fakilar İle sofular mÜcadelesİnİn tarİhİ serÜvenİ

8/13/2019 FAKILAR LE SOFULAR MCADELESNN TARH SERVEN

1/59

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I, ss. 73-131.

Gazi niversitesi orumlahiyat Fakltesi Dergisi, 2002/I

OSMANLILAR DNEMFIKIH - TASAVVUF LKS:

FAKILAR LE SOFULAR MCADELESNN TARHSERVEN *

Do. Dr. Ferhat KOCA **

Fkh - tasavvuf ilikisi, ilk bakta, adgeen iki disiplinin metot ve

problemleri arasndaki bazgeive gerginlikleri hatra getirmekle beraber,aslnda bu geive gerginlikler, slam dncesinin geliimine byk katklarsalayan zhir-btn tartmalarnn en heyecanl ve en verimli alanlarnmeydana getirmive bylece tefsir, hadis, kelam, fkh, fkh usul, tasavvuf vemezhepler tarihi gibi pek ok disiplinin yntem ve ieriklerine etki etmitir. Buitibarla, Osmanllar dnemindeki fkh - tasavvuf mnsebetlerini inceleyenalmalar, sadece ad geen iki disiplinin, Osmanllar dnemindeki tarihsrelerini ve birbiriyle olan ilikilerini ortaya karmakla kalmayacak, aynzamanda uzun bir tarih ve genibir corafya ierisinde yaanan bu dneminbtnyle din tarihinin anlalmasna da yardmcolacaktr.

Elinizdeki almada; gerek metodolojileri ve gerekse problemleribakmndan birbirinden farklolan ve hatta birbirinin zddolarak gzken fkhve tasavvufun, yaptklar teorik tartmalarla, birbirini tketmek yerine,birbirine hareket enerjisi kazandrdklarn, bu disiplinlere mensup kii vegruplar arasnda kesin bir ayrmann deil, birtakm karlklgei, uzlama vebu arada bazgerginliklerin bulunduunu, dolaysyla din ve itim hayatasndan, Osmanllar dneminde bu iki grup arasnda hassas bir dengeninmevcut olduunu, ancak tarih sre itibariyle devlet aygtnn bir elemanolarak fukahnn (hukukularn), meyihi ve tasavvuf kurumlarhukuk birstat ierisine sokarak, kontrolleri altna aldklarngstermek istiyoruz.

* Bu makalenin hazrlanmassrasnda, madd ve manev desteklerini esirgemeyen TrkiyeDiyanet Vakf slam Aratrmalar Merkezinin (SAM) btn yetkililerine, makaleyi

okuyarak ierii ve kaynaklarhakknda eitli tenkit ve katklarda bulunan Do. Dr. NihatAzamat, Do. Dr. lyas elebi ve Do. Dr. Reat ngrene, SAM aratrmaclarSemihCeyhan ve mer Trkere, Gazi nv. orum lhiyat Fakltesi aratrma grevlileri KifHamdi Okur, Halil brahim imek ve Ahmed Cahit Haksevere, makalede kullanlankaynaklarn temini srasnda byk yardmlarn grdm SAM Ktphane veDkmantasyon servisleri elemanlarna en derin kranlarmsunarm.

** Gazi niv. orum lhiyat Fakltesi slm Hukuku Anabilim Dalretim yesi.


2/59

74 Do. Dr. Ferhat Koca


Bu grlerin ispat iin, ncelikle fkh ve tasavvuf disiplinlerininOsmanllar dnemindeki teorik tartma alanlar ve bu alanlarda meydanagetirilen literatr tespit edilmeye, daha sonra da bu teorik tartmalarn pratikrnekleri verilmeye ve tasavvuf kurumlarn hukuki statleri ortaya konulmayaallacaktr.

Konu incelenirken, imkan nispetinde genellemelerden kanmaklaberaber, deerlendirmelerde uzun dnemli tarih veya makro tarih bakasesas alnacaktr. Bu arada, fkh - tasavvuf ilikisinde yer alan eserler ilednce ve gr sahipleri corafya bakmndan, mnhasran OsmanlAnadolusu ve Balkanlar ile snrlandrlacak, ayn dnemde Kafkaslar,

Suriye, Filistin, Hicaz, M

s

r ve Kuzey Afrika blgelerinde yaz

lan eserlereveya yetien ilim adamlarna atflarda bulunulmayacaktr.

Son olarak, burada fkhla ilikileri incelenecek olan tasavvuftanamacmzn; Yksek ahlk ve fazilet sahibi, Allahtan en ok korkan ve Onaen ok balanan bir kul olabilmek iin takip edilen zhd ve takv hayat deil, rk ve vahdet-i vcut gibi birtakm mistik teoriler erevesinde,YaratcKudretin (Allah) hakikatine ulaabilmek iin, nefsi ve bedeni bu yoldahazrlamaya ynelik anlay ve bu anlaygerekletirmeye yarayan riteluygulamalar1, yani felsef ve tekilatlanm bir tasavvuf olduunubelirtmeliyiz.

Osmanllar dnemi fkh - tasavvuf ilikilerinin salklbir ekilde tespitedilebilmesi iin genel bir tarihi erevenin izilmesi yararlolacaktr.

I. TARHEREVE

1071 Malazgirt savandan sonra Anadoluda hzlbir slamlama veTrkleme sreci balamve Mvernnehir, Fergana, Harezm, Horasan veAzerbaycan gibi eitli blgelerden gelen Trkmen gruplar, Selukludevletinin iskan politikalar dorultusunda Anadolunun eitli blgelerineyerletirilmilerdir.2

Seluklular dneminde Anadoluda; medreselerde yetien mtekellim,muhaddis ve fakih... gibi pek ok din bilgini yannda, tekke ve zviyelerdeEkberiyye, Kbreviyye, Shreverdiyye ve Mevleviyye gibi eitli tarikatlar ile;gebe veya yargebe hayatyaayan bazTrkmen kabileleri ierisinde ise

1 Ahmet Yaar Ocak, slm, Tasavvuf ve Tarikatlar (Sosyal Tarih Perspektifinden BirBak), Trkiye Gnl, 45 (Ankara 1997), 6.

2 Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, stanbul 1980 (DergahYaynlar, III. Bask), 281-84; Fuad Kprl, OsmanlDevletinin Kuruluu, Ankara 1984(Trk Tarih Kurumu Yaynlar, II. Bask), 40-4.


3/59

Osmanllar Dnemi Fkh - Tasavvuflikisi: Faklarle Sofular Mcadelesinin Tarihi Serveni 75


eski man inanlaryla ilgili birtakm din gelenekleri muhafaza eden bir trhalk tasavvufu bulunmaktayd.3

Seluklular dneminde, zellikle Trk unsurunun hkim olduu Horasan,Irak, Anadolu ve Suriye gibi blgelerde medrese ile tekke, fukah ile meyiharasnda yaanan bazteorik ve pratik tartmalar4, Seluklulardan sonra tabiolarak Osmanllara intikal etmitir. Bu tartmalar ierisinde, fkh - tasavvufilikileri bakmndan etkisini btn Osmanltarihi boyunca srdren en nemliolaylardan biri, phesiz ki, Baba lyas-Horasn5(. 638/1240) tarafndanbalatlan Babaler hareketi olmutur.

Ebl-Vef el-Baddnin (. 501/1107) kurduu Vefiyye tarikatna

mensup olan Baba lyas, henz eski inanlarnbelli bir lde koruyan, hemyerli halk hem de ynetim evreleriyle birtakm problemleri bulunan ve zorartlar ierisinde yaayan Trkmenleri Seluklularn basklarndan kurtaracakbir Mehd kimliine brnm, Trkmenler de onun reti ve tlimatlarnhararetle benimseyerek ona Baba Reslullah adn vermilerdir.6 Ahmet

3 Fuat Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar (nr. Orhan F. Kprl), Ankara 1976(Diyanet leri Bakanl Yaynlar, III. Basm), 20-205; a.mlf., Osmanl DevletininKuruluu, 95; a.mlf., Anadoluda slmiyet (Anadoluda slmiyet adleserin ierisinde),(nr. Mehmet Kanar), stanbul 1996 (nsan Yaynlar), 47-52; Mehmet Rami Ayas,Trkiyede lk Tarikat Zmrelemeleri zerine Din Sosyolojisi Asndan Bir Aratrma,Ankara 1991 (Ankara nv. Basmevi), 39-43.

4 Osmanlncesi dnemde mutasavvfenin grve davranlarhakknda genifkh vekelm deerlendirmelerde bulunan kiilerden biri Ebl-Ferec Abdurrahman bnl-Cevzdir (. 597/1201). Onun Telbs Ibls adl eserinin byk bir ksm bu konuyahasredilmitir. Bk. Telbs Ibls (nr. Muhammed Mnr ed-Dmak), Dmak 1368(Drl-Fikr), 160-402. Yine, bu konuda bn Teymiyye de genitartmalar yapmtr. Onuntasavvufla ilgili bazsorulara verdii cevaplar ve bu konuda yazdrisalelerin toplambyk bir cilt tutmaktadr. Bk. Mecmu Fetv (nr. Abdurrahman b. Muhammed b. Ksmel-sm en-Necd), Riyad 1381, XI, 5-24, 116-19, 156-373, 395-401, 531-37, 557-608,620-46. Bu konuda ayrca bk. Fuat Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, 195-231;a.mlf., Osmanl Devletinin Kuruluu, 96-98; Ahmet Yldrm, Tasavvufun Temelretilerinin Hadislerdeki Dayanaklar, Ankara 2000, 22-25; Ahmet Yaar Ocak, OsmanlToplumunda Zndklar ve Mlhidler (15.-17. Yzyllar), stanbul 1998 (Tarih VakfYurtYaynlar), 54-57; a.mlf. Anadolu Seluklular, Beylikler ve OsmanlDnemi DnceTarihinin BazMeseleleri, UluslararasBirinci slam AratrmalarSempozyumu, zmir1985 (Dokuz Eyll nv. Yaynlar), 301-8.

5 Baba lyasn hayat hk. bk. Elvan eleb, Menkbul-kudsiyye f mensbil-nsiyye(Baba lyas Horasan ve Slalesinin Menkabev Tarihi), (nr. Ahmet Yaar Ocak-smail E.Ernsal), stanbul 1984 (stanbul nv. Edebiyat Fakltesi Matbaas).

6 Gregory Abl-Farac, Abl-Farac Tarihi (Trc. mer Rza Dorul), Ankara 1950 (TrkTarih Kurumu Basmevi), II, 539-41; bn Bibi, el-Evmirl-aliyy fil-umrul-Aliyye(Seluk Nme) (trc. Mrsel ztrk), Ankara 1996 (Kltr Bakanlyaynlar, 1000 TemelEserler Dizisi, nr. 164), II, 12, 49-53.


4/59


5/59



bilhassa ilk Osmanlhkmdarlartarafndan desteklenmilerdir. Bu erevedeOsman ve Orhan Gazi; Geyikli Baba, Abdal Musa, Kumrul Abdal, AbdalMurad, Abdal Mehmed, Doulu Baba ve Postnip Baba gibi dervilerleibirlii yapmlardr.14

Seluklulardan, byk bir medrese varlve ilm bir birikim yannda15,Ehl-i snnetten zendkaya (mlhidler) kadar, ierisinde eitli unsurlar tayanzengin bir tasavvuf kltr ve geni bir tarikatlar zmresi devralanOsmanllarn hakimiyet dnemlerindeki fkh - tasavvuf ilikilerinin tespitedilebilmesi ve konuyla ilgili btncl sonulara varlabilmesi iin, nceliklebu disiplinlere mensup ulem ve meyihin Osmanl ynetim dzeni ve

toplumsal yap

s

ierisindeki konumlar

n

n bilinmesine ihtiya vard

r.Bunlardan ilmiye snfnmeydana getiren ulemnn (bilhassa fukahnn)bazidar grevleri yannda, asl vazifeleri din eitimi ve hukuk alannda idi.Devletin en yksek danma ve karar organolan Divan-Hmyunda ilmiyesnfndan gelen ve asl alan hukuk olan kazaskerler de bulunmaktayd.Mderris ve kad olmak zere iki gruba ayrlan ilmiye snf, grevlerinepadiahn tevcih beratyla tayin edilirdi. zellikle kadlarn esas vazifeleri olanhukuk davalar yannda, merkez ile tara arasndaki haberlemeyi salamak,ticar ilerde bir tr noterlik yapmak, fiyatlar kontrol etmek, padiahfermanlarnn tasdikli suretini karmak ve bazvergileri toplamak gibi eitlibrokratik grevleri de bulunmaktayd.16 Ulemnn tayin ve azilleri sultantarafndan yaplmakla beraber, dinin temsilcisi ve onun hkmlerinin tatbikisi

olmalarsebebiyle nemli bir mevkiye sahip idiler. Devlete bakaldran birihakknda dahi olsa, padiah veya sadrazamn verecei kararn eyhlislmnhkmne uymasgerekmekteydi.17Bu brokratik ilemler, ulemnn devlet ilekurumsal bir iliki ierisinde bulunduunu gstermektedir.

in the Ottoman policy of colonization: Sultn Selm Is waqf of 1516 in favour of Dayr al-Asad, Bulletin of the School of Oriental and African Studies University of London, I(London 1987), 61-89.

14 Uzunarl, OsmanlTarihi, Ankara 1988 Trk Tarih Kurumu), I, 530-35; Ahmed YaarOcak, Babaler syan, 170-72.

15 Anadoludaki Seluklu medreseleri hk. bk. Abdullah Kuran, Anadolu Medreseleri -1-,Ankara 1969 (Ortadou Teknik nv. Mimarlk Fak.); Metin Szen, Anadolu Medreseleri,

Seluklular ve Beylikler Devri, I-II, stanbul 1970-1972 (.T. Mimarlk Fak.).16 Osmanllarda kadlarn grev ve sorumluluklarhk. bk. lber Ortayl, Hukuk ve dare Adam

Olarak Osmanl Devletinde Kad, Ankara 1994 (Turhan Kitabevi); Yaar ahin Anl,Osmanlda Kadlk, stanbul 1993 (letiim Yaynlar).

17 Hans Georg Mayer, tim Trih Asndan Osmanl Devletinde Ulem-MeyihMnsebetler (trc. Hseyin Zamantl), KubbealtAkademi Mecmuas, IX/4 (stanbul1980), 50-52.


6/59



Osmanllar dnemindeki devlet - tarkat veya mer - meyih ilikisi isedaha esnek bir karakter arz etmektedir. Bilhassa yeni blgelerin hem fethi hemde iskan konusunda devletin politikalarna byk hizmetleri geen tarikateyhleri ve mensuplar, Dvn-Hmyunda temsil edilmemilerse de halkarasndaki nfuzlarvastasyla devlet riclini etkilemeyi baarmlar ve busebeple bir ok padiah eitli mutasavvflara karbyk bir saygve hrmetgstermitir.18Ayrca bazvlide sultanlar, padiah kzlarve vezirler yaptklarbirtakm ba ve vakflarla, tekke ve zviyelere eitli madd imkanlarsalamlardr. Dier yandan, zellikle Osmanllarn son dnemlerinde meyihbyk camilerde belirli bir srayla vaaz vermeye balamtr ki (meyih-ikrs)19, bu durum tarkat eyhlerinin bazresm grevleri bulunduu eklindebir dnceyi hatra getirmekte ise de bundan, tarikatlarn devlet brokrasisiierisinde belirli grev ve sorumluluklar yklendii anlamkarlmamaldr.Zira, tarikatlarn devletle ilikileri, bilhassa ilk dnemlerde kurumsal deil,kiisel bir nitelikte olup20, devletle kurumsal ilikilere, daha ok devletintarikatlar idar ve ekonomik adan kontrol altna almaya balad XIX.Yzylda rastlanmaktadr.

Osmanldevlet brokrasisinde fukah ve meyihe kartakip edilen budenge politikasna ramen, Mustafa Akdan da iaret ettii gibi, Devletdemek, toprak dnyasnn idaresi demek olduu iin, vellerin nfuzlarne

18 Mesela, ilk Osmanl sultanlarndan Osman Gazi, eyh Edeblnin kzyla evlenmi

(kpaaolu, kpaaolu Tarihi, nr. Atsz, stanbul 1970, Milli Eitim Basmevi, 1000Temel Eser, 11). Orhan Gazi, Geyikli Babaya itibar ederek sayggstermi; YldrmBayezid kzHund Hatun mehur sf Emir Sultan ile nikahlanm(Mehmed emsddin,Ydigr-ems, Bursa 1332/1913, Matbaa-i Vilyet, 6; Mecd Efendi, Tercme-i ekik,Bulak 1269, Drut-Tbatil-mire, 76-77), Fatih Sultan Mehmed, hocasAkemseddinederin hrmet beslemi; II. Byezid, Halvet tekkesine giderek zaman zaman zikirmeclislerine itirak etmi; Yavuz Sultan Selim, Snbl Sinan Efendiye; Kann, MerkezEfendiye; Sultan III. Murad, Halvet eyhi ca ile Ukiye tarikatnn kurucusu eyhHsmeddin Ukye; I. Ahmed ve IV. Murad, Aziz Mahmd Hdye hrmet etmi; III.Selim Mevlev dergahna; I. Mahmud, eyh Nureddin Cerrhnin tekkesine birok defaziyarete gitmilerdir. Osmanlsultanlarnn mutasavvflarla ilikileri hk.bk. Uzunarl,OsmanlTarihi, I, 530-35; Abdlbaki Glpnarl, Mevlnadan Sonra Mevlevlik, stanbul1958, 275; Hseyin Yurdaydn, Trkiyenin Dini Tarihine Umum Bir Bak, Ankaraniversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi (AFD), IX (Ankara 1962), 115; Osman Trer,

Osmanlmparatorluunda Padiah-Tarikat eyhi Mnasebetine Dair Tarihi Bir rnek,Trk Dnyas Aratrmalar, XXVIII (stanbul 1984), 182-83; Hasan Kmil Ylmaz,OsmanlSultanlarve Mutasavvflar, Mver Dergisi, Ankara 1984, VIII/92, 93, 94, 95,92-100.

19 Bu konuda bk. Elinizdeki makalenin Tasavvuf Kurumlarn Hukuk Statleri blm.

20 Hans Georg Mayer, tim trih Asndan Osmanl Devletinde Ulem-MeyihMnsebetleri, 52-6.


7/59



olursa olsun, fkhlar yani medreseliler siyasetteki mutlak stnlklerinidaima korumulardr. Fkh ve onun temsilcisi olan medreseli-dnimendzmresi, Seluklular devrinde sahip olduklar, ancak onlarn tarih sahnesindenekilmesi srecinde kaybettikleri bu nfuzlarn, Osmanllarla yeniden eldeetmilerdir.21 Hatta, Fatih devrinden itibaren Osmanl dzenlii, resmisiyasetinde tamamen medreselinin slm prensiplerini kabul ederek, tarikatnhayalci ve esrar sezici sistemine karkaplarnkapatm, bu sayede devlet,ciddi olmayan eilimlerden korunmu idi. Bylece, Osmanl eyhlislm,mfts, kadaskeri ve kadlartamamen medrese mensubu olacaklar, ancakmedreseli - tarikatlekimelerinde de tarafsz grnen, sanki lik bir devletmemuru tavrntaknacaklardr.22Bu hali ile, rejimin din alanndaki karakterifkha ve kitaba ballk biiminde ortaya kyordu. Byle kat, kesin vemedrese ilminin yzyllardan beri tarifini yapp durduu kitab slam prensibinedayanan Osmanldzenlii altnda yaayan derviveya eyh, isterse vellikmertebesine ykselmibulunsun, padiah-zna veya onun devletlilerineyapaca hayr/dua karlnda, kendisine ne ihsan olunursa onu kabuletmekten baka bir ey yapamazd. Hem bunlarn kerametleri, mucizelerihakknda Anadolu halknn hatrasna geen hikayeler, padiahlarn bugibilerine yaptklariltifatlarla sslenmektedir ki, bunun da anlam, eyhin dahidevlet byklerinin himayesinde olduklarbiiminde anlalmak gerekir.23Ancak, pdiaha hayr dua ile yetinmeyip de eyhlii kolayndan ahlaevirme heveslilerine kar merkez otorite ok sert tedbirler almaktan

sak

nmad

gibi, resm dinin (eriat

n) bir eit memur saf

nda ve s

fat

ndaolan din ulems da ok sivri ve iddialtarikat kurucularkarsnda ktleyekendileri sahip kma gayreti ile iddetli bir mcadeleye koyulmulardr.Durum, bir bakma, Weberin dedii gibi, feodal aristokrasiye karbrokrasinin verdii savatan farkl deildir. eriat ve ekilci tutumunilerisinde ktleye btn yolarla nfuzu mmkn klacak olan liderlik gc veyetenei (charisma) derinlere indii derecede ulem snfnn ve yerine gremerkez otoritenin tepkisi de o nispette sert ve msamahasz olmutur.24

te yandan, Osmanllar dneminde fkh ve tasavvuf disiplinlerinin herbirinin geliim izgilerini tespit iin tabakt kitaplar, ktphane kaytlar, fkh

21 Mustafa Akda, Trkiyenin ktisadi ve tima Tarihi, Ankara 1979, II. Bask, II, 59.

22 Mustafa Akda, a.g.e., II, 61.

23 Mustafa Akda, a.g.e., II, 63.

24 Sabri F. lgener, slm, Tasavvuf ve zlme Devri ktisat Ahlk, stanbul 1981, DerYaynlar, 37-8.


8/59



ve tasavvuf tarihi gibi kaynaklara bakld zaman, bu dnemde fkh25 vetasavvuf26disiplinlerinin hem metodoloji hem de problemleri hakknda genibir literatrn meydana geldii grlr.

Ayrca, Osmanllar dneminde fkh ve tasavvuf eitiminin yapldmedreseler ile tekke ve zviyelerin nitelik ve nicelikleri hakkndaki tarih vemadd bilgiler de adgeen disiplinlerin kurumsal altyaplarnn ve birbiriyleilikilerinin tespiti bakmndan nemli kaynaklardr. eitli tarikatlar27hakknda yazlmolan eserlerde, sz konusu tarikatlarn tekkeleriyle ilgili birksm bilgilerle28, bazdnemlerde29ve ehirlerde ina edilen medrese30ve

25 Osmanllar devrinde yetien fkhlar ve eserleri iin bk. Hayreddin Karaman, slm HukukTarihi, stanbul 1989, 276-348; Recep Cici, Kurulutan Fatih Devrinin Sonuna kadarOsmanllarda Fkh almalar, stanbul 1994 (Yaymlanmamdoktora tezi, SAM Ktp.,nr. 34436), 54-347; Ali Kele, OsmanlDevleti Ykselme Dnemi slam HukukularveEserleri, stanbul 1992 (Yaymlanmamyksek lisans tezi, SAM Ktp., nr. 47010).

26 Osmanl dnemi tasavvuf literatr hk. bk. Ksm Gan, Trhut-tasavvuf fil-slm(Farsadan trc. Sdk Neet), Kahire 1970, 741-62; Seluk Eraydn, Tasavvuf veTarkatlar, stanbul 1984, 189-282; Mustafa Kara, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi, stanbul1985, 309-45; Mustafa Tahral, Muhyiddin bn Arab ve Trkiyeye Tesirleri, KubbealtAkademi Mecmuas, XXIII/1 (stanbul 1994), 26-35. Ayrca, Osmanllar dnemi tasavvufkaynaklar ile bu dnemde yaam olan eitli mutasavvflarn hayatlar ve tasavvufgrlerini anlatan literatr iin bk. Mustafa Akar, Tasavvuf Tarihi Literatr, Ankara2000.

27 Enver Behnan apolyo, Trkiyede 95 tarikat ve bunlarn 109 ubesi bulunduunu vesadece stanbulda eitli snn tarikatlara ait olmak zere 305 dergahn kurulduunusylemektedir. Bk. Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, stanbul 1964, Trkiye Yaynevi, 65,68.

28 Mesela, Abdlbaki Glpnarl, Konyada bulunan sitne-i Aliyye adverilen Mevlndergahndan sonra Osmanllar dneminde mevcut olan sitnelerin Bursa, Eskiehir,Gelibolu, Halep, Kastamonu, Karahisar, Ktahya, Manisa, Msr ve Yeniehirde (Rumeli)bulunduunu, stanbuldaki be Mevlevhnenin drdnn sitne olduunu belirterek,kylerde mevcut bulunan kk zviyeler hari, eitli vilayet ve kazalarda bulunan 76aded zviyenin listesini vermektedir. Bk. Abdlbaki Glpnarl, Mevlndan SonraMevlevlik, stanbul 1953, 334-35. Yine Glpnarl, Osmanllar dneminde Balkanlardastruma, Selanik, Doyran, Kprl, Tikve, tip, Pirizren, snefe, skp ve ManastrdaMelm tekkeleri bulunduunu belirtmektedir. Bk. Abdlbaki Glpnarl, Melmlik veMelmler, stanbul 1992, 300-3. te yandan, Suraya Faroqhnin tespitlerine gre; 17 ve

19. yzyl belgelerinde isimleri geen Bektai zviyelerinin says 65, II. Mahmuddneminde bulunan Bektai tekkelerinin says ise 150dir. Bk. Suraya Faroqh, DerBektaschi-order in Anatolien, Wien 1981, 132-143. Bektai tekkeleriyle ilgili olarak ayrcabk. Kemal Daolu, 1827 (H. 1243) Tarihli Muhallefat Defterine Gre Bektai Zviyeleri,Isparta 1996 (Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, yaymlanmamyksek lisans tezi). Sultan Sleyman tahrirlerine gre, bu dnemde Anadolu vilayetinde623, Karamanda 272, Rum vilayetinde 205, Diyarbakrda 57, Zlkadiriyede 14, PaaLivasnda 67, Silistire Livasnda 20, irmen Livasnda 4 zviye bulunmakta idi. Bk.


9/59



tekkeler31hakknda birtakm almalar bulunmakla birlikte, Osmanldevletiningenicorafyasve uzun tarihi boyunca kurulan bu yaplarn tmnn fizikiplanlar, personel saylarve programlar... hakkndaki istatistiklere toplu olaraksahip bulunmadmz gibi, fkh ve tasavvuf eitiminin medrese ve tekkednda, cami ve mescitler gibi baka alanlarda da yaplmas sebebiyle, budisiplinlerin kurumsal altyaplar hakknda salkl bir mukayese yapmaimkanna da sahip deiliz. Bu bilgilerin toplanabilmesi iin sadece fkh vetasavvuf tarihi deil, aynzamanda genel tarih, kltr tarihi, kurumlar tarihi,sanat tarihi ve mimari gibi eitli disiplinlerin uzun sreli almalarnbeklemek gerekecektir. Bununla beraber, medreseler ile tekke ve zviyelerinsaylar hakkndaki mevcut bilgilerden, bu iki kurumun da toplumun temelmesseselerinden olduu sonucuna kolayca varlabilir.

Osmanllar dneminde, fkh ve tasavvuf disiplinlerinin yeri vedurularyla ilgili bu tarihi erevenin belirlenmesinden sonra, bu iki disiplin

mer Ltfi Barkan, Osmanlmparatorluunda Bir skan ve Kolonizasyon Metodu OlarakVakflar ve Temlikler: -I- stil Devirlerinin Kolonizatr Trk Dervileri ve Zviyeler,301.

29 Mesela, 1530-1540 yllararasnda Anadolu vilayetinde 110 medrese yannda, 626 zviyeve hankh, 1 Kalenderhne ve 1 Mevlevhne bulunmaktayd. Bk. mer Ltfi Barkan,Osmanlmparatorluunda mret Sitelerinin KuruluveleyiTarzna Ait Aratrmalar,ktisat Fakltesi Mecmuas, XXIII/1-2 (stanbul 1962-63), 242.

30 Osmanlmedreseleri hakknda lkemizde genibir literatr olumutur. Bunlardan bazlarunlardr: Cahid Baltac, XV-XVI. Asrlarda OsmanlMedreseleri, stanbul 1976 (rfanMatbaas); Mbahat Ktkolu, Drl-Hilfetil-Aliyye Medresesi ve KuruluArefesindestanbul Medreseleri, stanbul (Edebiyat Fakltesi Matbaas); Hseyin Atay, OsmanllardaYksek Din Eitimi, stanbul 1983 (Dergah yaynlar); Mustafa Bilge, lk OsmanlMedreseleri, stanbul 1984 (stanbul nv. Edebiyat Fakltesi); Cevat zgi, OsmanlMedreselerinde lim, I-II, stanbul 1997 (z Yaynclk).

31 Mesela, Ankara ve evresinde 1700-1860 tarihleri arasnda 77 cami ve mescid, 24 zviye,yine ayndnemde Ankara, Tokat, Halep, Musul, Mardin, ermik, Harput ve emigezeksancaklarnda toplam 64 adet zviye mevcut bulunmaktayd. Bk. Rifat zdemir, OsmanlDevletinin Tarikat, Tekye ve Zviyelere KarTakip Ettii Siyaset, Ankara niversitesiOsmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi, V (Ankara 1994), 270-276.Sivasta bulunan 52 tekkenin isim ve kurulutarihleri iin bk. Saim Sava, Bir TekkeninDini ve Sosyal Tarihi, Sivas Ali Baba Zviyesi, stanbul 1992, 36-7; Bursadaki tekkeleriin bk. Mustafa Kara, Bursada Tarikatlar ve Tekkeler, Bursa 1990, I-II (UludaYaynlar); Manisa ve evresinde bulunan zviyeler ve bal olduu tarikatlar iin bk.brahim Gken, XVI. ve XVII. Asrlarda Saruhan Zviye ve Yatrlar, stanbul 1946, 19-23. te yandan, stanbul tekkeleri, zviye ve hankhlarnn saylar, isimleri ve balbulunduklar tarikatlar hakkndaki ariv belgeleri, yazmalar ve basma tekke risalelerikonusundaki kaynaklar iin bk. Gnay Kut-Turgut Kut, stanbul Tekkelerine Ait BirKaynak: Dergeh-nme, Varia Trcica Trkisch Miszellen, IX (stanbul 1987), 213-36.


10/59



arasndaki mnasebetlerin teorik tartma alanlarve bu alanlarda meydanagetirilmiolan literatrn tespitine geilebilir.

II. FIKIH VE TASAVVUFUN TEORK TARTIMA ALANLARIVE BU ALANLARA AT LTERATR

nsann dier insanlarla ve Allah ile olan mnasebetlerini dzenleyen vebu ilikilerde daha ok d iradeye (irade beyan) nem veren ve belirli birnesnellie (objektiflik) ulamaya alan fkh ile, btn bu ilikilerde i iradeye(niyet, irade hrriyeti) itibar ederek kendine mahsus bir znellie (sbjektiflik)sahip olan tasavvuf arasnda, birincisinin rey ve itihada, ikincisinin ise taklide

dayal yaplar sebebiyle32

, hemen hemen teekkl devirlerinden itibarenbalayan farklyaplanmalar, Osmanllar dneminde de devam etmitir. Kaldki, fkh - tasavvuf arasnda sregelen bu farkllklar yalnzca sz konusu ikidisiplinle snrl olmayp, bunun tesinde, kelam - tasavvuf33 ve hadis -tasavvuf34ilikilerini de gerginletiren ve btnyle zhir - btn atmasnadntren bir btnn paralardr.

32 eyhe ballk ve onu taklit fikri tasavvufta o kadar ileridir ki, irade ve ihtiyar kavramlarndahi tersine evirecek bir yaklam sergilemilerdir. Bu konuda, smail HakkBursevninu szleri ilgintir. Sul olunursa ki, ne murd olur ki, el-mrd men l-irdete leh.Cevb budur ki, irdet, emr-i lafzdir. Hakkatde irdet madmdur ve bir dah irdetdenmurd terk-i itirazdr ve bir dah mcerred tark-i maksda slkdur ve bir dah adem-i

irdeti irdetdir... el-Hs

l: htiyr-i abd ihtiyr hakk

nda fen-i kll bulmad

kca abd-i mahzolmaz ve bu makmn esrarndandr ki, Kurnda gelr (Ve yuhazzirukmllhu nefseh)maksd nisbet-i talebden fenya has ve tahrz (tevik)dir. Tbi olsa hev-ynefse mrd Dnlr nmna eytnn mrd. Bk. erhul-Mesnev (Rhul-Mesnev), Bulak 1287(Matbaatl-mire), I, 283.

33 Kelam-tasavvuf ilikileri hk. bk. bn Teymiyye, el-Mucize ve kermtl-evliy (nr.Muhammed A. At), Beyrut 1985 (Drl-Ktbil-lmiyye); Abdurrahman-Cm, ed-Drretl-fhire f tahkki mezhebis-sfiyye vel-mtekellimn vel-hukemil-mtekaddimn (nr. N. L. Heer A. Msev Bihbehn), Tahran 1980; Nurettin Ylmaz,Kelbznin Tasavuf ve Akid le lgili Grleri ve Mturd le Mukyesesi, Kayseri1990 (yaymlanmam yksek lisans tezi); Ali Ata, Kelam ve Tasavvuf AsndanTevessl, stanbul 1993 (yaymlanmamdoktora tezi); shak A. Demir, MtekaddimnDevri Kelamclarna Gre Bilgi Kayna Olarak Kef ve lham, stanbul 1993(yaymlanmam yksek lisans tezi); Cafer Karada, bn Arabnin takd Grleri,stanbul 1997, Beyan Yaynlar; lyas eleb, Zhd ve KuruluDnemlerinde Kelam-Tasavvuf likisi, lahiyat Faklteleri Kelam Anabilim DalEitim-retim MeseleleriKoordinasyonu Toplants-II, stanbul 1998, 85-107; Reat ngren, Osmanl KlasikDnemi Tasavvuf-Kelm likisi, Akademik Aratrmalar Dergisi, 4-5 (stanbul 2000), 31-42.

34 Hadis-tasavvuf ilikileri hk. bk. Abdullah Aydnl, DouDevrinde Tasavvuf ve Hadis,stanbul 1986 (Seha Neriyat); H. Kamil Ylmaz, Tasavvuf Hadis erhleri ve KonevninKrk Hadis erhi, stanbul 1990; Ahmet Yldrm, Tasavvufun Temel retilerinin


11/59



Bilhassa itikad konularda kelamclarla mutasavvflar arasnda yaplantartmalar fsk, ilhad ya da tekfir noktasna ulat veya taraflar kendigrlerini bir yaam biimi halinde birbirine dayattklarzamanlarda, fkh vefkhlar devreye girerek taraflarn ve zellikle de mutasavvifenin kullandargmanlardeerlendirmive kamu dzenini korumaya ynelik bazhukuk veidar tedbirler ngrmlerdir. Dolaysyla, tasavvuf dncenin vemutasavvifenin kullandyntemlerin tahlil ve deerlendirilmesi hususunda,ncelikli muhatap ya da muhalifin, kelam ilmi olduu belirtilmelidir.

Osmanllar dnemi fkh - tasavvuf ilikilerine uzun dnemli tarihperspektifinden bakld zaman, bu iki disiplin arasndaki eitli

gerginliklerin teorik temellerini vahdet-i vcut, hull, ilham, vesle vevsta, istimdd, rbta, Mehd ve Mehdlik, Hzr, hatmn-nbvve,zikir, raks, sem, devern; kahve ve ttn vb. eitli keyif vericimaddelerin kullanlmasve bazgiysilerin giyilmesi gibi konulardakiihtilaf ve tartmalarn oluturduu grlr.

Bu tartma alanlar hakknda Osmanllar dneminde meydanagelen literatr ise, iki disiplin arasndaki ilikinin hem teorik temellerini,hem de bu teoriler arasndaki mesafenin aklngstermeye yardmedecek nitelik ve niceliktedir:

Bu dnemde, zhir - btn tartmas hakknda zellikle tasavvufcenhndan Ahmed b. Muhammed b. shk el-Kazbd (. 1163/1750)Risle filmil-btn35 ve Ahmed emseddin Marmarav Yiitba (. 910/1504-5)Cmil-esrr f terbiyeti lemiz-zhir vel-btn36 adl risaleleriniyazmlardr.

Genel olarak vahdet-i vcudun lehinde olmak zere Dvd-i Kayser (.751/1350) Essl-vahdniyye ve menbaul-ferdniyye37, Abdurrahman b.

Hadislerdeki Dayanaklar, Ankara 2000; John O. Voll, Hadith scholars and tariqahs: Anulama group in the 18th century Haramayn and their impact in the Islamic World, Journalof Asian and African Studies, XV/3-4 (Leiden: E. J. Brill 1980), 264-73 (Bu makale,Mustafa Ertrk tarafndan Trkeye tercme edilmitir. Bk. Hadis limleri ve Tarkatler:18. Yzyl Haremeyn Ulema Grubu ve slm Dnyasndaki Etkileri, Trkiye Gnl, 61,Ankara 2000, 76-84); Zekeriya Gler, Vesle ve Tevessl Hadislerinin Kaynak Deeri,

LAM Aratrma Dergisi, II/1 (stanbul 1997), 83-132; Mehmet Necmettin Bardak,Tasavvuf Dnceye Kaynak OlmasAsndan BazHadisler zerine Bir nceleme,Araylar-nsan Bilimleri Aratrmalar, I/1 (Isparta 1999), 47-73.

35 Sleymaniye Ktp., Pertev Paa, nr. 604, 48-50vr.

36 Bayezit Devlet Ktp., Veliyddin Ef., nr. 1805, 20b-27a vr., 158b-180b vr.; 2892, 224a-252bvr.; stanbul Belediye Ktp., Osman Ergin Yazmalar, nr. 1271/4, 97-152 vr.

37 Beyazt Devlet Ktp., Veliyyddin Ef., nr. 1814/3.


12/59



Ahmed el-Cmi (. 898/1492) Risle f isbt- vahdetil-vcd38, Neb b.Turhan es-Sinob (. 936/1530)Risle f vahdetil-vcd39, Seyyid SeyfullahEfendi (. 1010/1601)Mifthu vahdetil-vcd40, Lmekn Hseyin Petel (.1034/1624) Risle-i vahdet41, Burhaneddin brahim b. Hasan Grn (.1102/1690)Matlul-cd bi-tahkkit-tenzh f vahdetil-vcd42, Niyaz-i Msr(. 1106/1694)Risle-i vahdet-i vcd43, Sleyman Refet Paa (. 1278/1861)

Risle-i vahdetil-vcd44, Mustafa b. Numan Fevzi Mirt-hd fmeseleti vahdetil-vcd45, Ali Bolev Vahdet-i vcd46 ve Grn merEfendi Vahdetl-vcd Risalesi47adleserlerini yazmlardr.

Buna kar, fukahdan Saadeddin et-Teftzn (. 792/1390) Risle f

vahdetil-vcd48

ve bn Kemal (. 940/1534)Risle f vahdetil-vcd49

adleserlerini vahdet-i vcut konusuna ayrmlardr.

Fkh ve tasavvuf arasndaki temel tartma alanlarndan ilham ve kefhakknda Trabzon Ahmed Celvetnin (. 1027/1617) el-lm bi-merif-iehlil-ilhm50adleseri rnek gsterilebilir.

Mustafa Fevzi b. Numan sbtl-meslik f rbtatis-slik51, DerviAhmed RifatRbta-i iniyye(Rabtanme)52, Ahmed b. Sleyman el-Hlid

38 Nuruosmaniye Ktp., nr. 4989, 35-50 vr.

39 Bayezit Devlet Ktp., Veliyddin Ef., nr. 4032.

40 stanbul 1291.

41 Sleymaniye Ktp., Haim Paa, nr. 27, 35-36 vr.42 Sleymaniye Ktp., nr. Carullah, 2102; Damad brahim, nr. 740; Hamidiye, nr. 1440; Laleli,

nr. 3765; Reid Ef., nr. 443, 2102; Ayasofya, nr. 2169.

43 Sleymaniye Ktp., HacMahmud Ef., nr. 3299, 97-115vr.; zmirli smail hakk, nr. 1210/4;stanbul Belediye Ktp., Osman Ergin Yazmalar, nr. 96, 175, 313, 1049, 1096, 1099.

44 stanbul Belediye Ktp., Osman Ergin Yazmalar, nr. 1034/3, 18-20vr.

45 stanbul 1320, Ahmed hsan ve reks.

46 stanbul Belediye Ktp., Osman Ergin Yazmalar, nr. 313.

47 Sleymaniye Ktp., HacMahmud Ef., nr. 3910.

48 stanbul 1294, Ali Bey Matbaas, Mecmatr-resil ierisinde, 2-47 aras.

49 Sleymaniye Ktp., Reid Ef., nr. 1005/2, vr. 10-13; 1041, 1044, 1049; BadatlVehbi Ef.,nr. 2041; Esad Ef., nr. 3633; Fatih, nr. 5326; Hlet Ef., nr. 810, 822; H. Hsn Paa, nr. 65;

Kprl Ktp., Fazl Ahmed Paa, nr. 1580. bn Kemal, bu risalesinde, Allahn varlk(vcud) bakmndan mteaddit zatlardan deil, tek bir zattan meydana geldiini, ancak onunbirok sfatnn bulunduunu anlatmaktadr. Bk. Risle f vahdetil-vcd, SleymaniyeKtp., Reid Ef., nr. 1005/2, vr. 12a.

50 stanbul 1329, Matbaa-i Bahriyye.

51 stanbul 1294, 1324.

52 Tercman Ktp., nr. 280.


13/59



en-NakibendRisle f hakks-slk ver-rbta53, Veliyddin b. Osman el-BirgivRisle-i rbta-ieriyye54, Konev Halid b. Hseyin en-Nakibend (.1242/1826-27)Risle-i rbta55, Edirne Mfts Muhammed Fevzi b. Ahmedet-Tavs (. 1318/1900)Aynl-hakka f rbtatit-tarka56adlkitaplarilerabta lehinde tavr alrken; Hafz Seyyid HocaRisle f ibtlir-rbta57adleserlerinde rabtayfkhgzyle deerlendirmeye almlardr.

Osmanllar dneminde fkh - tasavvuf gerginliklerinde nemli bir yertutan sem, devern ve raks konusunda58 ise genibir edebiyat olumutur.Bunlar arasndan Erefolu Rmnin (. 874/1469-70?) Srrud-devern59,Muhammed b. Mahmud el-Aksarynin (. 899/1494) Risle f beyni

devernis-sfiyye60

, Knalzde Aleddin Ali elebinin (. 980/1572)Risle fhakkd-devern ver-raks61veyaRisle f beyni devernis-sfiyye62, AzizMahmud el-Hdynin (. 1038/1628)Kefl-kna an vechis-sem63, smail

53 Millet Ktp., Ali Emir Mtf, nr. 233; Marmara nv. lahiyat Fak. Ktp., Genel, nr. 3340,15793; Hakses, nr. 770.

54 Sleymaniye Ktp., HacMahmud Ef., nr. 2429, 30vr.

55 Millet Ktp., Ali Emir Arab, nr. 1097, 1098. Seyyid Vsf Hseyin bu eseri Tercme-iRisle-i rabta adyla Trkeye tercme etmitir. Bk. Millet Ktp., Ali Emir Arab, nr.1097, 1098.

56 Sleymaniye Ktp., HacMahmud Ef., nr. 6462; zmirli, nr. 894; Celal kten, nr. 223; M.

Arif - M. Murad, nr. 158. Rbta aleyhindeki grlere reddiye niteliinde olan bu eserneredildii halde, zerinde basldyer, tarih ve yaynevi hakknda herhangi bir bilgibulunmamaktadr.

57 Sleymaniye Ktp., zmirli smail Hakk, nr. 1250, vr. 13. Bu risaleyi bizzat BursalsmailHakk, Zilhicce 1307 (Temmuz 1890) tarihinde istinsah etmitir. Risalenin bir bakanshasiin bk. Marmara nv. lahiyat Fak. Ktp., Genel, nr. 6941.

58 Sema ve raks konusunda fkhlarla mutasavvflar arasnda geen eitli tartmalar iin bk.Sleyman Uluda, slm Asndan Msik ve Sem, stanbul 1976 (rfan Yaynevi), 179-193, 383-388; Sirajul Haq, Sam and Raqs of the Darwishes, Islamic Culture (TheHyderabad Quarterly Review), XVIII (Hyderabad-Deccan 1944), 111-30; Tahsin Yazc,Mevln Devrinde Sem, arkiyat Mecmuas, V (stanbul 1964), 135-50; V. L. Pouzet,Prises de position autour du sam en Orient musulman au VIIe/XIIIe sicle, StudiaIslamica, 57 (Paris 1983), 119-34; Arthur Gribetz, The sam controversy: Sufi vLegalist,Studia Islamica, 74 (Paris 1991), 43-61.

59 Sleymaniye Ktp., Esad Ef., nr. 1498, 1-28vr.60 Sleymaniye Ktp., Hekimolu, nr. 438, 424-35vr.

61 Sleymaniye Ktp., Harput, nr. 11, 122-25vr.

62 Sleymaniye Ktp., Hekimolu, nr. 438, 422-24vr; Erzincan, nr. 152, 91-93vr.; Tire Ktp.,Necip Paa Vakf, nr. 659.

63 nr. Hasan Kamil Ylmaz, Aziz Mahmud Hdainin Sema Risalesi, stanbul 1986.


14/59



b. Ahmed er-Rsh el-Ankaravnin (. 1041/1631) Hccets-sem64,Abdlahad Nuri b. Mustafa Sary es-Sivasnin (. 1061/1650) Terceme-irisle fDevern- sfiyye65, Ali b. Muhammed el-Kastamonnin (KarabaVeli) (. 1097/1686) Risletd-devern66, Saaklzde Muhammed b. EbBekr el-Maranin (. 1145/1732)Risle fir-raks vez-zikr67, Mehmed EminTokdnin (. 1158/1745) Synet-i dervin der bahs-i devrn-sfiyyn68,smail Efendinin Risle f tahkki emris-sem lil-mbted69 ve Risle ftahkki emris-sem lil-mnteh70, brahim b. Muhammed en-Niksrnin

Burhnl-elhn f hkmit-tegann ved-devern71 ve Beir EfendininDevern ve Zikir Hakknda Risale72 adl eserleri sema, devern ve raksnlehinde tavr almlardr.

Hsm elebinin (Hsmeddin Hseyin b. Abdurranman) (. 926/1520)Risle f raksil-mutasavvife73, Zenbilli Ali Efendinin (. 932/1525)Risle fdevernis-sfiyye ve rakshim74, bn KemalinRisle f devernis-sfiyye verakshim75, brahim b. Muhammed el-Halebnin (. 956/1549) er-Rahsu vel-

64 Bulak 1256; stanbul 1286,Minhcl-fukar adleserinin sonunda.

65 stanbul 1824, 91-105 aras.

66 Sleymaniye Ktp., HacMahmud Ef., nr. 2337, 36-88vr.

67 tf Ef. Ktp., tf Ef., nr. 2798; Sleymaniye Ktp., HacMahmud Ef., nr. 1915.

68 Mehmed Emin Tokdnin Trke olarak kaleme ald bu risalenin nshalar iin bk.

Sleymaniye Ktp., Esad Ef., nr. 1849, vr. 54b-72b; Millet Ktp., Ali Emr,eriyye, nr. 832,vr. 43a-53b. Nakibendiyye tarikatnn Mceddidiyye kolunun, Murd-Buhrden (.1142/1729) sonra, Anadoluya yaylmasnsalayan Mehmed Emin Tokd hk. bk. Halilbrahim imek, Mehmed Emin Tokdnin Hayat, Eserleri ve Tasavvuf Grleri(Ondokuz Mays nv. Sosyal Bilimler Enst.), Samsun 1996 (yaymlanmamyksek lisanstezi).

69 Sleymaniye Ktp., Reid Ef., nr. 1218, 68-69vr.

70 Sleymaniye Ktp., Reid Ef., nr. 1218, 64-67vr.

71 Sleymaniye Ktp., Yazma Balar, nr. 701, 72vr.

72 Sleymaniye Ktp., Esad Ef., nr. 1352, 111vr.

73 Sleymaniye Ktp., ehid Ali Paa, nr. 2818, 39-41vr.

74 Sleymaniye Ktp., Esad Ef., nr. 1456, 3601, 3612, 3783; Carullah Ef., nr. 2086; HacMahmud Ef., nr. 2716, 2855, 3093. Zenbilli Ali Efendi, bu risalesinde, sfiyyenin deveranve rakshakknda genellikle olumlu bir yaklam sergilemektedir.

75 Sleymaniye Ktp., Murad Buhr, nr. 327, 210-212vr. Kemal Paazdeye nispet olunanayn konudaki risaleler iin bk. Risle f ibtlir-raks ves-sem (Sleymaniye Ktp.,Dml Baba, nr. 446) ve Risle f tahkkil-hak ve ibtli reyis-sfiyye fir-raks(Sleymaniyye Ktp., HacMahmud Ef., nr. 5689; Hafid Ef., nr. 453). Sleymaniye Ktp.,Esad Efendi, nr. 696da bulunan raks ile ilgili risalesinin neri iin bk. Salim zer, bnKemalin slm Hukuku Alanndaki Arapa Yazma Risaleleri (Tahkik ve Tahlil), Kayseri


15/59



vaks li-mstahillir-raks76, Ebssud Efendinin Devern- Sfiyyeye Dairfetva77, Birgivnin er-Risle fiz-Zikril-cehr78, Ahmed b. Muhammed el-Akhisrnin (. 1041/1631) Risle f hurmetir-raks ved-devern vekerhetiz-zikr79, Kadzde Mehmed Efendinin (. 1045/1635) Risle-idevern- sfiyye80, Muhammed b. Mustafa el-Bucavnin (. 1059/1649)

Risle f zemmit-tegann ver-raks81, Abdlkerim b. Veliyddinnin(Veliyyddinzde) (. 1100/1689)Risle f hakkdevernis-sfiyye82, brahimEfendininRisle-i devern-sfiyye83ve brahim b. Eb Bekr el-Erdeblnin

Mezheb-i Erbaada Devr-i Raks-Semn Hurmeti84adleserleri ise fkh birbak asna sahip olup, genellikle raks ve devernn caiz olmaddorultusunda grbelirtmilerdir.

te yandan kahve, ttn ve afyon gibi baz keyif verici maddelerinkullanlp kullanlamayaca konusundaki fkh tartmalarda, bu konulartasavvufun problemi olmamasna ramen, fkhlarla baztasavvuf erbabnnkarkarya geldikleri grlr.85

1991 (Erciyes nv. Sosyal Bilimler Enst. Yaymlanmamyksek lisans tezi, SAM Ktp.nr.47489), 327-32.

76 Sleymaniye Ktp., BadatlVehbi Ef., nr. 2074, vr. 20b-27a; 2115; Esad Ef., nr. 245, 1690,3780; Giresun Yazmalar, nr. 115; HacMahmud Ef., nr. 2066; Hafid Ef., nr. 453. brahimb. Muhammed el-Haleb bu eserinde raks eitli alardan tasnif ederek her birininhkmn verir ve zellikle sflerin ibadet amacyla yaptklarraksa iddetle karkar.

77 Sleymaniye Ktp., Reid Ef., nr. 1036, 52-53vr.78 stanbul 1988 (Dersaadet Kitabevi).

79 Sleymaniye Ktp., Harput, nr. 429, 65-72vr.

80 Ktphane kataloglarndan, bu eserin Tyatok, Antalya Tekeli le Halk Ktp, nr. 799, 108b-117a vr.de olduu anlalmaktadr.

81 Kprl Ktp., Fazl Ahmed Paa, nr. 703, 182-184vr.

82 Sleymaniye Ktp., Esad Ef., nr. 3632, 299-313vr.

83 Ktphane kataloglarndan, bu eserin Tyatok, Amasya Bayezid l Halk Ktp., nr. 936, 93b-96b vr.de olduu anlalmaktadr.

84 Ktphane kataloglarndan, bu eserin Tyatok, Antalya Akseki le Halk Ktp., nr. 146,155b-168b vr.de olduu anlalmaktadr.

85 Kahve, ttn ve afyon gibi eitli keyif verici maddelerin kullanlmasnn leh ve aleyhinde

yazlan baz eserler iin bk. Mahmud b. Pir Muhammed el-Fenr, Risle f beynihurmetil-havel-afyon (Sleymaniye Ktp., Laleli, nr. 3675, 38-39vr); bn Kemal, Rislef hurmetil-afyon vel-benc (Sleymaniye Ktp., Hafid Ef., nr. 453, 85-89vr; YazmaBalar, 1398, 67-68vr.) veya Risle f tabatil-afyon (Sleymaniye Ktp., ir ef., nr. 459,108-110vr.; Laleli, nr. 3710, 106-107vr.; Reid Ef., nr. 1045, 125-126vr.; Kprl Ktp.,Fazl Ahmed Paa, nr. 1580, 1609); Akhisar Ahmed b. Abdulkdir Efendi (. 1131/1719),Risle f hakkd-duhn (Sleymaniye Ktp., Drl-Mesnev, nr. 298, 70-74vr.; Harput, nr.429, 194-199vr.; Millet Ktp., Murad Molla, nr. 1292, 170a-172vr.); Muhammed b. Mustafa


16/59



Fkh ve tasavvuf arasndaki gerginlik alanlarve teorik tartmalarlailgili bu listede, zellikle tasavvufular tarafndan yazlan eserlerin daha fazlaolduu dikkati ekmektedir. Bu durumu, devletin otoritesini ve Snnlii resmbir ideoloji olarak kullanma eilimini benimseyen fkhlar karsnda,tasavvuf mensuplarnn giritikleri varlk ve meruiyet mcadelesinin birsonucu olarak deerlendirmek mmkndr.

Bu arada, Osmanllar dnemi fkh ve tasavvuf disiplinleri arasndakiteorik tartmalar; gerek fkh, gerekse tasavvuf alannda derin bilgi ve nfuzasahip olan az saydaki fakih ve mutasavvfn ynlendirdii veya etkilediigrlmektedir ki, bu durumun sz konusu iki disiplin arasndaki tartmalarn

ilm seviyede kalmas

ve birbirini yok edecek bir mcadele boyutunadnmemesinde nemli etkisi olduu sylenebilir. Sorumluluk sahibi bukiiler arasnda; fkhlardan Molla Fenr, Zenbilli Ali Efendi, bn Keml veEbssud Efendi gibi eyhlislmlar; mutasavvflar arasnda ise her biri aynzamanda zhir ilimlerde de byk bir derinlik ve nfuza sahip olan Dvd-iKayser, Bedreddin bn Kad Simavna, Abdurrahman b. Ahmed el-Cm,Nreddinzde Muhyiddin Muhammed b. Mustafa, Aziz Mahmud el-Hdy veBursal smail Hakk gibi mehur mutasavvflar bulunmaktadr. Ne var ki,yalnzca Osmanllar dnemi deil, btnyle slm hukuk ve slm tasavvuftarihleri asndan da yksek mevkiye sahip olan bu kiilerin ynlendirdii fkh- tasavvuf ilikilerinde, fkhlarn yaklamlarnn genel karakteristiini taklitruhunun oluturduunu ve onlarn devleti ve kamu dzenini koruma

gayretlerinin n plana ktn; aynekilde mutasavvflarn da kendilerinezg olmayan ve sadece daha nceki dnemlerde yazlan veya ileri srlen bazanlaylartekrar ve erh etmeye yneldiklerini sylemek mmkndr.

III. FIKIH - TASAVVUF LKLERNN PRAT

Osmanl toplumunun din, siyas ve sosyal hayatnn gelime veyayozlamasna etki eden unsurlardan biri olan fukah - meyih mnasebetlerinikesin izgilerle belirlemek kolay gzkmemektedir. Zira, bu iki zmrearasndaki ilikilerde srekli olarak tek bir renk hkim olmayp karlklgeive uzlamalar yannda, bazgerginliklere her zaman rastlanlabilmitir.

el-Hdim, Risle fid-duhn (stanbul 1302, Matbaa-i mire, 234-235) ve Risle f hakkl-kahve (stanbul 1302, Matbaa-i mire, 231-232); Saaklzade Muhammed b. Eb Bekr el-Mara, Risle f hkmid-duhn (Sleymaniye Ktp., ehid Ali Paa, nr. 2788, 138vr.;BadatlVehbi Ef., nr. 2165, 215vr.); eyhzde Mehmed Emin el-skb (. 1070/1660),Rislet idhlid-duhn amden (Sleymaniye Ktp, Giresun Yazmalar, nr. 3581, 1b-2a vr.);Beyehr Molla, Risletd-duhniyye vel-enfiye vel-kahviye (Sleymaniye Ktp., GiresunYazmalar, nr. 3545, 102b-105b vr.).


17/59



Osmanllarda ilmiye snfnn badurumunda olan eyhlislmlararasnda tasavvufa olumlu yaklaan, tasavvufla ilgili eserler kaleme alanve hatta herhangi bir tarikata giren kiiler bulunduu gibi, tasavvufa karolumsuz tavr taknanlar da vardr.

Osmanldevletinin kuruludneminde, Orhan Gazi tarafndan, 1336ylnda inaatbiten znikteki ilk Osmanlmedresesinin mderrisliine atanan,medresede hadis ve fkh gibi din ilimler yannda, felsefe ve mantk gibi aklilimler de okutan ve Osmanldevletinin din siyasetinin olumasnda nemlietkileri bulunan Dvd-i Kayser, aynzamanda bnl-Frz (. 632/1234),Muhyiddin bnl-Arab (. 638/1240) ve Abdrrezzk Kn ( 730/1329)

gibi sflerin gelitirip sistemletirdikleri vahdet-i vcut nazariyesinibenimsemive yazdeserlerin hemen hemen tamamntasavvuf ve felsefeyetahsis etmitir.86

Yine, ilk Osmanl eyhlislmlarndan Molla Fenr (. 834/1431)tasavvufa kar olumlu bakm ve bu konuda Risle fit-tasavvuf87, erhuDbcetil-Mesnev88, Misbhul-ns beynel-makl vel-mehd f erh-iMifthil-gayb el-Cem vel-vcd89 ve Sfiyyenin Libas ve Etvar veMeslekine Dair tirazlara Reddiye90gibi eitli eserler yazmtr.

Genibir tasavvuf kltrne sahip olan eyhlislm Hoca SadeddinEfendi (. 1008/1599) Risletl-Kueyr91 ile Abdlkdir-i Geylnninmenkbelerine ait bir kitabTrkeye tercme etmitir.92

te yandan, eyhlislm Ebl-Meymn Mustafa Efendi (.1013/1604), Melm - Hamzav eyhlerinden drs-i Muhtefnin (. 1024/1615)

86 Dvd-i Kaysernin hayat ve eserleri iin bk. Mehmet Bayraktar, Kayserili Dvd(Dvdul-Kayser), Ankara 1988; a.mlf., La Philosophie mystique Chez Dvd de Kayser,Ankara 1990 (Editions Ministre de la Culture); a.mlf., Dvd-i Kayser, DA, IX, 32-35.

87 Sleymaniye Ktp., Reid Ef., nr. 344, 48-56vr; Hafid Ef., nr. 162, 99-102vr.; YazmaBalar, nr. 1978, 44-62vr..

88 Sleymaniye Ktp., ir Ef., 440/5, 44-46vr.; Kasdecizde, 725/4, 21-24vr.

89 Sleymaniye Ktp., zmirli smail Hakk, nr. 464; Reid Ef., nr. 416, 232vr.; ehid Ali Paa,nr. 1274, 180vr.; Esad Ef., nr. 1554, 339vr.; Laleli, 1/1423, 1-195vr.; Carullah, 1051,252vr.; 1052, 337vr.

90 Sleymaniye Ktp., Yazma Balar, 71/2, 23vr.

91 Risle-i Kueyr Tercmesi, Sleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 1712, 210vr.

92 Abdlkadir Altunsu, Osmanleyhlislmlar, Ankara 1972 (Ayyldz Matbaas), 50.


18/59



mritlerinden biri olduu gibi93, eyhlislm Bah Mehmed Efendi (.1064/1654) Nakibendiyye veya Mevlev tarikatna intisap etmitir.94

eyhlislm atalcalAli Efendi (. 1103/1692) tarikata mensup bir aileortamnda yetimi, babasMehmed Efendi nce Nakibend eyhi olmu, dahasonra da Halvetiyye eyhi mer Efendiye intisap ederek onun zviyesindeuzun yllar halife olarak bulunmu, eyhlislm Ali Efendi de tarikata ilgisisebebiyle Mecmaul-Bahreyn (ki Denizin Birletii Yer) lakabylaanlmtr.95 eyhlislm Sadreddinzde Sdk Mehmed Efendi ise (.1121/1709) Cihangir eyh Efendiden inbet almve tasavvufla ilgili olarak

Risle fit-tasliye vet-tarzye,Risle f beyni fazleti zikril-haf alel-cehradl

eserlerini yazm

t

r.96

Dier taraftan, eyhlislmlardan Feyzullah Efendi (. 1115/1703)Halvetlik yannda97, Nakibendiyye tarikatna da intisap98, Vassaf EfendizdeMehmed Esad Efendi (. 1192/1778) sf merep bir eyhlislm iken99,Feyzullah Efendizde Mustafa Efendi100(. 1158/1745), Mekkzde Mustafasm Efendi101(. 1262/1846), Refik Efendi102(. 1288/1871) ve Musa KzmEfendi (. 1920) ise Nakibend tarikatna balanmlardr.103 Bunlardaneyhlislm Musa Kzm Efendi, eyh Bedreddinin Vridtile MehmedCemleddin Nri Efendinin yazd vahdet-i vcdun tahkkine dair birrisalesini104Trkeye tercme etmitir.105

93 Nihat Azamat, dris-i Muhtef, DA, XXI, 491.

94 Mehmet pirli Mustafa Uzun, Bah Mehmed Efendi, DA, IV, 464.

95 eyhlislm atalcal Ali Efendinin hayat hk. bk. Silahdr Fndkll Mehmed Aa,Silahdr Tarihi, I, 633; II, 245-248, 623-625; Mstakmzde Sleyman Saadeddn,Devhatl-meyh, 71-72; lmiyye Salnmesi, 485-86; Uzunarl, Osmanl Tarihi,Ankara 1988 (Trk Tarih Kurumu Yaynlar), III/2, 479-480; Altunsu, Osmanleyhlislmlar, 94-95; Mehmet pirli, atalcalAli Efendi, DA, VIII, 234.

96 Altunsu, a.g.e., 104.

97 Mehmet Serhan Tay, Feyzullah Efendi, Seyyid, DA, XII, 527.

98 Hamid Algar, Nakibend Tarihinin Siys BoyutlarII (trc. Kemal Kahraman), lim veSanat, 34 (stanbul 1993), 25.

99 lmiye Salnmesi, 546; Altunsu, a.g.e., 151.

100 Altnsu, a.g.e., 127.

101 Hamid Algar, a.g.m., 27.

102 lmiye Salnmesi, 596.

103 Musa Kzm Efendinin tasavvufa balln bildiren kendi beyanlar iin bk. YaknTarihimiz, 3 (stanbul 1962), 94.

104 stanbul Belediye Ktp. Belediye, nr. 433, 41vr.

105 lmiye Salnmesi, 626-627; Altnsu, a.g.e., 234-237.


19/59



eyhlislm Abdurrahman Nesib Efendi ise (. 1332/1914), Halvetiyye-Gleniyye tarikatna mensup bir sf olup106,Muhyiddn-i Arabden yaptbaztercmeleriMntehabt adyla Tercmn-Hakkatta yaymlam, yinebnl-Arabnin Fussul-hikeminden baz paralar Trkeye tercmeetmitir.107

Osmanleyhlislmlararasnda tasavvuf lehinde tavr alan bu kiileryannda, mutasavvflar ile kyasya mcadele edenler de olmutur. Mesela,eyhlislm Fahreddin-i Acem (. 864/1460), Fazl- Tebrznin hurfgrlerine karkm108, ivizde Muhyiddin Mehmed Efendi (. 954/1547)tasavvuf ve Muhyiddin-i Arab ile Mevln gibi byk mutasavvflar aleyhinde

tav

r alm

109

ve hatta bu konudaki a

r

grleri sebebiyle eyhlislml

ktanazledilmi110, olu eyhlislm ivizde Mehmed Efendi (. 995/1587) debabasgibi tasavvufun aleyhinde bulunmutur.111Ayrca, iir ve edebiyat gibisanat dallarnda, devrinin nde gelen aydnlarndan biri olan eyhlislm rifHikmet Bey (. 1275/1859), eyh Bedreddinin Vridtadleserini bulduuyerde satn alp yakarak imha edecek kadar vahdet-i vcut dncesine muhlifolmutur.112

Bu dnemin fkh - tasavvuf ilikilerindeki karlklgeilere, ilmiyeveya sfiyeye mensup baz ailelerin fkh ve tasavvuf dallarnda byktemsilciler yetitirmiolmalarda rnek gsterilebilir. Mesela, Bayram eyhiMuhyiddin Muhammed b. Mustafa Yavs el-skilibnin113(. 920/1514) olu

106 Sadk Albayrak, Son Devir OsmanlUlems, stanbul 1980 (Medrese Yaynlar), I, 47.

107 lmiye Salnmesi, 632; Altunsu, a.g.e., 240; Mehmet pirli, Abdurrahman Nesb Efendi,DA, I, 169.

108 lmiye Salnmesi, 327-28; Altnsu, a.g.e., 4-5. Fahreddin-i Acemnin FazlTebrz ilemcadelesi hakknda bk. lmiyye Salnmesi, 327-28.

109 Osman Yahya, Muhyiddin-i Arabnin leh ve aleyhinde grbelirten ilim adamlarntasnifetmive onun grleri aleyhinde fetva veren eitli mezhepler mensup 138, lehinde fetvaveren 27 fakih ve mftnn ismini tespit etmitir. Bk. Osman Yahya, Histoire etClassification de lOeuvre dIbn Arab, Damas 1964 (Centre National de la RechercheScientifique), 124-33.

110 lmiye Salnmesi, 361; Altnsu, a.g.e., 22.

111 Altnsu, a.g.e., 40.

112 Bu konuda Ahmed Cevdet Paa yle der: (Bedreddinin) ilm-i tasavvufdan Vridtdahimehuddur. Fakat stanbulda nshasnybdr (bulunmaz). Zira, asrmzda eyhlislmolan mehur rif Hikmet Beyefendi, bu kitabnerede bulursa ucuz pahaldemeyip alr vehasb olarak yakp imha ederdi. Binaenaleyh, stanbulda nshasnybdr. Bk. Kss-Enbiy ve Tevrih-i Hulef, stanbul 1397/1977 (Bedir Yaynevi), II, 661.

113 Muhyiddin Muhammed b. Mustafa Yavsnin hayatve eserleri hk.bk. Mustafa Akar,skilipli eyh Muhyiddin Yavs, Hayat-Eserleri ve Tasavvuf Anlay, Ankara 1996.


20/59



olan Ebssud Efendi, zellikle baz mutasavvflar hakkndaki fetvalarsebebiyle114, Osmanllar dnemi fkh - tasavvuf ilikilerine damgasnvurankiilerden biri olmutur. Nfuzlu Osmanl eyhlislmlarndan biri olanFeyzullah Efendi de (. 1115/1703) ierisinden eitli Halvet eyhleriyetitirmi bir aileden gelmektedir.115 Uk tarikatnn piri saylan eyhHsmeddinin (. 1001/1592) Mustafa, Abdlaziz ve Abdrrahim adlarndaki olu ilim yolunu seerek eitli yerlerde kadlk grevindebulunmulardr.116

Ayn ekilde, Osmanl Arivi ile Kad sicillerinde yer alan bazMektuplardan, ilmiye snf ile post-nin eyhler arasnda da birtakm

geilerin olduu anla

lmaktad

r. Mesela, Bayramiyye tarikat

n

n kurucusuHacBayram Vel (. 833/1430) Ankara ve Bursada mderrislik yapm117, 10Safer 1201 (2 Aralk 1786) tarihli Atama Bert erhinden anlaldkadaryla, Bayramiyye tarikatnn Postnin eyhi olan eyh Tayyib Baba,Ankaradaki Yusufiye Medresesine mderris olarak atanmtr.11813 evval1229 (28 Eyll 1814) tarihli bir Atama Beratnda, mderris Osman Efenditedris yapmak artyla, Ah Ykb Zviyesine zviyedr olarakgrevlendirilmi; 1232/1816 tarihli bir vesikada ise KoyunpazarMedresesindegrev yapan bir mderrisin Bacm Sultan Tekkesinde postnin eyhi olduuve tekliften muaf tutulduu belirtilmitir.119XVII. Yzyl Anadolusundakitasavvuf hayatinceleyen Necdet Ylmaz, sz konusu asrda yaayan tasavvuf

114 Ebssud Efendinin tasavvufa bakve bazmutasavvflarla ilikisi hk.bk. Reat ngren,Ebssudun Tasavvuf Yn, Trk Kltrnde z Brakan skilipli limler(Sempozyum: 23-25 Mays 1997 skilip), Ankara 1998, 290-302.

115 Fahri etin Derin-Ahmed Trek, Feyzullah Efendinin Kendi Kaleminden HalTercmesi, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi,23 (stanbul 1969), 207,211; Mehmet Serhan Tayi, Feyzullah Efendi, Seyyid, DA, XII, 527. FeyzullahEfendinin nesebi hk. bk. Fahri etin Derin, eyhlislm Feyzullah Efendinin NesebiHakknda Bir Risle,stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, X (stanbul1959), 97-103.

116 At, Zeyl-i ekik (Hadikul-hakik f tekmileti-akik), (nr. Abdlkadir zcan),stanbul 1989 (arYaynlar), 713; Mehmet Akku, Hsmeddin Uk, DA, XVIII,515. te yandan, bazeyh aileleri ve bu ailelerden yetien kiiler hk. bk. Suraiya Faroqhi,XVI-XVIII. Yzyllarda Orta Anadoluda eyh Aileleri, Trkiye ktisat Tarihi Semineri

Metinler/Tart

malar (8-10 Haziran 1973), Ankara 1975, 197-226.117 HacBayrm-Velnin mderrislii ile ilgili tartmalar hk. bk. Nihat Azamat, Hac

Bayrm-Vel, DA,XIV, 443-44.

118 Rifat zdemir, a.g.m.278, 284 (Ankara eriyye Sicili, Defter no. 196, Belge no. 110, 111,170, 171, 219; Defter no. 218, Belge no. 158; Defter no. 217, Belge no. 119; Defter no. 176,Belge no. 317den naklen).

119 Rifat zdemir, a.g.m., 284.


21/59



ve tarikatlara bal388 eyhten 83nn medrese ilimlerini tamamladn,bunlardan 26snn mderrislik, 4nn kadlk ve 4nn de mftlk yaptntespit etmitir.120

Fukah ve meyih arasndaki bu karlklgeilere ramen, iki zmrearasndaki ilikilerde bir takm gerginlikler de meydana gelmitir. imdi bumnsebetleri tarihi dnemler ierisinde incelemeye alalm.

a. XIV-XV. Asrlarda Fukah-Meyih likileri

Osmanllarn kuruluunun tamamlandXIV-XV. Asrlarda, meyih ileulem (fukah) ilikilerine genel olarak olumlu bir havann hakim olduu ve bu

devrenin Snn slam ile Kurumlam

Sflik aras

nda bir mtrekednemini tekil ettii sylenebilir.121Mesela, yukarda belirtildii gibi, Osmanldevletinin ilk mderrislerinden Dvd-i Kayser, tasavvufta vahdet-i vcutnazariyesini benimseminemli bir fakh olduu gibi, devletin ilk eyhlislmkabul edilen Molla Fenr de tasavvuf hakknda eitli eserler yazm veAnadoluda tasavvuf dncenin yaylmasnda etkili olmu kiilerdenbiridir.122

Bu dnemde tasavvuf mensuplarna karilk olumsuz tavrn ise SultanOrhan Bey (. 764/1362) zamannda gelitii grlmektedir. Orhan Bey; Abdal,Torlak ve Iklarn (Babler) durumlarn teftive tahkik ettirerek, zararlinan ve grtayanlarmemleketten kovmutur.123

Ancak, bu dnemde gerek fkh - tasavvuf ilikilerine, gerekse Osmanlsiyas tarihine damgasn vuran en nemli olay ise, phesiz ki, SimavnaKadsolu eyh Bedreddinin isyandr. Aynzamanda, nemli bir fakih olaneyh Bedreddinin leh ve aleyhinde yazlan eitli eserlerde onun; cesetlerinharini inkar ettii, lemin kadm olduuna inand, ilk halifeye kfrettiive onlarn hilfetini reddettii, yaratklarn istiddna ncelik verip ilah irade,yaratma ve tezhrleri ona balad, Chiliye dnemindeki insanlarn hususputlara (sanem-i mahsus), kendi devrindeki insanlarn ise mevhum bir puta(sanem-i mevhum) taptklarnsavunduu, isyan ederek saltanat kuracaveeriat deitirip haram hell, helli de haram klma yoluyla Mesihlik veneblik ilan etmek istedii, Hristiyan ve Yahudi sempatizanolduu, tasavvuf

120 Necdet Ylmaz, XVII. Asrda Anadoluda Tasavvuf, stanbul 2000 (Marmara nv., SoBlm.Enst. Yaymlanmamdoktora tezi), 411. Bu eyhlerin isim ve grevleriyle ilgili tablo iinbk. A.g.e.,471-74.

121 erif Mardin, Din ve deoloji, stanbul 1983 (letiim Yaynlar, II. Bask), 70.

122 BursalMehmed Thir, OsmanlMellifleri, stanbul 133I (Matbaa-i mire), I, 390.

123 Uzunarl, OsmanlTarihi, I, 531.


22/59



anlaynda Hristiyan ruhbanlndan etkilendii, sonu fuhula biten yinler vezikirler dzenledii, ibh ve btn dncelere sahip olduu, Osmanltahtnagz diktii124... gibi birok iddia ileri srlm ve baz mellifler bunlarreddederken, bazlarise bu iddialarn ona ait olduunu savunmutur.125

Seluklular devrinde yaanan Babler isyanile bir takm benzerlikleribulunan eyh Bedreddinin hareketinin126devlet gc ile bastrlmolmasnaramen, ona nispet edilen yukardaki din ve tasavvuf grler, Osmanltarihiboyunca eitli siyas ve din olaylarda hemen kendisini gstermi ve bu

124

kpaaolu Ahmed

k, eyh Bedreddinin bu konudaki szlerini yle anlat

r:Smavuna Kadsolkim Aa Denizine girmi idi, birka bedbaht soflar gndrdivilyetlere kim: Geln! imden ger padiahlk benmdr. Taht bana msehhardur.Sancak isteyen gelsn. Dedi kim, Ben imden geru hurc etdm. Bu vilyetde halfebenem. Mustafa Aydn Elinde hurc etdi. Ol dah benm hizmetkrumdur. dedi. Buimdiki soflar daheyidrler ki: Biz dervilerz Hak in derler. Dervidegllerdr. Birgn eyhmz hurc eder. Biz dahbekler olurz deyb eyidrler.

Klur namaz Vedd der yalvarur ok

Varur beg kapusna tmar umar

Deyesin sofTanryhzr bil

Cevbdur ki Tanreyhe uyar

Deyesin sofkfir oldun anla

Yakn mnkor o kfre uyar

Bk. kpaaolu Ahmed k, Tevrih-i l-i Osman (nr. iftiolu N. Atsz), stanbul1947, Trkiye Yaynevi, 153-54.

125 Bedreddin Simvnin hayat, eserleri ve grleri iin bk. Halil b. smail, SimavnaKadsolu eyh Bedreddin Menkb (nr. Abdlbaki Glpnarl - smet Sungurbey),stanbul 1967 (Eti Yaynevi); kpaaolu, kpaaolu Tarihi (nr. Atsz), 97-99;Mneccimba Ahmet Dede, Mneccimba Tarihi (trc. smail Ernsal), I, 188-191;Abdlbki Glpnarl, Simavna Kadsolu eyh Bedreddin, stanbul 1966, 35-41;Muhammed erefddin, Simavna Kadsolueyh Bedrddin, stanbul 1340/1924, 4-23; a.mlf., Bedreddin Simv, A, II, 444-46; Fahrettin ztoprak, lk Kaynaklara Gre eyhBedreddin ve Onun Hakknda Yazanlar, stanbul 1994 (Kamer Yaynlar); a. mlf.,Simavna Kadsolu eyh Bedreddinin Fkh ve Tasavvuf Grleri, Trk DnyasTarih Dergisi, V/53 (stanbul 1991), 59-62; V/54 (stanbul 1991), 53-58; Orhan aikGkyay, eyh Bedreddinin BabasKadm?, Tarih ve Toplum, II (stanbul 1984), 16-18;H. J. Kissling, Badr al-Dn Ibn Kd Samawn, EI2 (ng), I, 869; Bilal Dindar,

Bedreddin Simv, DA, V, 331-34.126 Yaadklar dnemlerin siyas, itima ve iktisad artlarnn bir sonucu olarak gelien

Babler isyanile eyh Bedreddinin hareketi arasnda, ama, sylem ve kadro bakmndanbirtakm benzerlikler bulunduu sylenebilir. Bu konuda bk. Ali Cokun, OsmanlDnemiKurtulu Hareketleri zerine Sosyolojik Bir Aratrma, stanbul 1996 (Yaymlanmamdoktora tezi), 311-12. Sz konusu yaymlanmamtezini vererek yararlanmamzsalayanDr. Ali Cokuna teekkrlerimi sunarm.


23/59



grler hakknda srekli olarak fkhlardan fetva istenmitir. Bu konudamesela, Ebssud Efendiye sorulan bazsorular ile onun verdii cevaplarn127,bizzat eyh Bedreddin ve taraftarlarnn dnce ve yaantlarntam ve doruolarak yanstp yanstmamas bir yana, bu soru ve cevaplardan, Osmanltoplumunda eyh Bedreddin ve taraftarlar hakknda olumsuz bir kanaatinyaygn olduu anlalmaktadr.

b. XVI-XVII. Asrlarda Fukah-Meyih likileri

Siyasi tarih asndan Osmanllarn en parlak dnemini yaad buyzyllarda, zellikle Anadoluda gelien eitli isyan hareketlerine genelolarak bakld zaman, bu hareketlerin az veya ok tasavvuf ve onunkurumlamekli olan tarikatlarla irtibatlarbulunduu ve randaki Safevlerindestekledikleri birtakm i-Alev unsurlar ile ilhd veya mesiyanik fikirlertayan bazkii veya gruplar tarafndan ynlendirildii sylenebilir. Mesela,ahkulu isyan(1511), Nur Ali Halife olay(1512), Bozoklu Celal yahut ahVeli olay (1518), Bnymin Ay (. 926/1520) hadisesi,Sklenolu/Slnolu ve Znnunolu ayaklanmas(1525), Mustafa olu VeliHalife olay (1525-26), Kalender ah (1525-26), Domuz Olan ve Beyce(1526), Molla Kbz olay(1527), Seyd ve nciryemez ayaklanmalar(1529),ahgeldi (amdangeldi, amlgeldi) ayaklanmas (1580), eitli Dzmece(Yalanc) ah smail ayaklanmalar(1577-1590) ile Sivas sancanda kendisinidlik, vekillik, halfelik ve Mehdlik gibi eitli sfatlarla niteleyen ve dzmece

ah smailler veya halifeleriyle srekli iliki ierisinde bulunan Pir SultanAbdaln (. 998/1590 ?) ayaklanmas, bu tr kii veya gruplarcagerekletirilen olaylardr. Bu ayaklanma ve hareketlerin arkasnda ise, ouzaman, ekseriyetini gebe veya yar-gebe baz Trkmen gruplarnnoluturduu ihtilalci mehdlik ideolojisine balAlev ya da Kzlba128ismiverilen heterodoks zmreler bulunmaktayd.129

Aynekilde, XVI. yzylda zellikle Kalenderlerin sebep olduklarbazhdiseler de tasavvuf mensuplarile fukahytekil eden mft ve kadlarkar

127 eyh Bedreddin ve taraftarlarhakknda Ebssud Efendiye sorulan bazsoru ve cevaplariin bk. Mehmet Erturul Dzda, eyhlislm Ebssud Efendi FetvalarInda 16. AsrTrk Hayat, stanbul 1983, 193.

128 bn Kemlin, Kzlbalar hakkndaki fetvalariin bk. Fetv-yKeml Paazde der HakkKzlb,Sleymaniye Ktp. Esad Ef. Nr. 3548 (Mecmua), vr. 45 b.

129 zellikle XVI. Asrda meydana gelen bu tr olay ve ayaklanmalar iin bk. Uzunarl,OsmanlTarihi, II, 229-451; Ahmet Yaar Ocak, XVI. Yzyl OsmanlAnadolusundaMesiyanik Hareketlerinin Bir Tahlil Denemesi, V. MilletlerarasTrkiye Sosyal ve ktisatTarihi Kongresi (Marmara nv. Trkiyat Aratrma ve Uygulama Merkezi, stanbul 21-25Austos 1989), Ankara 1990 (Trk Tarih Kurumu Yaynlar), 817-825.


24/59



karya getirmitir. Mesela, Kalender zmrelerinden biri olan Seyyid GaziZviyesi Iklar, bu dnemde Eskiehir yresinde pek ok messif hdiseyesebep olmu ve bu olaylar dolaysyla onlarn bazs Ktahya Kalesinehapsedilerek cezalandrlmtr.130 Yine, Dobrucadaki Sar Saltk ZviyesiIklar da sk sk, Cemiyet zre olub dallet ile fesad ve enatten hlkalmadklarndan, Varna kadstarafndan oradan srlmler131, 28 Ramazan967 tarihli bir belgede, Hmid Sancandaki Baz gurbet tifesi eng egne ile gezp Mslmanlardll idp hilf-er-ierf evz u etvrlarnunnihyeti olmaduu belirtilmi132, Selnik Sancandaki Ahyolu IklardaSnn halkn ibadet yapmasna engel olma yannda, soygunculuk ilerinebulamlardr ki133, devlet bu eylemlerinden dolayonlara kareitli tedbirleralmak zorunda kalmtr.134 Ayrca, Sultan Bayezid zamannda, Safer 980(Haziran 1572) tarihinde, ah smail taraftar olan Anadoludaki Erdebilsofular Rumeline srgn edilmilerdir.135 Orta Anadoluda ise, Bayramtarikatna mensup ifti, kyl ve tmarlsipahilerden oluan eitli gruplarngerekletirdii, Melm anlayna balbirtakm mistik mehdlik hareketlerigrlmtr.136

Bu hareketler, ierisinde Snn slamdan daha ok, heterodoks slamauyan mehdlik inancntamassebebiyle, mesiyanik birer karakter arz etmekteve bu hareketleri ynetenler arasnda, yukarda adlargeen ahkulu, Nur Ali,Bozoklu Celal ve ah Kalender gibi eyhler ile Bnymin-i Ay, Pr AliAksary gibi birtakm Melm meyihi veya Kalender dervileri bulunmakta

ise de, bunlar gerek anlamda bir mehdlik hareketi veya tasavvuf birbakaldrdeil de Ahmet Yaar Ocakn iaret ettii gibi, giderek zlmeyebalayan OsmanlAnadolusunun sosyo-ekonomik yapsnn ve buna gerekli

130 Ahmed Refik, a.g.e.,31deki 23 Ramazan 966/29 Haziran 1559 tarihli belge metni.

131 Ahmed Refik, a.g.e.,25-26daki 10 Safer 967/11 Kasm 1559 tarihli belge metni.

132 3 NumaralMhimme Defteri(zet ve Transkripsiyon),Ankara 1993 (Babakanlk DevletArivleri Genel Mdrl), 560, belge nr. 1280.

133 Bk. Ahmed Refik, a.g.e.,38-39'daki 15 Safer 975/23 Austos 1567 tarihli belge.134 Kalenderlerin bu tr hareketleri ve onlara kar alnan tedbirler hakknda bk. Ocak,

Kalenderler, 135-36.

135 kpaaolu Ahmed k, Tevrih-i l-i Osman (nr. iftiolu N. Atsz), stanbul 1947,Trkiye Yaynevi, 249-52.

136 Ahmet Yaar Ocak, XVI. Yzyl OsmanlAnadolusunda Mesiyanik Hareketlerinin BirTahlil Denemesi, 818-19.


25/59



tehisi koyamadiin baskyoluna sapan Osmanlmerkezi ynetiminin yolatbirer tepki hareketi137olarak nitelemek daha isabetli gzkmektedir.

Bu arada, sz konusu yzyllarda, eitli dervi ve tekkelerin bazimkanlarnele geirmek isteyen bir takm frsatevrelerin, devletin Snnliiresm bir ideoloji olarak kullanmasnn arkasna gizlenerek, mutasavvfeyi i,rfz ve zendka gibi eitli ithamlarla ikayet ettikleri de grlmektedir138ki, bu durum ideolojik devlet yapsnn tabi bir sonucu olup, bu yap, tarihinher dneminde, devleti kendi ahs karlardorultusunda kullanmak veyaynlendirmek isteyen istismarc gruplar iin en elverili ortamlardan birinitekil eder.

te yandan, siyas-din ierikli bu scak atmalarn aksine, devrin gleyhlislmbn Kemalin (. 940/1534) mehur mutasavvf Muhyiddin bnl-Arab hakknda verdii fetvann, bu dnemdeki fkh - tasavvuf ve fukah -meyih ilikilerine yumuatc bir etki yapt sylenebilir.139 XVI. asrbalarndan itibaren Osmanl fkhlarnn genel yaklamn yanstan bufetvada bn Kemal, Muhyiddin-i Arabnin Byk bir eyh, riflerin kutbu,muvahhitlerin imam, kmil bir mtehit ve fzl bir mrit olduunu ve onunhayret edilecek hayat hikayeleri ve olaand hadiseleri bulunduunubelirterek, bu gerei inkar edenin hata yapmolacan, inkarnda srar etmesihalinde ise, sultann onu terbiye etmesi gerekeceini sylemitir.140

Fkh - tasavvuf ilikileri asndan, bu dnemde grleri en oktartlan fkhlardan biri olan eyhlislm ivizde Muhyiddin Mehmed

137 Ahmet Yaar Ocak, XVI. Yzyl OsmanlAnadolusunda Mesiyanik Hareketlerinin BirTahlil Denemesi, 825.

138 Mesela, Haydarler Zviyesinin kaldrlmasna dir ahlinin yaptklarikayetle ilgili 15Zilkde 993/8 Kasm 1585 tarihli bir hatt-hmyun iin bk. Ahmet Refik Altnay, OnuncuAsr- Hicrde stanbul Hayat (nr. Abdullah Uysal), Ankara 2000 (Kltr BakanlYaynlar), 251-52.

139 bn Kemalin sfler hakkndaki grleri iin bk. amil al, Kemal Paazdenin Felsefve Kelm Grleri, Ankara 2000 (Kltr BakanlYaynlar), 403-11.

140 bn Kemalin Muhyiddin bnl-Arab hakkndaki fetvasiin bk. bnl-imd,ezertz-zeheb, Kahire 1352/1932, V, 195. Ayrca bk. TopkapMzesi Ktp., Revan, 20/2 (3570);Mecmua, Esad Ef., 3431, vr. 39b; Hseyin Atay, lm Bir Tenkit rnei Olarak bn KemalPaann Muhyiddin b. Arab Hakkndaki Fetvas, eyhlislm bn Keml Sempozyumu,Ankara 1986, 263-75. te yandan, Osmanllar dnemi Suriyesi Hanef fakihlerindenAleddin el-Haskef (. 1087/1677) ve bn bidn (. 1252/1836) Muhyiddin-i Arabhakknda bn Kemalin yaklamlarna benzer bir deerlendirmede bulunarak, bu konudaEbssud Efendinin Mrzt adleserine atf yapmlardr. Bk. bn bidn, Reddl-muhtr aled-Drril-muhtr, Bulak 1272, Drl-Ktbil-Msryye basksndan ofset(Beyrut ts., Dru hyit-Trsil-Arab), III, 294.


26/59



Efendi ise, tasavvuf ehli ve zellikle de Mevln, Muhyiddn-i Arab vebrahim Glen gibi mutasavvflar aleyhine tavr alm ve bu yaklamsebebiyle de eyhlislmlk grevinden azledilmitir.141 Knn SultanSleyman dneminde eyhlislm olan bir kiinin mutasavvfeye karolumsuztavr almassebebiyle grevinden azledilmesi, Osmanlidaresinin tasavvufakarolduka mspet bakmasveya tasavvuf zmresinin toplumda genibirnfuza sahip olmasile aklanabilir.

Dier taraftan, Osmanlmedreselerinde en ok tutulan muhtasar fkhkitaplarndanMltekal-ebhurgibi mehur bir eserin yazarolan brahim b.Muhammed el-Haleb (. 956/1549), bata Muhyiddn-i Arab olmak zere,

eitli mutasavv

flara kar

ok sert bir tav

r tak

nm

t

r. Nimetz-zera fnusrati-era142 adl eserinde o, bnl-Arabnin zellikle Fussul-hikeminde yer alan pek ok grn tenkit etmitir. Hatta bu tenkitlerinde okadar ileri gitmitir ki,Fusstan naklederek deerlendirmesini yapt, hemenhemen her paragrafta, bnl-Arabye yalan sylemek, bhtan, edepsizlik,demogoji ve tahrif yapmak, byk cehlet, hamkat ve hezeyn iinde olmak,hurfeye sapmak, eriata muhalefet etmek; Peygamber, Kurn ve Allah zerineyalan sylemek ve iftira etmek, sapklk, ilhd, apak irk ve kfr ierisindebulunmak... eklinde sert eletirilerde bulunmutur.143er-Rahs vel-vaks li-mstehillir-raksadleserinde ise, sflerin raks ve sema hakkndaki grlerinireddederek, gerek tasavvufta bunlarn yerinin olmadn, onlar dindensayanlarn Allaha iftira ettiklerini, raksn haraml hakknda icma

141 lmiye Salnmesi, stanbul 1334, 361. Nakledildiine gre ivizde, Mevlnnn kfirolduuna dair bir fetv yazp Knn Sultan Sleymana gndermi, padiah bu fetvaya okzlerek;

a tan eylemezdi mft-i bisyr fen

Fenn-i srr-aktan bilseydi bir mikdar fen,

eyhlislmm diyen, bir tfl-ebcedhn olur,

Mekteb-i aknda ol yr, idicek izhr-fen.

Drtln yazarak cevap vermive ivizdeyi eyhlislmlk makamndan azletmitir.Bk. Hseyin Gazi Yurdaydn, Dnce ve Bilim Tarihi (1300-1600), Trkiye Tarihi 2

(ed. Sina Akin), stanbul 1988 (Cem Yaynevi), 155-56.142 Sleymaniye Ktp., Fatih, nr. 2880, (vr. 1-82, mellif nshasdr). Dier baznshalariin

bk. Sleymaniye Ktp., Laleli, nr. 2452, 48vr.; 2453, 72vr.; Reid Ef., nr. 1457, 480-536vr.

143 Bu sert ifadelere rnek olarak bk. brahim Haleb, Nimetz-zera f nusrati-era,Sleymaniye Ktp. Fatih, nr. 2880, vr. 5a, 6a, 7a, 8ab, 10ab, 11a, 15a, 19a, 22ab, 24b, 32ab,34ab, 37a, 41b, 42ab, 47ab, 51a, 52b, 53ab, 54a, 56b, 59a, 61a, 62b, 63b, 64b, 66a, 69b,70a, 73b, 79b, 82a.


27/59



bulunduunu ve onu hell kabul edenin kfre deceini, aynekilde semnnde haram olduunu ileri srmtr.144

XVI. asrda Birgiv Mehmed Efendinin145 (. 981/1573) bazmutasavvflara kar verdii mcadele ise, Osmanllar dneminde birtakmnemli din ve siys oluumlara kaynaklk etmitir. Sflerin raks vedeveranlarncaiz grmeyen ve slm inancnzedeleyen bidatlerin oununonlar tarafndan ihdas edildiini ileri srerek, sflerin bidat ve arlklarkonusunda el-Kavll-vast beynel-ifrt vet-tefrt146adnda bir risale yazanBirgiv Mehmed Efendinin hayatve verdii mcadele, genel hatlaryla gzdengeirildii zaman, onun bu grlerinde bilhassa tasavvufa yatkn olmayan

mizac

n

n etkili olduu grlr.147

Ne var ki, onun mutasavv

flar

n eitli szve davranlarna dair tenkitlerinin, bizzat tasavvufun zne ynelmektenziyade, sadece baz mutasavvflarn hurfe ve bidatleriyle snrl olduusylenebilir.148

XVI ve XVII. Yzyllarda, bazkiilerin eitli grve davranlarsebebiyle fukah - meyih arasnda birtakm gerginlikler de meydanagelmitir.

Bu kiiler arasnda yer alanlardan bazlarn unlardr:

144 brahim Haleb, er-Rahs vel-vaks li-mstehillir-raks, Sleymaniye Ktp., BadatlVehbi

Ef., nr. 2115, 19-28vr. Ayr

ca sz konusu bu eserin dier baz

nshalar

iin bk.Sleymaniye Ktp., BadatlVehbi Ef., nr. 2074, 20-27vr.; Esad Ef., nr. 245, 101-102vr.;3780, 88-96vr.; 1690, 222-32vr.; Giresun Yazmalar, nr. 115, 9-15vr.; HacMahmud Ef.,nr. 2066, 12vr.

145 Birgivnin hayatve eserleri hk. bk. At, Zeyl-i akik, I, 179-81; Carl Brockelmann,Geschichte der Arabischen Litteratr (GAL), Leiden 1949 E. J. Brill), II, 583-86; Suppl., II,654-57; Uzunarl, OsmanlTarihi (Trk Tarih Kurumu Yaynlar), Ankara 1988, III/1,354-55; Atsz, stanbul Ktphanelerine Gre Birgili Mehmet Efendi Bibliyografyas,stanbul 1966 (Milli Eitim Basmevi); Emrullah Yksel, Les Ides Religieuses etPolitiques de Mehmed al-Birkw (yaymlanmam doktora tez), Paris 1972; a.mlf.,Mehmet Birgiv, slami limler Fakltesi Dergisi, 2 (Ankara 1977), 175-85; a. mlf.,Birgiv, DA, VI, 191-94; Ahmed Turan Arslan, mam Birgiv Hayat-Eserleri ve ArapaTedrstndaki Yeri, stanbul 1992 (Seha Neriyat).

146 Sleymaniye Ktp., Esad Ef., nr. 615, 107-10vr.

147 Ahmed Yaar Ocak, XVII. Yzylda Osmanl mparatorluunda Dinde Tasfiye(Pritanizm) Teebbslerine Bir Bak: Kadzdeliler Hareketi, Trk Kltr Aratrmalar(Prof. Dr. Faruk Kadri Timurtan Hatrasna Armaan), XVII-XXI/1-2, Ankara 1983, 213.

148 Emrullah Yksel, Birgiv, DA, VI, 192. Birgivnin er hkmlere uyan tasavvuferbabna karbyk saygsbulunmaktayd. Bu durumu, onun u risalesinin hemen herparagrafnda grmek mmkndr. Bk. Birgiv, Mihakks-sfiyye, stanbul 1988(Dersaadet Kitabevi).


28/59



1. brahim Glen (. 940/1533)

Kahirede Halvetiyye149tarikatna mensup olarak yaayan ve bu tarikatnGleniyye150 kolunun kurucusu kabul edilen brahim-i Glennin (.940/1533) mritlerinin saysnn gittike artmas, onun siyasi bir amacnnolabilecei eklinde eitli dedikodulara sebep olmutur.151 Glen 1527ylnda, yz yann zerinde bir ihtiyar olarak, stanbula getirtilmi vearalarnda eyhlislm bn Kemal, Koca Nianc Celalzde Mustafa veMuhyiddin Fenr gibi limlerin de bulunduu bir topluluk Glen ilesohbette (st kapalbir sorgulama) bulunmu, ayrcaKitb-Manev152adlmanzum eseri, eyhlislm bn Kemal tarafndan incelenerek, onun

grlerinin eriata aykrolmadve kendisinin mlhid deil, byk bir limve sf olduu sonucuna varlarak serbest braklm ve tekrar Msragnderilmitir.153

2. Olan eyh smail Muk (. 945/1538-39)

XVI. Yzylda fukah - meyih ilikilerinin gerginletii nemliolaylardan biri Pir Aleddin Aksarynin154(. 944/1537-38) olu Olan eyh

149 Halvetiyye tarikathk.bk. J. Trimingham, Khalwatiyya, EI2 (ng),IV, 991; SleymanUluda, Halvetiyye, DA, XV, 393-95.

150 Gleniyye hk.bk. Mustafa Kara, Gleniyye, DA, XIV, 256-59.

151 brahim Glennin hayat ve eserleri hk. bk. Muhy-yi Glen, Menkib-i brhim-i

Glen ve emlelizde Ahmed Efendi, ve-i Tarkat-i Glenye (nr. Tahsin Yazc),Ankara 1982 (Trk Tarih Kurumu Yaynlar); Ahmed Hilm, brhm Glen, stanbul1322 (Ktbhne-i Cihn), 4-11; Doris Behrens-Abouseif, The Takiyyat Ibrahim al-Kulshani in Cairo, Muqarnas, V (Leiden 1988), 43-60; Tahsin Yaz c, Gulshani, EI2(Ing), II, 1162-1164; Nihat Azamat, brhim Glen, DA, XXI, 301-04.

152 Glennin MevlnnnMesnevsine nazire olarak kaleme aldkrk bin beyit tutarndakiFarsa eserin birok yazma nshasbulunmaktadr. Baznshalariin bk. SleymaniyeKtp. Ayasofya, nr. 2080, 397vr.; Esad ef., nr. 2908, 379vr.; Mihriah Sultan, nr. 265,383vr.; Hlet Ef., nr. 272, 381vr.; Nfiz Paa, nr. 694, 383vr.; Bayezid Devlet Ktp.,Bayezid, nr. 3588, 386vr.

153 Ocak, OsmanlToplumunda Zndklar ve Mlhidler, 314-316. brahim-i Glen hakknda,eyhlislm Ebssud Efendi, Ehl-i snnet ve cemat itikad zre olup, eri erifmuktezsnca amel idp, selef-i slihn tarkine slik olan kinen m-kn makbldr. eyhbrahimldr dimekle anlara dahl ve taarruz ciz deildir. eklinde fetva vermitir. Bk.

Dzda, a.g.e.,193.154 Bazkiiler Pir Ali Aksarynin mehdilik iddiasnda bulunduunu ileri srm, bunun

zerine yaplan aratrmada, onun gr ve davranlarnn dine uygun olduu tespitedilmitir. Rivayete gre, Aksary aleyhine ahitlik yapan iki kiiden biri lm, dierininise azndan cerahat gelmive mahkeme heyeti eyhe soru sormaktan vazgemitir. Bk.Abdullah Efendi, Semertl-Fud, stanbul 1288 (Matbaa-i mire), 246; AbdlbkGlpnarl, Melmlik ve Melmler, stanbul 1992, 43.


29/59



smail Muk ve 12 mridinin idam edilmesidir. At, Olan eyhin avamarasnda bazathiyeleri ile mehur olduunu ve fitneye sebebiyet verdii iinimr-i eratla (eriat klc) fitnesinin ortadan kaldrldn155, Sdk Vicdnise onun, zhir-i erata aykrbazszler syledii iin idam olunduunu ifadeetmektedir.156

stanbul eriye Sicilleri Arivi, Evkf-Hmyn Mfettiliine ait 4/2numaral sicilin 35. varanda verilen bilgilere gre, ahitlerin ihbar veahadetleriyle, Olan eyhin u fikirleri ileri srd iddia edilmitir:

1. nsan kadmdir ve insanlnbildii srece onun iin haram diye birey yoktur. eriatn haram dedii eyler aslnda helldir. Mesela, iki imek

cezbe-i ilhye kaplmaktr; insan stesinden geldii mddete yiyip iip, yatpuyumaldr; bunlarn hepsi ibadettir. 2. Bevakit namaz avam iindir. Mminolana ylda iki bayram namazyeterlidir. Zaten oru, zekat ve hac da avammegul etmek, birbirlerine dmelerini engellemek iindir. 3. Kyamet, hesapve kabir azabvb. eyler yoktur. 4. Zina ve livta haram olmayp bunlar aknlezzetidir. 5. Herkes aslnda Tanrdr. Zira her sretten grnen Odur.Grnr Tanrya tapmak lazmdr. 6. Ruh bir bedenden kar, tekine gider. 7.Mridlerin kadnlar, kzlarve olanlarehlullaha helldir. 8. nsanyaratanaslnda kendisidir. Ama bir kadnla beraber olunur; ondan bir ocuk doar;buna Allah yaratt denir. 9. Asl Tanrbaarta, ayaferte ve on sekiz binaleme dolu olan kutubdur.157

Ebssud Efendi, bir fetvasnda Olan eyh smail Maknin adnanmakszn onun zikir, raks ve devern hakkndaki grleriyle ilgili sorulanuzunca bir soruya cevap verirken, o dnemde yaplan raksn sefihlerin iiolduunu, peygamberlerden herhangi birine sefeh isnat etmenin ise kfr icapedeceini, dolaysyla Hz. Peygambere raks isnat etmenin de kfrgerektireceini, bu tr tevl ve tezvrlerle eytanlap halka vaaz edenlerinmtehitlerin icma ile tekfir olunduklarn ve onlarn iddetli bir ekildecezalandrlmalar gerektiini, srar etmeleri halinde ise elbette

155 At, Zeyl-i ekik, 89.

156 Sdk Vicdn, Tomr-Turk-i Aliyye: Melmlik, stanbul 1338-1340 (Evkf-slmiyyeMatbaas), 52.

157 Ocak, Kann Sultan Sleyman Devrinde OsmanlResm Dncesine KarBir TepkiHareketi: Olan eyh smail-i Mk, 54; Reat ngren, eratn Kestii Parmak:Knn Sultan Sleyman Devrinde dam Edilen Tarkat eyhleri, LAM AratrmaDergisi, I/1 (stanbul 1996), 128.


30/59



katledileceklerini sylemi158, bir baka fetvada ise, aka Olan eyhinmezhebinde olanlarn da ldrleceini ileri srmtr.159

3. eyh Muhyiddn-i Karamn (. 957/1550)

Halvetiyyenin Gleniyye koluna bal olan eyh Muhyiddn-iKaramn160, bir sre Gebze oban Mustafa Paa Klliyyesindeki hankhdaeyhlik yapm, daha sonra stanbul ve Edirnede fikirlerini yaymayaalmtr. eyhlislm Ebssud Efendi, 957/1550 ylnda onu stanbulaarmve muhtemelen kendi tayin ettii bir ulem heyeti tarafndan yaplansorgulama sonunda, eyh Karaman zndklk ve ilhd suuyla idama mahkumedilmitir.161

Muhyiddn Karamnnin yarglamassrasnda ahdetlerine mracaatedilen on kiinin ifadesinden, Karamnnin yarglanmasna sebep olanfikirlerinin u noktalarda toplandsylenebilir:

1. Vahdet-i vcut telakkisi: Vcibl-vcd (Allah) ile mmkinl-vcd(mahlk) arasnda hibir fark yoktur. Zat ayndr, farkllk sadece isimlerdedir.Ulhiyeti btn eyaya isnat etmeyenler kafir olurlar. 2. Ahiret inanc:ldkten sonra dirilmeyi reddederek Hair yoktur; teden kim gelp sizehaber verdi? der.Ayrca o, ryetullahn (Allahgrme) dnyada ve ahirettemmkn olmadn, aksini iddia edenlerin yalancolduunu syler. 3. Hell veharam konusu: Dnyada haram diye bir ey yoktur. Livta ve zina helldir; bufiillerden dolay had (er ceza) gerekmez. Ona gre, Umr- eriyye

duvardr, umr-itibariyyedir. Haram dedin haram olur, hell dedin hell olur.4. stnlk iddias: Btn peygamberlere verilen vasflarn tmnnkendisinde bil-fiil mevcut olduunu ileri sren Karamn, kendisinin Hz.Muhammed, Hz. Ali, Ferdddin Attar ve Muhyiddin-i Arab dndaki btngelmigemipeygamberlerden ve evliydan stn olduunu, eyhi brahimGlennin ise Hz. Muhammedden de stn bulunduunu ileri srerek,

158 Ebssud Efendinin bu fetvasiin bk. Bk. Dzda, a.g.e., 85-86.

159 Ebssud Efendinin bu fetvasyledir: 978. Mesele: Sbktan katl olunan Olan eyhdedikleri ahs, zulmen katl olundu. diyen Zeyde ne lzm olur?

el-Cevap: Ann mezhebinde ise katl olunur. Bk. Dzda, a.g.e., 196.

160 eyh Muhyiddn-i Karamnnin hayathk. bk. At, Zeyl-i ekik, 63; Muhy-i Glen,Menkib-i brahim-i Glen, 378; Ocak, OsmanlToplumunda Zndklar ve Mlhidler,318-327; a. mlf., Kann Sultan Sleyman Devrinde Bir Osmanl Heretii: eyhMuhyiddin-i Karaman, Prof. Dr. Bekir Ktkoluna Armaan, stanbul 1991 (stanbulnv. Edebiyat Fak. Tarih Aratrma Merkezi), 473-484; ngren, eriatin KestiiParmak, 132-36.



31/59



Cemi evliya ve enbiyya verilen bende bilfiil mevcuddur. Benden efdal drtkimesne geldi: Birisi Reslullah ve birisi Ali ve birisi eyh Attar ve birisishib-iFuss-hikemdir. Hazreti Resl, eyh brahimekird olamaz der.162

Ebssud Efendi, Karamnnin niin idam edildiinin sorulmaszerine,onun zarriyt-diniyyeden olan ahkm-eriyyeyi inkar ve Hz. Peygamberitahkir ettiini sylemitir163ki, bu szler Karamnnin grlerine aklkgetirmesi bakmndan nemlidir. Ancak Muhy-i Glen, Ebssud Efendininbu fetvasnda Karamnyle olan ahs ilikilerinin etkili olduunu iddiaetmitir.164 zellikle Ebssud Efendinin bu idam srasnda, Hanefmezhebindeki sulunun suunu itiraf etmesi ve tvbe ile imannyenilemesi

halinde serbest b

rak

laca

na dair hkm uygulamayarak, Mliklerin grntercih etmesi, bu konudaki iddialarkuvvetlendirici nitelikte gzkmektedir.Zira Mlik mezhebinde, sulunun gerek inancn saklayarak lmdenkurtulmak amacyla itiraf ettii varsaylarak idamna hkm verilmektedir.165

162 stanbul eriyye Sicilleri Arivi, Rumeli Sadreti Mahkemesi Sicili, nr. 20/3, vr. 105a-b;Ocak, Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, 322-24; a.mlf., Kann SultanSleyman Devrinde Bir OsmanlHeretii: eyh Muhyiddin-i Karaman, 479.

163 Ebssud Efendinineyh Muhyiddin-i Karaman hakkndaki fetvasiin bk. Dzda, a.g.e.,193-194.

164 Muhy-i Glen, Muhyiddin-i Karamannin iddia edildii gibi gerekte bir zndk vemlhid olmadn, onun aslnda Ebssudla arasnda mevcut olan ve gemii Gebzede

oban Mustafa Paa Klliyesinde greve baladklar zamana kadar uzanan birkskanln kurban olduunu ileri srmtr. Ona gre, baz renciler mderrisEbssudun derslerini terk ederek eyh Muhyiddin-i Karamnnin sohbetlerine devametmive Ebssud Efendi Ol bizim dnimendlerimizi meclisine komayup redditsn,yohsa kendye zararm dokunur. eyh cevab virr ki, anlarn zhiran zarar dokunub, bizeehdet nasb olacan Primiz dah iret etmidir. Amm ehlllah meclisinden talebeyiredditmek tarkatde yoktur, amm yine htr- erifler in tenbh ideyim deyb,dnimendler aurb Elbette benim rzm isterseniz varn stdnz hizmetinde olundiyecek, Biz stdmz bulduk deyb, esbblarn tayr idb, derviler kisvesine girrler.Bu kerre Ebssud Efendi b-huzr olub, Karamn hakknda ok kelimt ider. diyerek szkonusu iki ahs arasnda bir kskanlk bulunduunu ima etmitir. Bk. Muhy-i Glen,Menkb-brm-i Glen, 381-82.

165 Zndklar hakknda slam hukuk mezheplerinin grleri iin bk.emsddin Ahmed b.Sleyman (Kemal Paazde), Resil-i bn Keml (nr. Ahmed Cevdet), stanbul 1316

(kdam Matbaas), II, 240-249;bn bidn, Reddl-muhtr aled-Drril-muhtr, Bulak1272, Drl-Ktbil-Msryye basksndan ofset (Beyrut ts., Dru hyit-Trsil-Arab),III, 292-93; tf kr Eb Ivaz, ez-Zendeka vez-zendka, Amman ts, Drl-Fikr, 216-20; Ferhat ed-Dirv, Meseletz-Zndk Ebil-Hayr laanehullah ve sfet-ehdtaleyh (bn Sehlin el-Alm bi-nevzilil-ahkm ve fakrin min siyeril-kudti vel-hkkmadleserinden bir para), Havliyytl-Cmiatil-Tnisiyye, I (Tunus 1964), 70-71 (61-78);Maria Isabel Fierro Bello, Accusations of Zandaqa in Al-Andalus, Quaderni di StudiArabi, 5-6 (1987-1988), (Universita Degli Studi di Venezia), 252 (251-258); Mehmet


32/59



Ne var ki, Ebssud Efendinin eyh Muhyiddin-i Karamnnin idamkonusundaki tavrn, yllar nce aralarnda geen bazkk olaylara balamak,Ebssud Efendinin ilm ve hukuk ahsiyetini zedeleyecek bir yaklamdr.Zira, Ebssud Efendinin ilim ve meslek hayatincelendii zaman, onun sonderece drst ve tutarlbir izgiye sahip olduu grlecektir.166Kaldki o,fetvalarnda niin Mlik mezhebinin gryle hareket ettiini akabelirtmitir. Hukuk perspektif ve itihad bak asn da yanstan bucevabnda o, zndkn tvbesinin yakalanmadan nce geerli olduunu,tutuklandktan sonra vki olan tvbeye itibar edilmeyeceini, Karamnninyapttvbenin tutuklandktan sonra olduunu, bu durumda mm-Azmagre katlin vcubu skt olmakla beraber, dier imamlara gre bunun devamettiini ve Osmanl kadlarnn din hususlara hassasiyet gstermeyenlerintvbelerine itibar etmeyip, dier mezhep imamlarnn grlerine uygun olarak,onlarn katillerine hkm vermeye memur ve mezun olduklarnsylemitir.167

4. Hsmeddin-i Ankarav (. 964/1557)

XVI. yzylda fukah - meyih gerginliklerinden biri de Melmeyhlerinden Hsmeddin Ankaravnin tutuklanma olaydr.168 At, eyhHsmeddin-i Ankaravnin cezbe ehli biri olmas sebebiyle, bir muhalefethareketine giriecei phesiyle teftiemri verilerek, er kurallara uygun birtarzda yarglanmak zere Ankara kalesine hapsedildiini, ancak sabahacesedinin ktn belirterek, lm tarihi olarak 964/1566-67 yln

vermektedir.169

Konuyla ilgili Babakanl

k Osmanl

Arivindeki 5 Zilkde 975(2 Mays 1568) ve 18 Muharrem 976 (13 Temmuz 1568) tarihli iki mhimmekaydnn ikincisinde, Maslb eyh Hsm tabirinin bulunmas, eyhineceliyle deil, resmen idam edilerek ldrldn gstermektedir.170

zdemir, IX. Yzyl Endlsnde Zndklk Sulamalar, Ankara nv. lahiyat FakltesiDergisi, XXXVIII (Ankara 1998), 216 (195-224); Bekir Topalolu, Zndk, A, XIII, 558-61.

166 Mesela, Ebssud Efendi, Bayram Melm eyhlerinden Gazanfer Dede aleyhinde getirilendelilleri yetersiz bularak, adgeen eyhin idamnnlemitir. Bk. At,Zeyl-i ekik, 87-88.

167 Bk. Dzda, a.g.e, 194.168 Hsmeddin Ankaravnin hayathk. bk. SarAbdullah Efendi, Semertl-fud, 256-257;

At, Zeyl-i ekik, 70; Glpnarl, Melmlik ve Melmler, 71; Ocak, OsmanlToplumunda Zndklar ve Mlhidler, 272-274.


170 Ahmed Refik, OsmanlDevrinde Rfzlik ve Bektalik, Drlfnn Edebiyat FakltesiMecmuas, IX/2 (stanbul 1932), 42-43te 25 ve 26 numaralbelgeler.


33/59



5. Hamza Bl (. 969/1561-62)

Hsmeddin Ankaravnin rencilerinden, BosnalMelm eyhi HamzaBl, eitli tasavvuf sz ve davranlarsebebiyle, Bosna ulem ve meyihitarafndan ikayet edilmi, bunun zerine stanbuldan Bosnaya mfettilergnderilmive teftineticesinde, Hamza Bl stanbula getirilmive EbssudEfendiden onun hakknda fetva istenmitir. eyhlislm, onun durumunu baztarikat eyhlerine sormuve onlar da Cahil ve nkstr ve drdnc esmdakalmtr. Bundan mad mukaddem allme-i zamn mft-i sakaleyn KemalPaazde fetvsyla maktl olan Olan eyh -smail Mak- tarikatndandr.demilerdir. Bunun zerine, Ebssud Efendi de Fzl- Rm bn Keml

merhum fetvsyla katl olunan smailin katli, zendeka ve ilhda bina olunmuidi. eyh Hamza dahi ol tarikte zndk ise, katli merudur. diyerek idamnafetva vermi171ve bu fetva zerine 969 (1561-1562) ylnda Sleymaniyedebulunan Deveolu emesinin nnde idam edilmitir.172

6. Kadzde Mehmed Efendi (. 1045/1635)

XVII. asrda, IV. Murad devrinin (1623-1640) balarndan IV.Mehmedin saltanatnn (1648-1687) sekizinci ylna kadar yaklak otuz ksuryl sren ve dinde tasfiyecilik (puritanizm) ad verilebilecek bir hareketbalatan Kadzde Mehmed Efendi173adlvaiz etrafnda gelien olaylar, budnemin fukah - meyih ilikilerini en ok gerginletiren etkenlerden biriolmutur.

Birgiv Mehmed Efendinin sfler aleyhindeki grlerini benimseyenKadzde Mehmed Efendi, bilhassa Halvet eyhlerinden Abdlmecid Sivs (.1049//1639)174 ile tarihe faklar ile sofular mcadelesi olarak geen serttartmalara girimive bu mcadele, adgeen iki ahsn lmnden sonra da

171 Sdk Vicdn, Tomr-Turuk-Aliyye: Melmlik, stanbul 1340-1338 (Evkf-slmiyyeMatbaas), 55.

172 Hamza Blnin hayathk. bk. At, Zeyl-i ekik, 70-71; Abdullah Efendi, Semertl-fud, 257; Sdk Vicdn, Tomr- Turuk- Aliyye: Melmlik, 54-56; Ocak, OsmanlToplumunda Zndklar ve Mlhidler, 290-304; Nihat Azamat, Hamza Bl, DA, XV,503-05.

173 Kadzde Mehmed Efendinin hayatiin bk. Ktib eleb, Mznul-hakk f ihtiyril-ehakk (nr. Orhan aik Gkyay), 106-109;Nam, Trih, stanbul 1383 (Matbaa-i mire,III. Bask), VI, 229-231;Uzunarl, OsmanlTarihi, III/1, 355-357.

174 Abdlmecid Sivsnin hayat, eserleri ve tasavvuf grleri hk. bk. Ktib eleb,Mznul-hakk f ihtiyril-ehakk, 110; BursalMehmed Thir, OsmanlMellifleri, I, 120;Cengiz Gndolu, Bir Trk MutasavvfAbdlmecd Svs Hayat, Eserleri ve TasavvufGrleri, 39-255.


34/59



Kadzde taraftarstvn Mehmed Efendi (. 1066/1655den sonra)175ilebaz tarikat eyhleri arasnda giderek iddetini artran bir biimde devametmitir.

Bu iki grup arasndaki temel tartma konulararasnda akl ilimlerinlzumu, Hzrn hayatta olup olmad, ezan, nat- neb ve mevlid gibimetinler

fakilar İle sofular mÜcadelesİnİn tarİhİ serÜvenİ

Documents