сленг зачастую связан с табуированной лексикой, и смерть является одним из таких табу. Современное использование сленга часто связано с учтивостью, и в некоторых ситуациях использование сленга более тактично, чем откровенное высказывание. В наши дни сленг социально приемлем не только потому, что это сленг, но потому, что используемый с умением и мастерством, он привносит новый и волнующий аспект в развитие языка. Сленг также является одним из примечательных явлений для изучения в современной лингвистике.

Old age, death, dying and burial constitute a rather big area of the lexicon in which most languages

develop a large number of slang words and euphemisms. Reference to the dead is forbidden to some degree in almost all societies. Some slang and euphemistic expressions for the word « to die» are call of the bets, buy it, sprout wings, step off the curb, and hang up one’s hat. These expressions equate death with things that often take place in everyday life. It is a means of making death sound less terrifying. Examples like leap in the dark, earn the wages of sin and go to the wrong way have sinister connotations, whereas expressions like go to glory, be gathered to one’s fathers, go home and close one’s eyes tend to romanticize death.

86

If we think of death as one of the rare things nobody has so far been able to avoid, we might wonder why the subject has become something of a taboo in almost all Western cultures. We have published the idea of death somewhere toward the back of our minds, and most of us feel very uncomfortable when forced to confront it, even in conversations.

In many situations, the verb die seems too blunt, or perhaps too serious. Therefore the English language has developed a variety of expressions, which can be used to replace this awkward word, ranging from religious-minded euphemisms to slang words, some of which are undoubtedly regarded as irreverent in standard language. Many of these slang idioms are results of a kind of a semantic shift. They have existed in the language for a long time but have had a quite different meaning. The semantic shift has, in some cases, been so complete that the original sense has to be dug up in etymological dictionaries. But more often the old concrete meaning and the new figurative one coexist in the language, and it is the context that determines the interpretation. Among the ones, which origins are either not known at all, or are far from obvious, are idioms like: kick the bucket, go for a burton, buy the farm, buy the ranch, buy it, drop the cue, go for one’s tea, go to the races, eat it, have it, hop the twig, come to a sticky end, turn one’s face to the wall, go down the tube, slip/cut one’s cable, snuff it, croak, crossing to the other side, go to Davy Jones’ locker. Where the last phrase means to drown.

It would not be too difficult to invent contexts where these expressions could be used without any reference whatsoever to dying; indeed, this potential ambiguity is one of the characteristics of a large part of the «death vocabulary» of slang. Yet, we don’t usually misunderstand what the speaker means. Often the intonation or some extralinguistic feature helps us to grasp the meaning.

In many idioms dying is seen as a change of place, both physically and spiritually. Religious euphemisms include pass away, go to meet one’s maker and go to kingdom. The less pious slang expressions talk about going west, going north, going across the creek, getting a one-way ticket, and heading for the hearse. The finality of death, however, comes across in many idioms — the word last is present in many of them: head for the last round-up, take the last count, answer the last roll-call, jump the last hurdle, make the last muster, kayoed for keeps. There is also one — take the big jump, where the definite article alone is adequate to make the meaning clear.

Some of the idioms convey the idea of giving up, perhaps due to tiredness or old age. In these, death is not seen as a violent threat to life; rather it is accepted as the final stage in the circle of life. Some of these are based on brilliantly imaginative metaphors, and connotations, which have enforced the idea of death being one of the most natural phenomena. They are: call it a day, call it quits, quit the scene, quit it, give up the ship, pass in one’s checks, put one’s checks in the rack, hang up one’s hat, hang up one’s harness, lay down one’s knife and fork, hang in one’s dinner-pail, throw in the sponge.

The expression have one’s number come up is probably based on the thought that life is a lottery and when fate draws your number, your time is up. One of the most ingenious idioms is to join the great majority. In it, dying is not only seen as a natural thing, but, thinking of the time scale from the dawn of human race to the present, statistically it is more «likely» to be dead than alive.

One interesting detail of slang is the significant use of gambling vocabulary in connection with death. We can talk about someone throwing in one’s cards, or throwing in one’s hand. Further, there are such expressions as cash in, pass in, hand in one’s chips and call off all bets.

For the most part of slang expressions for dying could be called euphemistic. They want to present the unpleasant fact as softly as possible. But in contrast with more solemn ways of going around the word die, the slang alternatives usually contain humorous undertones. Even the few slang expressions that deal with actual moment of death are rather gentle: turn up one’s toes, being visited by the grim reaper, curl up one’s toes and go belly up.

One of the features that render slang idioms as «euphemistic» is the tendency to avoid expressions that are too explicit. Preference is for more subtle idioms, e. g.: pop one’s clogs, drop of the twig, step off the deep end and snuff out like a candle. As there is an exception to every rule, there is also one to this: a special group of idioms consisting of expressions which describe the state of the body after it has been buried: push up daises, be grounded for good, strike bedrock, deep six, feed the worms, 6-feet under, groundhogs are bringing one’s mail, food for worms and take a dirt nap.

Some of these are quite commonly used but they can only refer to someone who has been dead for some time. Phrasal verbs make up a large proportion of the slang vocabulary in general, and the matter of death is no exception. A common combination is a verb followed by the adverb off or out. Both of these include the idea of «leaving» or «ending», so they go well with the connotations the verb die rouses in people. E. g.: kick

87

off, cool off, kiss off, pop off, slam off, drop off, pipe off, shove off, step off, conk off, check out, peg out, pass out, strike out, chalk out, flake out, conk out, bow out, weigh out.

Most of the phrasal verbs have a double meaning: as well as being synonyms for dying, they can mean the same as to fall asleep, to faint, to stop functioning. Usually these idioms are the results of the already mentioned semantic shift where the connection between the original meaning and the new slang meaning has remained relatively clear. Miscellaneous other phrasal expressions include check in, kick in, shove over and keel over.

There are many slang words for the dead body, some polite and some profane, as well as euphemisms: food or dead meat. The corpse was once referred to as the shroud of clay, and workers use terms such as the loved one or dearly departed. Among themselves technicians often refer to the corpse as the client. Laid out, landowner, worm-food are the expressions that are used to express the dead body.

Euthanasia also attracts slang. One may put him out of his misery or put him to sleep, the latter one is used primarily with non-human animals.

Expressions for death would be: the next life, life after life, the final curtain, curtain and game over. There are a few special types of slang, which are worth mentioning in this context: prison slang and

military slang. Needless to say that during a war the verb die has an especially nasty ring to it, so it is replaced by expressions like go home or go home in a box. Go to glory wavers somewhere between a semi-religious euphemism loaded with patriotism and ironic version of the frequently repeated cliché about dying in a battle. There is also a military term applied to personnel who die in combat that is «KIA» which stands for «killed in action». Or a verb «conk out» which is slang for stopping, failing, passing out or dying was originated in the American Air Service, conk is thought to be the last sound a reciprocating engine makes before it ceases operating.

Expressions such as get a back door parole and get a back gate commute are among the nicer ones in prison slang. Both refer to someone who has died a natural death in prison. The less unfortunate ones may end up dancing on air or dancing on nothing. The existence of the electric chair has created a whole set of words in American slang including such as ride old Smokey/Sparkey and ride the lightning. Usage of a verb «to stretch» in the meaning «to hang» as with a death sentence is still popular in American English. Death caused by being shot with a lead bullet brought a special expression into American slang by underworld — «lead poisoning».

Medical people created their own slang for «death vocabulary». These words are twice more special as they usually express exact meaning of non-existing words in standard English. «Decomp» — a body that is dead and has already entered the first stage of decomposition. Such phrases as Nebraska sign, P.M., R.I.P. have reference to death and are used all over the USA nowadays.

Slang is often regarded as one of the registers or sublanguages of English. But slang itself can be divided into a complex set of varying styles. The vocabulary changes so rapidly that some expressions die out before they have been «officially» recognized, and others can turn from trendy to old-fashioned in an incredibly short period of time. The idioms range from harsh street languages to humorous everyday expressions, most of which are nowadays socially acceptable in all but the most formal situations. In general, the abundance of idioms concerning dying and death proves that the subject is one which necessarily comes up in conversation quite often, but which always has to be formulated according to the context.

Thus, most part of American English slang vocabulary for «dying» consists of euphemisms and idioms. Among studied slang expressions, majority express the verb «to die», less numerous ones are expressions for «you’re dying» and « to be dead» and just some expressions meaning «death» and «a corpse». Slang expressions for «dying» come from military slang, medicine slang, prison slang and religious grounds.

Bibliography

1. ABBYY Lingvo 9.0 Электронный словарь. 2. 21st Century Dictionary of Slang. Karen Watts. – 1994. 3. NTC’s Dictionary of American Slang and Colloquial Expressions. Richard A. spears, Ph. D. – 1996. 4. Oxford Dictionary of Euphemisms. R.W.Holder. – 2003. 5. Oxford Dictionary of Modern Slang. John Ayto, John Simpson. – 1996. 6. Oxford Dictionary of Slang. John Ayto. – 2003. 7. The American Century Thesaurus. Laurence Urdang. – 1997. 8. http://www.wordiq.com/ 9. http://en.wikipedia.org/

88

10. http://members. chello.se/ 11. http://www. worldwar1.com/ 12. http://www.panix.com/

УДК 811.111[811.512.122:811.161.1]

С.Б.Изакова

Карагандинский государственный университет им. Е.А.Букетова

К ПРОБЛЕМЕ ВЫРАЖЕНИЯ КАТЕГОРИИ ЭМОЦИОНАЛЬНОСТИ В ЯЗЫКЕ

Мақалада эмоционалдықтың тілдегі берілу жолдары қарастырылады. Автор «эмоционалдық» мəтін түзетін категориялардың бірі болғандықтан, оның тілдегі көрінісі көп деңгейлі болу ке-ректігін қазақ, ағылшын жəне орыс тілдерінен келтірілген мысалдар арқылы дəлелдейді.

The author of the given article considers different problems of realization of emotional category by means of various language signs. The presented number of problems in this sphere of researches opens up the current state of scientific study in the linguistic aspect of emotional category. The main idea expressed in the work corresponds to the multilevel linguistic realization of emotions as text for-ming category.

Язык как система обладает достаточными средствами как для выражения мысли, так и для выра-

жения эмоций и воли в тексте (речи)1. Эмоции человека и их вербальное опосредование всегда были предметом научных изысканий целого ряда наук, изучающих этот психологический феномен: пси-хология, лингвистика, литературоведение, физиология, социология, философия, этика, медицина, биохи-мия. Представители разных наук признают эмоцию как одну из форм отражения, познания, оценки объ-ективной действительности. Это исходное положение у всех исследователей имеет общее уточнение: эмоции — особая, своеобразная форма познания и отражения действительности, так как в них человек выступает одновременно и объектом, и субъектом познания, т.е. эмоции связаны с потребностями че-ловека, лежащими в основе мотивов его деятельности.

Психолингвистические исследования, нацеленные прежде всего на изучение функций эмоций в деятельности человека, затруднены состоянием изученности психологии эмоций. По мнению самих пси-хологов, до сих пор не решена задача построения целостной, многоуровневой психологической теории эмоций. Это создает определенные трудности для лингвистов, обращающихся к проблемам языкового обеспечения эмоций.

Достаточно сложными оказываются и процессы обозначения эмоций. Так, по наблюдениям Б.И.Додонова, «в разговорной практике мы часто пользуемся одним и тем же словом для обозначе-ния разных переживаний, так что их действительный характер становится ясным только из контекста. В то же время одна и та же эмоция может обозначаться разными словами»2 (С. 15). Таким образом, учиты-вая все трудные и нерешенные вопросы психологической теории эмоций, лингвист должен исследо-вать собственно языковые механизмы обозначения и выражения эмоций, тем более, что «чув-ства только тогда приобретают значение для лингвиста, когда они выражены языковыми средствами»3.

Изучение эмоционального в языке является важным для решения таких фундаментальных проб-лем общего языкознания, как язык и мышление, язык и человек, язык и общество, функция языка и некоторые другие. В течение длительного времени лингвисты занимались почти исключительно средствами выражения интеллектуальной информации. Лишь в последние десятилетия началось изу-чение средств выражения эмоционального (К.Бюллер, И.Вандриес, Ш.Балли, Н.И.Чемоданов и др.). В этой области исследования еще не установились ни категориальный аппарат, ни терминология, ни ос-новные теоретические постулаты (см. Ким, 1956; Петрищев, 1965, 1984; Киселева, 1968, 1979; Худя-ков, 1980; Шаховский, 1983; Мягкова, 1990 и др.). Сказанное объясняет актуальность темы работы.

Актуальность проблематики определяется прежде всего ролью стилистически маркированных, а именно эмоционально-оценочных, языковых единиц того или иного языка в процессе межкультурной коммуникации и, в связи с этим, важностью изучения лексикографического описания эмоционально-

89

оценочных коннотаций различными словарями и функционирования стилистически маркированных единиц в тексте для уточнения и дополнения лексикографических данных.

В языке эмоциональная оценка выражается самыми разнообразными средствами, которые ком-бинируются в речи различным образом. К эмоционально-оценочным средствам относятся лингвисти-ческие, специфические функциональные средства (суффиксы, эмоционально-оценочная лексика, эмо-ционально-экспрессивные структуры и т.д.), а также паралингвистические средства, которые функци-онально зависимы от языка и употребляются в контексте конкретного речевого акта и направлены на передачу конкретной эмоциональной реакции. Выбор данных средств диктуется самой эмоциональ-ной реакцией, отраженной и переработанной человеческим сознанием, т.к. эмотивность является следствием (результатом) эмоциональности как функции организма и продуктом мышления, пос-кольку продукты мышления всегда фиксируются в языке. Эмоционально-оценочные средства языка и речи имеют несколько названий. Так, в зарубежном языкознании их называют: bias words (слова, ока-зывающие воздействие), snarl words («сердитые» слова), purr-words (слова, выражающие испытыва-емое удовольствие), trigger-words (импульсивные, возбуждающие слова), suggestive words (неприлич-ные слова), words touched by emotion (эмоционально окрашенные слова), swear words (бранные слова) и т.д. Принцип соотношения эмоционального компонента с другими компонентами лексического зна-чения слова заключается в следующем. Эмоциональный компонент чаще всего выступает вместе с оценочным компонентом, т.к. оценка является содержанием эмоционального значения. В процессе общения существует потребность выразить не только субъективное отношение говорящего, но и пе-реживание этого отношения, т.е. эмоцию, которые тесно переплетаются в человеческом сознании, что получает лингвистическое выражение в различных эмоционально-оценочных средствах языка. Тесная связь между компонентами свидетельствует о том, что разграничение их для исследователей представляет определенные трудности, что в практике лексикографии подтверждается наличием оди-наковых помет для эмоционального, оценочного и экспрессивного компонентов значения (шутл., ирон., бран., одобр. и проч.).

Семантика языкового набора эмоционально-оценочных средств при таком подходе рассматри-вается в системе сопоставлений и противопоставлений семантически однородных компонентов. Се-мантические признаки эмоционально-оценочных единиц языка выявляются относительно компо-нентов семантики эмоционально-оценочных лексических единиц, синтаксических конструкций, междометий и т.д.

Подводя итог краткому обзору литературы, посвященной изучению проблемы выражения кате-гории эмоциональности в языке, отметим следующее: 1) выделены основные семантические компо-ненты денотативного содержания эмоционально-оценочных слов и, таким образом, описана сущност-ная часть семантики эмоционально-оценочных слов, подлежащая лексикографическому толкованию; 2) не описаны и не систематизированы коммуникативно релевантные компоненты значения эмоцио-нально-оценочных языковых единиц; 3) не выявлены те элементы содержательной структуры эмо-ционально-оценочных языковых единиц, которые часто актуализируются в речи, ложатся в основу семантического варьирования слова и в значительной степени обусловливают сочетаемость и ассо-циативные связи эмоционально-оценочных средств выражения; 4) не разработаны специальные прин-ципы построения конкретного многоязычного словаря эмоционально-оценочной лексики. Сказанное объясняет актуальность темы работы.

Лингвистический аспект эмоциональности — эмотивность — заключается в семантической ин-терпретации эмоций. Можно обнаружить узкое и широкое понимание эмотивности. Во втором случае эта категория охватывает все языковые средства отображения эмоций. Подобное осмысление катего-рии эмотивности предполагает, что она объединяет семантически близкие языковые единицы разных уровней. При узком понимании эмотивности она рассматривается как способ выражения эмоций говоря-щего и охватывает собственно междометия и эмоционально окрашенную лексику. Вслед за В.И.Шахов-ским «под эмотивностью нами понимается лингвистическое выражение эмоций»4.

Средства языкового обозначения и выражения эмоций как объективной сущности говорящего и слушающего принципиально различны. Можно говорить о языке описания эмоций и языке выражения эмоций.

Таким образом, в научном изучении аспекта выражения категории эмоциональности появилась необходимость как-то разграничить лексику, в разной степени эмоционально заряженную, с целью исследования различной природы выражения эмоциональных смыслов. Появилось терминологичес-кое разграничение: лексика эмоций, эмоциональная лексика, эмоционально-экспрессивная лексика, эмоционально-оценочная лексика и т.д. Однако выделение двух типов эмотивной лексики (лексика

90

эмоций и эмоциональная лексика) учитывает различную функциональную природу этих слов: лекси-ка эмоций сориентирована на объективацию эмоций в языке, их инвентаризацию (номинативная фун-кция), эмоциональная лексика приспособлена для выражения эмоций говорящего и эмоциональной оценки объекта речи (экспрессивная и прагматическая функции). Таким образом, лексика эмоций включает слова, предметно-логическое значение которых составляют понятия об эмоциях. К эмоци-ональной лексике относят эмоционально окрашенные слова, содержащие чувственный фон. Прини-мая во внимание различие природы эмотивной заряженности этих слов, надо учитывать, что лексика того и другого множества участвует в отображении эмоций человека. Она соотносится с миром эмо-ций и отображает этот мир, следовательно, правильнее будет слить эти два направления в одно. Л.П.Бабенко предлагает, сохраняя за терминами «лексика эмоций» и «эмоциональная лексика» их традиционное осмысление, назвать совокупность обозначаемых ими средств эмотивной лексикой5.

Эмоциональная лексика, призванная выражать категорию эмоциональности в языке, представля-ет собой довольно сложное, многоаспектное явление, в связи с присущими ей экспрессивной и праг-матической функциями, которые в свою очередь реализуются в языке различными средствами и практически на всех уровнях языка. Таким образом, здесь прослеживается некоторая проблема огра-ниченности средств реализации категории эмоциональности в языке посредством лексики. Во все вре-мена люди испытывали, испытывают и будут испытывать одни и те же чувства: радость, горе, лю-бовь, грусть. Накоплен огромный эмоциональный опыт. В связи с этим учёные говорят об универ-сальности эмоций, сам перечень которых отражает общечеловеческий опыт осмысления психической де-ятельности человека: «Некоторые отдельные эмоции являются универсальными, общекультурными феноменами. И кодирование, и декодирование ряда эмоциональных выражений одинаковы для людей всего мира, безотносительно к их культуре, языку или образовательному уровню»2 (С. 43). Таким обра-зом, учитывая наличие в эмоциональном опыте человечества группы ведущих универсальных эмоций, можно предположить существование универсальных эмотивных смыслов и в лексической семан-тике, что обусловлено семантикой отражения, так как опыт человечества в познании эмоций, как и ка-кого-либо другого фрагмента мира, закрепляется в языковых единицах. В то же время учёные отмеча-ют, что словарь эмоций в разных языках далеко не одинаков, хотя нет ни одного переживания, которое было бы доступно для одной национальности и недоступно для другой, т.е. сами эмоции универсальны, а типологическая структура эмоциональной лексики не совпадает в разных языках, имеет националь-ную специфику, их отражение в каждом языке самобытно. Это — одна из проблем в исследовании лек-сических единиц, которая не исчерпывает собой круг проблем, относящихся к плану выражения кате-гории эмоциональности в языке.

Известный ученый в сфере исследования эмоционального в языке говорит в своей работе о том, что «выражение эмоций исследуется лингвистами раздельно в плане парадигматики и синтагматики и на всех уровнях языка. Эмоции являются формой отражения действительности, поэтому среди сфер познания человека имеется и эмоционально-чувственная сфера. А поскольку язык — это больше, чем просто средство передачи и получения рациональной информации (он часто выражает и эмоции лю-дей), то у него должна быть эмотивная функция и, соответственно, особый код, её реализующий. Эмотивный код как лингвистическая универсалия, естественно, формируется в каждом языке своим набором средств, среди которых имеются экспрессивы и эмотивы всех уровней — от фонологических до структурных»4. Данное положение о многоуровневом выражении эмоций в языке является основ-ной идеей попытки решения проблем выражения рассматриваемой категории в данной работе.

Традиционно такой аспект изучения, как средства выражения эмоциональности в языке, к со-жалению, ограничивается в большинстве случаев лексико-семантическим уровнем. Безусловно, это явление можно объяснить многими причинами, например, таким широким и благодатным полем для семантических исследований, как лексика (в широком понимании этого слова). Лексика языка распо-лагает огромными возможностями для передачи информации в её тончайших смысловых и стилисти-ческих оттенках. Стилистическое богатство лексико-семантического уровня обусловлено не только колоссальным числом входящих в него единиц, но и разнообразием их качества, а также сложной, многоярусной системой их стилистической организации. В пределах лексико-семантической области языка имеем, с одной стороны, единицы, обладающие единственным в своем роде значением и столь же конкретно-неповторимым стилистическим оттенком, с другой стороны — отвлеченные, охватыва-ющие многие сотни слов стилистические категории (окраски), не уступающие по своей абстракции многим синтаксическим категориям. Речь идет о таких видах экспрессивно-эмоциональной окрашен-ности, как «шутливое», «ироническое», «высокое» и др., которые в виде помет входят и в лексикогра-фическую интерпретацию данной лексики. Одни из таких оттенков придают слову положительную,

91

другие — отрицательную окраску. Характер окраски может видоизменяться в зависимости от контек-ста и речевой ситуации. Эмоциональная окраска слова может возникнуть в характерной конструкции предложения, рамка которого сама по себе уже является синтаксическим средством выражения эмо-ционального в языке.

Итак, в целях адекватной интерпретации средств выражения категории эмоциональности в языке более рациональным представляется их комплексное изучение, включая также характерные синтак-сические конструкции. Немаловажен и тесно связан с вышеупомянутыми проблемами и лексикогра-фический аспект интерпретации и презентации средств выражения эмоциональности, что является также одной из проблем выражения категории эмоциональности в языке. А именно, тенденции совре-менной лексикографии не ставят перед собой принципиальных ограничений в смысле презентации, т.е. представления тех или иных языковых средств в словарной статье (если, конечно, лексика не от-носится к разряду специализированной, например терминологии и т.д.). Наоборот, лексикографы в интерпретации представленной лексики стремятся отразить её полное объяснение с использованием всевозможных частотных устойчивых выражений, иллюстраций, и представленная эмотивная лекси-ка входит в словарную статью зачастую в том виде, как она функционирует в речи того или иного языка, аргументируя это неделимостью смыслового значения всего выражения. В то же время лекси-кограф не подозревает о том, что, подвергая лексикографической фиксации речевые высказывания (выражения), функционирующие в динамике речи, придаёт им статус как бы устойчивых выражений (которые на самом деле таковыми не являются), в силу того, что представленные выражения в том виде, в каком они вошли в словарную статью, будут восприниматься пользователями как отдельная, точная (оформленная лексически, синтаксически, морфологически, семантически наполненная) еди-ница системы того или иного языка.

Однако подобные словари нового поколения, активные словари и ставят перед собой цель актив-ного их использования, а, как известно, для такого использования требуется максимум удобства для пользователя. Этот прагматический фактор, продиктованный условиями информатизации современ-ного человека, внёс определённые изменения в словарную индустрию нашего времени. Отсюда уче-ные-лексикографы разрабатывают практическое приложение теоретической лексикографии в виде новых подходов, принципов составления словарей, которые, в свою очередь, кардинально отличают-ся от традиционных и в плане преимуществ и в плане недостатков. Конечно, новые словари составля-ются по принципам предыдущего лексикографического опыта и представляют собой модифициро-ванные, комбинированные типы словарей. Отсюда становится ясно, что комплексное изучение средств выражения эмоциональности может обеспечить адекватное, т.е. более полное, представление языковых средств выражения эмоций в словарях, а не ограниченное только средствами лексического уровня. Например, словами и словосочетаниями, часто определяемыми в однозначном порядке, без контекстуального или ситуативного применения данной единицы.

Уникальность эмоций сравнительно с другими объектами окружающей действительности обна-руживается прежде всего в многообразии и богатстве языковых средств их выражения, которые вклю-чают соответствующую лексику, фразеологизмы, синтаксические конструкции, особую интонацию, порядок слов. В рамках данной работы целесообразным представляется мнение о том, что в системе каждого языка эмоции имеют свои собственные средства выражения. К ним относятся:

− слова, называющие чувства — любовь, ненависть, радость, сүйіспеншілік, ашу, таңдану, hat-red, disgust, admiration;

− слова-оценки — подлец, негодяй, урод, оңбаған, салақ, есерсоқ, жарымес, bummer, dumb, stu-pid, honey;

− слова в переносном значении — дуб, свинья, орёл (о человеке), сиыр, ешкі, ит (о человеке), frog (о французе), frost (о провале);

− слова, в которых эмоциональность достигается при помощи аффиксации субъективной оценки — мамочка, грязнулька, бабуля, drunkard, gangster, scare-monger, kiddo;

− слова, где эмоциональность больше всего ассоциирована с традициями — глашатай, сүйінші, herald (радостные вести);

− междометия — О!, Ура!, Фу!, Бəрекелді!, Əй!, Қап!, Oh!, Aha!, Bravo!, Wow!; − интонация говорящего. Как видно из вышеприведенных средств выражения эмоциональности, для передачи эмоци-

ональной информации используются языковые единицы практически всех уровней языка. В данной работе акцентируется проблема ограниченности современного изучения средств выражения катего-рии эмоциональности единицами лексического уровня, что противоречит принципам интегрального

92

языкового выражения эмоциональности как важной текстообразующей категории. В своей реализа-ции в тексте или речи эмоциональность очень динамична и многогранна в плане выражения различ-ными языковыми средствами, и это надо учитывать в дальнейших исследованиях.

Список литературы

1. Колшанский Г.В. Контекстная семантика. – М., 1980. – С. 7. 2. Додонов Б.И. Эмоция как ценность. – М., 1978. 3. Шаховский В.И. Язык и эмоции. – Волгоград, 1985. – С. 32. 4. Шаховский В.И. Эмотивный компонент значения и методы его описания. – Волгоград, – 1983. – С. 9. 5. Бабенко Л.П. Проблемно-ориентированные средства в языке. – М., 1979. – С. 67.

93

ТІЛ МЕН ƏДЕБИЕТТІ ОҚЫТУ ƏДІСТЕМЕСІ МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ

УДК 37.022:371.64

Н.Н.Яковлева, И.В.Алясова

Карагандинский государственный университет им. Е.А.Букетова

ТРАДИЦИОННОЕ И АЛЬТЕРНАТИВНОЕ В КАЗАХСТАНСКОМ УЧЕБНИКЕ «РУССКАЯ СЛОВЕСНОСТЬ» ДЛЯ СРЕДНЕЙ ШКОЛЫ

Мақалада орта мектепке арналған алғашқы оқулықтарға əдістемелік талдау жасалған. Əдістемелік талдауға орыс əдебиеті бойынша оқу кешенінің дидактикалық талаптары мен оны игеру тəжірибесі негіз болған. Авторлар оқулықтың құрылымын, мазмұнын жəне бе-зендірілуін талдап, оны жетілдіру жолдарын көрсетеді. In article the methodical analysis of the first Kazakhstan textbooks based on didactic requirements to the educational book and experience of practical development of an educational complex under the Russian literature is given. Authors analyse structure, the maintenance and registration of textbooks; opportunities of their perfection are designated.

Ситуация, которая сложилась в образовательном пространстве нашей республики, во многом

уникальна. Среднее звено школы планомерно переходит к освоению государственных учебников рус-ской словесности. Время, прошедшее с момента выхода учебников для 5,6 класса, позволяет обоб-щить первые наблюдения, сделанные методистами и учителями. Несомненно, что школа получила оригинальные в концептуальном плане, интересные в содержательном отношении учебники в ком-плекте с хрестоматией, рабочей тетрадью и методическим руководством для учителя.

В качестве основополагающего принципа авторы комплекса1–3 указывают на общедидактичес-кий «принцип научности, ибо ученики XXI века должны получить качественные знания, отвечающие современному состоянию гуманитарной науки»3 (С. 4). Нельзя не согласиться с данным тезисом, так как именно этот принцип способствует формированию системы воззрений учащихся на роль слова в жизни общества. На наш взгляд, в меньшей степени нашли воплощение принципы доступности и за-нимательности, также заявленные в программе3 (С. 4).

В анализе мы исходим из того, что учебник литературы — это книга, прежде всего предназначен-ная для чтения детьми 11–12 лет, с системой заданий, призванных углубить восприятие художествен-ного текста, обеспечить его понимание, выявить авторскую позицию. Главное требование к задани-ям — подготовить ребенка к самостоятельному аналитическому чтению, не разрушая непосредственно-го эмоционального восприятия художественного слова. Традиционно в литературе этот возраст счита-ется наиболее сензитивным в эмоциональном плане для текстов разных родов, жанров литературы.

Существует огромный корпус классических и современных текстов, созданных для детей или прочно вошедших в круг детского чтения. Главный критерий успешности курса — обеспечить инте-рес учащихся к уроку литературы, в равной степени зависящий как от текста, так и от его методичес-кой интерпретации.

Безусловно, интересен в жанровом и тематическом отношении литературный материал учебника для 5 класса. Отрадно заметить, что авторы не отказались от хрестоматийных, хорошо зарекомендо-вавших себя в школе произведений, таких как «Кавказский пленник» Л.Толстого, «Муму» И.Тургене-ва. Обеспечивают преемственность изучаемые в начальной школе и уже знакомые детям традицион-но детские авторы Г.Х.Андерсен, А.Линдгрен, С.Михалков. Как на общую тенденцию, отразившуюся в содержании всех учебников последнего десятилетия, можно указать на включение текстов, ранее не входивших в круг чтения школьников. В частности, стихотворений В.Брюсова, Д.Мережковского, К.Бальмонта, И.Северянина, повести А.Куприна «Синяя звезда», сказок Л.Петрушевской. Впервые

94

выполнен отбор произведений казахстанских авторов: Т.Мадзигон, Л.Лезиной, Г.Черноголовиной. В жанровом отношении это преимущественно сказки, лирические жанры; тематически — природовед-ческая проза с ярко выраженной морально-этической проблематикой.

Опыт переиздания российских учебников позволяет говорить о возможных изменениях корпуса текстов, обусловленных читательской реакцией и педагогическим опытом. Тем более, что резерв ва-риативных текстов заложен в списках литературы для внеклассного чтения, в которых расширен ре-гиональный компонент (В.Щербаков, Н.Веревочкин, Г.Кругляков), учтена классика мировой детской литературы (Э.Гофман, В.Гауф, М.Метерлинк, Р.Киплинг, Д.Родари, Л.Кэрролл, Д.Даррелл).

Авторы, ориентируясь на непосредственный интерес читателя-ребенка, формируют его художе-ственный вкус, развивая творческий потенциал учеников. Примером могут служить произведения, например, А.Погорельского, В.Драгунского, П.Бажова, Ю.Олеши, которые ребенок способен освоить самостоятельно и те, для проникновения в художественный мир которых необходима тактичная по-мощь учителя (произведения А.Ремизова, Е.Шварца, А.Платонова).

В курсе «Русская словесность» (6 класс) как один из источников литературы рассматривается миф; соответственно, в учебник вошли древнегреческие и библейские мифы, а также тексты, интер-претирующие и отражающие миф.

Понятно желание авторов-составителей воссоздать целостную картину взаимодействия мифа и литературы в читательском сознании школьника и показать значимость, общечеловеческую цен-ность, художественный потенциал мифа. Опыт освоения учебника в школах разного типа, анализ тек-стов в аспекте возрастного и художественного соответствия уровню развития читателя позволяют сделать некоторые комментарии к отбору текстов. Безусловный интерес вызывают тексты самих ми-фов, как античных, так и библейских, хотя, исходя из принципа композиционной целостности, было бы логично включить тексты мифов во все разделы учебника (они отстутствуют в разделах «Славян-ская мифология», «Мифы других народов мира и литература»). Добавим, что последний раздел до-пускает включение восточных мифов, в частности тюркских.

Корпус текстов учебника, оправданный литературоведческой концепцией, не всегда безупречен относительно рецепции читателя. Безусловными лидерами читательских интересов шестиклассников выступают произведения, включенные в IV раздел: «Вересковый мед» Р.Стивенсона, «Смерть Артура» Т.Мэлори, «Хоббит» Д.Толкиена, при условии наличия текстов живой интерес вызывают «Хроники Нарнии» К.Льюиса. На наш взгляд, было бы логично изменить последовательность чтения текстов в жанре фэнтези, поскольку художественный мир Толкиена более сложен, а «Хроники Нарнии» изна-чально ориентированы на детское чтение, что нашло отражение в сюжете, системе образов, языке про-изведения. Это позволило бы последовательно реализовать принцип «от простого к сложному» внутри раздела. При наличии грамотной методической позиции учителя успешно постигаются «Станционный смотритель» А.Пушкина, «Мальчик у Христа на елке» Ф.Достоевского, «Снегурочка» А.Островского, «Ночь перед Рождеством» Н.Гоголя. Заметим, что мы перечислили практически все прозаические тек-сты учебника. Это не случайно, возможно, потому, что проза, в отличие от стихов, не требует немед-ленного эмативного отклика и аналитического осмысления. Учитель имеет возможность, не разрушая читательского восприятия, постепенно, с комментариями организовать постижение текста. Лирические произведения, включенные в школьную программу, требуют гораздо более строгого отбора с учетом специфики подросткового возраста. Например, стихотворения А.Фета «Венера Милосская», «Диана» требуют пословного комментария, восприятие стихотворения А.Ахматовой «Лотова жена» — опреде-ленного жизненного опыта, стихотворение И.Бродского «В деревне Бог живет не по углам…» — спо-собности разграничивать бытовое и бытийное. Подобные замечания можно продолжить.

Мы осознаем сложность отбора произведений лирических жанров для школьного чтения под-ростков. Перед авторами-составителями учебника стояла трудноразрешимая задача. Так, рождествен-ская и тематически близкая ей календарная поэзия ориентирована либо на маленьких детей (М.Мо-равская, Р.Кудашева, С.Черный), либо на взрослого читателя (Д.Мережковский, Б.Пастернак, И.Брод-ский, А.Тарковский). Возможное включение произведений А.Фета, К.Львова, Л.Трефолева, А.Ко-ринфского, А.Блока, А.Бунина4, 5 в систему внеклассного чтения способствовало бы созданию тема-тически целостной и доступной читательскому восприятию подростка поэтической картины.

В содержательный компонент учебников средней школы входят и биографические сведения о писателях. Необходимость введения биографического материала на этапе подготовки к чтению и ана-лизу текста — один из постулатов современной методики, в которой разработаны критерии отбора биографических сведений для разных возрастных звеньев школьников. Основными приемами зна-комства с биографией являются слово учителя, лекция, комментарий; закрепление, как правило, свя-

95

зано с чтением и конспектированием биографических статей учебника. Вынуждены констатировать тот факт, что материал, представленный в статьях учебника, не всегда, на наш взгляд, отвечает мето-дическим требованиям. Обратимся, например, к биографическим данным казахстанских авторов Т.Мадзигон и Л.Лезиной. Сведения, приведенные в учебнике, весьма скупы, не дают представления о личности авторов, лишены ярких, запоминающихся деталей, внимание акцентируется на не значимых для ребенка фактах (аспирантура, доценство). Биография некоторых ныне живущих авторов (Г.Чер-ноголовиной, Л.Петрушевской) также не нашла достаточного отражения. Учитывая, что «одна из за-дач школьного изучения биографии писателя состоит в том, чтобы показать, как и какие впечатления жизни и искусства переплавляются художником в его произведении»6 (С. 172), крайне желательно дать сведения о детстве и детских впечатлениях писателя. Уточним, что в статьях о писателях-клас-сиках этот принцип выдерживается, в отличие от статей об авторах-современниках.

Авторами учебника для 6 класса методический принцип включения биографического материала осмысливается как факультативный. К тому же структура учебника также не способствует включе-нию биографического материала. Вследствие чего ученики лишены возможности самостоятельной подготовки к чтению текста и полноценному его восприятию, а учитель поставлен перед необходи-мостью специального поиска и самостоятельной адаптации биографического материала (К.Льюис, Г.Уэллс, Е.Курдаков).

Роль учителя в школьной интерпретации текста переоценить невозможно, так как именно он оп-ределяет путь анализа текста и отбирает приемы, наиболее эффективные для постижения художе-ственного произведения детьми определенной возрастной группы. Как правило, отправной точкой для реализации замысла выступает методический аппарат учебника. Можно отметить, что в анализи-руемых изданиях представлен широкий спектр заданий для самостоятельной работы аналитического и творческого характера. Многие задания ориентируют ребенка на исследовательский труд, создают основу будущего научного подхода к анализу произведения. Особенно это нашло отражение в итого-вых заданиях1 (С. 372). Не менее ценны, на наш взгляд, задания, развивающие творческие способнос-ти детей. Однако в качестве научно обоснованного, экспериментально проверенного в методике за-крепился порядок расположения вопросов на выявление восприятия через аналитические к синтези-рующим, репродуктивного характера — к проблемным7, 8. К сожалению, это не всегда учитывается авторами учебников. Например, явно недостаточно методически интерпретированы такие сложные произведения, как «Мальчик у Христа на елке» Ф.Достоевского, «Рождественская звезда» Б.Пастер-нака (6 класс), нарушена логика анализа художественного текста Д.Мережковского «Мать», сказок Андерсена (5 класс) и т.д.

Для современного ребенка немаловажным является полиграфическое исполнение учебника, что уч-тено авторами во внешнем оформлении, разграничении текста и заданий, желании привлечь иллюстра-тивным материалом. Желательно, в будущие переиздания учебников включить репродукции, тематиче-ски и жанрово близкие предлагаемым текстам, иллюстрации, которые можно расположить на форзацах.

Первый опыт создания отечественных учебников, безусловно, можно расценивать как положи-тельный. Думается, что тщательный анализ непосредственно читательских, родительских, учи-тельских откликов может помочь в совершенствовании одной из самых востребованных книг.

Список литературы

1. Русская словесность: Учеб. для 5 класса общеобразовательной школы / Т.П.Чаплышкина, А.М.Садвакасова, Л.В.Саф-ронова, Н.Н.Ставицкая, С.Я.Ходова. – Алматы: Атамура, 2001. – 384 с.

2. Русская словесность: миф и литература: Учеб. для 6 класса общеобразовательной школы / Л.С.Рыгалова, В.В.Бадиков, Д.Б.Блеубаева, Л.Ф.Туниянц. – Алматы: Атамура, 2002. – 336 с.

3. Русская словесность: фольклор и литература: Метод. руководство для учителей 5 класса общеобразовательной школы / Т.П.Чаплышкина, А.М.Садвакасова, Л.В.Сафронова, Н.Н. Ставицкая, С.Я.Ходова. – Алматы: Атамура, 2001. – 176 с.

4. Русская поэзия детям / Вступ. ст., составление, подготовка текста, биографические справки и примеч. Е.О.Путиловой. – Л.: Сов. писатель, 1989. – 768 с., 43 илл. (Б-ка поэта. Большая сер).

5. Рождество и Пасха в детской литературе / Сост В.Н.Бредихина. – М.: ООО «Издательство АСТ»; ООО «Издательство Астрель», 2003. – 190 с. (Любимое чтение).

6. Никольский В.А. Методика преподавания литературы в средней школе. – М.: Просвещение, 1971. 7. Методика преподавания литературы: Учеб. для пед. вузов: В 2 ч. / Под ред. О.Ю.Богдановой, В.Г.Маранцмана. – М.:

Просвещение, 1994. 8. Мирзоян М.А. Анализ и интерпретация художественного текста на уроках литературы // Литературное и художествен-

ное образование школьников: Материалы междунар. науч.-практ. конф. 25–27 сент. 2002 г. – СПб.: Союз, 2002. – С. 58–60.

96

ЖУРНАЛИСТИКА МƏСЕЛЕЛЕРІ ПРОБЛЕМЫ ЖУРНАЛИСТИКИ

ƏОЖ 81`271.2

Қ.Д.Асанұлы

Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

БАҚ-тағы ТІЛ МƏДЕНИЕТІНІҢ ӨЗЕКТІ ПРОБЛЕМАЛАРЫ

В статье рассматриваются актуальные проблемы культуры речи в периодической печати, на телевидении и радио. Анализируется ораторское мастерство некоторых телеведущих.

The article deals with the condition of speech and the Language culture in Mass Media at the present time. The theoretical aspects those arise grom telebroadcasting in which the Language culture is n`t kept, are also revealed.

Қай ұлттың болмасын ұлттық тұрпаты мен зерде-зейіні, парасат мəдениеті, рухани құндылықта-

ры əдебиет пен өнерінде, тілінде айшықталатыны белгілі. Жазу-сызу, білімі дамымаған халықтың кү-ні қараң. Сонау ХIХ ғасырда қазақтың кемеңгер ақыны Абай: «Сөз түзелді, тыңдаушы, сенде тү-зел», — деген болатын. Ол дəуір, ғалымдарымыздың айтуы бойынша, ұлттық жазба əдебиетіміздің іргесі қаланған кезең. Қазіргі зерттеулер жазба əдебиеттің бастау бұлақ, қайнар көзін тым-тым əріге, Күлтегін, Тоныкөк заманына, апарып жүр.

Біздің айтпақ мəселеміз ол емес. Бүгінгі таңдағы бұқаралық ақпарат құралдарындағы тіл мəдени-еті жайында. Уақыт дəлелдеген айқын бір құбылыс — ол тілдің үнемі даму, жаңару, толығу үстінде болатындығы. Түрлі қоғамдық өзгерістер, тарихи оқиғалар мəдениет пен əдебиетке, тілге өз ен-таңба-сын салып, түрлендіріп, дамытып отырады. Əріге бармай-ақ кешегі кеңестер дəуіріндегі совхоз, кол-хоз, озат шопан, социалистік жарыс, бесжылдықтар белесі т.б. толып жатқан экономикаға, əле-уметтік жағдайларға байланысты тілдік қорға енген сөздер көмескіленіп, ел тəуелсіздігіне орай мəс-лихат, мəжіліс, əкімият, кеңшар, ұжымшар, шаруа қожалығы сияқты толып жатқан сөздік тұлғалар тілдік айналымға енді. Жаңа сөз, жаңа ұғым бұқара халықтың құлағына сіңісті болып, күнделікті қол-данылысқа еніп дағдыланып кетуіне бірден-бір дəнекер — бұқаралық ақпарат құралдары.

ХХI ғасырды ақпарат ғасыры депте атап жүрміз. Қазір газет-журнал оқып, теледидар, радио кө-ріп-тыңдамайтын адам кемде-кем. Ақпаратқа деген рухани сұраныстың орасан зор қажеттілігінде мемлекетіміздегі əрбір азаматтың көкірегі ояу, көзі ашық, сауатты да, мəдениетті болмысынан аңда-ған дұрыс сияқты. Сауатты да, мəдениетті деп марапаттап отырған халқымыз қазіргі кезеңде «шын сауатты», «шын мəдениетті» насихаттап отырған ақпарат көздерімен сусындап отырма, міне негізгі гəпте осында жатса керек.

БАҚ-тағы тіл (сөйлеу, сөз) мəдениеті хақында соңғы 5–6 жылдың көлемінде «Қазақ əдебиеті», «Ана тілі», «Жас Алаш» сияқты газеттеріміз үзбей жазып, түрлі деңгейде проблемалар көтеріп келеді. Сондағы басты кемшілік — көптеген журналист-қаламгерлеріміздің ұлттық тілдің уызына жарымған-дығы, яғни тілдегі əртүрлі орашолақтықтарға жол берілуі. Əрине, бұл жердегі проблема қолына қа-лам ұстап журналистиканың майданына араласқан жас қаламгерлерде шеберліктің жетіспеушілігінен туындайды. Өйткені «Шеберліктің негізгі сыры — тілдік амал-тəсілдерді орынды қолдана білуде, жа-зушының талғампаздығында, сөз қолдану мəдениетінде. Тек тілдің көркемдеу тəсілдерін орынды қол-дану арқылы автор көздеген нысанасына жетеді»1.

Тіл орашолақтылығы баспасөзден гөрі телехабарларда жиі байқалады. Түрлі коммерциялық, тəуелсіз телеарналарда мемлекетіміздің 50-де 50 тіл бағдарламасын əйтеуір орындасақ болды деген желеумен комментатор, диктор, тіпті тележурналист мамандарын ешқандай байқау, сынақсыз қабыл-

97

дайды. Ал ондай мамандар əдеби тілдік норманы, сөйлеу мəдениетінің табиғатын білмек түгілі, ауызекі, тұрмыстық сөйлеудің өзін (акцентпен) бұзып айтады.

Бұқара халықтың санасында ертеден қалыптасқан ұғым: газетке басылғанның қатесі жоқ, теле-дидардан айтылған сөздің бəрі ақиқат. Ендеше халықтың «көзі, құлағы» болып саналатын БАҚ-та мұндай келеңсіздіктер болмауға тиіс.

Болашақта жəне таяу мерзімде осы проблемалардан шығудың қандай жолдары бар? Əрине, ең алдымен, ұлы Мұхаң (М.Əуезов) айтқандай: «Ел боламыз десек, бесігімізді түзеуіміз керек». Отбасы, балабақша, мектеп, жоғары оқу орындары, жұмыс, қызмет мекемелері тіпті қоғамдық бас қосу мен түрлі ұйымдар, ұжымдар қала берді күнделікті араласып тұратын адамдар қатынасының өзі тіл, сөз мəдениетін қалыптастыруда үлкен роль атқаратындығын көп жағдайда ескере бермейміз. Əредік жер-де болса да айтылып жүрген ұлттық идеологияның өзі отбасы алтын ошақтан, дастархан басындағы мəдениеттен басталатындығын естен шығармаған жөн.

«Сөз түзелді, тыңдаушы, сенде түзел» деп қазір кімге ақыл айтқандаймыз. Ең алдымен ақпарат майданында жүрген қаламгер замандастарымыздың өзі тіл (сөз) мəдениетін терең меңгеруі қажет-ақ. Журналистика мамандығына дайындайтын факультеттер мен бөлімдерде, мектептен келген жұтаң тілді талапкерлерді 4-5 жылдың жүзінде шебер шешен журналист қылып шығарамыз деу əбестік бо-лар. Болашақ бүгіннен басталады десек, тіл — ананың сүті, атаның ақылымен даритын қасиет.

«Əлемде сөзден күшті не бар екен?!» — деген екен М.Əуезов2. «Тіл күшіне өлшеу жоқ, тіл көркемдігіне теңеу жоқ. Тіл өлгенді де тірілтеді. Əлдеқашан қайтыс

болған прототиптерді тіл жасаған ұлы образдар тірілтіп көз алдыңа əкеледі. Жалғанда не терең? Сөз терең. Не сұлу? Сөз сұлу. Не өткір? Сөз өткір. Сөз құдіреті ғажап: алтынды мыс, мысты алтын етіп көрсете алады. Тас жүректі қорғасындай балқытып, балқыған қорғасынды тастай ете алады. Кірлі кө-ңілді тазартып, кірсіз көңілді кірлей алады. Түрлі-түрлі байлық бар. Солардың таңдауын берсе мен тіл байлығын таңдар едім. Өйткені тіл байлығы — бəрінен де сенімді байлық. Мұралардың ең қым-баттысы — сөз.

Сөз — күн шалмас қараңғы көңілдің алауы. Күн жылытпас суық көңілді жылытады. Сөз құдіреті ақты қара, қараны ақ етуге жетеді. Асыл адамда, асыл нəрсе де тозады, жоғалады. Асыл сөз мəңгі жа-сайды» (Ғ.Мұстафин). Тіл, сөз құдіреті туралы халық ғұламалары осылай тебіреніп, осылай толғайды.

Іншалла, қазір де қазақтың ойы олақ, тілі сақау деуден аулақпыз. Қара сөздің қаймағын қалқыған от ауызды, орақ тілді шешен, шебер сөйлейтін жазушы, журналистер, көсемсөзші қаламгерлер əлі де болса ортамызда бар. Жазба əдебиетіміздің қас шеберлері Ə.Кекілбаев, М.Мағауин, А.Сейдімбеков, Д.Исабеков, тағы басқалардың көркем Һəм публицистикалық шығармалары төгіліп тұрған шаһар дү-ниелер емес пе? Ауыз екі сөзде кешегі Ақтанберлі, Қазтуған, Шалкиіздердей шабыттанып кететін Бекболат Тілеухановтың сөйлеу мəдениетінің өзі үлкен бір мектеп емес пе?

Қазақша қандай телехабарларды көріп отырмайық, баурын еркін жазып, еш мүдіріссіз төгіліп, шешіліп сөйлеп отырған шешен журналистерді көре алмауымыз неліктен? Бұрындары кібіртектеп ыңылдап сөйлеуді келмеске кеткен кеңес империясының тілге тигізген салқыны ғой деп жуып шая-тынбыз. Немесе «осылай сөйлеу өзі ұлттық менталитетімізге тəн нышан емес пе?» деген ойларға да кететінбіз. Бірақ қазақтың қабырғалы биі Қазыбек бабамыз 14 жасында Қонтəжі ханға: «Қазақ де-ген — мал баққан елміз, бірақ ешкімге соқтықпай, жай жатқан елміз. Елімізден құт-береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп, найзаға үкі таққан елміз. Біз дұшпан басынбаған елміз, ба-сымыздан сөзді асырмаған елміз...», — деп айтты емес пе? Қалмақ ханы Қонтəжі да бала Қазыбектің дана сөзіне сүйсініп «Қаз дауысты Қазыбек» атауы бекер емес, сөз құдіретіне мойын ұсынғандық еді.

Əрине, кеңес империясының тілге тигізген салқындығын да жоққа шығаруға болмайды. Орысша хабарлар мен қазақша хабарлардың ара салмағын екшей отырып, осындайда ойға келеміз.

Қазіргі тележурналистердің ішінен, əсіресе «Қазақстан» телеарнасының, «Мезгіл» бағдарлама-сын жүргізуші журналист Ғалымжан Боқаштың тіл мəдениеті мен сөйлеу шеберлігін баса айтқан орынды. Журналистің «сұлу сөйлеуі шарт емес, көркем сөйлеуі міндетті» дейді зерттеушілер. Ғалым-жан Боқаштың хабарларын көре отырып тек көркем сөйлеп қою ғана емес, журналистке білім мен па-расаттылықтыңда қаншалықты қажеттікке жарайтындығын, сонда ғана шешендік пен шеберліктің шебер үйлесім табатындығының куəсі болдық.

Сөйлеу мəдениетінің мəйегін танытушы тележурналистер санатында «Хабар» агенттігінің тілші-лері Зейін Əліпбек, Бибігүл Жексенбай, Дана Нұржігіттерді ерекше айтуға болады. Бұл тұрғыда «Ха-бардың» шығармашылық жұмысын қадағалаушы талантты журналист Қайнар Олжайдың телемаман-дар таңдаудағы сұңғылалығын ерекше атай кеткен орынды.

98

Халқымыздың дəстүрі мен салтын, тілі мен мəдениетін, танымын қалыптастыруда кейінгі автор-лық бағдарламалар дүниеге келді. Атап айтқанда, сабырлы да салиқалы сөз саптасымен, тақырып те-реңдігі арқылы көрерменін бірден баурап ала жөнелетін Нəзира Бердалінің «Түнгі қонақ», экран ер-кіндігін танытуымен ерекшеленетін Санжар Керімбайдың «Алтын сақасы», жастардың интеллектуал-дық білім-парасатын танытумен көрініп жүрген Мұрат Қожамқұлдың «Ата жұрт» бағдарламалары өз-дерінің болашағынан үлкен үміт күттіреді.

Сағат Батырханова, Бекболат Тілеухандар бастап қазірде Бейбіт Құсанбек жүргізіп жүрген «Тіл» бағдарламасының да ұлттық тіл тағдырына қосар үлесінің өлшеусіз екендігін айта кеткен орынды. Сəуле Əбілдаханқызының «Ақжүніс» бағдарламасы тек қыз-келіншектердің ғана емес, көпшілік асы-ға күтетін танымдық мəні зор бағдарлама дəрежесіне жетуі де автордың шығармашылық ізденісінің жемісі деп бағалаған жөн. Əрине, көш-керуен енді түзеліп, тіл салтанаты енді-енді жарасым тауып келе жатқан сыңайлы. Тек осындай мағыналы да маңызды бағдарлама жүргізушілер ұлттық тілдің уызына жарыған шешенде шебер мəдениетті сөйлей білетін мамандардан құралса, нұр үстіне нұр бо-лар еді.

«Шешен болу үшін 1) пəнді, 2) тілді, 3) ұлттық əдебиеттің қазынасын егжей-тегжейлі білу — басты парыз». «Шешеннің аузынан жиі қайталанған сөздер кездеспегені жөн, лириканы аз-кем пайда-ланғаны дұрыс. Тыңдаушылардың назарын аудару үшін: 1) қысқалық, 2) ширақ сөйлеу, 3) көңілді сергітетін қысқа қайырым-шегіністер болса, нұр үстіне нұр»3.

С.Негимовтің «Шешендік өнер» кітабындағы бұл тұжырымдарды тарқатып байқар болсақ, жоға-рыда өзіміз сөз еткен «ұлттық тілдің уызымен» сусындап өсу қағидасымен байланысты екендігін байқаймыз. Қалай десекте, бүгінгі таңда БАҚ-тағы тіл мəдениетін қалыптастырып, оның көлеңкелі тұстарынан арылып, көкжиегін кеңейте түскеніміз абзал. БАҚ тілінің мəдениеттілігі — бұқара халық сауаттылығының басты кепілі.

Əдебиеттер тізімі

1. Бейсембаева З. Жазушы жəне сөз мəдениеті. – Алматы, 1983. – 91-б. 2. Нұрмұханов Х. Сөз жəне шеберлік. – Алматы: Ғылым, 1987. – 9–14-б. 3. Негимов С. Шешендік өнер. – Алматы: Ана тілі, 1997. – 15–16-б.

ƏОЖ 07(574)

А.С.Будан

Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

ТЫҢ ИГЕРУ ЖƏНЕ ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІ

В статье исследуются публикации, посвященные проблемам поднятия целины, появившиеся в годы освоения целинных земель и в первые годы независимости.

There is a great difference between an attitude to the essential process of Soviet Union times — to the problems of virgin soil of those years and of the independent years. In the article «Virgin soil and Kazakh media» articles conserning the problems of virgin soil, which were published in Kazakh mass media, are researched.

Тың жəне тыңайған жерлерді игеру — Қазақстанның тарихында елеулі орын алған кезеңдердің

бірі. Партия органдарының алдына үлкен міндет ретінде қойылған тың игеруді жүзеге асыруда бұқа-ралық ақпарат құралдарының маңызы зор болды. Алғаш рет 1953 жылдың қыркүйегінде Кеңес Одағы Коммунистік партиясы Орталық Комитетінің Пленумында үкіметтің Орта Азия мен Қазақстан жерін игеру арқылы Одақтың экономикасын дамыту турасындағы шешімін жариялаудан бастаған ел баспа-сөзі осы ауқымды процестің жүзеге асуына үлкен еңбек сіңірді1.

99

«Социалистік Қазақстан» газетінің бесінші бесжылдықта социалистік жарысты ұйымдастыруда-ғы ролі тың жəне тыңайған жерлерді игеру үшін күрес жылдарында тағы да айқын көрінді», — деп жазды Х.Бекхожин «Қазақ баспасөзі тарихының очеркінде»2 (227-б.).

Қазақстан Компартиясының 1954 жылдың 16–18 ақпанында өткен VІІ съезінде елдің ауыл ша-руашылығындағы кемшіліктер сөз болды. Онда «Ақтөбе, Қызылорда жəне Алматы облыстарында со-веттік агробиологиялық табыстар жəне ауыл шаруашылығы озаттарының бай тəжірибелері барлық колхоздар мен колхозшылардың игілігіне айналдырылмай отырғаны» анықталды2 (229-б.).

1954 жылғы ақпан-наурыз пленумында Қазақстан, Сібір, Орал, Поволжье жəне Солтүстік Кав-каздың кей аудандарындағы тың жəне тыңайған жерлерде астықты дақылдар егістігін кеңейтуге ше-шім қабылданды. Осыдан кейін-ақ Қазақстан даласын дүбірлеткен тың игеру науқаны басталып кетті. Ресей, Украина секілді республикалардан қазақ даласына тың игеру мақсатымен қоныс аударған адамдарда есеп жоқ. Бір ғана 1955 жылдың өзінде елімізге келген өзге ұлт жастарының саны милли-онға жуықтайды екен.

Бұл кезеңде Қазақстан баспасөзі тың игеру жолындағы бүкілхалықтық қозғалысты ұйымдасты-рушы болды. «Жаңа жерлерді игеру программaсын ойдағыдай жүзеге асыру үшін тек материалдық ресурстарды пайдаланып қана қоймай, сонымен бірге ұйымдастырушылық жəне саяси-бұқаралық жұ-мысты да күшті жүргізу қажет болды... КПСС Орталық Комитетінің қаулысына сəйкес кең көлемде тың жəне тыңайған жерлерді игеретін аймақтағы облыстық газеттер 5 майдан (1954 ж. — А.Б.) былай қарай төрт бет болып шыға бастады. 1955 жылы Қазақстанның барлық облыстық газеттерін, содан кейін көбінесе тың игерілетін жерлердегі 85 аудандық газеттердің төрт беттік болып шығуы толық жүзеге асырылды»2 (230-б.).

50-жылдардағы қазақ баспасөзі одақтас республика тұрғындарының тың өлкесіне көптеп келуіне ықпал етті. Олай деуімізге «Социалистік Қазақстан» (бүгінгі — «Егемен Қазақстан»), «Лениншіл жас» (бүгінгі — «Жас Алаш») секілді республикалық газеттерде жастарды Қазақстан тыңын игеруге шақырған үндеулер, тың өлкесіндегі еңбек салтын, қоныс аударғандардың тұрмысын насихаттаған материалдардың көптігі себеп болып отыр3.

«1953 жылдың қаһарлы боранында тың жерге келген ержүрек жастармен тағы да дидарласасыз. Бəлкім, жолдас-жораңды, аға-ініңді де кездестірерсіз. Төңірегінде түбір-бұтасы жоқ, мидай далаға ор-наған алғашқы комсомол палаткаларын көресіз. Қиындыққа мойымай қарыса түскен қолдар, отты жі-герге толы күлімдеген көздер — алып істің жасаушысы совет жасының ержүрек, жарқын бейнесін бейнелейді… Ғасырлар бойы мызғымай жатқан тың жер жастық күштің екпінді тегеурініне шыдай алмай, бас иді. Екі-ақ жылдың ішінде 19 миллионнан астам жер таспадай тілініп, астықты алқапқа айналдырылды. Тарихта алтын əріппен жазылған бұл жеңісте «Лениншіл жастың» да азын-аулақ үле-сі болды»4. Тың өлкесіндегі жастардың тыныс-тіршілігін бейнелейтін материалдар осындай пафоспен жазылған.

Қазақстан диқандарының арасында социалистік жарыстың туындауына да мұрындық болған сол тұстағы бұқаралық ақпарат құралдары. «Социалистік Қазақстан» газетінің 1953 жылғы 31 шілдедегі санында Ақмола облысы колхозшыларының республика ауыл шаруашылығының еңбекшілеріне ар-налған үндеуі — осы сөзіміздің дəлелі. Онда еңбеккерлер, диқандар арасында социалистік жарысты кең өрістетуге, елдегі коммунизм құрылысы ісіне лайықты үлес қосуға шақырған.

Əрине, Кеңес Одағы секілді ірі мемлекет көп күш салып, қолға алған тың игеру науқаны алғашқы-да үмітті ақтағаны рас. «Жалпы түсім 1953 жылы 82,5 млн. т, 1956 жылы 125 млн. т артты»5 (152-б.). Бұл — тың жəне тыңайған жерлерді игеру мəселесіне байланысты мақалалар жинақталған «Дала дас-таны» кітабындағы «Тың тарланы» шығармасынан үзінді. Жинақтағы «Ерлік эпопеясы» мақаласын-да: «1972 жылы өзге өңірлерде қатты құрғақшылық болып тұрғанда Қазақстан Отан қоймасына бір миллиард тонна астық құйып, елді аман алып қалды», — деп жазды5 (233-б.).

Тың игерудің он жылдығына орай 1964 жылдың қыркүйегінде «Қазақстан коммунисі» (бүгін-гі — «Ақиқат») журналында «Қазіргі ұран — қазақстандық миллиард!» атты бас мақала жарық көрді. Аты айтып тұрғандай, мақалада тыңның оныншы орағынан бүкіл елдің үмітті екені, Қазақстан ауыл шаруашылығы еңбеккерлерінің алдында мемлекетке бір миллиард пұт астық тапсыру міндеті тұрға-ны сөз болады. «Тыңның оныншы орағына бүкіл еліміз көз тігуде. Отан қоймасына Тың өлкесі — 740–775 миллион пұт... астық құюы тиіс»6.

Миллиард алынды да. Алайда даланың табиғи сұранысы мен ерекшелігі ескерілмеді. Араға жыл-дар салып, тың игеру науқанының дабырасы басылып, «Қазақстан миллиарды» үшін жанталас сая-бырлаған сəт те келіп жеткен болатын.

100

Қайта құру жылдары мен тəуелсіздіктің алғашқы кезеңінде көптеген мəселелермен қатар тың игерудің де оңы мен терісі саралана бастады. Ел мен жер, тіл мен ділдің мəселесі жөніндегі жылдар бойы тыйым салынып келген ақиқат «қара суды кері ағызды». Тың игеру науқанының Кеңес Одағы экономикасына оң ықпал еткенімен қазақ халқының тағы бір қасіретіне айналғаны да баспасөздің ар-қасында бізге жетті. Кезінде заман талабымен тың игеруді «ғасыр ғажабына» айналдырған БАҚ енді басқаша сөйледі.

«Социалистік Қазақстан» газетінің 1990 жылғы 29-қыркүйектегі санында Камал Смайыловтың «Азия жолбарыстары жолымен» атты мақаласы жарық көрді. Онда автор қазақтың шаруашылығы мен өнеркəсібі жөніндегі ойларымен бөліседі. Ол егіннен көп өнім беруде бір кезде алдына жан сал-маған Қазақстанның енді астықты басқадан сатып алатынына күйініш білдіреді.

«Арай» журналының 1990 жылғы сегізінші санында М.Жылқыайдаровтың «Біз неге шеттен ас-тық сатып аламыз?» деген материалы жарық көрді. Журнал жарияланымдарының тағы бірінде: «Тың» ұғымы молшылықтың, еңбектегі үлкен ерліктің белгісі ретінде қалыптасты... Кең дала бойын-дағы нəрін түгел сығып алуға жаппай ұмтылыс, уақытша дүрлігіс келе-келе экологияға да, халықтың əлеуметтік, рухани жағдайына да кері əсерін тигізгенін кеш білдік», — деп жазылды7.

Осы секілді мақалалардың авторлары елде астықтың азаюын 50-жылдардағы тың игеру науқа-нының тұсындағы асыра сілтеушілікпен байланыстырады.

Біз тың өлкесіне өзге республикалардан қоныс аударушылардың көп болғанын айттық. «Ленин-шіл жас» газетінің 1990 жылғы 1 қарашадағы нөмірінде тың игеру жылдарында Қазақстандағы ұлт-тар санындағы өзгерістерді əйгілейтін деректер жарық көрді. «Кешеден келдік бүгінге» атты бұл ма-қалада Мақаш Тəтімов: «1959 жылы санақ жүргізілгенде Қазақстан халқының саны тоғыз миллионға жеткені белгілі болды. Алайда оның 29 проценті ғана республикадағы жергілікті ұлттың, яғни қазақ-тың, үлесінде болған», — деп жазады8.

Қазақстандағы жетекші басылымдардың бетінде 90-жылдардың басында тың игеру зардаптары сараланып, осы келеңсіздікке кінəлілер ізделді. «Лениншіл жас» газеті редакциясы тарихшы Рой Медведевтің «Брежнев жəне Хрущев» атты мақаласын жариялай отырып: «Қазақстан тыңы сөз бол-ғанда бұл екі есім қоса аталары хақ. Сол жылдары олардың бірі республикамыздың, екіншісі еліміз-дің басшылығында тұрған еді. Тың көтеру жылдары жіберілген қателіктер, тоқырау кезеңінің олқы-лықтары осынау екі есіммен тікелей байланысты», — деп жазды9.

1990 жылдың 19 қаңтарында «Лениншіл жас» газетінде тарихшы Талас Омарбековтың «Жылы-мық» атты мақаласы жарық көрді. Онда автор тың игеру тұсында шамадан тыс көп жерді жыртып тастағандықтан, енді оны тиімді даму жолына түсіре алмай отырғанымызды айтып қынжылады: «Тыңға шабуыл» ғылыми жағынан ұзақ мерзімге арналған перспективалық жоспардан құралақан бол-ғандықтан, табиғатқа, жергілікті халыққа үлкен соққы болды... Елдегі ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру негізінен тек 1958 жылға дейін ғана тұрақты болып, одан бері ауыл шаруашылықтың төмен қарай біртіндеп құлдырау процесі байқалды... Тыңды игеру Қазақстанның ауыл шаруашылығын бəрі-бір дамыта алмады. Ал шетелден астық сатып алу бұрынғыдан да өсе түсті. Егер 1960 жылы КСРО шетелдерден 0,2 миллион тонна астық алса, 1985 жылы 44,2 миллион тонна астық сатып алуға мəж-бүр болды. Тиімді-тиімсіздігіне қарамай жүгеріні жаппай өсіру де осы жылдардың үлесіне тиді», — деп жазды автор мақаласында10.

«Жас Алаш» газетінің 1991 жылғы 18-желтоқсанындағы санында Қ. Жүкеш кеңестік биліктің зардаптары жөнінде айта келе: «1950 жылы тың игеру басталарда Қытай өкіметі 0,6 миллион қазақты туған жерге көшіруге келісім беріп тұрғанда КСРО басшылары одан бас тартып, елдің (ел ұғымын-да — Кеңес Одағы. — А.Б.) түкпір-түкпірінен миллиондаған адамды Қазақстанға үйіп-төккенде қа-зақты өз жерінде ұлттық азшылық ету мақсаты көзделген», — деп батыл пікір білдіреді.

Тың игеру науқаны тұсында қазақ халқының өркенін өсірмес тағы бір қадам жасалған. Ол — тың өлкесіндегі қазақ мектептерінің жабылуы. «Ертістің бойы — ен ауыл»11 мақаласында Сейітқұл Оспанов Павлодар облысын аралағандағы əсерлерін əңгімелейді, аудан орталығында, совхоздарда қа-зақ мектебі жоғына қынжылыс білдіреді. «Бұған себеп біреу: тың игеру жылдары қазақ мектептері жаппай жабылған. Құдды бұлай етпесе миллиард пұт астық ала алмайтын сияқты», — дейді ол.

Тың игеру кезеңінің аңызы мен ақиқатын ажыратуға үлес қосқан басылымдардың бірі — «Ақи-қат» журналы. Бұл басылым «Қазақстан коммунисі» атауы өзгермеген 90-жылдардың басында-ақ осы тақырыпты қозғады.

«Өлкенің құрылуы, қазақ тілінде шығатын көптеген облыстық, аудандық газеттердің жабылуы, қазақ мектептерін жабудың бəрін лениндік ұлт саясатының бұрмалануы деп түсіну керек... Ақмола облысының тарихи жерлерінің аттары өзгерді... Шөп шықпайтын сортаң жерлердің өзін «сойып са-

101

лыппыз». Осының əсерінен егіс танабы эрозияға ұшырады...». Бұл — Целиноград облыстық комите-тінің бірінші хатшысы А.Браунмен интервьюден үзінді12.

«Қазақстан коммунисінің» 1991 жылғы шілдедегі санында Р.Жанпейісов, Е.Жамалбеков, Т.Омарбековтың тың көтеру кезеңі мəселелері жайлы сұхбаттасуы «Тың: күнгей мен көлеңке» деген атаумен берілген. Мұнда тыңның арқасында сол жылдары Солтүстік Қазақстан, Целиноград, Қоста-най, Көкшетау облыстарының шошқа өсіру жөнінен Ресейдің Архангельск, Новгород, Калуга, Кос-трома, Ярославль облыстарының өзінен асып түсетіні, ал қой, жылқы саны аса төмендеп кеткені əңгі-меленеді. Сұхбат соңында «тыңның күнгейі: елдің астық балансын нығайтуда елеулі роль атқарды. Ал көлеңкелі тұсы: асыра сілтеушілік, бұрмалаушылықтар болды. Сана мен мүдде мүлдем ескерусіз қалды... Жоспарланған жүйенің болмауынан қаншама жер жел эрозиясына ұшыраған, мал шаруашы-лығы көп төмендеген», — деген қорытынды айтылды.

Көріп отырғанымыздай, Қазақстандағы бұқаралық ақпарат құралдары тың игеруді аңызға айнал-дыруға атсалысты, сондай-ақ оның ақиқатын ашуға да еңбек сіңірді. Тың жəне тыңайған жерлерді игеру кезеңінде белсенділік танытқан газет-журналдар қатарында «Социалистік Қазақстан», «Ленин-шіл жас», «Қазақстан коммунисі» секілді республикалық басылымдармен қатар облыстық, аудандық газеттер де болды. Ал тəуелсіздіктің алғашқы жылдарында еліміздің жетекші басылымдары тың иге-ру кезеңі кемшіліктерін əшкереледі.

Əдебиеттер тізімі

1. Социалистік Қазақстан. – 1953. – 13 қырк. 2. Бекхожин Х. Қазақ баспасөзі тарихының очеркі. – Алматы, 1971. 3. Социалистік Қазақстан. – 1953. – 31 шілде. 4. Лениншіл жас. – 1962. – 6 қаз. 5. Дала дастаны. – Алматы: Жалын, 1979. 6. Қазақстан коммунисі. – 1964. – № 9. 7. Арай. – 1990. – № 4. 8. Лениншіл жас. – 1990. – 1 қараша. 9. Лениншіл жас. – 1990. – 7 қырк.

10. Лениншіл жас. – 1990. – 19 қаңт. 11. Жас алаш. – 1991. – 12 қазан. 12. Қазақстан коммунисі. – 1990. – № 2.

102

ШОЛУ, СЫН ЖƏНЕ БИБЛИОГРАФИЯ ОБЗОР, КРИТИКА И БИБЛИОГРАФИЯ

Ж.Е.Естаева

Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫНДАҒЫ ОРЫС БӨЛІМДЕРІНДЕ ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУҒА АРНАЛҒАН ОҚУЛЫҚТАР МЕН ОҚУ ҚҰРАЛДАРЫНА ЖАЛПЫ СИПАТТАМА

«Тіл — ұлттың аса ұлы игілігі əрі оның өзіне тəн ажырағысыз белгісі. Ұлттық мəдениеттің гүл-денуі мен адамдардың тарихи қалыптасқан тұрақты қауымдастығы ретінде ұлттың өзінің болашағы тілдің дамуына, оның қоғамдық қызметінің кеңеюіне тығыз байланысты», — дейді Қазақстан Респуб-ликасының «Тіл туралы» Заңы.

1990 жылдың маусым айында қабылданған Қазақстан Республикасының «Тіл туралы» Заңы ана тіліміздің өркендеп қанат жаюына жол ашты. 1990 жылдан жоғары оқу орындарында қазақ тілі жеке пəн ретінде енгізілді. Бұрын бағдарламада болса да оқылмай келген бұл пəн қазақ тіліне мемлекеттік тіл дəрежесі берілуіне байланысты басқа ұлттардың өкілдеріне қазақ тілін үйрету мəселесі ерекше жолға қойылды.

Осыдан кейін орыстілді аудиторияларға керек оқулықтарды даярлау ісі қолға алына бастады. Соңғы уақытта көптеген тіл мамандары, əдістемешілер қазақ тілін орыс аудиториясында оқытудың тиімді жолдарын іздестіріп, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуде.

Негізінен жоғары оқу орындарының орыс бөліміндегі студенттерге арналған алғашқы оқулық 1961 жылы шыққан. Оқулық «Қазақ тілі» деп аталады, авторы — Ы.Маманов (Алматы: Мектеп, 1989). Ол кітап 1989 жылы қайта басылып шықты. Одан кейін екі оқулық жарық көрді. Олар: 1) Н.Оралбаеваның авторлығымен шыққан «Изучаем казахский язык» (Алматы: Мектеп, 1989); 2) Х.Қо-жахметованың «40 уроков казахского языка» (Алматы: Жалын, 1990). Бұлардың екеуі де, басқа қазақ тілі оқулықтары сияқты, қазақ тілінің төл дыбыстарын үйретуден бастайды. Дұрыс сөйлеу қазіргі ке-зеңде орыстілділер үшін ғана емес, қазақтілділер үшін де ақсап жатқан үлкен мəселелердің бірі.

«Изучаем казахский язык» оқулығында ереже, тапсырмалар екі тілде берілген. Бұл тіл үйренуші-лер ереже мен тапсырма мəнін түсініп, əрі оны қазақша айтуы үшін жасалған. Мұғалім де ережені қа-зақша түсіндіреді, тіл үйренушілер оның мəнін орысшасынан қарап түсініп отырады. Бұл əдіс сабақта тек қазақша сөйлеу қажеттігіне байланысты қолданылған.

Одан кейін шыққан 1990 жылғы оқулық Ш.Бектұров, А.Бектұрованың «Қазақ тілі» (для начина-ющих) оқулығы, 1994 жылы қайта басылып шығады (Алматы: Рауан, 1994).

Тарихы 15 жыл көлеміндегі қазақ тілінің əдістемесі емес, іргелі, əлемдік деңгейде дамыған əдіс-темелердің өзі де жетілу үстінде, сондықтан өзге тілді топтардағы қазақ тілін үйрету əдістемесі де же-тіліп, қоғам қажетіне сай дамып келеді. Ғалымдар, қазақ тілін үйретуші оқытушылар да тіл үйретудің озық əдістемелеріне, жаңа технологиясына бет бұрып, оқу құралдарын осы негізде жазып шығара бастады. Сонымен қатар өздері оқытып жүрген топтардың мамандықтарына қарай тіл білу дəрежесін үйлестіру қолға алынған.

Оқулықтар мен оқу құралдарын жетілдіру мақсатында «Сорос–Қазақстан» қоры сайыс өткізіп, осы конкурста жақсы бағаға ие болған кешенді оқу құралы профессор Э.Д.Сүлейменованың жетекші-лігімен жазылған болатын («Қазақ тілі»: Кешенді оқу құралы. –Алматы: Жібек жолы, 1996).

Мұрзалина Б.Қ., Нүркеева С.Ғ., Нұрғазина С. «Қазақ тілі» (Алматы: Ана тілі, 1998) ересектерге арналған жеделдетіп оқыту құралында интонация, интонациялық конструкцияларға, төл дыбыстарды айтып үйренетін жаттығуларға көңіл көбірек бөлінеді. Өзге тілді үйренушілерге дыбыстық жағынан да, құрылымдық жағынан да қиындық келтіретін меншік жəне оның иесінің арасындағы байланыс.

103

Оқу құралдарының авторлары осы қиындықтан шығудың ұтымды жолдарын көрсеткен. Диалог, оны құрастыруға ситуациялық тапсырмалар беріледі.

Т.Аяпованың үш кітаптан тұратын «Қазақ тілі» (1-ші кітап: Негізгі оқулық; 2-ші кітап: Үй кітабы; 3-ші кітап: Мұғалім кітабы. – Алматы: Ғылым, 1998) жалпы тіл үйренушілерге арналған, танымдық, тəрбиелік мəліметі мол оқу құралы. Коммуникативтік бағыттағы бұл көмекші құралында мəтін, диалог, лексика-грамматикалық тесттер, пікір айту, мақұлдау, қарсы болу сияқты жұмыстарға сүйенеді.

Оқытудың соңғы жылдарында үйренушілердің мамандығы, кəсібі, оның өмірімен байланыстыру өзекті мəселеге айналды, тілдің қызметі артып қоғамдағы өзінің заңды да тиісті орнын біртіндеп алып келеді. Тілді оқытудың бағыты да осыған байланысты өзгеріс үстінде. Ендеше, қазақ тілін мамандық тілі, кəсіп тіліне сай оқыту жүйесі қалыптасып келе жатқандығы қуантады. Бұлардың алдыңғы қата-рында З.Күзекованың жетекшілігімен шыққан халықаралық қатынас факультеттеріне арналған оқу құралын атау орынды.

Халықаралық қатынас мəселесі біздің қоғамдағы жаңа мəселе, сондықтан оның өзіндік термин-дері көп, өзіндік сөз қолдану жүйесі бар. Авторлар осы тақырыпқа орай рəміздер, дипломатиялық құ-жат, келісім, елші, шекара, халықаралық ұйымдар, қатынас мəселелерін негіз етіп алып, осы төңірек-те сөйлеу, жазуға үйрету мақсатына жетуге тырысады.

Бүгінгі таңда кең таралған мамандықтың бірі — экономикаға қатысты мамандықтар. Бұл орайда З.Күзекова, Р.Қарақұсова «Қазақ тілі» (жоғары оқу орындарының экономика факультетіне арналған) (Алматы: Қаржы-қаражат, 1997), ҚарМУ баспасынан жарық көрген А.З.Қазанбаева «Қазақ тілі» (эко-номика факультетінің жалғастырушы тобына арналған) (Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2004) оқу құра-лдарын атауға болады. Университетке келіп түскен оқушы мектептегі білімін жалғастыруы тиіс. Бұл оқулықтың мазмұны мен жаттығулар жүйесі, творчестволық тапсырмалар — бəрі де мамандығы бойынша сөйлеп əрі жаза білуге бағытталған.

Заң факультетіне арналған оқу құралы бірнешеу: Ш.Құрманбайұлы, М.Мамаева, А.Сыбанбаева. «Қазақ тілі» (жоғары оқу орындары заң факультеттерінің студенттеріне арналған оқу құралы. Орта жəне жалғастырушы топтар үшін) (Алматы: Білім, 2001). Оқу құралы негізінен жоғары оқу орында-рының «құқықтану» мамандығы бойынша білім алатын орыс бөлімдерінің студенттеріне арналған. Сонымен қатар бұл оқу құралын заң қызметкерлері де пайдалана алады. Заң терминдерінің қазақша-орысша шағын сөздігі де берілген.

Г.Ж.Бекова-Тайсюганова «Қазақ тілі» (Астана, 2003) заң факультеттерінің бастауыш топ сту-денттеріне арналған оқу құралы. Бағдарлама бойынша модульдік технологиямен жазылған оқулық.

Мамандықтың тіліне негізделген оқу құралдарының басты мақсаты сол мамандық тілінде сөйлеу болса, ол дəрісханадан басталу керек. Осы мақсатта ҚарМУ баспасынан жарық көрген «Журналисти-ка факультетіне арналған мəтіндер жинағы», авторлары: Əділова А.С., Абылбаева Б.А., Кəукербеко-ва Б.С. (Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2004) жəне «Дене тəрбиесі мен алғашқы əскери дайындық ма-мандығы бойынша орыс топтарында оқитын студенттерге арналған қазақ тілінен мəтіндер жинағы мен тапсырмалар, авторлары: Ибраимова Ж.Ж., Нұржанова З.М. (Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2002) сияқты оқу құралдарын айтуға болады.

Осы тəрізді мамандық тіліне бейімдеу медицина, техникалық, көлік-коммуникация саласына қа-тысты оқу орындарында да жүйеге түсіп келеді. Олар: Б.Ж.Доскеева «Қазақ тілі» (Алматы, 2002) (ме-дициналық оқу орындарына арналған), А.Ақыжанова «Қазақ тілі» (Алматы, 2002) (медициналық мə-тіндер жинағы) т.б. оқу құралдары.

Қазақ тілін оқытудағы енді бір бағыт — іскерлік тіл. Олар: Досжанова С., Суатай С. «Іскерлік қа-зақ тілі» (Алматы, 2000) Мұхамадиева Н., Атабаева М., Ибраева Р. «Іскерлік қазақ тілі» (Алматы, 2000) жəне Аухадиеваның З.Ж. «Бизнес қазақ тілі» (Алматы: АТМжАИ, 2002) еңбектері шыққан. Бұ-лар күнделікті тұрмыста, экономика, кəсіп, кəсіпкерлік, сауда, жарнама, кеден, салық сияқты кез кел-ген адам өміріне қажет ұғымарды қалыптастыруды мақсат етеді. Іс жүргізуге байланысты Алдаше-ва А., Ахметжанова З., Қадашева Қ., Сүлейменова Э. «Қазақ тілі» (ресми қарым-қатынас, іс қағаздар тілі) (Алматы, 2000), «Ресми іс қағаздары» (мемлекеттік қызметшілерге арналған анықтамалық) (Ал-маты, 2000) жəне ҚарМУ баспасынан шыққан Əбдірахманова Г.Х., Рүстемова Ж.А., Кəукербеко-ва Б.С. «Іс қағаздарын оқыту», (І-бөлім) (Қарағанды: ҚарМУ баспасы, 2003) құралдарында бүгінгі өмірге қажетті құжаттар: өтініш, өмірбаян, келісім-шарт, сенімхат, қолхат сияқты құжат түрлерінің үлгілері беріледі.

Бүгінгі күні өзіміз қолданып жүрген оқулықтар мен оқу құралдары, қосымша құралдар осындай. Əрине, аталмай қалғаны болуға тиіс, оны біз əдейі қалдырып отырғанымыз жоқ. Ол кемшілікті осы күнгі басылым мəселесінен іздеген дұрыс.

104

Біздің мақсатымыз оқу құралдарын сынау, кемшілік іздеу емес, барын көрсетіп жіпке тізу, бағы-тымыз қандай екенін анықтау, не жетпей жатқанын көрсету. Байқап отырсақ, жалғастырушы топтар мен тереңдетіп оқытылатын топтарға бет бұру басым, бұл үйренушілердің орта мектепте алуға тиіс біліміне сүйенгенімізден болар, əйтсе де жоғары оқу орнында бастауыш деңгей дəрежесінде біл-мейтіндер де кездесіп қалатыны бар.

Енді жоғарыда айтылғандарды жинақтай келе, жаңа оқулықтар жазылатын болса, ескерер деген үмітпен кейбір жайларды айта кетсек, себебі оқулық басылымнан басылымға толығып, жетіліп оты-руға тиіс. Көрсетілген оқу құралдары мен оқулықтардың көпшілігінде грамматикалық түсініктеме орыс тілінде беріледі, əрі грамматикалық та, лексикалық та тақырыптар бір сарынды өмірмен байла-ныс аз оқулықтар да қазақ халқының тарихын, əдет-ғұрпын, салт-дəстүрлерін таныту басым жəне ал-дыңғы қатарлы азаматтарды таныстыру мəтіндері оқушы санасына сіңетіндей тартымды жақтары емес, хроникалық өмірбаян түрінде беріледі. «Апта», «Ай, күн аттары», «Менің отбасым», «Жыл мез-гілдері», «Мемлекеттік рəміздер» деген тақырыптар оқулықтардың бəрінде бар деп айтсам, артық айтқандық болмас.

Сонымен, соңғы айтарымыз, ереже мен тапсырма екі тілде беріліп мұғалім ереже мен тапсырма-ны қазақша түсіндірсе, тіл үйренушілер оның мəнін орысшасынан қарап түсініп отырады. Сонда са-бақ тек қана қазақ тілінде өтілмек. Тағы айтарымыз, мектеп деңгейінде меңгеруге тиіс білімдерін ес-керіп, жоғары оқу орнына түскен тіл үйренушілерге бірден мамандығы туралы мəтіндерден бастаса, ол үшін барлық мамандықтарға сəйкес оқулықтар жазылуы тиіс. Оны жазатын сіздер мен біздер. Ен-деше өзге тілді өкілдерді қазақша сөйлету əрі өз мамандығы тілінде сөйлету біздің қолымызда. Бұл жерде бізге көмекші болатын құрал — орысша-қазақша сөздіктер. Əсіресе кейінде шыққан Қазақша-орысша, Орысша-қазақша терминологиялық сөздіктер сериалы (Əбдіғапаров Қ., Бақтыбаев Қ., Ба-шарұлы Р. т.б. / Жалпы ред. басқ. А.Қ.Құсайынов. – Алматы: Рауан, 1999. – 1-т. Физика жəне астро-номия; Атанбаев С., Бадаев С., Байсалов Е. т.б. / Жалпы ред. басқ. А.Қ.Құсайынов. – Алматы: Рауан, 1999. – 2-т. Математика; Алдажаров С., Бекбаев А., Бөрібаев Б. т.б. / Жалпы ред. басқ. А.Құсайы-нов. – Алматы: Рауан, 1999. – 3-т. Информатика жəне есептеуіш техника; 2000. – 4-т. Механика жəне машинатану; 2000. – 5-т. Энергетика; Бектібаев Т.Х., Берікұлы Ə., Ниеталин Ж.Н. – 2000. – 6-т. Элек-троника, радиотехника жəне байланыс; 2000. – 7-т. Машина жасау; 2000. – 8-т. Көлік жəне қатынас жолдары; 2000. – 9-т. Сəулет жəне құрылыс; 2000. – 10-т. Статистика, стандарттау жəне патенттану; 2000. – 11-т. Жалпы техника жəне полиграфия; 2000. – 12-т. Əскери іс; 2000. – 13-т. Химия; 2000. – 14-т. Биология; 2000. – 15-т. Медицина; 2000. – 16-т. Ауыл шаруашылығы; 2000. – 17-т. Су шаруашы-лығы; 2000. – 18-т. Экология; 2000. – 19-т. Кен ісі жəне металлургия; 2000. – 20-т. Геология, геодезия жəне география; 2000. – 21-т. Жеңіл жəне тоқыма өнеркəсібі; 2000. – 22-т. Тамақ өнеркəсібі жəне тұр-мыстық қызметі; 2000. – 23-т. Философия жəне саясаттану; 2000. – 24-т. Тарих; 2000. – 25-т. Педаго-гика жəне психология; 2000. – 26-т. Мəдениет жəне өнер; 2000. – 27-т. Əдебиет жəне лингвистика; 2000. – 28-т. Экономика жəне қаржы; 2000. – 29-т. Іс жүргізу жəне мұрағат; 2000. – 30-т. Заңтану; 2000. – Т. 31. Дене тəрбиесі жəне спорт). Осы сөздіктерге сүйеніп, кез келген оқытушы студенттердің мамандықтарына сəйкес шағын мəтіндерін құрап алуына болады.

Қорытындылай келе, мемлекеттік тілдің өз қызметін толық атқаруы үшін Қазақстанда мекен-дейтін халықтардың ол тілді білуі — парыз. Оларды қазақша сөйлету — шебер оқытудан.

105

МЕРЕЙТОЙ ИЕЛЕРІ НАШИ ЮБИЛЯРЫ

Т.Т.Савченко

Карагандинский государственный университет им. Е.А.Букетова

ПЕРВЫЙ РЕКТОР ВТОРОГО УНИВЕРСИТЕТА В РЕСПУБЛИКЕ

В марте 1972 года правительством был подписан приказ о реорганизации Карагандинского педа-гогического института в университет. Ректором назначен Е.А.Букетов.

И началось очень быстрое преображение института в университет. Собственная увлеченность Евнея Арстановича новым делом была очевидной, и она заражала всех окружающих. Приступили к строительству главного корпуса на улице Гоголя. Многих преподавателей направляли в командиров-ки по набору, и Евней Арстанович сам наставлял, что и о чем надо говорить. Все понимали, что необ-ходима реклама новому вузу, необходим набор на новые специальности, и все были воодушевлены этой задачей.

В те годы все стройки были долгими и невозможно было вообразить, что к новому учебному го-ду появится новый корпус университета. Но это чудо произошло. Накануне 1 сентября состоялось официальное открытие университета. Начиналась новая жизнь с незнакомыми прежде формами и ценностями. Энергия Е.А.Букетова была поразительной, планы неожиданными. Ему удавалось соче-тать разнообразные интересы. Новый этап жизни вновь привлек его к литературе.

Еще в годы учебы и работы в Алма-Ате Е.А.Букетов вошел в среду литераторов и представите-лей искусства, познакомился с писателями. Тогда же завязалась его дружба с Габитом Мусреповым, которая связывала их до конца жизни. Евнея Арстановича привлекла переводческая практика. Благо-даря ему на казахском языке появились повесть И.Васильева «Артемка», рассказы и статьи Э.Золя, роман болгарского писателя И.Вазова «Под игом», пьеса В.Маяковского «Клоп». Позже он обратится к переводу «Макбета» Шекспира на казахский язык. В столице Е.А.Букетов пишет рецензии на худо-жественные произведения современных писателей. За три года им опубликовано в газетах и журна-лах около двадцати материалов о театральных спектаклях. Активная литературная работа не осталась незамеченной. Ему предложили должность собственного корреспондента «Литературной газеты» по республике. Но он отказывается от интересного предложения, мотивируя свое решение тем, что лите-ратурная работа — это всего лишь увлечение.

И вот через десять лет в изменившихся обстоятельствах Е.А.Букетов вновь обращается к литера-туре. Не только общение с гуманитариями, и особенно с филологами, в стенах становящегося универ-ситета, надо полагать, стимулировало интерес ректора университета к творческому самовыражению. Свой интерес к литературе он объяснял так: «Большое счастье иметь возможность отказаться от же-лания того, в чем ты начал сомневаться, дать себе отдых и подумать над тем, что ты делаешь. Я имел возможность отказаться от писания. Вернулся к писательскому труду тогда, когда понял, что мне есть что писать, есть мысли, знания». Особые отношения складывались у него с филологами. Евней Арстанович постепенно стал обращаться к филологам за консультациями, за литературными справка-ми. Вопросы его были всегда неожиданными. Так, нужно было ответить, в каком стихотворении Пушкина строки «Художник — варвар кистью сонной Картину гения чернит», или найти в его насле-дии следы интереса к казахскому эпосу «Козы-Корпеш и Баян-Сулу».

Начитанность Евнея Арстановича была поразительной. Так, узнав о том, что материалом диссер-тационного исследования одного из преподавателей университета было раннее творчество Н.А.Забо-лоцкого, он неожиданно начинает рассуждать о его творчестве, высказывая такие наблюдения, к ко-торым специалисты приходили в процессе долгих сосредоточенных исследований. В те поры Забо-лоцкий 20-х годов был мало известен тем, кто такой литературой не занимался специально.

106

В атмосфере строящегося университета Евней Арстанович строил и свою жизнь. Ректор Е.А.Бу-кетов не часто произносил назидательные речи. Поучительным было его поведение. Ему чрезвы-чайно важно было освободить атмосферу вуза от провинциализма. У него была концепция универси-тетского преподавателя. И сам он был иллюстрацией этой концепции. Университетский преподава-тель — это ученый, не замыкающийся только в своей науке, обладающий широким взглядом на мир, совмещающий много обязанностей и непременно включенный в общественные дела. Его лично беспокоило то, что филологи мало выступают на страницах печати. Высказав однажды такой упрек, он опубликовал в «Индустриальной Караганде» эссе «Маяковский и Пушкин». Личный пример — вот кредо ученого и ректора Букетова. Активное литературное творчество в годы ректорства — это своего рода и упрек, и назидание молодым и зрелым университетским преподавателям.

Е.А.Букетов был внутренне дисциплинированным и организованным, много умел и успевал де-лать. Не перечислить всего, что входило в обязанности ректора, строящего университет. При этом он оставался активно работающим ученым, руководителем аспирантов, лектором, человеком, ведущим переписку с отъехавшими в научные командировки преподавателями. Пишет книги, собирает мате-риалы о К.Сатпаеве, Ч.Валиханове, планируя создать их жизнеописание. И при всем этом активно по-сещает лекции преподавателей университета. Во время таких посещений он был очень внимательным слушателем и нелицеприятным критиком. Его замечания по прочитанным лекциям не были обидны-ми, несмотря на то, что анализировал лекции филологов химик по специальности. Кругозор Е.А.Бу-кетова был необычайно широк. Он высказывался по существу предмета, а замечания по методике бы-ли профессиональными. В общении с ним всегда присутствовал страх не соответствовать его высо-ким требованиям к тем, с кем он вступал в неформальные отношения.

Профессиональный рост преподавателей вызывал особую заботу у ректора. Е.А.Букетов был изобретателен в том, чтобы командировки в научные библиотеки предпринимались тогда, когда пре-подаватель к ней основательно подготовился. Так, например, он просил для анализа состояния науч-ной работы библиотечные формуляры преподавателей. И очень сокрушался, когда обнаруживал, что библиотечные фонды не обследованы, не использованы, а сотрудник университета просит команди-ровку в библиотеки Москвы и Ленинграда.

Евней Арстанович обладал способностью распределять время, внимание и силы на разные на-правления той деятельности, которой он обязан был заниматься как ректор, ученый и увлеченный ли-тературным творчеством человек. В эти годы он издает книгу «Грани творчества», повесть «Время светлой судьбы», написанную на документальной основе, очерк об университете «Второй в респуб-лике», выступает с рецензиями на поэтические книги. Е.АБукетов — член Союза писателей СССР. На его пятидесятилетие откликается «Литературная газета». Очевидные успехи прерываются 19 мая 1979 года публикацией в «Ленинской смене» грубого пасквиля, а по существу, доноса, сделанного по поручению высшего руководства республики. Эта акция повлекла за собой проверки, которые не да-ли материала против ректора. Но судьба его была предрешена критикой, которую он высказывал в своих книгах о некоторых ученых, работой над жизнеописанием академика К.Сатпаева, которая не вызывала одобрения власти, желанием участвовать в выборах на пост президента Академии наук рес-публики. Под давлением этих обстоятельств в 1980 году Е.А.Букетов подает заявление об освобожде-нии его от должности ректора и возвращается в ХМИ на должность старшего научного сотрудника.

Летом 1983 года Евней Арстанович заведовал лабораторией в Химико-металлургическом инсти-туте. Однажды он позвонил на кафедру русской и зарубежной литературы и сказал, что хотел бы встретиться с преподавателями. Был солнечный, теплый после дождя день. Его неожиданный приход был радостным и щемяще грустным. Евней Арстанович рассказывал о том, что его лаборатория зани-мается сложной, но очень важной проблемой, связанной с превращением твердого угля в жидкое топ-ливо. Наш бывший ректор будто отчитывался нам, ненавязчиво показывая, что он не выбит из седла. Это была последняя встреча с филологами.

Через полгода — 13 декабря — на 59-м году жизни его не станет. Прошло более двадцати лет с того дня. «Река времен» многое стирает из памяти, немалое в жиз-

ни делает далеким. Но время многое проясняет и укрупняет. Значительность личности Евнея Арста-новича Букетова с годами становится виднее. Он был человеком бесстрашных планов. Многое осу-ществилось уже без него.

107

Қ.Д.Асанұлы

Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

БӨКЕТОВ ПАРАСАТЫ

Академик-ғалым, жазушы-публицист Е.А.Бөкетов шығармашылығының бір парасы жастарды оқу-білімге, ғылымға шақырған парасаты, ой-толғаулардан тұратындығы белгілі. Бұл тұрғыда қалам-гер көптеген мақалалар мен лекциялық баяндамалар жазған болатын. Жастардың оқу-білімге құштар-лығын ояту, тəлімді, тəрбиелі, мəдениетті болып қалыптасуына ықпал ететін, уəлі сөздері мен дəйекті пайымдауларын публицистикалық шығармаларынан анық байқаймыз. Мысалы: «Ағадан — ақыл, іні-ден — ілтипат», «Қараша үйден Қарағанды университетіне дейін», «Жас замандас келбеті», «Арман-шыл болғанға не жетсін», «Сыйлас, сырлас, көмектес», «Парасат — білім бұлағы», «Ғылым көкжи-егін көксесек» атты мақалалары — өскелең ұрпақ бойындағы жақсы қасиеттер мен парасаттылықтың қалыптасуына ықпал ететін, соған меңзейтін дүниелер.

Жастар тақырыбындағы қай мақаласында болмасын көтерер өзекті мəселенің бірі өскелең ұр-пақты жат қасиеттерден, мен-мендіктен, тəкəппарлықтан, мансапқорлық пен көрсеқызарлықтан сақ-тандырып, ғылым, білімнің қоғамға тигізер пайдасының қаншалықты салмақты екендігін ескерту бо-лып табылады.

«Сыйлас, сырлас, көмектес» атты мақаласында: «Амал не, жастардың арасынан ғылымның бірін-ші сатысына жетер-жетпестен-ақ «Мен білгенді кім біледі» деп кеудесін соғатындар кездесіп қалады. Мұндай зиянды мінезді ерте білсе, ерте жоюға болар еді-ау, ал осындай осалдық есейіп, едəуір лауазымға ие болып қалған кезге дейін ілесіп барса, ғылыми ортаға одан ауыр жоқ», — деп қиналыс білдіреді.

Публицистке тəн болмыспен өлшер болсақ, Е.Бөкетовтің осылайша толғануын қайраткерлік, аза-маттық тұлғадағы пайым-түйсігі, өздік санадан ұлттық санаға ұласқан биік парасаты деп бағалар едік. Жастар жөніндегі публицистикалық шығармаларындағы Е.Бөкетовке тəн өзгешелік оның білікті пе-дагогтық-психологиялық таным-түйсігінің тереңдігі болып табылады. «Қазіргі жастарға гөй-гөй, ақылдың керегі жоқ, олардың көзі ашық, көкірегі ояу», — дейтін Е.Бөкетов олармен «сырласудың», «сыйласудың» өзіндік жолын қарастырады. «Жастардың болашағын мезгеу ісіне ойдағыдай көңіл бө-лінсе, олардың басым көпшілігінің қабілетін уақытылы танып, сол қабілетіне орай əуестігін тəрбие-леуге болатыны тіршілік тəрбиесінен белгілі ақиқат. Əрине, бұл үшін баланың өсіп-қалыптасудағы құбылыстарына сергек үңіліп отырытын ата-ана керек те, оқушы баланың ішкі сырындағы ауытқу-шылықтарды мезгілімен сезініп, жамандыққа ауыстармай баулуға тырысатын оқытушы ұстаз керек», — дейді «Жастардың болашағын ойлай түссек» атты мақаласында.

Мəселен, жас ұрпақ тəрбиесі, оқу-білім, ғылым жөнінде жазған публицистикалық шығармала-рындағы проблемалық мəселелердің көтерілуі жəне оның шешімін табу жолы нақты ғылыми негізде сараланып, тұжырымдалып жатады. Бұл тақырыпта Е.Бөкетов қаламынан туған публицистикалық ту-ындылар қомақты деуге болады.

Асылы, Е.Бөкетов бойында педогогтық қасиет басымдау екенін біз зерттеуіміздің басында кел-тірген болатынбыз. Өз өмірбаянында жазғандай: «Ең əуелі Саумал бастауыш мектебінің, одан кейін «Жалтыр» ауылындағы орталау оқу орнының мұғалімі болып еңбекке кірістім», — дейді. Яғни, бұл кезең — 1942 жылдың қарсаңы. Сонда 1940–1941-жылдары ұстаздық қызмет жасаған Е.Бөкетов неба-ры 15–16-дағы жасөспірім бозбала екен.

Сондықтанда «шəкірт» деген ұғым, шəкіртке деген ұстаздық ықылас Е.Бөкетовтің бойына ерте-рек ұялаған. Соданда болар кейін, үлкен ғалым болып, іргелі оқу орнының ректоры болған кездерін-де, Е.Бөкетовтің өскелең жас ұрпаққа деген қамқор көңілі еш суыған емес.

Жас ұрпақ қамы оның үнемі назарында болды. Олардың жақсы азамат болып қалыптасуы, туған елінің көрікті перзенттері болуы үшін өзінің рухани ақылы мен қолдан келген көмегін аяған жоқ. Осы тұрғыда көптеген мақалалар жазды. «Сыйлас, сырлас, көмектес» (Социалистік Қазақстан. – 1969. 11 окт.), «Ағадан — ақыл, ініден — ілтипат» (Білім жəне еңбек. – 1971. – № 26), «Қараша үйден Қара-ғанды университетіне» (Білім жəне еңбек. – 1972. – № 12), «Жас замандас келбеті» (Мəдениет жəне тұрмыс. – 1974. – № 1) атты мақалалары мен «Жоғарғы оқу орнына түскендерге есік ашар лекция», «Жастар болашағын ойлай жүрсек» атты қолжазбалары сол дəуір жастарының проблемасынан ой қозғайды.

«Менің назарым көбінесе ғылымдағы осы жас өркенге ауа береді. Сондығынан да осы бір əңгі-меде ең əуелі солардың ортасындағы ерекшеліктерге, олардың өзара қарым-қатынасы, семьядағы

108

тұрмысы, гуманизмі мен шын мəніндегі адами қарым-қатынасына тоқтап өткім келеді», — дейді «Сырлас, сыйлас, көмектес» атты мақаласында.

Жастар проблемасына деген Е.Бөкетов көзқарасы сол кездегі «Лениншіл жас» газетінің тілшісі Ақселеу Сейдімбековке берген сұхбатында барынша айқын танылады.

Тілші: — Сіз жастардың алдымен Адам болуын, Азамат болуын емеурін еттіңіз. Ғалым ретінде 18–20 жастағы жігіттер мен қыздардың ғылымға деген қадам басуы туралы не айтар едіңіз?

Е.А.Бөкетов: — Біздің халқымыз жасты сыйлай да білген, жасқа міндет арта да білген. «Асыл тастан, ақыл жастан» дейтін мəтел халқымыздың осы игі дəстүріне айғақ. Осыған байланысты қазіргі жастардың ғылымдағы болашақ еңбегінің жемісті болуын біз, əрине, көп ойлаймыз. Бұл жөнінде жас-тарға үлкен міндеттер артқымыз келеді. Жоғарыда қазір ғылыми-техникалық революция тұсында өмір сүрудеміз деп айтып өттік. Академик Н.Н.Семеновтың болжауы бойынша, үйінде ғалымы жоқ семья кемде кем болатын кезең алыс емес сияқты. Осыған қарағанда қазіргі 18–20-дағы жастардың ұлдары болсын, қыздары болсын, басым көпшілігі не ғылым игеруге тікелей қатынаспақ, не ғылым игерушілерге өз ықпал-көмегін көрсетпек».

Біз сөз еткен жоғарыдағы жастар тақырыбындағы қай мақала болмасын көтерер проблема жүгі біреу. Ол — жастардың тəрбиелі болып өсуі мен терең білім алуы. Сол жолда қандай қиыншылықтар болса да, бəріне мойымай, ғылым жолына құлаш ұруға, ғылымның сыры мен қырын меңгеруге шақы-ру. Сайып келгендегі түйіні Адамзат болашағының өркениетті болуы, оқу-білім арқылы ғылымды игеру болып табылады. Немесе ғылымның өркендеуіне қолқабыс жасау жас ұрпақ парызы екендігін естеріне салады.

Е.Бөкетов публицистикасындағы айрықша назар аударатын проблеманың бірі ғылыми-техника-лық дəуір жəне оған жастардың қосар үлесі мен ізденісі жайында өрбиді. Бұл қай кезең болмасын өте ықпалды мəселе. Жылдар жылжыған сайын экономиканың өркендеуі ғылыми-технологияның даму-ын барынша жеделдетуді тілейді. Осы шапшаң үрдістен өскелең ұрпақтың қалып қоймай, оны игеруі жолындағы жастардың ғылыми жолындағы талпыныстары Е.Бөкетовті алаңдататыны да сондықтан.

«Ғылыми-техникалық революция дəуірі өмір мен тұрмысқа көп өзгерістер кіргізуде. Бұл өзгеріс-тердің бастысының бірі — жастар жаппай ғылымға ұмтылуда. Болашақта ғылыми қызметкері жоқ семья сирек кездесетін жағдайға көп ұзамай жетпекпіз. Сондықтан ғылыми қызметтегі жастардың мə-дениетті, тəрбиелі болуы — алдымыздағы үлкен міндеттердің бірі. Ол үшін ілгері буындағы ғалым-дар мəдениеттілігі мен парасаттылығын көрсете, үлгі ете білуі қажет.

Е.Бөкетовтің жастар туралы жазған проблемалық мақалалары жалаң ой, құрғақ ақыл айтудан ада. Бұл жерде ол белгілі бір уақыт шеңберінен шығып, халық тарихына еніп, сол тарихтың тамаша тұста-рынан ғибратты қағидаларды өз шығармасына өзек етеді. Бұл тұрғыдан алғанда публицистика жанрын зерттеуші-теоретиктердің: «Публицист бір мезгілде бірнеше кезеңдік деңгейлерде жұмыс істейді. Əр кезеңнің, əр уақыттың жағдайларын, өлшемдерін алады. Əр дəуірдің қағидаларын қарастыра отырып, өзінің құрайын деген логикалық тұжырымдамасына сəйкес реттейді» деген сөзі еске түседі.

Жастардың ғылымға деген көзқарасын сөз еткенде əңгіме желісін Шоқан, Ыбырай, Абай дəуір-лерінен тарқата отырып, ұлы тұлғалар ұлағатын бүгінгі ұрпаққа тартымды тілмен шебер əңгімелейді.

«Қазіргі көрнекті жазушыларымыздың бірі — Ілияс Есенберлин кен инженері екенін білесіздер ғой? Жазушылық дарыны бұрып əкетпегенде, ол кісі көрнекті шахта инженері болмақ екен. Сондай-ақ белгілі ақынымыз Олжас Сүлейменов Қазақ университетінің геология факультетін жап-жақсы біті-ріпті, демек, ол кісіні поэзия билеп кетпесе, жақсы геолог болуында күмəн жоқ дей келіп, жастардың назарын өзінің өмірлік мұратына айналған «өнер, білім-ғылым» атты үлкен мақсат биігіне шақырады. «Шын дарынның өзі тек бір қырлы болмайды, өнер мен білімнің бір саласын мықтап игерген адам, керек болса, екінші саласын да кем игермейді. Осыған байланысты Сіздердің ескеретін бір жағдайла-рыңыз бар: «Өз мамандықтарыңызды, өнер мен білімнің басқа салаларынан бейхабар бола тұра иге-рем десеңіздер қателесесіздер».

Жалпы, Е.Бөкетовтің жастар тақырыбына жазылған публицистикалық мақала, очерктерінің проблемалық сипатын төмендегіше саралаймыз:

− отбасы, өскен орта тəрбиесі; − оқу, білімді игеруі; − ғылымға деген құлшынысын ояту; − адамгершілік, ар-ождан, парасатты болуы; − отан, қоғам алдындағы жауапкершілігін сезінуі. Қарап отырсақ, публицистикалық шығармаларына проблемалық сипат беретін осынау қағидалар

адам баласының дүниеге келгеннен бастап, өсіп-өркендеуін, жақсы азамат болып, туған отанына адал

109

қызмет ету, сол арқылы мынау ұлы дүниеге «кетігін тауып, кірпіш боп қалануына» бастайтын өмір формуласының тұтас бір ережесін жазып қалдырғандай əсер береді.

Жастарды оқу-білімге шақырып ғылымның терең сырларын білуге баулуы ғалым-публицист Е.Бөкетовтің өмірдегі өзекті мақсатына айналғаны оның шығармашылық мұратынан анық аңғарыла-ды. Бұл тұрғыдан ол Абай, Ыбырай негізін қалаған ағартушылық жолды ұстанушы жəне оны іске асырушы қайраткер ретінде игеру, сол жолда жастардың ынтасын ояту мақсаты Абай ғибраттарымен сабақтасып жататындығы да сондықтан. Абайдың Отыз екінші қара сөзінде: «Білім-ғылым үйренбек-ке талап-қылушыларға əуелі білмек керек. Талаптың өзінің біраз шарттары бар. Оларды білмей ізде-генмен табылмас. Əуелі — білім-ғылым табылса ондай-мұндай іске жаратар едім деп дүниенің бір қызықты нəрсесін іздемекке керек. Оның себебі білім-ғылымның өзіне ғана құмар ынтық болып бір ғана білмектіктің өзін дəулет білсең жəне əр білмегеніңді білген уақытта көңілде бір рахат хұзұр ха-сил болады», — деп баяндалады.

Белгілі əдебиет зерттеушісі Б.Кенжебаев өзінің Ыбырай Алтынсарин туралы жазған мақаласын-да: «Ыбырай өзінің алдында болған Шоқан, соның алдында болған Абай сияқты, қазақ халқының аза-бын жеңілдетудің бірден-бір жолы — оны өнер-білімді, мəдениетті ету, батыс-орыс мəдениетіне же-тілдіру деп білді», — деп жазады.

Уақыт үрдісінен байланысты ғылым-білім туралы Е.Бөкетов пікірі Абай қағидасын өз танымын-да қуаттай түседі: «Ілгері буындағы ғалымдар жастарға мəдениеттілігі мен парасаттылығын көрсетіп, өнеге бола білуі қажет. Жастың еңбегін бағалау, жол аша білу — үлкеннің міндеті, бұл міндетті орындау үшін үлкеннің өзі зор мəдениет иесі болу қажет. Парасаттылық, шарапаттылық, кеңдік, адалдық, ғылымда қызмет істеген əрбір адамға лайық, өйткені халқымыздың мəпелеп, бетке ұста-ры — ғылым адамдары, — деп Абай айтқан. «Бір ғана білмектің өзін дəулет білсең» ойы, Е.Бөкетов көзқарасында, «ұстаздың жастарды білмекке жол ашып, тəрбиелеуі» пікірімен сабақтасып, мағына-мəні толыға түседі.

110

АВТОРЛАР ТУРАЛЫ МƏЛІМЕТТЕР СВЕДЕНИЯ ОБ АВТОРАХ

Абишева Сауле Джунусовна — и.о. профессора кафедры русской и мировой литературы, доктор филологических наук, Казахский национальный педагогический университет им. Абая, Алматы.

Алясова Инга Валерьевна — ст. преподаватель кафедры методики и практики русского языка и литературы, Карагандинский государственный университет им. Е.А.Букетова.

Асанұлы Қойлыбай Дəулетханұлы — журналистика кафедрасының доценті филология ғылымдарының кандидаты, Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті.

Ашимов Жумагали Мукашулы — ст. преподаватель, Северо-Казахстанский государственный университет им. М.Козыбаева, Петропавловск.

Əбдірахманов Рүстем Хасенұлы — қазақ тілінің практикалық курсы кафедрасының аға оқыту-шысы, Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті.

Əбдуов Мұхамметқали Ілиясұлы — қазақ фольклоры жəне əдебиет тарихы кафедрасының докторанты, филология ғылымдарының кандидаты, доцент, Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

Əділова Алмагүл Советқызы — қазақ тілінің практикалық курсы кафедрасының аға ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының кандидаты, Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті.

Бокушева Гульнар Амангельдиевна — кандидат филологических наук, доцент кафедры рус-ской и зарубежной литературы, Карагандинский государственный университет им. Е.А.Букетова.

Бралина Сауле Жалеловна — кандидат филологических наук, доцент кафедры русской и зару-бежной литературы, Карагандинский государственный университет им. Е.А.Букетова.

Будан Айнұр Серікқызы — журналистика кафедрасының оқытушысы, Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті.

Естаева Жадыра Естайқызы — қазақ тілінің практикалық курсы кафедрасының оқытушысы, Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті.

Жұмағұлов Айтбай Ботбайұлы — қазақ əдебиеті мен теориясы кафедрасының аспиранты, Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті.

Изакова Салтанат Бейбитшиликовна — преподаватель кафедры теории английского языка, Карагандинский государственный университет им. Е.А.Букетова.

Исина Гаухар Имекешевна — ст. науч. сотрудник кафедры теории английского языка канди-дат филологических наук, Карагандинский государственный университет им. Е.А.Букетова.

Кəукербекова Бағлан Сəтибекқызы — филология кафедрасының меңгерушісі, аға оқытушы, Балқаш гуманитарлық-техникалық институты.

Күзембаева Бану Төлеубайқызы — қазақ тілінің практикалық курсы кафедрасының аға оқыту-шысы, Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті.

Мадиева Гульмира Баянжановна — докторант, кандидат филологических наук, доцент, Казахский национальный университет им. аль-Фараби, Алматы.

111

Оспанов Нариман Кайыржанович — преподаватель кафедры русской и зарубежной литерату-ры, Карагандинский государственный университет им. Е.А.Букетова.

Рапишева Жанат Дабыловна — қазақ тіл білімі кафедрасының аға оқытушысы филология ғылымдарының кандидаты, Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті.

Рысбеков Бауыржан Төлеуғазыұлы — қазақ фольклоры жəне əдебиет тарихы кафедрасының оқытушысы, Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті.

Савченко Таисия Тимофеевна — заведующая кафедрой русской и зарубежной литературы доктор филологических наук, Карагандинский государственный университет им. Е.А.Букетова.

Сиривля Мадина — аспирант, Костанайский государственный университет им. А.Байтурсынова.

Сибирцева Елена Петровна — аспирант, Казахский университет международных отношений и международных языков им. Абылай хана, Алматы.

Тажибаева Рауза Даулетбаевна — ст. преподаватель кафедры казахского языка, Казахская ака-демия транспорта и коммуникаций им. М.Тынышпаева, Алматы.

Яковлева Наталья Николаевна — кандидат филологических наук, доцент кафедры методики и практики русского языка и литературы, Карагандинский государственный университет им. Е.А.Бу-кетова.