foeke sjoerds algemene beschryving van oud en nieuw friesland, deel 3, 1 stuk leeuwarden pieter...

Foeke Sjoerds Algemene Beschryving van Oud en Nieuw Friesland, deel 2, 1 stuk Leeuwarden Pieter Koumans 1767

wumkes.nl

2wumkes.nl

INHOUDSOPGAVE

INHOUDSOPGAVE 3 IX. HOOFDSTUK. Beknopt vertoog van de vernietiging der Spaansche Regering in 't verënigt Nederland, en de oprigting van dit vry GEMEENEBEST. 11

§ I. Aanleiding tot het verwerpen van 't Spaansche jok in 't verëenigt Nederland. 11

II. Der Nederlanders getrouheid aan den Koning. 11 III. Smeekschriften aan de Landvoogdesse. 13 IV. Concept van Moderatie. 14 V. Openbare prediking der Onroomschen. 15 VI. Gedrag van het Spaansche Hof. 15 VII. Beeldstorming. 15 VIII. Maatregelen van 't Hof te Brussel. 16 IX. Verdere verwarringen. 16 X. De Nederlanders schikken zig tot onderwerping. Wreed besluit in

Spanje. 17 XI. Alva's komst in Nederland, en wrede regeringe. 18

Zyn regeerwyze. 19 XII. De Prins van Oranje verzamelt een leger; dog vrugteloos. 20 XIII. Nieuwe Pogingen van Oranje. Tiende penning van Alva gevordert.

20 Tiende penning gevordert. 21

XIV. De Briel ingenomen. Veele steden vallen den Prins toe. 21 Veele steden kiezen de zyden van Oranje. 22

XV. De Prins als 's konings Stadhouder over Holland enz. erkent. Trekt andermaal over de Maaze. 22

Trekt andermaal over de Maaze. 23 XVI. Alva's vertrek uit de Nederlanden. Graaf Lodewyk verslagen. Leiden

belegert. 23 Graaf Lodewyk verslagen. 24

XVII. Grote nood der landen. Gentsche vrede. 24 XVIII. Don Jan van Oostenryk Landvoogd. Matthias van Oostenryk. 25 XIX. Religions-vrede. 26 XX. De Hertog van Anjou in Nederland. 26 XXI. Dood van Don Jan, en Parma werd zyn Opvolger. 27 XXII. Afzonderlyk verbond der Walsche Provincien, 't geen de Utrechtsche

Unie bevordert. Bekragtiging van dat Verbond. 27

3wumkes.nl

XXIII. De Prins van oranje een voornaam werktuig der Nederlandsche Vryheid. Wort Opperhoofd der regeringe verklaart. Grote liefde jegens zyn perzoon. 30

XXIV. Wort Stadhouder van Friesland. Zyn dood. Heerlyk lofschrift op zyn graftombe. 33

XXV. regering der Nederlanden. Staten Generaal. 36 XXVI. Instructien, Rang ter Generaliteit. Magt en Aanzien der Algemene

Staten. 39 Rang der Generaliteit. 41 Magt en aanzien der algemeene Staten. 42

XXVII. Raad van State. 44 XXVIII. Collegien ter Admiraliteit 46 XXIX Stadhouderschap. 48

X. HOOFDSTUK. Form van Regeringe in FRIESLAND 56 § I. Voorregten der Friesen, zedert de opregting van hun gemeenebest. 56 II. Stemregt in Friesland. 56 III. Volmagten ten Landsdage. 59 IV. Order van Stemminge tot Volmagten. 59 V. Uitschryving en bezigheden van den Landsdag. 61 VI. Hoedanigheden, in de Comparanten ten Landsdage vereischt. 62 VII. Vier Kwartieren der Regeringe. 63 VIII. Nader beschryvinge der Landsdagen, Procuranten en eed der

Volmagten. 66 Procuratien en Eed der Volmagten. 66

IX. Aanvang van den Landsdag. Wyze van raadplegen en besluiten. Rang. 67

Rang der Kamers, Grietenyen en Steden. 69 X. Waerdigheid en Hoogheid der Volmagten. 69 XI. Begevinge der Ambulatoire Ampten op den Landsdag. 70 XII. Daggelden der Volmagten enz. 72 XIII. Gecommiteerden tot het Mindergetal. 73 XIV. Secretaris van Staat. 75 XV. Voorregten en vermogen van den Staat. Wapen van Friesland. 76

Wapen van Friesland. 77 XI. HOOFDSTUK. Beschryving van het ampt van Stadhouder-Kapitein en Admiraal Generaal in Friesland. 78

§ I. Inleiding dezer verhandelinge. 78 II. Oorspronk en natuur van het Stadhouderschap. 78 III. Uitgestrektheid van deze hoge waerdigheid. 79 IV. Aanstelling des Stadhouders behoort den Staten. 80

4wumkes.nl

V. Hunne betrekking tot de Generaliteit, en Sessie in den Raad van State. 82

VI. Hun gezag in den oorlog en het Militaire. 84 VII. Inhoud van 't Stadhouderschap met den aankleve van dien. 85 VIII. Instructien tot het zelve. 86 IX. Vermeerdering dezer Waerdigheid in den jare 1748. 89 X. Raadsbestelling in de Steden. Curator Magnificentissimus van de Hoge

School te Franeker, enz. 94 Curator Magnificentissmus. 95

XI. Stadhouders Hof, Tuin enz. binnen Leeuwarden. Jaarwedde. 95 Jaarwedde. 96

XII. Schikkingen, ingevalle van minderjarigheid, van den Heere Erfstadhouder. 96

XIII. Kort verhaal van alle de Stadhouders in Friesland. 105 Willem I. 105 Willem Lodewyk. 105 Ernst Kasimir. 106 Hendrik Ernst Kasimir. 106 Willem Frederik. 106 Hendrik Kasimir. 107 Jan Willem Friso. 108 Willem Karel Hendrik. 108 Willem de V. 109 Commissie voor Willem den V. 110

XIV. Besluit van dit gewigtig Hoofdstuk. 113 XII. HOOFDSTUK. Beschryving van het Collegie der Ed. Mog. Heeren Gedeputeerde Staten, der Heeren Rekenmeesters, met den aankleve van dien. 115

§. I. Beschryving van de regten van 't Collegie. 115 II. Eerste instelling. 117 III. Uitgebreide magt, en instructie van 1611. 117 IV. Afhangkelykheid van 't Collegie van de Staten. 127 V. Bezorging van 's Lands veiligheid. 128

Zorge zoor 's lands veiligheid. 128 VI. Opzigt over 's Lands penningen. 129 VII. Uitvoering van 's Landsbesluiten, en zorg omtrent den Godsdienst.

132 Hunne zorg omtrent den Godsdienst. 132

VIII. Bezorging van 's Lands gebouwen. 133 IX. Begeving van veele ampten. 134 X. Eenige andere verrigtingen van 't Collegie. 136

5wumkes.nl

XI. Aanstelling en eed der Gedeputeerden. 136 XII. Commissien en jaarwedden, enz. 137 XIII. Tytels. 139 XIV. Secretaris van 't Collegie. 139 XV. Clerquen ter Secretarye. 141 XVI. Kamerboden. 142 XVII. 's Lands advocaat en fiskaal. 143 XVIII. Tegenwoordige Heeren van 't Collegie. 144 XIX. Provinciale Rekenkamer, en hare instructie. 145 XX. Eenige bepalingen nopens dezelve. 147 XXI. Secretaris. 148 XXII. Pensionaris. 149 XXIII. Kamer der Financien. 149 XXIV. 's Lands Comptoiren. 149 XXV. Dat der Floreen. 151 XXVI. Der Consumptie. 152 XXVII. Der losserenten. 152 XXVIII. Der Lyfrenten. Jaarwedden der Lands Ontvangers. 153

Jaarwedden der Ontvangers. 153 XXIX. Instructie van den 24 May 1766. voor de generale Ontvangers,

mutatis mutandis. 154 XIII. HOOFDSTUK. Beschryvinge van het Hof Provinciaal en deszelfs Suppoosten. 161

§. I. Uitgestrekte magt van het Hof in oude tyden. 161 II. Alle bewint van Regeringe aan 't Hof onttrokken. 162 III. Bezigheden van 't Hof: de Civile Justitie. 164 IV. Criminele Justitie. 166 V. Wyze van Raadplegen, enz. 167 VI. Tyd der Regtdagen en vacantien tot Hove. 168 VII. Aanstelling der Raadsheeren. 169 VIII. Hun getal. Voorregten van den President. 171 IX. Betrekking van den Stadhouder tot het Hof. 171 X. Lastbrief van de Heeren Raden. 172 XI. Jaarwedde. 173 XII. Cancellarye. 173 XIII. Titel van de Raden des Hofs. 175 XIV. Regten en Wetten, waar naar de zaken ten Hove behandelt worden.

175 XV. Namen der tegenwoordige Heeren Raden. 177 XVI. Rang van het Hof en der overige hoge Collegien. 177 XVII. Het ampt van den procureur Generaal. 178

6wumkes.nl

XVIII. Van den Griffier. 180 XIX. Van den Substituit Procureur Generaal. 184 XX. Van den Substituut Griffier. 185 XXI Van den eersten Deurwaarder van den Hove. 186

XIV. HOOFDSTUK. Behelzende een beschryving van het ampt der Heeren CURATOREN van 's Lands Hoge School; de Leden van het JAGTGERIGT, en van het KRYGS-GERIGTE dezer Provincie. 187

§ I. Opkomst der Academie te Franeker. 187 II. Aanvang van het ampt van Curator Academiæ. 188 III. Curator Magnificentissimus. 188 IV. Aanstelling der Curatoren. 189 V. Hun regtsgebied. 189 VI. Namen der tegenwoordige Curatoren. 192 VII. Hun Secretaris. 192 VIII. JAGTGERIGT. Deszelfs regtsöeffeningen van ouds. 193 IX. Instelling van het tegenwoordig Jagtgerigt. 195 X. Deszelfs regtsgebied omtrent de jagt. 195 XI. Aangaande het Wildschieten, en Visschery. 196

En visschernye. 196 XII. Wyze van regtsöeffening. 197 XIII. Tyd van vergaderinge, enz. 198 XIV. Tegenwoordige Leden van 't Jagtgerigte. 198 XV. KRYGSGERIGT in Friesland, en deszelfs jurisdictie. 199 XVI. Order van procederen. 200 XVII. Ampt van den Gerigts-Scholtus, der Adsessoren, en Secretaris. 201

En der Adsessoren. 201 Als mede van de Secretaris. 202

XVIII. Bediening van der Kapitein Gewaldige. 202 XIX. Bedienden van 't Krygsgerigte. 203 XX. Aanstellinge der Leden en Dienaars. Tractementen. 204

Traktementen. 204 XXI. Tegenwoordige Leden en Suppoosten van 't Krygsgerigte. 204

XV. HOOFDSTUK. Beschryvinge van de Nedergeregten, zo der landen als Steden, met het geen daar toe betrekkelyk is. 206

§ I. Regtsmagt der Nedergeregten. 206 II. Politike ordonnantien te maken. 207 III. Waarneming van Burgelyke regtzaken. 207 IV. Omtrent strafbare misdaden. 207 V. Moeten de beveelen van den Staat ter uitvoer stellen. 208 VI. Geregten ten platten lande. beschryving van het ampt eens Grietmans.

208

7wumkes.nl

VII. In tyden van oproer enz. 211 VIII. Voorregten van het Grietmans-ampt. 212 IX. Deszelfs inkomsten. 213 X. Byzitters, hunne aanstelling en ampt. 215 XI. Hunne voordelen. 216 XII. Secretarissen. 217 XIII. Ontvangers der Boelgoederen. 218 XIV. Dorpregters. 220 XV. Fiskaal. 223 XVI. Executeurs en adsistenten. 223 XVII. Magistraten en regeringe der Steden. 225 XVIII. Burgemeesters, Schepenen, Raadsluiden, Bouwmeesters enz. 226 XIX. Begeving der Stads ampten. 227 XX. Wie niet tot de Stads regeringe werden toegelaten. 227 XXI. Raadsbestelling in de Steden, by wien van ouds en tegenwoordig dat

Regt geöeffent werd. 228 XXII. Voorregten der Magistraten boven de Geregten ten platten lande,

omtrent de begevinge van veele ampten; aanstelling van Volmagten te Landsdage; Burgerregt te verlenen, Gilden op te regten of vernieuwen; ordonnantien omtrent de Burgerwagt, Voorzitterschap in den Raad, opzigt en regtsmagt over publyke gebouwen enz. Regt der Vroedschappen. 240

XVI. HOOFDSTUK. Beschryvinge van de Dyksgeregten dezer Provincie, hunne regtsmagt en bedieninge. 244

§. I. Dyksgeregten, uit welke personen bestaan. 244 II. Wyze van hunne verkiezinge. 244 III. Ampt van den Dykgraaf, en ordinaris Dyksgedeputeerden. 245 IV. Der Dorps-Volmagten. 245 V. Extraordinaris Dyksgedeputeerden. 245 VI. Dyks-ontvangers of Secretaris. 245 VII. Wyze van belastinge tot de dykwerken. 246 VIII. Zylen en Duikelhoofden. 247 IX. Regtsmagt der Dyksgeregten. 247 X. Voornaamste wetten, rakende het Dykswezen. 248 XI. Voordeelen van zommige Dyksgeregten. 250 XII. Schikkingen nopens de Dykszaken, door den Heere Erfstadhouder

vastgestelt. 251 XIII. Afdelingen der byzondere Dyks-contributien. 251 XIV. Vyf delens Dyks contributie. 253 XV. Wonseradeels dyken, en die van Hemelumer-Oldevaart, en

Wymbritzeradeels-contributien. 256 XVI. Contributie der Zevenwouden. 257

8wumkes.nl

XVII. Voorname wetten aangaande de Polderdyken aan den zeekant. 262 XVIII. Zeldzame aanmerkingen van Sixtus ab Hemminga, aangaande het

slegt onderhoud en bestier der zeedyken in Friesland. 264

9wumkes.nl

VERVOLG VAN DE ALGEMENE BESCHRYVINGE VAN OUD EN NIEUW FRIESLAND

II. DEEL. I. STUK.

10wumkes.nl

IX. HOOFDSTUK. Beknopt vertoog van de vernietiging der Spaansche Regering in 't verënigt Nederland, en de oprigting van dit vry GEMEENEBEST.

§ I. Aanleiding tot het verwerpen van 't Spaansche jok in 't verëenigt Nederland. NIEMAND, der Nederlandsche zaken en gebeurtenissen. kundig, en met een gezond oordeel beschouwende, kan [p. 003] twyffelen, of onze roemwaerdige voorouderen gewigtige en regtvaerdjge redenen gehad heb ben, om zig der Spaansche Regeringe te onttrekken, en, na zulks, een vry en onafhangkelyk GEMEENEBEST op te regten. Het algemeen doelwit van Filips den II. en dat van zyne heerschzugtige Staatsdienaren, om de gezamentlyke inwoners van Nederland onder eene volstrekte beheersching te stellen, en hen in een' staat te brengen van slaverny en afhangkelykheid, dewelke ten minsten die der Italiaansche Onderdanen van dien Vorst evenaarde; en de tirannike middelen, die, om dat doelwit te bereiken, werden aangewend wettigden zulks op eene allerovertuigenste wyze. Het vertrappen en verscheuren van' s Lands Voorregten en Vryheden, wel eer door den Landvorst heilig bezworen; de invoeringe van de Spaansche Inquisitie of Geloofsonderzoek, volgens welke niemant zyn leven en goederen veilig bezat, maar alles aan het believen der zogenaamde Kettermeesters werd bloot gestelt; de besturinge des Lands door vreemdelingen, Hofvleyers, bloed- en goedzuigers, en gezworene vyanden en benyders der Nederlandsche Vryheid; het bedwingen der Landzaten door vreemd Krygsvolk; en eindelyk het afperssen van onnoemelyke geldzommen tot verarminge van 's Lands Ingezetenen, mitsgaders het spannen, bannen, hangen, worgen en bloedig vervolgen van duizenden onschuldigen, die, naar 't ligt van hun geweten, God tragtten te dienen: dit alles waren zaken, die den Landsheere regtvaerdiglyk allen regt op zyne Onderzaten benamen, en in tegendeel den verdrukte [p. 004] zieltogende Nederlanderen regt gaven, om hunne, anderzins wettige, Overheid, allen dienst en gehoorzaamheid op te zeggen. Zynde het een en ander gegrond op de onderlinge verbintenissen tusschen dein Landsheere en. zyne Onderzaten, gelyk in dien tyd meermalen door 's Lands Staten, in hunne openbare geschriften en verantwoordingen, duidelyk is aangewezen, en in de geschiedboeken van die tyden te vinden is.

II. Der Nederlanders getrouheid aan den Koning. Evenwel hebben de Nederlanders, hoe hard en wreed zy ook behandelt werden, langen tyd niet konnen besluiten, om zig der gehoorzaamheid aan hunnen Landvorst te onttrekken. Van den jare 1555. af tot in den jare 1565. vind men niet, datze zelfs de gedagte geformt hebben, zig met openbare wapenen tegens

11wumkes.nl

Philips den II. te verzetten. Alleenlyk gebruikten ze allerleye smeekingen en kragtige redenen, tegens het invoeren der nieuwe Bisschoppen, tegens de bloedige Plakaten, en vervolgingen der Inquisitie, en tegens het bestier van Uitlanders in, den geheimen raad der Landvoogdesse; dog het kwaad steeds verergerende, en de bevelen van den [p. 005] koning tot uitvoeringe der wreede Plakaten gedurig strenger wordende, hebben eindelyk, in 't laatst van den jare 1565. eenige Eedelen zig t' zamen verbonden, om zig gezamentlyk verenigtte houden, en zig, door; alle mogelyke middelen tegens het Geloofsonderzoek, en 't verbreken van 's Lands Voorregten, te stellen. Het geschrift het welk dit verbond behelsde, ten 't geen men doorgaans geloofde door den Heer van S. Aldegonde opgestelt te zyn, werd, ten opzigte van de onderlinge beloften die daar in begrepen waren, Compromis, of t' zaam belofte genoemt. De inhoud was hoofdzakelyk: „Dat de Koning, onder voorwendzel van den Godsdienst, door staatzugtige en gierige vreemdelingen misleid, tegens zynen eed en pligt, bevel gegeven hebbende tot het verzwaren der bloedige placaten; tot het geweldig invoeren der inquisitie, zo strydig met alle Geestelyke en waereldlyke Regten, en met de loffelyke privilegiën dezer Landen; en tot veele andere ongehoorde wreedheden, door al het welk de Koophandel verbannen, de koning van alle gezag over zyn Volk berooft, en veele beroerten en verwarringen veroorzaakt zouden worden. Zy, als getrouwe Dienaars des Konings en voorname Edelen des Lands niet konden nalaten om tegens alle deze onheilen te waken, en, ten dien einde, een heilig Verbond te sluiten, waarby zy, met plegtigen eede, beloofden, het invoeren der Inquisitie, met al hun vermogen, te zullen verhinderen: ten hoogden betuigende, daar in, niets te beogen., dan de eere [p. 006] van God, den dienst des Konings, en het welvaren des vaderlands. Wyders verbonden ze zig, elkanderen als broeders by te staan, met goed en bloed, indien iemant van hen, uit hoofde van Inquisitie of plakaten, eenig leed mogt wedervaren, enz. „Eindelyk smeekten ze God om den kragtdadigen bystand van zynen Heiligen Geest, dat Hy hun verbond zegenen, en, tot eere van zynen Naam, tot dienst der Koninglyke Majesteit, tot vrede en welstand der Landen, en tot zaligheid van hunne zielen„ doen gedyen mogte."1 Dit verbond werd voornamelyk ondertekent door Henrik van Brederode, Lodewyk van Nassau, Karel van Mansveld, Floris van Palland, Graaf van Kuilenburg, twee van den Bergen, twee Batenburgen, en wyders van eene groote menigte uit den aanzienlyksten Adel van Nederland, welker namen by Bor, op de ondergenoemde plaatzen, konnen nagezien worden.2

Dit was de eerste verbintenis, die tot nog toe van eenig aanzien, tegens het gezag van den Koning, en tegens deszelfs harde behandeling werd opgeregt. Het

1 Bor II Boek, fol. 38. 2 Zie ook Sententien van Alva, bladz. 39, 60, 61, 72, 134,154, 175, 354, enz,

12wumkes.nl

natuurlyk gevolg van hetzelve was eene algemene gisting der gemoederen in gantsch Nederland; werdende de inhoud van dit verbond niet zo dra waereldkundig, of men verfoeide de heilloze gewetensdwang ten hoogsten, en begaf zig van alle kanten, niet slegts tot het uitstrojen van allerleye schimpschriften tot smaad van de [p. 007] vreemde Staatsdienaars, maar ook tot het inleveren van eene menigte smeekschriften, die door allerleye Standsperzonen, dagelyks ten Hove aangeboden werden, zo om verzagtinge van de Inquisitie, als om bescherminge van den Godsdienst, en vryheid van geweten, te verwerven; 't geen, schoon 'er tegens 't een en ander harde bevélen uitkwamen, van tyd tot tyd aanwies.

III. Smeekschriften aan de Landvoogdesse. De aanwas van 't getal der verbondene Bedelen, gestyft door de grote menigte van Gereformeerden en andere onroomschen hier te lande, maakte hen wel haast vrymoediger; te meer, vermits verscheide Stadhouders der Provinciën openlyk aan de Landvoogdes verklaarden, datze niet geneegen waren, nog het vermogen hadden, om de Plakaten uit te voeren, en de hand aan de Inquisitie te houden; willende liever, zo men zulks van hen bleef, vorderen, zig van hunne ampten ontdoen: en dewyl zodanige Stadhouders teffens Leeden van den Raad van State waren, werden, door diergelyke verklaringen, de Bondgenoten te yveriger, om in hunne aangevangene ondernemingen voort te gaan; in zo verre, datze zig, ten getale van omtrent vier honderd personen, hebbende den Heer van Brederode, en Graaf Lodewyk van Nassau, aan 't hoofd, in 't begin van April des jaars 1566., naar Brussel begaven, met oogmerk om aan den Landvoogdesse en den Raad een Verzoekschrift in te leveren, 't geen hen, na eenige beraadslagingen, tegen den vyfden dier maand ingewilligt werd. Brederode deed aan de Landvoogdesse en de byzynde Heeren, eene deftige [p. 008] aanspraak met overgeving van het smeekschrift, waar in de redenen hunner bezwaarnissen, hunne verzoeken, om van de Inquisitie, de zware vervolgingen, en andere onheilen verlost te zyn, en te gelyk de wegen en middelen, om het land weder in stilte, en onder de gehoorzaamheid des Konings te verzekeren, op eene zeer bondige wyze, vertoont werden.3 Het antwoord der Landvoogdesse niet voldoende werdende bevonden, gaven de Bondgenoten, op den agtsten een nieuw verzoekschrift in, te kennen gevende hunne bekommeringen voor meerdere onheilen, byaldien men op hunne betamelyke smeekingen geen agt gave; betuigende als nog niets te beoogen, dan den dienst van zyne Majesteit, de ruste des Lands, en den wezentlyken welstant der Ingezetenen, en met vertoninge, dat, zo hun billik verzoek veragt werd, en hier op eenige beroerte volgde, zy gehouden wilden zyn, ten vollen voldaan te hebben aan hunnen pligt,

3 Bor II Boek, fol. 41.

13wumkes.nl

enz. Hier op gaf de Landvoogdes dit bescheid, „dat zy zig verzekerde, de Inquisiteurs en Overheden daar toe te zullen konnen houden, dat 'er geen ergernis nog onheil ontdaan zou, zo 'er de Eedelen slegts geene aanleidinge toe gaven, waar voor zy wel naaukeurig zorge te dragen hadden; gelyk mede, om geen' meerderen aanhang te maken."4 De Bondgenoten kwalyk met dit antwoord voldaan, als weinig ter zake dienende, maakten, kort daarna, toestel tot hun vertrek uit Brussel, stellende het opperbeleid [p. 009] aan vier Hoofden van hun Bondgenootschap. Ook werden drie of vier personen in ieder Provincie benoemt, die heimelyk briefwisseling zouden houden met de verkorene Hoofden; en toezien, dat het beloofde agtervolgt, en nergens eenig oproer bespeurt werd. Verbindende zig wyders, geene verandering. te zullen maken in den Godsdienst, nog in de Regeringe; maar, nopens het een en ander, het besluit des Konings, en der algemeene Staten te zullen afwagten.

IV. Concept van Moderatie. Kort daar na werd ten Hove een ontwerp van matiging der gestrenge plakaten opgestelt, en, niet lang daar na, door twee Nederlandsche Heeren, den Markgraaf van Bergen, en den Heer van Montigni, naar Spanje aan den Koning gezonden. Dit zogenaamd Concept van moderatie. matigde wel eenigzins de felste strengheid der bloedplakaten; dog niet zo, of 'er bleef nog schrik en vrees voor de Belyders der waarheid, schoon. Hetzelve door 's Konings goedkeuringe mogt bekragtigt worden. Het behelsde, „dat de Leeraars en aanhouders van verbodene vergaderingen, als mede zy, die de nieuwe Leeraars herbergden, gehangen, en hunne goederen verbeurt verklaart zouden werden. Die hunne gevoelens verzaakten, zouden hun hoofd verliezen, en hunne erfgenamen hunne goederen bekomen. Aan gemeene Ketters, die zig boetvaerdig toonden, zou genade bewezen; dog de onboetvaerdigen zouden met ballingschap, behoudens hunne goederen, gestraft worden: zy moesten niemant, dan hunne wettige erven, hunne [p. 010] bezittingen nalaten; dog anderen verleid hebbende, werden hunne goederen verbeurt verklaart. Hervalle Ketters, zo zy andermaal berouw toonden, werden gebannen; dog Herdopers, schoon berouw hebbende, „zouden evenwel hun leven verliezen."5 Weinig genoegen gaf dit ontwerp aan de Nederlanders, men noemde het, schimpswyze, een Concept van Moorderatie, en maakte 'er allerley aanmerkingen op. In Spanje werd het goedgekeurt, en op den derden July werd in Nederland een plakaat uitgegeven, meest geschoeit naar den voet van het gezeide ontwerp.6

4 Bor II Boek, fol. 42. Col. 3, 4. 5 Bor II Boek, fol. 45. Col. 4. 6 Bor II Boek, fol. 51.

14wumkes.nl

V. Openbare prediking der Onroomschen. Midlerwyl groeide alöm het misnoegen tegen de Inquisitie en plakaten, en met een de begeerte van duizenden van menschen, om Gods woord te horen prediken; 't geen in zommige Provinciën steeds, met veele vrymoedigheid, zig begon te verspreiden, en openbaar in de velden, in schuuren en bosschen, gepredikt werd. De Leeraars waren, ten deele, uit Frankryk herwaarts gekomen; dog naderhand werden 'er van Embden en elders, alwaar de hervorming reeds een vasten voet had, ontboden. Hier en daar leidden dommige Priesters en Monikken hun geestelyk gewaad, en dwaalleeringen af, en werden verkondigers van het heilig Euangelie; 't geen zomwylen niet zonder stribbeling toeging, dog doorgaans, vermits de meeste vergaderingen gewapend, en buiten de Steden gehouden worden, met kragt wierd voortgezet.

VI. Gedrag van het Spaansche Hof. Dit alles, ten wat meer tot nadeel van den Roomschen Godsdienst ondernomen werd, maakte grote bewegingen aan het Hof van Spanje. Men oordeelde daar, dat het grondbeginzel van alle de Nederlandsche beroerten moest gezogt worden in de Staatzugt van zommige Grooten, waar door heimelyk, op meer dan eene wyze, het vier van onlusten aangeblazen werd. Men meende derhalve niets nodiger te zyn., om verdere onheilen voor te komen.; dan dat de Koning in eigen persoon naar Nederland moest trekken, om, door het stellen van de nodige ordres, de gemaakte verbintenissen te verbreken, een' vasten voet op de regeringe te stellen, en, naar vereisch van zaken, het stuk van den Godsdienst te behandelen; mits in alles de goedertierenheid voor de strafheid, en de barmhertigheid voor het strenge der regtvaerdigheid te behartigen. Edog, vermits des Konings reis niet zo schielyk kon aangevangen werden als de nood vorderde, schreef hy aan de Landvoogdesse, dat, midlerwyl, de Inquisitie mogt geschorst blyven. Dat men een nieuw ontwerp van matiging in Nederland moest opstellen, 't geen verder door den Koning kon bepaalt worden; en dat 'er vergiffenis aan de Bondgenoten zou mogen verleent worden, mits deze van hunnen kant verzekering gaven voor de behoudenis van den Godsdienst, en het behartigen van de rust der landen. Eindelyk moesten alle verbintenissen afgeschaft, alle zamenkomsten, predikatien van onroomschen, en openbare ergernissen, vernietigt worden: zulks niet konnende te wege brengen, [p. 012] ontving de Landvoogdes last, om het een en ander met kragt van wapenen te keer te gaan.

VII. Beeldstorming. De verbondene Edelen hier van kennis bekomen hebbende, namen een besluit, om zig, zo toen iets geweldigs tegens hen mogt ondernemen, gewapent te verdedigen. Ook kregen ze, niet lang daar na, toezegging van hulp uit Frankryk; terwyl, van den anderen kant, de Onroomschen, moedig op de magt der

15wumkes.nl

Bondgenoten, het verwoesten der Beelden, byna op een' tyd, door gantsch Nederland aanvingen, vernielende de beelden, schilderyen, boeken, kruissen, altaren, sacramentshuizen en allerleye kerksieraadjen, zo ten platten lande als in de lieden; 't geen meest door gemeen volk, zelfs ook Roomschgezinden, verrigt werd, zonder dat men de eerste aanleggers kon aanwyzen. In en onder deze verwarringen werd egter de openbare prediking der hervormde Leere, zo in veele steden, als ten platten lande, byna door gantsch Nederland, met groten iever voortgezet

VIII. Maatregelen van 't Hof te Brussel. Te Brussel was men, wegens de berigten der beeldstorminge, dapper ontstelt. De Landvoogdes, bedugt voor zwaardere onheilen, wilde zelve die stad verlaten, om zig elders in veiliger oord te bergen; 't geen nogtans, op ernstig afraden van zommige Raden, geen voortgang had. Zy nam toen het besluit om de Edelen te beloven, dat niemant, wegens het openbaar prediken, zoude gemoeit worden, mits dat men het niet verder zou uitbreiden dan op plaatzen, daar het alrede geschied was, en men zig voor verdere ongeregeltheden [p. 013] wagtte, de wapenen neêrlegde, en de Roomsche Godsdienstoefening ongekwelt liet. Zy verdroeg met de Bondgenoten, dat zy, uit naam van den Koning, aannam, 't Land van de Inquisitie te bevryden; dat 'er een nieuw plakaat op 't stuk van den Godsdienst zou gemaakt worden; dat 'er eene algemene kwytschelding zou bewerkt worden voor allen die zig in 't toekomende zouden wagten voor alles wat tot nadeel van 's Konings gezag, 's Lands ruste, en tot ontëringe van den Roomschen Godsdienst zou konnen, strekken. Ondertusschen moesten de Edelen zig bevlytigen, om, zo veel mogelyk, alle misnoegden neer te zetten, en te doen onderwerpen aan het geen, in 't toekomende van 's Konings wegen, met toestemming der algemene Staten, zou vastgestelt worden. Dit verdrag, door de Gemagtigden der verbondene Edelen, zo wel als aan de zyde van het Hof, bekragtigt zynde, werd vervolgens aan alle Geregtshoven, Steden en Provinciën toegezonden; dog op verre na niet stipt onderhouden, zo ten opzigte van de vryheid der prediking, als in verscheide andere opzigten: zulks de Nederlanders de regtvaerdigheid hunner wapenen ten groten deele naderhand gegrond hebben op het verbreken van dit verbond door de Spaanschen.

IX. Verdere verwarringen. De Gereformeerden ondertusschen overal in getal aanwassende, bemagtigden hier en daar verscheide kerken, namen dikwyls meerdere vryheid dan hen by het verbond was toegestaan, en het een en ander kon, door den tegenstant der Roomschen, en door de maatregels van de Regering, niet te wege brengen [p. 014] dan meerdere verwarringen en verwyderingen; Ook dagt de Koning, die geweldig verstoort was over het breeken der beelden, en de Bondgenoten de voornaamste schuld daar van toeschreef, niets minder, dan het gemaakte verdrag

16wumkes.nl

te bestendigen. Hy was allezins voornemens met de Nederlanders streng te handelen, slaande niet alleen de aangebode bemiddeling des Keizers af, maar leende zelfs het oor aan de harde manier van behandelingen, hem door den Hertog van Alva, in weêrwil van andere gematigder raadgevingen, voorgeslagen, om, namelyk de Nederlanders, met geweld van krygsvolk te overvallen, en, na zulks, hen als op nieuw overwonne onderdanen, aan te merken. Terwyl, onder dit alles, de Landvoogdes eenige manschap gewapent hebbende, den Bondgenoten meer dan een' gevoeligen slag toebragt. Dit deed de voornaamste Hoofden uit hunne ogen zien, en op middelen bedagt zyn om zig te beschermen. Zommigen versterken hunne vestingen; anderen namen heimelyk krygsvolk aan; en weder anderen, moedeloos op hunne zwakheid, tragtteden zig met de Landvoogdes te verzoenen, en deden een' nieuwen Eed van getrouwigheid. De Prins van Oranje, die, zedert enigen tyd verdagt was geworden, van heimelyk met de Bondgenoten te zamen te spannen, weigerde den eed, zeggende dat hy eens den Koning gezworen hebbende, daar mede meende te konnen volstaan. Dog hier door te meer in 't oog lopende, en vaste tyding uit Spanje bekomende, dat de Hertog van Alva, met een leger herwaarts stond gezonden [p. 015] te werden, nam hy het besluit om zyne Ampten neder te leggen, en naar zyne Duitsche Staten te vertrekken; welke reis hy in April des jaars 1567. werkelyk aannam, reizende naar zyn graafschap Nassau. Hy verklaarde op zyn vertrek, dat hy nimmer iets tegens den Koning ondernemen zou, zo hy van hem, in zyne eer en goederen, ongemoeit gelaten werd, hebbende toen van den Godsdienst nog weinig smaak.7 Tenzelven tyde verlieten de onroomsche Leeraars de Stad Antwerpen, waar na ook een groot getal Edelen,

Burgers en Leeraars uit verscheide Provinciën de vlugt naar Duitschland en elders namen. De meeste plaatzen, voorheen met der Bondgenoten krygsvolk bezet, werden verlaten, de kerken op nieuw den Roomschen Godsdienst toegewyd, de vergaderplaatsen der Gereformeerden alom afgebroken, en het vlugten was zo algemeen, dat men, in Holland en elders, dikwyls schepen gebrek had, om de vlugtelingen, die zig meest naar Embden begaven, te vervoeren; terwyl anderen, die zwarigheid maakten hun Vaderland te verlaten, al bevende en schrikkende, de aankomst van het aannaderende Spaansche leger, afwagteden.

X. De Nederlanders schikken zig tot onderwerping. Wreed besluit in Spanje. Het aanzienlyk Bondgenootschap, door het vertrek van veele Heeren, en den afval van zommigen anderen, gesloopt zynde, tragtte de Landvoogdes de overige Nederlanders in stilte te brengen, de Gereformeerden hier en daar te vangen en straften, en, door het vernieuwen der strenge plakaten, den ouden [p. 016] 7 Reid Nederl. Hist, bladz. 5.

17wumkes.nl

Godsdienst in den vorigen luister te herstellen. Ook had het een en ander doorgaans de verwagtte uitwerking: want veelen van den Raad der Landvoogdesse oordelende, dat men voortaan de getergde Landzaten wat zagter behoorde te behandelen, zoude zig allenskens het volk tot gehoorzaamheid geschikt hebben. Zommige Heeren in Spanje riedden den Koning insgelyks, dat men voortaan den weg van zagtheid in Nederland moest houden; dog anderen, aan welker hoofd de Hertog van Alva zig bevond, tragteden den Koning te overreden tot het oeffenen van eene gestrenge wraak tegen de zogenaamde Ketters en Oproermakers.8 Alva's raad werd gevolgt, en het bewint over het leger, dat herwaarts stond gezonden te werden, aan hem opgedragen. Dit vastgestelt zynde, werd terstond bevél gegeven tot het werven van een groot getal nieuwe krygslieden in Spanje, om die in Italiën, in de gewone bezettingen te leggen, en de genen die aldaar waren, en allen oude en geöeffende benden uitmaakten, naar de Nederlanden te zenden. De voornaamste kragt van het voetvolk zou in Spanjaarden bestaan; en de ruitery uit Italianen, Bourgondiërs en Duitschen. Men zou uit Duitschland ook eenige regimenten voetvolk, 't welk men, wegens de bygelegenheid der plaatzen, met vaerdigheid en gemak kort ligten, in Nederland doen intreden. De Landvoogdes midlerwyl het land enigzins in ruste gebragt hebbende, tragtte wel het zenden van dit leger te rugge te houden, waar in zy van veelen, uit den Raad, [p. 017] ondersteunt werd; dog alle vertogen, hier tegen, waren vrugteloos, en de Koning bleef standvastig by zyn genomen besluit, waar in hy door den Hertog van Alva gesterkt werd

XI. Alva's komst in Nederland, en wrede regeringe. Alva met het bestemde leger door Italië, tot in Bourgondie aangekomen zynde, bereikte in Augustus des jaars 1567. het Hertogdom Luxemburg: hier voegden zig eenige Duitsche regimenten by hem, waar na hy, zyn leger in de voornaamste steden van Brabant en Vlaanderen verdeelt hebbende, zig naar Brussel begaf, alwaar hy, verzelt van veelen der voornaamste Heeren, nog voor het einde der gemelde maand, zyn intrede deed. Zyn Lastbrief behelsde, dat de Koning aan hem het opperbewint over het krygsvolk, als Kapitein Generaal, had opgedragen, blyvende alzo de zaken der Regeringe in handen van de Landvoogdesse. Dog dit laatste was slegts in naam: want de Hertog de wapenen en het krygsvolk onder zyn bewint hebbende, begreep de Gouvernante duidelyk, dat ook de voornaamste klem der Regeringe by hem zoude zyn. Zy klaagde deswegens door brieven aan den Koning, en verzegt van de Landvoogdye ontslagen te worden; 't geen haar ook, zonder veele moeite, toegestaan werd, werdende Alva, in hare plaatze, aan het hoofd der Nederlandsche Regeringe gestelt.

8 Bentivoglio Nederl. Hist. bladz 70 en volg.

18wumkes.nl

Zyn regeerwyze. 't Is ondoenlyk, in dit kort begryp, de zeldzame wrede regeringe van den Hertog van Alva, en de daar opgevolgde schrikkelyke beroerten en oorlogen in. Nederland., aan te tekenen. Dit behoort tot de Nederlandsche Historie in 't algemeen, en kan van ieder overvloedig [p. 018] worden nagezien by veele brave Schryvers, die hier over de pen gevoert hebben. Men merke hier alleen aan, dat de Hertog, kort na zyne aankomst, een Raad der beroerten opregtte, meest uit mannen van zyne geaartheid bestaande, voor welken alles, wat eenige betrekking tot de voorgaande of tegenwoordige bewegingen had, gebragt en afgedaan moest worden. Edel en onedel werden voor dit geregtshof gedagvaart. Die niet verscheen, werd met verbeurtverklaring zyner goederen, en met ballingschap gestraft. Die men agterhaalde, werden gemeenlyk, op eene wrede wyze, ter dood gebragt. Branden, vierendeelen, hangen, onthalzen en bannen op de galeyen, was dagelyks werk. De geringste misdaden werden voor doodschuldig gerekent. Onroomsche Leeraars, en allen die maar het minst in de voorgaande beroerten hadden te zien geweest, werden, zonder eenige genade, ter dood gebragt. Zelfs het inleveren en goedkeuren van smeekschriften tegen de Inquisitie, plakaten en nieuwe Bisschoppen; het enkel toestemmen dat 'er predikatien gedaan waren; het niet tegenstaan der kerkplunderingen; het enkel voorstaan en beroepen op handvesten en vryheden; het huisvesten van predikanten; het bywonen van gereformeerde lykplegtigheden, en honderd andere geringe dingen, werden door den Raad der beroerten doodschuldig verklaart, waar door byna niemant gevonden werd, die men niet, om een' of andere misdaad, kon veroordelen. Veele Wethouders der Steden, die te slap tegen de nieuwe Predikaties geweest waren, werden [p. 019] voor dezen Raad, die men, om deszelfs strengheid, gewoonlyk de Bloedraad noemde, in regten betrokken. De Graven van Egmond en Hoorn, die, straks na de aankomst van Alva, gevat waren, werden, by vonnis van dit Geregtshof, den 3 Juny 1568., te Brussel onthalst, 't welk mede veele andere Edelen te beurte viel. Oranje, de graven Lodewyk van Nassau, van den Berge, en Hoogstraten, met een groot getal andere voorname Heeren, werden, met verbeurtverklaring hunner goederen, ten Lande uitgebannen, Filips Willem, oudste zoon van den Prins van Oranje, werd door Alva, van de hoge school te Leuven geligt, en gevangen naar Spanje gevoert.

Dat het een en ander tegens de bezworene Vryheden en privilegiën der landen streed, was waereldkundig: want volgens dezelven mogt niemant, buiten de gewone regtbanken der Steden en Provinciën, voor eenige regtbank beroepen worden. En de hoge school van Leuven had inzonderheid de vryheid, dat niemant van daar gevangelyk mogt gevoert worden.

19wumkes.nl

XII. De Prins van Oranje verzamelt een leger; dog vrugteloos. De Prins Van Oranje, hertelyk begaan met den bedroefden toestand der verdrukte Nederlanderen, verzamelde, midlerwyl, een leger in Duitschland, meest op eigen kosten, waar van het een gedeelte, onder zyn beleid, over de Maas trok; dog eerlang werd de Prins genootzaakt, zyn volk, by gebrek van geld, af te danken. Hy zelf keerde eerst naar Frankryk, en van daar, in den jare 1569., weder naar Duitsland. Het ander gedeelte van het [p. 020] leger tragtte, onder, graaf Lodewyk, broeder van Oranje, in Groningerland en Friesland te dringen; dog werd van Alva, na dat hy eerst eenig voordeel by 't klooster Heiligerlee, behaalt had, deerlyk geslagen. Alva, moedig op zyne overwinningen, vervolgde onder dies de Hervormden te vuur en te zwaerd, zulks veele duizenden aan de Spaansche wraaklust opgeöffert werden; terwyl byna niemant zyn leven zeker zynde, veelen hun vaderland verlieten, om buiten 's Lands eene veilige schuilplaats te zoeken.

XIII. Nieuwe Pogingen van Oranje. Tiende penning van Alva gevordert. Terwyl Alva dus onmenschelyk te werk ging; de Inquisitie alle de Nederlanders, (eenige weinigen uitgezonden) voor Kettersgezinden, en overzulks, voor Majesteitschenders verklaart had, en dat men overal de Privilegiën en Vryheidsbrieven, ten Hove invorderde, en, zo veel doenlyk verkragtte, nam de dappere Prins van Oranje nogmaals het besluit, om iets tot redding van de zieltogende Nederlanders te ondernemen. Dees Vorst, die nu reeds blyken had gegeven van zyne aangekleeftheid aan den Hervormden Godsdienst, aan welken hy de bedieninge van het zuiver woord en dienst Gods toeschreef9, had, door den mond van Mr. Paulus Buis, Pensionaris van Leiden, een naauwkeurig berigt bekomen, van den waren toestand der landen, en vond thans geraden, het geluk der wapenen, dat hem te lande tegengelopen was, ter zee te beproeven, en aan eenige gevlugtte Edelen, Koopluiden en anderen, lastbrieven te geven, om, met [p. 021] schepen, die zommigen voor eigene rekening in zee bragten, te vrybuiten. Hun getal wies allenskens aan: zy hadden de Engelsche havens doorgaans tot hunnen dienst, ook hieldenze zig in de haven van Rochelle op, gelyk mede op de rivieren de Elve, Eems en elders. Zy kruisten meest op de Spaansch-gezinden, namen ook zomwylen andere schepen weg, en verkogten de goederen in andere landen. Zelfs vielenze in zommige Provincien aan land, en roofden en plonderden op de huizen en goederen der geenen die der Spaansche regeringe waren toegedaan. Dikwyls ging het in alles niet zo effen toe, of zy gingen hunnen last te buiten, rovende zo wel op vrienden als vyanden; 't geen, meermalen, door den Prins ernstig gestraft werd. Het regt van dien Vorst, om zodanige bedelbrieven te verleenden, en verdere krygshandelingen aan te

9 Bor IV Boek, fol. 165. Col..4.

20wumkes.nl

vangen, was niet alleen gegrond in zyn Stadhouderschap over zommige Nederlandsche Provinciën, uit kragt van welk ampt hy geregtigt en verpligt was, de landen tegens allen geweld te beschermen; maar wel inzonderheid in het verzoek van veele voorname Nederlanderen, die, tegen bezworen voorregten, verdrukt wordende, gewettigt waren, hem voor hunnen Beschermer te verkiezen.

Aan den anderen kant tragtte Oranje zig door uitheemsche Bontgenootschappen, tegen Alva te sterken, zoekende onderstand in Deenemarken, Zweeden, Frankryk en Engeland; dog het een en ander vond weinig ingang en beantwoordde geenzins aan den nood [p. 022] waar in zig de Nederlanden bevonden. Ook zogt de Prins, door geheime verstandhouding, zig meester te maken van een' of andere Stad of haven binnenslands, om tot eene bekwame wyk- en wapenplaats voor zyn scheeps- en oorlogsvolk te dienen; 't geen te noodwendiger geöordeelt werd, om dat veele Kapiteinen ter zee, meer hun eigen, dan 't gemeen belang beogende, weinig agt gaven op 's Prinsen lastbrieven, maar roofden, zonder onderscheid, op vrienden en vyanden, en hielden veeltyds het, veroverde voorzig zelfs.

Tiende penning gevordert. Langen tyd had Alva, dien het allezins aan geld haperde, bezig geweest, met het eischen van den tienden penning van alle goederen. De Staten bragten hier tegens hunne zwarigheden in, en vertoonden de onbillikheid van dien eisch, als strydig tegens de pligt van den Landsheer, die geene schattingen in de Provinciën vermogt te heffen, dan met; bewilliging der Staten. Zommigen kogten deze belasting met grote geldzommen af; terwyl anderen gedurig met de strengste uitvoering der wet, tegens alle vertogen, bedreigt werden. Al het welk bystere verwarringen in de Nederlanden veroorzaakten, en teffens te wege bragt, dat veelen, zelfs Roomsch-gezinden, der Spaansche dwinglandy wars werden.

XIV. De Briel ingenomen. Veele steden vallen den Prins toe. De Watergeuzen, (zo noemde men 's Prinsen Zeevolk) tragtten, in den jare 1572., eene of andere stad, in 't Noorderkwartier van Holland, te verrassen. De Koningin Elizabet gebood hen om dienzelven [p. 023] tyd, de Engelsche havens te ruimen, 't geen hen aanleiding gaf, om enig stuk van aanbelang te ondernemen. Met dit inzigt koers naar Holland zettende, raakte de vloot, door tegenwind, in den mond der Maaze: Zy eischten den Briel op, uit naam van den Prins van Oranje, 's Konings Stadhouder, onder betuiging van de stad te willen verlossen van Alva's dwinglandy. De stad werd terstond met geweld ingenomen, op den eersten April des gemelden jaars, en, om dezelve voortaan als eene veilige schuilplaats te mogen behouden, vond men goed, die te versterken, gelyk geschiedde. En kort hier na kozen Vlissingen en Veere in Zeeland, en alle de Noord-hollandsche Steden, 's Prinsen zyde.

21wumkes.nl

Veele steden kiezen de zyden van Oranje. Alva was in deze omstandigheden zo benart, dat hy openlyk van den eisch des tienden en twintigsten pennings afstond; dog de haat tegens zyn bedryf had zo diepe wortelen geschoten, dat veele steden, als Zierikzee, Oudewater, Gouda, Leiden, Dordrecht, Gornichem en Haarlem, zig, de eene na de andere, voor den Prins verklaarden; terwyl Alva, met het beleg van Bergen in Henegouwen (dat door Lodewyk van Nassau, by verrassing was ingenomen,) bezig zynde, den afval van zo veele aanzienlyke steden hoorde, zonder in staat te zyn van zulks te konnen beletten. Ja zelfs Gelderland en Overyssel vielen gedeeltelyk den Prins toe, werdende de meeste steden door deszelfs Bevelhebbers met eenig krygsvolk verzekert. Wat, in dien opzigte, in Friesland, om dezen tyd, voorviel, staat elders, op zyn plaatze, aangetekent te werden. [p. 024]

XV. De Prins als 's konings Stadhouder over Holland enz. erkent. Trekt andermaal over de Maaze. Op den vyftienden July 1572, hielden de Hollandsche Edelen en Steden die 's Prinsen zyde gekozen hadden, hunne eerste vergaderingen te Dordrecht. De Prins van Oranje zond hier den Heer van S. Aldegonde, om, uit zynen naam, eenige voorstellingen aan deze Vergadering te doen. Zyne Doorlugtigheid werd toen plegtig voor 's Konings Stadhouder, over Holland, Zeeland, Friesland en Utrecht, erkent, en teffens besloten, dat men zou tragten te bewerken, dat hy ook voor Beschermer van alle de Nederlanden, gedurende 's Konings afwezigheid, werd aangenomen.10 Ook werd een besluit genomen, om den Prins met eene aanzienlyke zomme gelds, tot onderstand van zyn krygsvolk, by te staan. Men zou ook andere steden, zo in, als buiten Holland, zoeken te bewegen, om zig voor den Prins te verklaren; en de zulken, die zig hardnekkig aan de zyde van Alva hielden, door voegzame middelen, tragten over te halen. Nopens den Godsdienst werd vastgestelt, den Hervormden niet alleen, maar ook den Roomschen, de onbelemmerde oefening van denzelven toe te staan, zelfs de Geestelykheid ongemoeit latende, zo lange zy zig als gehoorzame en vredige ingezetenen gedroegen, enz. Deze besluiten, zo wel als het ligten van 't Spaansch Krygsvolk uit de steden tot het beleg van Bergen, gaven aanleiding, dat, om dezen tyd, Rotterdam, Schiedam, Delft, Naarden, Woerden en Schoonhoven, zig mede voor den Prins van Oranje verklaarden. [p. 025] Zulks geheel Holland, behalven Amsterdam thans zig onderling tegens Alva verzettede. De Raden en Koninglyke Amptenaars de bescherming der Spanjaarden in Holland niet langer genietende, vertrokken naar Utrecht daar het Hof nog enigen, tyd zitting hield; dog eerlang naaulyks in Holland erkent werd.

10 Bor VI Boek, fol. 282. Col. 3.

22wumkes.nl

Trekt andermaal over de Maaze. De Prins een leger byëen gebragt hebbende, en met eenige geldzommen ondersteunt zynde, vond zig nu in staat om, met vier-en-twintig duizend man, op te trekken. Hy trok andermaal over de Maaze, nam Mechelen en Leuven in, en zogt Bergen, dat nog door Alva belegert was, te ontzetten; dog dit mislukte, en wyl hy den Hertog nog niet tot een' veldslag kon dwingen, werd hy, by gebrek van geld, wederom genoodzaakt, zyn volk af te danken. Waar op Graaf Lodewyk zig gedrongen zag, om Bergen by accoord aan Alva over te geven, 't geen, kort daar op, op een' eerlyke wyze, geschiedde. Door deze overwinning vielen terstond de Brabantsche steden den Hertog toe. Alva deed ook, door zyn zoon Don Frederik, Zutfen innemen, waar na gantsch Gelderland den Spaanschen wederom toeviel. In Friesland ging insgelyks alles aan hen over. Naarden werd ook door de Spanjaarden verovert, en, even als Zutfen, deerlyk mishandelt. Hier op volgde het beleg van Haarlem, dat in December des jaars 1572. werd aangevangen, en niet voor den twaalfden July des volgenden jaars, met het veroveren der stad, eindigde. De Spaanschen belegerden daar op Alkmaar; dog door de wakkere verweering der Burgery, en het [p. 026] doorsteken van den Oosterdyk, waar door het water over 't land gebragt werd, werd het beleg eerlang opgebroken. Kort hier na behaalden de Nederlandsche schepen eene heerlyke overwinning over de Spaanschen op de Zuiderzee. Bossu, de Spaansche Admiraal, werd gevangen, en de zaken der Nederlanders veranderden toen merkelyk ten goede. Daarentegen behaalden de vyanden eenige voordelen in Holland: de Heer van S. Aldegonde werd, by 't innemen van de Schans te Maaslandssluis, gevangen genomen; de Spanjaarden maakten zig meester van den Haage, waar uit meest alle de ingezetenen naar Delft vlugteden. Ook belegerde Don Frederik, op den 30 October 1573., de stad Leiden; welke belegering daar na vrugteloos werd opgebroken.

XVI. Alva's vertrek uit de Nederlanden. Graaf Lodewyk verslagen. Leiden belegert. Ondertusschen had Alva, zo door verscheide mislukte ondernemingen, als door het gevoel van den algemenen haat; die men tegens hem had opgevat, een' tegenzin in de Regering gekregen. Ook ontving hy berigt, dat de Koning hem eenen opvolger had toegeschikt. Het een en ander deed hem, al zedert eenigen tyd, onder andere voorwendzelen, aanhouden om zyn ontslag; 't geen hem ligtelyk van den Koning werd toegestaan, die, ten zelven tyde, Don Louis de Requesens. Groot Commandeur van Kastilie, tot Landvoogd, herwaarts zond, aan wien Alva, op den 29 November 1573., het bewint overdroeg: waar na de Hertog uit de Nederlanden vertrok naar Spanje, roemende dat hy, gedurende zyn bewint, dat maar zes jaren [p. 027] geduurt had, meer dan agtien duizend menschen, had doen ombrengen.

23wumkes.nl

Requesens ondernam, in 't begin syner Regeringe, het ontzet van Middelburg, welk door 's Prinsen volk belegert was; dog deze onderneming mislukte, en de stad werd, op den agtienden Februari 1574., aan den Prins van Oranje, by verdrag, overgegeven

Graaf Lodewyk verslagen. Inmiddels had de Prins eenig' onderstandt van geld uit Frankryk ontvangen, waar mede Graaf Lodewyk een leger verzamelde tegen over Maastricht. De Landvoogd Requesens dit vernemende, werft schielyk eenig krygsvolk, 't welk gevoegt by de knegten die, toe hier toe, in 't beleg van Leiden waren gebezigt, en eenige anderen die hy uit Holland ligtte, een tamelyk aantal uitmaakte, dewelke, onder Sanchio d' Avila, tegens Graaf Lodewyk optrokken. De legers raakten op den veertienden April slaags op de Mookerheide, alwaar het Prinsen volk de nederlaag bekwam, met verlies van den braven Graaf Lodewyk en Henrik van Nassau, 't geen een smertelyk nadeel voor de Nederlanderen was, en onder andere merkwaerdigheden, ten gevolge had, dat de Spanjaarden, op den zes-en-twintigsten May 1574., de stad Leiden ten tweedenmale belegerden. Dit beleg, dat het Gemeenebest veele bekommering gaf, werd, met ongelooflyk geweld begonnen, en met geene mindere moeite, aan den kant van den Prins getragt te verydelen. Men tragtte den vyand, door middel van het water, te verjagen, en, ten dien einde, de sluizen te openen, en de dyken door te steken; dog, wegens [p. 028] de oostlyke winden, geen water genoeg over 't land vloejende, viel de stad in de uiterste benaautheid en elende. Eindelyk ontstond een felle storm uit den noordwesten, die zo veel waters over het land bragt, dat de vyand zyne schansen verliet, en 's Prinsen vloot, tot ontzet van de stad geschikt, op den derden October, gelukkig binnen raakte. Onbeschryflyk was de blydschap over deze verlossinge, en de Prins met de Regering van Holland, ten uitersten voldaan over de standvastigbeid der Leidsche Burgers, vereerden de stad met het Octroi tot de opregting eener Hoge Schole, die, kort daar na tot stand gebragt, in weinigen tyd zeer beroemd werd.

XVII. Grote nood der landen. Gentsche vrede. De Spaansche Landvoogd dus van zyn oogmerk versteken, hervatte, in den jare 1575., de onlangs aangevangene vrede-handeling met Holland en Zeeland; dog dezelve liep, na verscheide voorstellingen aan weêrzyden, eindelyk vrugteloos af. Waar na de Spaanschen den oorlog, met nieuw geweld, weder tragtten aan te vangen. Zy vermeesterden verscheide steden en sterkten in Holland, hadden ook eenige ondernemingen op Zeeland, en bragten die twee Provinciën, in zulk eene verlegenheid, dat de Prins van Oranje, hoe standvastigen onvermoeid anders, een voorslag deed, om de molens te verbranden, de dyken door te steeken, en, met alles wat men mee konde nemen, het land te verlaten. Dog midden onder deze benaauwtheid gaf de Goddelyke Voorzienigheid eene onverwagte uitkomst

24wumkes.nl

en verandering [p. 029] van zaken. De Landvoogd Requesens die Alva in beleid en bescheidenheid verre te boven ging, en veele hoedanigheden bezat om zynen Koning dienst te doen, stierf op den vyfden Maart des jaars 1576. Waar na de Raad van State de algemene Regering, te Brussel aanvaardde, met dat gevolg, dat het krygs- en Staatswezen, aan de Spaansche zyde, wel haast in verwarring raakte, en byna alle de Provinciën eerlang overeenkwamen tot het aangaan van een Verdrag, dat voornamelyk door den Prins van Oranje bewerkt, en eindelyk op den agtsten November 1576., te Gent gesloten werd, zynde bekent by den naam van Gentsche vrede of Pacificatie van Gent, waar van de voornaamste inhoud was, om onderling de Spaansche Soldaten het land te doen ruimen; niets te ondernemen tegens den Roomschen Godsdienst; de Religie in denzelfden staat te laten, waar inze toen was, tot dat daar op, door de Staten van alle de Provinciën, nader order zou gestelt worden; en het Stadhouderschap van den Prins van Oranje, over de Provinciën, die voorheen onder hen behoort hadden, te beveiligen.

XVIII. Don Jan van Oostenryk Landvoogd. Matthias van Oostenryk. Egter duurde de rust, die het natuurlyk gevolg van deze bevrediging had konnen zyn, niet lang: want Don Jan van Oostenryk, bastaartzoon van Keizer Karel, door den Koning tot Requesens opvolger bestemt, in de Nederlanden aangekomen, ontdekte wel haast door zyn gedrag, dat hy de kunst van veinzen, op eene uitstekende wyze geleert had, en men derhalve meer op zyne daden dan woorden te letten had [p. 030] toonde zig genegen om de Gentsche bevrediging te willen onderhouden, en sloot met de Provincien een Verbond, waar by deze beloofden den Roomschen Godsdienst, den vrede van Gent, en de gehoorzaamheid aan den Koning, te zullen voorstaan; onder voorwaarde, dat het Spaansche krygsvolk het land ruimen zoude. Holland en Zeeland egter, door den Prins van Oranje gewaarschuwt, weigerden hunne toestemming, en de uitkomst deed wel haast zien, dat Don Jans handel enkel op den ondergang des Lands gemunt was. Hy gaf wel een plakaat uit tot bevestiging van het Verdrag, en deed zelfs het Spaansche krygsvolk vertrekken; dog, kort daar na, maakte hy zig, by verrassing, meester van 't kasteel van Namen, en van de Vesting Charlemont. Waar op de oorlog op nieuw weder aangevangen, en Don Jan openlyk voor 's Lands vyand verklaart werd. Veele Provinciën hadden, by deze gelegenheid, den Prins van Oranje tot algemeen Land-Voogd over alle de Nederlanden, gaern willen verheffen: ook werd zyne Doorlugtigheid dadelyk in Brabant geroepen, en aangestelt tot Gouverneur van die Provincie, dog eenige voorname Heeren, den Prins min gunstig, bragten te wege, dat de meeste Provinciën den Aartshertog Matthias van Oostenryk, tot Opperlandvoogd

25wumkes.nl

verkoren; 't geen toen van de anderen werd nagevolgt; mits hy Oranje tot zynen Stadhouder verklaarde, 't geen wel haast zyn volle beslag kreeg.11 [p. 031]

XIX. Religions-vrede. Onder dit alles had de hervorming Van Godsdienst, in veele Provinciën, goeden voortgang, en de prediking der Gereformeerden werd op zommige plaatzen, goedwillig aangenomen, elders werdze met geweld van wapenen ingevoert; 't geen dikwyls, niet zonder krenking van de Gentsche bevrediging, (waar by, onder anderen, de ongestoorde oefening van den Roomschen Godsdienst, was vastgestelt) toeging. De Hervormden leverden meer dan een smeekschrift aan den Aartshertog en de algemene Staten in, begerende vryheid van Godsdienst-oefening, boven het geen by den Gentschen vrede (die tog aan de Spaansche zyde reeds was verbroken) vastgestelt was. Waar op de Aartshertog en de Raad van State een ontwerp van eene Religions- of Geloofsvrede maakten, welker voorname inhoud was, 't vergeten en vergeven van alle verongelykingen zedert den Gentschen vrede; 't herstellen van den Roomschen Godsdienst in Holland en Zeeland, met eenige bepalingen; eene vrye oefening van Godsdienst voor de Onroomschen door gantsch Nederland, met aanwyzing door de Magistraten, van bekwame vergaderplaatzen; nalating van onderzoek naar iemants geloof; niemant aanstoot in den Godsdienst geven, enz.12 Deze Religie vrede werd doorgaans van Roomschen en Onroomschen niet aangenomen; op zommige plaatsen, als in Friesland, de Groninger Ommelanden en elders, verklaarde men zig naar dezelve te willen schikken. In Gelderland [p. 032] tragtte Graaf Jan van Nassau, Stadhouder dier Provincie, de hervorming sterk door te dryven, 't geen, niet zonder opschuddingen, toeging. Te Gent voer Dathenus geweldig uit tegens den Prins van Oranje, om het toelaten der Roomsche Religie, hem scheldende als een' die geen werk van God of Godsdienst maakte. In andere plaatzen ging 't niet veel beter: kortom, de beraamde Geloofsvrede scheen aanleiding te geven tot grote verdeeltheden tusschen de Provinciën, Steden en Leden van die.

XX. De Hertog van Anjou in Nederland. De onmagt, waar in de algemene Staten zig bevonden, om het geweld der Spaanschen tegen te staan, en de overwinningen, die Don Jan nu en dan behaalde, gaven den Staten, die door den Aartshertog Matthias weinig gesterkt werden, aanleiding, om naar andere Uitheemsche hulp om te zien. Met Frankryk was men, zedert eenigen tyd, in onderhandeling getreden, en veele, inzonderheid de Roomschgezinde Staten, waren genegen, tot het inroepen van den Hertog van Anjou; te meer, wylze vreesden dat de Onroomschen te zeer zouden gestyft werden door de hulp van Joan Kasimir, dewelke met een'

11 Zie de articulen, waar op de Aartshertog werd aangenomen, Bor XII Boek. fol. 7. 12 Meteren VIII. Boek. fol. 141.

26wumkes.nl

aanzienlyken hoop krygsvolk, meest door; Engelschen betaalt werdende, naar de Nederlanderen kwam afzakken. Dit deed hen het hoofd neigen naar den Hertog van Anjou, en men deed hem grote beloften van de genegenheid, der Nederlanderen jegens zyn persoon. Hy kwam daar op met eenig krygsvolk in Henegouwen, onder den titel van beschermer der Nederlandsche vryheid, en [p. 033] won eenige Steden in die gewesten. En eerlang kwam men, nopens de voorvaarden waar op hy zou werden aangenomen niet hem overeen.13 Zyn leger verënigde zig met dat der algemene Staten, op den zes-en-twintigsten Augustus 1578. Zyn gedrag strekte egter tot weinig nut: want met Joan Kazimir niet overeen komende, dankte hy eer lang zyn leger af, en trok naar Frankryk terug, waar over in 't algemeen weinig te klagen was, alzo het Fransche krygsvolk doorgaans zig meer met roven en plonderen ophield, dan met den vyand afbreuk te doen.

XXI. Dood van Don Jan, en Parma werd zyn Opvolger. Don Jan van Oostenryk was op den eersten October 1578., aan de pest overleden, of, als anderen meenen, aan vergif. Het opperbewind over het leger werd toen opgedragen aan den Prins van Parma, die ook vervolgens., door den Koning, toe Landvoogd werd aangestelt; 't geen de Staten wel haast deed ondervinden, dat zy met veel scherpzinniger en voorzigtiger Krygs- en Staatsman te doen hadden dan Don Jan geweest ware.

XXII. Afzonderlyk verbond der Walsche Provincien, 't geen de Utrechtsche Unie bevordert. Bekragtiging van dat Verbond. Zommige der Walsche Provinciën misnoegt over het beleid der zaken, en veelligt moedeloos over de uitkomst, verbonden zig onderling, in 't begin des jaars 1579, om het verdrag, dat voormaals op den negenden Januari 1577. te Brussel gesloten14 en tot stavinge van de Gentsche bevrediging ingerigt was, te handhavenen, en, ingevolge van dien, den Roomschen Godsdienst, 's konings [p. 034] gehoorzaamheid, en de Gentsche bevrediging, te bekragtigen; hunne kragten te voegen tegens allen, die het Gentsche Verbond niet nakwamen, en zig te ontdoen van den Prins van Oranje.15 Dit Verdrag gaf, aan den eenen kant, een zwaren slag aan 't vermogen der algemene Staten; terwyl het, aan de andere zyde, den weg baande, tot het sluiten der vermaarde Unie van Utrecht, die, na eenige onderhandelingen, op kragtig aandryven van den Prins van Oranje, op den drie-en-twintigsten Januari, gesloten en getekent werd. Natuurlyk waren de redenen toe deze nadere Unie. De Prins zag al ras, na de aankomst van Don Jan, dat de Gentsche vrede geen stand zoude konnen houden: ook het verbond van

13 Zie Bor XII Boek, fol. 43. 14 Bor X Boek, fol. 210. 15 Hooft Nederl, Hist. bladz. 617.

27wumkes.nl

Brussel den voornaamsten band van dien alrede had verzwakt. De buitenste Provinciën begonnen zig, van tyd tot tyd, te neigen naar den heerschenden Roomschen Godsdienst, en de gehoorzaamheid des Konings; daar, in tegendeel, in Holland, Zeeland, Gelderland, en de overige binnen-Provinciën, de hervorming reeds met kragt was doorgedrongen, en overzulks de Landzaten, hoe langer hoe meer, afkerig werden van de Roomsche Kerkzeden, en de overheersching der Spanjaarden. Oranje benaerstigde zig derhalve al overlang, om eene nadere Vereniging tusschen de laatstgemelde Provinciën te bewerken. Hier toe bezigde by overal bekwame werktuigen, en het stuk werd eindelyk zo verre bevordert, dat 'er, na eene en andere mislukte ondernemingen, eene [p. 035] byëenkomst te Utrecht gehouden werd alwaar het Verbond der nadere Unie op den gezeiden tyd, gelukkig tot stand gebragt daar door den grondslag van ons gezegend Gemeenebest gelegt werd. Wy behoeven hier de inhoud van deze Unie of van dit Verbond der verëniginge, dat uit zes-en twintig Leden bestaat, niet woordelyk op te geven alzo hetzelve overal by de Nederlandsche Geschiedschryvers gevonden wort.16 Alleen tekenen wy aan, dat dit Verbond eerst ondertekent werd door Graaf Jan van Nassau Stadhouder van Gelderland en 't Graafschap Zutfen, en vervolgens door de afgezondenen uit de Ridderschap dier twee gewesten, gelyk mede door die van Holland, Zeeland, Utrecht, en de Groninger Ommelanden. In Friesland had het eenige hapering: want hoewel twee Leden uit het Collegie der Gedeputeerden, Baart Idsaerda en Douwe Sixma naar Utrecht waren afgezonden, om de handelingen der vereniginge by te wonen, durfdenze egter niet tekenen, dan op naderen last der Staten dier Provincie, vermits de Roomschgezinden, zedert enigen tyd, nieuwen moed schenen te bekomen. Het Hof schreef in Februari eenen Landsdag uit tegen den vierden Maart, welks voornaamste onderwerp de Utrechtsche Unie zoude wezen. [p. 036] Dog veelen hielden het met het Verbond de Walsche Provinciën, en tragteden zig met den Koning te verzoenen, en de Roomsche Religie stand te doen houden, waar inze, heimelyk, door den Stadhouder Rennenberg, die den Roomsch- en Spaansgezinden vryheid gaf om mede ten Landsdage te verschynen, ondersteunt werden. De Provincie was, hier door, in twee partyen verdeelt, en van wederzyden werden verzoekschriften aan den Stadhouder ingelevert, de eene om het aannemen van de Unie te bevorderen, en de andere om hetzelve te weeren.17 De Stadhouder scheen zig, uiterlyk, onzydig te houden, voedende egter heimelyk de onenigheid, zulks op den Landsdag geen vast besluit kon genomen werden. Dog de Volmagten. Van Franeker, Leeuwarden en Sneek, benevens eenige Edelen, en de Volmagten van 16 Zie onder anderen Bor XIII Boek, fol. 85. Aitzema Herstelde Leeuw, agter de Voorrede. Schotanus Friesche Hist. bladz. 822. En, wat het zakelyke aangaat, Vaderl. Hist. VII Deel, bladz. 251. Tegenw. Staat. der Verënigde Nederl. I Deel. bladz. 146. En Elders. 17 Schot. Hist. bladz. 826.

28wumkes.nl

Baarderadeel, Wymbritzeradeel, Westdongeradeel, Leeuwarderadeel, Ferwerderadeel, Weststelling-werf, enz. met derzelver Grietsluiden, magtigden, op den twaalfden Maart twee Gedeputeerden, namelyk Baert Idsaerda en Jelle Sybes, Burgemeester te Leeuwarden, om zig naar Utrecht te begeven, en, na behoorlyke overweginge, het Verbond te tekenen, 't geen ook den drie-en-twintigsten derzelve Maand geschiedde. De andere gezintheid deed, op den 13 Maart, in tegendeel eene verklaringe aan Aufonius Galema en Floris Thin, afgevaerdigden van Utrecht tot dezen Landsdag, „dat zy voor als nog meenden genoeg verbonden te zyn uit kragt van de Gentsche Vredehandelinge, [p. 037] om den Vyand gemeenzamerhand tegen te staan, en de landen in vryheid te bewaren; waar toe zy, tot nog toe alles hadden aangewend, en vervolgens dagten aan te wenden. Belovende voorts alle goede vrienden nabuurschap te willen houden; 't geenze ook van de andere Provincien verwagten." De zaken dus staande, werden de afkeerige leden der Regeringe door de Staten van 't Utrechtsche Verbond, naderhand op nieuw aangezogt; dog de Inlandsche onënigheid, het tegenspartelen van het Spaanschgezind Hof, en de sterke bewegingen der Roomsche Geestelyken, beletteden, voor enigen tyd, den voortgang van het werk; maar de Prins van Oranje het Utrechtsche Verbond, op den derden May 1579., getekent hebbende, werd eindelyk de Stadhouder Rennenberg bewogen, om dit voorbeeld na te volgen. Waar op door zyn aandryven, de Steden, Leeuwarden, Franeker, Sneek, Bolswart, IJlst, Sloten, Stavoren en Workum, op den tweeden Juny, het Verbond aannamen; werdende, kort daar na, gevolgt van gantsch Westergoo, veelen van, Oostergoo, en het overige van de Zevenwouden. Die hunne toestemming weigerden, werden gehouden voor goedgunners van den Vyand, en wangunstig aan 't Gemeenebest. Rennenberg zelve tekende het Verbond op den elfden Juny. Zedert werd het getekent door de afgevaerdigden van Yperen, Antwerpen, Breda, Brugge, Lier, en het Landschap Drenthe; dog de genoemde Steden hebben geen of weinig deel aan de gemeene Regering gehad, en zyn naderhand [p. 038] weder onder den Koning van Spanje geraakt. Overyssel draalde lang eer 't zyne toestemming gaf, en zulks geschiedde eerst in 't volgende voorjaar; wanneer de Prins die van deze Provincie deed zweeren, aan den Koning, als Heere van Overyssel; aan de algemene Staten, in de nadere Unie verënigt, aan den Aartshertog, aan den Prins van Oranje, en aan de Staten des Landschaps. De stad Groningen Heeft de Unie niet aangenomen, voor dat zy, in den jare 1594., door de wapenen van de algemene Staten, bestiert door Prins Maurits van Oranje, den Spanjaarden ontweldigt werd.

29wumkes.nl

XXIII. De Prins van oranje een voornaam werktuig der Nederlandsche Vryheid. Wort Opperhoofd der regeringe verklaart. Grote liefde jegens zyn perzoon. Dus werd, door de beveiliging van het Utrechtsche Verbond, de grondslag van dit beroemt Gemeenebest gelegt, welks verdere opbouw en voltrekking in 's Lands geschiedenissen breedvoeriger kan nagezien werden, Terwyl we ons hier vergenoegen met aangewezen te hebben, de merkwaerdigste omstandigheden der gewigtige gebeurtenissen, die aanleiding gegeven hebben, tot de stigting dezer Republyk, en gevolgelyk, tot eene volkomene verwerping der Spaansche Regeringe in de zeven verenigde Landschappen, die, ruim twee jaren na het vaststellen der Unie, door eene geheele afzweeringe des Konings, voorviel,

wanneer de Staten, by openbaren plakate, van den zes-en-twintigsten July 1581., den Koning van Spanje verklaarden vervallen te zyn van al zyn Regt op de verenigde Provinciën18; met bevél, zyn naam en zegel niet meer te gebruiken, [p. 039] maar dat van den Prins en de algemene Staten; dog in zaken, die ieder Provincie in 't byzonder aangingen, moest het zegel der Staten van den Landschappe gebezigt werden. 's Konings naam en wapens moesten niet meer op de munte geslagen worden: en alle hoge en lage Amptenaars werden verpligt, ieder, aan hunne byzondere Staten te zweeren, dat zy den algemene Staten, als hunne wettige Overheden, tegens den Koning van Spanje en deszelfs aanhang, getrou zouden zyn.

Dat de Prins van Oranje, Willem de I. een voornaam werktuig in de hand van de albeheerschende Goddelyke Voorzienigheid, geweest is tot de Grondlegging van de Republyk der Verenigde Nederlanden, zal tegenwoordig, meen ik, niemant in deze Gewesten lochenen19 Zyn doordringend verstand, gescherpt door eene veeljarige verkeringe in 't Hof van Keizer Karel den V., en het by wonen van de geheimste Raadsvergaderingen, ten Hove, maakten hem tot een der grootte Staatkundigen van zynen tyd, als die overlang gelegenheid hadde gehad, het aanbelang, en het [p. 040] vermogen der meeste Vorsten van Europa, te leren kennen. Hy was, op aanpryzen van den Keizer, door Filips den II., aangestelt, tot Gouverneur van, Holland, Zeeland, Utrecht en Bourgondië; had

18 Zie 't Plakaat by Bor, XVI Boek, fol 35. Col. 3 en volg. 19 Ik zegge tegenwoordig: want dat het tegendeel, voor eenigen tyd, is gezien, behoeft niet gezegt te worden. Dog de omstandigheden zyn nu verandert, en zy, die voorheen hunne tongen en pennen scherpten om de nagedagtenis van 's Lands Verlossers te bezwalken, ziet men thans, niet zelden, de voorbarigsten, om den lof dier onsterflyke Helden uit te bazuinen. Zulks men, ten aanzien van dat zoort van wanschepzels, schynt te moeten denken, dat leugen en waarheid onverschillige zaken zyn; dat gunst en ongunst, liefde en haat zig bewegen en drajen met den wind van eigenbelang, als de Weerhaan op den toren; en dat lof en laster alleenlyk hun voedzel bekomen door de verschillende open inzigten, die iemant, naar de verscheidenheid van tyden, zaken en personen, waar in by men zyn voordeel meent te vinden, tragt te bejagen. Zo bedriegt de waereld, en wort bedrogen.

30wumkes.nl

stem en zitting in Konings Raad van State, en heeft, van 's Vorsten wege, verscheide gewigtige bezendingen en Staats- en Krygsampten bekleed. Naderhand, ter gelegenheid van de ontstane beroerten, merkende dat zyn persoon en diensten den Koning niet aangenaam waren, en hy verdagt gehouden werd als een der voornaamste Hoofden der beroerte; dat ook Alva mee een sterk Leger op weg was, wiens aart en inborst hy kende, vertrok hy naar Duitschland. Alva in Nederland ongehoorde wreedheden bedryvende, deed den Prins voor den Bloedraad dagen, en verklaarde hem, voor oproerig. Oranje beriep zig op den hogen Raad van Brabant, op den Koning zelve, en de Ridders van het gulde vlies, als zyne regtmatige regters; dat van ieder gebruikt werd: dog de Hertog in zyne woede voortvarende, werd de Prins van een groot getal gevlugte Edelen en verdrukte Landzaten gebeden, om de wapenen op te nemen voor de vryheid der landen, en tot verlossing der ingezetenen; dog [p. 041] dit ondernemende, behaagde het den Hemel niet zyn voornemen, als zodanig, te zegenen, en de Prins, moest met hartzeer en schade zyn krygsvolk afdanken, als voorheen gezien is. Na het innemen van den Briel, verklaarde zig geheel Holland en Zeeland voor den Prins, die, met een nieuw leger uit Duitschland gekomen, door de Staten tot Gouverneur verklaart werd, over Holland, Zeeland, Westfriesland, en 't Stigt van Utrecht, ingevolge de waerdigheden, voormaals door den Koning aan hem opgedragen. Hebbende zyne Doorluchtigheid, uit dien hoofde, regt en magt, om dezelve Provinciën, en alle, die daar van gebruik geliefden te maken, voor alle geweldenaryen en onderdrukkingen te beschermen, als daar by den eed, voormaals aan den Koping gedaan, (waar van nooit wettige afstand of ontbindinge geschied ware) verbonden zynde.20 In die hoedanigheid verleende hy Commissien aan hoge bevelhebbers, gaf Plakaten uit op eigenen name, stelde ordonnantien en reglementen op den voet der Regeringe, en bestierde de zaken van Staat en oorlog, in die verwarde tyden, met weinig minder magt en gezag dan die van een Souverain Vorst21; zynde daar toe, uit hoofde van zyne aanstellinge, gemagtigt, en van 's Lands Staten openlyk erkent. In den jare 1575. werd 'er een ontwerp ter vereniging tusschen Holland en Zeeland, gemaakt; en vervolgens eene nieuwe Ordonnantie op de Regeringe [p. 042] geringe dier Landschappen, waar by aan de Prins werd opgedragen, de magt, om, gedurende den oorlog, als Souverain en Opperhoofd, in alles, wat de behoudenis en bescherming betrof, te gebieden en verbieden,22 Op krygszaken mogt hy bestellinge maken, de krygsampten begeven, de bezettingen verleggen, de overtreders der krygswetten straffen. Hy zou het bestier der penningen, door de Staten tot den oorlog ingewilligt, hebben, en zelfs tot twintig duizend guldens toe, mogen ligten,

20 Bor VI Boek, fol. 282. Col. 3. 21 Ibid. fol. 283, 284, 290. Col. I en 4. 291. Col. 3. 22 Vaderl Hist. VII Deel, bladz. 16.

31wumkes.nl

zonder bewilliging der Staten. De Justitie zou hy, uit 's Konings naam, handhavenen door het Hof Provinciaal; hoge Amptenaren, uit eene benoeming der Staten, aanstellen. Aan hem zoude staan het verlenen van gunsten, vergiffenissen, enz. Gelyk mede het vernieuwen van de Magistraten der Steden op de gewone order, en zelfs, des noods, buiten den gewoonlyken tyd; met bescherminge van alle Privilegiën, Vryheden en loffelyke gewoonten; als mede de oefening der Gereformeerde Religie, met afstellinge van die der Roomschgezinden; alles zonder onderzoek van iemants geloof omtrent het stuk van den Godsdienst. Voorts mogt de Prins, naar eigen genoegen, enige Nederlanders, meest Hollanders en Zeeuwen, tot zynen Raad aanstellen, enz. Op al het welk de Staten, Amptenaars, Wethouders, Schutteryen en Gemeenten, den eed van gehoorzaamheid en onderdanigheid aan den Prins zouden doen; die ook van zynen kant, onder gelyken eede zou moeten beloven, 's Lands Voorregten en Vryheden te zullen [p. 043] beschermen. Alles volgens de Acte, wegens Holland, by de Ridderschap, Edelen, grote en kleine Steden, op de Staatsvergaderinge binnen Dordrecht, opgerigt, den 11 Juny 1575.23

Het gemelde ontwerp ter vereniging tusschen Holland en Zeeland, werd vervolgens, den vyfen-twintigsten April 1576., binnen Delft, met eenige veranderingen, bekragtigt, en daar by op nieuw de gemelde hoge waerdigheid aan den Prins van Oranje, opgedragen, als elders te zien is.24 En hoewel in 't stuk der hoge Regeringe der Landen zo weinig als in de bedieninge van die Stadhouderlyke waerdigheden, in dia benaaude en verwarde tyden, onmogelyk altoos een vasten voet kon gehouden werden, vermits 's Lands zaken dikwyls, door een toevallige zamenloop van verwisselende zaken en omstandigheden, deerlyk geslingert werden, zo ziet men egter uit zodanige staaltjes, welk een vertrouwen de Landen al vroeg gestelt hebben op het beleid, de onwrikbare standvastigheid, en vaderlyke trouwe van dien groten Vader des Vaderlands, Willem den I. Gelyk mede aan te merken staat, dat zodanige Lastbrieven, als in die tyden aan zyne Doorluchtigheid gegeven werden, naderhand gedient hebben tot ontwerpen, waar naar men 'in 't vervolg de instructien der volgende Stadhouders, met eenige weinige veranderingen, gewoon was in te stellen.

Niet minder was doorgaans de liefde des [p. 044] volks jegens dien roemwaerdigen Prins: groot en klein, door zyn gedrag overtuigt, dat men hem als den Verlosser des Vaderlands had aan te merken, waar van hy een eindeloos aantal proeven gegeven had, tragtte uit te munten in het verëeren en roemen van zyn persoon en daden, enkel ingerigt, om, met opöfferinge van zyne eigene middelen, en perzonele belangens, het land uit den algemenen nood te redden; waar van de bewyzen byna op ieder blad van 's Lands geschiedboeken staan aangetekent. De Prins door de landen reizende, om, in voorvallende 23 Bor VIII Boek, fol. 118. Col. 4. 24 Bor IX Boek, fol. 138.

32wumkes.nl

ongelegenheden, order te stellen, was het onmogelyk te beschryven, de grote blydschap die overal bespeurt werd: elk agtte zig gelukkig die hem konde zien; zy hielden hem, naast God, voor den enigen Verlosser van 's Lands elanden, en het werktuig waar door men uit de Spaansche slaverny gered was. 't Gemene volk noemde hem niet anders dan Vader Willem, zeggende daar hy aankwam, Vader Willem is gekomen, en dat met zo eene toegenegenheid, dat men het innerlyk genoegen uit de aangezigten lezen kon. Wat hy voorstelde werd omhelst en agtervolgt, en wat hy het dienstigst oordeelde, ried hy met allen ernst aan, zulks 'er meesten tyd eene volmaakte eendragt, liefde, trouwe en genegenheid tusschen dien roemwaerdigen Vorst en de Landzaten gezien werd.

En niet alleen het gemeen, maar ook de Staten der byzondere Provinciën, waren, zelfs in de gewigtigste raadslagingen, niet te bewegen, om enig besluit te nemen, tot verkleininge van het aanzien van dien braven Vorst. [p. 045] Ten bewyze hier van strekke, onder veele anderen, het gedrag van Holland en Zeeland, gedurende de Staatshandelingen nopens het al of niet aannemen van den Hertog van Anjou, en het afzweeren van den Koning van Spanje. „Zynde, In dien tyd, de stantvastige meeninge van die twee Provinciën, den Prins van Oranje te handhavenen in zyn authoriteit en absolut Gouvernement van Holland en Zeeland, zonder aldaar iemant anders te erkennen en toe te laten, zo lange de oorlog zoude duuren; volgens het geen by de voorgemelde vereniging dier twee Provincien, was vastgestelt, uit kragte van welk hem opgedragen was volkomen bevél en volstrekte magt, omme te gebieden zo te water als te lande, zo wel in 't stuk van de Politie, Justitie, zaken van oorlog als anderzins. Dit werd, zes maanden daar na, uitdrukkelyk bedongen met de algemene Staten, in de Pacificatie van Gent; 't geen ook de reden was, dat deze twee Landschappen nooit hebben willen aannemen het verdrag met Don Jan, dan onder voorwaarde dat de artikelen van de Gentsche bevrediging, in alle hare puncten stand zouden houden, en dat alle de Steden van Holland en Zeeland zouden blyven onder het Gouvernement van d«n Heer Prinse; zonder dat enig ander Gouverneur daar over zou hebben te gebieden, 't Geen ook de reden geweest is, dat die twee Provinciën nooit enig bevel van den Aartshertog Matthias, (toen die tot het algemeen Gouvernement verkoren was) nog van zynen Rade, hebben [p. 046] willen aannemen of gehoorzamen, maar hebben alleen aangenomen de bevelen en ordonnantien, uitgegaan op den naam van den Prins van Oranje"25

XXIV. Wort Stadhouder van Friesland. Zyn dood. Heerlyk lofschrift op zyn graftombe. De Regeringe van Friesland., allenthalven overtuigt, van de doorlugtige hoedanigheden van den Prins Willem I., was niet weiniger dan die van Holland, begerig, om hem aan het hoofd van hun Staatsbestier te zien. Ten dien einde

25 Bor XIII Boek, Fol 131. Col. 3.

33wumkes.nl

werden, van dien kant ernstige vertogen gedaan aan den Aartshertog Matthias en de algemene Staten, om den Prins van Oranje aan te stellen tot Gouverneur van die Provincie, 't geen ook geschiedde uit kragt van den Lastbrief van den elfden Juny 1588 Zyne Doorluchtigheid nogtans niet geraden vindende, om zig zo verre landwaarts in te begeven, en het oog op de bewegingen der vyanden moetende houden, stelde, in zyne plaats, tot Lieutenant Stadhouder den Heer Bernard van Merode, Heer van Rumen, zvnde tot zodanige aanstellinge uit hoofde van zvne Commissie gemagtigt; gevende ook volgens dien aan den Heer van Merode Commissie in dato den vyf-er-twintigsten derzelve maand: waar op, twee dagen later, Merode den eed van getrouwigheid, in handen van den Prins Willem afleide.26 Wy zullen hier na gelegenheid hebbe, om nopens de natuur in 't byzonder, het een en andere aan te tekenen; merkende hier slegts in 't voorbygaan aan, dat de Prins, [p. 047] wel verre van deze waerdigheid gezogt te hebben, of begerig te zyn naar uitgestrekter gebied, zeer bezwaarlyk is te bewegen geweest om, dit gewigtig ampt op zig te nemen, als Schotanus omstandig aantekent.27 Gelyk het ook uit dien zelfden grond van eigen belangeloosheid sproot, dat dees roemwaerdige Vorst naderhand het aannemen van den Hertog van Anjou tot Gouverneur generaal over de Nederlanden, met al zyn vermogen bevorderde; niet tegenstaande die van Holland zig afkerig toonden, en hunne afgezondenen ten algemene vergaderinge geenen last gaven om den Hertog aan te nemen, staande reeds met den Prins in onderhandelinge, om hem tot Graaf van Holland te verhieffen, na datze hem alvorens de hoge Overheid over hunne Provinciën hadden opgedragen, als elders wydlopiger kan gezien worden.28 Dog dees groote Prins, wiens grootmoedige ziel niet vatbaar was voor eenige verkeerde zucht tot eigen belang, en die altoos zyn eigen interest agter dat van 't algemeen stelde, begeerde geenzins, dat, om zynent wille, het welvaren des Lands zoude veragtert worden; en, hebbende toen een hoog gevoelen van de Fransche hulp, en de waarschynlykheid om ook door dien weg de Koningin van Engeland aan de Nederlanden te verbinden, zette, met kragt van redenen, de Regeringen der Landschappen onder zyn opzigt, om datze zig in dezen met de overige Provinciën voegden, 't geen ook en niet eerder zyn voortgang kreeg. [p. 048]

Na den verraaderschen aanslag van den Hertog van Anjou op Antwerpen, willende voor zig den weg tot de Opperheerschappy, en voor den Roomschen Godsdienst het aloud gezag in de, Nederlanden bereiden, gingen de Staten van Holland nog verder, dragende aan den Prins de Graaflykheid over hunne Provincie op, waar toe ook die van Zeeland en Utrecht ernstig werden

26 Zie Winsemius, bladz. 669-672. Bor XV Boek, fol. 217. Col. 3. 27 Friesche Hist. bladz. 852. 28 Bor XVII Boek, fol. 9.

34wumkes.nl

aangezogt29; en het werk zou, waarschynlyk, zyne voltrekking bekomen hebben: dog eer dit geschiedde, werd dees doorluchtige Vorst, door eenen Balthasar Geerards, een Bourgondiër, op den tienden July. 1584., in zyn Hof binnen Delft, vermoord, zynde toen omtrent twee-en-vyftig jaren oud, nalatende den lof van een der beroemdste Prinsen der waereld geweest te zyn, wiens standvastig gedrag in de neteligste tyden alöm in de Nederlandsche Geschiedenissen staat aangetekent; zynde scharnder, bedaart, voorzigtig, naerstig, vriendelyk, minzaam, en tot den dood toe getrouw voor de Nederlanden, welker vryheid in Staat en Godsdienst hy gegrondvest, en met zyn bloed verzegelt heeft. De Staten der Vereenigde Nederlanden hebben, (door den Spaanschen Treves, in den Jare 1609., voor vrye en onafhangkelyke Volken verklaart zynde) de gedagtenis van dezen doorluchtigen Prins vereeuwigt met het opregten van een kostelyk Graftombes binnen Delft in de nieuwe, kerk, zynde een der heerlykste konststukken der waereld, welks [p. 049] opschrift, in 't Latyn gestelt, op dezen zin uitkomt:

„Ter eer Van den Almagtigen God, en ter eeuwiger gedagtenisse van WILLEM van NASSAU, Prins van Oranje, Vader des Vaderlands, die den dienst en welvaart der Nederlanden meer heeft geacht dan zyn eigen voorspoed en het welvaren van de zynen, en overzulks, meest uit zyne eigene middelen, heeft bekostigt en op de been gebragt, tot tweemalen, twee magtige Legers, en daar mede, door last en hulp van de Heeren Staten van den Lande, de Tyranny van de Spanjaarden, verdreven en afgeweert; den waren Godsdienst, en de Voorregten en Vryheden van den Lande herstelt, en in vorigen stant gebragt; en ten laatsten, de Vryheid van 't Vaderland wederom bekomen zynde, gevestigt in handen van den Prins Maurits, zynen Zoon en erfgenaam van zyne deugden. Dien, uitgemunt hebbende in opregte Godvrucht, wysheid en onverwinlyke kloekmoedigheid, Philippus den II, Koning van Spanje, eene vrees voor Europa, zelfs gevreest heeft, dog niet vervaert nog ondergebragt, maar door een omgekogten beul, met schelmsche verraderye en bedekte lagen, van het leven heeft doen beroven. Hebben de Verenigde Provinciën dit doen stellen tot een eeuwig teken van zyne diensten,"

Onbeschryflyk was de ontsteltenis van 's Lands inwoners in 't algemeen, over het onverwagt omkomen van Hem, op wien men naast God, in dien kommerlyken tyd, zyn [p. 050] betrouwen voornamelyk stelde. 's Prinsen dood werd aangemerkt als een doodsteek aan de nieuw opgekomene Republyk, die hare grondlegging aan Hem, als het werktuig in Gods hand, te danken had; en die weder met Hem scheen ten grave te zullen dalen. De Staten zeiden in hunne openbare geschriften, dat zy vreesden, dat het teere gebouw van dezen nieugeboren Staat, zoude instorten, en dat de inwoners weder vervallen zouden onder de 29 Bor XV Boek, fol. 198-200. XVIII Boek, fol. 53. Hooft, bladz. 877-882. Vaderl. Hist. VII Deel, bladz. 511.

35wumkes.nl

Spaansche Slaverny. Onderwyl verheugden de vyanden zig, en meenden dat zy alles, gewonnen hadden. Zy verhieven, op eene onbeschaamde wyze, de daad en, verdienden van den Moordenaar, spraken hem zalig, en merkten, o grouwel! zyne welverdiende doodstraffe aan, als het lyden van eenen onschuldigen Martelaar.

Wy besluiten dit vertoog met de woorden van een' kundig en kunstig Digter. Ziet hier 's Lands Vader en des Hemels Bondgenoot Prins Willem, 't werktuig; door Gods band aan ons gegeven: Die Neêrland redde van den oever van den dood. Die Spanjens magt en trots het eerst heeft neêrgedreven, Al wykt hy voor Duc d' Alb, hy keert ter goeder uur, En dryft het Spaansch gebroed eerlang uit Hollands steden.

XXV. regering der Nederlanden. Staten Generaal. Zo veel meenden wy, tot onderregting van minkundigen, te moeten zeggen, [p. 051] aangaande den oorspronk van het Gemenebest der Verënigde Nederlanden: Nu zullenwe om die eigen reden, kortelyk aantonen, hoedanig die Republyk geregeert en bestiert wort. Wy beginnen niet de beschryving der algemene Staten, doorgaans genaamt, de HOOG MOGENDE HEEREN STATEN GENERAAL DER VERENIGDE NEDERLANDEN, zynde die aanzienlyke Vergaderinge van Gevolmagtigde afgevaerdigden uit de seven verenigde Provinciën, tot Waarneming en handhaving van het gemeen belang der Bontgenoten. Waaromtrent men vooraf hebbe aan te merken, dat de Souverainiteit of Oppermagt niet, dan zeer onëigenlyk, aan deze luisterryke Vergadering kan worden toegeschreven; nadien men de Verenigde Landschappen niet moet aanmerken als verscheide Provinciën onder een Oppermagt, maar als verscheide Oppermagtige Landschappen, waar van de Staten van ieder Provincie Souverain zynde, en onäfhangkelyk van de anderen, het Oppergezag voeren over alles, wat hunne Provincie, in 't byzonder aangaat. Namelyk het maken van wetten, Justitie te doen uitvoeren, hunne Stem te geven ter Generaliteit tot het maken van oorlog en vrede; Schattinge in te voeren of af te stellen, hunne eigene Raden, Amptenaars, Overheden enz. aan te stellen, enz. Makende alzo de zeven verenigde Provinciën zo veel afzonderlyke Republieken tot, die in een gemeen Bondgenootschap tot hun algemeen best, verënigt zyn.

Deze zeven verënigde Landschappen, namelyk Gelderland, Holland, Zeeland, Utrecht, [p. 052] Friesland, Overyssel en Stad en Lande, hebben, elk in hun' eigene Provincie, eene byzondere Staten Vergaderinge, om hunne particuliere Regerings zaken te behandelen, werdende genoemt de Edele Mogende Heeren Staten; uitgenomen dat die van Holland zig den tytel geven van Edele Groot Mogende; die egter door de Staten van Friesland, tot nog toe, aan hen niet gegeven wort.

36wumkes.nl

Tot de Algemene Vergaderinge van hun Hoog Mogende, die thans in 's Gravenhage een altoos durende zitting houd, werden uit de zeven Provinciën zo veele Gemagtigde Leden afgevaerdigt, als elke Provincie goed vind; mits dat ieder Landschap de kosten der afgevaerdigden voor eige rekening bezorge. Zulks het getal der leden ter Vergaderinge van hun Hoog Mogenden zomtyds wel veertig of vyftig kan uitmaken; dog hoe groot het getal der Afgevaerdigden zyn moge, hebben de Heeren tot ieder Provincie met malkanderen niet meer dan ééne Stem. Aan deze luisterryke Vergadering is alzo de bestieringe aanbevolen van alle zaken, die het Gemenebest der verenigde Nederlanden in 't gemeen betreffen. De gewone zaken worden door Hun Hoog Mogenden, by meerderheid van Stemmen, afgedaan; dog elk, Gemagtigde is gehouden zig te gedragen, overëenkomstig de last en order, die hy van zyne Provincie ontvangen heeft: ook konnen Hun Hoog Mog. niets besluiten, rakende de buitengewone zaken, 't zy een oorlog aan te vangen, krygsvolk te werven en penningen te ligten, het zy verbonden met andere Mogentheden aan te gaan, of diergelyke gewigtige [p. 053] zaken, dan met eenparigheid van Stemmen, en uitdrukkelyke toestemminge van de zeven Staten, die, ieder in hunne Provincie, in zodanige voorvallen, eene Vergadering uitschryven, om alzulke buitengewone zaak alvorens in overweging te nemen, en hunne Staatsbesluiten ter Vergaderinge van Hunne Hoog Mogenden te doen inbrengen.

Men heeft tyden gezien dat de Vergadering der Algemene, Staten werd aangemerkt als de Hoge en Souveraine Overheid over alle der verenigde Provinciën, of, gelyk men zomtyds sprak, als representerende de Souverainiteit der Landen.30 De Staten Generaal noemde zig insgelyks, als representerende de Souverainiteit en de hoogste Overigheid van de geuniëerds Provinciën.31 Elders leest men: dat de Vergadering der algemene Staten is het weerdigste en hoogste, en het Hoofd van 't verënigt lighaam, in dewelke de Majesteit en Oppermagt bestaat.32 Dog dit is geenzins naaukeurig gesproken. De Oppermagt van de verënigde Nederlanden is niet by de Vergadering der Heeren. Staten Generaal; maar, als gezegt is, by ieder byzonder Landschap. De Leden der Algemene Vergaderinge hebben geen vrye magt om, in gewigtige zaken, besluiten te maken naar hun believen, maar zy vertonen daar; het geen, alvorens Staatswyze in hunne Oppermagtige Provinciën besloten is; en zo dikwyls iets voorvalt, waar omtrent zy niet genoeg [p. 054] gelast zyn, moeten zy telkens ruggespraak met hunne Principalen houden, en van alles bescheid doen. De Verenigde Provinciën staan niet malkanderen in een naau verbond; zy hebben by die verbintenis eenige voorwaarden vastgestelt, waar aan zy allen gehouden zyn; (dog deze overtredende, of niet, naar vereisch, opvolgende, konnen zy door de andere

30 Winsemius, bladz. 802. 31 Ibid. bladz. 803. 32 Schotanus Beschryvinge van Friesl. bladz. 134. Aitz. I Deel, bladz. 85.

37wumkes.nl

Bondgenoten gedwongen worden tot vervullinge van het Verbond: waar van in 's Lands geschiedenissen verscheide voorbeelden te vinden zyn.33 Dog zodanige gevallen tenten geenzins weg de ware Oppermagt der verbondene Provinciën, maar zy werden alleenlyk verpligt tot onderhoudinge van het gemaakte verbond, en gestraft over het niet nakomen der gestelde voorwaarden tusschen de hoge Bondgenoten. Ook is het meermalen gebeurt, dat de onenigheid in eene Provincie te hoog lopende, de zwakste party geene middelen tot verweeringe hebbende, zig gedrongen zag om hare toevlugt te nemen tot de kragtige bescherminge der Staten Generaal34 waar toe niet alleen ieder Lid der Regeringe, uit kragt van de Unie, geregtigt is, maar in welk een gevalle Hun Hoog Mog. ook verpligt zyn, den onderdrukten de sterke hand te bieden.35 [p. 055]

Maar buiten zodanige gevallen die de handhaving van de voorwaarden der gemene Unie aangaan, zo heeft het meerdergetal der Bondgenoten over de anderen niets te zeggen; ook niet de meest contribuerende over de allergeringste. Ieder Regeringe heeft in hare eigene Provincie eene onäfhangkelyke Oppermagt: 't geen ook de reden is, dat 'er geen appél of beroep tot hoger Regtbank uit de byzondere Landschappen tot de vergadering der Staten Generaal, kan plaats hebben, 't geen door de Staten van Friesland zeer bondig' is beweert in hun schryven aan de algemene Staten, in den jare 1628.36 Omtrent welk stuk de Regeringe dezer Provincie naderhand zo sterk geyvert heeft, dat ieder, die eenige klagten over het bestier des Lands ter vergadermge der algemene Staten zoude inbrengen, schuldig zou gehouden worden aan misdaad van gekwetste Majesteit.37

Ten tyde van de eerste opregtmg van dit Gemenebest, hadden de algemene Staten geene altoos durende Vergadering: zy kwamen niet byëen, dan op beschryvinge van den Raad van State, die, eerst met den Prins van Oranje en naderhand onder Leicesters Landvoogdye de voornaamste klem der Regeringe in handen had. Deze laatste, om te gemakkelyker het roer der landbestieringe naar zyn' eigen zin te wenden, liet doorgaans de Staten Generaal langen tyd onbeschreven; dog na zyn vertrek, de Staten by ervarenheid geleert hebbende, hoe nadelig deze wyze van doen [p. 056] voor hunne vryheid was, besloten hun verblyf in den Haage te nemen, hebbende eerst hunne vergadering te Middelburg, zedert te Utrecht, en daar na te Delft, gehouden. Evenwel begon

33 Reid Nederl. geschied. XVII Boek, bladz. 607-612. Sande vervolg op Reid. XIII Boek, bladz. 188. op 't jaar 1635. Dezelve, bladz. 206. Aitz. XV Boek. bladz. 17. en volg. XVII Boek, bladz. 488-508. 34 Wins. bladz. 802. 35 Art. I. van de Utrechtsche Unie. Bor. Boek. XXXIV Boek, fol. 9. 36 Aitzema. VIII Boek, bladz. 644. 37 Placaat van den 14 Febr. 1678.

38wumkes.nl

hunne, vaste vergadering niet voor het jaar 1593. Tot dien tyd toe brakende hunne byëenkomsten geduriglyk af, en van toen af werdze eindelyk eene onafgebrokene vergadering. Door deze schikking verloor het Stadhouderschap een deel van zyn gezag; 't geen nogtans aan hetzelve enigzins vergoed werd door de vermeerdering van genegenheid en gunst die 't algemeen bekwam, gemerkt de voonaamste ampten, van daar, maar de belastingen en schattingen van elders kwamen.

XXVI. Instructien, Rang ter Generaliteit. Magt en Aanzien der Algemene Staten. Vermits ieder der Leden van dit aanzienlyk Lighaam de Souverainiteit van deszelfs afvaerdigers vertoont, zynze allen verpligt, by de intrede ter vergadering hunnen Lastbrief of Commissie te vertonen, waar by geblykt de wettigheid hunner zendinge. Zommige Provinciën hebben hare byzondere Instructien voor derzelver afgevaardigden ter Generaliteit. De Staten van Holland en Zeeland stelden hunne Instructie op in den jare 1643. In Gelderland waren die van Zutfen en 't quartier van de Veluwe, daar toe mede genegen; dog dat van Nimwegen was van een ander gevoelen. De Regering der Provincie van Utrecht weigerde mede hare toestemming; werdende daar in nagevolgt door die van Stad en Lande. In Zeeland, hoewel daar de Instructie, in 't algemeen was goedgekeurt, werd het bezweeren derzelve egter [p. 057] tegen gehouden. In Friesland hebbenze die van Oostergoo en Westergoo goedgekeurt; maar die van de Wouden en Steden waren 'er tegen.38 Evenwel werdze, door een staatsbesluit, van den derden Juny deszelven jaars, vastgestelt; voorbehoudens het regt om daar in te mogen veranderen. In Holland, alwaar de instructie was opgestelt en goedgekeurt, weigerde het Lid der Edelen, enigen tyd, den eed daar op te doen. Ja de Heer van Mathenes, afgevaerdigde ter Generaliteit, wilde liever zyne Commissie neerleggen, dan de Instructie bezweeren.39 Zy bestond in agtien leden. Het eerste bepaalde de handhaving van de Utrechtsche Unie. Het twede de bewaringe van 's Lands Vryheden en privilegiën. Het derde dat niemant, in, dienst of gagie van andere Heeren zynde, tot de Vergaderinge mogt afgevaerdigt worden. Het vierde zegt, dat by de algemene Staten niet moge gehandelt worden, zonder last van hunne Afvaerdigers, van Vrede of Treves, Oorloge, handelinge niet andere Potentaten, Landen of Steden van alliantien, secoursen, verlenen of continueren van eenige generale of inportante Octrojen, waar by de Provincie zou schade konnen lyden; aannemen, continueren of afdanken van eenig Krygsyolk; nog mede van, het zenden van eenige Ambassadeurs of aanmerkelyke

38 Aitzema op dat jaar. bladz. 528. 39 Ibid. 562, alwaar ook de redenen gevonden worden van deze verscheidenheid van gevoelens. De Instructie zelve is te zien aldaar, bladz. 552. En de Eed daar op te doen, bladz. 555.

39wumkes.nl

deputatien buiten 's Lands; gelyk mede in [p. 058] 't stuk van de munten; Convojen en Licenten sluiten of openen van dezelven; verlenen van Pardonnen, remissien van delicten, tegens den Staat begaan; als mede niet over kwytscheldinge, van Confiscatien, by Sententie vastgestelt, of eenige gewigtige materie, den Staat van het Land betreffende. Zynde alle zodanige zaken, by de Unie van Utrecht, aan de Provinciën gereserveert. Volgens het vyfde artikel werd belast, dat de algemene Staten niet mogen verkopen of vervreemden, eenige Generaliteits Domeinen, goederen of vastigheden, zonder voorgaande petitie van den Raad van State, en consent der Provinciën. Gelyk mede niet, (volgens art. zes) bezwaren of belusten de goederen der Generaliteit toebehorende. Het zevende gebied, dat alle penningen der Generaliteit van buiten toekomende, ter bestellinge van den Raad van State, moeten gelaten worden. Uit kragt van het agtste mogen de algemene Staten geen Regtsgebied oefenen over personen of zaken, binnen de verënigde Provinciën; maar die, zo veel de Generaliteit aangaan, overlaten aan den Raad van State, of aan de Collegiën ter Admiraliteit. Dog in geval van Revisie mogen, volgens Art. negen, de Leden der Generaliteit zig behoorlyk laten gebruiken. Volgens het tiende mogen de algemene Staten niet doen stille staan of doen ophouden eenige regtsplegingen van een of ander Collegie der Generaliteit. In 't elfde art. wort bevolen dat de afgevaerdigden ter Vergadering der algemene Staten moeten kennis geven aan de Staten hunnes Provincie, van alles wat in de Vergadering [p. 059] ter Generaliteit voorvalt of aldaar verhandelt en besloten wort. Gelyk zy mede, nopens alles, wat wegens hunne Provincie ter algemene Vergaderinge voorkomt, met hunne principalen moeten raadplegen; zonder met iemant anders te mogen corresponderen, 't geen de inhoud is van het twaalfde lid In 't dertiende, werd hen bevolen de Instructien van andere Generaliteits Collegiën niet te veranderen, maar zorge te dragen dat die allezins werden agtervolgt. Het veertiende, behelst verbod aan de afgevaerdigden, om, zonder voorgaande kennis en goedkeuring hunner principalen, eenige ampten en officien te laten Confereren of resigneren; nog eenige nieuwe Ampten, tractementen of aanmerkelyke vereringen, toe te staan. By het vyftiende wort hen verboden eenig deel te hebben in leverantien aan 't gemeene Land, in verpagtingen van de Generaliteits middelen, nog in 't kopen van enige Ordonnantien, 't zy den algemenen Staat, of byzondere Provinciën betreffende. Het zestiende bepaalt de gewone en buitengewone daggelden der Afgevaerdigden ter Generaliteit. Het zeventiende belast hen den behoorlyken Eed te doen ter nakominge van dit Berigtschrift; en by het agtiende behouden de Provinciale Staten het regt, om de voorgemelde artikelen naar goedvinden te interpreteren, te vermeerderen en verminderen,

In Holland waren, als gezegt is, de Edelen voornamelyk tegen het bezweeren dier Instructie; egter zynze, eenigen tyd, daar verpligt geweest. Dog deze gewoonte is, [p. 060] by de herstelling van 't Stadhouderschap, in den jare

40wumkes.nl

1672., afgeschaft, en zedert niet wederom in gebruik gebragt40; blyvende nogtans het wezentlyke van de Instructie, in zyn geheel, voor zo verre, door volgende Staatsbesluiten, niet verandert is. De Afgezondenen ter Generaliteit, hunnen pligt niet behoorlyk waarnemende, moeten te regt gestelt worden in de Provincie, van welke zy afgevaerdigt zyn.

Rang der Generaliteit. Nopens den rang van Voorzitten ter algemene Vergadering en anderzins, heeft Gelderland altoos den voorrang, om dat het voormaals een Hertogdom geweest is. Daar op volgen de eertyds gewezene Graafschappen Holland en Zeeland; waar van Holland, de eerste plaats heeft. Utrecht en Friesland hebben dikwyls om den voorrang getwist. Al in den aanvang der voorgaande Eeuwe was 'er een Regtsgeding tusschen die twee Provinciën over dat stuk voor Prins Maurits en de Algemene Staten, waar in de Friesen, ten hunnen voordele bybragten, dat hen door Karel den V. en Filips den II., den rang boven Utrecht gegeven was. Ook schynt de Vergadering der Staten, in 't plakaat tot afzweeringe van den Koning van Spanje, aan Friesland dat regt te hebben toegekent.41 Die van Utrecht beweerden daarentegen, dat men hen, die voor de Friesen in de Unie geweest waren, en altyd kerkelyk gezag in Friesland geöeffent hadden, den voorrang [p. 061] niet weigeren kon. 't Geschil schynt eindelyk ten voordele van Utrecht afgedaan te zyn; althans die Provincie heeft zig van den bovenrang bedient, tot zy, in den jare 1671., in de magt der Fransche gevallen zynde, van de Generaliteit werd afgescheiden. De vyanden de stad en Provincie van Utrecht ontruimt hebbende, weigerde Friesland voor zyn aandeel, het Landschap van Utrecht weder tot de Unie toe te laten, ten zy die van Utrecht aan Friesland den voorrang afstond. 't Geschil werd aan de Stadhouders Willem den III., en Hendrik Casimir, opgedragen42, en eindelyk ten nadeele van Friesland, uitgesproken, waar by het zedert altoos gebleven is. Na Friesland volgt in rang de Provincie van Overyssel; en eindelyk die van stad Groningen en Ommelanden.

Het Landschap Drenthe, zig begerende te gedragen als eene Provincie op zig zelve, heeft meermalen geëischt om stem en zitting te hebben in de Vergadering der algemene Staten. In den jare 1618. gaf de Regering dier Landschappe eene wydlopige Deductie ter Generaliteit over, vertonende, met veels oude en latere acten, regt te hebben, om in dat verzoek niet afgeslagen te worden. Dog daar is toen niet opgevolgt, in 't jaar 1651. Staats-Resol. van 13 Dec. 1673, en 15 May 1674.[p. 062] werden die van dat Landschap, wegens Hun Hoog Mog. mede

40 Tegenwoordige Staat der Nederl. I Deel, bladz. 244, 245. 41 Bor XVI Boek, fol. 38. 42 Staats-Resol. van den 18 Nov. 1673. Werdende gevolgt van eene wydlopige Deductie, tot betoging van Frieslands regt in dezen. Getekent den 13 Dec. 1673.

41wumkes.nl

aangeschreven, om op de grote Vergadering in den Haag te verschynen; maar zulks, zo gezegt werd, uit onbedagtzaamheid van den President en Griffier geschied zynde, baatte dit den Drenthenaren niet. Zy zonden 'er nogtans hunne Gemagtigden, die een breed vertoog inleverden ter beweeringe van hun regt, 't geen weder van geene vrugt was.43 En zedert is dat Landschap altoos van de Vergaderinge der algemene Staten uitgesloten gebleven; genietende egter de bescherminge der verenigde Nederlanden, waar voor het, op den Staat van oorlog, een gulden boven ieder hondert opbrengt. Betalende

Guld. Stuiv. Penn. Gelderland — 5 12 13 Holland — 58 6 4 1/4 Zeeland — 9 3 8 Utrecht — 5 16 7 1/2 Friesland — 11 13 2 3/4 Overyssel — 3 11 5 Groningen en

Ommelanden - 5 16 7 1/2

Zomma - 100 16 7 1/2

Magt en aanzien der algemeene Staten. Hoewel, als reeds gezegt is, ieder Provincie hare eigenlyke Oppermagt bezit, en de algemene Staten, in veele zaken aan de Voorschriften van hunne Meesters gebonden zyn, heeft nogtans die algemene Vergadering een [p. 063] ongemeen uitgestrekt en luisterryk gezag. Zy maakt algemene Wetten en regels voor het welzyn van den Staat, dewelke, op den naam van de Staten Generaal der Verenigde Nederlanden, na voorgaande goedkeuring der byzondere Provinciën, worden afgekondigt; dog in de landen van de Generaliteit, alwaar Hun Hoog Mog. Souveraine Overheden zyn, worden derzelver bevelen onbepaaldelyk, als verbindende wetten bekent gemaakt en aangenomen. Op hun' naam wort gehandelt met andere Mogentheden, van Alliantien of Verbond; van oorlog en vrede, en alle andere zaken, die het verenigt Gemenebest, met andere Volken of Regeringen te vereffenen heeft: waar toe ook behoort het afvaerdigen van Gezanten naar vreemde Hoven en Landen, en het ontvangen van de genen die van andere Mogentheden herwaarts gezonden worden. Zaken van veel gewigt en aangelegenheid op 't tapyt komende, die nodig zyn geheim gehouden te worden, verkiezen Hunne Hoog Mog. eenige leden uit hunne Vergaderinge, om die zaak te overwegen onder eede van geheimhouding. Deze Commissarissen tot een besluit gekomen zynde, maken zulks, den Staten Generaal bekent; die daar over aan de Provinciën schryven, met verzoek, om in den haren Commissarissen te benoemen, aan welken, insgelyks onder geheimhouding, 43 Aitzema Herst. Leeu, blad. 255.

42wumkes.nl

opening van de zaak gegeven wort; waar na dan het stuk eindelyk tot besluit wort gebragt.

Belangende de aanstelling van Krygs-Officieren, Gouverneurs en Kommandanten van [p. 064] Steden en Vestingen, enz. dezen werden voorheen door de Staten Generaal benoemt en aangestelt; dog tegenwoordig door benoeming van den Heere Erf-Stadhouder; maar de verkiezing geschied zynde, doen de aangestelde personen den eed in handen van Hun Hoog Mogenden, In tyden van oorlog wierden 'er uit de Staten Generaal eenigen verkoren, die met Gecommitteerden uit den Raad van State, in het Leger moesten zyn, om op alles agt te geven, en zonder wier bewilliging de Veldheer niets van belang mogt ondernemen. Dezelven werden Gedeputeerden te velde genaamt, en genooten, gedurende de veldtogten, aanzienlyke eerbewyzingen, als vertonende de hoogheid van de Opperste Regeringe der Landen.

Wyders regelen de algemeene Staten de regten op de inkomende en uitgaande waren; bezorgen verscheide zaken die de Munt betreffen; zy verkiezen en beëdigen de Generale Muntmeesters, en velerhande Ministers in dienst van de Generaliteit of andere algemene Collegiën zynde, De geschillen, tusschen byzondere Provinciën ontstaande, werden veeltyds door Commissarissen uit de algemene Staten, bemiddelt; dog tegenwoordig behoort het regt van decisie aan den Heere Erf-Stadhouder over alle de Provinciën, Hun Hoog Mog. stellen, van tyd tot tyd, verscheide Commissien aan: zommigen om wegens de Buitenlandsche zaken; anderen om over de geldmiddelen; anderen om over de zeezaken te handelen; terwyl wederom anderen aangestelt worden, om de voorslagen van [p. 065] vreemde Mogentheden te horen en te overwegen: doende inmiddels van alles verslag aan hunne Meesters. Tot zodanige Commissien behoren gemeenlyk negen personen, te weten wegens ieder Provincie één, benevens de Raadpensionaris van Holland, en de Griffier van de algemene Staten.

Eindelyk, de algemene Staten zenden, op voorstelling der Provinciën, Gezanten en mindere Bedienden, naar vreemde Mogentheden, die ter plaatse van hun verblyf, den luister van Hunne Hoog Mogenden, vertonen; ook werden 'er Consuls in de buitenlandsche Kooplieden aangestelt, welker jaarwedden, zo wel als die der Ambassadeurs, door de algemene Staten geregelt worden. De Geschenken die dezen, om de eere van den Staat op te houden, doen moeten, werden hen, boven hunne wedden, door 't gemene Land, goed gedaan. Ook worden de Afgezanten van andere Mogentheden in den Haag, door Hunne Hoog Mogenden ontvangen, en, naar vereisch, getracteert en beschonken: al het welk den Staat der Verenigde Nederlanden geen' geringen luister byzet. De Gezanten van dezen Staat aan vreemde Hoven genieten dezelve eerbewyzingen

43wumkes.nl

als de Gezanten van gekroonde Hoofden, en hebben den rang onmiddelyk na die van Venetiën, en voor die van Malta.44 [p. 066]

XXVII. Raad van State. Na het vaststellen der nadere Unie, voorëerst geene gedurige byëenkomst der algemene Staten zynde, werd 'er eene gewone en gedurige Raad vereischt, door wien het beslotene werd uitgevoert, en tot wien alle dingen, die van tyd tot tyd voorkwamen, konden gebragt worden; en dit gaf het begin aan dat aanzienlyk Collegie, bekent onder den naam van den Raad van State. Met ampt van dezen Raad was toen, de wetten der algemene Staten, en hunne bevelen te doen onderhouden; 't gemeen Comptoir van den verenigden Staat, te bezorgen; soldyen te betalen, en te voorzien, dat het gemeen Verbond geen nadeel leed; eindelyk, om alle zware zaken, door de algemene Staten besloten, tot welker uitvoering groter vermogen vereischt wierd, den Staten van, elke Provincie bekent te maken, en, des noods, eene algemene Staatsvergadering te beroepen, In geringe zaken besloten zy naar hun goedvinden; ook in gewigtige voorvallen, welker uitstel gevaarlyk geöordeelt werd. De Leden van dezen Raad moesten, by het aanvaerden van hun ampt, zweeren, dat zy, niet alleen aan hunne byzondere Provincie, daar zy van afgezonden waren, maar ook aan alle de verenigde Provinciën, of den verenigden Staat, zouden verbonden en getrouw blyven. Zy moesten alle drie maanden van hunne verrigtingen, aan hunne afvaerdigers [p. 067] reden en bescheid geven, om te doen blyken, of zy alles ten nutte van de gemene Vryheid bedienden en waarnamen, in 't begin had deze Raad geen vaste plaats, maar voegde zig, naar voorkomende omstandigheden, nu in deze, dan in die Provincie, naar dat deszelfs tegenwoordigheid, nodig gevonden werd.

Dog de verënigde Staat dagelyks aanwassende, en eene vaste gedaante eener algemene Regeringe bekomende over deszelfs gebied, vond men geraden den Staten Generaal eene gedurige Vergaderinge te doen hebben; waar door wel het gezag van den Raad van State vermindert, dog zyne bedieninge niet weggenomen werd. Zulks na dien tyd, en nog tegenwoordig het ampt van dien Raad bestaat in het opzigt en bestier van de krygszaken, en van de finantien der Generaliteit. Tot het eerste behoren de nodige raadplegingen aangaande de beveiliging van den Staat; in 't geven van bevelen tot den optogt der troepen; in zaken tot het leger en de krygstugt betrekking hebbende, en in het opzigt; over de vestingen, magazynen, en voorraad van levensmiddelen en oorlogsbehoeften. Tot het bestier der finantien behoort het besteden van het geld, dat door de

44 Zie wyders aangaande der Staten Afgezanten daggelden, staat en gevolg; de buitengewone Envojés, Residenten, Agenten, Consuls en Commissarissen; hun getal en plaatzen hunner residentie, benevens de plegtigheden die by 't ontvangen en gehoorgeven van vreemde Gezanten in den Haage worden waargenomen, Tegenw. Staat der Nederl. I D. bladz. 263. en volg.

44wumkes.nl

verenigde Provincien en het Landschap Drenthe, wort opgebragt, om het Gemenebest, in voorvallenden nood, te ondersteunen; tot welke inkomsten ook behoren de Domeinen, imposten en lasten, uit Staats Flaanderen en Brabant, opkomende; gelyk mede de brandschattingen en contributien, die men, in tyd van oorlog, [p. 068] over de vyandelyke landen, uitschryft, benevens de verbeurtverklaringe van goederen, enz. ten voordele van den gemenen Staat.

Nopens de geldzommen, die door de Provinciën, tot handhaving van 't Gemenebest worden opgebragt, de Raad van State maakt jaarlyks een netten staat op van de gewone kosten voor het volgende jaar, die men noemt de Staat van oorlog; behelzende de betaling der troepen, de tractementen der hoge Bevelhebbers, de kosten der Vestingwerken, magazynen, guarnisoenen enz.: als mede de jaarwedden der Gezanten en Residenten van den Staat in andere landen; de interesten der geldzommen, door den gemeenen Staat opgenomen, mitsgaders alle andere kosten waar toe de Republyk verbonden is. In tyd van oorlog, of buitengewone voorvallen, waar toe onvoorziene kosten vereischt worden, wort, door den Raad van State, een extra-ordinaire Staat van oorlog opgemaakt, en zulks zo dikwyls de nood het vordert.

De Raad van State, welker tytel is die van Edele Mogende Heeren, bestaat in twaalf Leden, namelyk één uit Gelderland, drie wegens Holland, twee van Zeeland, één wegens Utrecht, twee uit Friesland, één uit Overyssel, en twee wegens Groningen en Ommelanden. Zy leggen, by 't aanvaerden, van hun ampt, den eed af aan de algemene Staten, belovende het belang van 't Gemenebest, boven dat van hunne byzondere Provincie, te zullen behartigen. Ook ontvangen ze hunne Commissien van de algemene Staten. De Stemmen worden in dezen Raad [p. 069] niet getelt naar de Provinciën, maar naar het getal der Leden, naar hunnen rang, volgens welken ook het Voorzittersampt by beurten door de twaalf Leden, wort waargenomen.

Wyders behoren tot dezen Raad, als bygevoegde Amptenaren, de Thesaurier Generaal, de Secretaris, en de Ontvanger Generaal, welker bedieningen voor al hun leven zyn; daar de Raden van dit Collegie doorgaans om de drie jaren afgaan; behalven die wegens de Ridderschap van Holland, en de twee afgevaardigden uit Zeeland, welker ampt altoosdurend is.

De laatste Instructie van den Raad van State is, zo veel my bekent is, die van den agtienden July 1651. Zy bestaat in twee-en-vyftig artikelen, die by Aitzema konnen gelezen worden45.

Volgens het oud gebruik, zedert de opregting van 't Gemenebest, hadden de Stadhouders der byzondere Provinciën, Stem en zitting in den Raad van State: dit werd, by 't eerste Lid van de genoemde Instructie, mede vastgestelt; dog na 't versterf van den laatsten Hollandschen Stadhouder, Willem den III., is dit regt

45 Zaken van Staat en oorlog. XXXI Boek. bladz. 383. Herstelde Leeuw, bladz. 420. 537. 258

45wumkes.nl

vernietigt, onaangezien de menigvuldige tegenbetuigingen van die Provinciën, die een Stadhouder hadden, en hem geregtigt oordeelden om sessie te hebben in den Raad. Dog by de gelukkige verheffinge van zyne Doorl. Hoogh. Willem Karel Hendrik Friso, tot algemenen Stadhouder [p. 070] der verenigde Nederlanden, in de jaren 1747. en 1740. heeft men de oude form van Regeringe weder herstelt, en de Stadhouder heeft thans het regt om aan het Hoofd van deze luisterryke Vergadering te verschynen.

Verder zyn, tot behulp van den Raad van State, opgeregt, de Generaliteits Rekenkamer, de Kamer van Finantie, en een Generaliteits Muntkamer, welker beschryving, niet eigenlyk tot dit onderwerp behorende, ons te ver zoude afleiden.

XXVIII. Collegien ter Admiraliteit Tot het bestier der Zee zaken van den Staat, is ingestelt de Admiraliteit der Verënigde Nederlanden, tot welker bezorging behoort, het beveiligen der zee en stromen, het bouwen en toerusten van schepen, het werven, aannemen en betalen van zeevolk, het straffen en belonen naar verdiensten, het verkopen der buitwaren en pryzen, het houden en lossen der zeegevangenen, de behandeling der penningen, tot dat alles geschikt, en 't geen verder het bewint der Zee zaken aangaat.

De Admiraliteit der Nederlanden is opgeregt; onder de Regeringe van Leicester, in den jare 1586., wanneer in verscheide aan zee gelegene Provinciën, Collegiën ter Admiraliteit werden ingestelt. In 't vorige jaar hadden de Staten van Holland afzonderlyk eene Instructie voor hunne Gecommitteerden ter Admiraliteit, ontworpen. Zelfs waren al, ten tyde van Prins Willem den I., zekere Raden ter Admiraliteit, hebbende den Prins aan het hoofd, en hun gewoon verblyf te Delft. Ten tyde van Leicester verkreeg ieder [p. 071] aan zee leggende Provincie haar Admiraliteits Collegie in 't byzonder, en hefte de regten op het uitgaan en inkomen der koopmanschappen en andere goederen, voor zig alleen, welke lasten door de Staten der Provincie, naar welgevallen, verhoogt en verlaagt werden. De onëvenredigheid, hier uit ontstaande, gaf aanleiding, dat 'er, in den jare 1589., een Opperadmiraliteits Collegie, door de algemene Staten, werd opgeregt, bestaande uit twee Hollandsche, twee Zeeusche, en twee Friesche Raden; hebbende Prins Maurits, als Admiraal Generaal, aan het hoofd.46 Dog in den jare 1597. is het Admiraliteits-wezen regt tot stand gebragt, wanneer de Algemene staten eene nieuwe Instructie. voor de Raden ter Admiraliteit formeerden, getekent den 13 Aug. dies jaars.47 By deze Instructie, die in honderd Leden bestaat, werd toen het bestier der Zee-zaken bepaalt tot vyf Collegiën: te weten, dat van Zuidholland te Rotterdam; dat van

46 Bor XXVI Boek, fol. 33. Col. I. 47 Aitzema IV Boek, bladz. 752.

46wumkes.nl

Noordholland te Amsterdam, dat van Westfriesland te Hoorn en Enkhuizen; dat van Zeeland binnen Middelburgsen dat van Friesland te Dokkum. Dit geschiedde toen by voorraad, en alleen voor één jaar; dog heeft hetzelve zedert altoos stand gegrepen; behalve dat hét Collegie in Friesland, in den jare 1644., van Dokkum naar Harlingen verplaatst is geworden,

Deze vyf Admiraliteits Collegiën, die egter maar eene algemene Admiraliteit uitmaken, [p. 072] bestaan uit zeker getal van Raden, die van de Provincien daar toe werden afgevaerdigt. Het Collegie op de Maaze, te Rotterdam zittende, heeft twaalf Gecommitteerden, namelyk één uit de Ridderschap van Holland; één van ieder der volgende Hollandsche Steden, als Dordrecht, Delft, Rotterdam, Gornichem, Schiedam en den Briel: en voorts uit Gelderland, Zeeland, Friesland, Utrechten Overyssel, ieder één. Dat van Amsterdam heeft mede twaalf Raden, als uit de Hollandsche Ridderschap één, en van de Steden Haarlem, Leiden, Amsterdam, Gouda en Edam, ieder één; en vervolgens uit ieder der overige zes Provinciën één. Het Collegie in Westfriesland heeft zyn zitplaats beurtelings om de; drie maanden te Hoorn en Enkhuizen, en bestaat uit elf Gecommitteerden, als van Amsterdam, Alkmaar, Hoorn, Enkhuizen, Monnikendam, Medenblik; en uit de Provinciën van Gelderland, Zeeland, Utrecht, Friesland en Overyssel, ieder één." Dat van Zeeland heeft uit elk der zes Zeesteden dier Provincie, één Gecommiteerde; en wyders één uit Amsterdam; één uit Dordrecht, Delft en Rotterdam by beurten, en één uit de Provincie van Utrecht. Het Collegie in Friesland bestaat uit tien Gecommitteerden, te weten vier uit die Provincie; zelve; één van Gelderland, één van Holland, één uit Utrecht, één uit Overyssel, en twee uit de Provincie van Stad en Lande.

De gezeide Raden worden gekoren, ieder van de hoge Regeringe zyner Provincie, volgens de schikking, by elk in de hunnen, gemaakt. Zommigen voor één, twee, drie of [p. 073] zes jaren, en zommigen voor al hun leven, naar men op ieder plaats gewoon is. Zy doen, by hunne aanstelling, eerst den eed aan de Staten hunner Provincie, en vervolgens aan de Staten Generaal op de Instructien en Wetten, voor de Admiraliteit gemaakt; van welke laatsten zy ook hunne Commissien bekomen; en uit wier naam zy daar op hunne bediening aanvangen. De personen, die tot Raden benoemt worden, mogen elkanderen niet in den vierden graad van Bloedverwantschap, of in den derden door aanhuwelyking bestaan. Zy, nog de bedienden der Collegiën, mogen geen deel hebben in schepen, die ter kaap werden uitgerust; geene buitgemaakte goederen kopen; geene geschenken aannemen, nog oogluiking hebben op het stuk der belasting nopens de uitgaande en inkomende goederen; geen aandeel hebben in geleverde waren ten dienste van 't Land. Hun jaarwedden, en emolumenten, die ten deele door de Provincien, ten deele uit de Collegien komen, zyn aan vast geld, duizend guldens. De Provincie van Friesland tragtte voor dezen mede één Gecommitteerde Raad in Zeeland te zenden, en stelde zyn jaarwedde, gelyk

47wumkes.nl

mede die van hier naar Rotterdam afgevaerdigt werd, op vyftien honderd guldens48; dog de zending naar Zeeland is, tot nog toe, agter gebleven. Naderhand werd by de Staten van Friesland vastgestelt, om de wedden van de Raden, te Amsterdam en 't Noorder kwartier, met dien te Rotterdam residerende, op gelyken voet te [p. 074] brengen; des dat 'er wegens deze Provincie; eene nieuwe Instructie voor hun Collegie gemaakt werd.49 Dog of zulks geschied zy, is my niet gebleken.

Wyders hebben deze Collegiën hunne hoge en lage amptenaren en bedienden, als Fiskaal, Secretaris, Ontvanger, Commis-Generaal, Convooimeester en Contrarolleur, die allen hun eed doen aan de algemene Staten, van wien zy ook, uit een dubbeld getal, gekoren worden. Dog de Commandeurs en Luitenants worden by de Collegiën alleen aangestelt en beëdigt: als mede de Equipagiemeesters, Vendumeesters, Klerken, Commisen, Deurwaarders, Boden, enz.

De voornaamste bezigheden der Admiraliteits Collegiën, zyn het uitrusten van Oorlogschepen, om de Koopvaardy ter zee te beveiligen; en voorts alles te bezorgen wat ten nutte en voordele, van 's Lands Welvaren nopens de Zeevaart kan (trekken; als het zetten van bakens, vuuren, kaapen, 't leggen van zeetonnen; het beregten der geschillen, straffen der kwaaddoeners en die de regten der Admiraliteit benadelen; het invorderen der Convooi- en Licentgelden, waar uit, zo verre doenlyk, de kosten der Admiraliteit worden gedragen; moetende, het geen te kort schiet, over de geuniëerde Provinciën, by wege van Petitie, door den Raad van State, worden omgeslagen: van al het welk de Admiraliteits Collegiën verpligt zyn, rekenschap te doen aan de Generaliteits Rekenkamer.

XXIX Stadhouderschap. Het Ampt van Stadhouder en Kapitein [p. 075] Generaal, is, buiten twyffel, het gewigtigste en waerdigste in de verenigde gewesten van den Staat. Voor de opregting van dit Gemenebest was dit Ampt hier te Lande, al overlang bekent; en de Nederlanders zig tot gen vry volk tragtende te verheffen, oordeelden het heilzaam en noodzakelyk, die luisterryke waerdigheid, aan het hoofd van hunne nieuwbegonnene Regeringsform, te behouden. De gezegende uitkomst regtvaerdigde dit besluit, vermits de Goddelyke Voorzienigheid deze Landen, door middel van de dappere Helden, uit den Huize van Oranje en Nassau, Stadhouders der Nederlandsche Provinciën, niet alleen wonderbaarlyk heeft verlost uit de dwingelandy van den Spaanschen Koning, maar ook, na het herstellen van den gezuiverden Godsdienst, tot zo eene magt, gezag, aanzien en bloei gebragt heeft, datze voor alle volkeren der waereld tot een wonder; voor de

48 Staatsbesluit van den 20 July en 15 December 1637. 49 Staatsbesl. van den 13 Maart 1652.

48wumkes.nl

vyanden een schrik, voor hunne Bondgenoten een steun, en voor de Geloofs-vervolgden eene veilige schuilplaats geworden zyn.

En niet alleen is de opregting dezer Republyk, met derzelver verdere bescherming en menigmaal wonderdadige uitredding, een' heilzame vrugt geweest van het Stadhouderlyk bewint, gevoegt by het gezag over het Krygsvolk van den Staat te water en te lande; maar ook heeft de bevinding, zedert den aanvang onzer vryheid tot nu toe, langs verscheidene verwisselende omstandigheden, voor al de waereld, doen zien, welke heilzame vrugten deze hoge waerdigheden onder de Provincies zelve hebben uitgewerkt; terwyl in tegendeel [p. 076] die zelve ervarenheid getoont heeft, aan, welke droevige onheilen en gevaren het Gemenebest is bloot gestelt geweest, wanneer zommige der Provinciën, door eene verkeerde Staatkunde gedreven, zig tegens de bedieninge van de gemelde hoge Ampten aankanteden. Die de Geschiedboeken van onzen Staat heeft ingezien, moet van het een en ander overtuigt zyn, en zulks hier breedvoerig aan te wyzen, zou ons veel te verre van den weg afleiden, 't Zy my alleen geöorloft, myne aanmerkingen te bevestigen uit een openbaar Staatsgeschrift50, voor omtrent honderd jaren in de waereld gekomen, waarin, aangaande dit stuk, zo bondig geredeneert wort als misschien by anderen ooit gedaan is. Onder anderen leeft men 'er deze volgende nadrukkelyke aanmerkingen:

„Daar zyn drie capitable zaken en nuttigheden, die aan het Stadhouderschap vast, en voor dezen Staat en de respective Provinciën noodzakelyk zyn, als voorëerst, dat door die functie, gevoegt met het opperste gebied over de wapenen, de Majesteit en luister van de Regeringe uiterlyk wort gerepresenteert, 't welk, in veele deelen, ten hoogsten noodzakelyk en vorderlyk is, zo ten respecte van de eigene Ingezetenen, als Uitheemsche Princen en Potentaten, gelyk hier in deze Landen by experientie ondervonden is, en de naturellen van de voorsz. Ingezetenen daar toe t' eenemaal hellen en inclineren: gelyk andere vrye Republyken zulke eminente Hoofden noodzakelyk hebben gehad, [p. 077] en nog gebruiken, hen uiterlyk gevende den glans van eenen Koning, dog in de Regeringe zomwylen de stem van eenen Burger; waar door allenthalven alle anarchie en confuse wort vermyd en voorgekomen, en voorts te wege gebragt, dat, (ten tweeden ) een respect en reverentie in de gemoederen van de Regenten en Ingezetenen voor, zodanige eminente Personagie, en vervolgens eene dispositie verwekt, om de questien, en geschillen, die onder hen ontstaan, door, zyne interventie en moderatie te laten beslissen; 't geen de Voorouders zo noodzakelyk hebben geöordeelt, datze, in verscheide solemnele deliberatien, en resolutien, (hier voor in dat geschrift meestendeel aangewezen) hebben vastgestelt, dat zonder hetzelve de Provinciën met malkanderen, en ieder

50 Nam. van Zeeland, Ao. 1668 opgestelt. Zie Aitz. op dat jaar. XXXXVIII Boek, bladz. 249.

49wumkes.nl

Provincie in zig zelve, niet zouden konnen bestaan. Men heeft 'er ook gelukkige effecten van gezien den tyd van tagtig jaren; en naderhand, door het ontbreken van die eminente bedieninge, zeer veel twist en disordre, die met een vinger zouden konnen worden aangewezen; verre te boven gaande in die weinige jaren alle de onlusten, die binnen de Provinciën, ia den tyd van de vorige tagtig jaren, zyn voorgevallen. De Heeren Staten Generaal hebben, in den jare l579., tegens dit van Holland en Zeeland, door expresse Gedeputeerden, eene geheel andere tale, als tegenwoordig, doen voeren; namentlyk, dat deze Landen zonder Hoofd of Superintendent, niet wel en waren te regeren. Om dat de Provinciën [p. 078] en Steden, van dezelve egaliteit in Jurisdictie, pre-ëminentie en authoriteit zynde, gemeenlyk de een de andere niet wilde toegeven, maar veel eer over den anderen trachten te heerschen, immers zig te prevaleeren: het welk inderdaad maar al te waaragtig gevonden wort: en specialyk mede als 'er questien en onëenigheden ontstaan onder personen en leden van Regeringe, die gemeenlyk aan hunne egaliteit niet en willen desereren, 't geen zy anders aan een eminenter Personagie gewilliglyk doen, ende zyne entremise niet alleenlyk amplecteren, maar ook daar aan respect dragen; zynde de meeste menschen doorgaans zo genatureert, en als door een poinct van eere geprikkelt, datze van huns gelyken niet en konnen verdragen, 't geen zy dikmaals van een hoger Personagie, in dank opnemen, De derde nuttigheid, die aan de functie van 't Stadhouderschap vast is, raakt de administratie van de Justitie, om die, onder dien tytel en naam, meer respect en reverende, ook kragtiger executie te doen hebben. De Souveraine Princen zyn daarom gewoon hunne opperste Justitie zomwylen met hunne presentie te verëeren; 't geen hier niet wel met vrugt konnende geschieden, door de Heeren Stadhouders kan worden gedaan, als het representatyf van de hoge Regeringe, dat inderdaad van noodzakelykheid en vrugt zal wezen, indien deze Provincie geobligeert wort een Hoofd van Justitie te erigeren. Een vierde matigheid diende hier niet, te worden vergeten, namentlyk dat, door [p. 079] de functie van Stadhouder, de Godsdienst merkelyk is getugt en ondersteunt geworden: eerst om de stoutigheid van de Papisten in toom te helpen houden, die nu, op veele plaatzen, al vrij losser is, dan ten tyde van de Heeren Stadhouders pleeg te wezen: en wel inzonderheid als 'er dissentie, tweedragt, ofte dwalingen in de Religie ontstaan, gelyk men heeft gezien in de jaren. 1617., en 1618. En in der waarheid, indien Prins Maurits, onsterffelyker memorie, doenmaals de authoriteit van zyne functie niet had te werk, gelegt, en met vigeur geappliceert, daar is niet aan te twyffelen, of die van het Arminiaansche gevoelen zouden hebben geprevaleert ende te boven gekomen, sulks dat wy, naast God, aan dien Prince te danken hebben, dat de suiverheid van den Gereformeerden Godsdienst, die wy dagelyks door zyne genade genieten, is staande en onbevlekt gebleven. Indien in dezen tyd, (namelyk 1668., toen de meeste Provinciën geen Stadhouder hadden) dat God genadig afwende, dier gelyke tweespalt in de Religie voorviel, gelyk het

50wumkes.nl

gebeuren kan, nademaal het land niet geheel vry is van Socinianen en. andere dwaalgeesten, dan zoude men eens zien, het gebrek van interventie van een eminent Personagie: het ware nu niet mogelyk, de nood schoon zulks. vereischende, en datter geene andere uitkomst ware te vinden, een Synode Nationaal te beroepen, en de resolutie te nemen en executeeren, met vier Provinciën tegens de oppositie en contradictie van Holland en twee Provinciën, gelyk doemaals wierde te [p. 080] weeg gebragt, door de couragie en het appuy van den Hooggedagten Heere Prince. Maar zoude veel eerder een yder ordre in de zyne willen stellen, gelyk by veelen gesustineert wort, dat de zaken van de Religie behoren onder het domestyeq van yder Provincie; zulks daar uit eene gevaarlyke verwarring en verschillentheid in de Religie zou konnen ontstaan."

Dus verre de aanmerkingen der Ed. Mog. Heeren Gecommitteerde Raden in Zeeland, nopens de nuttigheden van het Stadhouderschap in Nederland. Het geheele stuk, waar uit dit genomen is, diende ter beantwoording en. wederlegging van zekere Voorstelling, door Afgevaerdigden uit Hun Hoog Mog. aan die van Zeeland gedaan, om de afscheidinge van het Stadhouderschap van het Kapitein- en Admiraalschap Generaal, den Zeeuwen smakelyk te doen maken51, en om, gevolgelyk, die beide te vernietigen, 't geen toen zo sterk bearbeid werd, als of het hoogste belang van den Staat in de vernietiging van die hooge waerdigheden gelegen ware.52 [p. 081]

51 Zie dat Voorstel by Aitzema, XIV Deel, bl. 177. 52 Men zou nog, als een vyfde nuttigheid van het Stadhouderschap, konnen aanmerken, de begeving van veele voorname Burgerlyke en genoegzaam alle Krygsampten van den Staat, die aan beide de Hoge Waardigheden van dat luisterryk Hoofd verknogt is. Want hoewel het Ampt verkopen by algemene en byzondere Staatswetten, meermalen op het allersterkste is verboden, en den Amptbekomers de strikste eeden van zuiveringe worden afgevordert; of schoon ook het confereren van Ampten op onbekwameen minderjarige personen, door 's lands wetten sterk wort tegengegaan, als strekkende tot oneere van de natie, tot nadeel van 't Gemeenebest, en tot terugstellinge van veele brave personen, die door dit misbruik afgeschrikt, veeltyds geen lust nog moed hebben, om zig tot 's Lands dienst bekwaam te maken; zo doet nogtans de ondervinding genoegzaam zien, hoedanig met de begevinge der Ampten, (als 'er geen Stadhouderlyk gezag, of te weinig, plaats heeft) wort gehandelt. (Zie Schuitepraatjes, bladz. 178, 257. Druk van 1757. Spegel van Doleantie, beschreven door den beroemden U. Huber, bladz. 13 en 17. Aitzema XV Boek, bladz. 15, XVIII Boek, bladz. 151, 155, en elders) Om diergelyke landverterende kwaden te weeren, schynt geen gepaster en vaerdiger middel, dan om de meeste Ampten ter begevinge van den Stadhouder te stellen; gelyk aan denzelven ook voormaals diergelyke magt, en meer is aanbevolen geweest, (Wins. Chron. 695, 697.) en het een en ander tegenwoordig, by uitstek, aan die Hoge waerdigheid is verbonden. De Stadhouder heeft geene byzondere verpligtingen uit hoofde van bloedverwantschap; gene of weinige Huisgenoten in vergelyking van het groot aantal Ampten die van tyd tot tyd open vallen; en is nog veel minder onderworpen, om door omkopen, vereringen enz. gecorrumpeert te worden. Ook is Hy, door zyn vermogen, niet zo zeer verbonden aan de byzondere belangens van partyen of factien, en Hy kan, uit dien Hoofde minder door Staatsinzigten worden omgezet. Wel is waar, dat de Heere Stadhouder geene

51wumkes.nl

Wat nu belangt de natuur van het Stadhouderlyk ampt, gevoegt by dat van Kapitein en Admiraal Generaal over de verënigde Nederlanden, het bestaat hoofdzakelyk in de volgende poincten.

In den naam van de hoge Ovrigheid, op alle voorvallende zaken en zwarigheden goede zorge te dragen voor den welstand van den Staat, zo wel den oorlog betreffende, als in andere gemeene lands zaken. [p. 082]

In krygszaken is aan hem, als Kapitein en Admiraal Generaal, het gebied over

alle, de militie, te water en te lande, het begeven van Ampten en Kommandementen, het geven van Patenten, enz. aanbevolen.

In Mandamenten, Ordonnantien en andere zaken, de Justitie betreffende, staat des Stadhouders naam aan 't hoofd: ook bekleed hy, als hy tegenwoordig is, de eerste zitplaats [p. 083] in de Hoven van Justitie, en heeft regt om kwytschelding en vergiffenis aan misdadigen te verlenen, 't geen anders het regt van pardon genaamt wort; dog hoe verre zig dit regt uitstrekt, konnen we niet zeker bepalen.53

De verkiezing van de Regering in de meeste Steden, uit een' opgegevene benoeming Van personen, is ook een Regt den. Stadhouder toebehorende; behalven dat misschien zommige Steden nog hare eige Raadsbestellinge hebben.

Hy moet zorge dragen dat de bevelen en wetten, zo van de algemene Staten, als van die der byzondere Provinciën, ter uitvoeringe gebragt worden; 't geen hem, wat den Staat in 't gemeen betreft, benevens den Raad van State en ten aanzien van ieder Provincie, benevens de Collegiën der Gecommitteerden of Gedeputeerden, is aanbevolen.

De Stadhouder heeft zitting in den Raad van State, in de Collegiën der byzondere Provinciën, en zelfs in de vergadering der Staten Generaal.

Hy heeft magt om de verschillende Provinciën, als Scheidsman, te verenigen, en de Decisie te oefenen over die van byzondere Staatsvergaderingen.

De begeving van zeer veele Politike Ampten in de Provinciën, is ook aan den Stadhouder opgedragen; sommigen uit een genomineert drietallen veele anderen zonder voorgaande nominatie.

gelegenheid genoeg heeft, om de personen, die Hem worden voorgestelt en aangeprezen, te kennen, en dat, uit dien hoofde, wel eens de ampten en bedieningen begeven kunnen worden aan menschen, die juist de waerdigsten niet zyn; terwyl in tegendeel personen van verdiensten worden te rugge gestelt: dog diergelyke dingen konnen niet altoos voorgekomen worden, en behoren onder de onvolmaaktheden die in allerleye Regeringswyzen gevonden worden. Ook heeft men grond om te vermoeden, dat zulks niet dikwyls gebeurt, en dat de Stadhouder, door ondervindinge geleert hebbende, niet altoos door verkeerde aanpryzingen zal misleid worden. Kortom, de gebreken, die in dit stuk konnen plaats hebben, zyn immers zo veel en meer te vermoeden wanneer de bedieningen door een groot aantal personen, die ieder hunne byzondere inzigten en belangens hebben begeven worden. 53 Zie hier van nader in 't XI Hoofdstuk.

52wumkes.nl

De Stadhouder heeft wel, wegens, zyne eigene goederen en heerlykheden, regt om [p. 084] Gezanten aan vreemde Mogentheden te zenden; dog niet als Stadhouder van de Unie, in welke hoedanigheid hy alleen geregtigt is, om de Gezanten der Mogentheden te ontvangen en te horen.

Hy heeft, in tyden van oorlog, het opperste bestier over de Legers van den Staat; dog eenige gewigtige onderneming zullende beginnen, geschied zulks met voorkennisse van de algemene Staten, en met overleg van de Gedeputeerden te velde; althans zodanig is het gebruik geweest onder het bestier der vroegere Stadhouders.

Als Stadhouder ontvangt hy zyne Commissien van, en doet den eed aan ieder byzondere Provincie; dog als Kapitein en Admiraal Generaal wort hem zyn Lastbrief en Berigtschrift van de algemene Staten ter hand gestelt, aan dewelken hy ook zynen eed, in die hoedanigheid, aflegt. De grond van dit onderscheid is, dat de Staten Generaal by de herstelling van 't Stadhouderschap wel geregtigt waren tot de aanstellinge van een Opper-Krygshoofd, maar niet om eenen algemenen Stadhouder aan te stellen, als waar toe ieder Provincie hare eigene magt had, en zodanige Instructien en bepalingen kon maken, als met de natuur van ieder Landschap meest overeenkwam.54

Andere Voorregten, thans met de Stadhouderlyke waerdigheid gepaart gaande, gaan we hier, als tot dit bestek niet behorende, voorby. [p. 085]

Deze hoge waerdigheid is, als uit het voorgaande blykt, allerëerst, met de opregting van het verënigt Gemenebest, bekleed by den doorlugtigen Prins Willem van Oranje; dog dezelve heeft een veel uitnemender en hoger gezag gehad dan zyne nazaten, om dat hy, door zyn roem waardig beleid en bestier, de grondvesten van den vryen Nederlandschen Staat gelegt had, en dewyl toen de Regeringswyze der Staten nog niet in een' vasten stand gebragt was; als mede om dat de zaken van die onstuimige tyden het hoog gezag van een aanzienlyk Opperhoofd vereischten, dat met een uitgestrekte magt voorzien was: Ja de Staten der Provinciën toen nog gewent aan de regeringe der Landsheeren, hadden langen tyd geen ander toeleg dan slegts van Heer en Meester te veranderen, en geenzins om zodanig eene vrye Regeringswyze op te regten, waaromze zig ook te meermalen dan aan Frankryk, dan aan Engeland tragtten te onderwerpen; en dit niet wel willende vlotten, zogten zommigen zelf de Opperhoofdigheid aan den Prins van Oranje op te dragen. Na zyn dood gaven de Nederlanden zig nogmaals over aan de Koningin van Engeland; en Leicester herwaarts gezonden, schynt eerst, door zyne onbepaalde heerschzugt, aanleiding gegeven te hebben, dat de verenigde Nederlanden eindelyk: van alle Opperhoofdigheid afziende, eene vrye en onafhangkelyke Staatsregeringe hebben opgeregt, dewelke, onder het bestier van een eminent Hoofd met den 54 In de beschryving van Friesland zullen we gelegenheid hebben, om wegens dit stuk, de regten, des Stadhouders, op te geven.

53wumkes.nl

naam van Stadhouder, allenskens hare form en gedaante verkregen heeft, zo als nog tegenwoordig gezien wort. [p. 086]

Na den ongelukkigen moord van Prins Willem I., werd zyn' zoon Maurits, den 1 November 1585., dezelve magt opgedragen die zyn vader bekleed had; dog 't geen eerst, na, 't vertrek van Leicester regt tot stand kon gebragt werden; zyn bestier heeft by uitnementheid gedient, om de grondvesten van den Staat vast te maken, en de nieu opgekomene Republyk aanzienlyk en vermogende te doen zyn. Prins Maurits, na een allerroemwaerdigst bestier van veertig jaren, overleden zynde, werd opgevolgt van zynen halven broeder, Frederik. Henrik, namelyk als Stadhouder over vyf Provincien, wyl Friesland en ook namaals Groningen en Ommelanden tot hunnen Stadhouder hadden aangenomen Graaf Willem Lodewyk van Nassau, als hier na zal gezien worden.55 Frederik Henrik heeft, gedurende zyn bewint het Staatsgebouw verder voltrokken. Hy stierf in den jare 1647., nalatende een zoon, Willem den II., die reeds, by 't leven zyns vaders, het regt van survivance verkregen hebbende, de hoge waerdigheden terstond aanvaerdde. Hy overleed in den jare 1650., wanneer agt dagen daar na geboren werd zyn zoon Willem de III. Thans was de agting voor het Stadhouderlyk bewint (voornamelyke in Holland) zo verre gedaalt, dat dees jonge Prins, met alle zyne nakomelingen, by een openbaar edikt voor altoos van het Stadhouderschap werd uitgesloten. Dog de vervaerlyke oorlog, waar in de Staat, in den jare 1672., [p. 087] met Frankryk gewikkelt werd, veroorzaakt de herstelling van den jongen Prins, en de vernietiging van het gemelde eeuwig edikt; zulks Willem de III., in de ampten zyner Voorouderen herstelt zynde, volkomelyk beantwoordde aan de hope, die men in hem gestelt had. Het Stadhouderschap over vyf Provinciën werd vervolgens erffelyk gemaakt op de mannelyke af komelingen, dewelke de Prins zoude komen na te laten. Hy werd in den jare 1689. tot Koning van Groot-Britannië gekroont; dog het behaagde de Goddelyke Voorzienigheid niet zyn huwelyk met Maria, Koningin van Engeland, met kinderen te zegenen, stervende dees Doorlugtige Vorst in den jare 1702., kinderloos, latende by uitersten wille zyne goederen aan Jan Willem Friso, Stadhouder over Friesland enz. Na het overlyden van Willem den III., nam de Stadhouderlyke regeringe in de vyf Provinciën een einde; blyvende Friesland en Stad en Lande onder het bestier van Jan Willem Friso, die in den jare 1711. aan den Moerdyk ongelukkig verdronk. Hy liet eene zwangere Gemalin na, Maria Louisa, geboren Princes van Hessen-Kassel, die, zeven weken na 't droevig ongeluk van haren man, een Zoon ter Waereld bragt, namelyk Willem Karel Henrik Friso, die Erf-Stadhouder van Friesland geboren zynde, in den jare 1718. Stadhouder van Groningen en Ommelanden, en 1722. Stadhouder enz. over Gelderland verklaart werd. De overige vier Provinciën, bleven zonder

55 In 't 1640. werd Prins Frederik Hendrik ook Stadhouder over Groningen en Ommelanden.

54wumkes.nl

Stadhouder, tot den jare 1747., wanneer, door eene gelukkige omwenteling van zaken, zyne Doorluchtige Hoogheid, [p. 088] Karel Henrik Friso, Stadhouder, Kapitein en Admiraal Generaal van de Verenigde Nederlanden verheven werd, welke waardigheden in 1748. erffelyk gemaakt werden, in de mannelyke en vrouwelyke Linie; werdende thans, zedert den agtsten Maart 1766., bekleed door zyn' enigen Zoon Willem, den V. Zynde onze tegenwoordige Erf-Stadhouder, die na de dood zyns Vaders, 1751., eerst onder de voogdye zyner Moeder, en naderhand onder het opzigt der Staten opgevoed zynde, tegenwoordig luisterryk aan het hoofd der Regeringe zit. [p. 089]

55wumkes.nl

X. HOOFDSTUK. Form van Regeringe in FRIESLAND

§ I. Voorregten der Friesen, zedert de opregting van hun gemeenebest. De Friesen, bewonende eene der Noordelykste Landschappen der Verënigde Nederlanden, hebben ook, met de andere geunieerde Provincien, eindelyk hunne vryheid, daar van zy zedert den aanvang der Zestiende Eeuwe waren berooft geweest, weder bekomen. En wel met zodanige voorregten, en alzulken uitnemenden form van Regeringe, als nimmer voor de aankomst der Hertogen van saxen, hier te lande was bekent geweest. Veele voorname gronden van het tegenwoordig Landbestier zyn wel eenigzins na te speuren in de aloude Friesche Regten en Wetten; dog dezelve waren zo weinig beschaaft, en in zo verwarde schikking, dat 'er, volgens dezelve, onmogelyk een vaste voet van Regeringe kan beraamt werden. Onder de beheersching der Saxen en het Huis van Bourgondiën zyn de Inwoners met zeer veele wetten en regten voorzien geworden; dog de invloed die het Hof en de Stadhouder op alle de deelen van de Regeringe hadden, beroofde inderdaad de Landzaten van een groot gedeelte der vryheden, die hen, volgens de gemaakte verdragen, wettig toebehoorde. Boven dien was de verëniging van de byzondere deelen, waar uit deze Provincie beslaat, niet volkomen: de Landen en Steden hadden doorgaans strydige belangens, en de opbreng der lasten en schattingen [p. 090] kon veeltyds niet naar beider genoegen vast gestelt worden. De partyschappen, uit het een en ander vloejende, veröorzaakten dikwyls verdeeltheden, die naaulyks door de hoge Regeringe geslist konden worden. Dog na de vaststellinge van de Vryheid zyn allenskens de wetten beschaaft; de vryheden en voorregten ten deele vermeerdert, en geheel op nieu bevestigt; de gronden der Regeringe vast gestelt; de Overheden en Magistraten in hun behoorlyk gezag bekragtigt; de regten des volks op onwankelbare gronden gevestigt; de partyschappen en strydigheden, nopens den voet en order der Regeringe, gedempt, en alle de Leden des Landschaps zo naau aan malkanderen geklonken, en ieders byzondere belangens met dat van het algemeen, zo uitnemende verënigt, dat 'er misschien weinige voorbeelden van zo eene welgestelde Regeringswyze zullen konnen aangewezen worden. Om nu deze form van regeringe, waar van de vreemdelingen gemeenlyk zeer verwarde denkbeelden hebben, in haar eigen aart den Lezer voor te stellen, zal de voornaamste inhoud van dit Hoofddeel uitmaken.

II. Stemregt in Friesland. De Oppermagt, of het vermogen om te Regeren, of door zig zelf, of door anderen, berust oorsprongkelyk in Friesland in de bezittinge der vaste goederen, en zulks zo wel in de steden als ten platten lande. Om van het laatste eerste te spreken, moet men weten, dat van ouds alle eigenaars en bezitters van de

56wumkes.nl

goederen, die met regt van Stemminge voorzien waren, toegelaten werden, om, in eigen persoon op de Landsdagen te verschynen, en [p. 091] in Lands zaken te spreken; dog dit gebruik heeft met de opkomst der Republyk een einde genomen, en iemant, Stemgeregtigde goederen bezittende, is, uit hoofde van dien, geregtigt, om of zig zelf, of anderen, by behoorlyke Volmagt in zyne plaatze, ten Landsdage te benoemen. Het Stemregt is eigen aan zodanige plaatzen, Hornlegers, Stellen, Ploeggangen of Huizen, als op de Stemregisters, als zodanig, bekent staan; welke Registers, voormaals zeer verward en gebrekkig zynde, in den jare 1640., op order van de Staten der Provincie, in beter schikkinge gebragt, en zedert verscheide malen op nieu herstelt zyn, en thans alle tien jaren vernieuwt worden: zulks het getal van Stemdragende Vastigheden in de Provincie, in ieder grietenye of dorp, altoos het zelfde blyft, en, voor zo verre, geene veranderinge onderhevig is.56

Het Regt, den Eigenaren of Bezitteren van alzulke Stemgeregtigde vastigheden toebehorende, strekt zig uit tot het aanstellen van Volmagten ten Landsdage; het benoemen van een drietal personen tot het vervullen der vacerende Grietmans-ampten, Secretarien der Grietenyen en Byzitters; het stemmen der Predikanten, Kerkvoogden, Schoolmeesters en Dorpregters in de dorpen te verkiezen; het aanstellen van Dykgraven, Dyks-Gedeputeerden, Dorps-Volmagten tot de Rekening der Grietenyen, Dyken, Zylen, enz. Wyders tot het verkiezen van Ontvangers der Floreenrenthe en andere lasten, zo algemene over ieder Grietenye, als de byzondere Ontvangers in de [p. 092] Dorpen. Kortom tot alle zaken, zie wegens de Dorpen, grietenyen, of het gemene Land, stemminge onderworpen zyn.

Ook is dit Stemregt zodanig aan de gezeide goederen verknocht en onäfscheidbaar vastgehegt, dat alle Eigenaars, (niet door 's Lands wetten uitgesloten zynde) zonder onderscheid van mannen of vrouwen, volwassene of kinderen; (de laatste door hunne voogden) ingezetenen of vreemden, in de gezeide zaken zig daar van mogen bedienen.

Evenwel zyn 'er verscheide gevallen, waar in de Stemmen kragteloos, en derzelver Eigenaars onbevoegt zyn, zig van dat regt, geheel of ten deele, te bedienen.

De Stemmen zyn in zig zelve kragteloos, wanneer by een Huis of Hornleger minder dan tien pondemate land in de hoge, en twintig in Pondemate in de lage kwartieren zyn.57

Wanneer een Stemgeregtigt Hornleger niet voorzien is van een bewoonbaar huis.

56 Zie Lands Ord. Tit. XIX. Art. 1, 3. 57 Dit moet egter niet verstaan worden van zodanige huisen, die op 't Register van 1640., zonder land, voor Stemgeregtigt zyn aangetekent; hoedanige hier en daar eenige weinigen gevonden worden.

57wumkes.nl

Wanneer het Huis te gelyk met den grond daar het op staat, en met de vereischte landeryen, niet aan een en den zelfden persoon in eigendom toebehoort.

Wanneer de Eigenaar de Stemgeregtigde Vastigheden verkoopt, en, onder beding van zekere jaarlyksche renthen, het Stemregt aan zig tragt te behouden.

Wanneer de Stemgoederen by Donatie tusschen [p. 093] levenden, aan een ander zyn overgedragen; en als zodanig niet behoorlyk zyn geregistreert, en in de Proclamatieboeken aangetekent. Zelfs mogen alzulke Stemmen geene kragt hebben, dan na verloop van een jaar na de gedane Registratie.

Eindelyk zyn alleen tot stemminge geregtigt, wier namen, als dadelyke bezitters van het Stemgoed, te boek staan, ten ware iemant anders in staat zy, zyn regt van eigendom te konnen bewyzen.

De personen, of gemeenschappen, (schoon eigenaars of vrugtgebruikers van behoorlyke Stemgoederen) niet mogende stemmen tot Volmagten ten Landsdage, zyn, Predikanten, Schoolmeesters, Kerke- en Arme-voogden, Gast- en Weeshuisen, Grietenyen en Steden, wegens hunne Kerk, Pastory, Arme- of Weeshuizen, Grietenye- en Stadslanden; als mede alle andere Gemeenschaps-goederen, door publyke Voogden bedient wordende.

Geene personen, die door Sententie van den Regter infaam verklaart zyn, mogen zig van het Stemregt, op hunne goederen leggende, bedienen.

Gelyk mede geene Roomschgezinden, en anderen, wier Godsdienst of vrye oefening van dien, hier te landen niet is toegestaan.

Geene Gereformeerde Voogden over Roomschgezinde pupillen goederen; nog Roomsche Voogden over Gereformeerde pupillen goederen.

Ook mogen niet ten Landsdage stemmen zodanige Ingezetenen, die onvermogende zyn te dragen, de kosten van inlegeringe, en doortogt van Krygsvolk. [p. 094]

Als mede niet, die Eigenaars zyn van minder gedeelte dan een vierde van een volle Stem.

De Mennoniten en andere Gezintheden, hier hunne vrye oeffeninge van Godsdienst mogende genieten, hebben, wegens hunne goederen, regt van Stemminge in Lands, Grietenye en Dorp zaken, maar niet in zaken die 't Kerkelyke betreffen, als het stemmen van Predikanten, Kerkvoogden enz. Dog de Roomschgezinde Stemmen zyn in alle opzigten kragteloos.

En gelyk dus het regt van Oppermagt oorsprongkelyk ten platten lande berust by de begoedigde Ingezetenen, en, naar mate van het getal hunner Stemmen, by de vermogensten het allermeest; zo niet men in de Friesche Steden byna dienzelfden grond tot het Regt van Regeringe. De personen, jaarlyks uit de Steden ten Landsdage wordende afgezonden, worden uit de Magistraten en Vroedschappen, gekoren, en moeten, om in de Stadsregeringe zitting te hebben,

58wumkes.nl

altoos zekere bepaalde eigendommen van goederen in hunne Stad bezitten; zonder welke niemant tot het bewint der Stede regeringen wort toegelaten.

III. Volmagten ten Landsdage. De gezeide Oppermagt in Landszaken oorsprongkelyk berustende by de Stemgeregtigde Ingezetenen, volgt dus van zelve, dat niemant uit eenige aangeborene titels, waerdigheden, Adeldom of erfregt, deel aan de Regeringe heeft; dan alleen voor zo veel hy, uit hoofde van zyne Stemgeregtigde goederen, zig zelfs of anderen, geheel wegens [p. 095] eenig dorp of grietenye, of ten deele, daar toe kan beroepen. De Adel in Friesland heeft, uit kragt van geboorte, alleen het regt, dat 'er altoos, uit ieder grietenye, jaarlyks één Edelman, behoorlyk gequalifiseert, ten Landsdage moet gestemt worden; dog zelve geene genoegzame vastigheden bezittende, moeten zy afwagten, wie van hen door de Stemgeregtigden tot die waerdigheid benoemt wort. Hetzelfde zy gezegt van de Eigenërfden, uit welker midden jaarlyks mede een persoon uit elke grietenye moet gekoren worden; dog iemant zelfs niet genoeg begoedigt zynde, moet hy op de vlerken van anderen dryven, en zien op welke wyze hy zyne banden best kan vast leggen.

Men ziet dus uit het voorgaande, dat de Regering in Friesland is representatief, of vertonende, zulks dat de ware Oppermagt niet oorsprongkelyk is by hen die dezelve dadelyk oeffenen, maar by de genen voor welken zy worden afgevaerdigt, wiens plaats zy bekleden en wiens personen zy verbeelden. Egter moet niemant de volstrekte magt om te regeren den afgevaerdigde ten Landsdage, weigeren. De naam Volmagten betekent wel iemant die gelastigt is, om, uit naam van zynen Meester, iets te doen, en verpligt is aan denzelven rekenschap te geven. Dog dit heeft hier geene plaats: de Comparanten ten Landsdage hebben eigentlyk volle magt, om byäldien zy de Commissien en Instructien der Volmagten naauwer bepaalden en hunne magt zodanig inbonden, als zy goed en oorbaar vonden; hoedanig ook voormaals het gebruik alhier geweest is; dog het geen tegenwoordig bezwaarlyk zou konnen ingevoert worden, vermits geene Procuratien worden aangenomen, dan die zonder eenige restrictie zyn, en ingerigt naar het vastgestelde voorschrift.

IV. Order van Stemminge tot Volmagten. De wyze van Stemminge der Volmagten ten platten Lande, is voornamelyk op een vasten voet gebragt in den jare 1640. Volgens het ontwerp, door den Stadhouder Hendrik Casimier en de Heeren Gedeputeerden, opgestelt, en door een Staatsbesluit van den vierden Maart deszelven jaars, bekragtigt. Twee jaren vooräf was by den Raad van State, toen in Friesland zynde, een voet van Regeringe aan de Staten des Lands voorgestelt58; dog het voorgestelde in alles

58 Aitzema XVIII Boek, pag. 151.

59wumkes.nl

niet overëenkomende met de form en natuur der Regeringe, werd slegts ten deele aangenomen. Het voorgemelde ontwerp, door 's Lands [p. 097] Staten bevestigt, bestaat uit zestien artikelen, en is hoofdzakelyk van den volgenden inhoud.

1. De Stemminge zal geschieden in alle dorpen, op een dag en uur door de geheele Provincie.

2. De huiskondinge moet geschieden door de Dorpregters, daags voor de Stemminge voor zonnen-ondergang; en op den dag der Stemminge moet de klok driemaal geklipt worden, te negen, tien, en elf uur.

3. Na de laatste klokklippinge, wort, een kwartiers uurs daar na, de Stemminge in de Kerken begonnen, met gesloten deuren, zo lang de Stemminge duurt; en worden alle de geenen, die na het sluiten der Kerkdeuren verschynen, voor byvallende Stemmen gerekent.

4. Twee dagen na de gezeide Stemminge in de dorpen, geschied de generale Stemminge in de Grietenye Regtkamer: wanneer namelyk de Stembesoignes van de dorpen, by elkanderen gebragt werdende, aanwyzen, welke personen door de meeste dorpen ten Landsdage gekoren zyn. waar by dient aangemerkt te worden, dat in deze laatste Stemminge, de dorpen getelt worden, zonder onderscheid van grootste, zulks een dorp van drie á vier Stemmen even veel gewigt heeft als een ander van zeventig of tagtig.

5. By 't vyfde Artikel wort het regt van Stemminge verboden aan alle papisten, Landschaps-meyers, en andere personen niet genoegzaam begoedigt, of anders, volgens de wet, niet werdende toegelaten.

6. [p. 098] In 't zesde wort aan alle Dorpen en Grietenyen belast het opmaken van een nieuw Stemregister, waar van voorheen gemeld is: Dog de Ingezetenen zig dien aangaande niet konnende verdragen, moest den Grietman twee Commissarien worden bygevoegt, als één uit de Heeren Gedeputeerden, en één uit het Hof Provinciaal, om de verschillen te beslissen, en het register tot stand te brengen. Dog tegenwoordig worden de Heeren van 't Mindergetal, van tyd tot tyd, daar toe gecommiteert.

7. De Stemgeregtigde Ingezetenen mogen, of in eigen persoon, of door hunne Meyers, (geen Papist zynde) of door schriftelyken last, hunne Stemminge in de Kerken voltrekken. En werd in dezen insgelyks het getal der Stemmende goederen getelt: zulks een Stemmende plaats van tien pondematen op de hoge, en van twintig op de lage kwartieren, even kragtig is, als een ander van honderd of meer.

8. Tot het overbrengen der stemminge uit de onderhorige dorpen naar de Grietenye-Regtkamer, moeten gestemt worden twee personen, behoorlyk geregtigt en gequalifiseert; dewelke ook gemagtigt zyn, om de Lastbrieven der Heeren Volmagten, benevens de Geregten, te ondertekenen.

60wumkes.nl

9. De Stemmingen in de Kerk voltrokken zynde, worden van de tegenwoordige Stemgevers, of uit eigenen naam, of wegens hunne Magtgevers ondertekent, met hand of merk.

10. Geene anderen dan tot Stemminge begoedigde [p. 099] en geregtigde personen, mogen tot de Stemminge toegelaten werden: of anders Meyers, of Notarissen uit hunnen naam.59

11. De pligt van den Dorpregter by de Stemminge, is, naaukeurig aan te tekenen, de misbruiken, aldaar tegenwoordig gepleegt wordende, en de onwettige personen by de stemminge verschynende, gelyk mede, als 't gevordert wort, copia van de gedane stemminge te houden, en aan anderen uit te geven.

12. Geene Pretendenten tot het Volmagtschap ten Landsdage, 't zy Grietman, Secretaris, Edelman of Eigenërfde mogen in persoon by de stemminge in de Kerken verschynen, maar moeten de stemminge, wegens hunne goederen, door anderen laten doen.

13. De opneminge van de generale Stemminge, in 't Regthuis, moet gedaan worden by den Grietman, de Byzitters, en den Secretaris, ten overstaan der voorgemelde twee personen uit yder dorp; welke laatsten schriftelyke lastgeving van de Stemgevers, by den Dorpregter vertekent, moeten vertonen.

14. De Volmagten ten Landsdage hunne Procuratien aan de Heeren Gedeputeerden vertonende, worden aldaar, na zulks, toegelaten; dog zig van kwade middelen bedient hebbende, moeten uitgesloten worden van [p. 099] den Landsdag, schoon zy meerdere Stemmen hunnen voordele mogten hebben: werdende, in dien gevalle, de Stemminge op hunne partyen, schoon minder getal van Stemmen hebbenden, voor goed gekent.

16. Des Grietmans pligt is, zorge te dragen voor de goede nakominge der Stemwetten; de misbruiken daar tegens, den Heeren Gedeputeerden bekent te maken, en in alles, de Stemminge aangaande, zyn ampt getrouwelyk te betragten.

17. Allen, die zig regt van Stemminge aanmatigen, zyn gehouden te hoeden de lasten van doortogten, of inlegeringe van Soldaten.

V. Uitschryving en bezigheden van den Landsdag. De uitschryvinge van den jaarlykschen gewonen Landsdag geschied alle jaren op nieu, door de Heeren gedeputeerden, tegens den eersten maandag van Februaris, ten einde niet alleen vast te stellen de middelen van opbreng en lasten, impositien enz. maar ook zodanige middelen te beramen, als dienstig geöordeelt worden tot welstand, veilige bewaring en bescherming van Land en Kerk. Moetende de gezamentlyke Volmagten (de Staten des Lands hier

59 Versta hier mede onder Advocaten, Postulanten enz. (Lands Ordonnantie Lib. 4 Tit. 19. Art. 67.) en, volgens Publicatie van hun Ed. Mog. de Staten van Friesland, den 3 Maart 1762., ook de Dorpregters; mits schriftelyken last vertonende, als de andere publike personen.

61wumkes.nl

vertonende) aldaar ontvangen, 't geen hen op dien tyd en daar na, by geschrifte wort ter hand gestelt: en daar op, mitsgaders op alle voorvallende zaken, strekkende ter bevordering van 't gemeene Lands welzyn, te beraadslagen en sluiten, zo als by gemeene en meeste Stemmen geöordeelt wort ten beste van Land en kerk te strekken: mogende ook de Heeren Volmagten niet eerder scheiden voor dat het poinct van de Consenten is afgedaan, [p. 101] 't geen binnen zes weeken moet geschieden, en daar mede de Landsdag gesloten worden; en wat na dien tyd mogte werden gehandelt, wort van onwaerde gehouden. Nog ontvangen de Heeren ten Landsdage, op deze gewone Vergaderinge, bewys en aanwyzing, waar, en tot wat einde de ingewilligde, en tot nog toe opgenomene penningen, aangelegt en bekeert zyn. Dog hier van in 't vervolg nader.

VI. Hoedanigheden, in de Comparanten ten Landsdage vereischt. Vermits het gewigt der Regeringe, en gevolgelyk 's Lands welstand ten groten deele afhangt van de opregte geneigtheden der gener die aan het roer van Staat zitten, en de personen daar toe jaarlyks op nieu verkoren worden door de Stemgeregtigde Ingezetenen, welke order eene gestadige verandering onderworpen is, hebben 's Lands Overheden al vroeg, en daar na, van tyd tot tyd, bezorgt geweest om dien aangaande heilzame bepaling te maken, ten einde de genen die ten Landsdage verkoren mogten worden, goede en vaderlandslievende personen zyn, en zig als zodanig gedragen zouden. Als mede dat door te grote vermenigvuldiging van Landsdags Comparanten geene aanleiding zou konnen gegeven worden tot eenige overwigt of partyschappen in 't stuk van 's Lands regeringe. Waar omtrent wy eenige Staatsbesluiten hier zullen opgeven.

Zo ist, by voorbeeld, een alöude Wet, dat uit ieder Grietenye of Stad niet meer dan twee personen jaarlyks ten Landsdage mogen gekoren worden, te weten ten platten Lande één uit den Eigenërfden [p. 102] Staat; en uit de Steden één uit de Magistraat, en één uit de Vroedschap. Dog wanneer twee Volmagten uit den Adelyken en Eigenërfden Staat, en uit de Steden, uit de Magistraat of Vroedschap verkoren worden, moeten nogtans de Stemmen van twee niet meer dan voor een gelden of gerekent worden.60

Alle Volmagten zyn by Eede verpligt 's Lands Wetten, Reglementen en Ordonnantien na te komen, en, zo veel in hen is, te doen nakomen.61

Niemant mag tot den Landsdag worden toegelaten, ten zy hy bekent sta als een Beminner van 't Vaderland, liefhebber van den Gereformeerden Godsdienst, en geheel onverdagt van eenige gunst toe te dragen aan de vyanden van den Staat: ook niet lasterlyk of ergerlyk, maar vroom en eerlyk van leven. 60 Resol. van den 5 Maart 1591. 61 Resol. van den 23 Febr. 1700. Regl. van zyn Hoogh. 21 Dec. 1748, Artl. 25. 58.

62wumkes.nl

Iemant, van Paapsche ouders geboren, wort niet eerder ten Landsdage toegelaten, of ook tot eenige Ampten, voor dat als een Ledemaat van de hervormde Kerke is aangenomen.62

Tot het Volmagtschap wort wyders vereischt, dat iemant zy een Ingeboren dezer Provincie, of alhier behoorlyk genaturaliseert en begoedigt, met een' Stemdragende Plaats ten platten lande; en in de Steden met zo [p. 103] veel' vastigheden als van noden zyn om in de Vroedschappen te worden toegelaten.63

Alle personen, op den Landsdag verschynende, moeten den vollen ouderdom hebben van twintig jaren; 't geen mede tot het waarnemen van eenige Commissien, Ampten of Beneficien vereischt wort. 64

Geene Magistraat personen, Secretarissen of Suppoosten uit de Steden, mogen wegens eenige Grietenyen ten Landsdage verschynen; gelyk mede geene Grietsluiden, Byzitters hunne Secretarissen of Fiskaals tot die waerdigheid, wegens de Steden, mogen verkoren worden.65

Geene Leeden, ten Landsdage verschynende, mogen in hunne eigene zaken, of hen enigzins betreffende, in de Vergaderinge adviseren, of stemmen; maar zig, gedurende zodanige raadslagingen, uit de Vergaderinge begeven.66

De waerdigheid van Volmagten ten Landsdage de Opperste magt in Frieslands regeringsstaat vertonende, hebben dezelven, gedurende den Landsdag, den Rang boven de Leden van alle hoge Collegien van Staat of Justitie binnen deze Provincie.67

VII. Vier Kwartieren der Regeringe. Uit de gezamentlyke Volmagten der Grietenyen en Steden bestaat alzo de Hoge Regeringe des lands; dog dezelve zyn in [p. 104] hunne Vergaderinge onderscheiden en afgedeelt in vier Quartieren, namelyk Oostergoo, Westergoo, Zevenwouden en Steeden, hebbende ieder hunne Vergaderplaats en Raadsplegingen in eene byzondere kamer op 't Landschapshuis. De Steden, elf in getal, maken alzo het vierde deel der Regeringe uit. Van ouds was het Landsbestier by de Geestelyken, Edelen en Eigenërfden uit de drie Goën; terwyl de Steden geene byzondere Stem in den Staat hadden, maar alleen gerekent werden onder de Quartieren waar in zy lagen: Dog hier in is al vroegtydig, by de opregting der Republyk, verandering gemaakt. Al in den jare 1579. was 'er verschil gerezen tusschen de Landen en Steden, zo wel aangaande den opbreng der Lasten tot den oorlog, als betreffende der Steden aandeel in de

62 Poincten van 1673. 63 Resol. van den 28 Febr. 1705. 64 Reglement van zyn Hoogh. Art. 24. 65 Reglement van 1673. Art. 20. Regl. van zyn Hoogh. Art. 20. 66 Regl. van zyn Hoogheid Art. 29. 67 Resol. van den 20 Juni 1627.

63wumkes.nl

Regeringe; dog welke geschillen toen, door uitspraak van de Stadhouder Rennenberg, geslist werden, in dier voegen, dat de Steden zouden betalen een negende deel van de oorlogslasten, en dat zy gezamentlyk zouden genieten de vierde Stem, neffens ieder der drie Goën, in de gemene Lands regeringe. Deze uitspraak was maar by voorraad gedurende de onlusten van den oorlog, die men toen nog hoopte niet van langen duur te zullen zyn. Ook was deze schikkinge op verre na niet naar 't genoegen der Landen, die zo wel de Steden als den Stadhouder verdagt hielden van heimelyk den Spanjaarden toegedaan te zyn.68 Het gevaar van den vyand egter, kort daar na, meer [p. 105] toe dan afnemende, verënigden zig de Landen en Steden naauwer dan voorheen; waar by, onder anderen werd vastgestelt, dat Oostergoo voortaan de eerste Stem in de Regeringe zoude hebben, in plaats van de Geestlykheid, Westergoo de tweede, Zevenwouden de derde, en de Steden de vierde.69 De Steden naderhand ziende, of immers voorgevende, dat zy in haar regt en waerdigheid, in verscheide opzigten, door de Landen verkort werden, verklaarden de voorgaande verbintenissen, met de Landen aangegaan, voor nietig, en kragteloos, willende voortaan geen gemeenschap van regeringe met de Landen oefenen; ten ware, door tusschenkomst en bemiddeling van den Hertog van Anjou of den Prins van Oranje, als Stadhouder, het stuk van Regeringe op beteren voet gebragt mogte werden.70 't Geschil werd vervolgens voor den Hertog gebragt, die daar op den Stadhouder en twee Heeren van het Hof Provinciaal magtigde om kennis te nemen van beider partyen eischen en geregtigheden, en van alles aan zyne Hoogheid bescheid te geven, ten einde de zaak, ten meesten voordele van 's Lands ruste en welstand, mogte geslist worden. De Steden en Landen bragten hunne vertogen hier op in, 't geen aan wederzyden zeer hevig bepleit werd. Eindelyk boden de Landen van hunnen kant aan, de onderlinge verschillen op onpartydige Regters te begeven, namelyk de Luitenant Gouverneur Merode, benevens drie Volmagtigden [p. 106] uit de Landen, en drie uit de Steden.71 Dit werd van de Steden, dog onder verscheide bepalingen en voorwaarden, aangenomen; dog zy zouden midlerwyl zekere Remonstrantie aan den Prins van Oranje, waar by zy hunne eischen zeer breedvoerig vertoonden, en aanwezen de gronden waar op zy meenden hun billik regt te steunen. Begevende wyders hunne zaak, op den Prins, en deszelfs Lt. Stadhouder, met overroepinge van eenige onpartydige Regtsgeleerden.72 De Prins zond daar op eenige geleerde

68 Winsemius bladz. 642. 69 Winsemius bladz. 611, 662. 70 Aldaar bladz. 714. 71 Winsemius bladz. 723. 72 Zie deze Remonstrantie by Wins. bladz. 725. Dit stuk, gevoegt by 't geen de Landen tot stavinge van hun regt, op bladz. 719. aldaar vertoont hebben, kan genoegzaam dienen om daar uit de gronden dier geschillen, en ieders byzonder voorgewend regt, na te sporen.

64wumkes.nl

Mannen naar Friesland, die de zaak onderzogt hebbende, by voorraad voorsloegen, dat, by provisie tot het eindigen der proceduren, de Regeringe zou bestaan als voorheen, uit vier Quartieren; dat de Steden in 't Collegie der Heeren Gedeputeerden twee personen by de zes, die wegens de Landen zaten, zouden zenden, en dat niet langer dan tot den naastkomende Landsdag, die in October stond gehouden te worden. Deze uitspraak geschiedde den 16 May 1583. En werd aan beide partyen belast, in dien tusschentyd hunne schrifturen van drie weken tot drie weken over te leveren tot duplik ingesloten, zonder wyders. Dees voorslag werd, na eenige sparteling, aan weêrkanten ingewilligt; en het geding [p. 107] daar op voortgezet, en den Prins toegezonden zynde, viel de Sententie op den elfden Febr. 1584., waar by aan de drie Goën belast werd, ieder in de zynen, binnen den tyd van eene maand, te kiezen twee Gedeputeerden, één uit den Adelyken, en één uit den Eigenërfden Staat, waar by de Steden drie zouden mogen voegen; zynde de negen Gedeputeerden van den Gereformeerden Godsdienst, personen van goede en geschikte hoedanigheden, liefhebbers van 't Vaderland, en die, als zodanig bekent en geägt wierden. Vermits egter beide partyen hadden gezegt van in dezen niets te beögen, dan dat de Regeringe gebragt werd op denzelven voet, als die hier te lande geweest ware voor de aankomst van de Hertogen van Saxen in Friesland: 't geen niemant van hen nogtans in de overgeleverde stukken enigzins had bepaalt, zo geschiedde de bovengemelde Sententie maar by voorraad, en zonder benadelinge van partyens regt ten principalen: werdende hen teffens belast, om, aan wederzyden, aan te wyzen, hoe en by wien, voor de Saxische Regeringe, het land was bestiert, en in welke form de Staten, op gemene Landsdagen vergaderende, gestemt hadden: gelyk mede, van welk gewigt en kragt de Stemmen van ieder Lidmaat ter Vergaderinge geweest waren.73 De Sententie met de bygevoegde puncten by den Prins van Oranje en de gekorene Mederegters getekent, en, op gezeiden tyde, binnen Delft uitgesproken, heeft zedert, zo veel ik weet, altoos stant gegrepen; [p. 108] niet tegenstaande, van geene van beide partyen eenige oplossinge, aangaande den voet der alöude Regeerwyze, werd gedaan. De Afgevaerdigden wegens de Landen, om de Sententie te aanhoren, waren E. van Ailva, J. van Feitsma, O. Doyem, J. Montzma en F. Tatmans. Zy leverden, twee dagen na 't uitspreken der Sententie, een Verzoekschrift in aan de Regters, om te mogen appelleren; dog de Prins van Oranje, en de bygevoegde Regters, Adriaan van der Myle, J. van Banchem, Leonard Casembroot, en Floris Thin, gaven ten antwoord, dat zy niet verstonden, dat de Appellanten by de Sententie eenigzins bezwaart, nog ook bevoegt waren, om van de Sententie te appelleren. De Afgevaerdigden vertrokken hier op naar Friesland, en de Steden bedienden zig, kort daar na, van

73 Winsemius bladz. 739.

65wumkes.nl

hun bekomen Regt, stellende drie gedeputeerden uit haar midden in 't Collegie, en maakten voorts in alle Landsvergaderingen, een vierde Lid van Staat. 74 [p. 109]

VIII. Nader beschryvinge der Landsdagen, Procuranten en eed der Volmagten. Om weder te keeren tot het stuk der Landsdagen, moet men weten, dat de gewoone Landsdag jaarlyks wort uitgeschreven door de Heeren Gedeputeerden en den Stadhouder, zo tegenwoordig is. Deze uitschryving wort jaarlyks gedaan aan ieder Grietman, die, amptshalven, in zynen bedryve moet order stellen, dat de Stemminge op behoorlyken tyde en wyze geschied. Onder de regeringe der Landsheeren werd de uitschryving gedaan door den Stadhouder en 't Hof; en nog na de Utrechtsche verëniging heeft dit enigen tyd plaats gehad.75 Dog naderhand het Hof alleen bepaalt zynde by de bedieninge der civile en criminele Justitie, is de uitschryvinge van den Landsdag alleen den Stadhouder en den Heeren Gedeputeerden aanbevolen.

Procuratien en Eed der Volmagten. De Procuratien, die de Stemgeregtigden hunne Volmagten doen ter hand stellen, behelzen, dat zy, in alle voorvallene zaken, het Gemenebest rakende, zullen ramen en besluiten, zo, en als by meeste Stemmen, bevonden zal worden te behoren. Dat zy den gewonen Landsdag binnen zes weeken moeten sluiten; ten ware zy, wegens eenige zwarigheden, of extraordinaire punten, door het Collegienbeschreven mogten werden; met belofte, van dat geen van waerde te zullen houden, dat in gemelde zaken, door de Heeren Volmagten zal worden gedaan, en zulks zonder eenige ruggespraak of restrictie; behoudens nogtans de onverbrekelykheid van 's Lands fundamentele wetten. Gelyk mede [p. 110] de Volmagten niet mogen verbreken het Staatsbesluit nopens de Collatie der Officien van den 16 May 1662. Nog ook dat van den 20 Nov. 1663., rakende de order van regtsgebied, zo van 't Collegie der Heeren Gedeputeerden, als van het Hof Provinciaal, en de Nederregters. Dat ook dezelve Volmagten het Reglement op het stuk van Stemminge, den 16 July 1698., vastgestelt; en vooräl het Reglement der Regeringe, door zyne Doorl. Hoogheid, den 21 Dec. 1748.,

74In volgende tyden zyn, meer dan eens, wel zware geschillen tusschen de Landen en Steden ontstaan, zo wegens de impositien als anderzins, zulks ieder hunne afzonderlyke vergaderingen en Gedeputeerden hielden, inzonderheid in den jare 1600. Dog de twisten zyn telkens gelukkig neêrgeleid, en de gestelde voet van Regeringe duurt nog, door Gods goedheid, tot op dezen dag. De Steden bekwamen egter toen op verre na niet hun oogmerk, begerende volstrekt de halve regeringe, als te zien is in de Instructie, door de Steden aan hunne Afgevaerdigden tot die handelingen, mede gegeven. Zie Staats Resolutie-boek van 't jaar 1583. 75 Wins. bladz. 635.

66wumkes.nl

beraamt, in alle derzelver deelen en leden moeten onderhouden en doen onderhouden, als eene fundamentele, eeuwigdurende en onverbrekelyke wet van regeringe. Eindelyk dat dezelve niet van 's Lands penningen mogen disponeren, dan op behoorlyke geregistreerde Ordonnantien. Werdende den Heeren Volmagten in deze hunne posten, door de Stemgeregtigheden toegezegt en belooft, hunne landen kosten schadeloos te ontheffen, onder verband hunner en aller Ingezetenen goederen.

De Heeren Volmagten deze Procuratien of Lastbrieven ontvangen hebbende begeven zig tegens den groten Landsdag, naar Leeuwarden, thans de bestendige plaats van 's Lands hoge Vergaderingen. Alwaar zy, de eerstemaal in die hoedanigheid verschynende, (dog naderhand niet meer) den Eed moeten afleggen in handen van den voorzittenden Heer in 't Mindergetal, „dat zy 's Lands Privilegien, Handvesten en geregtigheden, en de oude loflyke costumen, en byzonder het Reglement van zyne Hoogheid, zullen voorstaan en defenderen; alle des gemene Lands zaken, [p. 111] met raad en daad, helpen bevorderen, daar in adviseren en besluiten, als zy luiden, naar hun verstand en regte geweten, ten gemeenen beste en welvaren, bevinden zullen te dienen, zonder affectie, gunst of ongunst; alle Ordonnantien en Resolutien van de Staten, de Commissien en Lasten, hun Staatswyze aanbevolen, naar hun vermogen en wetenschap, getrouwelyk na te komen en doen na komen, en voorts geheim te houden alle zaken, in de Vergaderinge van de Staten gehandelt of besloten, die bevolen zullen worden geheim te houden, zonder die te openbaren."76

IX. Aanvang van den Landsdag. Wyze van raadplegen en besluiten. Rang. De gewone of grote Landsdag wort maar eens in 't jaar gehouden, en begint, zedert lange jaren, altoos op den eersten Maandag in Februarius. De Heeren Volmagten moeten 's daags te voren vinnen de Stad zyn; en op den gezeiden Maandag werden de Procuratien der Volmagten den Heeren Gedeputeerden, ter examinatie overgegeven; die daar op hun onderzoek doen, zo wel aangaande de personen die zig aanbieden om ten Landsdage te verschynen, als nopens hunne procuratien, en derzelver inhoud. Het een en ander met de gronden der Regeringe en 's Lands costumen werdende bevonden overëen te komen, werden de personen toegelaten, en hunne Procuratien geäppoincteert, goedgekeurt, en door den Voorzittenden Heer van 't Collegie, benevens derzelver Secretaris, ondertekent. Dikwyls worden wegens een Grietenye twee verschillende Procuratien, door strydende [p. 112] pretendenten ten Landsdage, aangeboden, wanneer beide partyen uit kragt van Stemminge meenen geregtigt te zyn. Dog in gevalle van zodanige verschillende Stemmingen, wort door de partyen of

76 Reglement van zyn Hoogh. Art. 25.

67wumkes.nl

hunne Pleitvoerders, agter de tafel van 't Collegie, nopens die geschillen, mondeling gedisputeert, en, door Hun Ed. Mog. van Sten tot Stem, waar over geschil is, 't vonnis uitgesproken: waar na eindelyk de party, tot wiens voordeel de meeste Stemmen goedgekeurt worden, verklaart wort geregtigt te zyn ten Landsdage te verschynen, en de andere afgewezen. Dog iemant by de uitspraak der Heeren Gedeputeerden meenende beledigt te zyn, mag by 't zelve Collegie re-auditie verzoeken; zonder zig, in dien opzigte, te mogen vervoegen aan 't Hof Provinciaal.77 Ondertusschen wort niemant der partyen, zo lang het verschil nog voor het Collegie niet gedecideert is, tot den Landsdag toegelaten.

Des Donderdags na de overlevering der Procuratien wort, door den Heer Secretaris van 't Collegie, de Propositie tot den Landsdag gedaan, behelzende voornamelyk de gewigtigste puncten waar over in de Vergaderinge staat gehandelt te worden. Ten zelven tyde doet een der Predikanten, die daar toe beurtelings verkoren wort, een Gebed voor de Vergaderinge, met open deuren, ten aanhoren van eene talryke menigte van menschen, om des Hemels zegen af te smeken over de luisterryke Vergaderinge van 's Lands Staten, en derzelver handelingen. [p. 113]

Op den gewonen Landsdag wort alles behandelt, wat tot 's Lands bestier, of den welstand van Land en Kerke, eenige betrekking heeft. De gewigtigste zaken, die vooräf bekent zyn, worden door de Heeren Gedeputeerden tot zekere punten van deliberatie gebragt, door Hun Ed. Mog. Secretaris in geschrifte gestelt, en de besluiten, daar over de kamers, en vervolgens by den vollen Staat, genomen, na behoorlyk resumptie, door 's Lands Secretaris, te boek gestelt. Alle Ingezetenen zyn geregtigt, om zig, wegens hunne belangens, aan deze Vergadering te vervoegen. Dog op buitengewone Landsdagen, die telkens, als 't nodig is, door de Heeren Gedeputeerden uitgeschreven worden, konnen geene andere zaken worden gebragt, dan die door het Collegie worden opgegeven; ten ware eenige van buiten inkomende brieven of berigten, Hun Ed. Mogenden toegezonden, derzelver raadplegingen verder doen uitstrekken, dan in de punten van uitschryvinge gestelt is.

Gelyk de hoge Landsvergaderinge bestaat uit vier Kamers of Leden van Staat, zo bestaat ieder Kamer uit de Volmagten der Grietenyen en Steden, die, zonder onderscheid van grootte of vermogen, alle even veel te zeggen hebben; makende de Afgevaerdigden van ieder Grietenye of Stad, gezamentlyk twee Stemmen, of schoon 'er drie of vier personen van ééne plaats mogten komen. De Volmagten uit de eene Grietenye of Stad konnen eerst onder malkanderen raadplegen, en vervolgens hunne Stem geven, welke Stemmen [p. 114] opgenomen werdende, de meeste gehouden worden voor het gevoelen en besluit van de geheele Kamer; gelyk weder het goedbedunken van de meeste overëenstemmende Kamers

77 Resol. van den 20 April 1638.

68wumkes.nl

gehouden wort voor de Stem van de volle Vergaderinge. Egter zyn 'er gevallen, by voorbeeld, van nieuwe en ongewone belastingen, en zommige anderen, die niet door overstemming of pluraliteit der Kameren, maar by eenparigheid van alle vier Leden, moeten besloten worden. Dog wanneer de Stemmen steken, of als 'er disputen en onëenigheden ontstaan, en 'er noodwendig Resolutie moet genomen worden, staat de uitspraak aan den Heere Stadhouder78, waar na een ieder verpligt is zig te schikken.

Rang der Kamers, Grietenyen en Steden. De rang der vier Kamers is zulks, dat Oostergoo altoos de eerste Stem heeft; Westergoo de tweede; Zevenwouden de derde; en de Steden de vierde. In Oostergoo is de rang der grietenyen de volgende. Leeuwarderadeel, Ferwerderadeel, Westdongeradeel, Oostdongeradeel, Kollumerland, Agtkarspelen, Dantumadeel, Tietjerksteradeel, Smallingerland, Idaarderadeel en Rauwerderhem; hebbende alzo de Kamer van Oostergoo elf Stemmen. Die van Westergoo heeft negen, en volgen dus de order: Menaldumadeel, Franekeradeel, Barradeel, Baarderadeel, Hennaarderadeel, Wonseradeel, Wymbritzeradeel, Hemelumer Oldevaart en Noordwolde en het Bildt. In de Zevenwouden zyn tien Grietenyen, die den volgenden rang waarnemen: Utingeradeel, Ængwirden, Doniawerstal, Haskerland, Schoterland, Lemsterland, Gaasterland, [p. 115] Opsterland, Ooststellingwerf en Weststellingwerf. De elf Steden houden deze order: Leeuwarden, Bolsward, Franeker, Sneek, Dokkum, Harlingen, Stavoren, Sloten, Workum, Ylst, Hindelopen.

X. Waerdigheid en Hoogheid der Volmagten. De Afgevaerdigden der gemelde Grietenyen en Steden dus de Staatsregering van Friesland waarnemende, verbeelden, staande de Vergadering, de regte Souverainiteit der Provincie: Zy hebben , als zodanig, den tytel van EDELE MOGENDE HEEREN STATEN VAN FRIESLAND, en moeten, in die betrekkinge, van ieder een als de Hoogste Overheid van den Landschappe, erkent en gehoorzaamt worden. Dog buiten de Landsvergaderingen, en buiten de dadelyke oefening van hunne bediening, houd deze gewigtige en luisterryke betrekking op, en de Leden van den Staat zyn dan Mede-Burgers van 't Gemenebest; zynde nogtans, uit hoofde hunner bedieninge eerwaerdig en respectabel. Dit is de aart van alle Representative regeringswyzen, waar in niemant, buiten de vastgestelde Vergadering, iets over zyne medeburgeren te gebieden heeft; invoegen het eene ongepaste wanschikkelykheid is, dat dikwyls kinderen en vrouwen van zommige Heeren der Regeringe, in de gezeldschappen en anders, den rang meenen te moeten waarnemen waar in hunne Vaders en Mannen zitting in 's Lands Vergaderingen hebben, waar door zomtyds een 78 Resol. van den 19 Aug. 1748.

69wumkes.nl

jonge Vlasbaard of naaulyks volwassene jonge dogter den hogeren rang begeert boven anderen, die niet zelden van veel aanzienlyker geboorte, ouderdom en hoedanigheden [p. 116] zyn; uit geene andere reden dan om dat hunne Vaders of Mannen, in de Staatsvergaderingen hoger plaats bekleden. Dog hier van genoeg: de verstandigen weten beter, en lagchen om zulke veragtelyke zotternyen.

Egter stellen zommigen, dat, uit kragt van het Volmagtschap ten Landsdage, iemant bevryt wort van de Vaderlyke magt79; 't geen egter van anderen onlangs is tegengesproken80, zo om dat 'er veelen tot het Volmagtschap bevordert worden, die nog zo jong van jaren zyn, datze, by versterf hunner ouderen zelfs Voogden behoeven; dog enkel tot die waerdigheid verkoren zyn, om tot het verstand van regeringszaken te werden opgeleid; als om datze, buiten dien, wegens hunne minderjarigheid, van andere hoge bedieningen zyn uitgesloten81, enz.

XI. Begevinge der Ambulatoire Ampten op den Landsdag. Eene der gewigtigige bezigheden, op den groten Landsdag voorvallende, is de begevinge van de zogenaamde ambulatoire Ampten; waar toe behoren die van Staat Generaal, Raad van State, Gedeputeerde Staat, Staat in 't Mindergetal, Generaliteits en Provinciale Rekenkamer, Raden ter Admiraliteit te Rotterdam, in 't Noorderkwartier, te Amsterdam [p. 117] en te Harlingen; Monster-Commissaris, Bewinthebbers van de Oost- en West-Indische Maatschappyen enz. Nopens deze Ampten, wat de drie Goën aanbelangt, wort wel ten Landsdage alle drie jaren gedisponeert; dog zo, dat, volgens een zeer oud gebruik, deze Ampten onder de Kameren of Quartieren zyn verdeelt, en ook in ieder kamer onder de Grietenyen, volgens eene nette schikkinge, die men op het zogenaamd Almanach der Ambulatoire Ampten, kan nazien. Men oordeelt deze verdelinge nuttig tot voorkominge van menigvuldige kuiperyen, en om, zo veel doenlyk, eene egaliteit onder de Leden der Regeringe te houden, 't geen ook niemant kan lochenen; dog kan men aanmerken, dat door zodanige ommegaande tourbeurten ten eenemaal de deure tot de hoge Ampten wort toegesloten voor allen die geen magt hebben, door zig zelfs of hunne vrienden, om op den Landsdag gekoren te worden: waar uit noodwendig volgt, dat veele zeer bekwame personen worden uitgesloten, terwyl anderen, van mindere geleertheid en ervarenheid, zeer gemakkelyk tot de gewigtigste Ampten van den Staat der

79 Huber Hedend. Regtsgel. I Boek, Kap. 12. 80 Zie Idsenga Staatsregt, I Deel, bladz. 21. 81 Wie lust heeft dit geschilstuk voor en tegen betwist te zien, leeze de schriften van den Heer Greven, in tyden Ammunitiemeester dezer Provincie, tegens die van den Heer S. H. van Idsinga, Raadsheer in 't Hof Provinciaal van Stad en Lande, voor eenige jaren uitgegeven.

70wumkes.nl

verënigde Nederlanden, konnen bevordert worden.82 Dog alles heeft zyn vooren nadeelen, en men moet altoos van twee kwaden het beste kiezen. [p. 118] 82 Zie hier over na 't geen de Heer U. Huber in zyn Spiegel van Doleancie geschreven heeft. bladz. 16, 17. Zeggende onder anderen: De Almanakken nemen wel weg de onkosten van Kuiperyen, en maken egaliteit tusschen de Regenten: maar zyn effen het juiste en peremptoire middel, om het originele Regt der Ingezetenen te verstikken, ende de Regeringe tot een Erfpacht te maken. Dog, om teffens te zien welke ongemakken konnen geboren worden, wanneer de hoge Ampten jaarlyks door vrye verkiezinge op den Landsdag werden uitgedeelt, heeft men maar te rugge te zien op de tyden, wanneer men hier te lande nog nooit van alzulke Almanakken had horen spreken. Al in den jare 1601. werd geklaagt over de langdurige zittingen der Algevaerdigden in de hoge Generaliteits, Admiraliteits en andere Vergaderingen, (Wins. 865.) Want hangende de verkiezing af van de Heeren Volmagten, die, wegens hunne goederen, veeltyds lange jaren, of wel voor al hun leven, op den Landsdag gaan, hebbenze ook zo lang gelegenheid om hunne vrienden of zig zelf tot de hoge Ampten te bevorderen, en daar in te doen verblyven. De ongemakken, hier uit vloejende, hebben eindleyk het begin aan de tourbeurten of Almanakken gegeven. In den jare 1627. had men nog nooit van Staten Almanakken gehoort; en even toen waren 'er zodanige ongeregeltheden, nopens het verkiezen der hoge Amptenaren, ingeslopen, dat de Landsdagen, door de sterke kuiperyen, opgehouden, en de goede resolutien verägten wierden; dat veele bekwame personen daar door van de Ampten uitgesloten werden, en veele heilzame dingen in onbruik waren geraakt: waar over toen herstellinge verzogt, en enige nutte regels gemaakt werden. (Aitzema VII Boek, bladz. 213.) Dog maar agt jaren daar na bevond men, dat de konst van kuipery weder andere ongemakken veröorzaakte. Na. 1635. werd op den Landsdag, zes weken lang, toegebragt met twisten over de procuratien, die by de Gedeputeerden of verworpen, of toegelaten werden, enkel om zelfs Volmagten te zyn, of om Volmagten naar hunnen zin te bekomen, en daar door de Ampten naar hunne hand te drajen. Een buitengewoon middel bragt toen de zaken wegens Oostergoo en Westergoo tot stilstand; maar in de Zevenwouden twisteden vyf Grietsluiden tegen vyf over de Ampten, en, vermits de Stemmen staken, kon de eene party over de andere geen voordeel gehalen. Eindelyk verdroeg men, door bemiddeling van den Stadhouder en andere vredelievende mannen, dat de Ampten maar drie jaren by één persoon zouden bedient worden, en by zekere order onder de Grietenyen telkens werden verdeelt. Dit werd genoemt het Almanach, dat tot nog toe in wezen is gebleven, en ook vervolgens by die van Oost- en Westergoo is aangenomen. Aitz. XV Boek, bladz. 15. Sande vervolg op Reid, 13 Boek, bladz. 187. Hoe het, in 't jaar 1638., in dien opzigte hier gestelt was, kan men zien uit de Propositie van den raad van State, Art. 24. (Aitz. XVIII B. bladz. 155.) In den jare 1672., werd weder geklaagt over het misbruik der tourbeurten of Almanakken, en daar tegens herstellinge verzogt, (IX poinct van Doleantie) En in de poincten van Ao. 1673., werd, door gemene toestemminge, vastgestelt, dat alle verbintenissen, Tourbeurten of Almanakken, zo in Collegien, Landen als Steden, van wat naam die zouden mogen zyn, afgeschaft, vernietigt, en in 't toekomende verboden worden; gelyk mede alle Resolutien of acten, tot bevestinge van dien genomen. (Zie Art. XXXI.) En staat hier aan te merken, dat de bedelinge der Ampten volgens den zogenaamden Almanach, nog korts te voren, door een Staatsbesluit van den 30 Oct. 1669., bekragtigt en goedgekeurt was. Evenwel schynen de Almanakken in gebruik gebleven te zyn, en men heeftze, als het gereedste middel, tot voorkominge van andere ongemakken, aan de hand gehouden. In 't jaar 1748. warenze weder den Gecommitteerden der Landen en Steden, in den weg, en men maakte toen nogmaals een besluit omze, voor altoos te vernietigen. (VIII Art. van de 72 poincten Reformatoir, van den 4 July 1748.) De Staten waren toen

71wumkes.nl

In het Quartier der Steden is de order een weinig anders als in de drie Goën. De Steden hebben wel haar vaste aandeel aan de ommegaande Ampten, maar hebben daar van geen [p. 119] tourbeurten onder elkanderen gemaakt. De Ampten, van tyd tot tyd, op het Quartier der Steden vallende, werden door derzelver Volmagten, volgens eene langduurige gewoonte, [p. 120] jaarlyks aan den Heere Stadhouder opgedragen, om dezelve, naar zyn goedvinden, uit te deelen. Zy worden meest begeven aan [p. 121] de Heeren, die wegens de Steden op den Landsdag verschynen; waar door zommige personen wel lange jaren een of ander Collegie konnen bywonen, en, door langdurige ervarenheid, ongemeen nuttige Leden der Regeringe zyn. Ieder Stad heeft gemeenlyk een aanzienlyk Heer in de Magistraat of Vroedschap, die altoos op den Landsdag gekoren wort; dog zodanige Heeren, maar zeer matige inkomen van hunne Stadsregeringe hebbende, en maar zobere daggelden genietenden wanneer zy op den Landsdag verschynen, worden, door de hoge Ampten, enigzins in staat gestelt, tot vergoedinge voor hunne moeite, en om de nodige kosten te doen tot eene ordentelyke levenswyze, overëenkomende met hunnen rang, en de Regeringe, waar toe zy geroepen zyn.

XII. Daggelden der Volmagten enz. Alle Volmagten, ten Landsdage verschynende, genieten zekere zomme van penningen, die hen, door den grietman, wat de landen aangaat, uit de Grietenye inkomsten of Deels-kosten, voldaan wort. In zommige Grietenyen zyn deze Daggelden hoger dan in anderen, en overäl wort in dezen geen gelyken voet gehouden. Zeker Grietenye, my bekent, heeft aan haren volmagt, uit den Adelyken Staat, toegelegt, honderd Goudguldens in 't jaars, en aan dien uit den Eigenërfden Staat, vyf-en-zeventig. De Steden betalen hare Volmagten uit hare Stadskassa, 't geen insgelyks overäl niet even hoog is. Een Edelman mag uit de Grietenyen niet voor Eigenërfde; nog een Eigenërfde voor Edelman, ten Landsdage verschynen. Zo binnen het jaar de plaats der Heeren Volmagten, door versterf [p. 122] of anderzins, open valt, kan door de Heeren Gedeputeerden uitschryvinge tot nieuwe Stemminge, aan de Grietenye of Stad, gedaan worden, en zyn allerleye personen, de voorgemelde hoedanigheden

genoodzaakt alles toe te staan; dog zyn Doorl. Hoogheid naderhand deze Poincten, met bedaartheid geschaaft hebbende, is dit voorstel met veele andere verworpen, en het langduurig gebruik der Almanakken, of de verdelinge der Ampten onder de Grietenyen en kamers, door eene uitdrukkelyke wet bevestigt. Zo nogtans, dat de Grietman daar toe geen meerder regt zoude hebben dan de geenen die nevens hem ten Landsdage zouden verschynen. Zie XXVII Art. van 't Reglement van den 21 c. 1748. Het stuk is zedert daar by gebleven, en men heeft gewigtige reden om te wenschen, dat zodanige dingen, (die dog altoos hun vooren tegenspraak hebben) nimmer aanleidinge mogen geven tot nieuwe onlusten. Het draaglykste kwaad is het beste, en men schuwt met reden de geneesmiddelen, die erger zyn dan de kwaal zelve.

72wumkes.nl

bezittende, verkiesbaar tot het Volmagtschap: uitgezondert Predikanten, de Secretarissen der hoge Collegien, en Militaire Officieren geen Edelluiden zynde, nog ook de Professoren van 's Lands Universiteit te Franeker; gelyk mede niet de Heeren Raden des Hofs, hunne Suppoosten, en anderen. Dog Adelyke personen, den rang van Kapitein of hoger Militair ampt bekledende, worden toegelaten; gelyk mede een Professor Honorarius. Dikwyls heeft men gepoogt om de Grietsluiden van den Landsdag uit te sluiten83; dog zodanige voorstellen, meest uit inzigten van eigen belang voortkomende, zyn altoos verworpen.84 Ook is het ten uitersten onregtvaerdig, aanzienlyke personen, wier bedieninge geen het minste hinder aan 's Lands regeringe doet, uit te sluiten van een regt, hen, uit kragt hunner goederen, veeltyds toebehorende, 't geen anders aan niemant der gequalificeerde Ingezetenen betwist wort.

XIII. Gecommiteerden tot het Mindergetal. De Regeringe der Provincie bestaande in vier Leden of Kamers, worden, van tyd tot tyd, uit ieder Kamer twee Heeren gecommitteert, dewelke eene afzonderlyke vergaderinge uitmaken; dog die men niet eigentlyk als een Collegie van Regeringe, afzonderlyk van den Staat, maar veelëer als eene Commissie, uit naam van den vollen Staat, moet [p. 123] aanmerken. Zy dragen den tytel van EDELE MOGENDE HEEREN GECOMMITTEERDE STATEN VAN FRIESLAND IN 'T MINDERGETAL, en hebben hunne vergadering in een afzonderlyk vertrek op 't Landschapshuis, de Kamer van 't Mindergetal genaamt. Alles, wat den Staten op de Landsdagen vertoont wort, moet eerst aangeboden, in order gebragt, onderzogt, en aan ieder der vier Kamers van den Staat, gezonden worden, om vervolgens daar op te werden geraadpleegt en besloten. De Stadhouder tegenwoordig zynde, heeft zitting in deze Kamer, en de Leden van deze Vergaderinge zitten gewoonlyk drie jaren, wanneer zy telkens door anderen by tourbeurten worden afgewisselt. Oostergoo heeft altoos, gelyk alle Staatsvergaderingen, hier de eerste plaats; en de eerste Heer in rang der grietenyen uit dat Quartier, is gedurig voorzitter. Deze Heeren van 't Mindergetal, den vollen Staat verbeeldende, ontvangen dikwyls Last en Commissie, om Staatswegen eenige zaken te behandelen, ordres te beramen, schikkingen te maken, Staatsbevelen te publiceren, en die te bekragtigen. Gewoonlyk wordenze ook gecommitteert tot het jaarlyks liquideren van de Rekeningen der Reële en Perzonele goedschattinge; het nazien van de boeken der vyf Specien; het in order stellen der Stem registers, dat alle tien jaren geschied; en tot het vernieuwen van de Floreencohieren, waar toe onlangs een zeer gewigtige commissie op het Mindergetal is geweest. Evenwel heeft deze

83 Poincten van 1672. Art. 6 84 Poincten van 1673. Art. 12.

73wumkes.nl

kamer geene magt, om [p. 124] buiten Last van den vollen Staat, eenige ordonnantien, wetten of reglementen te maken, of iets te doen boven of buiten hare Commissie, in zaken van Landsregeringe. Deze vergadering was al vroegtydig tot stant gebragt,85 en kan niet dan zeer voordelig, in 't behandelen der Staatszaken worden aangemerkt, vermits door het in order schikken en onderzoeken der stukken in deze Kamer, de besluiten op den Landsdag veel eerder en met minder omslag konnen genomen worden. men vind wel eenig voorbeeld van Landsdags uitschryvinge, door deze Kamer gedaan86; dog dit is niet gewoon, naardien zodanige uitschryvingen eigentlyk den Heeren gedeputeerden toebehoort, en men het Mindergetal niet moet begrypen als een Collegie van Overheid of Magistrature, maar, als gezegt is, als eene Commissie, verbeeldende in deszelfs bedryven, den geheelen Staat, en, voor zo verre, het hoogste gezag der Oppermagt, moetende als zodanig erkent, gehoorzaamt en gerespecteert worden.

De Heeren, tegenwoordig in 't jaar 1766., de Gecommiteerden Staten in 't Mindergetal uitmakende, zyn

Uit Oostergoo,

WILHELMUS BERGSMA

Jr. T. Æ. J. HERINGA VAN EYSINGA. [p. 125]

Uit Westergoo,

Jr. TJALLING ÆDO VAN SMINIA. Mr. MATTHYS SMIT.

Uit de Zevenwouden,

Jr. JOHAN VEGILIN VAN CLAERBERGEN.

AUGUSTINUS LYKLAMA à NYEHOLT.

Uit de Steden,

Dr. WILHELMUS OUWENSA. Mr. NICOLAAS ARNOLDI JETSO VAN SMINIA, Secretaris van den

Staat.

85 Wins. bladz. 686. Schot. Hist. bladz. 874. 86 Onder anderen den 29 Octob. 1652.

74wumkes.nl

Waar omtrent men moet aanmerken, dat iemant der Heeren, volgens de schikkingen der tourbeurten, gecommitteert wordende tot het Mindergetal, bevoegt is, om iemant anders in zyne plaats te doen zitten; 't geen in 't Collegie der Gedeputeerden niet geschied, als moetende in dit laatstgenoemde ieder in eigen persoon sessie hebben, of zyne Commissie geheel aan een ander overdragen.

XIV. Secretaris van Staat. Het ampt van Secretaris van den Staat, is in deze Provincie van het uiterste gewigt en aanbelang. Welëer was dit ampt met dat van Secretaris der Heeren Gedeputeerden [p. 126] verënigt, en werd by één persoon bedient. Dog naderhand heeft men, wegens de zwaarwigtige bezigheden dier bedieninge, nodig geöordeelt, dan dit ampt twee afzonderlyke bedieningen te maken. Dat van Secretaris van Staat werd van ouds by den vollen Staat vergeven; dog tegenwoordig geschied zulks op benoeminge van den Heer Stadhouder, volgens Staatsbesluit van den 19 Aug. 1748. Het ampt van den Secretaris is altoos tegenwoordig te zyn in de Vergadering van den Staat, of deszelfs Gecommitteerden in 't Mindergetal; de genomene besluiten der Staten, na behoorlyke resumptie, te boek te stellen; een gelykluidende afschrift daar van aan het Collegie der Heeren Gedeputeerden, door de Klerken te doen bezorgen; moetende ook, na het eindigen der Vergaderinge, de genomene Resolutien aan het Collegie der Gedeputeerden voorlezen87, aan denwelken hy ook, en aan niemant anders, het Resolutie-boek mag uitgeven, en zulks onder behoorlyk Recipis.88 Hy moet, niet alleen gedurende zyne bedieninge, maar ook na het aftreden van dezelve, alles, wat ter Vergaderinge besloten is, geheim houden, zo verre de zaken van dien aart zyn, datze niet mogen gemeen gemaakt worden: even zo weinig mag hy openbaren de verschillende gevoelens en meeningen in de Vergaderinge. In de behandelingen der grote Revysen wort zyne tegenwoordigheid en bedieninge geëischt; dog mogen ook de Klerken in zyne plaats aldaar fungeren. Wanneer het Mindergetal, [p. 127] of anders eenige Leden der Regeringe, Staatswegen eenige verrigtingen moeten waarnemen, reist de Secretaris altoos mede, vermits zonder hem den Staat niet behoorlyk gerepresenteert wort; en zo in dien tyd de Staatsvergadering hare raadsplegingen waarneemt, moet de Secretaris der Heeren Gedeputeerden midlerwyl de plaats van 's Lands Secretaris vullen. Eenige duistere zaken ter Vergaderinge voorkomende, is het werk van des Lands Secretaris den Staat te dienen van zyne advysen en ophelderingen uit voorgaande Resolutien, Wetten, ordonnantien en Constitutien der Landschappe, en daar uit aanwyzen, zo wel het regt der Provincie, als het gebruik van voorgaande tyden in gelykzoortige gevallen. Hy 87 Resol. van den 25 Maart 1642. 88 Resol. van den 11 Oct. 1678.

75wumkes.nl

moet, benevens de Klerken, zorgedragen voor de goede order en bewaringe van 's Lands boeken en papieren, en altoos gereed zyn de Vergaderinge der Staten van de nodige stukken te dienen. Hy magh geene Resolutien, dispositien, apostillen, of iets anders aantekenen, dan na dat het besluit, by meerderheid van stemmen behoorlyk is opgemaakt; en zulks alles staande de Vergaderinge, zonder daar na iets daar in te veranderen of vernietigen. Aan hem staat de bezorging van de afschriften uit den overgezondenen Staat van Oorlog, volgens verscheide Staatsbesluiten van den 24 Febr. 1671., den 19 Maart 1679., en 24 Febr. 1729. Wyders moet hy zyn van de ware Gereformeerde Religie, en moet, by 't aanvaerden van zyne bedieninge, den eed doen in handen van den voorzittenden Heer in 't Mindergetal. Zyn jaarwedde is, volgens Staatsbesluit [p. 128] van den 14 Decemb. 1634., duisend guldens.

Ter Secretary van den Staat, die in een der vertrekken op het Landschapshuis geplaatst is, zyn twee Klerken, ten dienst van den Secretaris, staande mede in eed van den Landschappe. Hun werk is den Secretaris in zynen dienst by te staan, de afschriften der Staatsbesluiten voor de Heeren Gedeputeerden, te vervaerdigen, 's Lands Boeken en papieren in order te houden; in afwezigheid van den Secretaris konnen zy, in zaken van grote Revyzen, deszelfs ampt waarnemen, zynde in alle andere opzigten, war toe hun dienst gevordert wort, even geloofbaar en vermogende als de Secretaris zelfs. Wyders staan ten dienste van de Ed. Mog. Heeren Staten, de Kamerbewaarders, State-boden, Deurwaarders, 's Lands Historie-Schryver, en veele anderen, die allen uit 's Lands Kassa betaalt worden.

XV. Voorregten en vermogen van den Staat. Wapen van Friesland. Aan de Staten van den Lande, als de hoogste Overheid van den lande, behoort in de volste uitgestrektheid alles wat eenigzins aan de opper-Souverainiteit eigen is. Aan de zelve staat het verlenen van privilegien en Octroyen staat het verlenen van Privilegien en Octroyen aan Steden, Landen, Gemeenschappen en byzondere personen; het maken en veranderen van Instructien voor alle hoge Collegien, Overheden en Ampten; het geven van Commissien aan dezelve, zo verre die Provinciaal zyn; het aanstellen van allerley Ministers en Amptenaren; 't zy dit onmiddelyk door den Staat zelfs, of onmiddelyk, uit deszelfs naam, door den Stadhouder, of anders door Overheden en Magistraten geschiede. Zy maken besluiten [p. 129] over allerhande Generaliteits en Provinciale aangelegenheden, omtrent gemeene Landsbelastingen, het heffen of afdoen van penningen; omtrent algemene en byzondere verbintenissen, vrede en oorlog; over 's Lands Wetten en Statuten, en voorts alles wat tot ruste en veiligheid van den lande, welstand der ingezetenen, voortzetting van landen zeebouw, koophandel, konsten en wetenschappen, bewaringe, veiligheid en aanwas van Gods Kerke, en de zuivere Leere derzelver, strekken kan. Werdende vooräf de

76wumkes.nl

gewigtige zaken door de Heeren Gedeputeerden in de punten der beschryvinge gestelt; terwyl zaken van minder belang, zonder vooräfgaande beschryvinge, by voorkomende gelegenheden, werden by de hand genomen en afgedaan.

Wapen van Friesland. Het wapen van deze Provincie is twee goude Leeuwen in een blaauw veld boven elkander in een schild geplaatst, waar in zeven gouden blokjes als turven gezien worden. Het schild is bedekt met eene kroon, en werd ter zyden van twee klimmende Leeuwen vast gehouden; welke Leeuwen van ouds blootshoofts afgebeelt werden; dog tegenwoordig doorgaans gekroont voorkomen, 't geen misschien meerendeels van de zinlykheid der Teekenaren en Schilders afhangt. [p. 130]

77wumkes.nl

XI. HOOFDSTUK. Beschryving van het ampt van Stadhouder-Kapitein en Admiraal Generaal in Friesland.

§ I. Inleiding dezer verhandelinge. Na de verhandelinge der Oppermagtige Regeringe volgt die der Overheden of Magistraten, dewelke hunne magt en vermogens ontvangen van 's Lands Staten, en uit derzelver naam het bestier der Regeringe [p. 131] waarnemen. Onder deze komt eerst in aanmerkinge het ampt en de waerdigheid van den STADHOUDER, en het geen daar mede onäfscheidbaar is te zamen gevoegt; als zynde de Doorlugtigste bedieninge in den Staat; by dewelke de luister van de Oppermagt en het aanzien van 's Lands Staten, voor en nevens de andere Overheden wort vertoont en waargenomen.

Na het geen in 't voorgaande89 van deze luisterryke Bedieninge gezegt is, behoeven we hier niet te spreken van de eerste opkomst, nuttigheid, en eigen aart dier hoge waerdigheid, in opzigte van de Republyk der verënigde Nederlanden in 't algemeen: maar moeten alleen aantonen, op welken voet het Stadhouderschap, aangaande deze Provincie in 't byzonder, van de oude tyden af, en nog wort aangemerkt.

II. Oorspronk en natuur van het Stadhouderschap. Het woord Stadhouder brengt ons, volgens deszelfs eerste betekenis, te binnen een aanzienlyk persoon, die wegens een hoger gezag, en uit den naam van een ander, de bestiering der zaken waarneemt, en, uit hoofde van zulks, verbonden is, aan al het geen hem, in die betrekkinge, is aanbevolen. Hier uit volgt in den eersten opslag, dat dit ampt geenzins medebrengt eenige eigenwillige of vrymagtige Regeringe, in of boven die van den Staat De eerste oorspronk van dit Stadhouderlyk bewint is te zoeken in de Regeringe der Landsheeren over de meeste Nederlandsche Provinciën; byzonder in die van den huize van Bourgondiën en Oostenryk, die door de [p. 132] bezittinge van veele Staten en Landen, niet overäl tegenwoordig konnende zyn, nodig hadden, iemant in hunne plaatze aan te stellen die hun persoon en gezag vertoonde, en van hunnent wegen, de Regeringe der landen oefende. Edog, gelyk de Landsheeren geene vrymagtige Heerschappy in de Nederlandsche Provinciën mogten voeren, maar, uit kragt der aangegane verbintenissen, gehouden waren het gezag van 's Lands Staten, en de fundamentele wetten te handhaven en, de voorregten des Volks te beschermen, en de vryheden der landen voor te staan, zo waren ook de Stadhouders van ieder Provincie, alwaar zy gezonden wierden, met eede aan de Staten, zo wel als: aan den Landheer zelven, verbonden, de fundamentele

89 Hoofdst. IX. §. XXIX.

78wumkes.nl

wetten en privilegiën te onderhouden en te beschermen, en zulks niet alleen te-gens alle in- en uitlandsche vyanden van den Staat, maar ook, zo het vereischt werd, tegens den Landsheere zelfs van wien hy zynen Lastbrief ontvangen had, ingevalle deze tegens de bezworene verdragen, zynen pligt jegens de Landen te buiten ging. Dit ging zo ver, dat, zo dikwyls een nieuwe Landsheer gehuldigt werd, de Stadhouder, benevens de Staten, geregtigt was, om den Vorst den eed op 's Lands fundamentele wetten en privilegiën af te vorderen, en dien tot het nakomen derzel-ver nadrukkelyk te verpligten.

Het natuurlyk gevolg hier van was, dat, zo dra de Landsheer, uit hoofde van het verbreken der fundamentele wetten en bezworene verdragen, van zyn regt op de Nederlandsche Provinciën, wettig vervallen was, de Stadhouders, [p. 133] uit aanmerking van hun ampt, verpligt waren, de Landen en derzelver Vryheden, met alle vermogen, te beschermen, zelfs tegens den troulozen Verst, van wien zy anders hunne aanstelling ontvangen hadden. Gelyk mede, dat de. Staten, na het vervallen regt der Landsheeren, bevoegt waren, om: hunne. Stadhouders daar toe te magtigen, ten einde zy alle hunne vermogens aanwendden, om de landen voor allen overlast te beveiligen; blyvende in dien gevalle, het ampt met den naam van. Stadhouder, als het voegzaamste middel ter bescherminge, in gebruik, vermits geen aanzienlyker betrekkinge voor die Beschermers van 's Lands Vryheid, kon uitgedagt worden, als gevende in vollen nadruk te kennen,. de trouwe, waar in zy neffens de, Staten volhard waren, wier wetten en regten zy tegens den troulozen Vorst beschermden, na dat zy vrugteloos getragt hadden, den Koning van Spanje, door menigvuldige en ootmoedige vertoningen, van hunne onschuld, te overtuigen, en hem. te bewegen tot het behoorlyk vervullen van zyne pligten, waar toe hy, uit hoofde der onderlinge verbintenissen, gehouden was.

III. Uitgestrektheid van deze hoge waerdigheid. Het Stadhouderschap met den aankleve van dien, in zyn volle uitgestrekheid aangemerkt, behelst niet alleen de regeringe der Provincie met en benevens de Heeren Gedeputeerden, in afwezigheid van de Staten des Lands, maar ook het opperde gebied over het Krygsvolk, en het beleid des oorlogs te water en te lande: welke laatste betrekking, doorgaans bekent onder de benaminge van Kapitein [p. 134] en Admiraal Generaal, onmogelyk van het Stadhouderschap kan worden afgescheiden, vermits het een zonder het ander weinig nuts aan het Gemeenebest zou konnen toebrengen; en een Stadhouder, zonder het gebied over de Militie, en het beleid des oorlogs in handen te hebben, zeer kwalyk de nodige middelen zou konnen gebruiken, om het Land voor vyandelyke aanvallen te beveiligen, en alzo te voldoen aan eene der voornaamste eindens van zyne bedieningen Men had de verëniginge dezer twee hooge waerdigheden altoos, van den aanvang der Nederlandsche Republyk af, voor noodzakelyk

79wumkes.nl

gehouden, en de langdurige ondervinding van omtrent tagtig jaren had het gebruik daar van zo uitstekend geregtvaerdigt, dat het naderhand als eene onbezonnene nieuwigheid by de meeste Provincien wierd aangemerkt; wanneer die van Holland, voor omtrent honderd jaren, ondernamen, om deze twee gewigtige Ampten van malkanderen te scheiden, en een besluit namen, „dat die geene die ooit of ooit zal ofte successivelyk zullen werden gebruikt. tot Capitein of Admiraal Generaal, of ook in beide die Charges; ofwel die geene aan dewelke, onder eenig ander tytel, het opperste Commandement over de Militie te water of te lande zal werden gedefereert, niet zal of zullen mogen wezen of blyven Stathouder van eenige Provincie of Provinciën; ende voor zo veel de Provincie van Holland en Westfriesland belangt, dat niet alleen niet die geene die het opperste Commandement over de Militie te water of te lande toevertrouwt zal [p. 135] wezen, maar ook niemant anders tot Stadhouder van dezelve Provincie gemaakt zal mogen werden." Dit Staatsbesluit, het voornaamste stuk van het zogenaamd Eeuwig Edikt, op den vyfden Augustus 1667., by de Staten van Holland en Westfriesland gearresteert90, baarde veel ongenoegen by allen, die, gedagtig aan de loflyke daden der Oranje Vorsten, gaern den jongen Prins Willem den III., aan het roer der Regeringe, en in de hoge waerdigheden zyner roemrugtige Voorouderen, herstelt hadden gezien. De tegenbetuigingen van zommige Provinciën tegens deze ongehoorde Staatsregelen konden toen niet te wege brengen, dat Holland van gedrag, nopens dit stuk, veranderde; dog vyf jaren daar na, toen de Republyk door de Fransche en Engelsche wapenen in de uitersté engte gebragt was, en op het punt van deszelfs ondergang stond, heeft men, door den nood gedrukt, en door ervarenheid wyzer geworden, de oude form van Regeringe weder aangenomen, het eeuwig Edikt vernietigt:, en één Prins van Oranje in de waerdigheden zyner doorlugtige Voorvaderen herstelt, 't geen door de Goddelyke Voorzienigheid dermate gezegent is geworden, dat het Neêrlandsch Gemenebest is staande gebleven, en in magt en vermogen heerlyk heeft toegenomen; 't geen verder aangaande zodanige Staatsverwisselingen is voorgevallen, zal op zyn plaats in 't vervolg worden aangewezen.

IV. Aanstelling des Stadhouders behoort den Staten. De aanstellinge van een Stadhouder en Kapitein Generaal, komt, na de afzweering [p. 136] der Landheeren, onbetwistbaar, den Staten toe, als de hoogde Overheid des Lands. Ten tyde van de Nederlandsche beroerten, ontvingen de Stadhouders der Provinciën hunne houders Lastbrieven van de Staten Generaal. Zo wierd, by voorbeeld, de Graaf van Rennenberg door de Generaliteit aangestelt tot Gouverneur over Friesland, Groningen en Drenth91,

90 Aitzema XXXXVII Boek, bladz. 353. 91 Bor X Boek, fol.198. Col. 3.

80wumkes.nl

en Graaf Jan van Nassau door den Aarts-Hertog Matthias92, tot Stadhouder van Gelderland; 't geen toen nog beide op des Koningsnaam geschiedde, om dat in den beginne de oorlog niet eigentlyk, tegens den Koning, maar tegens den Hertog van Alva, zyne Spaansche, Raaden, Amptluiden en Opvolgers in 't Gouvernement, gevoert wierd; en men toen nog alle hoop niet had opgegeven om Philips eens tot betere gedagten jegens de Nederlanden te brengen. Op dienzelfden grond werd de Prins van Oranje, schoon door den Koning aangestelt en geëedigt, gehouden voor een wettig Gouverneur, die, uit kragt van zynen eed, gehouden was de Landen, waarover hy van den Koning gestelt was, voor allen overlast, ten behoeve des Konings en der Staten te bevryden. De Aartshertog Matthias, door de algemeene Staten tot Gouverneur aangenomen, voerde insgelyks zyn gezag op naam van den Koning, en had, uit dien hoofde, het regt, pin Lieutenants en Stadhouders over de byzondere Provinciën aan te stellen, doende nogtans den eed aan de Staten der Provincie [p. 137] aan welke zy gezonden werden.93 Maar toen, na lang gedult en alle vrugteloze aangewende moeite, de Koning even verbittert bleef,; en men genoodzaakt was hem te verklaren van al zyn regt op de Nederlanden; vervallen te zyn, zulks dat niemant zyn naam als Overheer dezer Landen mogt gebruiken, toen veranderde de gedaante de zaken, en het voornaamste bestier van de geunieerde Provinciën bleef in dien tyd by de Heere Prins van Oranje, en de hem toegevoegde Raaden, welke, met kennis der Staten, Lieutenant Gouverneurs in de byzondere Provinciën aanstelden, om die tegens de gemenen vyand te beschermen, en de ruste en goede Justitie van binnen te bezorgen.

De eerste, die, op gezeide wyze, dooden Prins van Oranje, na de afzweeringe de; Konings, tot Lt. Stadhouder over Friesland werd aangestelt, was Graaf Willem Lodewyk van Nassau.. Zijne verkiezinge egter geschiedde door de Staten der Provincie, of de Volmagten van Oostergoo, Westergoo en de Zevenwolden; met verzoek aan den Prins van Oranje, om hem met behoorlyke Commissie te voorzien94. Na den verraderschen moord van Prins Willem had de bedieninge van deszelfs Lieutenant Gouverneur in Friesland uitgedient, en de Staten der vier Quartieren traden toen, op den 16 Octob. 1584. tot het verkiesen van een

absolut Stadhouder over [p. 138] hunne Provincie, werdende daar toe gekoren, Graaf Willem Lodewyk, die tot dien tyd toe Lt. Gouverneur geweest was. De verkiezing gedaan zynde, verzogten 's Lands Staten aan de Staten Generaal, om den verkoren Stadhouder niet behoorlyke Commissie te voorzien95. Op gelyke wyze werd Graaf Willem Lodewyk, na de onderwerping der Stad Groningen, door de Staten van Stad en Lande, tot hunnen Stadhouder gekoren, en hem

92 Stichtenhorst Geld. Gesch. bladz. 542. 93 Zie. Art. I, XII, en XX van de Instructie van den Aarts-Hertog, Bor XII Boek, fol. 7. 94 Bor XVIII Boek, fol. 34. Col. 3. Wins. Bladz. 737, 738. 95 Wins. bladz. 752.

81wumkes.nl

door de algemene Staten zynen Lastbrief ter hand gestelt96; doende den Eed zo wel aan de Staten Generaal als aan die van Stad Groningen en Ommelanden. Waar uit in 't voorbygaan te zien is, dat de algemene Staten, ten tyde van de opregting der Republyk, en nog eenigen tyd daar na, veel meer gezag in de byzondere Provinciën gehad en geöefent hebben, dan in volgende tyden; want Graaf Willem Lodewyk in den jare 1620., overleden zynde, werd Graaf Ernst Casimir door de Staten der Provincie tot Schouder gekoren, en hem zyne Commissie, niet door de Generaliteit, maar door zyne Verkiezers zelve, gegeven, te gelyk met een behoorlyk Berigtschrift, waar na hy zig, in de waarneminge van zyn Ampt, te schikken had, doende daar op den Eed in handen van de afgevaerdigden der Heeren Staten van Friesland.97 Welke wyze van doen zedert altoos heeft stand gegrepen, als [p. 139] te zien is by de aanstellinge van Hendrik Ernst. Casimir, Ao. 1632. 98 Van Willem Frederik, AO. 1640. 99 (Omtrent welke laatste aanstelling die van Friesland hun regt tegen een sterken stroom van andersgezinden standvastig verdedigt hebben. 100 Van Hendrik Casimir, Ao 1664.101 Onder welke laatste Stadhouderschap die hoge waerdigheid is erffelyk gemaakt op alle de wettige nakomelingen van dien Vorst van mans oir; volgens Staatsbesluit van den 18 Febr. 1675. Waar na alzo; geene eigentlyke verkiezinge: eens Stadhouders in deze Provincie meer heeft plaats gehad, maar alleen het verlenen van behoorlyke Lastbrieven en berigtschriften, die wy, in 't volgende nader moeten beschouwen.

V. Hunne betrekking tot de Generaliteit, en Sessie in den Raad van State. Uit het gezegde moest egter niemant besluiten, dat zedert den jare 1620., de betrekking van Frieslands Stadhouders tot de Generaliteit een einde genomen hebbe: het tegendeel blykt zelfs uit de laatste Instructie van den Raad van State, getekent den agtienden July 1651.102, alwaar in het eerste Art. gezegt wort: In den voerschreven Raad zullen begrepen wezen ende tot allen tijden daer inne, compareren, plaets en stem hebben, de Gouverneurs van de respective Provinciën, daer dezelve zyn ofte naermaels mogten komen worden. —— Ende worden den Gouverneurs van de respective [p. 140] Provincien ende den President van den voorsz. Raad in der tyd versogt goede opsicht te nemen, dat alle particuliere affecten, twistelyke ende impertinente propoosten, (niet rakende de Materie ende affecten die gedelibereert worden) voorgekomen ende verhindert worden. Art. 5. En zal

96 Zie de Commissie der Staten Generaal, van den 22 Juni 1595. Wins. bladz. 823. 97 Wins, bladz. 909, 910. 98 Aitz, XII Boek, bladz. 101. 99 Aitz. XX Boek, bladz. 91. 100 Aitz. XXI Boek, fol. 180. 101 Aitz. XXXXIV. Boek, bladz. 102, 103. 102 Aitz. XXXI Boek, bladz. 383.

82wumkes.nl

denzelven Raad —— hebben en gebruiken de authoriteit, omme te disponeren in de saeke van oorloge, ende over het volk van oorloge, —— ende doende hare beveelen volbrengen door de voorsz. Gouverneurs van de Provincien in der tyd wesende. Art. 27 wort gezegt: Sullen (nam. de Raden van Staat) besorgen , dat alle Gouverneurs, Admiraals enz. sullen beloven en sweeren de Staten Generaals van de vereenigde Nederlanden. —— een samentlyk de Staten van de provincien sullen beloven te Obedieren den raad van State, by de Staten Generaal gestelt, ofte namaals te stellen, ende dat de Overste Ritmeesteren, Capiteynen, ende alle ander volk van oorloge boven dien ook beloven ende sweeren sullen de beveelen van de Gouverneurs van de Provincien, daar inne zy gebruikt worden, —— te gehoorzamen na behoren.

Aangaande het regt der Provinciale Stadhouders, om Stem en zitting te hebben in den Raad van State, dit is meermalen door een en ander, en voornamelyk door die van Holland, tegengesproken. In den jare 1668, werd in de Vergadering een besluit genomen, Om den Stadhouder van Friesland en Groningen van dat regt uit te sluiten. Hier tegens stelden zig de Staten dier twee Provinciën, [p. 141] schryvende deswegens aan die van Gelderland, met kragtige redenen bewerende het wettig regt hunnes Stadhouders om zitting te, hebben in den Raad van State, aantonende dat zodanige nieuwigheden als daar tegens door die van Holland werden aangevangen, naar onderdrukkinge smaakten; als tragtende de magtigste Provinciën de Zwakkere te beroven van een regt, dat nog onlangs op nieuw by de Instructie van den Raad van State, bekragtigt was. Gelyk ook, altyd, de Stadhouders in functie wezende, in den gemelden Raad, zonder iemants tegenspreken, hadden zitting gehad, en het zelve regt, zonder gemeene bewilliging van alle de Bondgenoten, hen niet kon betwist of benomen worden; zonder dat daar tegens gelden kon het voorwendzel van Holland, als of de Provincien, die Stadhouders hadden, door middel van dezelven in den Raad van State sessie te doen hebben, zig in dien Raad zouden zoeken te versterken, en aldaar, door hun gezag, de andere Provinciën, en voornamelyk die van Holland, zouden konnen verkloeken; veel min dat zulks zoude strekken tot imminitie van de proportie, die Holland sustineert ten aanzien van hare grote contributie, byzonderlyk in dat Collegie te moeten hebban." Nademaal het zeker was dat dezelve aldaar niet anders als in alle andere Generaliteits Collegien, (daar de Provinciën met gelyk regt en aanbelang in de gemeene zaak geadmitteert worden) konnen en moeten worden aangemerkt, [p. 142] enz.103 Holland, niet lang daar na weder onder het Stadhouderlyk bewint geraakt zynde, heeft dit stuk, gedurende het leven Prins Willem den III., niet meer tegengesproken; dog na het ontydig afsterven van dien roemruchtigen Vorst, heeft men in die Provincie wederom aan dezelve snaar geroert; waar tegens zig nogtans verscheide Provinciën, en byzonder

103 Zie Aitz. XXXXVIII Boek, bladz. 637-642.

83wumkes.nl

Friesland, altoos ieverig hebben aangekant, blykende uit eene menigte Staatsbesluiten, door hun Ed. Mog. op dat gewigtig onderwerp genomen, en uit verscheide bondige brieven, aan de andere Provincien geschreven104.

VI. Hun gezag in den oorlog en het Militaire. In opzigte van het bewint van den oorlog hebben de Stadhouders dezer Provincie altoos meer of min betrekkinge tot de Generaliteit gehad. In tyden van oorlog, als 'er geen Kapitein Generaal van Staat was, hebbenze het krygsvolk van hunne Provincie afzonderlyk en Chef gecommandeert: ook wierden alle andere Generaals, zelfs de Veldmarschalk, uit kragt hunner Lastbrieven, aan hen gesubördineert. Maar als 'er een Kapitein Generaal van Staat was, werd het gezag [p. 143] van de Provinciale Stadhouders en Kapiteins Generaal bepaalt binnen de limiten van hunne Provincie, alwaar de Kapitein Generaal van Staat geen gezag ooit heeft gehad. Zo hebben Prins Maurits en Graaf Willem Lodewyk van Nassau, als Kapiteins Generaal over het Krygsvolk van hunne afzonderlyke Provincien, altyd in evengelyk gezag met malkanderen gestaan. Maar toen Fredrik Hendrik door de gezamentlyke Bondgenoten tot Kapitein Generaal van Staat werd aangenomen of erkent, had men reeds voorheen, op den dertienden Febr. 1607., het ampt van Veldmarschalk over het Leger der Verenigde Nederlanden gegeven aan Graaf Ernst Casimir, die Ao. 1620.5 Stadhouder van Friesland geworden zynde, evenwel als Veldmarschalk eene bedieninge waarnam, die onder den Kapitein Generaal gestelt was. Dog de Provincien van Friesland en Groningen behielden toen nogtans het gezag over hare Provinciale Militie voor hunnen Stadhouder; zonder dat aan den Kapitein Generaal te willen afstaan. Toen de Staten van Friesland, in den jare 1657., bemerkten de genegenheid van hunnen Stadhouder Willem Fredrik, tot het ampt van Veldmarschalk, en de geneigtheid van zommige Provinciën, daar toe stekkende, namen hun Ed. Mog. op den 17 Febr. een besluit, om hunne Afgevaerdigden ter Generaliteit te gelasten, om zulks te helpen bevorderen; onder voorbehoudinge nogtans, dat de Militie van hunne Provincie zoude blyven onder het bestuur van hunnen Stadhouder en de Gedeputeerden, overëenkomstig derzelver Instructie. [p. 144] De Staten van Holland en Westfriesland hebben dit regt der Provinciale Stadhouders, door eene breede Deductie105, van den 17 May 1657., kragtig betoogt, en als eene onwrikbare waarheid vastgestelt, dat, de Legers van den Staat te velde gaande, de Provinciën die Stadhouders hebben, geen ander

104 Zie Resol. van; den 11 Sept. 1705. Den 10 Sept. 1729. Den 10 en 18 Maart 1730. Den 28 Febr. 15 en 17 Maart 1.732. Men leeze inzonderheid den brief der Staten van Friesland over dit stuk, van den 18 Maart 1730. te vinden agter de vertaalde Historie van 't Stadhouderschap, van den Abt Raynal, door Rousset, bladz.301. En dien van de Staten van Holland van den 15 April, aldaar bladz. 316. 105 Aitz. XXXVII Boek, bladz. 708.

84wumkes.nl

Legerhoofd over hare troepen behoeven te dulden als hare eigene Stadhouders, en Kapiteins Generaal. Toen Prins Willem de III, van de geheele Unie, tot Kapitein Generaal, van den Staat werd aangestelt, stemde Friesland zulks niet verder toe, dan na de volgende aantekening ter Generaliteit te hebben laten doen. Verklarende dat zy in de genomene conclusie en Resolutie van den agtsten July 1672., so veel aanging het Capitein en Admiraalschap Generaal van den Staat der Vereenigde Nederlanden, als mede het geven van patenten, commandementen en bezettings van de naburige frontieren van Friesland en Stad en Lande, niet anders konden cansenteren, als zy hadden gedaan by het verkenen der Commissien aan de Doorl. Hooggeboren Princen van Orangen, den 23 April 1625., en 14 Maart 1647., ook zonder præjudicte en onvermindert bet regt van de Provincie van Friesland, mitsgaders het Stadhouderschap en Capiteinschap Generaal van dien in 't by zonder, gelyk sulks by de respective Stadhouders van dezelve Provincie, de Hooggeboren Heeren Willem Lodewyk, Ernst Casimir, syn Exellentie Hendrik, syn Furstelyke Doorlugtigheid Willem Frederik, respective geboren Graven van Nassau en Fursten des H. Roomschen Ryks, alle onsterflyker [p. 145] memorie, in, kunnen tyd, en nog geëxerceert ware geworden.106

Op verscheide tyden is naderhand, tusschen de hoge Bondgenoten over dit regt getwist en de Stadhouder van Friesland, door overstemming van andere Provinciën, uitgesloten zynde van alle gezag in de Militie Staat, hebben de Staten van deze Provincie, benevens die van Gelderland en Stad en Lande, (zedert den jare 1722., allen eenen Stadhouder hebbende) meermalen aangehouden, ten einde hun Kapitein Generaal mede onder de Generaals van den Staat geplaatst wierde, op dat alle ongemakken, in zulken gevalle, in mogten voorgekomen en vermyd worden. Dog alle betuigingen, aanmaningen en, vertogen, aangaande dat stuk, bleven vrugteloos, en den laatstoverleden Stadhouder heeft men, zo lang mogelyk, zo wel uitgesloten van zitting in den Raad van State, als van allen gezag over het Krygsvolk van den Staat, tot eindelyk de zaken, in den jare 1747., schielyk van gedaante veranderden, en Hy, die, ten aanzien der meeste Provinciën, buiten alle aanzien en gezag gehouden was, op het onverwagtst in den luister en de waerdigheden zyner Doorlugtige Voorvaderen, herstelt werd, waar mede alzo alle verschillen van dien aart, een einde genomen hebben, en 't geen wy hopen dat voor altoos het non plus ultra van diergelyke onlusten geweest moge zyn.

VII. Inhoud van 't Stadhouderschap met den aankleve van dien. Belangende wyders het ampt van [p. 146] Stadhouder en Kapitein Generaal

in deze Provincie, het zelve bestaat hoofdzakelyk in de waarneminge van de volgende punten. De Stadhouder moet, in gemelde beide hoedanigheden, het

106 Zie Resol van den 6 July 1673. Jagt- en Schuitepraatjes, bladz. 238, Druk van 1757.

85wumkes.nl

Landschap en de Ingezetenen van dien beschutten, voorstaan, bewaren en beschermen, voor alle toorn, kragt, kwaad en geweld. Goed en naerstig toezigt nemen tegens alle vergaderingen van ruiters, knegten en krygsvolk, of anderen, die in het land, buiten weten der Staten- en Gedeputeerden, zouden willen komen, om enigen oploop, inval of onderneming aan te vangen; en tot dien einde, ter bewaring en verzekering van Steden, Huizen, Sloten en Sterkten van Friesland, Fortressen, met het krygsvolk van deze Provincie bezet zynde, goede wagten te doen houden, by dage en by nagt. En daar toe te bedwingen alle de genen dien het, naar tyds gelegenheid, behoren zal. Ook goede order, tugt en krygs discipline onder het krygsvolk aldaar, in de Steden, Sterkten of ten platten lande zynde, houden en doen onderhouden de ordonnantien en instructien, op het stuk van krygshandel gemaakt of nog te maken. En diensvolgens niet te gedogen dat den Ingezetenen in de Steden, Sterkten, of ten platten lande, enigen hinder, moeilykheid, gewelt of overlast by 's Lands krygsvolk aangedaan werde., By moet alle naerstigheid aanwenden, dat alle de Steden en Sterkten van den Landschappe, en inzonderheid de frontierplaatzen buiten het zelve gelegen, en by Provinciaal Guarnisoen bezet met proviand en ammunitie van oorlog, behoorlyk [p. 147] voorzien, en de fortificatien derzelver, zo veel. doenlyk, bevordert; worden zig voorts in alles, het bewint des krygshandels aangaande, by advys der Staten en Gedeputeerden, naar gelegenheid van tyd en plaatze, reguleren, zo, en als dezelve ten dienste bescherming, en verzekering van den Lande bevinden zal te behoren, Eindelyk is zyn beroep, de Regeringe der Landschappe, met de Heeren Gedeputeerden; en de administratie der Justitie met den Hove Provinciaal, naar aloud gebruik, te handhavenen, betragtende voorts alles, wat de pligt en het ampt van Stadhouder en Kapitein Generaal, medebrengt107. ingevolge de Instructie, welke den Stadhouderen, by het aanvaerden van hun ampt gewoonlyk pleeg ter hand gestelt te worden, doende daar op den Eed in handen van den voorzittenden Heer in 't Mindergetal.

VIII. Instructien tot het zelve. De eerste Instructie, door de Staten van Friesland aan hunnen Stadhouder verleent, is die van Graaf Ernst Casimir gedagtekent den derden Augustus 1620.108 Zy bestaat uit agt Leden, die, alzo ze in alle volgende Berigtschriften der Heeren Stadhouderen, (met eenige vermeerderingen) herhaalt zyn, wy hier niet zullen, uitschryven. Die van den; Stadhouder Hendrik Casimir, gedagtekent den twaalfden November 1664., zal genoeg, zyn, om den Lezer een denkbeeld van alle voorgaande en volgende Instructien [p. 148] der Heeren Stadhouderen te geven109: want het geen in den jare 1748., by Staatsbesluit van den 13 Juny

107 Commissie van den Stadhouder, van den 12 Sept. 1715. 108 Winsemius, bladz. 910. 109 Zie Aitz. XXXXIV Boek, bladz, 103.

86wumkes.nl

dies Jaars; den 19 Augustus, en den 20 September, aan zyne Doorluchtigste Hoogheid is opgedragen, is zo aanmerkelyk, dat het zelve in 't byzonder verdient aangetekent te worden.

De Voorgemelde Instructie van den Vorst Hendrik Casimir, luid, van woord tot woord, aldus.

Art. I Eerstelyk, sal de Stadthouder ons als Staten Van den Lande, mitsgaders onze

Gedeputeerden naer behoren eeren en respecteeren, ende sich in geenerleye manieren mogen aenmaetigen eenig gesach over de Souverainiteyt ofte Hoogheit van desen Landschappe, nochte hem aennemen te doen eenich poinct 't welck daer aen dependeert.

2. De Stadhouder sal mede gehouden syn de Gereformeerde Relige invoegen

die tegenwoordigh in onsen voorschreve Lantschappe openlyck wort geleert, ende in het gehoudene Synode Nationael tot Dordrecht is geapprobeert, alleen aengaende de Leere te handhouden ende te verdedigen, sonder eenich veranderinge daer inne te mogen doen, ofte gedogen by andere gedaen te worden; Welverstaende dat de Kercken-Ordeninge hier onder niet wort begrepen. [p. 149]

3. Oock sal de Stadthouder met onse Gedeputeerden moeten mainteneren ende

defenderen alle des voorschreve Landtschaps Tractaten, privilegiën, vryheden, regten, ordonnantien, loffelyke Costumen, Acten ende Resolutien, ende met toelaten, dat noch den Landschappe in 't generael, noch eenige Lidt van dien, noch den Ingezetenen, Edelen, Eygen-Erfden, en allen anderen in 't particulier van wat qualiteyt ofte conditie deselve soude mogen syn, daer in directelycken of indirectelycken inbreuck worde gedaen.

4 De Stadthouder sal oock met onse Gedeputeerden goede toesicht houden en

dragen op de Buytenlandsche Fortressen ende Sterckten, staende top onsen gesach ende voorsorge.

5 Alle Militaire Ampten staende op onse repartitie ende betalingen, sullen

indistinctelyk by den Stadthouder ende onse Gedeputeerden bestelt worden nae meeste Stemminge, ende in absentie van den Stadthouder, by de Gedeputeerden alleen: Des worden hier onder niet begrepen gelyck Politycque soo Militaire Ampten, dien wy specialycken t' onser dispositie alleen hebben behouden ende nae desen mogen behouden.

Art. 6 Niettemin de voorscheve Militaire Ampten [p. 150] in 't Veldleger

voorvallende, sullen (uitgesondert dien wy ons alrede besonderlyck hebben

87wumkes.nl

gereserveert, ofte nog vorder te reserveren) by den Stadthouder aldaer wel mogen vergeven worden,, mits dat den Ingeboren en van den lande, den Uitheemschen in conferentie gepræfereert, ende die Commissie volgens op den naeme van denselven Stadthouder, ende onse Gedeputeerden, naer ouder gewoonte, in derselver Collegie, den genoemden Officiers verleent worden.

7. Sal by den Stadthouder geen Commandeur in eenige Steden, Schansse ofte

Fortressen gestelt mogen worden anders als by ons, ende onser Gedeputeerden advys.

8. Voorts sal de Stadthouder sich hebben te richten nae de Instructie van onser

Gedeputeerden, voor soo veel deselve syn persoon raeckt, ende voornamelyck in het verleggen van de Guarnisoenen præcise moeten onderhouden het drie-en-dertigste artyckel van denselven instructie: Welverstaende, dat in absentie van den Heer Stadthouder de Regeringe van den voorschreye Landschappe sal staan by onse Gedeputeerden alleen.

9. Van gelycken sal de Stadthouder sich hebben te reguleren nae de Instructie

van onse Raden Provinciaal, voor soo veele deselve syn [p. 151] persoon mach raecken ende vooren gebruickelyck is geweest.

10. De Stadthouder sal geen vaste goederen hier te Lande mogen aankopen.

11. Sal oock de Stadthouder ende Capiteyn Generael van nu voortaen niet mogen

doen enige versoeck van overdrachte syner Staet by survivance, het sy oock by wat persoone, ofte voor wien het selve soude gedaen ofte te wegen gelecht mogen worden, volgens de resolutie dien aangaende by ons genomen den dertienden December sestienhondert twee en dertigh.

12. Eyndelycken sal de Heere Stadthouder niet mogen versoecken om te genieten

eenigen poinct, welcke wy ons alleen reserveeren, ofte denselven Heere Stadthouder by syne Commissie ende Instructie niet en hebben geaccordeert. Sal hem voorts reguleren naer alsulcke nader instructie als by de Staten van 't Landt sal worden gearresteert.

Aldus gedaen en gearresteert by de Staten van Vrieslandt op 't Landtschapshuis den twaalfden November Sestien hondert vier en sestich. Vertekent door de tegenwoordige Heeren Volmachten der vier Quartieren hoofd voor hoofd. [p. 152]

Aanmerkelyk is de bepaling in 't tiende artykel, waar by den Stadhouder verboden wort, geene vaste goederen hier te lande te mogen aankopen; 't geen insgelyks in de instructien van alle de Heeren Stadhouders gevonden wort; en

88wumkes.nl

blykt by die van 1620., aan Graaf Ernst Casimir gegeven, dat zulks al by de aanstellinge der voorgaande Stadhouders, heeft plaats gehad. De reden schynt geene andere geweest te zyn, dan dat de Heeren Staten hier door hebben willen voorkomen, dat de Stadhouders, door het aankoopen van Stemgeregtigde vastigheden, zig nooit zouden konnen aanmatigen eenig deel in 's Land? regeringe der Staten.

Het elfde Artykel, waar by den Heere Stadhouder wort verboden eenig verzoek te doen, aangaande de overdragt zyner waerdigheden, by wege van Survivance, of overleving: dit artykel is eerstmaal ingevoegt in het berigtschrift voor den Stadhouder Hendrik Ernst Casimir, van den 14 Dec. 1632., volgens Staatsbesluit, 's daags te voren genomen. Evenwel is aanmerkelyk, dat zodanige Survivances na dien tyd, meermalen by 's Lands Staten zyn opgestaan, als blykt uit het Staats. besluit van den 19 Maart 1641., waar by het regt van Survivance werd opgedragen aan Prins Willem van Oranje, zoon van Fredrik Hendrik, Stadhouder van de zes overige geunieerde Provincien.110 Dog dees Prins in den jare 1651. overleden zynde, heeft zig van dat regt nooit konnen bedienen, alzo de Stadhouder Willem Fredrik eerst in den jare 1664. [p. 153] stierf. Dezen laatstgenoemden Vorst werd nogmaals het regt van Survivance, door 's Lands Staten, toegestaan, op zyn zoon Hendrik Casimir111; denwelken egter by de Bovengemelde Instructie wel ernstelyk verboden werd, om ooit enig verzoek dien aangaande te doen. Dog de reden van zodanig een verbod is naderhand verdweenen, en het zelve heeft in geene der volgende Stadhouderlyke Berigtschriften plaats gehad, vermits het Stadhouderschap, op den agtienden Febr. 1675., doof de Staten dezer Provincie, werd Erffelyk verklaart op alle de mannelyke nakomelingen van Prins Hendrik Casimir; 't geen ook, van dien tyd af, altoos is staande gebleven, en boven dien in den jare 1748. is uitgestrekt tot de Vrouwelyke Linie en nakomelingen van den toen levenden Heere Erfstadhouder: waar van straks nader.

IX. Vermeerdering dezer Waerdigheid in den jare 1748. Uit het gezegde ziet een aandagtig Lezer ligtelyk welke de pligten en regten der Heeren Stadhouderen, van de opregting der Republyk af, geweest zyn; dog in den jare 1748. oordeelden veele Ingezetenen dezer Provincie, dat aan het Stadhouderschap te weinig gezag en autoriteit gehegt was; 't geen toen aanleiding gaf, dat hun Ed. Mog. verscheide Resolutien genomen hebben, om deszelfs aanzien en vermogen verder uit te strekken, dan tot nog toe had plaats gehad. Zo werd, by Staatsbesluit van den 11 en 13 Juny dies jaars, aan zyne Doorl. Hoogheid Willem Karel: Hendrik Friso, opgedragen de volle magt, om, na overroepinge van Afgevaerdigden [p. 154] uit den Staat, en Gecommitteerden

110 Aitz. XII Boek, bladz. 183, 184. 111 Resol. van den 25 Febr. 1659.

89wumkes.nl

uit de Ingezetenen, de Constitutie der Lands Regeringe op vaste gronden te stellen, de ingeslopene abusen te redresseren, en, ten dien einde zodanig? Plakaten te doen emaneren, als hoogstdezelve, tot welwezen van den Lande, zou verstaan te behoren. Vervolgens besloten hun Ed. Mog. op den tweeden Augustus, om niet alleen de magt des Stadhouders, met verscheide nieuwe punten te vermeerderen, maar ook die hoge waerdigheid erffelyk te verklaren in de vrouwelyke Linie en nakomelingen van het Doorl. Huis van Oranje en Nassau. Werdende, in gevolge van dien, een nieuw Diploma geformeert en aan den Heere Erfstadhouder ter hand gestelt, zynde gedagtekent den 19 Aug. 1746. Waar op zyne Hoogheid, den 30 derzelver maand, den Eed deed in handen van eenige Afgezondenen uit de Staten des Lands.

Het gemelde Diploma behelsde, na eene korte Voorrede, en loffelyke getuigenissen van de roemruchtige Heldendaden der voorgaande Stadhouderen, „dat de Staten van Friesland, verder reflecterende op de uitrekende diensten, welke zyne tegenwoordige Doorl, Hoogheid aan deze Provincie, gedurende den loop van veele jaren; en aan den geheelen Staat, zedert dat Hoogstdezelve, door de Goddelyke Voorzienigheid, gestelt was, tot Stadhouder Kapitein en Admiraal Generaal, van alle de geuniëerde Provincien, met een' onvermoeiden yver onophoudelyk bewezen had, en nog dagelyks bewees, om te tonen hunne regtmatige [p. 155] erkentenisse voor alle die getrouwe diensten, —— na ernstige deliberatie, hadden goedgevonden en verstaan, het Stadhouderschap Generaal over hunne Ed. Mogende Provincie te extenderen tot de Descendenten van het Doorl. Huis van Oranje en Nassau van de Vrouwelyke Linie; en daar te boven de digniteiten en prærogativen, daar toe behorende, met eene meerdere magt en aucthoriteit te vergroten.

Ingevolge van welk besluit H. Ed. Mog. by dezen defereren aan S. D. Hoogh. Den Heere Willem Karel Hendrik Friso, Prince van Orange en Nassau &c. &C. &c. het Erfstadhouderschap, Capt. en Admiraalschap Generaal van de Provincie van Friesland, met alle voordelen, regten, geregtigheden, en prærogativen die daar aan zyn verknogt; waar u boven H. Edele Mogende nog aan Syn Doorl. Hoogheid defereren de begevinge van alle Militaire Ampten van de troepes, ter repartitie van de Provincie van Friesland staande; en het regt, om te decideren, zo wanneer in de Staats-deliberatien twee Quartieren staan tegen twee: of ingevalle twee Quartieren weigeren of dilayeren hunne kamer advysen uit te brengen. Om, by Vacature van de Raadsheersplaatzen in den Hove Provinciaal, en van de Curatorschappen van 's Lands Academie te Franeker, de keuze en begevinge daar van te doen, uit eene nominatie van drie personen, geformeert, en aan Syn Doorl. Hoogheid gepresenteert door de Heeren Volmagten van dat Quartier, ter welkers begevinge het opengevallen [p. 156] ampt, tot dus lange heeft gestaan. Gelyk mede, om te disponeren van de vacant wordende ampten van 's Landschaps Secretaris, en Secretaris van de Heeren

90wumkes.nl

Gedeputeerden, van 's Lands Rekenkamer, en van den Rentemeester der Domeinen, Procureur Generaal en Griffier van den Hove; de vier Generale Ontvangers van de Provinciale. middelen, en van den Postmeester, Nog om, by vacature der Grietenyen, de verkiezinge te doen van een Grietman, uit eene Nominatie van drie wettig gestelde en eligibele personen, welke tot vervullinge van het vacerende ampt, door de Ingesetenen zal worden gemaakt; en om, in gevalle van Kuipery en disput over de validiteit en meerderheid van Stemmen, te nomineren, zeven Gecommitteerden uit de drie Goën of Lands-Quartieren; des dat in de vierde graad aan de Pretendenten der Grietenye, niet zullen geparenteert zyn: dewelke in dat geval, kennisse nemen, en het disput, of de disputen decideren zullen. Zo ook, om van het Grietmans-ampt van het Bildt, het welk tot dus lang ter Vocatie van Syn Doorl. Hoogh. en de Heeren Gedeputeerde Staten heeft gestaan, in het toekomende alleen te disponeren; des dat de verkiesing en begeving van alle deze Politique Ampten door Syne Doorl. Hoogheid geschieden binnen den tyd van zes weeken, aanvang nemende op den dag, op welk de notificatie van het openvallen der Ampten of de nominatie aan Syne Doorl. Hoogheid zal wesen ter hand gekomen, en alzo behoorlyk [p. 157] bekent geworden. Zullende deze bekentmakinge van de Vacatures, en overzendinge Van de Nominatie, moeten geschieden binnen twee maanden, te rekenen van den tyd van het overlyden der Amptenaren. En zulks alles onder voorwaarde, dat de Collatie komen moet op geborene Friesen, of, op zodanige

personen, welke, volgens 's Lands wetten en costumen, tot de Regeringe Admissibel zyn. Wordende daar te boven Syn Doorl. Hoogheid mitsdezen genomineert en aangestelt tot Opper-Holtphester, by avancement of overlyden van den tegenwoordigen Holtphester. En eindelyk defereren Hun Ed. Mog. mede aan Syne Doorl. Hoogh. het regt van Pardon te verlenen, op denzelven voet, als dat regt in de Provincie van Holland en Westfriesland aan S. D. Hoogh. is gedefereert.

Zulks alles met dien effecte, dat de Charges, digniteiten en waerdigheden, van Stadhouder, Gouverneur, Capitein en Admiraal Generaal van de Provincie van Friesland, na het overlyden van Hoogstgemelde Syne Doorl. Hoogh. (dien H. Ed. Mog. wenschen en bidden, dat God Almagtig zeer veele jaren voorspoediglyk wil bewaren en zegenen) zullen erven, succederen en devolveren op de mannelyke Descendenten van Hooggem. Syne Doorl. Hoogheid, in een wettig huwelyk geprocreëert. Dat wyders, in gevalle Hooggem. S. D. H. mogte komen te overlyden, nalatende een Zoon, in een wettig huwelyk geprocreëert, op welken de, voorschreven Charges, digniteiten [p. 158] en waerdigheden waren, gedevolveert, en dezelve mogt komen te versterven, zonder wettig mannelyk oir na te laten, en zonder dat verder mannelyk oir van Hooggem., S. D. H. in wettig huwelyk geprocreëert, mogte exteren; dog nalatende eene Erfdogter, insgelyks, in wettig huwelyk, geprocreëert als dan de voorschrevene

91wumkes.nl

Charges, digniteiten en waerdigheden zullen erven, succederen en devolveren op dezelve Erfdogter, en, by overlyden, op derzelver mannelyk oir, en verdere mannelyke Descendenten, mede in wettig huwelyk geprocreëert. En dat, by gebreke van dien, als mede in gevalle. S. D. H. mogte komen te overlyden, zonder eenig mannelyk oir, in één Wettig huwelyk geprocreëert; na te laten, als dan de voorschrevene Charges, digniteiten en waerdigheden zullen erven, succederen en devolveren op de Princesse Caroline, dogter van Hooggem. Syn Doorl.. Hoogh. Althans in leven zynde, en, by haar overlyden, op derzelver mannelyk oir en verdere Descendenten, insgelyks in wettig huwelyk geprocreëert. Dat, voorts in gevalle S. D. Hoogh. mogt komen te verwekken of na te laten eene of meer Princessen Dogteren, en de Princesse Carolina mogte komen te. overlyden, zonder eenig mannelyk oir na te laten, als dan de voorschrevene Charges, Digniteiten en waerdigheden zullen erven, succederen en devolveren op die gene van de Princessen Susters van de Princesse Carolina, die by haar overlyden, nog in leven zyn, en op derzelver mannelyk [p. 159] oir en verdere mannelyke Descendenten, in wettig huwelyk geprocreëert; de oudere Susters en derzelver Descendenten altyd geprefereert wordende voorde jongere Susters en derzelver mannelyke Descendenten.

Alles nogtans met dien verstande, dat voorschrevene Charges, digniteiten en waerdigheden niet zullen mogen devolveren nog bekleed worden, op, nog by iemant van de voorsz. zo mannelyke als vrouwelyke Descendenten; van Syne Doorl. Hoogheid, die niet de Koninglyke of Keurvorstelyke waardigheden bekleed zouden mogen wezen. Dat mede voorsz. zo mannelyke als vrouwelyke Descendenten van Hooggem. Syn Doorl. Hoogheid zullen moeten professie doen van de ware Christelyke Gereformeerde Religie, zodanig als die in de publieque Kerken dezer Landen, geleert wort. Dat insgelyks die gene van de voorsz. zo mannelyke als vrouwelyke Descendenten van Hooggem. S, D. H. op dewelke de Voorsz. Charges, digniteiten en waerdigheden zouden gedevolveert, of op welke dezelve zouden staan te devolveren, gedurende derzelver minderjarigheid, moeten worden opgevoed binnen de zeven geunieerde Provinciën. Dat wyders de Successie en devolutie van de voorsz. Charges, digniteiten en waerdigheden op het mannelyk oir van de voorschrevene vrouwelyke Descendenten van Hooggem. S. D. Hoogh. geen plaats zal hebben, dan alleen in gevalle dezelve vrouwelyke Descendenten met speciaal [p. 160] consent en goedvinden van Hun Ed. Mogenden, zullen komen te trouwen met een' Prins, professie doende van de ware Christelyke Gereformeerde, Religie, zodanig als die in de publyke Kerken, dezer Landen, geleert wort; en niet bekleed zynde met de Koninglyke, of Keurvorstelyke waerdigheid.

Dat in gevalle de voorschrevene Charges, digniteiten en waerdigheden mogten, komen te devolveren op een van de voorsz. vrouwelyke. Descendenten van Hooggem. S. D. H. dezelve die Charges, digniteiten, en waerdigheden,

92wumkes.nl

zelve zal waarnemen onder den titel van Gouvernante, en, uit dien hoofde, ook sessie zal hebben in de respective Collegiën, waar in de Stadhouders dezer Provincie gewoon zyn sessie te hebben: En vervolgens mede in den Raad van State, En dat dezelve mede Capitein en Admiraal Generaal van de verënigde Nederlanden zynde, die Charges, digniteiten en waerdigheden, zo ten aanzien van de sessie in de Respective Admiraliteits Collegien, insgelyks zal waarnemen en bekleden; en voorts, in cas van oorlog, en by het uittrekken van de troupes van den Staat te velde, de faculteit hebben, om te benoemen en voor te dragen een geëxperimenteert Hoofd over de Militie, mits mede professie doende, van de ware Christelyke Gereformeerde Religie, als boven, en niet bekleed zynde met de koninglyke of keurvorstelyke waerdigheid, en daar benevens aangenaam aan Hun Ed. Mogenden, om het Commando en Cheff over gemelde troupes [p. 161] in hare plaatze, te voeren; behoudens egter, dat dezelve alvorens den Eed van getrouwigheid aan dezen Staat zal afleggen, en zig reguleren naar zodanige Instructie, als hem zal worden medegegeven, en daar toe van Hun Hoog Mog. met overleg en advys, zo van de Vrouwe Gouvernante als van den Raad van State, zal worden beraamt en vastgestelt.

En dat eindelyk, in gevalle de Voorsz. Charges, digniteiten en waerdigheden mogten komen te devolveren op een van de mannelyke of vrouwelyke Descendenten van Hooggem. Syne Doorl. Hoogheid, nog minderjarig zynde, deszelfs Charges, digniteiten en waerdigheden, gedurende deszelfs minderjarigheid, zullen worden waargenomen en bekleed, door de Vrouwe moeder van de minderjarige, zo dezelve nog in leven is, en zulks zo lang dezelve, gedurende de voorsz. Minderjarigheid, weduwe zal zyn, en in de Provinciën zal resideren, als Voogdesse, en onder den tytel van. Gouvernante: Alles op zodanigen voet en wyze, en met gelyke faculteit, ten reguarde van het benoemen en voordragen van een geëxperimenteert Hoofd over de Militie in cas van oorlog, en by het uittrekken van de troupes van den Staat te velde, en onder gelyke restrictien als hier boven, ten aanzien van de voorsz. Vrouwelyke Descendenten van Hooggem. S. D. Hoogh. op welke de voorsz. Charges, digniteiten en waerdigheden mogten komen te devolveren, is gezegt. En dat, by gebreke van [p. 162] de Vrouwe Moeder van zodanige minderjarige, ofte in gevalle derzelver administratie uit hoofde van eene van de voors. oorzaken, mogte komen te cesseren, Hun Ed. Mogenden, in opzigte van de Voogdye van dezelve minderjarige, zodanige voorsieninge zullen doen, als zy ten meesten dienste van den Lande, zullen oordelen te behoren.

En op dat deze Hun Ed. Mog. Resolutie tot haar volle effect moge komen, en Hoog. gem. S. D. Hoogh. en Syne Doorlugtige Hoogheids, zo mannelyke als vrouwelyke Descendenten, in wettige huwelyken geprocreëert, daar van het volle genot mogen ontvangen, hebben Hun Ed. Mog. deze brieven, in behoorlyke forma, doen uitgeven en depecheren; dezelve laten vertekenen door

93wumkes.nl

twee Leden uit ieder der vier Quartieren, en, ter ordonnantie van Hun Ed. Mog. door 's Lands Secretaris: hetzelve beveiligende met het groot Zegel van de Provincie, om vervolgens door eene plegtige Deputatie van agt Heeren en 's Lands Secretaris, in handen van Syne Doorl. Hoogh. te worden overgelevert. Zynde de Originele Resolutie, waar by deze brieven zyn gearresteert, door alle de Heeren Volmagten, hoofd voor hoofd, vertekent.

Gegeven binnen Leeuwarden, den 19 Aug. 1748. Getekent enz. Tot nader ophelderinge Van het voorgaande Diploma, hebben hun Ed. Mog.

op den 20 Sept. [p. 163] deszelven jaars, vastgestelt, en aan Syne Doorl. Hoogheid opgedragen, de navolgende punten.

1. Dat de Heeren Stadhouderen in der tyd, in de Provincie tegenwoordig zynde,

het regt hebben, om te compareren in 't Hof van Justitie, te adviseren en te voteren over de zaken die aldaar ter eerster Instantie, of by appél, als die in de kleine en groote Revysen worden geventileert.

2. Dat Hoogstdezerve mede altyd Sessie kunnen hebben in de Provinciale

Rekenkamer zo wel als in het Collegie der Heeren Gedeputeerden. 3.

Dat insgelyks dezelve geregtigt zyn aan te stellen, niet alleen een Lieutenant Holtphester, maar ook vier Meester-Knapen, een ieder der vier Quartieren van den Staat, om met by voeging van 's Lands Fiskaal, een Geregt te formeren, voor het welk alle zaken, disputen en calanges, rakende de jagt en Visscherye, volstrektelyk, en zonder verdere beroepingen finaal zullen worden gedecideert; gelyk mede te formeren zodanige ordres en reglementen op het stuk van de Jagt en Visschery, als Hoogstdezelve verstaan zullen te behoren [p. 164]

4. „En dat ook Hoogstgedagte Heeren Stadhouders in der tyd de magt hebben,

om, met overroepinge der Curatoren van de Academie te Franeker, de nodige ordres nopens 's Lands Universiteit te maken, Professoren en andere Leeraars aldaar aan te stellen, en het opzigt te hebben over het onderhoud der gebouwen, aan voorschrevene Academie behorende.

Aldus geresolveert op het Landschapshuis, den twintigsten September 1748. Getekent enz.

X. Raadsbestelling in de Steden. Curator Magnificentissimus van de Hoge School te Franeker, enz. Verder heeft de Heere Stadhouder het regt, om jaarlyks, uit een overgezonden dubbeld getal, te verkiezen, de gewone nieuwe de Magistraatspersonen in de Steden dezer Provincie, waar toe ook behoort het regt van Decisie en uitspraak over de verschillen, die onder de Magistraatspersonen en gezworen Gemeente of Vroedschappen mogten ontstaan over de Reglementen en Raadsbestellingen in

94wumkes.nl

de Steden. Volgens de Opdragt door de Steden meermalen, en in 't byzonder 1659., aan den Stadhouder gedaan. Dit regt, dat van ouds aan het Hof, vervolgens aan het Hof en den Stadhouder behoorde112, is in den jare 1637., door den Raad van State, aan den Stadhouder alleen opgedragen; volgens den voet van Raadsbestellinge, toen aan de Steden [p. 165] gegeven, getekent den 30 Maart deszelven jaars, en door de Algemeene Staten der Verëenigde Nederlanden, in een Octrooi van den agtienden der volgende maand April, bekragtigt.113 Deze schikking betrof alleen negen steden; zynde Leeuwarden en Franeker by hunne vryheid, van eigene Magistraats-verkiezinge gelaten: dog in den jare 1748., heeft men goedgevonden dit Regt, even als de andere Steden gewoon waren, aan zyne Doorl. Hoogheid den Heere Erfstadhouder, op te dragen, waar op, ten aanzien der Stad Leeuwarden, een nieuwe Reglement van Regeringe is. opgeregt, zynde gegeven den 31 Augustus 1751.

Curator Magnificentissmus. Vervolgens behoort aan den Heere Erfstadhouder de waerdigheid van Curator Magnificentissimus van de Universiteit te Franeker, volgens opdragt, eerst aan Syne Furstelyke Doorluchtigheid Prins Hendrik Casimir, den 19 Februarius 1678. Daar na aan den Heere Erfstadhouder, Prins Johan Willem Friso, den 6 Maart 1708, Vervolgens aan zyne Doorl. Hoogheid Willem Karel Hendrik Friso, den 12 October 1731. Welke waerdigheid nader bekragtigt, uitgebreid en aan 't Stadhouderlyk Huis erffelyk gemaakt is, den 19 Augustus, en 20 September 1748. [p. 166]

Insgelyks heeft de Heere Erfstadhouder het regt van voorstellinge van den Hoofd-Commies en de zes andere Commiesen van 's Lands middelen; geschiedende volgens dien de aanstellinge door de Staten van den Lande.

Volgens een aloud gebruik wort telkens aan den Heere Stadhouder, door het Quartier van de Steden, opgedragen, de verdelinge der ommegaande Tourbeurten van de ambulatoire Provinciale Ampten, beurteling op dat Quartier vallende.

XI. Stadhouders Hof, Tuin enz. binnen Leeuwarden. Jaarwedde. De Heer Stadhouder heeft, binnen de stad Leeuwarden, tot zyn dienst en gebruik, een zeer treffelyk Huis, gewoonlyk het Prinsen Hof genaamt, staande ten Noorden aan de Eewal, tegen over het, in deze Eeuw nieuw geboude Stadshuis; zynde voorzien met veele aanzienlyke vertrekken en aangehegte

112 Zie 't vierde; Art. van 's Hofs Instructie van den jare 1597. 113 Zie Sande vervolg op Reid, bladz. 206. Aitz. IV Deel, bladz. 584. En verder het geen nopens de Stede-regering, in 't vervolg van dit werk zal gezegt worden. Gelyk mede het Staatsbesluit der Steden van den 11 November 1664., en dat van de Staten der Provincie van den 50 October 1669. Zie ook het besluit der Staten van den 29 Maart 1642.

95wumkes.nl

Woningen: als mede een Vorstelyke tuin, tegen den noorderwal binnen de stad, waar in verscheide zeer aanzienlyke gebouwen, versierzelen en aangename verblyfplaatzen gevonden worden. Benevens eene zeer ruime huisinge tot Paerdestallingen, mede niet ver van daar. Het een en ander is ongemeen statig, en allezins evenredig met den luister der Hoogvorstelyke en Doorlugtige Prinsen, die 'er zedert zeer langen tyd hun verblyf en woonplaats gehad hebben. Dit alles behoort in eigendom aan de Provincie, tot welker kosten zo wel het Hof als de Tuin, met de daar aan behorende Gebouwen, en de Stallingen, onderhouden worden: waartoe jaarlyks door het Landschap tien duisend guldens aan den [p. 167] Heere Stadhouder wort: verstrekt114, 't geen niemant vreemd zal dunken, die hetzelve met aandagt beschout en opgemerkt heeft.

De Lieutenant Stadhouder, Graaf Willem Lodewyk, van den Prins van Oranje herwaarts gezonden zynde, werd door 's Lands Staten aan Hem ter woninge toegestaan het Huis van den Heer Tiete Kamminga, staande in de grote Kerkstraat, tegenwoordig in eigendom toebehorende den Heer Jan Otto Faber, Vroedsman en. Oud Schepen der stad Leeuwarden; zynde nog bekent by den naam van het oude Hof. De Staten der drie Goën begrepen toen, dat de Stad de Huur van gemelde Huisinge zoude betalen; misschien uit inzigt van het voordeel dat de Burgers uit de inwoninge van den Stadhouder vermoedelyk te wagten hadden; dog het Quartier der Steden verklaarde zig daar tegen, en verstond dat men da Huishuur uit 's Lands Cassa moeste betalen.115 De Landen nogtans drie Stemmen tegen een hebbende, hadden de overhand, en dreven het stuk door; dog is, niet lang daar na, de Stad van dien last ontslagen.

Jaarwedde. Ten zelven tyde werd het Jaargeld van den Heer Lt. Stadhouder vermeerdert met 3400 guldens, makende met de jaarwedde, door den Lt. Stadhouder Merode genoten tot 1600 guldens, tezamen vier duisend guldens jaarlyks116; genietende boven dien zyn besolding als Lieutenant Colonel van het Krygsvolk dezer [p. 168] Provincie. Naderhand is het tractement als Stadhouder bepaalt op agt duisend gulden, en dat van Kapitein Generaal op vier-en-twintig duisend; waar boven nog aan zyne Hoogheid wegens Schip- en Wagenvragt te goede gedaan wort 2500 guldens jaarlyks.

XII. Schikkingen, ingevalle van minderjarigheid, van den Heere Erfstadhouder. De schikkingen, door de Staten dezer Provincie gemaakt, aangaande het Voogdyschap der minderjarige kinderen van den Heere Erfstadhouder, ingevalle

114 Volgens Staatsresol. van den 3 April 1687. 115 Resol. van den 15 April 1584. 116 Vergelyk 't Register der Plakaten, bladz. 386.

96wumkes.nl

de Vorstelyke weezen, door versterf hunner Doorluchtige Ouderen, zodanige Voogdye mogten nodig hebben, en dewelke by Staatsbesluit van den twaalfden Juny 1755., zyn vastgestelt, vereischen inzonderheid in dit Hoofdstuk onze oplettenheid, als gevende voornamelyk veelligt omtrent de gesteltheid der Regeringe, en omtrent het Regt, het welk dep Staten en den Erfstadhouder in 's Lands bestier toekomt. Wy zullen derhalven de gemelde Staats-Resolutie, rakende dit stuk, den geëerden. Lezer woordelyk mededelen, zo, als dezelve, met overleg van de Erinfeste Gouvernante, moeder van den tegenwoordigen Erfstadhouder, en met Hoogstderzelver goedkeuringe, op gezeiden tyd, door de hoge Regeringe dezer Provincie, genomen is.

De Staten van Friesland, in ernstige overweging nemende dat wel is vastgestelt de ordre van Successie, zo in op Mannelyke als Vrouwelyke Linie, van wylen zyne Hoogheid, glorieuser memorie, gelyk ook voorzien in het geval van minderjarigheid, by het leven van hare Koninglyke Hoogheid117; maar dat [p. 169] deze voorzorge zich verder behoorde uit te strekken op het onverhoopte geval, dat hare Koninglyke Hoogheid, Mevrouwe de Gouvernante, gedurende de minderjarigheid, iets menschelyks magte overkomen; hebben daarom nodig geöordeelt, dat nader behoorde te wegens worden geresolveert, zo omtrent de Educatie de van zyne Hoogheid, den tegenwoordigen Heere Erfstadhouder, en van hare Hoogheid Mevrouwe de Prinsesse Carolina, gedurende derzelver minderjarigheid, als ten opzigte van de Voogdye of Waarneminge van het Erfstadhouder-, Kapitein- en Admiraalschap Generaal dezer Provincie, gedurende de minderjarigheid in het bovengemelde geval, dat God genadiglyk wil verhoeden.

En is vooraf goedgevonden en verstaan de Meerderjarigheid, zo van Hoogstgedagte Prinse als Prinsesse te termineren op den geadimpleerden ouderdom van agtien jaren, zo dat zyne of hare Hoogheid als dan ipso facto zal worden gehouden te zyn gestelt in, en aanvaert te hebben de dadelyke, exercitie van de Digniteiten van Erfstadhouder, Kapitein en Admiraal Generaal dezer Provincie, op denzelfden voet, mitsgaders met zodanige Prærogativen en Præeminentien, als wylen zyne Hoogheid derzelver Heer Vader heeft bekleed en erflyk nagelaten.

Dat, rakende de Educatie, hare Koninglyke Hoogheid zal worden verzogt, zo als verzogt wort by dezen, eenige Personen, en daar onder ten minsten een van de Leeden der Regeringe van deze Provincie of meer, naar proportie dat dezelve uit de andere Provinciën [p. 170] zullen worden genomen, voor te dragen, om vervolgens door hunne Ed. Mog. Voor zo verre uit deze Provincie benoemt zyn, gecommitteert te worden, aan welke Personen zal worden gelast, (het droevig en onverhoopt wegens geval exterende) onder authoriteit van hunne Ed. Mog. Zo

117 Zie het Diploma hier voor paragraaf. VIII.

97wumkes.nl

verre de Personen, by hunne Ed. Mog. te committeren, betreft, met communicatie en overleg van de Voogden, by wylen zyne Hoogheid, glorieuser gedagtenis, en hare Koninglyke Hoogheid gestelt of nog te stellen, voornamelyk te betragten en zorge te dragen, dat hare Hoogheden in de principes van den Godsdienst en Constitutie van Regeringe dezer Landen, worden onderwezen, om hoogstdezelve bekwaam te maken tot; die eminente waardigheden, waar toe erflyk zyn geroepen; en welke de Doorluchtige Prinsen van Oranje en Nassau, tot het leggen van de gronden, opbouw en conservatie van de Republiek, loffelyk hebben bekleed; en naardien het nomineren of voordragen van voorsz. personen, is een zaak van zeer groot gewigt en strekkende tot het dubbeld oogmerk voor het welzyn van den Staat, en hoogstdezelve Prinselyke Pupillen, waarop hare Koninglyke Hoogheid, na rype deliberatie zal moeten resolveren; zo hebben hunne Ed. Mog. om te betonen het vertrouwen, dat in hoogstdezelve stellen, goedgevonden en verstaan, dat, ingevalle God, onverhoopt inmiddels, en bevorens 't hare Koninglyke Hoogheid de voorsz. Personen aan hun zal hebben voorgedragen van hoogstdezelve mogte disponeren, hunne Ed. Mog. zullen committeren den Persoon, welke [p. 171] by een besloten Acte, door hare Koninglyke Hoogheid gepasseert en ondertekent, tot de Educatie zullen worden bevonden benoemt te wezen; en indien een van de Voogden, uit de Regeringe van deze Provincie gestelt, gedurende de Minderjarigheid, mogte komen te overlyden, of om zwakheid of andere wettige de redenen, daar toe onbekwaam mogte worden, en in dien gevalle niemant door hare Koninglyke Hoogheid by meergemelde Acte in deszelfs plaatze mogte zyn benoemt, zullen hun Ed. Mog. de Staten van deze Provincie, in dat geval, en in alle andere gevallen, waar in zodanige Voogden komen te deficiëren, een ander uit de Leden van de Regeringe van deze Provincie in deszelfs plaats substitueren, pan welken gesubstitueerden gelyke Commissie als voren zal worden gegeven.

Wat het poinct, rakende de Voogdye of waarneminge van het Erfstadhouderschap, Kapitein- en Admiraalschap Generaal der Provincie aanbelangt, is goedgevonden en verstaan, dat dezelve by hun Ed. Mog. zal worden geëxerceert, zo en in diervoegen, als hier na zal worden verklaart,

Zullen de Staten zelve, als representerende in bovengenoemde kwaliteit den Erfstadhouder, de uitspraak doen over de Questien en Disputen, die tusschen het Hof van Justitie en de Magistraten der Steden en Districten mogten komen te ontstaan, uitgedrukt in het Reglement van den 21 December 1748. Art. XXX. en XXXI.

Zo zullen insgelyks in voorsz. kwaliteit, de Heeren Staten zelve disponeren van de vacant [p. 172] wordende Ampten van Landschaps Secretaris, Secretarissen van 't Collegie der Heeren Gedeputeerden, en van 's Lands Rekenkamer, van Rentmeester der Domeinen, Procureur-Generaal, Griffier van

98wumkes.nl

den Hove, de vier generale Ontvangers van de Provinciale de Middelen, en van Postmeester, mitsgaders Voogden Hooft-Commies, Commisen en Agent.

Zo zullen ook, als exercerende het regt van den Stadhouder, de Staten zelve, by vacature, in bovengemelde kwaliteit, aanstellen een Grietman van het Bild; als mede zullen de Heeren Staten zelve, by vacature der Grietenyen, de verkiezing doen van een Grietman, uit eene Nominatie van drie wettig gestemde en eligibele Personen, welke door de gekwalificeerde Ingezetenen zal worden gemaakt, en ingevalle van kuiperye of disput over de validiteit of meerderheid van stemmen, te nomineren Gecommitteerden uit de drie Goën of Landkwartieren, om kennisse te nemen van de disputen en Decisie te geven, volgens het Diploma van den 19 Augustus 1748., en Art. XII. van bovengemelde Reglement van den 21 December 1748.

Dat zo de Staten zelve, in de kwaliteit, zullen exerceren het regt van Pardon, aan den Erfstadhouder gedefereert, in bovengemelde Diploma, doch met anders dan met toestemminge van alle vier Kwartieren.

Gelyk ook zo de aanstellinge zullen hebben van den Luitenant-Houtvester, en Secretaris, van het Jachtgerichte, dog de vier Meesterknapen verkoren worden van ieder Kwartier, in de vacature valt. [p. 173]

Omtrent de vacature van Raadsheersplaatzen en Curateurschappen van de Academie, zal de functie van Erfstadhouder, gedurende de Minderjarigheid, gedurende de Minderjarigheid, slapen, en begeving gedaan worden by de Kwartieren, waar in die Ampten komen open te vallen, gelyk voor wegens het jaar 1748.

Zo zal ook de functie van Erfstadhouder slapen, indien disput of onëenigheid ontstaat over belastingen, die met eenparigheid volgens het XXVI. Art. van het Reglement moet worden vastgestelt; ten zy men met vier Kwartieren daar in overeenkomt, om aan een Collegie of een eminent Persoon of meer personen van Regeringe binnen de Provincie, de arbitrage te defereren.

Insgelyks zal, gedurende de Minderjarigheid, de Cara Magnificentissima van den Erfstadhouder slapen, en de zorg van de Akademie, gedurende dien tyd, weder gebragt worden aan het Collegie, op dien voet, als Voor het jaar, 1748. is geweest, dat is, dat de Curatoren aan het Collegie der Gedeputeerde Staten voorstellen, al wat aan de Akademie te doen is, en het Collegie resolveren en eligeren.

Insgelyks zal, gedurende de Minderjarigheid, de functie van den Erfstadhouder, omtrent de Sessie, en op het Collegie, in het Hof Provinciaal, en 's Lands Rekenkamer, als geen applicatie vindende, slapen,

Hun Ed. Mog. de Heeren Staten zelve, zullen in meergemelde Kwaliteit de Ampten van Gerigtsscholt, Adsessoren, Kapitein-Geweldige en wat verder tot het Krygsgerigte [p. 174] behoort, mitsgaders die van Plaets-Major te

99wumkes.nl

Leeuwarden en Harlingen, met dat van Ammunitie-Meester of Commies van 's Lands Magazyn, gedurende de Minderjarigheid, bestellen in cas van vacature.

Doch zal de Approbatie der Sententie van voorsz. Krygsgerigte aan den Heere Hertog Louis van Brunswyk, in 't gemelde geval worden opgedragen. Gelyk zulks aan gemelden zyne Hoogheid wort opgedragen mits deze.

Het Houtvesterschap zal gedurende de Minderjarigheid, door het Collegie der Gedeputeerde Staten, in cas van bezwaar over Gewysden van het Jachtgerichte, geöeffent worden.

Als twee Kwartieren tegen twee staan, of twee Kwartieren weigeren of dilateren hunne Camer-adviezen uit te brengen, zal de Decisie, gedurende de Minderjarigheid, staan aan het Collegie, mits alle de Leden vooraf by solemnelen, Eede beloven., dat omtrent de uitspraak geen de minste reguard zullen nemen op het Kwartier, waar uit gedeputeerd zyn, maar alleen het Bonum Publicum in acht nemen. De Deliberatie over zulke verschillen zal by het Collegie niet worden gedilaieert, maar aanstonts begonnen, zo vroeg het geval; exteert, en uitspraak gedaan, waar van niemant der Leden, zich, om eenige relatie, van wat natuur mag wezen, zal mogen excuseren op pœne van verlies van deszelfs Ampt of Commissie op 't Collegie. By zware ziekte, zo dat eender Leden niet in staat mag wezen zyn Advies by monde of geschrifte uit [p. 175] te brengen, zullen de overige voortvaren, en zo gevallig door zulke wettige absentien de Stemminge mogten steken, zal de Secretaris gevraagt worden en zyn Stem bybrengen, om een pluraliteit te formeren.

Dat, gedurende de Minderjarigheid, alle veranderingen in de Lyst, die om de Impositien en Excysen by Collegie in te vorderen, in train is gebragt, met eenparigheid van, alle vier Kwartieren zullen worden gemaakt, zonder dat zulks by pluraliteit zal mogen geschieden.

De Raadsbestellinge in de Steden met den aankleve van dien, de Decisien der Questien daar uit en daar over ontstaande, zal, gedurende de meergemelde Minderjarigheid, worden geëxerceert, en door de Steden opgedragen in het bovengemelde geval, aan hare Doorluchtige Hoogheid Mevrouwe de Prinsesse, eerste Douariere van Oranje en Nassau, Grootmoeder en, by onverhoopte aflyvigheid van dezelve, eer de Doorluchtige Prins Erfstadhouder Meerderjarig is geworden, aan hare Doorluchtige Hoogheid, de Prinsesse Carolina, de achtien jaren bereikt hebbende; dog zo het droevig geval onverhoopt mogt komen te exteren, terwyl Mevrouwe de Prinsesse Carolina nog verre van de gerequireerde jaren was, zo zal door de Steden, met kennisse en approbatie van Mevrouwe de Prinsesse Grootmoeder, een interims voorzieninge worden gedaan, gelyk ook Mevrouwe de Prinsesse Carolina in diergelyke geval met kennisse van de Steden zal doen om te dienen tot een voorzorge, [p. 176] menschelyks gebeurde eer de Doorluchtigste Erfstadhouder Meerderjarig was.

100wumkes.nl

De Staten van Vriesland nemen aan de Raadsbestellinge met den aankleve van dien, inent en de voorzieningen hier voren gemaakt, en die van tyd tot tyd naar bovengemelden rigtsnoer gemaakt worden, in alle deelen te helpen maintineren, zonder te gedogen, dat door iemant daar omtrent infractie zal gedaan worden, direct of indirect.

Dat, ten aanzien van het Militaire Wezen, en rakende de zaken van Oorlog, by een onverhoopt overlyden van hare Koninglyke Hoogheid, aan den Heere Prinse Louis van Brunswyk, onder den titul, als representerende zyne Hoogheid den Heere Prinse van Oranje en Nassau, of hare Hoogheid Mevrouwe de Prinsesse Carolina, als Kapitein Generaal dezer Provincie, gedurende hoogst derzelver Minderjarigheid, op de Instructie, aan het einde dezes geinfereert, zal worden gegeven, zo als aan den gemelden Heere Hertog gegeven wort mits dezen, van nu voor als dan de Magt en Authoriteit, om de Militie, ter repartitie van deze Provincie, te commanderen, en dat mits dien van nu af aan, aan den Commandant in deze Provincie, en commanderende Officieren in de Steden van dien, mitsgaders aan de Kollonellen, Luitenant Kollonellen, Sergeant Majors en Kapiteinen van de Militie, ter repartitie van deze Provincie staande, zulks zal worden aangeschreven, met last en order, om, het geval exterende, dat aan hare Koninglyke Hoogheid, gedurende de Minderjarigheid, iets [p. 177] menschelyks mogt overkomen, den zelven Heere Prinse Louis van Brunswyk in voorsz. kwaliteit, gedurende de Minderjarigheid, van zyne of hare Hoogheid, te respecteren, en deszelfs ordres te pareren; dog dat het stuk van het geven van Patenten, by alle de Bondgenoten zal worden gereguleert, en hier expresse worden uitgezondert.

Dat voorts aan meergemelden Prinse van Brunswyk zal worden gedefereert, tot wederzeggens toe, de begeving van de Militaire vacant wordende Charges, van Kollonellen tot Vaandrigs incluis, die op de repartitie van deze Provincie staan; zo nogtans, dat hooggedagte Prins de Approbatie van de Heeren Staten daar op zal moeten verzoeken, zo verre betreft de Kollonels, Luitenants-Kollonels en Sergeants Majors; en aangaande de Ritmeesters, Kapitein, Kapitein-Luitenats, Luitenants en Vaandrigs, van de Heeren Gedeputeerde Staten dezer Provincie.

En zal, in name van de Heeren Staten, als exercerende de Voogdye van zyne of hare Hoogheid, ten opzigte van het Erfstadhouder-, Kapitein, en Admiraalschap Generaal dezer Provincie, by de Staten, ten opzigte van de Kollonellen en Luitenant-Kollonellen en Sergeant-Majors, en ten respecte van Kapiteinen, Kapitein Luitenants, Luitenants en Vaandrigs, by derzelver Gedeputeerden, Commissie worden verleent.

Dat, voor zo verre omtrent de Fortificatien, Magazynen en Ammunitie van Oorloge, binnen deze Provincie eenige dispositie en voorzieninge noodig mogte worden bevonden, [p. 178] zulks, in zaken van consideratie, niet anders zal

101wumkes.nl

geschieden dan met communicatie en overleg van hooggemelden Heere Prinse van Brunswyk. Dat de Heeren dezer Provincie Gecommitteerden ter Generaliteit zullen worden gelast, zo als gelast worden by dezen, om het representatief van het Kapiteinschap-Generaal van de Unie, op den Heere Hertog van Brunswyk meergedacht, te helpen defereren, op zodanige Instructie, als de gezamentlyke Bondgenoten, met overleg van hare Koninglyke Hoogheid, zullen verstaan te behoren, en met en nevens de andere Provinciën, den Raad van State te verzoeken, om met zyn. overleg, de Fortificatien, mitsgaders alles wat ter bezorging van den Raad van State, en het beleid in zaken de defensie van den Staat te Lande betreffende, is gelaten, te doen en te bezorgen.

Dat voorts, met relatie tot het representatief of Voogdye, gedurende de voorsz. Minderjarigheid van zyne of hare Hoogheid, in alle de Landen, Steden en plaatzen onder de Generaliteit resorterende, welgemelde Heeren Gecommitteerden zullen worden gelast, zo als gelast worden mitsdezen, om dat poinct, met overleg van hare Koninglyke Hoogheid, zodanig met de gezamentlyke Bondgenoten te behelpen schikken, als nuttigst en convenabelst zal worden bevonden; des voor en alëer te concluderen, daar af kennisse te geven, en hun Ed. Mog. finale ordres af te wachten.

Dat het commandement van de Militie te water, by provisie, zal worden gelaten buiten dispositie. [p. 179]

Instructie voor den Heere Hertog van Brunswyk, als representerende zyne Hoogheid, den Prinse van Oranje en Nassau, of, by voor-overlyden van hoogstdenzelven, Mevrouwe de Prinsesse Carolina, in kwaliteit als Kapitein Generaal van de Provincie van Vriesland.

Art. I. De Heer Hertog van Brunswyk zal, onder den Titul en in kwaliteit als boven, hebben en voeren het Commando over de Militie, ter repartitie van deze Provincie staande, onder de ordres van de Heeren Staten Generaal, met consent van de Staten van deze Provincie en van den Raad van State conform de ordres van den Lande genomen en van onze Gedeputeerden. Des zal hooggemelde Heer Hertog, op den Eed, aan ons gedaan, zig moeten onthouden van het geven van Patenten, welke alleen gegeven zullen worden by hunne Hoog Mog. met advies van den Raad Van State, alles in conformité der Resolutie van de Groote Zaal, in den jare 1651., genomen, en, zo mogelyk, met communicatie en overleg van meergemelden Heere Hertog.

II. Zal omtrent de Compleethoudinge, Wapeninge, Militaire Esercitien, en alles wat de Krygsdiscipline aangaat, doen onderhouden en exactelyk nakomen, de Ordres en Reglementen, die daar op zyn gemaakt, of op deszelfs te kennen geven aan ons of aan onze Gedeputeerden, nader zullen worden gemaakt, ten welken bovenstaanden einde [p. 180] hooggemelde Heer Hertog, ten allen tyde de Guarnisoenen zal vermogen voor hem te doen passeren in monsteringe en

102wumkes.nl

revue, en zich, zo dikmaals als hy het goed zal vinden, doen geven de Lysten van de Regimenten.

III. Zal de approbade van de Criminele Sententien, door het Krygs Gerichte van deze Provincie, uit name van de Heerlykheid van dezen Landschappe, gedurende de Minderjarigheid, te vellen, hebben en exerceren, met last aan gedachten Krygs- Gerichte, om ten dien einde alzulke Sententien aan Welgemelden Heere Representant, in cas subject, over te zenden.

IV. Zal, zo wel in tyd van Vrede als van Oorloge, disponeren mogen over alle Militaire Charges, van Kollonellen af tot Cornets of Vaandrigs incluis, die zullen komen te vaceren in de Regimenten en Compagnien Guardes, ter dezer Repartitie staande, volgen de daar in, zo veel met den dienst van den Lande bestaanbaar is, den Rang en Anciënniteit van de Officieren van deze repartitie.

Zal de door hem aangestelde Hoofdofficieren aan ons moeten presenteren ter approbatie, en om, van ons hunne Commissien te ontvangen, en de Ritmeesters, Kapiteins tot Corners en Vaandrigs inclusive, aan de Gedeputeerde Staten dezer Provincie, welke approbatie en Commissie niet zullen geweigert worden, ten zy dat, met eenparigheid, geöordeelt wierde, dat abusivelyk tegen het voorenstaande Artikel was gedisponeert. [p. 181]

VI. Zal, tot ontlastinge van 's Lands Finantien, alle gepensioneerde Officieren, voor alle anderen prefereren, om de vacatures re suppleren, en zo lange daar onder gevonden worden capabele om den Lande te dienen geene andere mogen aanstellen, veel minder eenig Officier Pensioneren, ten zy hy heer Hertog tot het een of ander door Ons, op zyn te kennen geven, by speciale Resolutie zal zyn geauthoriseert.

VII. Zal, in cas van vacature van de plaats van Commandeur der Stad Leeuwarden, en Commandant der Troupen, zich binnen de Provincie onthoudende, op onze aanschryvinge, aan Ons voordragen een drietal van Officieren, ten minsten bekleed met de Waerdigheid van Generaal Major; alle Inborelingen en in dienst van deze Republiek uit welk drietal de keuze door Ons van een nieuwen Commandeur zul worden gedaan.

VIII. Zal de Verloven mogen accorderen, in conformiteit van de ordres van den Lande en wel inzonderheid conform de Resolutien van hun Hoog Mog. van den 3. Maart 1714 en 18 November 1752., en die van den Raad van State, den 7 Juny en 31 Augustus 1714., en den 22 January 1728.,118 mits daar van kennisse gevende aan den Raad van State [p. 182] en om voorts daar in gehandelt te

118 De Resolutien, zo van hunne Hoog Mog. als van den Raad van State, in dit Artikel gemeld, behelzen voornamelyk, dat geene Verloven aan Officieren zullen mogen gegeven worden, dan op schriftelyk advies van Kollonellen of commanderende Officieren van het Regiment, en met Registratie der Auditeuren Militair, mitsgaders dat, van tyd tot tyd, Lysten van de Verloven aan hunne Hoog Mog. zullen moeten worden overgegeven.

103wumkes.nl

worden; zo als voor de verheffinge van zyne Doorluchtigste Hoogheid, glorieuser memorie, is gedaan geweest.

IX. Zal zich nimmermeer mogen bemoeien met eenige andere zaken in Onze Provincie, of in die der andere Bondgenoten, het zy. dan zaken van Religie, Politie, Finantie of Justitie, nochte ook met zaken de Unie concernerende, veel min met Geschillen tusschen de Bondgenoten onderling met elkanderen, of tusschen Leden of Kwartieren van dezelve, in deze of eenige andere Provinciën, ten ware dan, dat hy Heer Hertog, ingevalle van discrepantie, door allerzyds partyen wierde verzocht en geroepen tot mediatie en intercessie; of dat altoos, en dus op acquiëscement van alle de partyen, eenige Questie aan zyne Uitsprake, Beslissinge en Decisie wierde gelaten.

X. Zal zich op het territoir van deze Provincie geene verdere of meerdere Macht of Authoriteit mogen aanmatigen noch dezelve vragen, en zich in allen gevalle gehouden en gedragen aan Onze orders of die van Onze Gedeputeerden, en zal voorts hooggemelde Heer Hertog van zulks, als voorschreven is, in allen deele na te komen gehouden zyn, voor en aleer in functie te treden, in onze handen, of in handen van die genen, die wy expresselyk daar toe committeren zullen, te doen den Eed daar toe staande. [p. 183]

Aldus geresolveert op 't Landschapshuis, den 12 Juny 1755. De Principale dezer, in 's Lands Resolutieboek geinfereert, was vertekent by

alle Leden van den Staat; en tot hun Ed. Mog. ordonnantie, door 's Lands Secretaris

J. VAN SMINIA.. Uit de vorenstaande Acte, benevens het geen in 't voorgaande van dit

Hoofdstuk gestelt is, meen ik dat een oplettend Lezer genoeg zal onderrigt worden aangaande de aart en natuur van het hoogwigtig en zeer aanzienlyk ampt van Stadhouder, Kapitein en Admiraal Generaal dezer Provincie, en hoe hetzelve, in gevalle van Minderjarigheid, bedient wort; gelyk ook dat zelve, zedert de Instellinge dezer Acte, meest in alle de ondergestelde gevallen heeft plaats gehad: zynde, na het overlyden van hare Koninglyke Hoogheid, tot Opziender over den jongen, Erfstadhouder, uit deze Provincie aangestelt geweest, de Hoog-Welgeboren Heer E. S. van Burmania; uit de overige Provinciën waren ieder andere Heeren tot die aanzienlyke functie aangestelt; dog het werk der opvoedinge en educatie van den Heere Erfstadhouder, is verbleven aan den Doorluchtigen Heere Hertog Lodewyk van Brunswyk, de welke ook, gedurende dien tyd, zo uitnemend verstandig en oplettend, deze zyne aanbetroude bedieninge, gelyk mede alle de [p. 184] overige deelen van zyne Ampten, verrigt heeft, dat gantsch Nederland, en de Hoge Regeringen,

104wumkes.nl

zulks dankbaarlyk erkennen, en dien Doorluchtigen Vorst den welverdienden Lof voor altoos zullen toeëigenen.

XIII. Kort verhaal van alle de Stadhouders in Friesland. Voor het overige zullen wy den Geëerden Lezer mededelen een beknopte Lyst van alle de Heeren Stadhouderen, die, zedert de opregting dezer Republyk, over deze Provincie zyn aangestelt geweest.

Willem I. WILLEM de I, Prins van Oranje, werd, na lang aanhouden van 's Lands Staten, eindelyk bewogen, om de waerdigheid van Stadhouder over deze Provincie aan te nemen.119 Hy ontving zynen Lastbrief in die hoedanigheid van den Aartshertog Matthias, gedagtekent den elfden Juny 1580.120 De Prins stelde, kort daar na, in zyne plaats, tot Lieutenant Stadhouder den Heer Bernard van Merode, Heer van Rumen, ontvangende Commissie van den Prins, op den 25 derzelver maand.121

Merode verzogt, drie jaren daar na, wegens ouderdom en zwakheid, zyn ontslag: waarop de Staten van Friesland tot Lt. Stadhouder verkoren, den Heere Grave Willem Lodewyk van Nassau, broeders zoon van den Prins van Oranje122, die ook ten dien einde, aan den gezeiden Lt. Stadhouder, behoorlyke Commissie verleent heeft, Willem van Oranje op [p. 185] den 10 July 1584., door Balthazar Gerarts, binnen Delft doorschoten zynde, hebben de gezamentlyke Volmagten dezer Provincie, op den 16 October 1584., tot effectief Stadhouder en Gouverneur, aangestelt, den bovengemelden

Willem Lodewyk. WILLEM LODEWYK, graaf van Nassau, volgens acte van verkiezing, op den gemelden tyd vertekent.123 Hy ontving zyne Commissie van de Staten Generaal, gelyk mede daar na, als Stadhouder over Groningen en Ommelanden124, over Drenth, Wedde en Westwoldingerland.125 Hy was in die duistere en verwarde tyden, een groot steunsel voor den Staat, werdende by de Landzaten ongemeen gelieft; gelyk hy hen ook van synen kant tederlyk als een vader beminde.126 Byzonder yverde hy voor het voortzetten van den Hervormden Godsdienst, het opstellen van meer dan een Kerkenorder in de hem aanbevolene Provinciën, als

119 Schotanus Hist. bladz. 853. 120 Bor XV Boek, fol. 217. Col. 3. 121 Schot, ibid. 852, 853. 122 Bor XVIII Boek, fol. 34, Col, 3. Wins. 737, 738. 123 Winsemius bladz, 752. 124 Ibid. bladz. 823. 125 Ibid. bladz. 829, 830. 126 Aitz. I Boek, bladz. 3.

105wumkes.nl

mede voor de zuiverheid der Leere tegens de toen inkruipende Pelagiaansche dwalingen: zynde Overzulks bekent voor den voornaamsten bevorderaar, benevens Prins Maurits, van het Synode Nationaal van Dordrecht, in de jaren 1618, en 1619.127 Hy overleed op den 31 May 7620.

Ernst Kasimir. ERNST KASIMIR, Graaf van Nassau, [p. 186] broeder van den overledenen Willem Lodewyk, volgde hem op in de waerdigheid van Stadhouder en Gouverneur over Friesland en Stad en Lande. Zyne instructie is woordelyk by Winsemius, bladz. 910, te vinden, zynde hem die, benevens de Commissie, door de Heeren Staten van Friesland, ter hand gestelt, Hy heeft, op het voetspoor zyns broeders, de hoge ampten, hem toebetrout, getrouwelyk waargenomen, en in den oorlog tegens Spanje, eerst benevens Prins Maurits, en vervolgens met Prins Fredrik Hendrik, in veele voortreffelyke daden uitgemunt. Hy werd, op den 2 Juny 1632., in 't beleg van Roermond. met een kogel getroffen, waar aan hy overleed, werden de van groot en klein, wegens zyne dapperheid, en schrander beleid, mitsgaders opregte liefde voor het welzyn van den Staat, ongemeen beklaagt.

Hy liet, by zyne Gemalin Sophia Hedwig, oudste dogter van Hertog Hendrik Julius van Bronswyk:, twee zonen na, Hendrik Ernst Kasimir, en Willem Fredrik, die beiden na elkanderen hunnen Vader in de Stadhouderlyke waerdigheden zyn gevolgt.

Hendrik Ernst Kasimir. HENDRIK ERNST KASIMIR, werd by de Staten des Lands, tot Stadhouder enz. gekoren; gelyk mede by die van Stad Groningen en Ommelanden. Beider Instructien vind men by Aitzema, op 't jaar 1632., geboekt. Hy bleef ongehuwt, en werd op den 6 July 1649., by St. Jans-steen zwaar gewond, waar na hy, op den 13 derzelver maand, overleed; nalatende den roem [p. 187] van goedaardig en Godvrugtig; en teffens ontzachlyk en ernstig geweest te zyn, werdende gehouden voor den braafsten Krygsman in gantsch Nederland, zynde egter ten, tyde van zyn overlyden maar 31 jaren oud.

Willem Frederik. WILLEM FREDRIK volgde zynen Broeder in 't Stadhouderschap over Friesland op: maar die van Groningen en Ommelanden droegen die waerdigheid op aan Prins Fredrik Hendrik van Oranje128, 't geen toen eenige onlusten tusschen de beide Heeren Stadhouders, en zommige Provinciën, te wege bragt; 't welk egter, kort daar na, bygelegt werd, alzo aan den jongen Prins

127 Jagt- en Schuitepr. bladz. 240.: Druk van 1757. 128 Aitz. op 't jaar 1640. bladz. 92 en volg.

106wumkes.nl

van Oranje het regt van Survivance werd toegestaan, wanneer de Stadhouder Willem Fredrik mogt komen te overlyden.129 Dog dit regt heeft den gemelden Prins niet gebaat, alzo Willem Fredrik hem omtrent veertien jaren overleefde; zulks dat de Stadhouder van Friesland, na de dood van Prins Willem de II, in den jare 1650., ook Stadhouder van Groningen en Ommelanden is geworden? Hy troude 1653. met de Prinsesse Albertina Agnes, tweede dogter van Prins Fredrik Hendrik van Oranje, by dewelke hy een zoon, Hendrik Kasimir, en eene dogter, Amelia, gewonnen heeft, zynde deze laatste gehuwt geweest met den Hertog Jan Willem van Saxen Eisenach. De gemelde Stadhouder was een Vorst van zonderlinge geleertheid, Godzaligheid en deugd; en niet minder beroemt wegens zyne ongemeene heldhaftigheid en beleid in 't stuk van den [p. 188] Oorlog, Na eene menigte roemrugtige overwinningen, werd hy, op den 24 October; 1664. op zyn eigen Woonhuis binnen Leeuwarden, ongelukkig getroffen van een kogel, die, terwyl het pistool, dat hy in de hand hield, onverwacht los ging, hem zodanig kwetste, dat hy, op den 31 dier maand, aan de bekomene wonde overleed, tot grote smerte van alle welmenende Ingezetenen.

Hendrik Kasimir. HENDRIK KASIMIR, geboren den 18 January 1657., was alzo maar ruim zeven jaren oud toen hy zynen Vader zo ongelukkig verloor. Het regt van opvolging was hem egter door 's Lands Staten, volgens Acte van den 25 Febr. 1659.130, toegestaan, en uit kragte dies had hy een onwraakbaar regt op de waerdigheden, by zynen Vader, (zo veel de Provincie van Friesland aanging) nagelaten. De Staten verleenden ook dadelyk Commissie en Instructie tot het Stadhouderschap, ten behoeve van den jongen Vorst131; die egter tot aan zyne Meerderjarigheid, onder de Voogdye van zyne moeder Albertina Agnes, gestelt en opgevoed werd. Hy vaerdde in den jare 1672 het Stadhouderschap zelfs aan, en werd, wegens zyne jongkheid, ondersteunt door den beroemden Lt. Generaal Hans Willem van Aylva. Ook werd hy op den 18 February 1675., verëert met het Erfstadhouderschap voor alle zyne wettige nakomelingen van mans oir, vervolgens wierd hy in den jare 1689, van de algemene Staten- tot Veldmaarschalk aangestelt, en in den jare 1693. [p. 189] tot Groot-Kommandeur van de Duitsche Ridderorde, ter balie van Utrecht, gehuldigt Gelyk nu deze Vorst niet alleen tot Stadhouder en Kapitein Generaal van Friesland, maar ook in die waerdigheden over Stad en Lande, en het I.andschap Drenth, was gekoren, heeft hy ook, in veele gewigtige Krygsgevallen, getoont, dat hy deze hoge oorlogs- en krygsbedieningen waerdig, en als een der grootste

129 Ibid. bladz.180 en volg. 130 Aitz. op het jaar 1664. bladz. 84. 131 Aitz. op het jaar 1664. bladz. 102, 103.

107wumkes.nl

Veldheeren van zynen tyd, te schatten was; hebbende van zyne vyftien jaren af, ontelbare blyken gegeven, dat hy zyn leven en bloed voor 't behoud des Vaderlands, ten beste had. Hy trouwde den 6 Nov. 1684. met Prinsesse Amalia van Anhalt-Dessau, waar by hy, behalve zeven Prinsessen, twee Prinsen gewonnen heeft, namelyk Willem Georg Friso, geboren den 24 Juny 1685., en overleden den 15 July 1686. En Jan Willem Friso, geboren den 4 Augustus 1687., zynde na den dood zyns vaders, die op den 15 Maart 1696. voorviel, in deszelfs hoge bedieningen, opgevolgt.

Jan Willem Friso. JAN WILLEM FRISO, in zyn negende jaar oud, toen zyn vader overleed, had het geluk, dat hy niet alleen de verstandige opvoedinge van zyne Vrouw Moeder, maar ook de vaderlyke Voorzorge van Koning Willem den III., van Engeland, genoot. Hier door werden de uitmuntenste Verstanden gekozen, om dien Prins in alle wetenschappen overeenkomstig zynen Staat en waerdigheid, te onderwyzen, waar toe hy, door zyne Vorstelyke geboorte, en het daar uit gesproten erfrecht moest opgeleid worden: en waarin [p. 190] hy zulke gelukkige voortgangen maakte, dat die Koning van Grootbrittanië hem waerdig keurde, om hem, na zyn overlyden, voor zynen eenigen Erfgenaam te verklaren, waardoor hy ook, benevens het regt tot hoogstdeszelven nalatenschap, den titul van Prins van Oranje heeft bekomen. Veele blyken gaf dees Prins van zyne dapperheid en vaderlandsliefde, werdende ook, uit dien hoofde, ongemeen bemind en geacht. Hy vaerdde het bewint van zyn Stadhouderschap aan in den jare 1707., en trouwde in den jare 1709. met Maria Louisa, Prinsesse van Hessen-Kassel, by dewelke hy eene Dogter gewan, Anna Charlotte Emilia, geboren den 13 October 1710., en een Zoon, den Doorluchtigen Prins Willem Karel Hendrik Friso, die zeven weken na het ongelukkig omkomen zyns Vaders, geboren werd, op den eersten September 1711. Te weten de dappere Prins Jan Willem Friso, zig in 't Leger bevindende, was, wegens eenige gewigtige zaken, genoodzaakt, zig naar den Haag te begeven; in welke reis hy, op den 14 July 1711., In 't overvaren van het Sas van Stryen, aan den Moerdyk, met het vaartuig omsloeg, en in de golven versmoorde, tot onuitsprekelyke droefheid van gantsch Nederland, van de onder zyn Stadhouderschap staande Provinciën, en vooral van zyne zwangere Gemalinne; eene Vorstinne, wier nagedagtenis alle Deugd- en Godsvrugtminnaren nog lange zullen bewaren: hebbende haren Doorluchtigen Gemaal 54 jaren overleeft.

Willem Karel Hendrik. WILLEM KAREL HENDRIK Prins van Oranje en Nassau, [p. 191] uit hoofde van geboorte en Erfregt, Stadhouder enz. van Friesland; en werd vervolgens tot Stadhouder over Stad Groningen en Ommelanden, benevens het Landschap Drenth; gelyk mede van Gelderland, in die hoedanigheid

108wumkes.nl

aangenomen. Zyn Hoogheid meerderjarig geworden, en de dadelyke oeffening van zyne hoge waerdigheden op zig genomen hebbende, begaf zig in den jare 1734. in een gewenscht huwelyk met ANNA, Dogter van George den II., Koning van Engeland: uit welk Huwelyk thans nog twee Vorstelyk spruiten in leven zyn: namelyk Carolina, geboren den 28 Febr. 1743., en zedert den jare 1760., gehuwt met den Heere Prins Karel van Nassau-Weilburg; en WILLEM, geboren den 8 Maart 1748. 't Geen van dien Doorlugtigen Vorst te zeggen valt, tot nader en gepaster gelegenheid overlatende, zeggen we hier alleen, dat zyne Doorl. Hoogheid, in den jare 1747., verklaart is tot Stadhouder Kapitein en Admiraal Generaal van alle de Geuniëerde Provinciën, enz. enz. enz. Zynde die hoge waerdigheid, in 't volgende jaar mede in de Vrouwelyke Linie erflyk verklaart. Zyn Hoogheid overleed den sa October 1751. tot onuitsprekelyke droefheid van allen, die vryheid, ware Godsdienst, en het Vaderland beminnen.

Willem de V. WILLEM de V., van dien naam, als Stadhouder van Holland, Zeeland enz. was ten tyde van het overlyden zyns Doorluchtigen Vaders, maar ruim drie jaren en zeven Maanden oud. Hare Koninglyke Hoogheid, Douariëre van een jongen Heere Erfstadhouder, [p. 192] aanvaerde aanstonds de bestiering der hoge waerdigheden, onderden titul van Prinsesse Gouvernante, in den naam van den minderjarigen Prins, welke bedieningen deze grote Vorstinne luisterryk heeft waargenomen tot ook de vrymagtige Voorzienigheid den draad hares levens afsneed, wanneer zy, op den 12 Januani 1759., in 's Gravenhage overleed tot grote droefheid van het Stadhouderlyk en Vorstelyk Huis, en van alle welmenende Ingezetenen. Zedert dien tyd is het voornaamste deel der Stadhouderlyke bedieningen by hun Ed. Mog. de Staten dezer Provincie (zo veel Friesland aanging) waargenomen; het ampt van Kapitein Generaal is, uit naam van den jongen Prins, bedient by den Heere Hertog Lodewyk van Brunswyk, volgens de schikkingen, van hun Ed. Mog. by de hier voor opgegevene Acte van Tutele, gemaakt: ook heeft hoogstgemelde Heer Hertog de bezorging der Vorstelyke opvoedinge met veel wysheid en tot volle genoegen van der Staat, op eene uitnemende wyze betracht: en de jonge Erfstadhouder is, door het verstandig beleid van zynen Vorstelyken Opziender zo uitstekend onderwezen in alle de wetenschappen, die tot zynen Staat en toekomende hoge waerdigheid verëischt wierden, dat men grond van reden heeft om te hopen, dat het Verënigt Nederland in 't gemeen, en deze Provincie in 't byzonder, de heilzame vrugten daar van, in vollen nadruk, zal ondervinden.

Ondertusschen werd, na het ontydig overlyden van hare Koninglyke Hoogheid de Prinsesse [p. 193] Gouvernante, de jaarlyksche Magistraat bestellinge, door, het Quartier der Steden opgedragen aan hare Hoogheid de Prinsesse Douariëre, Grootmoeder van den minderjarigen Erfstadhouder, gelyk

109wumkes.nl

mede de begeving van de ambulatoire Ampten, op het Quartier der Steden vallende, aan die Vorstinne is ter hand gestelt al het welke die roemwaerdige Prinses, tot aan haar overlyden toe met veele wakkerheid en beleid, heeft waargenomen, en verder had kunnen doen, indien de Hemel haar dierbaar leven had believen te sparen, tot aan de meerderjarigheid van den Doorluchtigen Erfstadhouder, haren beminden Kleinzoon.

Dog deze Godvruchtige Prinsesse, op den 9 April des jaars 1765., mede den weg van alle vleesch gegaan zynde, werd de bestellinge der Magistraten met den aankleve van die, opgedragen aan hare Doorluchtige Hoogheid Mevrouwe de Prinsesse Carolina, Gemalin van den Prins van Nassau-Weilburg, en zuster van den Heere Erfstadhouder ingevolge de schikkingen, dien aangaande door 's Lands Staten, in de meergemelde Acte van Tutele, gemaakt. Het een en ander heeft geduurt tot aan den agtsten Maart dezes jaars 1760. Wanneer zyne. Doorluchtige Hoogheid den Heere Erfstadhouder, den ouderdom van agtien jaren bereikt hebbende, op eene plegtige wyze is gestelt in alle de hoge Ampten en waerdigheden, die thans aan het Erfstadhouder-, Kapitein- en Admiraalschap Generaal der Verenigde Nederlanden, verknocht zyn. De plegtigheden dezer installatie zyn, wat het Verënigt Gemeenebest [p. 194] in 't gemeen aanbelangt, op, den gemelden dag, tot volle vergenoeging van 's Lands Ingezetenen, gelukkig voltrokken. Ten zelven tyde is zyne Doorluchtige Hoogheid, door afgevaerdigden van alle de respective Provinciën, uit naam van derzelver hoge Principalen, wegens hoogstdeszelfs meerderjarigheid, plegtig begroet, en heeft aan die van ieder der Provinciën in 't byzonder den Eed op deszelfs Commissien, afgelegt; waar na hoogstdezelve zyne Doorluchtige Hoogheid, van tyd tot tyd, in de hoge Collegiën van zommige Provinciën heeft zitting genomen, werd ende overal, met de uiterste tekenen van hoogagting, ontvangen en ingehaalt; het geen we, insgelyks in deze Provincie, met verlangen te gemoete zien.

COMMISSIE VOOR S. DOORL. HOOGHEID WILLEM DEN V. Prins van Orange en Nassau, als Erfstadhouder, Gouverneur, Capitein Generaal en Admiraal van Vriesland.

Commissie voor Willem den V. DE STATEN VAN VRIESLAND DOEN TE WETEN. Dat, wanneer in voor vorige tyden, de Nederlandsche Provinciën in Willem hunne vryheid verkort, en in den Godsdienst verhindert wierden, het de Goddelyke Voorzienigheid behaagt heeft, mannen van hoge geboorte, wysheid, dapperheid, en vreze des Heeren te verwekken, die zig tot defensie hunner Voorregten in de bres hebben gestelt, onder [p. 195] welke hebben uitgeblonken de Heeren Princen van de Doorluchtigste en wydberoemde Huizen van Orange en Nassau, die hierom gehouden zyn, en nog gehouden worden voor voorname Mede-Grondleggers en Beschermers van de Republicq der Verenigde Nederlanden, en

110wumkes.nl

daarom de hoogagtinge en liefde voor zigh en hunne Nakomelingen in deze Landen verworven hebben, en van tyd tot tyd aan 'e Hoofd van dé Republicq, zo in 't Politicque als in het Militaire, zyn gestelt geworden; zoo in andere Provinciën als bezonderlyk in die van Vriesland, daar, van den aanvang van den Staat der Vryheid, tot heden toe, altoos eert van de Telgen uit de Hooggedagte Huizen aan het hoofd der Politicque bestieringe en van het Militaire Weezen heeft gefungeert; en in welke reeds in den Jare 1675. het Stadhouderschap en Capiteinschap Generaal aan den Doorlugtigen Vorst Hendrik Casimier van Nassau voor zigh en zyne mannelyke Descendenten, erffelyk is opgedragen geworden.

Dat Wy Ons daar by allezins wel hebbende bevonden, vervolgens met genoegen hebben aanschouwt, hoe dat eerst, de eene Provincie voor en de andere na, zigh hebben verkooren tot Stadhouders en Capiteins Generaal de Vorsten, uit die Illustre Huizen gesproten, waar van de Nakomelingen voor handen waren, en inzonderheid dat alle Bondgenoten in den jare 1747. hebben geconcurreert in de verkiezinge en dadelyke aanstellinge van Zyne Doorlugtigste Hoogheid, den Heere WILLEM CAREL HENDRIK FRISO, Prince van Orange en Nassau,. &c, &c, &c, tot Stadhouder, [p. 196] Capitein Generaal en Admiraal, niet alleen van yder der Provinciën in het bezonder, maar ook van de geheele Unie in het gemeen; en dus zyn wedergekomen tot het ampleeteren van de oude en wel bevondene gronden en Maximes, waar op de Vryheit Van de Republicq gevestigt was geworden.

Dat deze omwenteling van zaken noodtzakelyk heeft gemaakt, dat die zo zeer verheven VORST, zoude Hoogstdezelve aan groot en klein voldoen, en in staat zyn, om Neêrlands volk gelukkig te besturen, genoegzame magt en Authoriteit wierde gegeven, en door voorgeschrevene Instructien niet te zeer bepaalt. Om welke reden Wy ook by Acte van Opdragt en Staats-Resolutie van den 11 Jury 174.8., aan Hoogstgedagten Heere Prince Erfstadhouder en Capitein Generaal de vereischte magt, voor Hem en Hoogstdeszelfs Descendenten, in wettig huwelyk geteelt, hebben verleent, om de Regeringe van Vriesland in hare wettige Constitutie te bewaren, en daartoe de nodige Placaten en Ordonnantien te emaneren, met dat Succes, dat Zyne Doorl. Hoogheid deze Provincie met zyne hoge tegenwoordigheid vererende, aan Ons heeft overgegeven en doen publiceren op den 21 Dec. deszelven Jaars, een Reglement van Regeringe, om te dienen tot een fundamentele en onverbrekelyke wet, waar naar alle zaken, zo van Politie als Justitie, daar in vervat, voortaan beleid en behandelt zouden worden; en welk Reglement door de toenmalige Leeden van de Regeringe, met solemnelen Eede is gestaaft, en nog dagelyks door de nieu aankomende [p. 197] Regenten bezworen wort, en waar van Hoogstdezelve de explicatie en interprætatie aan zigh heeft gereserveert.

111wumkes.nl

Dat Wy de Præminentien aan het Stadhouderschap en Capiteinschap Generaal over Vriesland, op eene merkelyke wyze, hebben vergroot en vermeerdert, zo by nadere Diploma, door Ons den 19 Aug. 1748., gearresteert, en door eene plegtige Deputatie uit Ons midden aan Zyne Doorl Hoogheit overgelevert, als by nadere Resolutie, by Ons ten dien einde genomen op den 20 Sept. 1748., en eenige andere, en nog na Hoogstdeszelfs dodelyken afgang by de. Resolutie, na gehoudene communicatie met wylen hare Koninglyke Hoogheit Mevrouwe de Princesse Gouvernante, op het stuk der Tutele van de minderjarige Vorstelyke Personen, op den 12 Juny 1755., genomen, bevestigt.

En vermits by dezelve Onze Resolutie van den in Juny 1755. is gestatueert,. dat de eventuele Erfstadhouder op den geadimpleerden ouderdom van agtien jaren, als dan ipso facto zal worden gehouden te zyn gestelt in, en aanvaert te hebben de dadelyke exercitie van de Digniteiten van Erfstadhouder, Capitein en Admiraal Generaal Onzer Provincie, op denzelven voet, en met zodanige Prærogativen en præëminentien, als wylen Zyne Hoogheit deszelfs Heer Vader dezelve heeft bekleed en erffelyk nagelaten. En Zyne Doorlugtigste Hoogheit de Heere WILLEM, tegenswoordige Prince van Orange en Nassau, op den 8 Maart aanstaande, dezen Ouderdom zal hebben bereikt. [p. 198]

ZOO IS 'T, dat Wy, volgens, voorengemelde Acte van Opdragt, Diploma, explicatoire Reglement van Regeringe en Acte van Tutele, van den 11 Juny, van den 19 Augusti, van den 20 September, en 21 December 1748., en van den 12 Juny 1755., en verder volgens alle andere Onze Resolutien, waar by eenige verdere Collatien aan den Heer Erfstadhouder mogten zyn gedaan, den DOORLUGTIGSTEN VORST EN HEERE WILLEM, de Vyfde van dien naam, PRINCE VAN ORANGE EN NASSAU, erkennen en houden en, zo veel nood, by dezen stellen en committeren tof Erffelyken Stadhouder, Gouverneur, Capitein Generaal en Admiraal over onze Provincie van Vriesland; en zulks alles op denzelven voet, en met dezelve Authoriteit, Gezagh, Magt, Regten, Geregtigtheden, Praëminentien en Voordelen, als by Onze Resolutien, Acten en Delatien, hier voren genoemt of ongenoemt, aan Hoogstdeszelf wylen Heer Vader, Glor. Ged.e en Hoogstdeszelfs, zoo Mannelyke als Vrouwelyke Descendenten, in wettige Huwelyken geprocreëert, zyn gedefereert geworden. Stellende Hoogstdenzelven Heere Prince WILLEM, na dat in handen der Heeren, daar toe by Ons gecommitteert, zal hebben afgelegt den behoorlyken Eed, van nu af voor als dan, in de reële en dadelyke functie van meergemelde Charges, Digniteiten en Waerdigheden, om dezelve direct te aanvaerden, en tot roem en welwezen der provincie waar te nemen. Waar toe de Almagtige zynen zegen verleene! Op dat hier [p. 199] door Onze Vryheden, Reghten en Privilegiën gemaintineert, en de Gereformeerde Christelyke Religie geconserveert moge blyven tot eene lengte van dagen.

112wumkes.nl

Bevelen Onze Gedeputeerde Staten, Raden in den Hove Provinciaal, Gecommitteerden in 's Lands Reekenkamer, mitsgaders de Grietsluiden en Magistraten van Grietenyen en Steeden, en alle andere Ingezetenen Onzer Landschappe; sampt alle de Hooft-Officieren, Ritmeesters, Capiteinen en Subalternen, mitsgaders Onder Officieren, Ruiteren en Soldaten, en andere Krygsknegten, die hier te Lande zyn, of mettertyd nog zullen komen, datze den Hoogstgemelden Heere WILLEM, Prince van Orange en Nassau &c. &c. &c. erkennen en houden voor den wettigen Erfstadhouder, Erf-Gouverneur, Erf-Capitein Generaal en Admiraal van de Provincie van Vriesland; en overzulks Zyne Doorlugtigste Hoogheit bewyzen alle eere, reverende en gehoorzaamheit; en in alle zaken, betreffende de exercitie en executie van de gemelde Charges, Digniteiten en Waerdigheden, met al hetgeen daar van dependeert, toe te brengen alle vereischte hulpe en assistentie. Want Wy het zelve zoo ten dienste van den Lande bevonden hebben te behooren.

Gegeven op: het Landschapshuis binnen Leeuwarden. Den 26 February 1766. Onze wensch en bede is, dat het den Almagtigen God behagen moge, het

dierbaarste van zyne zegeningen, in eene overvloedige mate, [p. 200] over den Doorluchtigen Persoon van zyne Hoogheid, uit te storten, de dagen van zyne Doorl. Hoogheid verlengen, alle zyne Raadslagen door zyne wysheid bestieren, en zodanig inrigten als meest kan strekken tot eere van Gods Heiligen Naam, en tot beste dezer Landen. Dat God de gebeden, die van alle Welmeenenden, voor den welstant van den jongen Vorst, tot hem opgezonden worden, gunstiglyk gelieve te verhoren; dat onder het beleid van dien Prins het vereenigt Nederland moge bloejen en voorspoedig zyn; dat Gods dierbare Kerke, door den vermogenden invloed en bystand van zyne Doorl. Hoogheid, moge toenemen, en by hare zuivere Leere de zekerde grondslag van 's Lands welvaren, bewaart en beschermt worden. Dat deze Landen, en derzelver Inwoneren, mogen bloeien in eere, magt, aanzien en welvaren, bovenäl in Deugd en Godzaligheid; dat de Vryheden, Voorregten, Privilegiën, en loftelyke Herkomens gehandhaaft, regt en geregtigheid beschermt, de deugd, de naerstigheid en goede zeden beloont, en de ondeugden tegengegaan mogen worden. Eindelyk dat God zyne Doorluchtige Hoogheid, in, de waarneminge van derzelver gewigtige posten, kragtdadig moge ondersteunen, Hem behoeden door zyne almogende kragt en bescherminge; over Hem uitstorten den Geeft der Wysheid en des Verstands, des Raads en der vreeze des Heeren: Dat Hy moge zyn zo wel een Voorbeeld als Voorganger des volks, in de dadelyke oeffeninge van eene ongeveinsde Godsvrucht, en zulks alles tot aan. Hoogstderzelver gryzen ouderdom, [p. 201] en over derzelver Vorstelyk Huis tot aan het einde der Eeuwen.

XIV. Besluit van dit gewigtig Hoofdstuk. Uit alles, wat, tot hier toe, van het Stadhouderlyk bewint, zo omtrent het Verënigt Nederland in 't gemeen, als over deze Provincie in 't byzonder, gezegt

113wumkes.nl

is, ziet een aandagtig Lezer ligtelyk, niet alleen de grote nuttigheid van die luisterryke Bedieninge, maar ook de stantvastige geneigtheid van 's Lands inwoneren, en derzelver hoge Regeringe, voor het Doorluchtig Huis van Oranje en Nassau: vooräl in deze Provincie, alwaar men nooit aan de verkeerde en verbasterde Staatsregels van anderen, die zig tegens deze Regeerwyze, zo wel als tegens de Doorluchtige Vorsten van dat Huis aankanteden, heeft willen gehoor geven; maar daar men altoos by de eenmaal gelegde gronden van Regeringe is gebleven, en de regten der Heeren Stadhouderen, ten uitersten verdedigt heeft; zelf in zodanige tyden., wanneer er, wegens den sterken tegenstand, weinig hope scheen, om in dezen iets te vorderen, of eenige eere by sommige Bondgenoten te behalen. Dog die tyden zyn thans voorby, en alle de Provinciën schynen nu als een zin en ziel te hebben, om de Stadhouderlyke Regeringe te handhavenen, erkennende met de kragtigste betuigingen, het goede, dat Neêrlands volk, ten allen tyde, van dat Doorluchtig Huis ontvangen heeft, en merkende het Stadhouderschap met regt aan, als den sterksten band ter verëniginge van den Nederlandschen Staat. Wy zyn in dezen met alle regtaartige Nederlanders, van een gevoelen, en, besluiten dit stuk met het bondig [p. 202] vaersje van den zoetvloejenden Digter F. Halma.

Dat, alle die den Staat beminnen, En syne vryheid, als het goedt Dat elk voor 't dierbaarst achten moet, Steeds Eendragt strengelen van binnen. Door Eendragt is de Staat gesticht In 't bloettieras van onse Vaderen; Zweeft nu bun bloet noch in onze aderen, Zoo siet men wat men is verplicht Aan 't Huis van NASSAU en ORANJE; Dat ons, in 't prangen van den nood. Als uit de kaaken van de dood in het Landkrakkeel met Spanje, De Telgen van dien Forstenstam, Betoonden moedig na te streeven, 't Geen van de Vadren was bedrever, Als blakende van yvervlam, Om Buitenlandsch gewelt te stuiten, Door kunne dapperheit en deugd, Wat is 't dan voor 't Gemeen een vreugd, Dat wy nog zien ORANJE SPRUITEN, Den Prins, Prins WILLEMS Zoon, en Beeldt, Die thans met alle hoope ons streels! [p. 204]

114wumkes.nl

XII. HOOFDSTUK. Beschryving van het Collegie der Ed. Mog. Heeren Gedeputeerde Staten, der Heeren Rekenmeesters, met den aankleve van dien.

§. I. Beschryving van de regten van 't Collegie. Het aanzienlyk Collegie der Heeren Gedeputeerden, waar van de Heer Erfstadhouder het eminent Hoofd is, en waar in Hoogstdezelve, tegenwoordig zynde, altoos zitting heeft, neemt in deze Provincie waar de gewone bediening van de gehele politike regeringe. By hetzelve is 't bestuur over de geldmiddelen, zo omtrent den ontvang als de uitgave. Voor dezen zorgde het mede voor de krygszaken dezer Provincie; dog zedert het gehele krygswezen aan den Heere Erfstadhouder is opgedragen, heeft het Collegie alleen het bestuur nopens de rigtige betalinge van dien. De Officieren, op deze repartitie staande, doen by hunne aanstellinge, nog den eed aan het Collegie; zo verre dezelve namelyk geene Hoofd-Officieren zyn. Aan het Collegie behoort de begeving van veele perpetuele ampten; de beschryving der Landsdagen; examineren der procuratien van de Volmagten ten Landsdage, en de uitspraak over de geschillen, aangaande derzelver stemmingen enz. Aan hetzelve behoort de regtspraak omtrent gepleegde fraudes, tegens de lyst der Impositien op de consumptien, mitsgaders over publyke wegen, vaarten, dyken, dammen enz. wanneer het een en ander of niet wel bezorgt wort, of als 'er disputen over derzelver onderhouding ontstaan: de besteding en 't bestuur over zodanige dingen, voor zo verre die tot laste van den Lande komen, worden mede door 't Collegie waargenomen. De meeste geschillen, waar by de geregtigheid van het Landschap is geinteresseert, staan ter beslissing van 't Collegie: dog niet alle, want als 'er, by [p. 205] voorbeeld, disputen ontstaan, onder de Domeinen, tusschen de Staten en particulieren, worden die door het Hof gedecideert; gelyk mede als de Provincie met byzondere personen heeft gecontracteert, en 'er over de uitvoering of den waren sin dier verbintenissen wort getwist132, Iemant zig, nopens het stuk der impositien, bezwaart bevindende over de Sententie der Gedeputeerden, mag daar van appelleren aan de Staten; werdende egter het vonnis van 't Collegie ten uitvoer gestelt, sub cautione de restituendo.133

De zaken, tot de judicature van 't Collegie behorende, en als politiek werdende aangemaerkt, worden in de bekende resolutie van den 20 Nov. 1663. tot de volgende gebragt. Zynde voornamelyk, de beroepingen van Predikanten en Schoolmeesters; de provisie van Collatie, Approbatie en het verlenen van brieven van Placet, van allerhande Beneficien, Pensien en Leenen; de 132 Zie hier van een voorbeeld by Sande. B. III. tit. 6. Def. 10. 133 Generale ord. op de impositien. Art. 146. druk van 1757.

115wumkes.nl

Administratie van geestelyke goederen; kennisneming en uitspraak over het Regt en de practyk der Stemmen; het visiteren van procuratien; examineren van Stem-cedulen, en allerhande acten, daar van eenigzins gependerende: het af- en aanstellen van Ampten en Officien, (behalven die van 't Hof Provinciaal afhangen) zaken van finantie en gemene Landsmidelen, zo floreen, verpachtingen als Domeinen, en alle Rekeningen en Questien van dien; mitsgaders van Deels- [p. 206] en Stadskosten en Consentgelden; het maken van Ordonnantien, verleenen van Octroyen134 en emaneren van Plakaten; zaken van de Militie en Krygsgeregte 135; van de Akademie, van de Munte, van publike Wagen, mitsgaders particuliere Maten en Gewigten; van de gemeene Dyken, Dammen, Wegen, Paden, Zylen, Tillen en Vaarten, mitsgaders order op de Veeren van Schepen en Wagens; van de jagt en Visschernye 136; van gefraudeerde goederen; van der Steden Gilden; van de Politie; van de Boelcedullen executabel te verklaren; van de Regeringe van 's Lands Tugt- en Werkhuis, overeenkomende met de Instructie, daar op gemaakt.

De meeste dezer zaken, in alle deelen Polityks zynde, worden wel bestiert door de geenen, die daar van de bezorging, volgens 's Lands order, toekoomt; dog waar over de belanghebbenden zig bezwaart vindende, zig aan de Heeren Gedeputeerden, en eindelyk, naar gelegenheid van zaken, aan de Staten des Lands, mogen vervoegen.137 [p. 207]

By het gemelde Staatsbesluit werd den Heeren Gedeputeerden gelast, om de zaken, die de plano niet afgedaan konnen worden, en daar over proces valt voor 't Collegie, of Commissaris van dien, in staat van wyzen gebragt zynde, ten spoedigsten, immers ten langsten binnen een half jaar, te termineren; in diervoegen, dat wanneer eenige zodanige processen in Staat van wyzen zyn, dezelve by de voorsz. Gedeputeerden Collegaliter afgedaan zullen worden, en des nodig vindende, alzorens mede Collegaliter daar op nemen advys van eenige Regtsgeleerden: en eindelyk de pronunciatie van de difinitive Sententien, in præsentie van 't Collegie, te laten geschieden.

134 Het verleenen van Octryen is een regt, de Souvereiniteit rakende, en behoort tegenwoordig alleen aan de Staten. 135 Omtrent zaken der Militie en het krygsgeregte heeft tegenwoordig de Heer Erfstadhouder het opperbestuur: egter appelleert men nog van civile sententien, van het krygsgeregte tot het Collegie der Heeren Gedeputeerden, zo als nog onlangs is geschied, en in het hoofddeel van het krygsgeregte nader zal gezien worden. 136 Dit behoort tegenwoordig ter Judicature van het Jagtgerigte, waar van hier na breder. 137 Egter zyn 'er zeer veele zaken in de gemelde Resolutie van 1663., hier opgetelt, waar van de geschillen, die ter gelegenheid derzelver, tusschen byzondere personen of gemeenschappen ontstaan, tot de regtspraak van het Hof behoren, 't zy ter eerster instantie, of in cas d' appél. Deze stoffe is breedvoerig verhandelt in de deductie van den jare 1664., en kan aldaar zonder ons in 't naaukeurige dier geschillen in te laten, omstandig worden nagezien.

116wumkes.nl

II. Eerste instelling. Dit vooraf nopens het Regtsgebied, van het Collegie der Heeren, Gedeputeerden, gezegt hebbende, moet men vervolgens aanmerken, dat 'er een Commissie by dien naam al is bekent geweest zedert den jare 1532.: dog deszelfs vermogen was, ten tyde der Landsheeren, zeer bepaalt, en strekte zig alleen uit tot de bezorging van 's Lands Vryheden, en voorregten. Zie I Deel, bladz. 907, In den jare 1577. heeft men, op den Raad van Prins Willem den I., dit Collegie eigentlyk eerst tot stant gebragt, en vastgestelt, dat hetzelve [p. 208] met den Stadhouder Lalain, zoude vergaderen, om kennis te nemen op 's Lands Wetten en Vryheden, en die voor te staan; het Gentsche Verbond uit te voeren, en alles ordonneren en statueren, dat dienstig gevonden wierd tot 's Lands welvaren en vryheid: De Leden van het Collegie zouden, behagen andere publyke dingen, de Dyken, Wegen, Waterlossingen, Vaarten, Sluiten en diergelyke zaken, wel bezorgen; agt geven op de Officieren en alles, dat tot de Hoogheid des Lands en den Staat behoort. Indien de Stadhouder gewigtige zaken niet durfde afdoen, gaven de Staten aan hunne Gedeputeerden magt, zig te voegen aan den Raad van State, de algemene Staten, of elders, ten einde iemant of eenigen mogten gezonden worden tot afdoeninge van het geschil, zonder bekortinge van 's Lands geregtigheden. De Gedeputeerden mogten ook, in zware zaken, uit ieder Grietenye één Volmagt ontbieden;, of, des noods, de Staten des Lands byëen roepen. Indien iemant van 't Collegie door krankheid belet werd, had hy vryheid een ander in zyne plaats te verkiezen; 't welk kragt had tot den naasten Landsdag. Op het einde van den jaarlykschen Landsdag moesten de Gedeputeerden hunne Commissien den Staten te rug geven; waar na of nieuwe Leden gekoren, of de Lastbrieven der voorgaanden verlengt wierden138 De Gedeputeerden, by deze gelegenheid, aangestelt, waren Gerardus Jacobi, Abt van Klaarkamp. Doeke Martena, Seerp Galema, Goslick Hiddema, Erasmus Douma en Baart Idsaerda. Zynde dus [p. 209] voor ieder Landsquartier twee, vermits toen de Steden nog geene Gedeputeerden stelden.

Het oogmerk dezer instellinge was voornamelyk, om een vast Collegie te hebben, met magt, om te konnen ramen en sluiten; het; veelhoofdig lighaam der Staten eenigzins in te binden, en deszelfs gezag in een kleiner lighaam te vertonen: en vooral, om door dien weg het Spaansgezind Hof, en met een, het gezag des Konings, te verzwakten.

III. Uitgebreide magt, en instructie van 1611. 't Geen by de eerste instellinge van het Collegie eenigzins ruw en ombeschaaft was, breide werd, vier jaren daar na, door 's Lands Staten, op beteren voet gebragt, wanneer den Landsdag, den 15 Febr. 1581., begonnen, agt

138 Schotanus Hist, bladz. 813.

117wumkes.nl

Gedeputeerden, zes uit de Goën, en twee; uit de Steden, gekoren werden, en hen een veel uitgebreider commissie en instructie werd ter hand gestelt.139 In 't zelfde jaar gaf Prins Willem de I., in Friesland zynde, eene ordonnantie, op 't stuk van de justitie, politie, en 't beleid van den oorlog, in 't ligt, getekent den 7 April 1581.140 Waar in mede eenige zaken, het Collegie der Heeren Gedeputeerden betreffende, werden vastgestelt. Dog veel volkomender en uitgebreider was de instructie, die door 's Lands Staten, den 15 April 1591 geformeert is geworden141, bestaande in drie-en-dertig leden; die egter naderhand, [p. 210] op verscheide tyden, en onder anderen in den jare 1611., in zommige opzigten verandert, vermeerdert, en, door byvoeging van eenige nieuwe artikelen, uitgebreid geworden zyn. De laatstgemelde instructie, gedagtekent door Gemagtigden der Staten uit de drie Goën, den 16 Maart 1611., zullen we hier, tot onderrigtinge van den weetgierigen lezer, by voegen, niet wetende dat dezelve ergens gedrukt, voor handen is.

INSTRUCTIE VOOR DE GEDEPUTEERDE STATEN van Friesland, by de Edelen en Eigenerfden uit Oostergoo, Westergoo ca de Sevenwolden, Staatswyze vergadert, beraamt en gemaakt, om daar na de regeringe van den Landschappe, van alle voorvallende zaken, gedurende tot in 't laatste van den aanstaanden Landsdag, te beleiden en te dirigeren.

Art. I. In den eersten zullen de Gedeputeerden gehouden zyn, de tegenwoordige Gereformeerde Religie te mainteneren, en te handhavenen, ende dezelve te continueren zonder eenige veranderinge, en daarom vooral reguard ende forge te dragen voor de geheele Kerke onzes Vaderlands, zo wel als voor dat geheele corpus van dien: waar door wy verstaan de Classen en Synoden, als ook de voornaamste Leden van deze Kerken. Waar onder begrepen zyn de Dienaren des Woords, de Ouderlingen, Bedienaars der armen, ende [p. 211] alle Officieren elk met zyne eigen vergadering; op dat alle de voorgemelde delen ende vergaderingen van de Kerke, naar de Leere des Apostels, eerlyk en ordentlyk onderhouden mogen worden, ten einde in en door dezelve voorsz. alle beide Universalen ende voornaamste particuliere verscheidene versamelingen der Kerken overal in landen en lieden onzes Vaderlands, de Kerkelyke discipline, ja een geheele eendragtige stigtelyke en kerkelyke Christelyke politie des te regter in swang gebragt, ende vast onderhouden werde. Ende om zulks na behoren te volbrengen, geven wy onze Gedeputeerden last, authoriteit ende magt, als in name en van wegen de Staten onzer Landschappe van Friesland, synde Voedsterheeren, Opperste Bouwmeesters, naast God, van de Kerke Gods, by handen te nemen en te gebruiken de allerbekwaamste hulpe ende middelen,

139 Zie dezelve woordelyk, Schotanus Hist. bladz. 875. Wins: bladz. 695. 140 Schotanus Hist. bladz. 879. 141 Aitzema zaken van Staat en oorlog, XVII Boek, bladz. 599. En de instructie van Wins. Bladz. 851.

118wumkes.nl

daar toe dienstig ende nodig, volgende het exempel van andere Christelyke Gereformeerde Overheden en Kerken by deze gelukzalige tyden, als zynde Palts, Zwitzerland, Vrankryk, Engeland, Schotland en Poolen en andere meer; alles naar hare Wysheid dirigeren en te schikken tot de beste stigting, naar gelegentheid onzes tegenwoordigen tyds, volks en Landschappe, alhier by ons zelf, ieder dorp zyne geregtigheid, belangende de dispositie en administratie van hunne Leengoederen. Ordonnerende tot dien sine de Heeren Gedeputeerden geene Predikanten, dewelke Landschaps Alumnen geweest zyn, uit de Provintie te laten trekken, zonder expresse consent van de Staten van den Lande.

II. [p. 212] Dien volgende, de voorsz. Gedeputeerden met den Welgeboren Heere Wilhelm Lodewyk Graaf van Nassau &c. 'Gouverneur en Capitain Generaal in Friesland, of in afwezen van denzelven Heere, op 't spoedigste ter eerster gelegentheid gehouden zyn. af te doen en te repareren 't geen by iemant, tegens de tractaten, privilegiën, vryheden, loflyke ordinantien, costumen, acten ende regten, by de Landschappe verkregen, zo wel in 't generaal als particulier is gestatueert, ende als nog gedaan ende gestatueert mag werden; mits dezelve tractaten, privilegiën, loflyke costumen, ordinantien, acten ende Regten, in haar loflyken Staat stellende, en op alle plaatzen, daar het nodig zal wezen, beschermende.

III. Zullen ook de Gedeputeerden alle Resolutien der Landsdagen getrouwelyk bewaren, ende alle dezelve, zonder eenig aanschouw van personen, dissimulatie of verdrag, dadelyk in train brengen. Interdicerende onze Gedeputeerden wel ernstelyk ende expresselyk ietwes tegens dezelvige te attenteren.

IV. In zulks doende met den Welgemelden Heere Gouverneur, ofte in zyn afwezen, met de Gedeputeerden van de andere Leden, raden, adviseren ende sluiten op alle voorvallende zaken, waardoor de gemeene welvaart en

de vryheid gevordert en wel bewaart zullen mogen worden: uitgezondert alleen de zaken van Civile en Criminele Justitie, dewelke gedaan en gedecideert zullen worden by den Gouverneur en den Provincialen Raad, ende Nederregters respectivelyk alleene, daar voor men een ieder goed regt zat laten wedervaren zo naar rechten.

V. [p. 213] Invoegen dat de Gedeputeerden niet en zullen vermogen den loop der Civile en Criminele justitie beletten nog de hand te sluiten, nog gedogen belet te worden; dan met alle doenlyke middelen procureeren en beneerstigen dat dezelve haren loop hebben mag ende geëffectueert worden.

VI. Worden ook de Gedeputeerden van de voorsz. Goën belast, het recht van de Landschappe, belangende de Domeinen, 't Bildt, Accysen ende anderzins te defenderen naar behoren.

VII. Als ook de resten van de Cloostergoederen, als ordinaris omslagen, zonder aanschouw van personen, in te vorderen.

119wumkes.nl

VIII. Ook den Procureur Generaal te belasten, om te procederen tot confiscatie en invorderinge van de goederen ende opkomsten van de vyanden onzes Vaderlands, zonder eenige dissimulatie of verdrag, omme mede geamplojeert te worden ten fine als voren.

IX. Dat alle Requesten, daar op dispositie en apostillen vallen, eerst Collegialiter gelezen, en by gemeene advisen ofte meeste Stemmen by den Secretaris hand alleene geappostilleert, ende niet by de Gedeputeerden geschreven zullen worden; ende de Ordonnantien, bedragende over de vyftig ponden, by Præsidii Collega hand geparagrapheert zullen worden. En wort den Secretaris bevolen hem stadig in 't Collegie te houden en zig te laten vinden, zonder hem daar uit te mogen absenteren zonder verlof van de Heeren Gedeputeerden.

X. Van gelyken zullen de Gedeputeerden [p. 214] van de Goën onderhouden en doen onderhouden goede policie over het gantsche Landschap, ende de Officieren van dien, en kennis nemen van alle zaken, concernerende het welvaren van 't gemeen Vaderland, of eenig aandeel van dien, als te weten, dyken, dammen, wegen, wateren, sluisen, zylen, sampt pok beneficiale goederen den platten lands concernerende; zonder dat zy de Gedeputeerden van de Steden in 't Communiceren of adviseren van dezelve, eenigzins zullen mogen toelaten142, ofte als diensvolgens eenige Commissie bedienen? uitgesondert in zaken van Dykagien ende sluisen, daar eenige Steden mede toe geregtigt zyn, ende anders geene. Des dat expresse verstaan wort, dat alle dispositien, by gemelde Gedeputeerden in voorsz. zaken van dyken, dammen, wegen, wateren, sluisen, zylen, sampt de beneficiale goederen ten platten lande, by provisie zullen wezen executabel.

XI. Als ook te bezorgen dat voortaan alle Grietsluiden, op voorgaande behoorlyke nominatie der Ingezetenen, by den Stadhouder en de Gedeputeerden, ende geene Grietsluiden ende Secretarissen, by provisie in vacerende Grietenyen gecommitteert ende gestelt worden.

XII. Welke vacerende Grietenien, naar gewoonte, by den naasten Grietman [p. 215] zullen bedient worden, ter tyd, dat op voorgaande nominatie der Ingezetenen als voorsz. (die binnen zes weeken ten langsten zal moeten geschieden) een ander geordineert zal zyn by den Gouverneur en de Gedeputeerden, ten platten lande alleen; zonder dat de Gedeputeerden, by de Steden geordonneert, daar over zullen mogen communiceren, adviseren ofte Stemmen, volgens den inhoud van den tienden Artikel.

XIII. Dat ook de Gedeputeerden inzonderheid neerstig reguard zullen nemen op alle abusen van de Grietslieden, en ook alle andere Officiers, omme dezelve,

142 Merkt, dat dit alleen heeft plaats gehad, zo lange de landen en steden hunne byzondere instructien aan hunne Gedeputeerden voorschreven, maar daar na niet meer, ten zy in zaken, den landen alleen betreffende.

120wumkes.nl

na genomene informatie, na gelegentheid der zake, gestraft te worden; ende ook, indien de gelegentheid der zaken het vereischt, dadelyk, zonder eenige conventie, te casseren, en versorgen dat, op voorgaande nominatie der Ingesetenen, uit de drie uitgezette personen, by de voorsz. Ingesetenen, een ander by den gemelden Heere Stadhouder ende Gedeputeerden verkoren zynde, dezelve van behoorlyke Commissie, op naam van de Staten van Friesland, dadelyk als voren voorzien mag worden.

XIV. Zullen ook onze Gedeputeerden alle Grietsluiden, Secretarissen, Bysitters, ofte hunne Gecommitteerden, ordonneren, de rekening van Patroons, Leens en beneficiale goederen, (zo dezelve ad pias causas behoren geamploieert te worden) gratis en vergeefs te horen en sluiten; gelyk ook de Ontfangers ende Administrateurs hunne bediening, zonder iets daar voor te genieten, zullen doen: [p. 216] alleene ontvangende hunne expensen en uitgelegde penningen.

XV. Ende daar benevens ook scherpelyk te doen interdiceren dat voortaan iemant, van wat staat of conditie hy zy, eenige gestolen of geroofde goederen zal mogen kopen, verkopen, gebruiken of uit den lande voeren, by arbitrale correctie; exempt de goederen die by de Gedeputeerden prys ende geconfisceert verklaart zullen worden.

XVI Zullen mede onze Gedeputeerden zig op behoorlyke tyd vervoegen op 't Collegie, en gelyk wederom afgaan.

XVII. Dat de Gedeputeerden steeds persoonelyk in 't Collegie tot bevordering der Landszaken, gerief van parthyen die voor hun te doen hebben, gehouden zullen zyn te compareren; zonder buiten 's Lands te mogen in Commissie verreisen: tot welke Commissien zy Gedeputeerden gehouden worden andere gequalificeerde personen te committeren buiten hun Collegie, door dewelke zy dezelve zaken zullen laten bedienen: ten einde de Landszaken door hunne absentie niet worden veragtert, en ook parthyen die voor hun te doen hebben, niet en worden belet. Dog zo zy Gedeputeerden eenige zaken met zyne Genade, ofte Staten van Stad en Ommelanden binnen Groningen hadden te communiceren, wort hetzelve hun alleen toegelaten.

XVIII. By gebreke van eigen presentie, ofte hunne absentie zullen naar advenant van dien tyd af in hun gagie gekort worden; daar af de Secretaris gehouden zal zyn partikulier [p. 217] register te houden onder zyn eede: ende by de Ordonnantie van hunne gagie overleveren.

XIX Zullen mede onze Gedeputeerden geen Commissie mogen exerceren in eenige Herbergen; dan op 't Collegie ofte binnen hunne huisen.

XX. Ende by zo verre iemant van de Gedeputeerden geraken mogte te versterven, zullen als dan de Gedeputeerden uitschryvinge doen aan alle Grietenyen van hun Goo, waar uit de verstorvene gedeputeert is geweest, om by de Volmagten der Grietenien gezamentlyk, by de meeste Stemmen, een ander gequalificeert persoon, in des verstorvenen plaatze, verkoren te worden.

121wumkes.nl

XXI. En indien de Gedeputeerden in enige zaken swarigheid mogten vinden, dieze niet op hun wilden nemen, datze als dan gehouden zullen zyn uit de Grietenyen te doen versamelen, een of twee Volmachten, die, na gelegentheid der zaken, by de Ingesetenen gecommitteert zullen worden, ten einde de zelve zaak met goede ende meerder eendragt beleid mag worden; dewelke gecompareert zynde, ad illum actam, zullen continueren en verblyven, ter tyd de zaak waaromze verschreven zyn, afgedaan zal wezen.

XXII. Item, zo verre de nood mogte vereischen, eenige aanneminge van Heiren, ofte verhoginge van Schattinge, meer als op de ordinaire Landsdag is ingewilligt, koping of verkoping van landen ofte huisingen, te doen, dat als dan de voorsz. Gedeputeerden præcise zullen gehouden zyn, uit de voorsz. Grietenien en Steden de voorsz. Volmachten te convoceren, [p. 218] ende daarenboven bevindende nodig te zyn, magt hebben de convocatie en uitschryvinge te doen aan alle Staten ende Volmachten dezer Landschappe in 't Generaal.

XXIII. Ende schoon daar geene hoogwigtige en zware zaken mogten voorvallen, zullen de Gedeputeerden gehouden wezen, alle jaren, ten langsten in de maand November, ofte in 't begin van de volgende maand December, na gelegentheid des tyds, ende schoon de Gouverneur absent mogte zyn, een gemeene Landsdag uit te schryven, of dat by gebreeke van dien, van niet en onwaerde gehouden zal worden al het geen na dato van dien, by hen gedaan ende geresolveert zal worden; ten zy zake de hoge nood des vyands het contrarie was vereischende.

XXIV. Authoriserende voorts hunne Gedeputeerden, in alle gewigtige zaken, wanneer zulks de nood zal vorderen, en die hier niet kan afgedaan worden, bekwame en getrouwe Legaten te zenden op alle oorden en plaatzen buiten het Land van Friesland, daar het nodig, en ten dienste van de Landschappe oorbaarlyk bevonden zal worden: welke Gezanten of Gecommitteerden zullen wezen buiten het Collegie der Heeren Gedeputeerden, en dat op vyf Daalders 's daags, waar onder de Dienaars en de vragten zullen zyn begrepen; ende in zaken binnens 's Lands, zullen mogen Gecommitteerden uitzenden, uit hun Collegie, zo zy ten dienste van den Lande oorbaarlykst zullen bevinden, en dat op vyf Car: guldens 's daags, waar onder de [p. 219] Dienaars en vragten mede begrepen zyn. Ende wort de Gedeputeerden belast, om met de Heeren Gecommitteerden in den goede correspondentie te houden, ten einde het Landschap in geen merkelyke schade, ter versuimenisse van dien, geraakt te vervallen.

XXV. Ordonneren en beveelen onze Gedeputeerden, om van nu voortaan wel scherpelyk en strictelyk te onderhouden de Resolutie van den Landsdag, Ao. 1595. den 10 April, op 't stuk van de monstering en krygs-, discipline genomen; des dat het verleenen van Paspoorten zal geschieden met weten van de Hoplieden, in 't derde Art. verhaalt. Ende dat in afwezen van zyne Genade, de

122wumkes.nl

Paspoorten by de Heeren Gedeputeerden alleen zullen verleent worden: ende de straffe in den vierden Art. met de koorde gestraft worden, verandert worde tot geesselen; en dan ook een aanbrenger van de fraudateurs, in plaatze van 24 Cargl. zal verhoogt worden tot de zomma van 500 Garoli guldens. Gelasten daar benevens onze Gedeputeerden, om den inhoud dies te doen publiceren, en mede daar van overschryving te doen aan de Hoplieden en Monster-Commissaris, ten einde niemant reden van onwetentheid hebbe voor te wenden.

XXVI. Verbiedende wel expresselyk de Gedeputeerden, te adviseren en resolveren in zware zaken, dan ten minsten vier uit den platten Lande in 't Collegie sterk en zelfs present zynde; ende ook geene Ordonnantien boven vyftig Car: guld: te passeren, by pœne van zulks voor ongoed geagt te worden: een zy dezelve ten minsten by vier handen [p. 220] uit den platten Lande geteikent zullen zyn. Welke onderteikening der Ordonnantien, zo wel die niet excederen de vyftig Car: guld: als die te boven gaande, alleenlyk in 't Collegie geschieden zal, zonder elders daar 't Collegium niet gehouden wort. Zoo ook eenige Ordonnantien, ter contrarie des Landschaps Resolutien, by de gemelde Heeren Gedeputeerden gepasseert mogten worden, zullen dezelve Ordonnantien, of betalinge van dien, komen tot laste der Heeren, wiens handen onder zodanige Ordonnantie geteikent staan, en dezelve uit haar eigen goederen betalen; in welken gevalle de Gedeputeerden gecommitteert worden tot het ampt van Rekenmeesters, hier voren geweest, met gelyke magt ende bevel te bedienen, houdende door hun Secretaris ofte deszelvigen Clercquen goede Contrarolle van alle Ordonnantien, sampt alle propynen der Clooster-Meyerluiden, komende van de overdragt der Landen. Wordende alzo de Ontfanger Jan Hendriks gelast geene overteikening van 's Landschaps Meyerluiden te doen, ten zy het woord Registrata benevens de Apostille, eerst daar op geteikent ware; mits daar tegen gehouden wezende, de rekening met de Specificatie en de Sloten van dien, over te leveren in handen van de Gecommitteerden tot de rekening.

XXVII. Dat de voornoemde Gedeputeerden alle Compositien, verhuiringen, verpachting, verkoping van 's Landschaps landen en goederen, gehouden zullen zyn aan de Rekenkamer hare besoignes daar af over te leveren, binnen drie of vier weeken ten langsten.

XXVIII. [p. 221] Zullen de Gedeputeerden den parthyen vergeefs dienen in alles, mits nogtans jaarlyks naar advenant van den tyd voor hunne gagie genietende de zomme van 600 Car: guld. boven de huizinge, welke huizinge getaxeert is op 100 Car: guldens. Dog dat parthyen, wanneer zy op Dykagien en andere oorden gerequireert worden, gehouden zyn haar kosten te betalen; des dat hetzelve Salaris, en voorts alle kosten van 't Collegie, ook de gagien van de Boden, en verdiensten buiten en binnen 's Lands, getogen zal worden uit het Comptoir van Jan Hendriks, als Ontvanger van de Geestelyke goederen.

123wumkes.nl

XXIX. Van gelyken wort den Gedeputeerden gelast, geen turf aan eenige personen, anders als die geene die zulks by de Volmachten gegunt is, 't zy by Resolutie, Apostille ofte anderzins, toe te staan: en al zo in 't uitdeelen van turf aan de Steden, ook ongeregeltheit wort gepleegt, verstaan de Volmachten, dat de Steden van de Landschappe geen turf zullen ontvangen, anders als wanneer eenige Soldaten binnen de Steden in guarnisoen leggen.

XXX. Gevende den voorsz. Gedeputeerden expresse last ende bevel, omme met den Welgestelden Heere Gouverneur, ofte, in zyn afwezen, met de Gedeputeerden van de andere Leeden, alleen de facto, ende zonder eenig vertoog te restaureren ende weder op te regten de vervallene discipline: bysonder te procureren dat dé twee Ordonnantien van zyne Excellentie en de Generale Staten op 't [p. 222] stuk van den Krygshandd, zo het Voet- als Paerdevolk, gemaakt, ende alhier gepubliceert; sampt de 5de Art. van de Resolutie op de doortogt des Krygsvolks, by de Volmachten eertyds beraamt, in alle pompen effectuelyk onderhouden worden.

XXXI. Bevelende hunne Gedeputeerden goede Krygsdiscipline met den Welgemelden Heere Gouverneur, ofte in deszelfs absentie, alleen, in alle Schansen, zo wel buiten deze Landschappe, als daar binnen gelegen, te doen onderhouden; en ten dien einde alle onbequame Hoplieden en Bevelhebbers, met assistentie ende advys als voren, t zamen ofte alleenig des Gouverneurs, afstellen: en zullen onze Gedeputeerden de voorsz. Hopluiden, en andere hoge ampten en bevoelen Bedienende, voortaan geene tractementen ofte gagien laten volgen, die buiten haarlieder advys en bewilliginge gestelt zyn, en namaals gestelt zullen worden; welke Hopluiden ende Bevelhebberen met hunne onderhebbende Compagnien gehouden zullen zyn hun te laten gebruiken tot dienste ende bescherming der landen, op alle oorden en plaatzen, alwaar hun zulks by den Gouverneur en de Gedeputeerde Staten, geordonneert zal wezen.

XXXII. Met authorisatie om te nemen en te doen nemen goede informatie van alle de geene die by de Krygslieden ofte Soldaten gevangen, getravailieert, ten onbillyken gerantsoeneert, ofte andersins onbehoorlyk geactioneert en beschadigt zyn, of namaals beschadigt zullen mogen worden, boven de [p. 223] voorgaande Ordonnantien, en de vyfde articul; constringerende deselve tot behoorlyke refusie van dien aan de geledeerde parthyen, ende te procureren dat deselve gestraft worden, als zy, ter onderhoudinge van goede Krygsdiscipline, zullen bevinden te behoren.

XXXIII. Alzo de Volmachten hun verzekert houden, dat de Guarnisoenen doorgaans door bevel van zyne Genade alleen, ende niet met advys der Heeren Gedeputeerden, verlegt en verandert worden, en de Volmachten verdaan deselve verlegging van Guarnisoenen te wezen een principaal poinct van de Regeringe der Landschappe, zo ordonneren zy Volmagten hunne Gedeputeerden voortaan niet meer toe te laten, dat eenige verlegging van Guarnisoenen geschiede, dan

124wumkes.nl

met expresse bewilliging ende advys van de Gedeputeerden; ten einde de eene Compagnie boven de andere, in 't verleggen of uittrekken voor den vyand, niet en werde bezwaart, maar ook daar in goede gelykheid gehouden werde; ende meerder de voersiening te doen, dat dezer Landschappe Compagnien in wintertyd, zo veel mogelyk, niet buiten de Provintie gelaten, maar binnen de Steden gebragt mogen worden; ten ware de nood anders mogte vereischen.

XXXIV. Zullen mede zyn Genade ende onze Gedeputeerden, zo veel aangaat de Politie, besetting en bewaring van de Schansen in de Ommelanden, Bellingwoldingerland, en andere, zo wel binnen- als buitenlandsche Schansen, met het geen daar aan dependeert, wezen hun te reguleren na de Resolutien, [p. 224] by de Heeren Volmachten, den 17 November 1598., dezen aangaande genomen of gemaakt.

XXXV. Alzo de Volmachten dagelyks ontvangen zware klagten van het menigvuldig uitlopen ende gaan van de Soldaten te landwaarts lopende, zo uit schansen als steden, aandoende den Huisman groot verdriet, onkosten en overlast; zo ordonneren zy Volmachten hunne Gedeputeerden, daar inne alsulke voorsieninge te doen, dat de Hopluiden ende Bevelhebbers, by poene van cassatie van hun staat, strengelyk, zonder dissimulatie te executeren, bevolen werde, hunne Soldaten in de Guarnisoenen te houden; ten einde de Huisman, hunne zware schattinge betalende, van: het uitlogen en gaarden der Soldaten, niet gequelt, ende ongemolesteert blyve;

XXXVI. Dat de Soldaten, ook in Guarnisoen leggende, bevolen worde, by nagt en ontyden, by klokklippinge en brantekeninge, uit hun Guarnisoenen of besettinge, zo wel uit de Steden als Steenhuisen en Kerken te vallen, tot behulp en assistentie der Ingesetenen ten platte lande.

XXXVII. Alzo de Volmachten bevinden, dat de zaken van krygshandel het meerendeel der hoge Ampten werden bedient by vreemde en uitheemsche, die geene inboorlingen dezes lands, Friesen zyn, daarom zy Volmachten verstaan, dat de Gedeputeerden intyds behoorden voorsien te hebben, ten einde de ingeboorene, welgeaffectioneerde tot het Vaderland, mede ede Krygslieden zynde, [p. 225] daar mede hunne goede hoope om verbetert te worden, ende goede Couragie niet en werde benomen: zo ordonneren zy Volmachten hunne Gedeputeerden, voortaan de voorsteninge te doen, dat men de Ingesetenen voor Uitheemsche, in alle hoge ampten te bedienen, præferere; ten einde het Landschap, door de versuimenisse der Gedeputeerden, dien aangaande, in geenen nadeele en gerake. Dat onder de Uitheemschen niet verstaan zullen worden, welke door hunne langduurige getrouwe diensten bevorderinge gemeriteert hebben; belasten mede dat de appoincteerden, welke haar gesontheid niet in 's Lands dienst voor den vyand verloren hebben, van de Rolle zullen worden afgedaan; uitgesondert dat ieder Capiteins oudste zoon het hunne goed gedaan zal worden: welverstaande dat de geene die eenige diensten

125wumkes.nl

pretenderere te doen, zullen continueren, en de ander appoincteerde ende assistenten in gelyken getale onder de Compagnien verdeelt zullen worden, zonder de eene Compagnie boven de andere te bezwaren: welverstaande, dat: de appoincteerde zullen begrepen zyn onder het getal der Koppen, die den Capitain van de Compagnie bestelt is, zonder het getal met de geappoincteerde te exeederen.

XXXVIII. Zullen de voorsz. Gedeputeerden de voorsieninge doen, en de Schryvers daar tos houden, dat de Hoplieden ofte Schryvers alle twee maanden, de betalingen die by hun ontvangen zullen zyn, onder de Soldaten uitdelen, ofte by gebreke van dien zullen de Gedeputeerden hun geen ordonnantie [p. 226] mogen passeren, voor en aleer de Schryvers goed bescheid gebragt zullen hebben, dat de twee laatste maanden betaling aan de Compagnien uitgekeert zyn: Het welk alleen te verstaan is van de Compagnien, binnens Lands in Guarnisoen leggende.

XXXVIIII Dat de Soldaten, leggende op de havens en in de binnenlandsche Schansen, allen ingesetenen hunne goederen zonder tol en schattinge laten passeren, by poene van Cassatie van hunne officien, en de restitutie van de schade, volgens de voorgaande Resolutie.

XL. Zullen ook onze Gedeputeerden geene van onze Rekenkamer ofte Ontvangers gebieden betalinge te doen van de Ordonnantien, 't zy Ordinaris of extraordinaris, geene uitgezondert, (vermits de Staten hunne Rentemeesters ofte Ontvangers gelast hebben dezelve Ordonnantien niet te betalen) ten ware dezelve by de Rekenmeesters geregistreert, en van hunnen Secretaris ter zyden geteikent waren met het woord Registrata, by pœna van dezelve niet te zullen valideren; verbieden ook onze Gedeputeerden geene Ordonnantien te passeren van Schulden die zes jaar en langer onbetaalt hebben gestaan, zonder voorweten en consent van de Staten van den Lande: ende indien alreede eenige Ordonnantien op alzulke schulden gepasseert mogten wezen, zal die betaling gehouden worden tot de naaste byeenkomst der Heeren Staten.

XLI. Zullen ook onze Gedeputeerden gehouden wezen, per wees, alle twee maanden het boek van den Ontfanger Generaal te visiteeren [p. 227] en geene assignatien van wegens de Compagnien van den voornoemden Ontfanger laten uitgaan zonder hun kennisse en voorweten; ten einde goede gelykheid gehouden, en in 't assigneren de eene Grietenie boven anderen niet bezwaart worde.

XLII. Gelyk ook mede de Gedeputeerden voorsz. gelast wort, Jarig Gerrits geene afrekeninge van de Compagnien te laten doen, ten zy twee of drie zelfs mede daar over besoigneren,

XLIII Ten laatsten zullen onze Gedeputeerden in 't begin der Landsdag aan de Landen ofte hunne Gecommitteerden van hun bewint ende administratie behoorlyke blyken en aanwyzing doen, waar en tot wat einde, en aan wiens de

126wumkes.nl

penningen der Landschappe geëmploieert ende bekeert mogen wezen; ende zullen gehouden zyn in 't einde van den naastvolgenden Landsdag, hun Commissie te resigneren; dog niet eerder, dan de nieuwe verkiesing van de Gedeputeerden gedaan, ende op de nieuwe geëligeerden behoorlyk Commissie zal zyn gepasseert

Ter orkonde Hebben de Voorsz. Volmacht ten voor haar, en ter bede van de andere Volmachten der drie Goën dezer. Landschappe, deze met onze namen en onderschryvinge beveiligt, binnen Leeuwarden, den 16 Maart 1611.

Was getekent door twee Leden uit Oostergoo;. één uit Westergoo, en twee uit de Sevenwolden. [p. 228]

IV. Afhangkelykheid van 't Collegie van de Staten. Tot hier toe schynen de Lands-Volmachten en die der Steden, ieder hunne afzonderlyke Instructien aan hunne Gedeputeerden gegeven te hebben; die meest van jaar tot jaar vernieuwt, meet of min verandert, en verschikt werden:

die der Steden van dat jaar, werd mede in 's Lands Resolutieboek gevonden; gelyk mede die van de Heeren Landen en Steden, meest elks afzonderlyk, zoals die in de voorgaande jaren geformeert zyn geworden. In den jare 1615. werd een' gemeene Instructie voor de Gedeputeerden der Landen en Steden, opgestelt; gelyk mede al In den jare 1604. geschied was, zynde veel te lang om hier ingevoegt te worden. Men ziet uit het voorgaande Staatsbesluit van 1663., en de Instructie van 1611, genoegzaam waar omtrent de magt en het Regtsgebied van dit Collegie van ouds verkeert heeft, en tot welke zaken en verrigtingen hetzelve amptshalven verbonden was. En gelyk het Collegie deszelfs magt en aanzien aan de instellinge van de Staten des Lands verschuldigt is, zo is het even zeker, dat ook hun Ed. Mog. als de Souverainen van den Lande, bevoegt zyn, om de magt en 't Regtsgebied van hunne Gedeputeerden, weder, naar vereisch van zaken, te bepalen, en aan dezelven nieuwe wetten voor te schryven, zo als hetzelve ten meeviert dienste van den Landschappe, nodig bevonden wort, gelyk reeds in veele opzigten, zedert den jare 1663. is geschied: hoewel anders die resolutie, wat het wezen der zake aangaat, als een grondwet van Staat, door alle Volmagten bezworen, en in hunne [p. 229] procuratien vastgestelt wort. Op dienzelven grond heeft ook het Collegie geen magt, om eenig Staatsbesluit te veranderen, of ook nieuwe wetten te maken143, ten zy by 143 Zo mogen de Gedeputeerden, by voorbeeld, niets ondernemen tegens de besluiten van den Staat: zie de voorgemelde Instructie van 1611 Art. 3. Nog tegens den loop der civile en criminele Justitie. art. 4 en 5. In zwaarwigtige zaken zynze gehouden de Staten te doen vergaderen, art. 21. Zy mogen uit eigene magt geen nieuw krygsvolk aannemen, nog verhoging van schattinge opleggen; geene koping of verkoping van landen of huizen ondernemen, zonder fonnis en toestemming van: den Staat, art. 22. Zy mogen geene ordonnantien, contrarie 's Lands Resolutien, uitgeven, om daar op betalinge te doen ontvangen, art. 26. 29. Zy moeten jaarlyks rekenschap. doen van hun bewint en administratie,

127wumkes.nl

voorraad, in byzondere voorvallen, werdende nogtans de beveelen der Heeren Gedeputeerden, ten aanzien van 's Lands Ingezetenen, als verbindende aangemerkt, en ontvangen vervolgens door de authoriteit en het besluit der Staten, de kragt en het vermogen van eene duurzame wet.

V. Bezorging van 's Lands veiligheid. Wyders kan men alle de bezigheden van het Collegie der Heeren Gedeputeerden tot deze vyf Hoofdzaken brengen, I. De bezorging van 's Lands frontieren en betaling [p. 230] van 't krygsvolk. 2. Hun opzigt over 's Lands penningen, zo van ontvang als uitgave. 3. Het uitvoeren van 's Lands besluiten, nopens den Staat in den Godsdienst. 4. De bezorging van de Landschaps werken en gebouwen. 5. Het begeven van veele ampten, en 't verlenen van Commissien tot dezelven.

Zorge zoor 's lands veiligheid. Belangende het eerste, namelyk de bezorging van 's Lands veiligheid: hier toe behoort, het besteden en doen opmaken van de nodige vestingwerken, naar gelegenheid van zaken, en overëenkomstig de besluiten van 's Lands Staten; het verzorgen van 's Lands Magazynen met ammunitie van oorlog binnen deze Provincie en in de Vestingen, daar toe behorende. Zy houden het oog op het Krygsvolk, ter dezer repartitie staande, waar over zy ook voormaals bezorgden dat de Monstering geschiedde; 't zy door afgevaerdigden uit hun midden, of door Commissarissen welken de Staten zelfs aanstelden. Hun werk is tegenwoordig, zorge te dragen, dat de gemelde Militie behoorlyk betaalt worden, waar toe zy tydelyks de nodige Ordonnantien uitgeven; voor dezen behoorde ook aan het Collegie het begeven van veele militaire Ampten, als mede het geven van patenten, tot het verleggen der Guarnisoenen; dog het een en ander is in den, jare 1748. aan den Heere Erfstadhouder opgedragen. Zy moeten ten allen tyde waken voor; 's Lands ruste, en, in voorkomende gelegentheden, spoedig order stellen tegens vyandelyke invallen ten tyde van oorlog, tegens muitery, oproer, mishandeling van goederen en gebouwen; om het welk [p. 231] voor te komen, zy magt hebben, alle Ingesetenen, in tyd van nood te gebruiken144; en om het welk te straften, de misdadigers die zig schuldig gemaakt hebben, in regten worden vervolgt, 't zy door 's Lands advocaat en fiscaal, of door den Procureur Generaal, om, of door het Collegie, of door het Hof (naar den aart der zaken) te werden gestraft. Zy houden een staat van het

art. 43. Van de dispositien der Gedeputeerden mag geappelleert worden aan de Staten des Lands. Resol. van 32 Maart 1600 Zy stellen geene nieuwe ampten, nog augmentatie van traktementen, pensioenen enz. Res. 1627 en 46ste poinct reform. van 1673. Zy mogen geene verandering in eenige Staatsbesluiten maken. Res. 31 July 1628. 144 Wins. 708,709.

128wumkes.nl

Krygsvolk, op deze reparatie staande, volgens den welken zy t' elkens de betalinge bezorgen; 't geen vervolgens deze Provincie in de Generaliteits lasten, op den gemeenen Staat van oorlog wort te goede gedaan. Van gelyken wort in 't Collegie aantekening gehouden van alle 's Lands krygsbehoeftens en voorraad van oorlog, en op het gebrekkige voorsieninge gedaan. Wyders behoort hier toe, de bezorging van Dyken, Sluisen, Zylen en andere zoort van werken, tegens het geweld der zee moetende onderhouden worden; en waar toe de verbondene Contributien van Landen of Steden, in gevalle van nalatigheid, door het Collegie konnen bedwongen worden, en de nodige orders dien aangaande worden vastgestelt, staande egter ter uitspraak van het Hof de geschillen, die aangaande dit stuk tusschen eene en andere contribuerende landen, grietenyen of Steden mogen ontstaan, als questien de meo & tuo.

VI. Opzigt over 's Lands penningen. De zorg, welke den Heeren Gedeputeerde Staten, nopens: de geldmiddelen der over Provincie, is aanbevolen, bestaat in de invordering van alle ingewilligde Landslasten; het [p. 232] houden van een netten staat van alle 's Lands schulden, renthen en gelden; het beslissen van geschillen over de gemeene middelen voorvallende, mitsgaders het vervolgen in regte van allen die zig aan het bekorten van 's Lands inkomsten schuldig maken; en eindelyk het besteden van de Landschaps penningen, daar het nodig en dienstig is. De invordering van 's Lands middelen geschied, onder 't opzigt der Heeren Gedeputeerden, wat de Floreen en Speciën belangt, door de dorps- en Grietenye Ontvangers, ten platten Lande; en door de Magistraats bedienden in de Steden: de Imposten, zo op binnenlandsche als op inkomende waren, mitsgaders andere belastingen, worden door daar toe aangestelde Collecteurs en Impostmeesters. ingezamelt; dewelke de ingezamelde penningen weder aan de Generale Collecteurs der districten overbrengen : en beide, zo generale Ontvangers als collecteurs leveren de ingekomene geldzommen in de vier Algemene Lands Comptoiren. De Landsmiddelen, zo van Speciën als Consumptien wierden. voormaals by wege van verpagting ingevordert; wanneer de Heeren Gedeputeerden jaarlyks, of ook korter of langer door hunne Commissarissen de gemelde middelen aan de hoogstbiedende, 't zy over de geheele Provincie of over zekere gedeelten (gaarleggingen) verpagteden; 't welke dikwyls geen kleine ongemakken voor de Provincie veroorzaakte, zo wegens het te kort komen van zommige Pagtenaren, als uit hoofde van veele knevelaryen die de goede Ingezetenen, wegens voorgewende fraudes, dikwyls moesten ondergaan [p. 233] terwyl weder anderen, die zomtyds met de Pagtenaren of hunne bedienden heulden, hun fortuin wisten te maken door menigvuldige sluikeryen, en daar door niet zo zeer het, gemeene Land verkorteden, alsze wel den koophandel en neeringen vergiftigden, Het een en ander gaf den Gedeputeerden onophoudelyke moeite

129wumkes.nl

en bezigheid, en veröorzaakte onder de ingezetenen, vooral den handeldryvenden, een gestadig gemor. Zommige middelen werden voor de eene helft verpagt, blyvende de andere helft voor rekening van het Land: waar over van Lands wegen zekere Administrateurs waren aangesteld, om' het belang der Provincie, aangaande de gemelde middelen, voor te staan: in welk gevalle de gepleegde sluikeryen zo wel nadelig voor 's Lands Cassa, als bederflyk voor den Pagter waren zonder dat men genoegzaam raad wist om dat; kwaad te weeren. De wyze van 's Lands middelen by wege van verpagting in te vorderen, is zo oud als de vrye Staat der Provincie, en heeft reeds al van ouds hier te lande plaats gehad.145 Dit heeft geduurt tot den jare 1748. Wanneer 's Lands Staten, op aandrang van de Ingezetenen, dit gebruik hebben afgestelt, Niet lang daar na de Impositien weder in train gebragt zynde, heeft men in ieder Landskwartier (de Steden daar onder begrepen) twee Commisen, en over het geheele Land eerst Hoofd-Commis, aangestelt; dewelke door een aantal van Haven-; en binnenlandsche Chergers, of Opzigters, regens de benadelinge, van 's Lands middelen waken; blyvende nog, als voorheen [p. 234] de inzameling der penningen alleen by de Collecteurs, Het Collegie der Heeren Gedeputeerden is zedert van veele moeite ontlast; en men heeft by ervaring geleert, dat de opbreng der Impositien doorgaans hoger is geweest dan voorheen, zynde egter deze manier van invorderinge den Ingezetenen veel draaglyker, en minder moeite en kwellingen onderhevig. Blyvende evenwel de sluikeryen en benadelingen van 's Lands middelen, der Regtspraak der Heeren Gedeputeerden, onderworpen. Ook hebbenze magt om alle Ontvangers, Collecteurs en anderen, die zig aan het inhouden van 's Lands penningen, het niet behoorlyk te boek brengen der aangegevene posten enz. door parate Executie, Arrest, of ook met lyfstraffen te doen vervolgen.146 Ook dragenze zorg, dat geene Ontvangers de penningen langer dan behoorlyk onder zig behouden; zynde ten dien einde alle Ontvangers verpligt, alle drie Maanden een Staat, ieder van zyn Comptoir, over te leveren aan het Collegie, waar in vertoont wort de ontvang en uitgaaf die zy zedert hunne laatste rekening hebben gehad.147 De Collectboeken, jaarlyks wordende uitgegeven, moeten door een der Leden van 't Collegie vertekent worden, en de Leverancier der boeken zend, zes weeken na dat [p. 235] de boeken verzonden zyn, een lyst van de uitgegevene boeken, inhoudende het formaat, getal, en de plaats werwaarts dezelve verzonden zyn. En alle de Collecteurs moeten, ten einde van 't jaar, hunne boeken overgeven, om aan het Collegie overgezonden,

145 Emmius Hist. Fris. Lib. 37, pag. 558 146 Te weten, wanneer de delicten, welke ter kennisse staan van het Collegie, 30 verre gaande zyn, datze crimineel bevonden worden, wort den Procureur Generaal belast, zodanige delinquanten voor den Hove Provinciaal actie te maken; zynde het Hof alleen bevoegt, over alzulke misdaden te vonnissen. 147 Regl. van zyn Hooght. Art 43

130wumkes.nl

en voor Commissarissen van hetzelve Collegie en de Rekenkamer, afgerekent te worden. Wordende vervolgens alles, zo van leverancie der boeken en papieren, als hetgeen door de Collecteurs te boek gebragt is, voor de Commissarissen der Heeren Gedeputeerden verantwoord: die ook ten allen tyde toegang hebben tot 's Lands Rekenkamer, om de ingeleverde Rekeningen na te zien: hebbende teffens magt om allen, die eenig bewint van 's Lands penningen hebben, tot hunnen pligt te houden; en de nalatigen, naar vereisch van zaken, te doen straffen. Zy houden een netten Staat van alle de Lasten en inkomsten des Lands, om daar uit jaarlyks op den gewonen Landsdag voor de Staten open te leggen, waar, en tot wat eindens de opgenomene en ingewilligde penningen bekeert zyn. Eindelyk mogen de Heeren Gedeputeerden geene beletzelen toebrengen nopens de invorderinge van 's Lands penningen; of toelaten dat dezelve niet behoorlyk, volgens de Ordonnantie worden ingevordert; nog ook eenige Surcheances. (opschortinge) van executie verkenen, maar moeten de wetten, dien aangaande gemaakt, stiptelyk nakomen en ter uitvoeringe stellen.

's Lands Middelen, door, en onder het opzigt der Heeren Gedeputeerde Staten behoorlyk ingevordert zynde, is mede hun werk om [p. 236] zorge te dragen, dat dezelve wel bestiert en tot de nodige gebruiken aangelegt en uitgetelt worden. Zy bezorgen dat het aandeel wegens deze Provincie tot: de algemeene Lasten van de Generaliteit, van tyd tot tyd, betaalt worde. Het Krygsvolk, ter dezer repartitie staande, zo Officieren als gemeenen, worden door het uitgeven van de nodige Ordonnantien, op 's Lands Comptoiren gewezen, en ontvangen aldaar, :door hunne, zaakvoerders, betaling; gelyk mede de appoincteerden148, en allen die op eene of andere wyze, in dien rang gestelt zyn. Allen die eenig geld aan den Lande verdient, of te goede hebben, van Leverancien of anderzins; zo mede alle civile Amptenaars in 's Lands dienst zynde, of door het Land moetende betaalt worden, ontvangen op diergelyke wyze hun geld.149 Alle Ordonnantien tot betalinge moeten door een, twee of meer Leden van 't Collegie, vertekent, en daar na ter Rekenkamer geregistreert worden. De [p. 237] vertekening geschied door één Heer, op eene Ordonnantie van 20 guld. door twee, op een Ordonnantie van 40; door drie, op een van 60; door vier, op een van 80; en door vyf Heeren, op een van 100 gulden en meer tot de hoogste zommen toe. Waar na zodanige Ordonnantien, met de vereischte

148 Deze ontvangen nu direct hunne betaling door den ontvanger generaal van de floreenrenten. 149 Hier van moeten egter worden uitgezondert, de traktementen van de Heeren Raden 's Hofs, die op hunne eigene quitantien, na dat zy voor de eerstemaal hunne commissien aan den rentmeester der domeinen vertoont hebben, hunne betaling ontvangen. De Executeurs, die een gevangen hebben overgebragt, gelyk mede 's Hofs boden, en alle andere dienaars en suppoosten van den Hove, worden op ordonnantie van het Hof betaalt. Gelyk mede de rekeningen der genen, die iets op order van het Hof Provinciaal gelevert of verrigt hebben.

131wumkes.nl

blyken datze behoorlyk geregistreert zyn, ten Comptoire van 's Lands Ontvangers vertoont, en daar op de nodige betalingen gedaan worden. Geene penningen worden zonder Ordonnantie uitgetelt, uitgezondert Renthen en Intressen, dewelke op vertoninge van Lyfrenthebrieven, Obligatien of Thoonder dezes worden voldaan, en zommige amptenaars, op vertoning van hunne commissie. De Ontvangers, niet op de gezeide wyze betaalt of eenig geld uitgetelt hebbende, worden zodanige posten in hunne Rekeningen niet goed gekent. De Gedeputeerden mogen de jaarwedden van 's Lands Amptenaren niet verhogen, nog ook nieuwe Ampten toestaan. Het een of ander van dien aart het Collegie voorkomende, word door hetzelve ter vergaderinge der Staten van Friesland voorgedragen, en niet dan op eenen Landsdag daar over gedelibereert.

VII. Uitvoering van 's Landsbesluiten, en zorg omtrent den Godsdienst. De Heeren Gedeputeerden moeten zorgvuldig uitvoeren het geen door 's Lands Staten besloten, en hen aanbevolen wort; ook zorge dragen dat der Staten beveelen door, anderen worden nagekomen, zo veel de Geregtigheden, vryheden. voorregten en verpligtingen van en aan den Lande betreft; blyvende nogtans de behandelinge der civile en criminele Justitie het Hof Provinciaal aanbevolen [p. 238] De Gedeputeerden moeten nopens het geen hen Staatswegen opgelegt is, op den Landsdag verantwoorden en aanwyzen het geen door hen gedaan is. Zy mogen niemant ontdaan van hunne verpligtingen, om eenige Plakaten, Ordonnantien of andere besluiten, door de Staten gemaakt, te gehoorzamen; maar eenige zaken, waar aan de Provincie gelegen is, en den welstant van den Lande betreft, voorkomende, mogen zy, in afwezigheid van de Staten, order stellen, en alzulke besluiten nemen en publiceren, als nodig zyn; uitgezondert omtrent zodanige zaken, welken tot het Admiraliteits-Collegie, of eenige andere raadsplegingen behoren, of die door de Staten byzonderlyk aan zig behouden zyn. In zaken van gewigt schryvenze een buitengewonen Landsdag uit; ook worden de gewone Landsdagen door het Collegie uitgeschreven.

Hunne zorg omtrent den Godsdienst. Omtrent den Godsdienst wort ook inzonderheid de oplettenheid der Heeren Gedeputeerden gevordert. Zy dragen zorg dat de Plakaten en vaststelligen dien aangaande gemaakt, worden gehoorzaamt; dat de Leere der Herformde Kerke, overeenkomstig de regels van het Dortsche Synode, gehandhaaft, en de strydige gevoelens en Leeringen, binnen de Kerk zig opdoende, tegengegaan en gedempt worden, moetende allezins de Kerkvergaderingen en Kerkelyken de sterke hand bieden, en, naar vermogen, beletten het verspreiden van allerhande dwaalleringen by geschrifte of anderszins; 't zy door 't verbieden en onderdrukken van schadelyke en verderflyke boeken en geschriften of door het afstellen van onregtzinnige [p. 239] Leeraren, na dat, door de Kerkelyken

132wumkes.nl

behoorlyk daar omtrent te werk gegaan is. Zy bezorgen dat de Kerkelyke personen by hunnen pligt gehouden worden, weerende, zo veel mogelyk, alle factien, partydigheden ongegronde veroordelingen en alles wat tot nadeel van de openbare ruste der Kerke strekken kan. Ten dien einde worden jaarlyks twee Heeren uit het Collegie der Gedeputeerden gecommitteert tot het bywonen der Synoden in deze Provincie, die, als Commissarien Politiek, de Kerkvergadering bywonen, en naaukeurig toezien dat alles ordentelyk behandelt werde, Geene buitengewone voorstellingen mogen aldaar gedaan of in omvrage gebragt worden, dan met goedkeuring van deze Afgevaerdigden, nog geene Kerkelyke wetten zyn van eenige verbindende kragt, voor dat dezelven door 's Lands Staten goedgekeurt en door hun Ed. Mog. gezag bekragtigt zyn: zodanige nieuwe wetten op de Synoden, door de Kerkelyken wordende voorgestelt, en met: meerderheid van Stemmen goedgekeurt zynde, worden door de Heeren Commissarien Politici ter tafel van het Collegie der Heeren Gedeputeerden gebragt, aldaar onderzogt, en vervolgens, zo 't zaken van belang zyn, aan de vergaderinge der Staten voorgestelt, alwaar dan het besluit wort opgemaakt. Op een anderen voet wort gehandelt omtrent de verschillen over beroepingen of dimissien van Predikanten, die eindelyk na de Sententie Synodaal, by appél, door 's Lands Staten worden afgedaan. Wyders ontvangen de Heeren Commissarien Politiek op de Kerkvergaderingen de [p. 240] dankzeggingen voor de ingewilligde penningen der Heeren Staten tot het onderhoud van Predikanten, die uit 's Lands Kassa betaalt worden; benevens het geld dat door hunne Ed. Mog. jaarlyks geschikt wort tot onderhoud van de weduwen der overledene Leeraren: waar omtrent ten zelven tyde door het Synode alle jaren op nieuw de goedgunstigheid der Heeren Staten verzogt wort.

VIII. Bezorging van 's Lands gebouwen. Den Heeren Gedeputeerden is wyders aanbevolen de bezorging van 's Lands werken en gebouwen, waar toe behoren het Collegie, met het geen daar aan behoort; het Landschaps Tugt-, Werk- en Gevangenhuis, wyders de Provinciale Zeewerken, Zylen, bruggen, vaarten en wat dies meer is. Al hetwelk door afgevaerdigden uit het Collegie der Heeren Gedeputeerden zo ten aanzien van het aanleggen van nieuwe, als het herstellen van oude, doorgaans by openbare veilinge aan de minstaannemenden wort aanbesteed; en zulks weleer ten overstaan van een Heer uit 's Lands Rekenkamer150; dog dit is tegenwoordig buiten gebruik. De tyd, by de bestedinge, tot voltrekkinge van het aanbesteedde, bepaalt, verstreeken zynde, geschied door de zelve Heeren de opneminge; en goed bevonden wordende, verkenen de Heeren Gedeputeerden Ordonnantien op den Ontvanger van het daar toe geschikte Comptoir, welke Ordonnantien

150 Staatsbesluit van den 10 May 1672., en den 2 Dec. 1702.

133wumkes.nl

behoorlyk ter Secretarye der Rekenkamer geregistreert zynde, ontvangen de aannemers en leveranciers hunne betalingen. [p. 241]

IX. Begeving van veele ampten. Aangaande de begevinge van veele Ampten is de magt van het Collegie vry uitgestrekt: De Gedeputeerden mogen wel geene nieuwe Ampten invoeren, nog eenige jaarlyksche Pensioenen of vermeerdering van jaarlyksche wedden instellen, behorende zulks alleen den Staten van den Lande.151 Egter hebben nog die Heeren het regt van begevinge van zeer van zeer veele politieke bedieningen. Een Grietenye, door versterf of anderzins, vacant geworden zynde, hebbenze het regt: van uitschryvinge tot Stemminge of benoeminge, van drie personen; uit dewelken het Collegie, of de Gedeputeerden der Landen van ouds de verkiezinge van een Grietman deden, gelyk mede de aanstellinge van een' Grietman op het Bildt en Gedeputeerden benevens den Stadhouder toebehoorde; dog zedert den jare 1748. is het een en ander den Heere Erfstadhouder alleen opgedragen. Gevende nogtans de. Heeren Gedeputeerden aan den verkorenen Grietman zynen Lastbrief, en nemen hem onder eede 't geen ook plaats heeft omtrent veele andere Amptenaren, schoon die door den Stadhouder worden aangestelt. De Ampten, by de Gedeputeerden wordende vergeven, zyn of dezulken die ter begevinge staan van 't geheele Collegie, of die by tourbeurten onder de Leeden verdeelt zyn. Tot de eerste zoort behoren 's Lands Pistool- of Roermaker, de Landschaps en Academie Drukker, 's Lands Operateur, Sieketrooster, de Opzigterze der Vrouwen, en den Voorzanger in 't Landschaps [p. 242] Tugthuis, de Opzigter van de Ruiterswagt; het stellen en onderhouden van 't uurwerk in de Academie Kerk te Franeker; Voorlezer in de Fransche Kerken te Leeuwarden en Franeker, gelyk mede de Organist en Koster in de gemelde Kerk te Leeuwarden; de Organist en Voorlezer in de Academie-Kerk; de Chirurgus anatomicus en de Exercitie Meester te Franeker, Opzigters van de Munnike- en Schoterzylen; de Rentemeester van 't Jagt van zyne Doorl. Hooght. den Heere Erfstadhouder, en de Amanuensis van de Heeren Curatoren der Academie.

De Ampten, by de Heeren Gedeputeerden volgens Tourbeurten begeven werdende, zyn tweederley, of zulken die twee honderd guldens en daar boven aan jaarwedde opbrengen, behorende tot de zogenaamde grote tour; of die beneden twee honderd gulden zyn, dewelke tot de kleine tour behoren. Onder de eersten zyn begrepen, de Commies van de Finantien, de drie Clercquen van het Collegie, de Clercq van de Finantie-kamer, de Clercq in den Haage, alwaar voormaals twee Clercquen gehouden wierden; dog welke post tegenwoordig door een persoon bedient wort.152 De twee Kamerboden van 't Collegie, de 151 Besluit van den 18 May 1593., en 17 Apr. 1627. 152 Resolutie van den 23 Sept. 1713.

134wumkes.nl

Tonnemeester, 's Lands Advocaat Fiscaal, voorheen by twee personen bedient.153 De Landschaps Bouwmeester, en de Historie-Schryver. De Substituit Procureur Generaal; de tien ordinaire Boden, de Keurmeester van goud en zilver, en die van het tin. De Itigmeester van [p. 243] maten en gewigten, de Ammunitie-meester, [voorheen aangestelt door het Collegie, tegenwoordig staat dit ampt ter begevinge van den heere Erfstadhouder.] de Medicus van 't Tugthuis., de Buitenvoogden met de Secretaris, die voorheen te zamen vyf personen uitmaakten; dog op drie moeten uitsterven, wanneer de jongste het ampt van Secretaris zal moeten waarnemen. De Buiten-moeders van het Tugthuis; de Cipier en de Medicus van 't Blokhuis of Landschaps gevangenhuis; de Secretaris, de Bibliothecarius, de Inspector en de Oeconomus van de Burse aan 's Lands Academie; de Muntemeester, Stempelsnyder en de Wardein van de munte; de vyf, wyl de zesde extra-ordinaire Bode door het Mindergetal wort aangestelt, de Opzigter der Friesche Frontieren, de Landschaps-Deurwaarders, en de Bakenmeester.

Tot de kleine tour behoren, de Deurwaarder der Domeinen, de Essaieur van de Munte, 's Landschaps Landmeter, de Opzigter van turf en hout, de Itiger van de Schepen, de Weibel van 't Krygsgeregte, de uitrekenaar der Oortiesgelden, de Zylvesters van de Zylen te Makkum, Dokkum, Driesemerzyl, Old-woldemer- en Monnikezyl, de Opzigters van 't Collonels-diep, van de Kaap op Schiermonnikoog, van de Harlinger en Makkumer werken, en by de Maklepalle, De Itigmeester van de Tichel- en Kalkwerken, de Opzigter Van Bier- en Zoutvaten, 's Landschaps Roejer, en de Opzigter Van de Zoutzakken, Wyn-, Brandewyn- en andere vaten van heete wateren. Voorheen behoorde ook hier toe de benoeming en verdeeling der Haven- en andere Chergers; dog zedert de aanstelling der Commisen van 's Lands middelen, worden alle Chergers door de zeven Commisen aangestelt, [p. 244] en de plaatzen van hun verblyf aangewezen.

De Amptenaars, door :de Heeren Gedeputeerden aangestelt, ontvangen van het Collegie de nodige berigtschriften en Lastbrieven; welke laatste ook plaats heeft omtrent veele andere bedieningen, te veel om hier opgenoemt te worden. Ook moeten de meeste Amptenaars den Eed afleggen in handen der Heeren Gedeputeerden, als de Heeren van 't Hof, de Grietslieden en Secretarissen der Grietenyen, Advocaat Fiskaal van den Landschappe, de Leeden van het Krygsgeregte, de Major binnen Leeuwarden, de Ammunitiemeester, de Curatoren van 's Lands Academie, de Bibliothecarius aldaar, Notarien in deze Provincie, 's Lands Postmeester, Tonnemeester., Bakenmeesters, Bouwmeester, Muntemeester, Historieschryver, Landmeter, benevens de Chergers en Opzigters, tot beveiliging der middelen aangestelt; de Voogden van 's

153 Resolutie van den zelfden jare en dag.

135wumkes.nl

Landschaps Tugthuis, en veele andere onder Eed staande personen in 's Lands dienst zynde.

X. Eenige andere verrigtingen van 't Collegie. Wyders is het werk der Heeren Gedeputeerden, de verschillen over Stemmingen, hen voorkomende, te regten, en op ieder Stem en Dorp, aan partyen te zeggen, tot wiens voordeel de Stem of het Dorp is bevonden.154 De Grietsluiden nalatig zynde, in 't verkiezen van een Secretaris uit een genomineert drietal, is 't de pligt van de Gedeputeerden, om, na den bepaalden tyd, uitschryvinge tot Stemminge te doen, tot het maken van eene nominatie, en [p. 245] om daar uit één tot Secretaris te verkiezen. In zaken van Revys het vereischte getal van zeven Raden uit het Hof, wegens bloedverwantschap. of om andere redenen, niet konnende gevonden worden, moeten de overgeblevene Raden, met den Stadhouder en twee Heeren Gedeputeerden, daar toe by het Collegie gecommitteert, eene benoeming doen van een drie dubbeld getal wel ervarene inlandsche regtsgeleerden, en daar uit, by lotinge, den Raad zo veele personen toevoegen, als tot vervullinge van het vereischte zevental nodig zyn; die ook, ten overstaan van den Stadhouder en de Afgevaerdigden uit het Collegie, den Eed moeten doen.155 Iemant zig by de uitspraak, nopens het gemelde Revys bezwaart vindende, doet aan het Collegie der Heeren Gedeputeerden, binnen zes maanden na de uitspraak van de laatste Sententie, verzoek tot het groot Revys; wanneer de Heeren Gedeputeerden, op den naam van 's Lands Staten, binnen drie maanden kiezen en byëen doen roepen, zes geleerde en bekwame Regtsgeleerden: zynde drie binnenlanders, en drie buitenlanders. Deze op 't Landschapshuis, in de kamer van 't Mindergetal vergadert zynde, doen aldaar den Eed in handen van den Commissaris uit het Collegie, waar by ook derzelver Secretaris, als Commissaris tegenwoordig is; moetende alvorens de verzoeker van het groot Revys, ter Secretarye der Heeren Gedeputeerden verzekeren een zomma van vyftien honderd guldens, om daaruit de kosten te hoeden, die over het Revys mogen vallen: [p. 246] waar voor nogtans de Afgevaerdigden uit 't; Collegie niets te vorderen hebben: wordende daar uit ook de Boden der Heeren Gedeputeerden voor hunne reizen, volgens de Mylgelden, betaalt.156

XI. Aanstelling en eed der Gedeputeerden. De Heeren Gedeputeerden worden gemeenlyk, zo veel die der drie Landskwartieren aangaat, om de drie jaren verandert, volgens de schikkingen van het zogenaamd Almanach der Ambulatoire Ampten. Dit ampt op 't Kwartier der Steden vallende, wort, (uit hoofde van gewoonlyke opdragt;) door

154 's Lands Ordonn. Vierde boek, Tit, XIX, Art. 49. 155 Ordonn. Derde Boek, Th. XXXI. Art. 23. 156 Ordonn. als voren. Art 29, 31, 32, 35, 42, 46.

136wumkes.nl

den Stadhouder willekeurig op de Heeren uit de Steden, begeven. Allen ontleenen ze hun gezag van de Ed. Mog. Heeren Staten; en zyn verpligt, by hunne aanstellinge, den behoorlyken Eed te doen in handen van de Ed. Mog. Heeren Gecommitteerde Staten tot het Mindergetal157, om alle 's Lands middelen, naar vermogen te zullen handhavenen. In den jare 1584. luidde de Eed der Heeren Gedeputeerden, (behalven het byzondere nopens de afzweevinge van den Koning van Spanje) ,,omme de eere, præëminentie, privilegien en digniteit zo van de geunieerde Provincien in 't gemeen, als van Friesland in 't byzonder, tegens een iegelyk te handhavenen en beschermen. Alle particuliere Correspondentie, het zy met de Goën, Grieteny en, Steden, ofte Leeden van dien, te renuntieren en af te leggen, en simpelyk in alle hunne raadslagen voor ogen; te hebben de [p. 247] eere Gods, het beste en meeste nut van de gemeene zake, en het geheele Landschap van Friesland. Zonder ook aanschouw te nemen op hunne eige, of hunner vrienden en bloedverwanten particuliere baat, gunst of profyt; nog iet te handelen uit private passien en affectie, of in eenigerleye manier te particulariseren. En niet te ontdekken of reveleren de Communicatien, Raadslagen en Resolutien, anders dan de geene, die, van het Collegie toegelaten mogten wezen. Alles volgens hunne Commissie.158

XII. Commissien en jaarwedden, enz. De Gedeputeerden zyn altoos Leden van den Staat159, en compareren, alsze niet Collegialiter vergadert zyn, mede op den Landsdag; ook ontvangenze by hunne aanstellinge, geene Lastbrieven; dog werden door twee Leden uit de Staten, plegtig ingeleid in hunne bedieninge, aan welken zy ook, ten einde van den bestemden tyd, hun ampt weder overgeven; 't geen gewoonlyk op den groten Landsdag geschied. De Jaarwedde der Heeren Gedeputeerden wierd in den jare 1584. gesteld op vyf honderd guldens ieder; wordende toen de vermeerdering dier tractementen gestelt ter goedvinden van den Heere Stad houder.160 Tegenwoordig is hunne jaarwedde ieder 800 guldens, met nog 330 guld. wegens armegeld, turfgeld, toortsgeld, en Sleeschat.161 [p. 248] Hen wort daarenboven gegeven 1800 guld. aan præsentiegeld; waar van de præsente Heeren profiteeren, 't geen den absenten, wegens hunne afwezigheid uit de

157 Staatsbesluit van den 10 Maart 1714. 158 Winsemius bladz. 749. 159 En wel uit dat deel, op welk het Gedeputeerde plaats, volgens het almanach der tourbeurten, valt. 160 Staatsbesluit van den 14 en 29 April 1534. 161 Sleeschat is een beloninge voor 't Collegie, wegens de toezigt die hetzelve voormaals op de muntzaken had; dog tegenwoordig hier geene munte zynde, geniet ieder der Heeren Gedeputeerden, voor het missen van dien, vyftig guldens jaarlyks.

137wumkes.nl

Vergaderinge, wort afgekort. Zy vergaderen gemeenlyk alle drie weeken, ook wel langer of korter, naar gelegenheid van zaken; dog in tyden van gewigtige bezigheden, of als de toestand des Lands het vereischt, moetenze eene onafgebrokene zitting houden. De plaats hunner byëenkomste is, zedert langen tyd, altoos binnen Leeuwarden, en is daar toe geschikt een zeer aanzienlyk Huis, staande op de Tweebaksmarkt, dat, om deszelfs gebruik, den naam van het Collegie bekomen heeft, zynde voorzien met verscheide fraaje vertrekken, alwaar ook de Heeren van de Rekenkamer hunne byëenkomst hebben, als mede de kamer der finantien. De Heeren Gedeputeerden zyn niet verbonden om hun bestendig verblyf binnen Leeuwarden te houden. zy hebben egter aldaar ieder een woning, alwaarze, op de tyden hunner vergadering, te vinden zyn. De brieven van buiten inkomende, of als 'er zaken aan het Collegie te berigten zyn, worden gezonden aan den Secretaris der Heeren Gedeputeerden, of aan den Voorzittenden Heere van 't Collegie; op wiens bevel ook alle Buitengewone byëenkomsten, beschreven worden.

De Voorzitting is by beurten onder de Leeden verdeelt, en verwiszelt alle veertien dagen. In de Vergadering doet de Voorzittende Heer de voorstellingen aangaande de zaken die overwogen moeten worden, neemt de, Stemmen op, en maakt daar uit het besluit, 't geen door meerderheid van de Leeden gevoteert is. De voorgestelde stukken afgehandelt zynde, vraagt de Voorzitter of ook iemant der Heeren iets ter Vergadering heeft voor te dragen? Indien ja, zo wort daar over op dezelve wyze geraadpleegt, en de besluiten opgemaakt: werdende al het beslotene behoorlyk te boek gestelt, en vervolgens ter uitvoer gebragt. Alle Verzoekschriften, aan de Heeren Gedeputeerden wordende aangeboden, moeten staande de Vergadering gelezen, en de bescheiden daar op, door den Voorzitter, benevens den Secretaris, ter Ordonnantie van 't Collegie, vertekent worden. Zy mogen op geenerleye wyze retrakteren of vernietigen, 't geen hunne Voorgangers is vastgestelt; maar moeten, zodanige zaken op dewelke eenige aanmerking tot vergaderinge vallen, op den Landsdag brengen.162 Ook mag door niemant geappelleert worden van de dispositien der Heeren Gedeputeerden, dan aan de Staten des Lands 's gelyk mede geene zaken, de Politie betreffende, anders dan voor het Collegie mogen gebragt worden.163 Eenige Leeden van 't Collegie binnenlandsche Commissien waarnemende, trokken weleer daags vier gulden; en voor de buitenlandsche ieder dag zes guldens: de verteringen, scheeps- of wagenvragten daar onder begrepen zynde164:: De vacatien van de Commissarien uit het Collegie, zyn nu hoger, en wel, zo ik meen, zeven gulden 's daags, boven alle kosten. Dog volgens Staatsbesluit van den 1 October 1623., mogen de Heeren Gedeputeerden geenerhande buitenlandsche Commissien 162 Staatsbesluit van den 12 May 1589. 163 Ibid. den 22 Maalt 1600. 164 Staatsbesluit van den 38 Februari 1601.

138wumkes.nl

exerceren, ook moetenze zig onthouden van de bestedinge en opneminge der fortificatiewerken buiten de Provincie.165 Zy moeten alle besluiten en schikkingen, door 's Lands Staten gemaakt, striktelyk agtervolgen; zonder daar in eenige veranderingen te mogen maken, als op nieuwe bewilliging van de Staten.166 De Heeren Gedeputeerden iets aan de Staten van den Lande hebbende voor te dragen, moet zulks door Leeden uit het; Collegie gedaan worden; werdende hetzelve anders niet by den Staat aangenomen.167 Alle Obligatien van Losse- en Lyfrenten, ten laste van den Lande gepasseert, moeten door den Voorzittenden Heer, en den Secretaris in 't Collegie worden vertekent, en, na zulks, door den President en Secretaris van de Rekenkamer geregistreert worden. Ingevalle 'er eenige zaken in het Collegie voorkomen, waar over enig Geregte of Magistraat de Regtspraak vermeent te moeten hebben, staat daar van de uitspraak aan den Heere Erfstadhouder.168 Eindelyk mag niemant der Heeren Gedeputeerden adviseren of stemmen over eenige zaken, die hen personeel of hunne vrienden in den zesden graad betreffen, of waar by dezelve eenig belang hebben; maar moeten zig, gedurende de raadsplegingen over zodanige zaken, uit de Vergaderinge begeven.169

XIII. Tytels. De Heeren Gedeputeerden voeren den Titel van EDELE MOGENDE HEEREN. In stukken, aan de Vergadering der Staten gerigt, noemenze zig: UW EDELE MOGENDE GEDEPUTEERDE STATEN. Aan het hoofd van alle Notificatien, Publicatien en andere openbare Stukken, staan den Naam en de titels van den Heere Erfstadhouder, mitsgaders DE GEDEPUTEERDE STATEN VAN FRIESLAND. In Commissien en bevélen, door de Gedeputeerden, op den naam der Heeren Staten wordende uitgegeven, wort gestelt, ter relatie van de Gedeputeerde Staten. Ook stellen de Heeren Gedeputeerden in hunne Vonnissen: doende regt uit den naam, en van wegen de Heeren Staten der Landschappe van Friesland.

XIV. Secretaris van 't Collegie. Het ampt van Secretaris der Ed. Mog. Heeren Gedeputeerden, voorheen wordende begeven by de Heeren Staten dezer Provincie; dog tegenwoordig staande ter begevinge van den Heere Erfstadhouder, is zeer gewigtig, en vereischt een persoon van beproefde kundigheid in zaken de Regeringe [p. 252] en het belang der Provincie betreffende. Hy moet altoos de eerste zyn in de 165 Ibid. 23 May 1611. 166 Ibid. 31 July 1628. 167 Ibid. 25 Sept. 1706. 168 Reglement van zyn Hoogheid, Art. XXX. 169 Reglement van zyn Hoogheid, Art. XXIX. En interpretatie van 't zelve, van den van den 7 October 1750.

139wumkes.nl

Vergaderinge, en de laatste in 't scheiden; ook, na dat hy het gebed gedaan heeft, steeds in de Raadkamer blyven, om wat hem van den Heer Voorzitter wort ter hand gestelt, voor te lezen, met ongedekten hoofde. De Conclusie door den Voorzitter opgemaakt zynde, moet de Secretaris daar op naauw agt geven, om die wel aan te teekenen. Hy moet alle afgedane Verzoekschriften en andere afvaerdigingen, aan den Voorzittenden Heer, verzegelt ter hand stellen, om geteekent te worden, en die weder te rugge ontvangen hebbende, mede verteikenen en behoorlyk uitgeven. Alle Resolutien, dispositien en apostillen, in het Collegie, by meerderheid van stemmen genomen en opgemaakt zynde, moeten door den Secretaris aangetekent en te boek gebragt worden, gedurende de Vergaderinge, zonder daar na iets te veranderen of te vernietigen. Hy moet, 't zy op order van den Heere Stadhouder, of uit last van den Voorzittenden, of præsenten Heer Gedeputeerde, beschryvinge doen tot eene Vergadering, zo dikwyls zulks wort vereischt. Zyn pligt is om van alle Resolutien, die in 't Collegie genomen worden, aantekening te houden, met uitdrukkinge van jaar, maand en dag; ook by resumptie aan de Vergaderinge voorlezen hat geen besloten is, voor dat daar na andere handelingen begonnen worden: zonder dat hy buiten zodanige resumptie, eenige copiën van het gebesoigneerde moge laten uitgaan; ten ware hem anders mogte worden belast. [p. 253] Alle resolutien, apostillen, missiven, credentien en andere depeches moeten door hem, zo, en niet anders geschreven en gestelt worden, als by 't Collegie besloten is; zonder dezelve tot iemants voordeel te veranderen of schikken. Hy vermag geenerhande bescheiden of afvaerdigingen laten uitgaan zonder behoorlyke vertekening van den Voorzittenden Heer van 't Collegie, of zo veelen als daar toe vereischt worden, benevens zyne eigene vertekening; latende de Zegels en Instrumenten berusten ter Secretarye ten dienste en tot vereisch van den Heer President. De Brieven, by hem van buiten ontvangen, moet hy ongeöpent aan den Voorzitter of de tegenwoordige Heeren, overleveren, of verzegelt toezenden, zonder dezelve brieven, of ook iets anders, ter Vergadering voor te dragen; maar zulks alles door den Voorzittenden Heer laten doen: mogende egter de nodige berigten en advisen, op het geen hem afgevraagt wort, der Vergaderinge voordragen. Hy moet alle Commissien, Instructien, Octroyen, Plakaten, Ordonnantien, en andere stukken van aangelegenheid, in de daar toe geschikte boeken registreren, is order houden en bewaren. Hy vermag, geene andere gaven of beloningen, nopens profytelyke depeches, ontvangen, als hem door de Staten des Lands of uitdrukkelyke Ordonnantien, zyn toegelegt; en in zulken, den gemeenen Staat, of deze Provincie, betreffende, niets opstellen. Inzonderheid moet hy, buiten uitdrukkelyken last van 't Collegie,, geene Correspondentie houden met andere [p. 254] Heeren, Mogentheden of Steden, aangaande de zaken, waaraan den Staat, of deze Provincie gelegen is. Wyders moet hy zyn van de ware gereformeerde Religie, aan het Land getrouw, en zig eerbiedig gedragen

140wumkes.nl

jegens de Hoge Regeringe van hetzelve. Hy mag niet op den Landsdag verschynen als Lid van den Staat, en geenzins gedurende of na zyne bedieninge openbaren, het geen hem van 's Lands zaken of geheimen der Regeringe bewust is; gelyk mede niet, wat 'er ooit, geduurende zyne bedieninge, tusschen de Leeden van het Collegie, is voorgevallen aangaande de zaken aldaar verhandelt. Hy moet zorge dragen voor de naaukeurige bewaring van het Secreet Resolutieboek; hetzelve aan niemant, dan aan Leeden der Vergaderinge, vertonen, of zonder derzelver verlof toegang daar toe verlenen. Hy mag zig, zonder toestemming van den Heer Voorzitter, niet buiten de Provincie begeven, en, gedurende den tyd dat de Heeren in de Stad zyn altoos by der hand wezen; dog de Vergadering gescheiden zynde, mag hy buiten de Stad gaan. Hy moet geene boeken of papieren zonder uitdrukkelyk verlof, aan iemant buiten het Collegie, uitgeven of vertonen; en Consent daar toe hebbende, van de uitgegevene stukken, behoorlyk recipis en bewys vorderen. Zyn pligt is, niet alleen alle stukken en papieren in goede order te houden, maar ook, zo veel mogelyk, zig bevlytigen, dat alles, tot het Collegie behorende, bewaart, en het vermiste te regte gebragt werde. Hy mag geene Ordonnantien doen schryven, [p. 255] zonder last van de meerderheid van Stemmen en andere nodige vereischtens. Ook mag hy zig, tegen het goedvinden van de Heeren Gedeputeerden, in geene Commissien tragten in te dringen. Gedurende de raadplegingen in het Collegie, mag hy niet tusschen spreken, dan wanneer hy gevraagt wort, om in eenige zaken, door zyn advys, en het bybrengen van de daar toe behorende stukken, de Vergaderinge te dienen. De Jaarwedde van den Secretaris, is, volgens Staatsbesluit van den 14 April 1584., gestelt op 450 guldens; dog is tegenwoordig even als die der Heeren Gedeputeerden, behalven het præsentiegeld. Hy geniet daarenboven 500 guld. voor het doen der propositie, op den groten Landsdag, en heeft nog andere profyten en emolumenten zo wegens Commissie-gelden, appoinctementen als anderzins.

XV. Clerquen ter Secretarye. Ten dienste van 't Collegie en deszelfs Secretaris staan drie Clercquen ter Secretarye, werdende, door de Heeren Gedeputeerden, voor al hun leven, aangestelt, yder op een Jaarwedde van 900 guldens. Hun werk is, de boeken, stukken en papieren, tot de Secretarye behorende, benevens den Secretaris, in goede order te houden, en dezelve geëischt werdende, terstont te voorschyn te brengen: zig, ten tyde der Vergaderinge, altoos gereed en by de hand te houden: het register der Resolutien, van de eene Vergaderinge tot de andere, op order van den Secretaris, in 't net te dubbleren; alle andere depeches af te schryven, en alle besluiten, betreffende de Rekenkamer, aan dezelve [p. 256] mede te deelen. Door hen moet de Secretaris alle depeches laten doen, en, ten dien einde, hen de sleutels en vryen toegang tot de Secretarye laten, om de Gedeputeerden ten

141wumkes.nl

allen tyde te konnen dienen, en de Ingezetenen te gerieven met Copyen, Extracten authentyk, en alle depeches in 't net te stellen. Voor alle profyten van Commissien, van Sententien, Requesten, en wydere vervallen, geniet de Secretaris een derde en de Clercquen twee derdendeelen. Dog het geen de Clercquen wegens eenige reizen in Commissie ontvangen, wert hun alleen gelaten. De Secretaris de Clercquen gebruikende, moet daar in gelykheid houden, en hen niet verhinderen in 't geen hen, door de Heeren Gedeputeerden, wort toegevoegt of belast ten diende van het Land te verrigten. Alles, wat hen, uit kragte van hunne bedieninge, toebehoort, mitsgaders alle voordelen, vervallen en buitengewone profyten, moeten hen door den Secretaris alleen gelaten worden; moetende zy, voor het overige, den Secretaris in de waarneminge van de Secretarye, ten dienste van het Collegie, allezins bystaan, en de beveelen der Heeren Gedeputeerden opvolgen: doende daar op, by den aanvang hunner bedieninge, den Eed aan handen van den Heer Præsident van het Collegie.

XVI. Kamerboden. Wyders behoren ten dienste van het: Collegie, twee Kamerboden, werdende mede door hetzelve aangestelt, en onder Eede genomen. Hun pligt is, steeds by der hand in 't Collegie te zyn, zo dikwyls de Heeren [p. 257] Gedeputeerden Vergaderen, of als 'er eenige byëenkomst is. Zy moeten zig voor de deuren van de Raad- en Rekenkamer houden, dra altoos gereed en ten dienste te zyn. Zy mogen, staande de Vergadering, niet binnen komen zonder eerst aan te kloppen, of datze geschelt worden; en binnen getreden zynde, moeten zy eerbiedig aanhoren en opvolgen het geen hen bevolen wort. Zy moeten in de Raad- en Rekenkamer, en in de kamer der Finantie, Vuur aan leggen, kaerssen en andere behoeftens bezorgen; mogende egter niets aanroeren of afnemen van het geen op de tafels gevonden wort, dan op bevel van den Heer Præsident. Zy moeten een naaukeurig stilzwygen waarnemen nopens alles wat er' in de kamers omgaat, of hun bevolen wort; ook niets van het geen hen ter hand gestelt wort, aan iemant laten zien of overgeven, dan aan den genen aan wien hen zulke belast is, veel min voor zig behouden eenige stukken, die hen om te bestellen, ter hand gestelt worden. Zy moeten zig onthouden Van het schryven van eenige dispositien, Copiën, Authenticatien, Ordonnantien, Requesten of diergelyke stukken, betrekkelyk tot eene der kameren van 't Collegie, ook mogen ze geene boeken, papieren of eenige andere stukken, door den Secretaris en de Clercquen behandelt wordende, doorsnuffelen verplaatzen, vervreemden of elders bekent maken, nog ook de Clercquen eenig belet doen. Zy mogen voor zig geene opstellen inleveren voor eenige schryflonen, afschryven van papieren enz. ook zig geheel daar [p. 258] van onthouden, schoon hen zulks door de Secretarien mogt bevolen worden. Zy mogen niet meerder vorderen van ieder Ordonnantie

142wumkes.nl

dan zes stuivers; dog dezelve het Collegie betreffende, of eenige behoeftige personen, hebbenze daar voor niets te eischens moetende nogtans ieder een, zonder uitstel, aan zyne toebehorende papieren helpen. Zy mogen van geene Leveranciers, arbeiders of iemant, wie het ook zy, eenig genot, gaven of geschenken nemen, nog iemant meer laten optekenen dan hem, (zo veel hun bekent is) wettig toebehoort. Zy moeten niet alleen de hoge Regeringe des Lands, maar ook allen, die op 't Collegie verschynen, of aldaar te doen hebben, deftig, eerbiedig en naar hun staat, bejegenen; den Heeren Gedeputeerden, Heeren van de Rekenkamer, en derzelver Secretarien, gehoorzamen, en naaukeurig opvolgen het geen hen, wort aanbevolen. Alles onder plegtigen Eede, „Om in alle naerstigheid en getrouwigheid, waar te nemen de bevelen, hen door alle de Kamers wordende gegeven, die gehoorzaam op te volgen; de Sollicitanten behoorlyk te gerieven, niemant bezwaren, den meesten dienste van het Land, en, de beste menagie te bevorderen, zig in alles en overäl gedragende, als goede en getrouwe. Kamerboden toebehoort."

Wyders staan ten dienste der Heeren; Gedeputeerden, en de. Kamers van 't Collegie, vier Deurwaarders, tien ordinaris, en vyf, wyl de zesde extra-ordinaire Bode door het Mindergetal wort aangestelt. Van welke ordinaris Boden altoos één in den Haage zyn verblyf [p. 259] heeft, ten dienste van de Heeren uit deze Provincie, in de Generaliteits Vergaderingen zitting hebbende.

XVII. 's Lands advocaat en fiskaal. Om 's Lands regt te vorderen en te bewaren, is, ten dienste van de Heeren Gedeputeerden Een Advocaat en Fiscaal Generaal; wordende mede by 't Collegie' aangestelt en onder eede genomen. Dit gewigtig Ampt wierd voorheen door twee personen :bedient; dog is, volgens Staatsbesluit van den 23 September 1753. byëen gevoegt, op een jaarwedde van 600 guldens, behalven veele andere profyten, by voorvallende gelegenheden opkomende. Als Advocaat van den Lande moet hy alle Civile zaken, die wegens den Landschappe, voor den Hove moeten dienen, op de voegzaamste wyze beleiden en waarnemen, procederende dien aangaande zo als, naar vereisch van zaken, behoort gedaan te werden; moetende ook van al het geen, in dien opzigte voorvalt, aan het Collegie der Heeren Gedeputeerden kennis geven, en daar omtrent deszelfs orders en welmeninge verstaan en agtervolgen. Als Fiscaal Generaal is hy verpligt, het regt van den Landschappe, zo omtrent 's Lands middelen, als alle andere zaken van dien aart, te bewaren; de Ordonnantien, Plakaten en Resolutien, tot bescherminge Van 's Lands middelen en andere Geregtigheden, geëmaneert en gestelt, voorstaan, in zo verre den Heeren Gedeputeerden de Regtspraak daar, over toekoomt: procederende tegens de Overtreders zo het behoort. Zyn ampt is mede te waken tegen alle verbodene Conventiculen of [p. 260] byeenkomsten, 't zy onder schyn van Godsdienstige oeffeningen, buiten kennis of goedkeuring

143wumkes.nl

van den Kerkeraad, als anderzins moetende alzulke ongeöorlofde vergaderingen, zo veel tot zyne kennis zullen komen, naar vermogen, tegen gaan, procederende tegens allen en een iegelyk, die zig in zulke byëenkomsten laten vinden; of die hunne huizen, schuren of andere plaatzen daar toe mogen leenen. Ook is den Fiscaal aanbevolen de opzigt over alle 's landschaps Landeryen, Veenen, Dyken, Dammen, Zylen, Bruggen, Tillen, Paalwerk, en 't geen daar toe behoort; moetende zyne actie aanstellen tegens allen, die de Geregtigheid van den Lande, nopens alle de gemelde zaken, zouden mogen benadeelen of verkorten. Eindelyk is zyn Ampt, als Fiscaal van het Jagtgerigte, alle overtreders van de wetten en Plakaten, op 't stuk van de Jagt, met den aankleve van die, gemaakt, te Regt te stellen voor het Jagtgerigte, en tegens dezelven, nopens allerleye misdaden, ter zake van de Jagt, of daar toe behorende, gepleegt, (voor zo verre de zaken niets Crimineels behelzen) zodanige eisch en conclusie te nemen, als de zaken mogen vorderen: zonder ook over eenige misbruiken of overtredingen eenig verdrag met de overtreders te mogen maken, als ten overstaan, en met goedkeuringe van twee Gecommitteerden uit het jagtgerigte. Genietende de Fiscaal van deze, en alle andere boeten, den Lande aangaande, een derde gedeelte, als hy de calange doet; dog anders heeft hy een derde van bet geen den [p. 261] Lande toekomt, en dus een negende van de boete.

XVIII. Tegenwoordige Heeren van 't Collegie. De Heeren, tegenwoordig in den jare 1766. het Collegie uitmakende, zyn uit

Oostergoo, HENRICUS WIARDUS VAN ALTENA.

LIVIUS VAN HAERSMA. Uit Westergo,

JR. GEORG FREDRIK BARON THOE SCHWARTZENBERG EN

HOHENLANSBERG. JR. WILCO BARON THOE SCHWARTZENBERG EN

HOHENLANSBERG. Uit de Zevenwouden,

MENNO COEHOORN VAN SCHELTINGA. LIVIUS SUFFRIDUS LYCKLAMA à NYEHOLT,

Uit de Steden, JR. EPO SJUCK VAN BURMANIA,

JR. HANS WILLEM VAN PLETTENBERG [p. 262] HARMANNUS VAN SLOTERDYCK

Secretaris. Mr.. HANS HENDRIK VAN WYCKEL.

Advocaat en Fiscaal Generaal. MR. PYBO TALM A.

144wumkes.nl

Clercquen ter Secretarye, MR. JULIUS VITRINGA.

MR. FREDRIK VAN ALEMA, HESSEL JETSE VAN VIERSEN,

XIX. Provinciale Rekenkamer, en hare instructie. In opzigte van den Rang, by 's Lands Staten vastgestelt, volgt wel het Hof Provinciaal op het Collegie der: Heeren Gedeputeerden; dog om de naauwe verwantschap van het Collegie met de Rekenmeesters, zullen we in dit Hoofddeel eerst spreken van de Provinciale Rekenkamer, en eenige andere zaken, daar toe betrekkelyk.

De Heeren Rekenmeesters zyn vier in getal, uit ieder Kwartier één, die gewoonlyk om de drie jaren afgaan. Zy hebben hunne Vergadering in een benedenkamer van het Collegie, en moeten met de Heeren Gedeputeerden altoos op eenen tyd vergaderen: Hun ampt is hoofdzakelyk opzigt te hebben in de rekeningen [p. 263] Ontvangers te onderzoeken, declaratien te liquideren, en toe te zien, dat 'er geen Ordonnantien verleent worden, strydig 's Lands Resolutien.

De Kamer der Rekeninge heeft haar begin genomen met de opregtinge der vrye Republyk, en in den jare 1584. is voor dezelve reeds een berigtschrift vervaerdigt; 't geen zedert meermalen vernieuwt, en eindelyk in die form gebragt is, zo als tegenwoordig nog in gebruik is. Zynde hetzelve van den 8 October 1680., en den 27 Aug. 1681., door 's Lands Staten op nieuw bekragtigt.

Art. I en II. Volgens deze Instructie moeten de Heeren Rekenmeesters, (gelyk ook alle 's Lands Overheden en hunne bedienden, in Officio,) zyn van den hervormden Godsdienst, liefhebbers en Voorstanders van het vaderland en inzonderheid beschermers van deszelfs finantien.

Art. III. Zy moeten by het ingaan van hun ampt, onder Eede beloven, alle particuliere belangens van Grietenyen en Steden, waar in zy begoedigt zyn, of waar uit zy afgevaerdigt worden, te zullen afstaan, en alleen voor oogen hebben de eere Gods, en het meeste nut van den Lande; zonder inzigt op eigen of hunner vrienden belang.

Art. IV. Dat zy ook geenerhande giften of gaven, by Keizerlyke regten verboden, zullen genieten; nog eenig deel hebben in eenige Convoyen, Imposten, of andere gemeene middelen, nog in eenige leverantien die ten dienste van den Lande gedaan worden.

Art. V. De Heeren Gedeputeerden op reces scheidende, zyn verpligt, aan de Rekenkamer [p. 264] kennisse te geven van den tyd wanneer hunne Vergaderinge wederom staat aangevangen te worden.

Art. VI. Eenige Rekeningen van de Ontvangers wordende ingegeven, of andere zaken van belang voorvallende, waarom het Collegie buitengewoon moet vergaderen, moet de Secretarie daar van kennis geven aan de Heeren

145wumkes.nl

Rekenmeesters; ten einde zy mede vergaderen konnen, om de voorvallende zaken tydig af te doen.

Art. VII. De vergadering beschreven zynde, moeten de Leeden zig, ten bepaalden tyde, ter kamer vervoegen; en zal geen liquidatie van eenige Ordonnantien, rekeningen en specificatien enz. mogen geschieden die van eenig belang zyn, als ten overstaan van alle de Rekenmeesters, of ten minsten van de meerderheid derzelve.

Art. VIII. De Secretaris van de Rekenkamer zal piet alleen een Resolutieboek houden van alles wat ter Rekenkamer besloten wort, maar ook in margine aantekening houden van de namen der Heeren, dewelke over de nevenstaande zaken gezeten hebben.

Art. IX. In de Vergadering moeten zy verstaan, horen en sluiten, de rekeningen van de Provinciale Ontvangers, Ammunitie- en Proviandmeesters, mitsgaders die van byzondere Ontvangers, en allen die eenige behandeling van 's Lands penningen hebben; als mede van de Muntemeesters, zo verre die in bedieninge mogen zyn: en zulks alles ten overstaan van Afgevaerdigden uit het Collegie der Heeren Gedeputeerden.

Art. X. Voormaals moesten zy ook nazien de rekeningen van de afgezondere Heeren Gedeputeerden tot de pagten afgeschaft zynde, heeft zulks nu geen plaats [p. 265] De Rekenmeesters moeten alle vierendeels jaren vorderen een Lyst van de Appoinceerden, met naam en toenaam uitgedrukt, zo als die onder de Compagnien gestelt zyn: om in 't registreren der Ordonnantien hen daar naar te konnen rigten; zynde de Commys der Finantien gelast de gezeide Lyst aan de Rekenkamer telkens te laten toekomen.

Art. XII. Geene Ordonnantien, aan de Rekenkamer wordende vertoont, mogen aldaar goed gekent worden, dan die met behoorlyke bewysstukken zyn verzien:

Art. XIII. En de Heeren Rekenmeesters dien aangaande eenig nadenken hebbende, moeten hunne redenen van bezwaar aan de Heeren Gedeputeerden voordragen: en ingevalle aldaar by de gegevene Ordonnantie, des niet tegenstaande, verbleven wort, worden alzulke twyffelagtige Ordonnantien wel geregistreert; dog de Heeren Rekenmeesters zyn gehouden hunne redenen van bezwaringe op den naasten Landsdag voor te stellen, om daar over by de Staten des Lands nader geraadpleegt te worden.

Art. XIV. Eenige Rekeningen of Verzoekschriften, strydig met 's Lands Resolutien, ter Rekenkamer aangeboden werdende, moeten zodanige stukken aan de inleveraars weder te rug gegeven worden, met aantekening van de redenen waaromze van de hand gewezen worden. De Rentemeester van de Domeinen moet alle jaren, en de andere Lands-Ontvangers alle half jaren, binnen den tyd van drie maanden na het eindigen derzelve, hunne rekeningen

146wumkes.nl

aan de Rekenkamer inleveren, alwaar dezelve, binnen zes weeken daar na, moeten onderzogt en gesloten worden.

Art. XVI. De Rekenmeesters zyn [p. 266] gehouden agt te geven, dit in gemelde rekeningen geene andere Ordonnantien voor uitgave gebragt worden, als die geregistreert zyn in dat half jaar, waar van de rekeninge gedaan wort. Andere Ordonnantien mogen niet goed gedaan of geleden, maar moeten gerojeert worden, om tot nader order in de volgende rekening gebragt te worden.

Art. XVII.. De: Rekenmeesters moeten alle Maanden van 's Lands Ontvangers en de generale Collecteurs vorderen hunne Maandstaten, om daar uit te konnen opmaken den juisten stant der Finantien.

Art. XVIII. Zy moeten zorge dragen dat alle onbetaalde resten spoedig geïnnet worden; en geene resten in de rekeningen aannemen, dan die naar de vereischte order moeten worden toegelaten.

Art. XIX. Alle Ordonnantien moeten in de Kamer van Rekeninge, en die boven de dertig gulden zyn, ten overstaan van de meerderheid der Heeren, of beneden de dertig gulden zynde, ten minsten van. één' der Rekenmeesters en de hand van den Secretaris, met het woord Registrata ter zyden, vertekent worden. Dit ontbrekende, mogen geene Rekenmeesters of Ontvangers betalinge daar op doen.

Art. XX. De Rekenmeesters mogen niet openbaren de advysen, by hun gegeven, nog eenige geheimen van de Kamer ontdekken,

Art. XXI. Zy moeten zig naar den inhoud dezer Instructie, en de verdere besluiten van 's Lands Staten rigten; volkomen uitvoeren en nakomen alles wat hun Ampt betreft, en in alles doen, wat goede en opregte Rekenmeesters schuldig zyn, onder Eede, hier voor gemeld, dezelve afleggende in handen van den Voorzittenden Heer der gemelde Kamer: [p. 267] die, zy ook met hunne eigene handen moeten vertekenen, met uitdrukkinge van den dag en het jaar, dat de Eed by hen is afgelegt.

XX. Eenige bepalingen nopens dezelve. Volgens Staatsbesluit van den 23 May 1681., moeten de Heeren Rekenmeesters telkens een gelykluidend afschrift van de uitgebreide rekeningen, van 's Lands ontvang en uitgaaf, aan 't Mindergetal overhandigen, ten einde hun Ed. Mog. altoos kennisse zouden hebben van den Staat der finantien, en hoe de penningen van den Lande behandelt worden. De Heeren Rekenmeesters iets aan 's lands Staten hebbende over te brengen of voor te stellen, moet zulks geschieden door de Leeden van de Rekenkamer zelve.170 De Voorzittende Heer heeft geen meerder Stem dan de andere Leeden; dog de Stemmen stekende,

170 Resol. van den 25 Sept. 1706.

147wumkes.nl

moet zulks door het lot gescheiden worden.171 Het Voorzitterschap gaat niet by beurten onder de Leeden om, maar wort altoos bekleed door den Heer Rekenmeester uit Oostergoo. Volgens Resolutie172 mogten de Heeren Rekenmeesters niet langer dan twee jaren zitten; dog naderhand is dit vastgestelt op drie jaren, het geen nog doorgaans in gebruik is. Zy ontvangen geene Lastbrieven van de Staten; maar vallen volgens hunne tourbeurten van zelfs in, even als de Heeren Gedeputeerden. De Leeden uit de drie Goën zittende, vallen telkens in volgens het Almanach der Tourbeurten; dog drie der Steden [p. 268] worden, volgens de gewone opdragt der ambulatoire ampten, door den Heere Erfstadhouder aangestelt. De Jaarwedde der Heeren Rekenmeesters is tegenwoordig aan ordinaris tractement ieder op 552 gulden: hier wort afgekort, (gelyk van alle ordonnantien, op 't Comptoir betaalt werdende) de honderdste penning; dog komen hier by de regten en voordelen van vacatien en besoignes wegens het nazien, opnemen en sluiten van alle 's Lands rekeningen, en het geen daar omtrent moet worden gedaan, welke, gevoegt by de gewone jaarwedde, enigermate de geringheid daar van vergoeden, en hetzelve meer overëenkomstig doen zyn met den wydlustigen en lastigen arbeid, tot de tafel van die kamer behorende.

XXI. Secretaris. Ten dienst van de rekenkamer is een Secretaris, wiens ampt is, de Vergaderinge te dienen van de nodige aantekeningen, de penne te voeren in alles wat in de Rekenkamer moet geschreven worden, alle Ordonnantien, ter Rekenkamer wordende aangeboden, door den Clercq te doen registreren, en met denzelven te vertekenen, de nodige appoinctementen te schryven en teekenen, de Rekeningen, aldaar voorkomende, mede te onderzoeken, uit te rekenen en mede te sluiten, en welke diergelyke bezigheden meer mogen zyn. Dit Ampt word ad vitam of voor zyn leven bedient, en wierd voormaals door de Staten begeven; dog zedert den 19 Aug. 1748., behoort de begevinge van hetzelve aan den Heere Erfstadhouder.

De Heeren Rekenmeesters, thans in den jare 1766., in bedieninge zynde, zyn, [p. 269] Uit Oostergoo,

Jr. ULBO van BURMANIA. Uit Westergoo,

ERNST WILLEM van WYDENBURG. Uit de Zevenwouden,

AULUS van SMINIA. Uit de Steden,

Jr. GEORG SIGISMUND van HIEMSTRA. 171 Ibid. den 28 Febr. 1601. 172 Resol. als voren.

148wumkes.nl

Secretaris, CORNELIS van HAERSMA.

XXII. Pensionaris. Tot de Rekenkamer, en ten dienste der Heeren Rekenmeesters behoort één Pensionaris, wiens ampt is de vergadering te dienen van de nodige advyzen, omtrent zaken, die der Rekenkamer eenigzins duister of ingewikkelt voorkomen; rekeningen ingelevert wordende is zyn pligt, dezelve, op verzoek van de Heeren Rekenmeesters, te tauxeren, enz. Dit ampt wort by de Kamer zelve, voor iemants leven, of tot kennelyk wederzeggen, vergeven, en is doorgaans in handen van een kundig Regtsgeleerden, of iemant die nopens den Staat der Provinciale Regeringe en Finantien, zeer geöeffent is; zynde voormaals, zo ik meen, bedient by den Heer Quiryn de Blau, thans Ordinaris Raad in den Hove van Friesland.

XXIII. Kamer der Financien. Tot dezelve Rekenkamer behoort mede de Kamer der Finantien, bestaande uit één Commys Generaal der finantie, en één Clercq, die beide door de Heeren Gedeputeerden, volgens de grote tour, voor hun leven worden aangestelt. Hun werk is het slaan van alle Militaire Ordonnantien; zo Hoofd- als ordinaire traktamenten, Pensioenen enz. als de nodige gagies voor de Appoincteerden. De Ordonnantien, tot betalinge der kosten, gevallen op het onderhoud der Fortificatiewerken, en wat dies meer is. Welke Ordonnantie alle, na datze geslagen, en door 't Collegie vertekent zyn, aldaar worden geregistreert, even als in de Rekenkamer geschied. De Rekeningen van 's Lands Ontvangers worden in deze Kamer gecollationeert, en met malkanderen vergeleken; waar na dezelve worden aangenomen, of de nodige aanmerkingen daar op gemaakt. De Commys van de Finantien geniet jaarlyks 600 guldens, met nog 56 guldens voor turf, en 200 guldens voor het Collationeren der Rekeningen. De jaarwedde van de Clercq is 700 gulden.

XXIV. 's Lands Comptoiren. Het ampt zo der Heeren Gedeputeerden, als der Rekenkamer, met den aankleve van die, ten groten deele verkerende omtrent de behandeling van 's Lands penningen, dient hier nog een weinig gezegt te worden van 's Lands generale Comptoiren, als gevoeglykst tot deze stoffe behorende, Vier Lands algemeene Comptoiren zyn 'er in deze Provincie, [p. 271] waar toe alle penningen, tot standhouding van den Staat der Landschappe gebragt worden, zynde het Comptoir van de Florenen dat van de Consumptie; van de losse Renthen, en van de Lyfrenthen. De Ontvangers, deze Comptoiren van 's Lands wegen bedienende, wierden voorheen by den Staat, voor al hun leven aangestelt; dog is de begevinge

149wumkes.nl

daar van onlangs173 aan den Heere Erfstadhouder opgedragen. In 't begin was 'er één Ontvanger der geconfisqueerde goederen, wiens jaarwedde op 400 guldens gestelt werd.174 Dog dit Ontvang is naderhand afgeschaft, en de inkomende penningen der verbeurt verklaarde goederen aan den Renthemeester van 's Lands Domeinen aanbevolen.175 Dit laatste ampt was Rents pp den. 27 April 1584. vastgestelt, en het meester jaargeld van den Renthemeester bepaalt op 700 guldens. Twee jaren daar na werd hetzelve verhoogt tot 1000 guldens.176 Tot dit Comptoir [p. 272] behoorde, behalven het gezegde, de ontvang der Klooster-vastigheden, Veenen, Landschaps-landeryen, zo van het Bildt als elders de Landschaps Excysen, Cancellary geregtigheden, allerleye boeten, aan den Lande Vervallende, Zeevonden, Ton- en Bakengeld, de Tollen en; Vallaten in 't Collonels diep, de inkomsten van 's Landschaps-Zylen, Officiegelden enz. Waar en tegen gewoonlyk op dit Comptoir, betaalt werden de jaargelden der Heeren Raden van den Hove, de fortificatie-gelden, by de Steden wordende getrokken, de penningen die jaarlyks aan de stad Harlingen, tot onderhoud der zeewerken, worden betaalt; zommige Ordonnantien van 't Collegie, en van het Hof Provinciaal; de rekening van; den Griffier, en; wit dies meer is. De wyl egter; de vastigheden der Provincie, van tyd tot tyd, zyn verkogt geworden, en de excysen, volgens Staatsbesluit van den 21 May 1766., vernietigt, en de Imposten op wyn, bier en lakenen naar evenrediglieid van het [p. 273] verlies der Excysen, verhoogt geworden zyn, waar door alzo de voornaamste inkomsten van het Comptoir der Domeinen weggenomen waren, hebben hun Ed. Mog. de Staten dezer Landschappe, op voorstel van den Heere Erfstadhouder, vastgestelt, dat voortaan het Ontvang der Domeinen met dat van de Consumptie zou verenigt wezen en blyven, behouden de nogtans de Ontvanger van dat Comptoir den tytel van Raad en Rentemeester van 's Lands Domeinen, en

173 Den 19 Aug. 1748. 174 Resol. van den 25 April 1586. 175 Resol. van den 28 Febr. 1601. 176 Resol. van den 25 April 1586. Dit ampt van Rentemeester der Domeinen was egter al bekent en in gebruik ten tyde der Landsheeren en zelfs al vroeger. Uit een commissie van Johan van Beyeren, van den 4 Maart 1422., blykt, dat dit ampt toen aan eenen; Henrik van Renesse werd opgedragen. Zelfs schynt het al plaats gehad te hebben Ao. 1400., dewyl Hertog Albert, by acte van den 14 October van dat jaar, aan Tyman Hopper weeklyks toelegt één Dortsche gulden, te betalen by den Rentmeester van Stavoren. Den 6 Juny 1407., is een Bertout van Gent gemagtigt tot de verpagtinge van de accysen te Stavoren: aan welken den 27 May 1409., het Capiteinschap aldaar mede is aanbevolen. Den 10 April 1421, is tot Rentmr. in Friesland aangestelt Jan Jongenzoon; en den 25 Sept. van dat jaar, Dirck van der Specken toe Rentmr. in Oost- en Westergoo. Den 7 Jan. 1422., Klaas Willemsz. Ao. 1427., den 31 Aug. gaf de Hertog van Bourgonje zynen Rentmr. van der ballingen goederen magt, om vrygeleide te geven aan de Ballingen in Oostfriesland. enz. In den jare 1520 is een Rattaller geweest, Rentmr. van zyne Majesteits domeinen: om geene andere voorbeelden op te halen.

150wumkes.nl

Ontvanger van 's Lands Consumptien; hebbende, uit hoofde van zyn Rentmeesterschap, den rang aan den jongsten Raadsheer, en het regt om, in die hoedanigheid, zitting te hebben in 't Hof Provinciaal.

Nopens de bedieninge der overige Landschaps inkomsten is het niet altoos even eens gestelt geweest van 't begin der opregtinge dezer Republyk schynt 'er in 't geheel maar één Algemeen Lands Ontvanger geweest te zyn; zelfs werd nog in den jare 1600., het voorstel door de Zevenwouden en Steden, om het Ontvang der Florenen van dat der overige middelen af te scheiden, door de twee andere Kwartieren voorgestelt, tegengesproken: k schynt de zaak, nog lang daar na, daar by gebleven te zyn. In 't jaar 1617., zo 't schynt, was 'er nog maar één Provinciaal Ontvanger, wiens berigtschrift, van den 15 Maart deszelven jaars, in 't Staats-Resolutieboek van dien tyd te vinden is. Na de onlusten, wegens den Ontvanger Jan van Bootsma, in de jaren 1634., en 1635., wierd het Algemeen Comptoir der Landschappe gesplist in drieën: te weten, van de Floreen, van de [p. 274] Consumptien, en van de genegotieerde penningen, zo losse- als lyfrenten.177 Hoe lang deze schikking stand gegrepen hebbe, vinde ik niet aangetekent; dog het blykt zeker, dat de drie Comptoiren na. dien tyd weder zyn vereenigt geweest : want na het afsterven van den Heer Gerhard van Walrich, algemeen Ontvanger der Provincie, in den jare 1669., werd, door 's Lands Staten, deszelfs Comptoir in vieren gedeelt, en teffens vier Generale Ontvangers aangestelt, als blykt uit hunnen Lastbrief van den 30 October 1669., volgens welken het Ontvang der Floreenrente, het Geniaal, de vyf Speciën en de 56 penn. der verkogte vastigheden, werd opgedragen aan des Heer Hero van Ockinga, een jaarwedde van 1500 guldens. Dat van de Consumptien werd gegeven aan den Heer Willem van Velsen, op gelyke jaarwedde; tot de bedieninge van 't Comptoir der Lyfrenten werd toen gecommitteert de Heer Johan van Wyckel, op een jaargeld van agt honderd guldens; en eindelyk tot den ontvang der genegotieerde penningen, en der middelen werd aangestelt de Heer Petrus Mejontsma. Zedert dien tyd, zo veel ik hebbe konnen vinden, zyn de vier Lands- Comptoiren in stand gebleven; dog niet altyd op gelyken voet, wordende zomtyds een en ander tak van 's Lands inkomsten van het een afgenomen, en het ander weder toegewezen, werdende tegenwoordig op volgende wyze ongeveer bedient en waargenomen.

XXV. Dat der Floreen. Het Comptoir der Floreen heeft tot [p. 275] zyne gewone inkomst bestendig de Floreenrente, uit de vastigheden der Provincie opkomende178, bedragende min of meer zeven honderd agt-en-zestig duizend agt honderd en zestig guldens; hier by het middel der Vyf Speciën, te weten het Hoofd- en Schoorsteengeld,

177 Staatsbesluit van den 30 Juny en 2 Aug. 1636. 178 Zie den oorspronk van dit middpl. I Deel, bladz, 881.

151wumkes.nl

bezaaide Landen, Hoorngeld en Paerden, te zamen ongeveer uitmakende drie honderd en zestig duizend guldens, zomtyds minder, en zomtyds meer. Waar by nog als profytelyk moet gerekent worden, twee schellingen kortinge Van ieder honderd guldens op de Militaire Ordonnantien; de halve honderdste penn. Der Soldy-ordonnantien; de gewone honderdste penn, der andere Ordonnantien, op dit Comptoir geslagen wordende, en eindelyk de drie tiende kortinge der oude Lyfpensioenen. Door al het welk de ontvang van dit Comptoir omtrent Een Millioen en anderhalf tonne Goud's kan uitmaken. Hier uit worden betaalt de gewone Soldyen van het Krygsvolk, ter dezer repartitie staande; veele tractamenten en Lyfpensioenen; oude Pensioenen van den Staat van oorlog; de inkoop van Ammunitie, Fortificade-kosten; vacatien van Commissarien, Logysgelden, turf en kaersen voor de Militie, Milen van Militaire Justitie, 't Provinciale aandeel van de Legerlasten, tractementen enz. De Appoincteerden; de schip- en wagenvragten voor de Militie, en voor den. Heere Stadhouder; particuliere Lasten, en wat verder nopens het krygswezen op dit Comptoir gewezen wort. De tegenwoordige Ontvanger [p. 276] van dit Comptoir is de Wel-Geboren Heer Mr. Ulricus Hermannus Huber.

XXVI. Der Consumptie. Het Comptoir van de Consumptie, waar mede thans dat van den Rentmester der Domeinen is verënigt, wort bedient by den Hoog Wel Geboren Heer Jr. Wilco Holdinga Tjalling Camstra, Baron thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg. De gewone middelen van hetzelve zyn de belastingen op het Zout, de Wynen, Uitheemsche Bieren, Koffy en Thee, zoete waren, Lakenen, klein Zegel, Havenspecien, en wat dies meer is. Waar by nog als profytelyk moet worden gerekent, ('t geen op alle Lands-Comptoiren plaats heeft,) de honderdste penn. van de Ordonnantien, op de Comptoiren gekort wordende. Waar tegen de gewonen uitgaaf bestaat in zommige Militaire traktementen, Politike traktementen, de jaarwedden van Clercqen, Commisen enz. De kosten en jaargelden tot de Akademie, rectoren en Schoolmeesters, door 't Land betaalt wordende; Armegelden, Vacatien, en andere particuliere uitgaven, op dit Comptoir wordende gewezen. En vermits, als gezien is, het Comptoir der Domeinen thans hier mede is verëenigt, zo behoren tegenwoordig insgelyks hier toe, de gewone inkomsten en uitgaven, die voorheen aangaande het Comptoir der Domeinen, zyn opgenoemt; zo verre dezelve nog plaats hebben.

XXVII. Der losserenten. Op het Comptoir der losse Renthen worden ontvangen alle de penningen, die van tyd tot tyd, zo dikwyls zulks vereischt wort, ten dienste van den lande, genegotieert moeten [p. 277] worden, tegens zodanige intressen, als telkens by den Staat bepaalt wort; en die weder, als het hun Ed. Mog. gelegen komt, konnen afgelost worden. Wyders worden op dit Comptoir ontvangen de

152wumkes.nl

middelen der belastinge op het Gemaal, Beestiaal, Turf en Branthout, Brandewynen, 't Waagregt, Passagie-geld; 't Reële van Westergoo, de Equivalenten der Amptenaren, Collaterale Successien, de Veertigste penning der verkogte vaste goederen, enz. Waar tegen weder uit de middelen, tot dit Comptoir behorende, betaalt worden, de lopende renthen op 's Lands Obligatien, en andere uitgaven, die, naar gelegenheid van zaken, op dit Comptoir gewezen worden; waar omtrent niet altoos een effen voet gehouden wort, vermits dikwyls niet alleen de uitgaaf maar ook de ontvang der Comptoiren, naar omstandigheid van zaken, van het een Comptoir op het ander wort overgebragt. De ontvanger der Losse Renthen is tegenwoordig de Wel-Ed. Heer Mr. Jacob Boreel van Haersma, voorheen Raad en Renthemeester van 's Lands Domeinen; dog by de inlyvinge van dat Comptoir met dat der Consumptie, door den Heere Erfstadhouder, tot Ontvanger der losse Renthen benoemt.

XXVIII. Der Lyfrenten. Jaarwedden der Lands Ontvangers. Tot het Comptoir der Lyfrenthen behoort hoofdzakelyk alle penningen, die, by voorkomende gelegenheden, onder dien naam door de Provincie worden opgenomen. Gelyk mede de Reële vierde en zesdehalve penn. van de huuren der vastigheden, betreffende Oostergoo, Zevenwouden, en de Steeden; de Personele honderdste en duizendste [p. 278] penn. der aangetekende Capitalen volgens de Cohieren; dog dit laatste meest met de Reële verrekent wordende, schiet daar van weinig ten profyte van 't Land overig. De voorname uitgaaf op dit Comptoir bestaat in de jaarlyksche betalinge der verschenen Lyfrenthen, voormaals by de Provincie, zo binnen- als buiten 's Lands genegotieert. De kosten voor het opmaken der Staten van 't Reële en Personele; de Præmien voor 't overleveren der doodbrieven en Obligatien der Lyfrenthen, enz. De Ontvanger is de Wel-Ed. Heer Epeus Wielinga.

Staat wyders aan te merken, dat gelyk, naar vereisch van zaken, zommige middelen van ontvang, en ook van uitgave, van het een Comptoir tot het ander worden overgebragt, zo ook het eene Comptoir dikwyls zekere geldzommen aan het ander moet overdoen tot nodig onderstant. Gelyk mede uit de Lands Comptoiren moeten betaalt worden, zodanige penningen, als by tyden het Collegie ter Admiraliteit te Harlingen nodig is tot hoedinge van zwaardere kosten, dan deszelfs gewone inkomsten konnen goed maken. Wordende jaarlyks op den Landsdag door de Staten des Lands, dien aangaande, de nodige schikkingen gemaakt volgens de Balancen, die, ten dien einde, uit de Staat der Provinciale Comptoiren worden opgemaakt.

Jaarwedden der Ontvangers. Belangende de jaarwedden en verdere profytelykheden der vier Provinciale Ontvangers, staat te weten, dat de Ontvanger van het Comptoir der

153wumkes.nl

Floreenrenthe aan vast geld geniet een jaarlyks inkomen van twee duizend en [p. 279] vier honderd guldens. De Raad en Renthemeester der Domeinen en Ontvanger Generaal der Consumptien heeft thans twee duizend en twee honderd guldens, buiten de expeditiegelden van de Hooft-Officieren. De jaarwedden van den Ontvanger Generaal der losse Renthen is twee duizend drie honderd en vyftig guldens, buiten de quitantiegelden. En die van het Comptoir der Lyfrenthen geniet jaarlyks, behalven de quitantiegelden, een duizend zeven honderd guldens.

XXIX. Instructie van den 24 May 1766. voor de generale Ontvangers, mutatis mutandis. Om te bezorgen dat de Landschaps penningen behoorlyk behandelt werden, en den behandelaren, zo veel mogelyk, alle gelegenheid benomen werde, om zig zelven daar mede onbehoorlyk te verryken, zyn door 's Lands Staten, van tyd tot tyd, veele heilzame schikkingen gemaakt; waar van wy alleen zullen opgeven, het berigtschrift van den 24 May 1766., voor het gecombineerde Comptoir der Domeinen, en middelen van Consumptie, vervaerdigt: dewyl de nieuwe Instructien der overige Comptoiren, mutatis mutandis, elkanderen in alles gelyk zyn.

1. De Raad en Rentmeester generaal zal ontvangen en veräntwoorden alle zodanige middelen als tegenwoordig op zyn gecombineert Comptoir geaffecteert zyn, of na dezen geaffecteert zullen worden: en daarentegens hoeden alle lasten, tot dit Comptoir behorende.

2. Hy zal houden tweederleye zoorten Boeken, te weten, zo vele grote Comptoirboeken, als 'er zoorten van middelen op zyn Comptoir zyn geaffecteert; en in ieder by Capita [p. 280] van Grietenyen en Steden, of generale Collecteurs, zo als het middel medebrengt, moeten specificeren, den opbreng, die hy daar van moet ontvangen; en daar onder telkens, met expressie van den datum, annoteren de penningen, die hy daar op ontvangt.

Als mede nog een groot Comptoirboek, waar in hy, by capita, zal aantekenen de posten zyner uitgave, naar het beloop van de zoorten der uitgaven, op zyn Comptoir geaffecteert. En daar boven twee Journaalboeken, waar in hy successivelyk, met uitdrukkinge van den datum, aantekent, den Ontvang in het eene, en de Uitgave in het ander; moetende die posten in de grote Comptoirboeken ten eersten overbrengen, en ten laatsten in 't laatst van ieder weeke.

Zonder dat hy geld zal mogen ontvangen of betalen, als op quitantien, waar in gespecificeert is, op wat middel, en voor wat tyd de ontvang geschied, en de betaling wort gedaan; en geen gebruik mogen maken van eenige recipissen, die aan hem in rekeninge niet zullen worden gepasseert of geleden; zelfs niet, of waren de poenningen ter goede rekeninge verstrekt, moetende eerst, volgens de ordre van den Lande, worden geliquideert.

154wumkes.nl

3. Van de gemelde middelen zal by de Rekenkamer, van ieder middel een Staat gemaakt, en behoorlyk met de paraphure van een der Rekenmeesters, benevens den Secretaris vertekent, aan hem worden overgegeven, om zig in het invorderen van het onbetaalde, daar na te gedragen. [p. 281]

4. Hy zal, nopens de invorderinge der Middelen, zig hebben te reguleren naar de generale en particuliere artikelen van de Ordonnantie, op de gemene middelen geëmaneert; zonder op eenige Surcheance van Executie, by de Heeren Gedeputeerden verleent, te letten.

5. Hy zal, na verloop van de vastgestelde verschyndagen, tegens de gebrekigen procederen, en de resten onder de State Deurwaarders uitdelen, met last om die ten spoedigsten te executeren; en niettemin, van veertien dagen tot veertien dagen, gehouden zyn, aan het Collegie der Heeren Gedeputeerden en rekenkamer, van zodanige resten pertinente staat te leveren.

6. Dus zal hy de middelen, op zyn Comptoir geaffecteert, striktelyk hebben in te vorderen, op de termynen van betalinge, daar toe by 's Lands wetten en Ordonnantien bepaalt, zonder van zulks in gebreke te blyven; en vervolgens die geene, welke op de gestelde termynen niet hebben voldaan, daar toe by executie constringeren, binnen den tyd van drie maanden; of aan onze Gedeputeerden aantonen, dat, na aangewende devoiren, de agterstallige middelen van de Insolvente Debiteuren niet te bekomen zyn; by pœne, dat hy anderzins gerekent zal worden die schuld voor zyne eigene rekeninge te hebben gehouden, en die aan den Lande moeten veräntwoorden.

7. Hy zal ten spoedigsten, zonder verzuim, de Ordonnantien, op zyn Comptoir geslagen, in contanten gelde betalen, en de eerstkomenden terstont voldoen; zonder den eenen Crediteur boven den anderen te begunstigen; dog [p. 282] evenwel reguard nemende op de Oudste schulden, zo wanneer gebrek aan penningen mogte wezen.

8. Hy zal alle twee maanden aan het Collegie der Heeren Gedeputeerden, aan 's Lands Rekenkamer ingeven, een pertinente en specifique Staat, onder den Eed, aan den Lande gedaan, door hem geformeert en eigenhandig vertekent, inhoudende, 1o Wat in het lopend half jaar moet veräntwoorden. 2o Wat 'er op ontvangen heeft. 3 o Wat 'er op te rest is; en 4o wat reëlyk uitgegeven, of nog in Cassa voor handen is.

En zullen de Heeren Gedeputeerden en rekenmeesters des niet tegenstaande de vryheid hebben, om, zo dikwyls als nodig oordelen, van hem zodanige Staaten te vorderen, en zelfs te nemen inspectie van de Comptoir, met exhibitie van de originele Comptoirboeken en Journalen.

9. Hy zal geene uitgave, hoe genaamt, mogen doen, zelfs ook niet op Ordonnantien van de Rekenkamer, maar alleen op Onze expresse resolutie, of Ordonnantien, zo van het Mindergetal, wegens hunne Jura en verdere zaken, het Landschapshuis betreffende, als van het Collegie der Heeren

155wumkes.nl

Gedeputeerden behoorlyk getekent, in de Rekenkamer geregistreert, van één der Rekenmeesters geparapheert, en door den Secretaris vertekent, en in margine hebbende annotatie van den datum en folium der Registratie, ofte van de Heeren Raden in den Hove Provinciaal, naar den voet, dus lange gevolgt, getekent en geregistreert: uitgenomen die tractementen, en zulke [p. 283] andere posten, die tot nog toe op enkele quitantien zyn voldaan geworden.

10. Hy zal meede gene Ordonnantien betalen, waar aan niet zyn gehegt alle blyken, in den Tekst van dien gemelt, of daar toe dezelve zig refereren: op pœne dat de Ordonnantien of acten, waar aan het geen voorsz. is, gebreekt, niet in rekeninge zullen worden geleden.

11. Hy zal insgelyks aan niemant eenige Ordonnantien mogen betalen, voor dat de verschyndag omgekomen, of de conditie en restrictie, daar in begrepen, voldaan is; veel min daar op eenig verschot doen: uitgenomen zulke Ordonnantien, die, volgens oud gebruik, by het Collegie, weinig dagen voor May en Allerheiligen, worden geslagen, om op May en Allerheiligen te verschynen, als kunnende daar op betalinge dier tractementen terstont geschieden.

12. De Quitantien en de Ordonnantien zullen van dien gepasssert en vertekent worden, wien dezelve aangaan, ofte hunne gelastigden, met uitdrukkinge van den datum, wanneer de betalinge anders in rekeninge zal worden geleden. Des zullen daar toe geen last mogen ontvangen, des Rentemeesters Clercq, of andere Suppoosten van het Comptoir, nog hunne kinderen, Zwagers en Domesticquen.

13. Hy zal alle Ordonnantien betalen met gereed geld, zonder tegens de gequiteerde Ordonnantien eenige Contracten, Obligatien of reversen te geven.

14. In geenerleye manieren zal hy, of zyne Clercquen, [p. 284] de Administratie hebbende van 's Lands Cassa, of het bewint over een gedeelte van dien voerende, eenige 's Lands penningen voor hun zelven, tot aankoop van landen, negotiatie, aflossinge van schulden, of andere hun eigene particulier behoef en profyt mogen gebruiken, nog aan iemant of intressen verschieten, of anders leenen: maar die alle en alleen, tot dienst van den Lande, in Cassa houden en bewaren. En dit alles op pœne van infamie en deportement van hun officie en bedieningen, en daarenboven, behalven de restitutie, pligtig, om voor een geldboete aan het Comptoir der Domeinen tweemaal zo veel te betalen, als zy, in maniere als voren, uit 's Lands Cassa hebben genomen. Werdende by dezen gecasseert en ingetrokken onze Resolutie van den 10 Maart 1731., waar by tegens de overtreders gestelt is, eene boete van één Duizend Caroliguldens, boven en behalven de intressen, te rekenen à vyf ten hondert.

15. Zal zig moeten reguleren naar de Placaten, reeds geëmaneert, en van tyd tot tyd te emaneren op het stuk van de munte, en op de cours van het geld, zonder eenige penningen hoger of lager uit te geven, als by Placaten toegelaten

156wumkes.nl

is, of toegelaten zal worden: veel min de ontvangene of in Cassa zynde penningen te verkopen, verwisselen, of eenigerhande voordeel te trekken uit het verschil tusschen de waerde van de Specien.

16. Zal ook na de publicatie van eenige Placaten van de munte, in het uitgeven niet mogen genieten eenige vergoedinge van verlies [p. 285] op het geld: ten zy hy, nevens zyne Clercquen, op den gedanen Eed verklare, dat de zelve penningen voor rekeninge, en ten behoeve van den Lande, zyn ontvangen, voor dato van het Placaat; ten welken einde hy en de administrerende Clerquen ook gehouden zullen wezen, onze Lands Cassa van hunne eigene gesepareert te houden.

17. Hy zal van half jaar tot half jaar rekening van zyne administratie moeten doen; namelyk van den eersten May tot den laatsten October, en van den eersten November tot den laatsten April, daar aan volgende: en zal in die rekeninge telkens brengen, alle gedane betalingen, tot dat half jaar, of tot vroegere tyden relatie hebbende; en geene die tot volgende tyden specteren.

18. Zal voor in zyne rekeningen moeten schryven, en met zyne ondertekeninge bekragtigen, eene verklaringe, op den Eed aan den Lande, by het aanvaerden van zyn Rentmeesters ampt gedaan, dat hy heeft gemaakt, getrouwen ontvang van al het geen, dat hy voor het Land in den Termyn dier rekeninge ontvangen heeft, zonder iets agtergehouden te hebben: en van gelyken, dat hy in den uitgaaf niet alleen heeft gebragt, parthyen, die niet dadelyk ten vollen en behoorlyk zyn betaalt. En dat de verificatien, zo veel hem aangaat, zyn getrouw, goed en waaragtig, zonder eenig bedrog of fraude.

19. Zullen by hem geene resten gebragt, of in uitgave geleden worden, ten zy genoegzaam geblyke van zyn devoir, in het executeren derzelver. [p. 286] Ende voor zo veel goedgedaan mogten worden, zal hy die nogtans in volgende rekeningen, by een apart Capittel pro memoria stellen.

20. Hy zal, binnen drie maanden, na het eindigen van ieder half jaar, de Rekening, met een dubbeld van dien, in bekwaam schrift, leesbaar geschreven, met de stukken en bewyzen, daar toe behorende, aan 's Lands Rekenkamer inleveren, met een Borderel, daar toe behorende.

21. De tekst van de Ordonnantien zal in de rekeninge behoorlyk geëextendeert worden, met relatie tot de stukken, daar in gemelt, en uitdrukkinge van den datum derzelver: zonder dat de posten, anders ingestelt, hem goedgedaan zullen mogen worden.

22. Wanneer de Rekening wort gelezen, geëxamineert en gesloten, zal hy zig daar van moeten absenderen, en niet anders daar by komen, dan wanneer hy over zwarigheden ontboden wort, om reden te geven, of nadere onderegting te doen.

23. Na het sluiten van de Rekeninge zal het kort, daar by bevonden, terstont executabel wezen: immers ook met der daad getoont in Cassa te zyn.

157wumkes.nl

24. De Rentmeester zal zyn woonplaats gestadelyk ter plaatze, daar het Collegie Onzer Gedeputeerden resideert, moeten hebben, en het Comptoir binnen zyn eigen huis houden: of wel in een ander huis; zonder daar voor te mogen prætenderen eenig huishuur, of ander gedomagement.

25. Hy zal zig, gedurende ieder vergaderinge, zo der Heeren Staten, als van het Collegie [p. 287] der Gedeputeerden, in persoon ter plaatze hunner byëenkomste moeten ophouden, zonder zig als dan te mogen absenteren, dan met uitdrukkelyk consent.

26. Hy zal gehouden zyn zes dagen in de week, van negen tot elf uuren voor noen, en van twee tot vier uuren na noem, (exempt des Saturdags nademiddags) zyn Comptoir te moeten houden, door hem zelfs, of door een' Clercq die gemagtigt is Quitantien in forma te passeren, en den voorgevallen ontvang en uitgaaf te doen: ten einde een iegelyk die het aangaan mag, promptelyk werde geëxpediëert en voorgeholpen.

27. Hy, nog zyn Clercq, of die relatie hebben tot de administratie van het Comptoir, zullen niet vermogen eenige Obligatien of andere schulden, actien en prætensien, ten laste van deze Provincie, ofte Ordonnantien te kopen, aan te handelen, te beleenen, of daar in te participeren, op verbeurte van dezelve.

28. Zullen dezelve mede, directe nog indirecte, geen part en deel mogen hebben in koop van Ammunitie of andere waren, nog bestedingen van werken, die aan, ofte ten dienste van den Landschappe gelevert of gedaan mogen worden.

29. Hy zal voor zyne Administratie, die van zynen Clercq en verdere bediendens, daar voor moeten verantwoorden, verbinden alle zyne goederen: en daar te boven borge stellen tot Zestig duizend guldens, onder renunciatie van het beneficium discussionis en alle andere benedicien, met submissie aan de reële en parate 's Lands executie, zo nopens zyne eigene, [p. 288] als des borges goederen. En zie de Rentmeester de acte van borgtogte om de vyf jaren moeten doen Justifiseren, of wel vernieuwen, tot genoegen van Ons of onze Gedeputeerde Staten.

30. Hy, nog zyne Clercquen zullen, op dat ontvang en bestieringe van des Landschaps penningen te beter werde waargenomen, geene andere Officien en bedieningen mogen bekleden en administreren; veel min in particulieren Eede van eenig Quartier, Grietenye of Stad, zonder uitzonderinge van de Stad Leeuwarden, verbonden zyn, nog op eenige Landsdagen als Volmagt worden geadmitteert.

31. Hy zal blyven assisteren by de bestedinge der konings-werken, zo te Stavoren, als aan het Collonels diept.

32. Hy zal, nog zelfs, nog door zyne huisvrouw, familie, of iemant van zynent wegen, nog zyn Clercq of bediendens, ten respecte van den ontvang en uitgave, mogen ontvangen of genieten eenige geschenken, groot of klein, onder wat

158wumkes.nl

naam of prætext het moge zyn; uitgezondert het Douceur, dat hy by de betalinge der Fortificatie penningen aan de steden, van ouds daar voor heeft genoten, en voor het toekomende zal mogen blyven genieten; en de gewone bellechires, die de Leeden van den Hove Provinciaal, te elken half jarige betalinge aan den Clercq die het brengt, voor zyne moeite verëren; als mede het Douceur, dat, volgens een oude gebruik, genoten wort van de Generaals en Stafofficieren, wiens tractementen op deze Provincie betaalt worden; welke hy zal blyven genieten. [p. 289]

33. De Raad en Rentmeester zal, wegens de Administratie van de beide in een gesmolten Comptoiren jaarlyks genieten, en aan hem in zyne rekeninge geleden worden, het tractement of pensioen tot twee duizend twee honderd guldens, zonder wyders voor 't te boek brengen der middelen, stellen en dubbleren der rekeninge, of voor turf- en kaersgeld, of ergens anders voor ten laste van den lande te declareren.

34. Ook zal aan den Raad en Rentmeester, voor het toekomende, in zyne gecombineerde rekeninge voor uitgave geleden worden, eens in het jaar, voor legalia aan de Rekenkamer, drie honderd vyftien guldens, voor de Kamerboden agt-en veertig guldens, zonder meer.

35. Zal wyders moeten observeren en nakomen, alle reglementen, ordres en resolutien, zo by Ons, als onze Gedeputeerde Staten gestelt, en genomen, of nog te stellen of te nemen, op het stuk van de Finantie, voor zo verre hunne administratie en veräntwoordinge concerneert; en voorts nakomen en respecteren de beveelen, welke by Ons en onze Gedeputeerde Staten, dien conform, zullen gegeven worden. En zal de Rentmeester nog zyne Clercquen of bediendens, den toestand van de Cassa van het Comptoir aan niemant, dan die daar toe geregtigt zyn, mogen openbaren.

36. En zal de tegenwoordige Rentmeester mitsgaders zyne Successeuren in officio, alvorens in functie te treden, gehouden zyn, by Eede te beloven, dat zy hunne respective administratien zullen doen, rigtelyk en ter goeder trouwe; zo wel nopens het invorderen [p. 290] van 's Lands penningen, als het uitgeven van dezelve, zonder iets agter te zullen houden, direct of indirect: en dat hy hem voorts in alles zal reguleren na zyne Commissie en deze Instructie, op pœne van anders bevonden zynde, metter daad gecasseert te zyn. En zullen deszelfs Clercquen en verdere bediendens, alvorens in functie te treden, beloven en zweeren in handen van den Rentmeester, (wordende daar toe by dezen geauthoriseert en gelast, om, na het afnemen dies daar van aan onze Gedeputeerde Staten kennisse te geven,) de poincten, in deze Instructie vervat, zo veel hen aangaat, naerstelyk en getrouwelyk te zullen onderhouden: by pœne dat zy, in cas van contraventie, met cassatie en infamie zullen worden gestraft.

37. Eindelyk, op dat onze meninge, tot 's Lands dienst en beste, te meer werde voldaan, zal deze Instructie t' elkens by het aanstellen van eenen nieuwen

159wumkes.nl

Rentemeester der Domeinen: met last aan den zelven, om dien, benevens de Commissie, in zyne eerst te doene rekeninge, vooräan te registreren. Blyvende nogtans alles tot onze revocatie, vermeerderinge of verminderinge, zo als wy namaals zullen goedvinden.

Aldus gedaan en geresolveert by de Staten van Friesland, op 't Landschaps-huis. Den 24 May 1766. [p. 291]

160wumkes.nl

XIII. HOOFDSTUK. Beschryvinge van het Hof Provinciaal en deszelfs Suppoosten.

§. I. Uitgestrekte magt van het Hof in oude tyden. De eerste instellinge van het Hof Provinciaal in Friesland, door den Hertog van Saxen, is in het eerste deel van dit werk, bladz. 861 en volg. gezien; gelyk mede de uitgestrekte magt, dewelke, gedurende [p. 292] de regeringe der Landsheeren, aan dezelve toebehoorde. men ziet in de gemelde plaats en elders, dat de regeringe dier Vorsten, ten groten deele, door dezelve wierd geöeffent, en dat dus de magt van het Hof geenzins alleen bepaalt was tot de handhavinge der civile en criminele Justitie. Ten tyde van de opregting der Republyk zyn meermalen eenige onlusten tusschen het Hof en de Gedeputeerden ontstaan; willende het Hof, volgens deszelfs oud gebruik, mede deel aan de Regeringe behouden, 't geen van den anderen kant sterk wierd tegengegaan. Prins Willem de I., in den jare 1581., in deze Provincie zynde, om een' vasten voet van Regeringe te beramen, gaf, by voorraad, eene Ordonnantie uit, betreffende het stuk van de Justitie, Politie, en het beleid van den oorlog.179 In 't eerste Artikel180 van deze Ordonnantie werd het beleid en de bedieninge der Justitie den Hove Provinciaal alleen aanbevolen; met verbod om zig voortaan met geene krygs- of regeringszaken te bemoejen, dan alleen voor zo veel het goeddunken van het Hof daar over mogte gevraagt worden. De Heeren Raden behielden egter de magt van regtspraak op 't stuk der Confiscatie of verbeurde goederen181, gelyk mede omtrent de geschillen nopens [p. 293] het onderhoud van Dyken, Dammen, Wegen, Wateren, Sluizen, Zylen en diergelyke dingen.182 Deze en meer andere schikkingen, waar by den Gedeputeerden een groot deel van 's Hofs alöude Jurisdictie, werd aanbevolen, gaf aan de Heeren Raden groot misnoegen: zy begeerden met en benevens de Gedeputeerden, in zaken, de Regeringe betreffende, ten minsten gelykheid van magt te hebben. Zy eischten vooräl de verkiezinge der Grietsluiden uit een genomineerd drietal, benevens het geven van Lastbrieven aan dezelven; 't geen, by het berigtschrift, onlangs voor 't Collegie gemaakt, den Heeren Gedeputeerden was aanbevolen. In 't berigtschrift voor den Hove, van den 24 July 1588., werd nogmaals, by het derde Artikel vastgestelt, „dat het Hof haar niet sal mogen becrodigen eenigerhande saken den regeringe aengaende, dan alleen wel neerstelyck ende getrouwelyck

179 Schotanus Geschied. bladz. 879. Wins. bladz. 697. 180 Deze Ordonnantie is door Winsemius en Schotanus by artikelen gestelt; dog uit de originele, die nog voor handen is, blykt, dat dezelve niet articulatien is opgestelt geweest. 181 Art. 5. 182 Art. 6.

161wumkes.nl

bedienen, die Justitie crimineel ende civile." De geschillen nopens het stuk van Dyken en Dammen, en wat dies meer was, mogten egter door het Hof onderzogt en geschieden worden, volgens het zeventiende lid van gemelde berigtschrift. Negen jaren daar na183 werd eene nieuwe of uitgebreider Instructie voor het Hof Provinciaal gemaakt, waar by het voorgemelde op nieuw werd vastgestelt, met byvoeginge nogtans, dat het Hof in de Steden, (uitgezondert Leeuwarden en Franeker,) uit de overgezondene Nominatie, benevens de [p. 294] Heere Stadhouder, de Magistraten zoude mogen kiezen184; 't geen nog lang daar na zo gebleven is, als op zyn plaats zal gezien worden. In 't berigtschrift van 't Hof van den 14 Octob. 1636. wort insgelyks den Heeren Raden belast van zig met geene Regeringszaken te bemoejen; gelyk mede, om de Heeren Gedeputeerden vry en onverhindert te laten de kennisneming en beschikkingen aangaande de geschillen over eenige Landszaken ontstaande, als de Floreen-Renthen, Dyken, Dammen, Tillen of Bruggen, Wateren, Vaarten, Sluizen en Wegen; en zulks niet alleen die den landschappe toebehoorden, maar ook die ten laste waren van eenige Grietenyen, Steden of Dorpen der Provincie. En hoewel deze Instructie, om meer dan een reden, in 't volgende jaar weder afgestelt is geworden185, heeft egter het gezegde namaals altoos stand gehouden, en is het Hof tot nog toe uitgesloten van alle bewint der Regeringe, werdende ook in alle Commissien, door de aangestelde Raden bezworen werdende, wel uitdrukkelyk bepaalt, om zig niet met eenige zaken van Politie of Regeringe te bemoejen; ten ware zy door de Heeren Staten of hunne Gedeputeerden, daar toe mogten verzogt werden.

II. Alle bewint van Regeringe aan 't Hof onttrokken. Allermerkwaerdigst is, nopens dit stuk, de Resolutie der Heeren Staten dezer Provincie 20 Nov. 1663. genomen by gelegenheid van zeker geschil over een Stemcedul, waar af beide het Collegie der Heeren [p. 295] Gedeputeerden en het Hof Provinciaal, de regtspraak eischten. Het Staatsbesluit viel niet alleen ten nadeele van het Hof, maar 'er werd wyders vastgestelt, dat de Raden Provinciaal zig in geenerleye maniere mogten aanmatigen, zaken, de politike Regeringe aangaande, als daar zyn, de beroeping van Predikanten en Schoolmeesters, de Provisie van Collatie, approbatie en verlenen van brieven van Placet van allerhande Beneficien, Pensien en Leenen, bestuur en waarneminge van alle geestelyke goederen, kennisneming en regtspraak over het regt en de practyk van Stemmen, 't visiteren van Procuratien, examineren van Stemcedullen, en alle andere acten, daar van eenigzins afhangende. 't Af- en aanstellen van ampten en officien, (behalve nogtans 's Hofs eigene Suppoosten.) Zaken van finantie en

183 Instructie van den 10 May 1597. 184 Zie 4de Art. van gemelde Instructie. 185 Staatsbesluit van den 12 May 1637.

162wumkes.nl

gemeene Lands middelen, zo Floreen, Verpagtingen, als Domeinen, en alle rekeningen en geschillen, daar uit ontstaande; mitsgaders van Deels en Stadskosten en consentgelden; 't maken van Ordonnantien, verlenen van Octroyen, en emaneren van Plakaten, zaken van de Militie en Krygsgeregte, van de Academie, van de Munte, van publyke Wagen en gewigten, van de gemeene, Dyken, dammen, wegen, paden, zylen, tillen en vaarten; mitsgaders orders op de Veeren van schepen en wagens, van de Jagt en Visschernyen, van gestrande goederen, van der Steden Gilden en Politie, van de Boelcedullen executabel te verklaren, van de regeringe van 's Landschaps Tugt en Werkhuis, enz. Werdende zulks alles gelaten [p. 296] ter beschikkinge van de geenen, denwelken hetzelve aanbevolen is: waar over, zo iemant bezwaart vind, zig aan de Gedeputeerden, en, naar gelegenheid van zaken, aan de Staten van den Lande moet vervoegen.

Het Hof Provinciaal dus alleen de bezorging der Criminele en Civile Justitie zynde aanbevolen, hadden zig van gelyke de Heeren, Gedeputeerden daar mede niet te bemoejen, nog den Heeren Raden daar in eenig belet doen; dog het Hof zig bezwaart vindende over eenige inbreuk in deszelfs regten, moet zig deswegens vervoegen aan de Staten des Lands, indien dan vergadert zyn: indien niet, mag het Hof, (byaldien de zaak van aanbelang is) aan het Collegie verzoeken, om uitschryvinge tot het byëenkomen der Heeren Staten te doen; 't geen ook door de Heeren Gedeputeerden niet mag nagelaten worden. Naderhand is by Staatsbesluit186 vastgestelt, dat aan het Hof Provinciaal geen handsluitinge, of verhinderinge van de cours der Justitie mag werden gedaan; dog ingevalle van geschil over de Judicature tusschen het Hof en 't Collegie der Heeren Gedeputeerden, moet de zaak in statu werden gehouden tot de naaste vergaderinge der Ed. Mog. Heeren Staten; blyvende nogtans, (wanneer het uitstel gevaarlyk is) de provisie aan 't Collegie der Heeren Gedeputeerden. Om eindelyk alle geschillen van dien aart voor te komen, en het Hof alle gelegenheid te benemen van zig in eenige zaken, de Regeringe [p. 297] geringe of Politie rakende, in te laten, is, by 't Reglement van den Heere Erfstadhouder, van den 21 December 1748. bepaalt.187

,,Dat door het Hof zal worden geëxerceert de volle Justitie, zo Criminele als Civile als van ouds: zo nogtans, dat de Resolutie van den jare 1663., in volle kragt herstelt en geobserveert worde; en, op dat alle onenigheden tusschen de hoge Collegien van de Provincie en Magistraten van de Steden en Landen weggenomen en afgesneden worden, zullen die van den Hove zig onthouden en niet mogen aannemen, veel min eenige provisie van Justitie verleenen op de beroepingen die aan het Hof zouden mogen werden gedaan van Politike

186 Resol. van den 30 Maart 1672. 187 Art. XXX.

163wumkes.nl

Ordonnantien en beveelen van Magistraten, rakende de particuliere huishoudinge van hunne Steden of Districten, als by voorbeeld het reguleeren van de Uuren van het afvaren, mitsgaders Vragten, Laad-, Los- en Legplaatzen van wagens en schepen; Jaar- en Weekmarkten, en plaatzen van dien; het maken en onderhouden van Straten, en generalyk van alles, het geen zy tot onderhoudinge van goede Politie, gerief en gemak hunner Ingezetenen, en derzelver negotie en neeringe bevinden zullen dienstig te zyn: en byaldien over dit alles, of eenige andere zaken, geene uitgezondert, eenig dispuit of questie tusschen gemelde Hof van Justitie en de Magistraten der Steden en Districten mogten komen te [p. 298] ontstaan, zal zulks verbleven worden aan de Heeren Stadhouderen in dien tyd."

III. Bezigheden van 't Hof: de Civile Justitie. Hier blykt dus, dat de bezigheden en het Regtsgebied van het Hof Provinciaal heden thans alleen of byna geheel bepaalt is tot de van het waarneming der regtsoeffeningen, zo omtrent Burgerlyke geschillen als strafbare misdaden. Dus neemt 't Hof kennis van, en doet uitspraak over alle zaken, die, by beroep van de Vonnissen der Nederregters, voor hetzelve gebragt worden; des dat in sommige gevallen de uitspraak van den Nederregter, niet tegenstaande het beroep op het Hof, by voorraad ter uitvoer gestelt wort.188 Geen Burger of Huisman mag zig in de eerste plaats aan het Hof vervoegen; nog ook behoeft niemant, geroepen wordende, zig aldaar te stellen189, ten zy de Nederregter, onder wiens regtsgebied iemant woont, weigerig mogte zyn, iemant regt te doen. Eischer en gedaagde in twee onderscheide Districten wonende, moet de eischer de regtbank der gedaagden doorgaans volgen al woont hy onder een ander jurisdictie dog als iemant eene actie heeft tegens verscheidene [p. 299] personen, die in dezelve zaak betrokken konnen worden, en die in onderscheidene Districten wonen, kan hy hen te zamen voor het Hof roepen, ten einde hy niet genoodzaakt zy verscheide processen over eene zaak te voeren190: gelyk mede wanneer iemant zig vooraf den Hove ter eerster aanspraak onderworpen heeft. De zaken voor het Hof voldongen zynde, geschied daar over de laatste en eindelyke uitspraak, waar van geen hoger beroepinge in deze Provincie plaats heeft. Dog iemant meenende bezwaart te zyn, heeft het regt van Revisie of herziening te verzoeken, ten einde het Hof de gedane uitspraak moge herstellen, omtrent zodanige

188 Hoe verre zulks plaats heeft, en wat daar by moet in acht genomen worden, zie Lands Ord. III Boek, tit. II. Art. 81, 82. 189 Dit moet egter zodanig verdaan worden, dat iemant voor het Hof geroepen wordende, zig wel ia alle gevallen moet daar stellen, en compareren op de gedane citatie; dog meent hy in de eerste instantie niet aansprakelyk voor het Hof te zyn, kan hy opponeren de exceptie fori declinatorum, en moet dan afwagten of die ingewilligt of verworpen wort. 190 Ordonn. III Boeks tit. VIII. Art. 3.

164wumkes.nl

abusen, als de bezwaarde party meent te konnen aantonen. En partyen, die zig by het Revys beledigt agten, hebben regt, om het groot Revys aan te stellen: in welken gevalle, door de Heeren Gedeputeerden, op name van 's Lands Staten, binnen drie maanden na 't gedane verzoek, byëen geroepen worden zes bekwame Regtsgeleerden, drie uit deze Provincie, en drie uit eenige andere Provinciën, by welke de voorgaande Proceduren worden nagezien, en, uit naam der Staten van Friesland, daar over uitsprake gedaan. De Heeren Reviseurs ontvangen hunne Commissien van het Collegie der Heeren Gedeputeerden, en doen den eed in handen van derzelver Commissarien, die altoos drie in getal zyn: waar na de Commissaris van het Hof het Proces gesloten aan de Reviseurs ter hand stelt, en hetzelve, in tegenwoordigheid der Heeren Commissarien [p. 300] ontzegelt en gelezen hebbende, deze daar over hunne advysen uitbrengen; welke advysen met die van het 't Hof, voorheen gegeven, te zamen gevoegt worden, waar uit eindelyk, volgens de meerderheid, het besluit wort opgemaakt. By deze uitspraak moet ten laatsten het betwiste geschil gelaten worden; en ingevalle daar by condemnatie tot de kosten geschied, worden deze by het Hof getauxeert, waar mede het geheele stuk geëindigt wort.

Wyders strekt zig het Regtsgebied van het Hof uit over allerleye zoort van dingen, die tot het gemeene regt behoren: over verbodene en ongeöorloofde Houwelyken, Contracten en verbintenissen, ter zake van dien aangegaan; het interineren van brieven, door 's Lands Staten verleent, tot wettig verklaringe van kinderen, die anders, zonder zodanige verklaring, voor onecht zouden gehouden worden; het bekragtigen van Huwelyksbeloften, die onbehoorlyk door ouders of Voogden worden te rugge gehouden; het straffen van alle bittere en boosaardige zamenlevingen van egte luiden; 't geen ook, by preventie, den Nederregteren geöorloft is: onbetamelyke verlatingen, egtbreuken enz. Ontëeringen van jonge dogters, en voorts alles, wat tegens de goede zeden aanloopt. Emancipatien of bevrydinge der kinderen van de vaderlyke magt, konnen door het Hof of door den presiderenden Raad worden verleent, en moeten by het Hof mede geinterineert of gestadigt worden. Het aanstellen en authoriseren van Curatoren over vervallene Boedels, [p. 301] en in zommige gevallen, over minderjarige kinderen, of over goederen waar van den eigendom onzeker is; het meerderjarig verklaren van personen, beneden de vyf-en twintig jaren. Het geven van Consent tot 't verkopen van vaste goederen, behorende aan Kerken, Beneficien, Gasthuizen, Wees- of andere gemene huizen of gemeenschappen, op al het welk 's Hofs dekreet moet verzogt en bekomen werden. Dog tot het verkopen van goederen, minderjarige, of onder voogdye staande personen toebehorende, kan ook consent verzogt worden by den Nederregter. Ord. I. 13. 9. Testamenten, behelzende eenige bestellinge van Fideicommis, moeten in de griffie van het Hof worden aangetekent. 't Verleenen van brieven tot het beneficie van Inventaris, nopens twyffelagtige Erffenissen, met het interineren

165wumkes.nl

van dien, behoort mede aan het Hof191: ook neemt het Hof kennis van eenige zaken, de zeevaart betreffende, als het straffen en bedwingen van ontrouwe Schippers, of onwillige Matrozen, Stuurlieden, enz. het beroven der Schepen of schipbreukige goederen, wort mede door het Hof strengelyk gestraft; gelyk mede by den Hove gescheiden worden alle geschillen, rakende de redery, bodemery, scheepswetten, breuken, assurantien, en wat dies meer is. Alle Octroyen, by de Staten van den Lande verleent, moeten binnen twee jaren by het Hof geinterineert worden192; gelyk mede de brieven van Remissie en Pardon, door of [p. 302] of uit naam van de Oppermagt uitgegeven. Taijxatien van Huisingen, Hovingen en Plantagien; rekeningen van Curatoren over boedels, en andere gevallen, worden door Commissarien van den Hove waargenomen; zo ook veelerleye erfscheidingen, verenigen van partyen zonder middel van proces, en veele andere zaken, te menigvuldig hier op te noemen.

IV. Criminele Justitie. Inzonderheid is aan het Hof opgedragen de waarneminge van de Criminele Justitie, en wat daar toe behoort. Het Hof neemt kennis van allerleye zoorten van misdaden, en straft dezelve naar inhoud van 's Lands wetten, of, daar deze zwygen, naar 't Keizerlyk of Roomsche Regt. Voor dezen oordeelde ook het Hof by præventie over gemeene delicten, door Militaire personen begaan; dog tegenwoordig moeten alle misdaden van Militaire personen door het Krygsgeregt behandelt worden. Voor het overige kan zig niemant in deze Provincie de regtspraak van den Hove onttrekken, ten ware in zaken, die, volgens de instructien, en de resolutie van 1663., aan het Collegie moeten worden gebragt, of die, volgens het reglement reformatoir, art. 30, ter kennisse der Magistraten en Geregten staan. Zo worden by het Hof gestraft alle zoorten van dadelyke Injurien, die niet door den Nederregter konnen afgedaan worden; alle verwondingen, vegteryen, straatschendingen, roven en steelen, huisbraken, moorden, doodslagen, brandstigtingen en wat dies meer is. Misdaden, door kennende afgemaakt worden, zyn [p. 303] ter eerder aanspraak, den Nederregteren aanbevolen, en worden, naar omstandigheden van zaken, tyden, plaatzen en personen, enkel of dubbeld geboet.193 Boeten wegens gepleegde overspel, hoerery, enz. worden zo wel by den Nederregter als by 't Hof, by præventie, ingevordert; dog iemant de boete niet kennende betalen, en deswegen lyfstraffen onderworpen zynde, geschied de regtspleging alleen door het Hof. Alle Sententien, door het Hof wordende uitgesproken, geschieden uit den naam en van wegen de Heerlykheid van den Landschappe van Friesland, welke woorden

191 Ordonn. I Boek, tit. XIII. art. I. 192 Staatsbesluit van den 19 Febr. 1717. 193 In zo verre namelyk, als de boeten door de wet bepaalt zyn; dog arbitraire geldboeten, mogen het Hof niet worden onttrokken.

166wumkes.nl

in alle Vonnissen gestelt worden. Waar uit blykt dat het Hof in deszelfs regtsplegingen moet worden aangemerkt als regt doende uit naam en van wegens 's Lands Oppermagt en hoogste Overheid, die door de Vergaderinge der staten gerepresenteert wort; welke Staten ook magt hebben, om de Berigtschriften van het Hof, belangende de manier van waarneminge der Justitie, de wetten en ordonnantien, volgens welken zulks geschied, en alle andere omstandigheden, te veranderen en te bepalen naar welgevallen; (mits dat alzulke veranderingen niet aanlopen tegens de fundamentele wetten van den Lande)194 wordende egter, in zodanige gevallen, gelyk mede in de raadsplegingen der Staten over het maken van nieuwe wetten, betreffende de regeringe en burgerlyke zamenlevinge, [p. 304] of het veranderen van oude wetten en Reglementen, die van aanbelang zyn, het advys en goedvinden van de Heeren Raden 's Hofs, gemeenlyk vooraf ingenomen; blyvende nogtans de eindelyke beschikkinge by 's Lands Staten. Ook meent de vermaarde Huber elders195, dat het Hof wel aan 's Lands Staten voorstellingen mag doen aangaande de nodige verbeteringen in Regeringe of Politie, vermits hetzelve in alle deelen als onpartydig moet aangemerkt worden, als hebbende geen deel in de Regeringe, nog eenig gezag over de Militie of Lands middelen. Het Hof, als gezegt is, van de Oppermagt des Lands afhangende, die ook bevoegt is aan hetzelve wetten voor te schryven, moet evenwel deze afhangkelykheid niet zo verre worden uitgestrekt, dat het Hof zoude konnen berooft worden van de aanbevolene Jurisdictie, aan hetzelve, in den beginne opgedragen: want dit regt van het Hof is fundamenteel, en kan behoudens de grondwetten der vryheid, niet vernietigt worden; zynde de Heeren Volmagten allenthalven verbonden, de fundamentele wetten en regten te beschermen, zonder daar aan het minste te roeren: 't geen in alle Procuratien der Volmagten ten Landsdage, uitdrukkelyk bepaalt wort.

V. Wyze van Raadplegen, enz. De Heeren Raden zitten by beurten ter Rolle tot het aanhoren der

Regtsgedingen, dewelke op de Rolle gedient hebbende, en in staat van visie gebragt zynde, aan den Voorzittenden Raad worden overgelevert, om door denzelven onder de Raden by beurten [p. 305] worden uitgedeelt. In zaken van partyen, stellen der Articulen, verhoringe der Getuigen, en alle andere handelingen, worden Commissarien uit de Heeren Raden aangestelt, die na zulks den Hove van niks rapport, doen.196 Een Commissaris, ten dage by hem

194 Zie hier voor bladz.. 109, 110. 195 Spiegel van de doleancie, bladz. 4. 196 De processen die in staat van wyzen zyn gebragt, worden thans niet aan den eersten Raad overhandigt, maar de impetrant heeft het regt om dezelve te laten hangen aan den stoel van een' der Heeren dien hy verkiest, dewelke dan het geding rapporteert; dog; is de zaak van

167wumkes.nl

gestelt, niet by de hand zynde, mogen partyen dadelyk een ander in zyne plaats verzoeken. De zaken in staat van wysinge gebragt zynde, worden in den Raad de Stemmen gegeven, beginnende van den jongsten Raadsheer af tot den oudsten of Voorzittenden Heer toe; zynde ieder der Raden verpligt, zyne meninge en advys, zo verre die van de andere Heeren verschilt met grondige redenen uit de regten te beveiligen. Alle Stemmen gegeven, zynde, wort daar op, volgens de meerderheid, de conclusie genomen; 't geen egter niet kan geschieden voor en alëer ten, minsten zo veele Raden hebben gevoteert, [p. 306] dat de zaak door de afwezende niet kan worden verandert. Geene Raden mogen in hunne eigene zaken stem geven, nog in die van hunne vrienden, in den derden graad.197 Ook mogen niet tot nieuwe Raden worden benoemt of aldaar Sessie nemen, die den anderen in bloedverwantschap of zwagerschap nader dan in den vyfden graad bestaan dog Raden reeds Sessie hebbende, en naderhand door huwelyken aan malkanderen bevriend wordende, zyn, wegens zodanige betrekkingen, niet uitgesloten. In de Raadplegingen worden gemeenlyk de Processen, waar in de Procureur Generaal party is geweest, eerst behandelt en geconcludeert, en daar na de zulken, die eerst gefourneert zyn geweest, van welke ordershalven register ter Griffie wort gehouden. De Heeren Raden mogen, gedurende de Regtsplegingen door geene Rekwesten worden verhindert, maar de verzoekschriften als dan werdende ingelevert, worden door den Rollarius en twee hen bygevoegde Raden, namelyk de voorgaande en naastvolgende, in de vertrekkamer afgedaan; dog zig, wegens het gewigt der zake, belemmert vindende, om daar over te beschikken, [p. 307] mogen zy de voorgestelde gevallen den vollen Raad, in 't begin of einde der Sessie voordragen.

VI. Tyd der Regtdagen en vacantien tot Hove. Alle dagen, als 'er geene vacantie is, wort 'er door den Commissaris ter Rolle, zittende, Regtdag gehouden: ten ware zulks, wegens te weinige bezigheden, niet geöordeelt moge worden. De Rolle begint 's morgens ten negen, en 's namiddags ten twee uuren: ook geschieden gewoonlyk op dien tyd de raadplegingen van het Hof, zo wel des zomers als des winters. Niemant mag,

aanbeginne voor Commissaris belegt, doet deze het rapport even als de Commissaris van den impetrant het proces rapporteert, wanneer het op bewys gewezen, en, na zulks, wederom volschreven is. Het rapporteren geschied naar een tourbeurt, reeds voor lange vastgestelt, en de Heer die aan de beurt is, rapporteert het proces dat aan zynen stoel is gehangen, schoon anderen, nog niet aan de beurt zynde, processen mogten hebben, die eerder in den raad gebragt waren. 197 In de instructie staat: derde graad van confanguiniteit of affiniteit, dog dan worden de graden gerekent naar het canonike regt, het welke anders telt als het jus civile: zynde de derde graad in jure canonico de zesde volgens het burgerlyk regt. En konnen dus: de kinders van volle neven en nigten niet over elkanders zaken oordelen: gelyk zulks zo in bloedverwantschap ais zwagerschap in agt genomen wort.

168wumkes.nl

gedurende den tyd dat de Commissaris ter audiëntie van de Rolle zit, eenig gerugt of onhebbelyk getier op de Zaal van de Cancellarye maken, gelyk mede niet wanneer de Sententien worden gepronunciëert: moetende de Advocaten, gedurende het uitspreken der Sententien, en terwyl de Commissaris ter audiëntie op de Rolle zit, zig binnen de Balie vervoegen. De eerste Regtdag of jaarlyksche Sessie beginnen op den eersten Dingsdag na St. Pontiaan, zynde kort na 't begin van Januarius, en duurt tot Dingsdag voor kleine Vastenävond. Van daar tot den eersten Dingsdag na grote Vastenävond is 't vacantie: van dien tyd tot Dingsdag voor Palmsondag wort weder Regt gehouden, en begint dan de vacantie, die duurt tot Dingsdag na Paaschägten. Van hier loopt de tyd der Regtshandelingen tot op Dingsdag voor Pinxteren, en de Vacantie, daar op: volgende, tot dan derden Dingsdag na Pinxteren. De Sessien, op dien tyd beginnende, duuren tot de grote Vacantie, die aanvang neemt op den [p. 308] 15 July en loopt tot den eersten Dingsdag in September.. Van daar tot den: 27 October wort Regtdag gehouden, waar na 'er weder Vacantie is tot den tweeden Dingsdag in November, beginnende als dan de Regtshandelingen die tot den 20 December duuren; waar na de Vacantie loopt tot den eersten Dingsdag na Pontiaan. Ieder laatste Regtdag voor de Vacantien wort gepronunciëert, dog die dag op een Zondag vallende, is de Pronunciatiedag een dag vroeger.

VII. Aanstelling der Raadsheeren. De aanstelling der Raadsheeren geschiedde voormaals door den Landsheer; moetende de verkorene Raden den Eed doen. in handen van den Præsident van het Hof. Na de afzweringe des Konings van Spanje is dit regt in den boezem der Oppermagt wedergekeert, en geschiedde toen de verkiezinge door 's Lands Staten.198 Naderhand heeft men vastgestelt, dat de aanstellinge der Heeren Raden zou geschieden door de Staten van het Quartier, waar in de plaats van Raadsheer was vacant geworden. Dog volgens Staatsbesluit van den 19 Augustus 1748. is de verkiezinge der Heeren Raden opgedragen aan den Heere Erfstadhouder, uit een benoemt drietal, door de Leden van den Staat, van het Quartier, waar aan tot dus lange de verkiezinge had gestaan. De verkorene Raden ontvangen hunnen Lastbrief van de Staten, ter relatie der Heeren Gedeputeerden, aan dewelken zy mede den Eed doen, om zig in de bedieninge van hun ampt, naar inhoud van 's Lands Resolutien, ten opzigte van het Hof gemaakt, eerlyk en getrou te [p. ] gedragen. Tot Raadsheeren mag niemant benoemt of aangestelt worden, die beneden de 25 jaren oud is: ook moet hy alvorens Doctor of Licentiaat in de Regten verklaart zyn.199 In den oorlog tegen Spanje moesten de aangestelde Raden boven dien zweeren, dat zy den Koning en zyne aanhangeren afstand deden, en de vryheid. des Lands tegens hem 198 Wins. Bladz. 825. 199 Regl. van zyn Hooght. Art. XXXII.

169wumkes.nl

wilden handhavenen. In den jare 1578. het Konings Hof, wegens aankleving, van den Roomschen Godsdienst, verdagt zynde, werd daar op het zelve vernieuwt, en geene andere Raden gekoren dan die den herformden Godsdienst waren toegedaan.200 De nieuwe Heeren waren alle binnenlandsche Regtsgeleerden, en bekent voor afkerigen van den Spanjaard. Hunne verkiezing geschiedde toen door zes Volmagten, uit ieder Goo twee, en door de Gedeputeerden met advys van den Stadhouder Rennenberg, Het volgende jaar stelde de Aarts-Hertog. Matthias vier uitlandsche Raden aan; gelyk mede door hem was aangestelt de Griffier Baudemont; dog de Regeringe der Landschappe wees twee dier Raden van de hand en behielden de overigen, onder protestatie, dat zulks in 't toekomende niet meer geschieden moeste201, waar van zy schriftelyke acte begeerden. In dien tyd, en nog daar na, schreven de Heeren van het Hof zig nog President en Raden des Konings in Friesland, en deden met den Gouverneur Merode nog uitschrvringe van den Landsdag, om middelen te beramen [p. 310] tegen de vyandelykheden der Spanjaarden.202 Op dien Landsdag, die den tienden Febr. 1581. een aanvang nam, stelde de President van het Hof aan de Staten voor, een verzoek, dat door de gemeene Volmagten uit ieder Quartier vier personen mogten benoemt worden, om, uit dat getal, drie personen, tot nieuwe Raden te worden gekoren, De benoeming gedaan zynde, werden de namen der genomineerden aan het Collegie der Heeren Gedeputeerden ter hand gestelt, om daar uit, by hen, of waar het behoren zoude, drie nieuwe Raden gekoren te werden; dog het schynt dat 'er geene verkiezing op gevolgt zy, alzo my nergens geblykt, dat 'er in dat jaar eenige nieuwe Raden zyn opgestelt, De ontsteltheid dier tyden liet niet toe, dat alles op de regte tyd en wyze, volgens den juisten form geschiedde. In dat zelfde jaar werd het Hof door den Landraad genootzaakt, om den Koning van Spanje af te zweeren, en zig by nieuwen Eede, aan de Staten des Lands, en tot handhavinge der gemeene vryheid, te verbinden; 't geen, na veele tegenkantingen, eindelyk op den vierden December, voltrokken werd. Onder deze handelingen; stierf de Raadsheer Fecke, of Focho Rhala, een geleerd en welmenend man; die, toen hem den Eed werd voorgehouden, eene beroerte kreeg, waar aan hy, in de Vergadering, overleed.203 Zedert dien tyd hebben de Heeren Raden altoos in Eed der Heeren Staten van den Lande [p. 311] gestaan, die zy, uit kragte dies, moeten eeren, respecteren, gehoorzamen en getrouw zyn als hunne Meesters en

200 Schotanus beschr. bladz. 130. 201 Wins bladz. 641. 202 Wins. bladz. 685. 203 Bor XVI Bock, fol. 47. Schot. Geschied. Bladz. 893.

170wumkes.nl

Overheden; en, in afwezigheid der Staten, hunne Gedeputeerden204: namelyk in 't geen de Gedeputeerden van de Staten in last hebben.205

VIII. Hun getal. Voorregten van den President. 't Getal der Heeren raden was in den beginne niet altoos volledig; dog 's Lands zaken metter tyd op een' beteren voet gebragt zynde, zyn 'er altoos twaalf Raadsheeren geweest, uit ieder Quartier drie. Van ouds was het ampt van Præsident in het Hof zeer aanzienlyk, en van veel gewigt. Dog eenigen tyd na de oprigting der Republyk is dat gezag allenskens verdweenen. De oudste Raadsheer bekleed tegenwoordig altoos het Voorzitterschap, dog heeft boven de andere Raden weinig voorregt. Hy heeft de voornaamste directie in de raadplegingen; doet de voorstellingen, neemt de stemmen op, en formeert daar uit de Conclusie. Hy bewaart 't Zegel van het Hof der Justitie; heeft regt om den Raad buitengewoon te doen vergaderen, en, om in de vacantien, beschikkingen te maken op de Verzoekschriften; mogende egter niet vernietigen eenig bekent regt, aan partyen alvorens door den Hove toegewezen, nog ook opschortingen verlenen op Sententien en dispositien, voorheen by het Hof uitgesproken; dog hy mag, in gevalle van zwarigheid, drie van de volgende oudste Raden daar over by hem ontbieden, en hun goedbedunken innemen. Voor [p. 312] hem alleen moeten geschieden de Authorisatien van Curatoren, voor het Hof vallende, mitsgaders emanciperen, tauxatien van declaratien, van kosten, schaden en intressen, en anders voorregten, den eersten en præsiderenden Raad toebehorende. Dog, in gevalle van ziekte, zwakheid, of noodwendige afwezigheid, moeten de pligten van den Voorzittenden Raad, door den volgenden oudsten Raadsheer worden waargenomen.

IX. Betrekking van den Stadhouder tot het Hof. Van ouds, ten tyde der Landsheeren hadden ook de Stadhouders zitting in 't Hof van Justitie, en, by de eerste opregting der Republyk was de bezorging van 't Regt mede een voornaam deel van de Stadhouderlyke waerdigheid; dog in volgende tyden schynt de Stadhouder weinig deel in de zaken van het Hof gehad te hebben. De Processen, in 't stuk van Rivisie, wierden zelve, in afwezigheid van den Stadhouder, gevisiteert en gerevideert door den Heeren raden, daar toe bevoegt zynde; dog zodanige Processen in staat van wyzen gebragt zynde, moesten de Heeren Raden, ten minsten een maand voor de raadpleging, den Stadhouder kennis geven, en vernemen, of het Hoogstdenzelven gelegen zoude komen, dar by te wezen. De Heer Stadhouder, wegens afwezigheid, dan niet verschynende, werd by het Hof met 't Revys evenwel voortgegaan: Indien ook het vereischte getal van zeven Raden, wegens

204 Instructie van 1588. Art. I. 205 Instructie van 1597. Art. II. Zie Aitzema III Boeit, bladz. 533.

171wumkes.nl

bloedverwantschap of anderzins, niet kon gevonden worden, had de Stadhouder het regt, om, met de bevoegde Raden en twee Commissarissen uit 't Collegie der Heeren Gedeputeerden, [p. 313] een drie dubbeld getal van regtsgeleerden te benoemen, om daar uit, door 't lot, zo veele Heeren den Raad toe te voegen, als tot vervullinge van het nodige getal vereischt wierden; welke bygevoegde Regters den Eed moesten doen overstaan van den Stadhouder hadden overzulks voornamelyk in zaken van Revys, aangaande de Regtshandelingen van het Hof te zeggen †206; dog ook in dezen in die hoge waerdigheid ten onzen tyde veel verder uitgestrekt; vermits, volgens Staatsbesluit van den 20 Sept. 1748., de Heeren Stadhouders, in de Provincie tegenwoordig zynde, het regt hebben, om te Compareren in 't Hof van Justitie, aldaar Sessie te nemen, te adviseren en te voteren over te zaken, die aldaar prima instantia of by appél, als die in de kleine en grote Revysen worden geventileert. Ook is de Stadhouder geregtigt om zyn advys te geven in zaken, betreffende eenige Ordonnantie, [p. ] of Instructien, of het geen dien aangaande, zo ten opzigte van het Hof als anderzins, by 's Lands Staten gehandelt of besloten wort.

X. Lastbrief van de Heeren Raden. De Heeren Raden, op den gewoonlyken voet zynde aangestelt, ontvangen, uit naam van 's Lands Staten, hunne Lastbrieven, behelzende, „dat Hun Ed. Mog. zig volkomelyk vertrouwende op deszelfs geleertheid en ervarenheid in Rechtzaken, den benoemden Persoon geordonneert, gecommitteert en onthouden hebben, ordonneren, committeeren en onthouden mits dezen, tot den Staat van Ordinaris Raad in onzen Provincialen Rade der Hoge Justitie voorsz. Gevende overzulks den voornoemden volkomen macht, authoriteit en zonderling bevél, den voorzeiden Staat als Raad Ordinaris te houden met Onzen Stadhouder en andere Lieden in denzelven Rade, te exerceren en bedienen; in alle Consultatien en Deliberatien van zaken van Justitie, zo wel Criminele als Civile, en zo Possessoire als Petitoire, die aldaar zullen mogen voorvallen en verhandelt worden, tegenwoordig te zyn, alles agtervolgens de Ordonnantie op 't stuk van de Justitie, by Ons alrede gemaakt of nog te maken, en voorts alles te doen, wat een goed en getrouw Raad Ordinaris schuldig is en behoort te doen: zonder hem met eenige zaken van Politie of Regeringe te

206 Uit eene oude Instructie die in de Saxische of Bourgondische tyden aan het Hof schynt gegeven te zyn, koomt de Stadhouder in veele artikelen voor, als met den President en Raden gemagtigt om dit of dat te verrigten: maar in de instructien, zedert de opregting der vrye Republyk, aan het Hof gegeven, wort van den Stadhouder zeer spaarzaam melding gemaakt. Ook blykt het niet dat de Stadhouders uit den huize van Nassau ooit de gewone besoignes van het Hof hebben by gewoont; wordende nogtans de Stadhouder, in 't reglement van Prins Willem den I., het Hoofd der justitie genoemt; en zie ik geenen genoegzamen grond, om hem van de gewone raadsplegingen uit te sluiten indien hy dar by had gelieven te adsisteren.

172wumkes.nl

bemoeyen, ten ware hy van Ons, of onze Gedeputeerden in 't bysonder daar toe verzogt wierde. En dat op de eeren, profyten, nutschappen en vervallen, daar toe [p. ] staande en behorende: waar op, om hem wel en getrouwelyk te quyten, de voornoemde gehouden wort den behoorlyken eed in handen van onze Gedeputeerden te doen; 't welk gedaan zynde, stellen Wy den voornoemden in 't bezit en gebruik van den Staat van ordonaris Raad in Onzen Provincialen Raad der Hooge Justitie voorsz. mitsgaders van de eeren, regt, nutschap, profyt en verval voorsz. den voornoemden Raad en alle andere Officieren en Onderzaten, die dit aangaan zal, belastende, dat zy hem denzelven, zonder eenig beletzel of wederzeggen, rustelyk en vredelyk willen laten gebruiken en genieten, enz. Gegeven binnen Leeuwarden onder 't Landschapszegel en gewoonlyke paragraphure en ondertekeninge. Dezen . . . .

By de Staten van Friesland. Ter relatie van hunne Gedeputeerde. Getekent door eenen der Heeren en, ter Ordonnantie van haar Ed. Mog. door den Secretaris van 't Collegie.

XI. Jaarwedde. De jaarwedden der Heeren Raden vind ik in den beginne niet bepaalt; maar wel dat op den 27 April 1584., den Griffier van het Hof, door 's Lands Staten werd belast om aantekening te houden van de afwezende Leden van het Hof van Justitie; zullende hetzelve, naar proportie van hunne jaarwedden, worden afgetrokken. In volgende tyden is het jaargeld [p. ] Heeren Raden gestelt op duizend guldens dit heeft stand gehouden tot den jare 1719., wanneer, volgens Staatsbesluit van den 19 Maart dies jaars, hetzelve verhoogt is tot vyf-tien honderd guldens; waar by het tot nog toe gebleven is, genietende de gemelde Heeren boven dien eenige voordelen uit veele dagelyks voorvallende zaken, waar omtrent geene bepalinge kan gemaakt worden, als zyn de, naar tyden en omstandigheden, zeer onzeker.

XII. Cancellarye. Het Hof van Justitie heeft, tot deszelfs gewone vergaderplaats een zeer aanzienlyk gebouw, de Cancellarye genaamt, staande naast het Landschapshuis op de Tweebaksmarkt. binnen Leeuwarden. Ten tyde van Keizer Karel den vyfden hadden de Stadhouder en de Heeren van den Hove hunne Cancellary en vergaderplaats in een huis, staands tegen over, het Blokhuis; dog vermits deze twee gebouwen elkander te na stonden, wierd de Cancellary, in den jare 1542., afgebroken, en de grond geslegt. Zedert wierden 's Hofs byëenkomsten

173wumkes.nl

gehouden in 't ziekhuis van de Barrevoeter Monikken, zynde het tegenwoordige Landshuis; beide tot ongerief van den Raad en het klooster. Men werd derhalve te rade, om, ten meerderen luister van dat aanzienlyk Collegie, een bekwaam en aanzienlyk huis, tot eene nieuwe Cancellary te vervaerdigen, en de Rentemeester Gerard van Loo werd door de Landvoogdesse Maria gelast, om het werk te bevorderen. De Abt van Klaarkamp en zyne Oversten hadden, voor eenigen tyd, ten Noorden van het Barrevoeter klooster een aanzienlyk huis beginnen te [p. ] bouwen: dit, benevens eenige arme kameren, werd tot de nieuwe Cancellary ingekogt, en moest betaalt werden uit de verbeurt verklaarde goederen der zogenaamde nieuwe Secten; werdende het gemelde onvoltooide Huis gekogt voor vier duizend en twee honderd guldens, en de kamers voor twaalf honderd guldens. De Stad Leeuwarden beloofde tot voltrekkinge van het werk agt honderd guldens, in vier jaren te betalen, 't Gebouw, zeer kostbaar ontworpen, en de geldmiddelen schaars zynde, had tragen voortgang, zulks het nog in den jare 1560. zyn volkomen beslag niet bekomen had. Want in dat jaar sloeg de Graat van Aremberg den Staten op den Landsdag voor, om eenig geld tot de nieuwe Cancellarye in te willigen, vermits de ongelegenheid die het klooster, door het houden van 's Hofs Vergaderinge in hun ziekhuis, veroorzaakt werd, als mede om dat hetzelve huis niet wel geschikt was tot gebruik voor het Hof. De Staten willigden, op eenige voorwaarden, drie duizend guldens in; mits de Stad Leeuwarden derzelver voormaals beloofde agt honderd guldens voldeed; dog, het zy de onlusten wegens het invoeren van den nieuwen Bisschop, of andere oorzaken, het werk te rugge gehouden hebben, het blykt dat de Cancellarye nog eenige jaren onvoltooit gebleven is. Althans de Staten der Landschappe, en de Regering van Leeuwarden drongen 'er in den jare 1565. wakker op aan; staande als nog by hun uitbod, vyf jaren vooraf gedaan, met byvoeging, dat hunne mening ware geweest en nog bleef, dat 'er mede een' bekwaame woonplaats [p. 318] gemaakt moeste worden voor den Præsident en den Griffier van het Hof, tot gerief der Landzaten die by hen te doen hadden, en op dat de stukken en gedingen van partyen aldaar veilig mogten bewaart werden; dat 'er mede een gevoeglyk vertrek voor partyen om aldaar te pleiten, en een geheimkamer voor den Raad, vervaerdigt wierden, enz. Alles met prompte aanbieding van de meermalen beloofde geldzommen, tot dat nuttig werk vereischt werdende, en met aandrang, dat hun voorstel, op de bekwaamde wyze, by 's Konings Bewintsluiden, mogt bevordert worden. Het voorstel aangenomen zynde, werd het gebouw eindelyk, in den jare 1571., voltooit, en is tegenwoordig een der aanzienlykste gestigten van Frieslands Hoofdstad; waar van wy, zo wy hopen, te zyner tyd, eene uitvoerige, beschryving zullen mededeelen.

174wumkes.nl

XIII. Titel van de Raden des Hofs. De Heeren van het Hof voeren den titel van EDELE MOGENDE HEEREN; DE HEEREN RADEN ORDINARIS IN DEN HOVE VAN FRIESLAND. De Staten noemenze in hunne geschriften, DIE VAN ONZEN HOVE PROVINCIAAL; en aan hen schryvende, drukkenze zig dus uit: DE EDELE MOGENDE HEEREN RADEN 's HOFS VAN FRIESLAND. Alle opene brieven, mandamenten en publyke stukken, door het Hof afgevaerdigt wordende, hebben aan het hoofd den naam van den Heere Erfstadhouder; mitsgaders de benaming Van HEEREN RADEN geördineert in Hove van FRIESLAND, Het Hof stelt [p. 319] zyn eigene Boden, Deurwaarders, Substituit Griffier, Rollarius207; de eerste Clercq van de Griffier, Ontvanger der Cancellary-geregtigheden, Grossanten en Sportelmaander, gelyk mede de overige Clercquen van de griffie worden door den Griffier aangestelt. De Ampten van Procureur Generaal en deszelfs Substituit behoren niet ter begevinge van het Hof, werdende het eerste door den Heere Erfstadhouder begeven, gelyk mede dat van den Griffier; en dat van Substituit Procureur Generaal staat ter begevinge van 't Collegie der Heeren Gedeputeerden.

Wyders staat aan de Heeren van den Hove, het opzigt en bestier over het gebouw des Cancellarye met den aankleve van dien: alles wat hier aan dient gemaakt of herstelt te worden, wort ter ordonnantie van 't Hof vervaerdigt, en moet door het Landschap worden betaalt, gelyk mede 't geen van tyd tot tyd, door den Griffier wort opgestelt wegens Zegelwas, toortzen, kaerssen, hout, turf en andere behoeftens voor de Cancellarye. Ook wort door het Landschap goedgedaan, alles wat tot de bedieninge, bezorging en uitvoeringe der strafbare Justitie wort aangewend en te koste gelegt; moetende egter de Heeren Grietslieden ten platten lande, en de Magistraten in de Steden, hoeden en dragen de nodige kosten tot het apprehenderen der misdadigers; mitsgaders het gene vereischt wort, tot het nemen der nodige informatien, van het geen [p. 320] als strafbaar wort aangemerkt. Dog de kosten van het overvoeren der gevangenen, worden ter ordonnantie van den Hove, door 't Land betaalt.

XIV. Regten en Wetten, waar naar de zaken ten Hove behandelt worden. De regel, waar na de Regtzaken zo ten en civil als crimineel, hier te lande behandelt worden, zyn; ten deele de eigene wetten en statuten van de hoge Overheid; ten deele de Keizerlyke Rechten der oude Romeinsche volkeren. Wy hebben in 't eerste Deel van dit werk, bladz. 849, gezien den oorspronk der Friesche Rechten, voor zo veel die door de Hertogen van Saxen hier zyn ingevoert, of tot een lighaam zamen gebragt; gelyk mede, hoe dezelve, door de volgende Landsheeren, allenskens zyn vermeerdert geworden. Na de 207 De Subst. Griffier en Rollarius worden door het Hof wel benoemt; dog na voorgaand advis van den Griffier.

175wumkes.nl

verwerpinge van het juk der Spaansche: Heerschappye zyn de Staten dezer Landschappe op dezelve wyze voortgevaren, als wanneer de Vaderen des Vaderlands niet, alleen verscheide heilzame wetten, van tyd tot tyd, by de vorigen hebben gevoegt, maar, gedreven door een' pryslyken iever voor de handhavinge der Justitie, ook de voorgaande rechten en wetten, die gescheurt, verspreid, niet te zamen hangende, en daar door onzeker waren, byëen verzamelt. Tot dit heilzaam werk werd de eerste grond gelegt door een Staatsbesluit van den 21 April 1598., en hetzelve werd voltooit in den jare 1602., wanneer de eerste Lands Ordonnantie het ligt zag; zynde. alvorens door twee Heeren uit 't Collegie der Gedeputeerden, twee uit het Hof Provinciaal, benevens den Procureur Generaal, en twee Regtsgeleerden, beide Advocaten; voor den [p. 321] Hove, in die order byëen verzamelt, in behoorlyke schikking gebragt, en vervaerdigt. Zynde daar op den Staten des Lands ter onderzoek en goedkeuringe overgegeven: waar op eenige Heeren gecommitteert werden, om het werk te doorzien, die een gunstig getuigenis van hetzelve gegeven hebbende, werd de Ordonnantie, op last der Staten gedrukt, met een Voorrede, en Staatsresolutie van den 14 May 1602.; voorzien, en alzo ter kennisse van allen gebragt. Zedert dien tyd zyn verscheide nieuwe drukken van dit Wetboek vervaerdigt208, werdende telkens vermeerdert met zodanige, daar toe behorende, nieuwe of veranderde Statuten en regten, als van tyd tot tyd, naar omstandigheden van tyden, en zaken, door 's Lands hoge Overheid, werden vastgestelt. Edog hoe dikwyls de gezeide wetten nader bepaalt, uitgebreid, verandert of vermeerdert werden, liet zulks echter niet na, dat door dit alles het stuk nog niet tot zyne volkomenheid gebragt was. Waarom ook Hen Ed. Mog. de Staten des Lands het werk; meer dan eens by de hand, en eindelyk, ten onzen tyde, het besluit genomen hebben209 om alle 's Lands Statuten, Ordonnantien, Reglementen en Costumen van rechte, op nieuw te doen overzien, en, met overroepinge van eenige ervarene Regtsgeleerden, daar van een algemeen opstel te vervaerdigen, waar toe gemagtigt werden de Ed. Mog. Heeren Gecommitteerde Staten in 't Mindergetal; om, benevens [p. 322] eenige Heeren Gedeputeerden, en uit het Hof Provinciaal, alles behoorlyk te verrigten, wat dien aangaande mogte geöordeelt werden dienstig te zyn. Dit groot werk ten einde gebragt zynde, werd den Staten aangeboden, en door Hen Ed. Mog. by Resolutie van den 12 Maart 1722. goedgekeurt, en belast, dat hetzelve, door bezorging van dg Heeren Gecommitteerden in 't Mindergetal zoude worden gedrukt. Dit mede alzo volbragt zynde, heeft het gewigtig stuk ten laatsten zyn volle beslag verkregen, en is hier mede het werk der Burgerlyke Wetten dezer Provincie tot zo eene volkomenheid gebragt als nimmer voorheen hier te lande

208 Namelyk 1608, 1628, 1638, 1650, 1659, 1664, 1683, 1689, 1693, 1699 en 1707. 209 Staatsbesluit van den 11 April 1716.

176wumkes.nl

gezien was; en dewelke, na behoorlyke publicatie en aflezinge, 't geen volgens Staatsbesluit van den 13 Maart 1723., geschiedde, de kragt van eene wet verkreeg, zynde voor alle 's Lands Inwoneren van een verbindend gezag, en is, uit dien hoofde, een iegelyk schuldig dezelve op te volgen en na te komen.

Niet echter, als of daar mede de Keizerlyke Rechten hun kragt in Friesland verloren hadden: geenzins. Dezelve zyn en blyven, als voorheen, in waerde en gebruik, als duurzame grondregelen van regt en regeringe; zo verre zy hier te lande toepasselyk zyn, en niet door Statuaire wetten zyn verandert.

Uit het gezegde blykt dus de zorg en vlyt die 's Lands Vaderen ten allen tyde hebben aangewend, om het Regt te handhavenen, en een iegelyk, volgens billike wetten, by het zyne te beschermen; waar aan alle 's Lands Inwoneren niet anders konnen gedenken, dan [p. 323] met eene dankbare erkentenisse tot God, die Ons zulke Overheden, van tyd tot tyd, vergunt, die waken voor het Recht; en die wy deswegen schuldig zyn, opentlyk dank te zeggen, en na zulks, ons zelve en anderen aan te sporen, om zig in alles als regtgeäarde Onderzaten omtrent dezelve te gedragen, en voor hun welzyn en geregende Regeringe te bidden.

XV. Namen der tegenwoordige Heeren Raden. De Heeren Raden, tegenwoordig in den jare 1766., het Hof van Justitie uitmakende, zyn, volgens den tyd hunner aanstellinge, de volgende;

MR. BERNH. HERM. KNOCK, uit Westergoo; 1920. MR. AISO VAN BOELENS, uit Oostergoo; 1721. MR. EPEUS WIELINGA, uit de Steden, 1720. JAN DE KEMPENAAR, uit de Zevenwouden; 1730. JR. HANS WILLEM VAN PLETTENBERG, uit de Zevenwoude; 1752. MR. JAN LODEWYK DOIS VAN HAERSMA, uit Westergoo; 1755. MR. JOHAN. VAN WYCKEL, uit Zevenwouden; 1758. [p. 324] MR. ISAAC VAN ACRONIUS, uit Westergoo; 1759. MR. QUIRYN DE BLAU, uit Oostergoo; 1762. JR. ASSUERUS VEGILIN VAN CLAERBERGEN, uit de Steden; 1763. MR. HERM. ULRICUS HAMERSTER, uit de Steden; 1763. MR. ARENT JAN VAN SMINIA, uit Oostergoo; 1763. MR. PETRUS BOURBOOM, Procureur Generaal; 1750. MR. VINCENTIUS VAN GLINSTRA, Griffier; 1759.

XVI. Rang van het Hof en der overige hoge Collegien. Aangaande den rang, welken de Heeren Raden in hunne Vergadering houden, deze wort alleen geschikt naar de jaren van. Hunne verkiezinge, zonder eenig inzigt van geboorte, adeldom, afkomst of Lands quartieren, hebbende de oudste in bediening den tytel en de waerdigheid van eerste en præsiderende Raad in den Hove. Wyders heeft het Hof, ten opzigte van openbare plegtigheden, den rang onmiddelyk na het Collegie der Heeren Gedeputeerden; na den jongsten

177wumkes.nl

Raadsheer volgt de Rentemeester van 's Lands Domeinen, waar na de Heeren van de Rekenkamer hunne plaats hebben; werdende gevolgt [p. 325] van de Provinciale Ontvangers; en deze van de Heeren Curatoren van 's Lands Universiteit. Hier op volgen in order de Leden van het Jagtgerigte dezer Provincie, en daar, na de Heeren, uitmakende het Krygsgerigte, waar van in 't volgende nader.

XVII. Het ampt van den procureur Generaal. Nopens het Hof van Justitie is zeer aanmerkelyk het ampt van Procureur Generaal, wiens pligt het is, om, amptshalven, uit naam van de Landschappe, regt te vorderen omtrent allerleye zoort van strafbare misdaden, den Hove onderworpen. Alle Overtreders, Misdadigen en Criminele personen, hem by 's Lands Staten, hunne Gedeputeerden, Raden Provinciaal, of anderzins weidende aangewezen, of hem aanbevolen zynde, gelyk mede die, na voorgaande kennisneming der Nedergeregten, bevonden worden in eenige feiten strafschuldig te wezen, of als zodanig waarschynlyk moeten agterhaalt worden, werden door hem, of zynen, Substituit aangetast, gevangen genomen, en in regten betrokken; als mede de zulken, die door de Nederregters by preventie worden agterhaalt en aan het Hof overgelevert; in welk laatste geval de misdadigers, op behoorlyke aanklagte en waarschynlykheid van de misdaad, door het Geregt worden geapprehendeert, de omstandigheden van het feit, en alles wat, dien aangaande, kan ontdekt werden, in agt genomen, en in geschrift gestelt, en vervolgens aan den Hove overgeschreven wort, waar op, naar bevindinge van zaken, den Nedergeregten gelast wort, om de gevangenen over te zenden, of, zo de feiten niet van dat gewigt zyn, of anders de onschuld [p. 326] van den gevangen persoon tamelyk geblykt, weder in vryheid te stellen. Wyders is hy gelast om naaukeurig agt te geven op alle voorvallen, zyn ampt betreffende; hy houd, op last van de hoge regeringe, naaukeurige kennis en correspondentie door 't geheele landschap, en, bekoomt veeltyds tyding van de gepleegde wanbedryven, aleer dezelve anders waereldkundig geworden zyn; voor welke geheime: verstandhouding hem jaarlyks een tamelyke zomme van den Lande wort toegestaan210: gelyk mede alles, wat van zynen kant, tot de Criminele regtsplegingen moet aangewend worgen, door den Lande betaalt wort. Dus moet hy het Landschaps regt, nopens alle straf bare misdaden, bewaren, beschermen en verdedigen, mogende schouwinge en inspectie van alle verdagte plaatzen verzoeken; voor den Hove moet hy artikelen tegens de gevangenen overleggen, behoorlyke Eeden, naar regt doen, getuigen beleggen, zig van tegensprekingen en getuigeniswrakingen (contradictien en reprochen))

210 Zo men my berigt, trekt de Procureur Generaal gewoonlyk voor secrete Chergers 312, en voor extraördinaire correspondentie-gelden 468 guldens jaarlyks.

178wumkes.nl

tegens partyen bedienen, en voorts alles waarnemen en uitvoeren, Wat het ampt van 's Landschaps procureur medebrengt. Zynde altoos party Advocaat van de aangeklaagden, worden hem t' elkens één' der agt oudste Advocaten, van partyens wegen, tegengestelt, 't geen by beurten omgaat: of, zo de aangeklaagde persoon de kosten zelve kan en wil hoeden, staat het hem vry een [p. 327] ander Advocaat daar benevens aan te stellen; welke Advocaten vryheid hebben om alles, gedurende het regtsgeding, by te brengen, en aan te wenden, wat tot verdediging van den aangeklaagden dienen kan. Eindelyk, om den Procureur Generaal te beter in staat te stellen, des Lands zaken, rakende zyne Commissie, met meerder vermogen, en te vaerdiger uit te voeren, is hem toegestaan vryen toegang tot de raadkamer van het Hof Provinciaal te hebben, wanneer, en zo dikwyls het hem gelieft, en zo dikwyls hy iets heeft voor te stellen: dog als over zyne voorstellingen, of andere criminele zaken geraadpleegt wort, mag hy daar by niet tegenwoordig zyn; gelyk hy ook doorgaans niet præsent is, by deliberatien over civile zaken, dewyl hy niet onder den eed van secretesse staat: dog hier op wort niet zeer naaukeurig gelet. Genietende voor dit alles, behalven andere voordelen en vervallen, een jaarwedde van 1500 guldens; en doende, by den aanvang zyner bedieninge, den Eed in handen, van de Heeren van het Mindergetal.

Dit gewigtig en zeer aanzienlyk ampt werd, gedurende de regeringe der Landsheeren, door den Stadhouder en het Hof, of wel by den Landsheere zelven, begeven: zedert de opregting van den vryen Staat, werd de begeving dezer bedieninge aangemerkt als een deel van de Oppermagt, en geschiedde altoos door den vollen Staat. Dog by het diploma van den 19 Aug. 1748. is zulks, met veele andere hoge ampten, aan den Heere Erfstadhouder opgedragen; moetende nogtans de aangestelde [p. 328] persoon zynen Lastbrief ontvangen van 's Lands Staten, en den Eed afleggen, als van ouds, in handen der Heeren van 't Mindergetal.

Het amt van Procureur Generaal dezer Landschappe is zo oud als de instellinge van het hoge Gerigtshof, waar aan het verknogt is, of altans weinig jonger. Ten tyde der Landsheeren werd hetzelve by een' der Heeren van den Hove waargenomen, onder den titel van Procureur Generaal en Raad in den Hove van Friesland, van wegen zyne Keizerlyke en Koninglyke Majesteit. Zo was in den jare 1526. Mr. Cornelis Camerhouwer; Ao. 1527. Mr. Carel van Nitzen; 1539. Mr. Julius Geele, en Ao. 1567. Mr. Jan Charles Keizerlyke Raad en Procureur Generaal in den Hove Provinciaal Deze laatste verkoren zynde tot Raadsheer in den groten Raad te Mechelen, werd in zyn ampt als Raad en Procureur opgevolgt, van Mr. Jan Dimer, in den jare 1576.211 Deze twee jaren daar na, door den Stadhouder Rennenberg in verzekering genomen zynde, werd

211 Winsemius Hist. Pag. 315. Schotanus Friesche Gesch. Bladz. 816.

179wumkes.nl

in zyne plaats aangestelt Mr. Sibrandus Rachæus, die den Eed deed in handen van Duco Martena., als aangestelde Commissaris tot de veranderinge der Heere van den Hove, en Grietsluiden ten platten lande.212 Na Rhichæus is, in den jare 1583., gevolgt Mr. Duc Wiaerda, tot den jare 1589., wanneer hy 't 'ampt van Procureur Generaal moest afleggen, uit kragt van een Staatsbesluit [p. 329] van den 13 May dies jaars, waar by, door 's Lands Staten werd vastgestelt, dat voortaan; niemant Procureur Generaal en Raadsheer te gelyk mogte wezen. Egter vind ik dat in 't volgende jaar 1590. den 23 Decemb. tot Raad en Procureur Generaal is aangestelt Mr. Doecke Teetlum,; zynde ook, zo veel ik kan nagaan, het laatste voorbeeld, dat van dien aart te vinden is. Want na hem is, in den jare 1600., tot Procureur Generaal aangestelt Doctor Johannes Saeckma, die in den jare 1603. Raadsheer geworden zynde, zyn ampt, als Procureur Generaal moest afleggen, wordende in die hoedanigheid opgevolgt van Mr. Thomas Herbajus.213 Tegenwoordig wort deze hoogaanzienlyke post bekleed by den wel Ed. Gestr. Heer Mr. Petrus Bourboom, die, na vrywilligen afstand van den Heer Mr. P. W. Ramaker, de eerste geweest is, die door zyne Doorl. Hoogheid den Heere Erfstadhouder, daar toe is aangestelt.

XVIII. Van den Griffier. Naast het ampt van Procureur Generaal volgt in rang dat van den Griffier van den Hove Provinciaal, zynde insgelyks eene bedieninge van veel gewigt en aanzien; werdende voormaals by 's Lands Staten, dog zedert den 19 Aug. 1748. door den Heere Erf stadhouder begeven. De Griffier doet den Eed in handen van de gecommitteerde Staten van 't Mindergetal, en ontvangt, van dezelven [p. 330] zynen Lastbrief. Hem is toegevoegt eenen Substituit Griffier, die ook Secretaris van het Hof genaamt, en, by vacature, door het Hof aangestelt, geëdigt en geauthoriseert wort; dog met advijs van den Griffier. Dit zelve heeft mede plaats omtrent den eersten Clercq, die in rang den Substituit Griffier opvolgt; waar benevens de Griffier nog vier andere Clercquen moet houden, wien ieder hunne byzondere bedieninge ter Griffie van den Hove Provinciaal is aanbevolen. De Instructie voor den Griffier, Substituit Griffier en de andere Clercquen, is van den jare 1615., en behelst zes-en-twintig Articulen, waar naar ieder denzelven zig hebbe te schikken; behalven het geen, dien aangaande, zedert by 's Lands Ordonnantie, van tyd tot tyd, is vastgestelt, De gemelde Instructie is van den volgende inhoud.214

212 Winsemius Chron. Bladz. 622. Naamlyst by Houttuin 1748. gedrukt, bladz. 7. 213 Zie Naamrol der Heeren Raden, bladz. 27, 30, 32. Naamlyst als voren, bladz. 7, 8. Alwaar teffens een lyst van alle volgende Procureurs Generaal gevonden wort, tot Ao. 1742. incluis. 214 Men vind deze instructie gedrukt in het meemalen aangehaalde Naam-register, by Houttuin, 1748. gedrukt; en 't zou derhalven minnodig schynen, dezelve hier in te voegen,

180wumkes.nl

Art. I. Eerstelyk zal de Griffier punctuelyk onderhouden, en in de Griffie doen onderhouden, al het geen by de Ordonnantie, op stuk van zyn officie, der Clercquen diensten, en wat daar mede van dependeert, is gestatuëert.

2. Zal voorts de Griffier alle deliberatien en resolutien van den Raad, mitsgaders andere acten die secreet behoren te zyn, aan niemant, [p. 331] direct of indirect, mogen daar buiten openen of openbaren.

3. Veel weiniger zal dezelve mogen adviseren, consuleren, of ook praesent zyn by eenige consultatien van partyen zaken.

4. Hier benevens zal hy gehouden zyn, een half uur voor den ordinaris tyd van de Sessie, in de Cancellarye te verschynen, omme de requesten te lezen, en de appoinctementen te schryven, die hem aanbevolen zullen worden.'

5. Wanneer de Raad vergadert is, zal hy, ter vermaninge van denzelven, alle processen en andere acten moeten lezen: ook de genomene resolutien, en dicta van de Sententien, te boek stellen; en gestelt zynde, den Heeren wederom voorlezen.

6. Van alle processen, in de Raadkamer komende, zal hy zelfs, of zyn Substituit, notule maken, en register houden, na voorgaande gewoonte: als mede na elke pronuntiatie in Indice stellen de gedifineerde processen.

7. Wyders zal hy goede toezigt nemen op de boeken, processen, en alle andere acten, in der Cancellarye en Griffie, van wien zynde, of namaals komende, dat dezelve niet alleen wel bewaart, maar ook op behoorlyke plaatse, tot gerief van een ieder, daar aan gelegen zynde, terstont gevonden mogen worden.

8. Specialyk zal hy ook zorge dragen voor de informatien ad perpetuam rei memoriam genomen; als mede de stukken uit de schrifturen van Heeren van den Rade gekomen, ofte nog komende, dat die niet verloren nog verleit en worden, ten nadeele van partyen, of een ieder [p. 332]

9. Zal by alle manieren letten, dat in de Griffie alles tydelyk en tot partyen meeste gerief gedepecheert worde; zonder te gedogen, dat by zynen Substituit en andere Clercquen iets voor expeditie gevordert, en onbehoorlyk geactioneert worde: gelyk ook wel scherpelyk henluiden wort verboden, zulks in 't toekomende meer te doen.

10. Vorders zal de Griffier gehouden zyn, de geregtigheid van de Cancellarye te doen innen binnen voorsz. behoorlyken tyd, en door ordinaris Executeurs; zonder nogtans van den Landschappe iets te vorderen, als in zaken van kosten,.

11. Zal mede, binnen drie dagen, na elke pronunciatie, de rekeninge daar van doen aan de Heeren van den Rade, met overroepinge van den Rentemeester Generaal. En wes als dan bevonden wort hunne competentien respectivelyk te zyn, voor den naastvolgenden pronunciatie-dag, uit te rekenen en betalen, dog een afschrift, my ter hand gestelt, wat naaukeuriger zynde, zal, meen ik, in, dezen, my tot verschoninge dienen.

181wumkes.nl

12. Ende zal zyn deel, in de voorgemelde geregtigheden, gelyk worden genomen of gerekent als een van de Heeren van den Rade.

13. Van des Lands aandeel in de voorsz. geregtigheden van de Cancellarye, mitsgaders zegelregt, contumacien, en wat diergelyke meer mogen zyn, de rekeninge te doen, ten overstaan van een' Commissaris uit den Rade, aan den Heer Rentemeester en den Procureur Generaal. Des zal hy met den ontvang der compositien zig niet mogen bemoeien, nog ook voortaan alleen uit de contrarolle van den eersten Raads-Clercq het zegel-regt verrekenen; dan mede uit zyn eigen, register. [p. 333]

14. Voor uitgave zal hem werden geleden, wes hy van zegelwasse, toortsen, kaerssen, hout, turf, en andere behoeftens voor de Cancellarye, ter Ordonnantie van den Raad, geëxpendeert moge hebben.

15. Indien iets in slot van rekeninge in reliquis bevonden wort, zal hy zulks aan den Heere Rentemeester promptelyk, na overlevering van rekeninge, fourneren.

16. De Griffier zal voortaan, beneffens den Substituit, nog houden vyf bekwame Clercquen.215

17. By de toefen van den Rade zullen worden gestelt, (edog met advijs van den Griffier) geëdigt en geauthoriseert, de Substituit van denzelven Griffier, en de navolgen de eerste Clercq, om ter ordonnantie van den Hove, mede te tekenen.

18. De voorsz. Substituit Griffier en andere Clercquen zullen gene stukken, processen nog acten, ofte copyen van dien, mogen uitgeven, die den Staat of 't regt van den Lande raken, zonder consent van den Hove, ofte des Griffiers commissie. [p. 334]

19. De voorsz. Substituit Griffier zal ook, op zynen Eed, gehouden zyn, alle deliberatien, resolutien, en andere acten, die hem bevolen worden, en secreet behoren te zyn, secreet te houden; zonder aan iemant daar van, directe of indirecte, openinge te doen. Gelyk mede hem verboden wort, by Advocaten over eenige partyen zaken te adviseren, ofte by consultatien van Advocaten præsent te zyn,

20. Zal ook dezelve Substituit Griffier gehouden zyn, de Processen, gefourneert, aan de een of andere kant, in zyn register aan te tekenen, en de

215 De tweede Clercq, in deze instructie gemeld, is de Rollarius, die, beneffens den Substituit Griffier of Secretaris, ter ordonnantie van den Hove kan tekenen. De derde, hier genoemt, is de Ontvanger der Cancellary-geregtigheden; buiten welken 'er voormaals waren drie, dog nu (wegens de weinige praktyk) maar twee grossanten zyn. De Sportelmaander ontvangt de sportelen, en vordert de resten by parata executie in zynde deze laatste geheel onderscheiden van den Ontvanger der Cancel-Gegeregtigheden. Waar op by 't nazien dezer instructie dient gelet te werden.

182wumkes.nl

Advocaten of partyen, zulks verzoekende, daar af visie te doen in de beneden vertrekkamer, zonder elders.

21. En zal de last zyn van den voorsz. Substituit, omme, in conformité van voorgaande gewoonte, de acten en copyen mede, ter Ordonnantie van den Hove, te tekenen. Voorts alle difinitive en interlocutoire Sententien, zo Civile als criminele, mitsgaders de tauxatien, te extenderen, en te registreren; en de gefourneerde processen en andere acten, onder hem gestelt, getrouwelyk te bewaren: daar benevens te schryven de Commissien in cas van mainctenu, inhibitien, compulsorien, briefen van cesse, beneficïen van inventaris, requisitorien, en andere missiven; mitsgaders besoignes van registratien der testamenten, en andere laatste willen en dispositien. En dit alles op de gagie van drie honderd en vyftig Cargls. 's jaars, mitsgaders het salaris van authentiseren der copyen, gelyk tot nog toe geuseert is.

22. Zullen by den Substituit hier en boven [p. 335] geschreven worden de copyen uit de processen, en de stukken, daar in gedient, voor salaris, daar toe staande, en tot nog toe gebruikelyk. Als mede alle pænale bevélen, arresten, en citatien by edict; sampt der gevangenen consessie.

23. De tweede Clercq zal insgelyks ter ordonnantie van den Hove tekenen; en tot zynen laste hebben, de rollen te stellen, en de zelve op de regtdagen te bewaren: voorts de goedwillige condemnatien, en de decreten te extenderen; dezelve, als ook de placaten, Ordonnantien, en alle publyke acten, die hem bevolen zullen worden, te registreren. Daar benevens de simpele citatien onder het zegel te schryven, en de omslagen van dien tegens den gepræfigeerden regtdag te vervaerdigen, en op de rolle over te leggen. En dit op de gagie van twee honderd en vyftig Cargl.

24. De derde Clercq zal hebben de bedieninge van den ontvang der Cancellarye geregtigheden: en daar benevens zorgvuldig bewaren de geinterloqueerde processen; als ook den bondel van schrifturen en requesten, Voorts schryven alle commissien tot de enquesten, en, die by apostille op de requesten zyn gegeven, te extenderen; aantekenen de apostelen, de geleverde schrifturen tekenen en voorts om te grosseren geven.

25. De andere drie Clercquen zullen, op de gagie van honderd vyf-en-twintig guld. elk, 's jaarlyks dienen, om te grosseren, schrifturen te schryven, en extracten uit de rolle, copyen van diffinitive sententien, interlocutorien, huiszittingen en andere tauxatien [p. 336] tien te boeken, en aan te tekenen plaidoyen, en dezelve acten, die hier voren den Substituit, tweede en derde Clercquen niet ten laste gelegt zyn; en zal hen voor het gros van elke schriftuur voortaan betaalt worden anderhalven stuiver.

26. Generalyk wort den Substituit Griffier en den anderen Clercquen, by dezen, wel expresselyk geinterdiceert, geene acten uit de Griffie te geven aan

183wumkes.nl

partyen, ten zy alvorens de geregtigheid daar van aan den gecommitteerden Clercq tot den ontvang, zal wezen betaalt;

Het ampt van Griffier, welks aart en natuur uit de bovenstaande Instructie tamelyk kan gezien worden, is al vroegtydig hier te Lande in aanzien geweest. In de bekende Naamlyst der Heeren Griffiers, meermalen genoemt; vind men op 't jaar 1520., en dus in 't begin van Keizer Karels regeringe, eenen J. Bullart; en 1542. eenen Simon van der Bauwetten. Hier op volgt, op de gemelde lyst, in der jare 1551., Govert van Duvene; dog het blykt, uit een my toegezonden berigt, dat tusschen beiden, Op 't jaar 1547., nog moet geplaatst werden eenen Arent Boeymer. Gezeide Duvenne, die hem opgevolgt is, werd door Keizer Karel gekoren, en deed, by de overdragt der landen, den Eed aan Philips den II., in handen van den Præsident van het Hof. Hy werd, Ao. 1557., den 15 Aug. opgevolgt door Pieter van Eemskerke, die dit ampt, zo 't schynt, bekleed heeft tot den jare 1578., wanneer, op den 21 Octob. François van Baudemont werd aangestelt, Deze is [p. 337] 1584. gecasseert, en werd, door aanstellinge van de Heeren Gedeputeerden, gevolgt van Hobbe Baard. De overige. Griffiers konnen op de meergemelde lyst worden nagezien; behalve dat aldaar tusschen Buwe Jeltinga en Daniël de Blocq moet ingevoegt worden eenen Bokke Hoppers, die in den aanvang der zeventiende eeuwe, deze bediening heeft waargenomen. Tegenwoordig wort dit ampt bekleed by den Heer Mr. Vincentius van Glinstra, die den 26 Januari 1759, is aangestelt.

XIX. Van den Substituit Procureur Generaal. Tot bevorderinge van de Justitie behoort mede het ampt van Substituut Procureur Generaal, zynde, gelyk uit de benaminge is af te nemen, den Procureur Generaal toegevoegt, om het regt der hoge regeringe en de Justitie helpen, bewaren; alle Delinquanten en misdadige personen, hem by 's Lands Staten, 't Collegie der Heeren Gedeputeerden, het Hof Provinciaal, of den Procureur Generaal, werdende aanbevolen, te agtervolgen, apprehenderen en in 's Lande gevangenisse over te brengen: hy, heeft magt, alle zodanige personen, (even als de Procureur zelfs) in regten te betrekken, 's Lands; regt, en dat der Justitie, zo eischende als verwerende, waar tenemen en voor te staan; schouwinge en inspectie van verdagte plaatzen te verzoeken, artikelen te affirmeren, en partyen te beantwoorden, alle, behoorlyke redenen van regte te doen, Getuigen te, beleiden, en voorts alles te doen, wat de Procureur Generaal, zelfs tegenwoordig zynde, zou moeten waarnemen.216 [p. 338] Doende op dit

216 Egter staat het hem niet vry, om iemant alleen op præparatoire informatien te apprehenderen, zonder ordres van den Hove, den Procureur Generaal, het Collegie, of de Staten: 't geen nogtans den Procureur Generaal amptshhalven vry staat, wanneer hy genoezaam bewys heeft.

184wumkes.nl

alles den Eed in handen van de Heeren Gedeputeerden, van welken hy ook, in naam van 's Lands Staten, wordt aangestelt, en zynen Lastbrief ontvangt.

Boven dien is hem meermalen aanbevolen het opzigt over 's Lands gevangenisse of het gedemolieerde blokhuis; toeziende dat de Cipier, volgens de gemaakte ordonnantie en voet, zig behoorlyk quyte nopens spys en drank voor de gyselaars en gevangenen; moetende zig, uit hoofde van zyne instructie, tweemaal 's daags vervoegen, om te vernemen wat den gevangenen op 't gedemolieerde blokhuis wort toegedient, zo ten aanzien van de qualiteit als quantiteit van spyze en drank. Ook moet hy agt geven op de dekens en andere goederen, aldaar gebruikt wordende, en den lande toebehorende; gelyk mede, dat de gaten en koyen van 't gevangenhuis behoorlyk worden gereinigt, en het huis in goeden staat worde onderhouden. Van al het welk, byäldien de Cipier zig ergens in mogt te buiten gaan, de Substituit verpligt is, kennisse te geven aan den Procureur Generaal, ten einde daar tegens de nodige schikkingen mogen gemaakt worden.217 [p. 339]

De jaarwedde van den Substituit Procureur Generaal is, volgens Staatsbesluit van den 15 Nov. 1720., zes honderd guldens; boven het geen hem, in 't waarnemen van zommige deelen zyner bedieningen wort goed gedaan; Wie dit ampt, zo ten tyde van de Landsheeren, als daar na, bedient hebben, kan, eenigzins, uit de meergenoemde Lyst worden nagegaan. Tegenwoordig wort hetzelve, zedert den jare 1738., bedient by Sipke Tresling.

XX. Van den Substituut Griffier. Het ampt Van Substituut Griffier van het Hof volgt in rang dat van Substituit Procureur Generaal, zynde nu mede bekent onder den naam van Secretaris van het Hof Provinciaal. Hier voor, §. XVIII., is hier van, by de beschryvinge van het ampt des Griffiers, breed genoeg melding gedaan, en men kan, uit de aldaar ingevoegde Instructie, van de natuur dezer bedieninge, oordelen. De gedrukte lyst der Substituten van den Griffier, is zeer gebrekkig, beginnende eerst met den jare 1555. Daar het zeker is, dat al in het jaar 1525. is aangestelt Barthout Speyert. Of deze tof den jare 1555. dit ampt bedient hebbe, is my niet gebleken: ook schynen 'er tusschen de volgende een en ander voorby gegaan te zyn. T. Heeres, aldaar genoemt, is Tjaerd Heeres; en F. Eptæus is Fokko Epæus genaamt geweest. Tegenwoordig wort dit, ampt bekleed by Petrus Bosscha, die den 5 Sept. 1755., is aangestelt.

217 Dit laatste is eigentlyk een afzonderlyk ampt, en wort hy die dit bedient Inspector van 's Lands gevangenhuis genaamt, zynde hetzelve voormaals Veeltyds; by den Subst. Procureur bedient; dog wort tegenwoordig by iemant anders waargenomen.

185wumkes.nl

XXI Van den eersten Deurwaarder van den Hove. De verdere bedienden van het Hof [p. 340] zyn de Rollarius, Eerste Deurwaarder, zes Deurwaarders218, agt Boden, een Ontvanger der Sportulen, twee Grossanten, en een Sportelmaander; hebbende ieder hunne byzondere bedieningen, als eenigzins uit het voorgaande is af te nemen, te breed hier op te noemen. Inzonderheid is hier aanmerkelyk de bedieninge van eersten Deurwaarder van den Hove Provinciaal, werdende by 's Lands Staten begeven, en moet de aangestelde persoon den eed doen in handen van den oudsten en voorzittenden Heer van het Hof. Zyn ampt is, omme tot alle tyden, zo dikwyls hem zulks by den Heere Stadhouder, Voorzittenden Raad, of andere Raden van 't Hof, bevolen wort, de andere Luiden van den Rade, te doen vergaderen; partyen, op behoorlyke regtdagen, op te roepen ter executie, en in 't werk te stellen, zo binnen deze Provincie, als byzonder in de Stad Leeuwaarden, alzulke Mandementen, Bevelen, Acten van Condemnatien, Sententien, Provisien van Justitie, en anderzins, als by de hoge Regeringe, en het Hof Provinciaal, hem bevolen, en by partyen verzogt worden; moetende ook van alles, wat, by in die hoedanigheid verligt, behoorlyke relasen vertonen. In de Cancellarye moet by de boeten der Advocaten, die verzuimt hebben op behoorlyken tyd op de rolle te verschynen, invorderen. Hy moet op de gewone tyden zig op de Cancellarye laten vinden, of anders verzorgen, dat iemant van de andere Deurwaarders, of van de gezworen Boden, [p. 341] in zyne plaatze aldaar tegenwoordig zy, zo wel ten dienste van den Hove, als van de aldaar fungerende Advocaten. Een Advocaat in gebreke blyvende de minuten van het proces ten behoorlyken tyde over te leveren, en in de Griffie van den Hove te reproduceren, wort 'er van de andere party authorisatie op den eersten Deurwaarder verzogt, die dan gehouden is de minuten, binnen agt dagen, aan des verzoekers Advocaat ter hand te stellen, of anders relaas van zyne verrigtingen te passeren, en den Hove over te leveren, om voorts gehandelt te worden naar behoren, enz. Het ampt van eersten Deurwaarder werd, volgens de meergemelde gedrukte lyst, in den jare 1540., bedient by eenen Jacob van Espen; na welken aldaar moeten ingevoegt worden, Mr. Johan van Blethen, op het jaar 1555., en Jelis Francken, die Ao. 1559. die bediening bekleedde, als blykt uit de Rollen van 's Hofs dingtalen van gemelde jaren, zo van den 17 December, als 18 April. De volgende, onder de regeringe van Philips den II. aangestelt, waren Willem van der Broek, en Wiger van Mokkema; uit welke aanzienlyke Geslagtnamen in 't voorbygaan kan afgenomen worden, in welk een aanzien dit ampt van ouds geweest zy. De volgende eerste Deurwaarders, by de Heeren Staten gekoren, konnen op de gedrukte lyst worden nagezien, tot op den jare 1728. Werdende thans dit ampt bekleed by Cyprianus Joannes Elsinga. [p. 343]

218 Zie de Instructie der Deurwaarders, in 's Lands Ordonnantie, laatste tytel.

186wumkes.nl

XIV. HOOFDSTUK. Behelzende een beschryving van het ampt der Heeren CURATOREN van 's Lands Hoge School; de Leden van het JAGTGERIGT, en van het KRYGS-GERIGTE dezer Provincie.

§ I. Opkomst der Academie te Franeker. De Staten des Lands, opgewekt door den onnavolgbaren yver van Graaf Willem Lodewyk, Stadhouder dezer Provincie, hebben al vroeg, en zelfs toen de hachelyke toestand van het Gemenebest nog weinig ruimte scheen te beloven, hunne gedagten laten gaan over den bloei en voortplanting van goede konsten en wetenschappen, zo tot wel stand van het vaderland in 't gemeen, als tot aanwas, stigting en luister van komst Gods Kerke in 't byzonder. Tot dit heilzaam oogmerk zyn 'er niet alleen in de Steden en zommige aanzienlyke dorpen dezer Provincie, veele deftige en welgeregelde Scholen ingestelt, waarin de leergrage jeugd onderwezen werd in de fraaje letteren, en de eerste vrye konsten als de Grammatica van de Latynsche en Grieksche talen, de Dialectica, de Retorica en Logica, maar is ook, in den jare 1584., het besluit genomen, om een Seminarium of kweekschool op te regten, op dat de jongelingen, tot de letteröeffeningen geschikt, met te minder moeite en kosten, binnens lands gouden konnen onderwezen worden. Tot die heilzaam werk, dat in den volgenden jare zyn volle beslag kreeg, werden, in den beginne aangelegt de inkomsten der gewezene kloostergoederen; en tot de hoge School werd afgezonden het klooster der Kruisbroeders binnen Franeker, welke daar toe, op den 29 July 1585., plegtig werd ingewyd; doende, by die gelegenheid, de Heer Abelus Frankena, als gevolmagtigde uit het Collegie der Ed. Mog. Heeren Gedeputeerde Staten, eene sierlyke en gepaste redenvoering in de Latynsche [p. 344] tale; welke door den nieuw beroepenen Hoogleeraar Henricus Antonides, in die zelve tale, uit naam der overige Heeren Professoren, niet minder gepast, beantwoord werd,

Deze nieuw opgeregte Academie is, zedert dien tyd, in goeden bloei geweest, en zyn daar in, van tyd tot tyd, veele treffelyke geleerde mannen aangekweekt. Ook hebben er, nu en dan, ongemeen beroemde Hoogleeraren, die der waereld ten wonder verstrekten, hunne gaven laten horen, Zynde het een en ander voornamelyk toe te schryven, aan de vaderlyke zorge, welke de hoge regeringe dezer Provincie altoos heeft aangewend om de hoge School van al het nodige rykelyk te voorzien; zynde daar toe ingerigt, eene menigte heilzame wetten en voorregten aan dezelve verleent, zo wel als de rykelyke en overvloedige jaarwedden, waar mede doorgaans de uitmuntenste Hoogleeraren, voor hunnen loflyken iever, beschonken worden. Dog van dit alles, meen, ik den geëerden

187wumkes.nl

Lezer in een der volgende Hoofddelen omstandig te zullen onderregten; zullende hier maar alleen, ordershalven, gesproken worden van het opperbestuur en regtsgebied der Heeren Curatoren, welken voornamelyk, uit naam der hoge Overheid, de Bezorging over 's Lands Universiteit is aanbevolen, onder het hoog bewind van den Heere: Erfstadhouder en het Collegie der Heeren Gedeputeerden.219 [p. 345]

II. Aanvang van het ampt van Curator Academiæ. Het aanzienlyk ampt van Curator Friesche hoge Schole is ingestelt in den jare 1586., en allereerst bekleed by den edelen Heer Keimpo van Donia, ten dien tyde Gedeputeerde Staat uit Oostergoo. Hem werd namaals toegevoegt de Heer Hobbo van Waltinga, Grietman over Franekeradeel; welke Heeren de bezorging der Academie beurtelings, eenigen tyd, hebben waargenomen, tot eindelyk, door 's Lands Staten, deze gewigtige post onder vier aanzienlyke personen is verdeelt, uit ieder der vier Lands quartieren een, namelyk Keimpo van Donia uit Oostergoo, Jelger van Feitsma uit Westergoo, Elardus Reinalda uit de Sevenwolden, en Gellius Hillema uit de Steden. Zynde zedert dien tyd de bezorging der Academie altoos aan vier Heeren Curatoren verbleven.220 [p. 346]

III. Curator Magnificentissimus. In volgende tyden 's Lands Staten bemerkende, dat de hoge School, van tyd tot tyd, in verval geraakte, zo door het misbruik der privilegiën, als door het losbandig leven der Studenten, hebben goedgevonden, tot voorkominge van verdere onheilen en misbruiken, en tot meerderen luister van de gemelde hoge Schole, aan te stellen, den Heere Stadhouder Furst Willem Fredrik, tot Magnificentissmus primarius en Honorarius Curator; met magt en bevel, om, benevens de andere Heeren Curatoren, de zaken van de Academie te helpen herstellen, en voortaan in goede order te houden. Belastende voorts den Heeren Gedeputeerden, Curatoren en Professoren; in alle zaken, de Academie betreffende, het hoogwys goedbedunken van den Heere Stadhouder te 219 Het Collegie der Ed. Mog. Heeren Gedeputeerde Staten heeft thans niet zo veel invloed op 's Lands Academie als van ouds: want, volgens Staatsbesluit van den 20 Sept. 1748., is aan de Heeren Erfstadhouders in der tyd opgedragen de magt, om, met Overroepinge der Curatoren van de Academie, de nodige orders nopens 's Lands Universiteit te maken; Professoren en andere Leeraars aldaar aan te stellen, en het opzigt te hebben over het onderhoud der gebouwen, aan voorschrevene Academie behorende. 220 Volgens Staatsbesluit van den 25 Febr. 1604., zyn Keimpo van Donia uit Oostergoo. Joachim Hoppers uit Westergoo, Elardus Reinalda uit de Sevenwouden, en Take van Kamminga uit de Steden, aangestelt, om de hoge School te Franeker te visiteren, 's Lands Alumnen, zo Studenten als Scholieren, te examineren, en zig de abusen te informeren. En zulks op eene zomme van 150 guld. die hem te zamen voor de onkosten worden toegelegt; zonder iets meer voor vacatien te mogen genieten; met nog 50 guld. tot inkoop van boeken, om die aan præmien uit te deelen.

188wumkes.nl

verzoeken, en zig daar van te bedienen, ten einde de oude fundamentele wetten, zo wel als hun Ed. Mog. nadere resolutien, dien aangaande genomen, of in 't toekomende te nemen, ter uitvoer gebragt, en alles buiten meerdere verwerringe en verwyderinge gehouden mogte werden.221 Deze hoge waerdigheid is naderhand by de volgende Heeren Erfstadhouders insgelyks bekleed en waargenomen, als blykt uit kragt van de Staatsresolutie nopens, Prins [p. 347] Hendrik Casimir222; aangaande zyn Hoogh. Johan Willem Friso223, en ten opzigte van zyne Doorluchtigste Hoogheid Willem Karel Hendrik Friso.224 En wort thans luisterryk, waargenomen van zyne Doorl. Hooght Willem den V. van welken alle regtgeäarde Vaderlanders geen minder nut, in dien opzigte hopen en verwagten, dan van Hoogstdeszelfs Doorl. Heer Vader G. G. in verscheide merkwaerdige voorvallen is bespeurt.

IV. Aanstelling der Curatoren. De aanstelling der Heeren Curatoren geschiedde voorheen door de Heeren Volmagten van het Quartier, waar in de plaats Heeren van Curator, door versterf, of by andere gelegenheid, ledig was geworden; en zulks voor hun leven. De aangestelde persoon ontving zynen Lastbrief van, en op naam van 's Lands Staten, en deed zyn Eed op denzelven, en op de Instructie van den 24 Febr. 1660. Dit laatste heeft nog plaats; dog de begevinge van de vacante Curatorsplaatzen is, by Staatsbesluit van den 19 Aug. 1748, opgedragen aan den Heere Erfstadhouder; en is, zo wel als de andere hoge waerdigheden, erflyk verklaart, in diervoegen, dat zyne Doorl. Hoogheid, uit een genomineerd drietal, door de Heeren Volmagten. van dat quartier, tot welks begevinge het opengevallen ampt voorheen gestaan heeft, geformeert, de vrye verkiezinge heeft.

V. Hun regtsgebied. Het regtsgebied en de bezorging der Heeren Curatoren strekte zig van ouds

uit [p. 348] zo wel over de triviale Scholen dezer Provincie, als over den welstand van 's Lands Academie te Franeker. Zy hadden het vermogen, om in de lage scholen in te voeren en in gebruik te doen brengen, zodanige onderwysboeken, als zy, ingevolge het voorschrift van hunne Instructie, nodig en dienstig vonden.225 Zy mogten en moesten, van tyd tot tyd, kennis nemen van het levensgedrag en de naerstigheid der Heeren Rectoren in de Latynsche Scholen dezer Landschappe; en van hunne wanbedryven de Officieren en

221 Staatsbesluit van den 12 Maart 1653. 222 Den 19 Febr. 1678. 223 Den 6 Maart 17.08 224 Den 12 Octob. 1731. 225 Instructie van den 24 Feb. 1660. Art. I. volg.

189wumkes.nl

Magistraten onderregten. De Lands Voedsterlingen (alumnen) mogen op de hoge Scholen niet worden aangenomen, dan op voorgaande goed getuigenis van de Heeren Rectoren der Latynsche Schole, waar op zy verkeert hebben; of anders van de Schoolvoogden (Schoolarchen) der plaatze. De Curatoren moesten opzigt houden, dat de wetten der hoge Overheid, aangaande de lage Scholen, naaukeurig werden onderhouden en agtervolgt. Boven dien moesten zy, ten langsten om de drie jaren, alle de Voedsterlingen dezer Provincie, binnen Leeuwarden of Franeker, voor zig ontbieden, op kosten van den Lande, om van hunne bekwaamheid en naerstigheid kennis te nemen, en die zy, na behoorlyk onderzoek, onbekwaam vonden, om vervolgens den heiligen dienst waerdiglyk en met goede gaven waar te nemen, hunne wedde te ontzeggen, ten einde de Heeren Staten, daar van kennis bekomen hebbende, [p. 349] dezelve wedden aan andere bekwame jongelingen konden toeleggen. Moetende ten dien einde, alle de Voedsterlingen, in hunne jongkheid de triviale Scholen dezer Provincie, en niet elders, bywonen, op verbeurte van hunne jaargelden.226

Nopens 's Lands Universiteit was der Curatoren pligt, kennis te nemen van het leven en de naerstigheid der Hoogleeraren; moetende, ten dien einde, de Pedel der Academie alle weeken een register leveren aan den Rector Magnificus, en den Secretarius der Academie, van alle de Professoren, wie op ieder dag gelezen of niet gelezen hadde. Deze Registers moesten, door den Rector Magnificus en den Secretarius, den Heeren Curatoren werden ter hand gestelt, zo dikwyls zulks gevordert werd: en daar uit de nalatigheid der Profesforen blykende, hadden de Heeren Curatoren het vermogen, om de zulken, naar bevindinge van zaken, te straffen met opschortinge van hunne weddens.227 De Curatoren mogten niemant van hunne Voedsterlingen toelaten tot de Academische oeffeningen in de H Godgeleertheid, dan na vertoonde getuigschriften van de Professoren in de Philosophie en talen, aangaande dier Voedsterlingen bekwaamheid en voortgang in de laatstgenoemde Studiën228, 't geen alvorens aan de Hoogleeraars der H. Godgeleertheid moest vertoont worden. De Curatoren [p. 350] moesten de hand houden aan 's Lands wet, den Classen dezer Provincie toegezonden, van niemant tot het examen der H. Godgeleerdheid toe te laten dan op vertoninge van behoorlyke getuigschriften, zo van de Curatoren, als Professoren Theologiæ, aangaande iemants goed leven en bekwaamheid229. De Curatoren hebben magt, om aan den genen uit 's Lands Voedsterlingen of andere ingezetenen, die de waerdigheid van magister Liberalium Artium bekwam, en teffens de Academische Studie der H. Godgeleertheid vlytig beöeffende, toe te leggen eene jaarwedde van Een

226 Instructie als voren. Art. IV XI. Wet voor de Alumnen gemaakt, den 12 May 1653. 227 Instructie als boven, Art. VI. 228 Art. VII. 229 Art. VIII.

190wumkes.nl

honderd en vyftig guldens.230 's Lands Voedsterlingen, Candidatus Theologise geworden zynde, blyven onder 't, opzigt der Heeren Curatoren, en zyn verpligt,, zulks ge vordert werdende, zig te Franeker te onthouden, en aldaar hunne Godgeleerde Studiën te vervolgen, tot den tyd dat zy elders worden tot den H. Dienst beroepen.231

Nopens het beroepen van Profesforen op 's Lands Universiteit, is der Curatoren ampt, om, Ingevolge de agtste fundamentele wet der Academie, en 't Staatsbesluit van den 6 April 1636., met communicatie van den Heere Erfstadhouder, als Curator Magnificentissimus, van den Academischen Senaat, drie geleerde en bekwame personen te benoemen: welk drietal voor dezen aan de Heeren Staten dezer Provincie werd voorgestelt, om daar uit, of door hunne Ed. Mog. zelfs, of, by afwezigheid, door de Heeren Gedeputeerden [p. 351] Staten, één tot Professor verkoren te werden.232 Dog dit regt is by Staatsbesluit van den 20 Sept. 1748 aan zyne Doorl. Hooght. den Heere Erfstadhouder opgedragen

Den Curatoren werd, by meergemelde Instructie, mede belast, om alle jaren tweemaal Collegialiter een publyk examen te Franeker te houden; en daarenboven eenmaal jaarlyks Collegialiter naar Franeker te reizen, om zig te informeren op het leven en de naerstigheid der Profesforen, Alumnen, en andere zaken, de Academie betreffende; doende van het een en ander verslag aan hunne Ed. Mog de Heeren Staten dezer Provincie.233 Nog is hen gegeven de magt, om aan een' Hoogleeraar of Studiosus, die eenig boek, dat verdient aangenomen te werden, aan het Collegie der Heeren Curatoren heeft opgedragen, eene eerlyke premie, met overleg der Heeren Gedeputeerden, te verëeren. Eindelyk is heft aanbevolen, om, met overleg van den Heere Erfstadhouder, de nodige voorzieninge te doen, omtrent alles, wat des Lands Universiteit, het onderhoud der gebouwen daar toe behorende, en andere zaken, aanbetreft.234

De Curatoren, by hunne aanstellinge, den [p. 352] Eed in handen van 's Lands Staten hebbende afgelegt, zyn verpligt alle deze artikelen, en verdere Staatsbesluiten, hen aangaande, te onderhouden en doen onderhouden, genietende, volgens instructie, ieder eene jaarwedde van twee honderd vyftig Carl. guld.235 Voorheen genoten de Heeren Curatoren boven dien mede vryheid

230 Art. X. 231 Art. XI. 232 Art. XII. 233 Art. XIII. Edog het gebruik heeft het grootste gedeelte der gestelde Instructie, afgeschaft: immers wat de triviale Scholen aangaat, gelyk mede zommige andere zaken, waar omtrent alzo van tyd tot tyd veranderingen zyn gekomen, die niet alle konnen bepaalt worden. 234 Staatsbesluit van den 20 Sept. 1748. 235 Dus spreekt het XV Art der Instructie van 1660. Dog volgens Staatsbesluit van den 25 Febr. 1604., was hun Jaargeld 450 guld. en eenige Schuiten harde turf; waar by, den 20 April gevoegt werd, de vryheid van, wegens reiskosten, te mogen declareren.

191wumkes.nl

van eenige Impositien en Accysen; dog of hen daar voor eenige vergoeding is toegelegt, of hoe verre deze vryheid nog plaats hebben is my niet zeker gebleken; Egter meen ik dat thans ieder Curator 400 guld. jaarlyks geniet; daar onder 150 guld. voor immuniteit van impositien. Zy mogen geene reiskosten, vacatien, of andere uitgaven tot laste van het Land brengen, dan alleen wanneer een nieuw Professor by henluiden wort geintroduceert. Volgens Staatsbesluit van den 3 Aug. 1649., mogen de Curatoren alle verschillen, op de Academie voorvallende, beslegten, voorbehoudens appél aan de Staten dezer Provincie. Zynde dit te verstaan, onder benadelinge der Jurisdictie van den Academischen Senaat, waar van hier na breder.

VI. Namen der tegenwoordige Curatoren. De Heeren Curatoren, thans in bediening zynde, volgen dus naar de order der Landsquartieren, [p. 353]

Uit Oostergoo, JR. HESSEL DOUWE ERNST VAN AYLVA, oud grietman van

Westdongeradeel, enz. enz. Westergoo. JR. SJUCK GERROLD JUCKEMA VAN BURMANIA RENGERS,

Grietman over Wymbritzeradeel, enz. enz. Zevenwouden. LIVIUS SUFFRIDUS LYKLAMA à NYEHOLT, Griet man van

Opsterland enz. enz. Uit de Steden: JR. TJALLING ÆDO HESSEL ROORDA VAN SIXMA, Burgemeester

van Stavoren, enz. enz.

VII. Hun Secretaris. Ten dienste der Curatoren is aangestelt een Secretaris, welk ampt by het Collegie der Heeren Gedeputeerden begeven wort, op een jaarwedde van twee honderd en vyftig guldens, werdende tegenwoordig bedient by Mr. Zacheus Gerroltsma, mede Advocaat voor den Hove van Friesland. Hy is, uit hoofde van zyne Instructie, verpligt, den Lande getrouw te zyn; derzelver hoge Regeringe, en de Heeren Curatoren te eerbiedigen, en zig jegens dezelven, in alle stilligheid [p. 354] en secretesse, gehoorzaam te gedragen. Hy moet zyn van den waren hervormden Godsdienst. Ook moet hy zyn werk maken van de voorgaande handelingen, (retro-acta) in de Academische zaken voorgevallen, op te zoeken, en daar van een byzonder Register houden, vooral van de genen, die zedert het vaststellen van der Curatoren Instructie, van den 24 Febr. 1660., zyn voorgevallen. Hy moet de vergaderingen der Heeren Curatoren, op de bestemde tyden, zo te Leeuwarden als Franeker, naerstig bywonen; en buiten de stad gaande, alvorens verlof vragen aan den Heer President of het Collegie. Boven

192wumkes.nl

dien moet hy naaukeurig Register houden van 't geen in de vergaderinge voorvalt, de Academische zaken betreffende, met invoeging van de Staatsbesluiten en brieven, die van 's Lands Staten, hunne Gedeputeerden, den Rector Magnificus, en Academische Senaat, aan de Heeren Curatoren, worden toegezonden; met aantekening van jaar, maand en dag, en op de kant stellende de namen der presente Heeren. Zyn pligt is, de uitgaande brieven, als mede de acten van de Nominatien der Heeren Curatoren, in te Hellen, en te doen aantekenen. Nog moet hy zig in staat stellen, om, ten allen tyden, de Heeren Curatoren te dienen van een naaukeurig Register van 's Lands Alumnen of Voedsterlingen; en, by 't examineren van dezelve, aantekening houden, wie zig wel gedragen, zo in levenswyze als ten opzigte hunner Studiën. Zo dikwyl eenige zaken inkomen, moet hy, op order van den presenten [p. 355] Heer Curator, de overige Heeren Curatoren beschryven. Eindelyk moet hy zig in zynen dienst, volgens zyne Instructie, wel en behoorlyk gedragen; behoudende hunne Ed. Mog. voor zig het regt, om de gezeide Instructie te mogen interpræteren, veranderen, vermeerderen of verminderen, zo naar tyds gelegenheid en eisch, ten dienste van den Lande, bevonden zal worden te

Wyders hebben de Heeren Curatoren tot hunnen dienst één Bode, zynde thans Petrus Schmitz. De tytel der Heeren Curatoren, is die van ED. MOGENDE HEEREN CURATOREN VAN 'S LANDS UNIVERSITEIT TE FRANEKER.

VIII. JAGTGERIGT. Deszelfs regtsöeffeningen van ouds. De kennisneming en het regtsgebied over zaken, de jagt en visschery, met den aankleve van dien, stond welëer hier te lande ter Judicature van de Heeren Gedeputeerde Staten dezer Provincie, aan welken het door 's Lands Staten, al vroegtydig, was het opgedragen, en op wier naam hetzelve, volgens de oude en latere wetten en Staatsbesluiten, in 's Lands Ordonnantien en elders te vinden, bedient werd. Boven dien waren, ten dien opzigte, bekent, de bedieningen, van Holtphester en Pluimgraaf, dewelken eerst enigen tyd ieder afzonderlyk, dog zedert den jare 1619. door de aanstellinge van den Heer Sybrand van Burmania, byëen gevoegt, en door één persoon waargenomen zyn. Dit gecombineert ampt behelsde hoofdzakelyk het opzigt over de jagt, het wildschieten en de [p. 356] visschery binnen de Provincie; en uit dien hoofde had de Holtphester en Pluimgraaf naaukeurig te letten, dat 'er op tyden, wanneer het wild en de visch in hunne voortteling was, niet gejaagt nog gevangen werd, waar toe de nodige bepalingen der verbodene tyden, in 's Lands wetten, tot narigt van een' ieder, gevonden werden. Dat ook niemant, dan die, volgens 's Lands Ordonnantie, bevoorregt was, zig met de zaken van de jagt, of andere dingen van die natuur bemoeide; nog ook niemant der geregtigde personen eenig wild aan anderen mogte verkopen, of buiten 's Lands, op onbehoorlyke wyze, verzenden; welke

193wumkes.nl

laatste ook plaats had nopens de gevangene versche visch, dewelke mede door niemant, dan op toelating der Heeren Gedeputeerden, naar buiten mogt verzonden worden. Gelyk mede tot dit ampt behoorde, de bezorging van het vernielen en uitroeyen van schadelyke beesten, als wolven, vossen en diergelyken; moetende zig, aangaande dit alles, schikken naar den inhoud van zynen Lastbrief, en overeenkomende met 's Lands Ordonnantien en Plakaten, procederende tegens de overtreders derzelve zodanig behoord. Een Holtphester met het bygevoegde Pluimgraafschap voorzien, werd by 's Lands Staten, aangestelt, van wien hy ook zynen Lastbrief ontving, en in wier handen hy insgelyks den Eed op zyne Commissie afleidde. Een Holtphester had weleer tot een jaarwedde honderd Ryksdaalders.236 Naderhand is deze zom verhoogt tot op zeven honderd en [p. 357] vyftig guldens237, en werd, door byvoeging van het Pluimgraafschap, vermeerdert op 925 guldens.238 Sybrant van Burmania was de tweede Holtphester door de Staten aangestelt; zynde voor hem geweest, Allert Sirxsma, 1591. den 20 April aangestelt. De eerstgemelde werd naderhand mede vereert met het ampt van Pluimgraaf; en had als zodanig in den jare 1640. tot Opvolger Tjerk van Heerma, Oud-Grietman over Menaldumadeel; die egter, vyf jaren daar na, afstand deed van zyne bedieninge als Holtphester, enz. ten behoeve van den Heer Gemme Laas van Burmania, die dit ampt 32 jaren, tot Ao. 1667., heeft bedient, wanneer hetzelve overdroeg aan den Heer Frans Eysinga van Burmania. Deze Heer heeft dit ampt 50 jaren bekleed, wanneer het in Aug. 1717. werd overgedragen op deszelfs zoon, den Heer Eduard Marius van Burmania, naderhand, in den jare 1737., aangestelt tot Raadsheer in het Hof van Justitie, in plaats van den overleden Heer A. A. van Haarsma; wiens zoon, Hector Livius van Haarsma, ten zelven tyde, weder aangestelt werd tot Holtphester.

Op dien voet is het regtsgebied omtrent zaken van dien aart bedient en waargenomen: De Holtphester had magt de boeten en breuken, wegens overtredingen van 's Lands Ordonnantie, vallende, ter eerster instantie in te vorderen, en zulks tot zyn eigen profyt; dog iemant meenende te onregt, of onbehoorlyks [p. 358] gestraft te zyn, mogt zig, dien aangaande, beklagen by 't Collegie der Heeren Gedeputeerde Staten, by welk de zaken nader onderzogt, en volkomen afgedaan werden. Ook had des Lands Fiskaal en de Grietslieden magt, om, by præventie, hunnen eisch tegens de overtreders van 's Lands wetten, Op 't stuk der jagt en visscherye, aan te stellen; in welken gevalle de zaken, zonder den Holtphester, konden worden afgedaan, werdende als dan de boeten verdeelt, een derde ten profyte van het Land, of den Officier die den

236 Staatsbesluit van den 20 April 1591. 237 Analecta Fris. bladz. 33. 238 Commissie van den 19 July 1619, voor S. Burmania.

194wumkes.nl

eisch aanstelde; een derde Voor den aanbrenger, en bet overige derde voor de armen alwaar de overtredinge was begaan.

IX. Instelling van het tegenwoordig Jagtgerigt. Dit alles heeft egter, zedert eenige jaren, een geheel andere gedaante gekregen, Zyne Doorl. Hoogheid die Heere Erfstadhouder werd door 's Lands Staten, op den 19 Aug. 1748., aangestelt tot Opper-Holtphester dezer Provincie, om, by overlyden of bevordering van den toen in bediening zynde Holtphester, dat ampt te bekleden, met magt van opvolging voor deszelfs Hoge Descendenten. Welke aanstelling, by Staatsbesluit van den 20 Sept. deszelven jaars, nader werd uitgebreid, „dat zyne Hoogheid en deszelfs Opvolgers geregtigt zyn aan te stellen, niet alleen een Lt. Holtphester, maar ook vier Meester Knapen, een uit ieder der vier Quartieren van den Staat, om, met byvoeging van 's Lands fiskaal, een Geregt formeren, voor 't welk alle zaken, geschillen en aanklagten, rakende de jagt [p. 359] en Visscherye, volkomen, en zonder hoger beroep, finaal te worden gedecideert; gelyk mede te maken, zodanige orders en reglementen, op het stuk van de Jagt en Visscherye, als Hoogstdezelve verstaan zullen te behoren."

Kort daar na is, door zyne Doorl. Hooght. den Heere Erfstadhouder, werkelyk zodanigen Jagtgerigt aangestelt, en een nieuw Reglement, aangaande het stuk van de Jagt en Visscherye, geformeert239; 't geen zedert dien tyd, met eenige nadere plakaten, is vermeerdert geworden.

X. Deszelfs regtsgebied omtrent de jagt. De Jurisdictie van het Jagtgerigt strekt zig uit over alle zoorten van zaken en personen, daar toe betrekkelyk. Over de Personen die tot de jagt geregtigt zyn, welker namen jaarlyks, voor den eersten May, ter Secretarye van het Jagtgerigte geregistreert moeten werden: werdende aldaar niemants naam aangeschreven, dan die in staat is zyne geregtigheid en de nodige hoedanigheden tot de jagt, aan te tonen. Het Jagtgerigt oordeelt over de aanklagten nopens allerleye zoort van overtredingen, door de Jagtgeregtigden begaan; het vordert boeten over het jagen op en omtrent verbodene plaatzen, als mede van personen, die, schoon anders wegens hunne goederen hier ter jagt geregtigt, buiten deze Provincie hunne woning houden; als mede van hen, die, niet tot de jagt geregtigt, evenwel, op hun eigen naam, wind- of jagthonden hebben: en eindelyk van allen, die op verbodene tyden, namelyk tusschen [p. 360] den eersten Febr. en eersten October; op Zon-, Beede en Feestdagen, in de vry-jaren, enz, jagen en wildvangen. Voor deze Regtbank worden geöordeelt allen die te velde gaan, om, op eene ongeöorlofde. wyze eenig wild te betrappen; die strikken of vallen zetten, zo in 't veld, als op wallen, dammen, rieden of elders, om haas of eenig

239 Den 15 Januari 1750.

195wumkes.nl

ander wild te vangen of te beschadigen; die eyeren van patryzen; of ander edel gevogelte opnemen, of ook jonge haazen opzoeken, om die te doden of weg te verëeren; die meer dan het bepaalde getal haazen op eenen dag vangen; die haazen of ander wild, buiten 's Lands vervoeren om te verkopen; of ook die binnen de Provincie met zodanig wild koophandel dryven. Alle onbevoegde Commissie-jagers, of zy op wier naam dezelve jagen; allen die opzettelyk, buiten kennis van een der leden van 't Jagtgerigte, hun werk maken, om vossen te jagen; als mede die. op zodanige jagten met snaphaan in 't veld verschynen, en egter niet tot de jagt geregtigt zyn. Op de Wolvenjagt mag niemant met windhonden, komen; nog als dan eenige haazen vangen, slaan of schieten. Op de lange jagt mag niemant eenigen snaphaan mede nemen of gebruiken; en is, boven dien, het schieten van haas geheel verboden. Werdende dit alles door 't Jagtgerigte, naar inhoud der wetten, en naar bevindinge van zaken, ponder appél beöordeelt en gestraft.

XI. Aangaande het Wildschieten, en Visschery. Wyders neemt het Jagtgerigt kennis en oordeelt over zaken, het wildschieten betreffende. Ieder Jagtgeregtigden is 't wel geöorloft [p. 361] allerleye zoorten van wild te schieten, uitgenomen haas; dog niemant mag zulks doen buiten behoorlyken tyd, nog ook als dan met netten te vangen eenig gevogelte, of End en Kievits-eyeren enz. op te nemen, van den eerden May tot den 5 Aug. Niemant, niet tot de jagt geregtigt, mag met eenige snaphanen door 't veld gaan of enig wild schieten; dan met snaphanen of roers, de vereischte lengte en zwaarte hebbende; nog mag iemant, wie hy ook zy, eenig roer afschieten omtrent de geapprobeerde of geöctrooyeerde kooyen of horden, althans niet nader dan op vier honderd konings roeden daaromtrent. Ook worden zy, die eenig gemerkt gevogelte, een ander toebehorende, schieten of vangen door het Jagtgerigte, naar vereisch van zaken gestraft, enz. Gelyk mede hetzelve Collegie een naaukeurig oog houd op allerleye zoorten van overtredingen, die tegens de wetten, aangaande de vrye Zwanejagt, mogen gepleegt werden.

En visschernye. Eindelyk zyn voor de Heeren van het Jagtgerigte aansprakelyk, allen, die in verbodene wateren, of wel op geöorlofde plaatzen, met verbodene netten en andere werktuigen, visschen, die eenige vyvers, wateren of graften besmetten, vergiftigen, of andere ongebruikelyke en verboden praktiken gebruiken, om de visschen te vangen ofte vernielen; die op verbodene tyden, namelyk in den tyd van vyf weeken voor, en eene week na May, visschen, of gedurende dien tyd, eenige rivier- of binnenvis ter merkt brengen, verkopen, uitventen, verëeren, of in huizen, herbergen [p. 362] en elders consumeren; als mede die als dan diergelyke vis in korven, karen, schuiten of anderzins, bewaren, enz.

196wumkes.nl

XII. Wyze van regtsöeffening. Alle diergelyke personen en zaken staan ter judicature van het Jagtgerigte, en worden door hetzelve, na behoorlyke kennisneming, geöordeelt en gestraft, zonder dat eenig ander Collegie regt heeft zig dien aangaande te bemoejen; ten ware het delict crimineel mogte zyn, wanneer in dien gevalle bet Jagtgerigt de bewyzen aan den Procureur Generaal moet ter hand stellen, om door het Hof Provinciaal, naar inhoud van de wetten en costumen dezer Lande gestraft te worden. Alle overtredingen, tegens het Jagtreglement begaan, worden met geldboeten, gemeenlyk met honderd Goudguldens, gestraft; uitgezondert daar uitdrukkelyk andere boeten genoemt zyn: moetende ook de Ouders en broodheeren voor hunne onmondige kinderen of dienstboden, betalen.

Ter handhoudinge van de gerigtsoeffeninge der Houtvesterye zyn de Grietsluiden en andere Officieren, hunne bedienden, Hopluiden en Bevelhebbers, de Amptsbeëdigde dienaren van 't Jagtgerigt, Commisen, Chergers, Opzigters, en voorts allen in Lands dienst zynde, verpligt, om, ieder in de zyne, naar hunne uiterste vermogen, de overtreders te vervolgen, 's noods te confineren, en alle misbruiken, in hunne districten voorvallende, en tot hunne kennisse komende, het Jagtgerigte aan te brengen, en in alles hetzelve behoorlyk by te staan en de sterke hand te bieden. Werdende ook alle zodanige beëdigde personen men [p. 363] in hunne aanbrengingen gelooft, en daar op regt gedaan, ten ware de beklaagden wettige tegenredenen dien aangaande hebben in te brengen, of dat het tegendeel door andere middelen aan de Regters moge geblyken. Iemant op de daad werdende betrapt, wanneer gig tegens de wetten van het Jagtgerigte vergrypt, mogen hem zyne werktuigen van Jagt of visscherye, door de bedienden van hét Jagtgerigte, of andere daar toe gemagtigde personen, worden afgenomen, en aan den Fiskaal van het Jagtgerigt worden aangebragt; gelyk ook alle overtredingen aan hem moeten Worden bekent gemaakt. Welke Fiskaal, ten eersten geene kennis van de misdaden bekomende, egter het regt heeft, om, nader onderregt zynde, een jaar daar na zynen eisen tegens de overtreders aan te stellen, zynde hy allenthalven verpligt, alle overtreders van 't

jagtreglement, van welke hoedanigheid, staat of conditie dezelve mogen wezen, alleen voos het Jagtgerigt, en niet elders, te regt te stellen, en zodanigen eisch en conclusie te nemen als de zaak verëischt. Waar op dan het Jagtgerigt sommierlyk, de piano, en zonder eenig verder beroep, regt doet en oordeelt naar den inhoud der wetten en plakaten, dien aangaande gemaakt, ten ware de omstandigheden mogen vereischen, dat aan den beklaagden een behoorlyken tyd werde gegeven om zyne onschuld te doen blyken: zonder dat ook de fiskaal over eenige misbruiken of overtredingen moge composeren, als ten overstaan, en met goedvinden van twee Gecommitteerden uit het Jagtgerigte. [p. 364]

Wyders heeft het Jagtgerigt magt en bevel om uitheemsche personen, die in deze Provincie komen jagen of schieten; ook inlandsche lopende gezellen, die

197wumkes.nl

geene goederen hebben, het Jagtreglement overtredende, te doen vasthouden, en in de gyseling te laten bewaren. En dezulken, schuldig bevonden werdende, en onvermogend de uitspraak van de Regters te voldoen, deswegen met bannissement in 't Landschaps tugt- en werkhuis, na bevindinge van zaken, voor één of meer jaren te straffen.

XIII. Tyd van vergaderinge, enz. Het Jagtgerigt houd zyne gewone Vergaderingen en regtdagen tweemaal 's jaars, op den eersten maandag in May en September, ten tien uur 's morgens, op de grote Vertrekkamer van 't Collegie binnen Leeuwarden. Tegens welke tyden alle overtreders, door een' State Bode, ter vereisch van den Fiskaal, worden geciteert, omme ten dage dienende, de zaken, na verhoor van partyen, de piano afgedaan te werden: mogende de genen, die in persoon zyn geciteert, en niet verschynen, op bekomene eerste accusatie, werden gecondemneert, in zo verre van hunne overtredinge genoeg geblyk zy. Dog zy, aan welken de citatien niet in persoon gedaan zyn, moeten op nieuw geciteert worden, en, als dan niet verschynende, wort op de tweede accusatie regt gedaan.

Tot invorderinge der boeten en de executie der nalatigen, worden, gelyk in andere civile zaken, gebruikt, de State Deurwaarders, die in dezen gehouden zyn zig te gedragen naar den inhoud hunner Instructie.240 [p. 365]

XIV. Tegenwoordige Leden van 't Jagtgerigte. Het Jagtgerigt, dus volgens de voorgemelde nieuwe schikkinge gestelt, bestaat tegenwoordig uit de volgende personen.

Opper-Houtvester, Zyne Doorlugtige Hoogheid den Heere Prins Erfsstadhouder, WILLEM

DE V. Lieutenant Houtvester. JR. EPO SJUCK VAN BURMANIA, mede Gedeputeerde Staat, en

Burgemeester van de Stad Dokkum, enz. enz. Knapen. Uit Oostergoo, JR. T. Æ. T. HERINGA VAN EYSINGA, Grietman over Rauwerderhem,

enz. enz. Uit Westergoo. JR. G. F. BARON THOE SCHWARTZENBERG EN

HOHENLANSBERG, mede Gedeputeerde Staat, en Grietman over Menaldumadeel, enz. enz.

Uit de Zevenwouden.

240 Zie Ordonnantie IV. Boek, tit. XXI.

198wumkes.nl

MENNO COEHOORN VAN SCHELTINGA, mede Gedeputeerden [p. 366] Staat, en Grietman over Schoterland.

Uit de Steden. Mr. HERMANNUS VAN SLOTERDYCK, mede Gedeputeerde Staat, en

Old-Burgemeester te Workum, enz. Tot dit Jagtgerigt behoort wyders den Secretaris, zynde, zedert deszelfs eerste

instelling, de Heer Mr. Johannes Wesselius, mede Advocaat voor den Hove, en Burgemeester der stad Leeuwarden. De Lands Fiskaal Mr. P. Talma, neemt te gelyk waar de functie van Fiskaal van het Jagtgerigte.

XV. KRYGSGERIGT in Friesland, en deszelfs jurisdictie. Het KRYGSGERIGT dezer Provincie volgt in order het Jagtgerigt, en oeffent regt over alle misdaden, het krygsvolk land, dezer Landschappe betreffende, zo wel civil als crimineel, over leven en dood: hoewel in 't laatste geval zulks gewoonlyk geschied mee overroepinge van de Bevelhebberen, in deze Provincie guarnisoen houdende, en nooit dan met voorkennis van zyne Doorl. Hoogheid den Heere Erfstadhouder; wien boven dat het regt van pardon, nopens de ter dood verwezenen toebehoort. Ook worden geene Criminele Sententien ter executie gestelt, dan op goedkeuring van S. D. Hoogheid.

Tot het Krygsgerigte behoren de Gerigts Scholtus, die teffens altoos Voorzitter van deze Regtbank: is; en twee Adsessoren. Waar by nog gevoegt worden één Secretaris, één Advocaat, [p. 367] de Kapitein Gewaldige met zyne Lieutenant, en een Geregts-Weibel of Bode.

Het Gerigt wort gespannen by den Gerigts-Scholt, zo in civile als criminele zaken. De Geregtshandelingen nopens civile zaken hebben hunne gewone regtdagen, bestaande het Geregt als dan uit den Gerigts Scholt, en twee Adsessoren; van welkers Sententie appél valt tot het Collegie der Heeren Gedeputeerde Staten; te weten van penningschuld, vyftig guldens en daar boven bedragende. Van geregtshandelingen en sententien omtrent criminele zaken, valt geen appél; dog de Erfstadhouder heeft het regt, om de gewezene vonnissen van het Krygsgerigte, naar bevindinge van zaken, te veranderen. En worden tot het bywonen en houden dier handelingen zodanige Officieren geroepen, als de Geregts-Scholt goed en oirbaar dunkt, en gereedst by de hand zyn, van overste Lieutenant, Kapiteinen, Lieutenants, tot Vaandrigs inkluis. Nopens gemene delicten, als doodslag, diefstal en diergelyken, oeffende het Hof voormaals by præventie mede regt over de krygslieden; dog dit is, zedert eenige jaren, afgeschaft, en de geregtsmagt over militaire personen alleen aan het Krygsgerigte overgelaten. Zulks tegenwoordig geene militaire personen voor het Hof konnen worden beroepen, zelfs niet in civile zaken, maar alleen voor hun eigen militairen Regter; zonder onderscheid of het krygs-officieren, hoge of lage, en slegte soldaten zyn.

199wumkes.nl

Evenwel strekt zig dit niet uit tot het geven van Getuigenisse door militairen voor den [p. 368] burgerlyken Regter: want volgens besluit en publicatie van den 23 July 1753., door het Krygsgeregte der Provincie geëmaneert, zyn alle hoge en lage militaire personen gehouden, om, wanneer dezelven voor den civilen Regter, in deze Provincie, tot het geven van getuigenisse der waarheid, zo in civile als criminele zaken, gedagvaart worden, voor denzelven Regter, ten dien einde, te compareren: even als, volgens Staatsbesluit van den 5 derzelver maand, allen Burgerlyke, en buiten militairen dienst zynde personen was opgelegt, voor den militairen Regter, zo wel in civile als criminele zaken, gedagvaart werdende, aldaar getuigenis der waarheid te geven.

XVI. Order van procederen. Volgens Instructie van den jare 1608. mogen de leden van 't Krygsgeregte, in civile zaken geene krygsbevelhebbers roepen om te adviseren; 't geen mede verstaan wort, wanneer actie van injurie, tot eerlyke en profytelyke Reparatie, wort ingestelt In zo verre de een den anderen van eenige militaire misdaad beschuldigt, moet het gerigte, by 't verlenen van citatie, of ook hangende de proceduren, den gewaldige Provoost zulks doen aankondigen; ten einde hy wete wat hem te doen staat. De Gewaldige nalatig zynde, kan, by Sententie van den Geregte, opgelegt worden, de proceduren tot zig te nemen, en zyn ampt te doen jegens den genen dien hy bevinden zal. In civile zaken worden wel de Sententien, naar meerderheid van stemmen, door het Krygsgeregte alleen gevelt; dog in gewigtige voorvallen, of ook op verzoek van partyen, vermag het Geregt het advis van ervarene [p. 369] Regtsgeleerden innemen, om hetzelve te dienen van redenen van regte: wordende nog tans de stemmen van den Gerigts Scholtus en de Adsessoren alleen getelt. Den Scholtus staat het niet vry, eenige bevelen, opschortingen van executien, relief, en andere dispositien te verlenen; maar moeten dezelven toegestaan of afgeslagen worden by den Scholtus en Adsessoren te zamen; en voorts worden uitgegeven op naam van 't Geregte, en met onderschryvinge. van den Secretaris, ter ordonnantie van dien. Het Geregte vermag geene hogere bevelen, nopens geldboeten instellen, dan van een pond groot voor de eerstemaal, zonder wyders. Alle geldboeten, en andere vervallen in civile zaken, worden by den Gerigts-Scholtus en de Adsessoren gelykelyk gedeelt. De Scholtus moet alle citatien op gewone en peremptoire regtdagen beleggen; welke regtdagen 's maandags, vooren namiddag, gehouden werden: ten zy 't Geregte, om reden, iemant zulks buitengewoon inwilligt: De voorvallende commissien worden by beurten onder de leden van het Geregte gedeelt, op den naam van hetzelve verleent, en by den Secretaris vertekent. Die eenige commissie bekleed, geniet daar van alleen de voordelen. Het Geregte iemant gecondemneert hebbende om uitwyzinge op eenige vaste goederen te doen, mag egter niet voortgaan tot de verkopinge; maar moet den Regeer der

200wumkes.nl

plaatze daar toe by requisitie verzoeken, om executie daar op te verlenen. Iemant voor het Collegie willende appelleren van 's Krygsgeregts uitspraak, geschied de instellinge [p. 370] van 't appèl naar den voet der beschreven regten, en styl van den Hove Provinciaal; en moet het Geregt, binnen agt dagen na 't verlenen der apostelen, de proceduren, waar af geappelleert is, aan 't Collegie overzenden. In geval van appèl mogen partyen ieder maar eens schryven, en moeten de Heeren Commissarien, zulks gedaan zynde, de proceduren houden voor geconcludeert, en voortgaan tot derzelver afdoeninge. De Scholtus mag geen dag bestemmen tot het houden van een malefaits kamergerigte, dan met voorkennisse van de Adsessoren, ook dien niet veranderen zonder hun advis. Niemant van den Geregte mag, direct nog indirect, eenig geschenk nemen van hen die voor hun' regtbank te doen heeft, of waarschynlyk te doen krygen zal, op straffe van eerloosheid en afstellinge van zyn ampt. Voor het Krygsgeregte mag van penningschulden, en byzonder van geringe zommen, onder de vyftig guldens, geplaidoyeert worden op een comparitie, tot duplycq ingesloten; ten zy 't Geregte aan partyen beveelt hetzelve by geschrifte te doen. Geene executie tegens Lieutenants, Hopluiden, Vaandrigs en Sergeanten, mag verder gaan dan tot het derdendeel hunner gagie; nog geene tegens Soldaten, dan tot het vierde gedeelte. De Geregts-Scholtus en Adsessoren genieten, op hunne eigene kollen, binnens lands vacerende, twee guldens 's daags; en de Scholtus buiten de Provincie drie guld. Dog mogen dezelve niet reizen, dan met toelating der Heeren Gedeputeerden.

XVII. Ampt van den Gerigts-Scholtus, der Adsessoren, en Secretaris. Uit het gezegde valt ligt op te maken [p. 371] het ampt van den Gerigts-Scholtds van het krygsgeregte, namelyk om, met zyne bygevoegde Adsessoren, en verdere regtsverwanten, tot het Geregte behorende, regt en justitie te oeffenen in alle zaken, waar toe hy van partyen wort aangezogt: 't zy van eenige: schuld, geweld, injurie of onregt; civil of Crimineel, zo van Bevelhebberen als gemene Soldaten, onder zyn regtsgebied behorende; of ook van Burgers en andere Ingezetenen, die goed willig hem om regt, tegens de krygsluiden aanroepen: om alle dezelve goed, kort, en onvertogen regt te doen wedervaren. Moetende ook ten dien einde, om altoos vaerdig by de hand te zyn, zyne woonplaats niet alleen binnen de Provincie241, maar ook binnen Leeuwarden, (de bestendige vergaderplaats van dit Gerigte) houden.242

En der Adsessoren. Hetzelve zy gezegt van da twee Heeren Adsessoren; wiens Lastbrief insgelyks medebrengt, om, als leden van denzelven Geregte, de Justitie, zo crimineel als

241 Staatsbesluit van den 6 Maart 1596. 242 Staatsbesluit van den 7 April 1627.

201wumkes.nl

civil, te helpen bedienen; de goeden te beschermen, en de kwaaddoenders, die zig tegens de krygswetten en ordonnantien verlopen, zonder oogluikinge, te helpen straften: ook alle actien, die de krygslieden mogen aanstellen, naar behoren af te handelen, en eenen iegelyken, naar vermogen, regt doen wedervaren.

Als mede van de Secretaris. Belangende het ampt van Secretaris, hetzelve brengt mede, zig op alle gewone en buitengewone regtdagen, zo dikwyls het nodig zy, ten dienste van den Geregts-Scholtus en [p. 372] der Adsessoren in de regtkamer te laten vinden; ten dienste van de gezeide regters en van partyen; alle asten, informatien, zo in 't criminele als civile voorvallende, te schryven, en daar van boek te houden, om daar mede den Geregte en partyen te dienen naar behoren; mits genietende van partyen, die eenige schrifturen van hem begeren te ligten, behoorlyk schryfloon. Ook moet hy in malefaicts regt, zo dikwyls de bank gespannen wort, zig altoos tegenwoordig by hetzelve voegen; bewyzende ten allen tyde, in 't waarnemen van zyne bedieninge, den Geregts-Scholtus en den Adsessoren alle behoorlyke, eerbiedigheid.

XVIII. Bediening van der Kapitein Gewaldige. Van veel gewigt en aanbelang, in 't behandelen en uitvoeren der Justitie, is het ampt van den Kapitein Gewaldige, of van den Kapitein Gewaldige Provoost. Zyn pligt is, alle overtreders van de krygswetten, na voorgaanden last en bevel, 't zy van zyne Doorl. Hoogheid, den Heere Erfstadhouder, de Heeren Gedeputeerden, of van den Geregts-Scholtus, te apprehenderen; gelyk mede om de præparatoire informatien, daar toe vereischt werden-de, te nemen. Hy moet niet alleen de gevangene personen wel bewaren, maar ook de genomene præparatoire informatien, binnen tweemaal vieren twintig uuren, aan den Geregts-Scholtus, of de Adsessoren ter hand stellen. De gevangen daar op door het Krygsgeregte zynde ondervraagt, werden de præparatoire artikelen, met de beantwoordinge van den gevangenen, weder aan den Kapitein Gewaldige ter hand gestelt; dewelke daar op uit de overgeleverde stukken, zynen eisch en aanklagte [p. 373] klagte moet formeren; 't geen gedaan zynde, en voorts alles door het Geregte, na vereisch van regten, zynde te werk gestelt, wort de Sententie over den Delinquant uitgesproken: waar op de Gewaldige den veroordeelden ter dadelyke executie van de Sententie, moet overleveren.

In de uitvoeringe der criminele justitie, worden de kosten daar van, naar inhoud van het reglement daar op gemaakt, ten laste van het Land gebragt, werdende dien aangaande door den Kapitein Gewaldige behoorlyke specificatien opgemaakt, en aan 't Collegie ter hand gestelt, waar op telkens ordonnantie moet worden verleent, en de betalinge op het Comptoir der floreen gedaan. Ruiters en Soldaten, by den Kapitein Gewaldige gebragt, en maar drie

202wumkes.nl

dagen zittende, moeten hun eigen fluitgeld en mondkost betalen: dog langer in detentie blyvende, zonder by sententie gedoemt of vrygesproken te zyn, moeten de kosten aan den Gewaldige anderzins worden goedgedaan. Een krygsman, om geringe delicten by den Gewaldige gebragt, mag by advys en consent van den commanderenden Officier, vry gelaten werden. De Kapitein Gewaldige mag om geenerleye redenen geene zware misdaden verschonen of verzwygen, nog ook zodanige Delinquanten ontslaan, dan op uitdrukkelyke order van den Erfstadhouder, de Gedeputeerden, of het Krygsgeregte. Officieren by de Gewaldige gebragt, en zonder bankspanning en sententie werdende ontslagen, moeten hun eigen fluitgeld en mondkost betalen. Indien de gevangenen werden [p. 374] gewezen in de kosten en misen van de Justitie moet de Kapitein Gewaldige dezelve kosten van den gedoemden (niet insolvent zynde) afvorderen; dog de gevangene werdende vrygesproken of gepardonneert, heeft de Gewaldige zyn fluitgeld, kostpenn. en verdere wettige Beloningen en uitschotten ten koste van den Lande te declareren. Een gevangen zyn eigen kost en drank willende bezorgen, is hem zulks toegelaten; des betalende egter aan den Gewaldige, voor zyne detentie, naar den inhoud van het reglement, daar op gemaakt.

De militie dezer Provincie te velde leggende, zo buiten als binnen 's Lands, heeft de Gewaldige regt, om, wegens zaken van de Justitie te mogen declareren, agtervolgens de ordres van 't Land. Ook geniet hy van vyandlyke gevangenen, 't zy Officier, Ruiter of Soldaat, zo veel als 't quartier ter plaatze medebrengt; gelyk mede van gevangenen die in 't Veld gerantsoeneert werden. De Gewaldige in 't leger zynde, moet agt geven op de gewigten en maten der foetelaars; en, die niet wel bevindende, aan den Oversten te kennen geven, om naar ordre te worden gestraft. Van gelyken moet hy toezien op de vivres en levensmiddelen, die by de foetelaars worden verkogt, en zorge dragen, zo wel op de dierte derzelver, volgens de lysten van den Generaal, als op de deugdzaamheid der waren die verkogt werden: alle overtredinge, dien aangaande, wort, naar goedvinden van den commanderenden Officier, gestraft. Eindelyk is 't de pligt van den Kapitein Gewaldige, om [p. 375] 's avonds, na taptoe, om te gaan in 't quartier, en alom het tappen verbieden, met order om kaerssen en vuur uit te doen; en de ongehoorzamer! aan den Bevelhebber bekent te maken, om, naar benoren, gestraft te worden.

XIX. Bedienden van 't Krygsgerigte. Tot dienste van het Krygsgeregte, Bedienen van den Kapitein Gewaldige, zyn één Lieutenant Gewaldige, één Geregts-Weibel of Bode, en twee Dienaars. Het ampt van den Lieutenant en dat der Dienaren is, de misdadigers te agtervolgen, aanhouden en in de gevangenis over te brengen; de gevangenen voor 't Geregt te stellen, en hunne examinatie by te wonen, en dien aangaande de nodige diensten waar te nemen; by de bankspannnig, als mede by alle capitale en corporele

203wumkes.nl

regtsöeffeningen tegenwoordig te zyn, en de hen aanbevolene posten te bedienen. Op bevel van het Geregt of Gewaldige te reizen, overal onderzoek en informatien te doen, en, zo veel mogelyk te bezorgen, dat alle militaire overtreders aan de Justitie worden overgelevert, enz.

Boven dien is het ampt van den Geregts-Weibel, by alle byëenkomsten en vergaderingen van het Krygsgeregte tegenwoordig te wezen; naerstig op zyne diensten te passen, alle citatien, zo van 't Geregte als anderzins, te exploicteren, en het geen daar aan wyders behoort, waar te nemen. Het Krygsgeregte en deszelfs Officieren behoorlyke eerbiedigheid te bewyzen, de latten en bevelen van hetzelve getrouw uit te voeren, en voorts alles te doen wat hem, in die hoedanigheid, naar regten bevolen wort. [p. 376]

XX. Aanstellinge der Leden en Dienaars. Tractementen. De Leden van het Krygsgeregte den van ouds door hunne Ed. Mog. de Heeren Gedeputeerden aangestelt, en deden den Eed op hunne Lastbrieven en Berigtschriften: 't zelve had plaats omtrent het ampt van Advocaat, Kapitein Gewaldige, deszelfs Lieutenant en Weibel. Dog zedert het jaar 1748. alle krygsampten ter begevinge van den Heere Erfstadhouder opgedragen zynde, heeft dit mede plaats nopens de gemelde waerdigheden en bedieningen van het Krygsgerigte. Werdende nogtans, (zo ik meen) de dienaren der Justitie door het Krygsgerigte zelve aangestelt.

Traktementen. De traktementen van het Gerigte, met den aankleve van dien, werden op den Staat van oorlog betaalt, en dien te neffens aan de Provincie goed gedaan: genietende de Gerigts-Scholtus ter maand dertig guldens; de Adsessoren ieder zestien; de Secretaris insgelyks zestien; de Weibel agt; de Kapitein Gewaldige Vyf-en-dertig243; de Lieutenant vyftien; twee Hellebardiers ieder twaalf; de twee Dienaars of Stokknegts ieder agt, en een Scherpregtéer twintig guldens. Boven en behalven het geen ieder van hen, wegens vacatien en het waarnemen der Justitie, zo civil als crimineel, volgens den voet van het reglement, is toegesegt; 't geen we hier, als van weinig aangelegenheid voor 't gemeen zynde, voorbygaan.

XXI. Tegenwoordige Leden en Suppoosten van 't Krygsgerigte. Tegenwoordig wort het Ed. Krygsgerigt dezer Provincie bedient by de volgende Heeren. [p. 377]

Gerigt-Scholtus en Præsident JR. TJALLING VAN SIXMA.

Adsessoren. MR. BERNARDUS DE HORN.

243 Waar uit roede, (zo ik meen) de twee Stokknegts hunne gagie moeten ontvangen.

204wumkes.nl

JOHANNES VAN BEUCKER. Secretaris.

JARIG TADEMA. Kapitein Gewaldige.

ARENT VAN LENNEP. Lieutenant Gewaldige.

TJALLING TRESLING. Gerigts-Weibel.

JAKOB DIRKS PLOEGSMA. Behalven de Heeren, die het Krygsgerigt uitmaken, is 'er nog tot hunnen

dienst één Advocaat, dewelke de regtszaken, uit naam en van wegens de gevangenen waarneemt, en in de proceduren, altoos de zaak tegens 't Krygsgerigte, voor de aangeklaagden en gevangenen verdedigt, zynde thans de Heer Mr. Johannes Wesselius, mede Advocaat voor den Hove, en Secretaris van het Jagtgerigte, enz. [p. 379]

205wumkes.nl

XV. HOOFDSTUK. Beschryvinge van de Nedergeregten, zo der landen als Steden, met het geen daar toe betrekkelyk is.

§ I. Regtsmagt der Nedergeregten. De Regtsmagt der Nedergeregten dezer provincie, zo in de grietenyen als steden, strekt zig uit over het bezorgen van sterfhuizen, waar toe afwezige, onnozele, of minderjarige erfgenamen behoren; zy dragen zorg dat de goederen, ten behoeve van de geregtigden, wel bewaart werden; bevorderen, daar het noodig is, de bezegeling, verkiezen den nodige curatoren, daar geene door de erflater zyn gestelt, of daar de erfgenamen, wegens gebrek van genoegzamen ouderdom, of uit andere oorzaken, niet bevoegt zyn zelve de keuze te doen; zy bevestigen de voogden en curatoren in hun ampt; bevorderen de nodige beschryvingen of inventarisatien in de boedels, zo der minderjarigen, afwezigen of onnozelen, als die genen, die wegens schulden, ten behoeve der crediteuren, moeten bewaart worden. Zy bevorderen de nodige scheidingen, zo wegens de erfgenamen als crediteuren der boedels; maken schikkingen aangaande de bevoorregte of gepræfereerde personen, daar toe behorende, en onder hun gebied voorvallende; nemen, in zommige gevallen, de rekeningen der curatoren op; 't geen zomtyds noodzakelyk, zomtyds op verzoek der belanghebbende personen, geschied. Ten overstaan van de Geregten worden dikwyls tauxatien van huisingen, hovingen, bomen en plantagien gedaan; ten zy onder de belanghebbenden geprivilegieerde personen zyn, of anders, dat partyen zig wederzyds den Hove van Friesland onderworpen hebben. Zy bezorgen de bewaringe van, en hebben de toezigt op geestelyke [p. 380] goederen, weeshuizen, gasthuizen, kerken arme-goederen, nemen derzelver rekeningen op, en dragen zorge, dat daar van niets verloren ga, of verduistert werde. Zy maken de nodige schikkingen aangaande de goederen, inkomsten, renten, vastigheden en openbare gebouwen, aan Steden, Grietenyen, Dorpen of andere publyke corpora toebehorende, ten einde dezelve in goeden staat bewaart werden Hunne toezigt strekt zig uit over de publyke verkopingen van losse of roerlyke boelgoederen, begeven de ampten van ontvangers, die daar van de verkopingen houden; mitsgarders die der andere bedienden van de Magistraten en Grietenye-geregten: minderjarige of anders afwezige of onnozele eigenaars zynde, werden 'er nooit verkopingen van boelgoederen gehouden, zonder een Commissaris van den Geregte; 't geen buiten dien byna altoos mede plaats heeft op verzoek van personen, die by openbare verkopinge hunne goederen, tot den lossen boedel behorende, gedenken uit te veilen. By de Nederregters wort ook consent verleent tot het verkopen van weeze of andere vaste goederen, die buiten dien, volgens regten niet zouden mogen werden vervreemt.

206wumkes.nl

II. Politike ordonnantien te maken. By de Nederregters, zo in Steden als Grietenyen, is het vermogen, om binnen hunne jurisdictien politicque ordonnantien te maken, en bevélen te geven, aangaande de byzondere huishouding van hunne steden of onderhorige landen. Zy maken de vereischte schikkingen nopens de uuren van het afvaren, vragten, laad-, los- en legplaatzen van wagen [p. 381] en schepen, jaar- en weekmerkten, en de plaatzen waar dezelve mogen gehouden werden; tot het maken en onderhouden van straten, wegen, paden, ganghouten en steigers, dammen, vallaten, zylen, dyken, bruggen, tillen, vaarten, waterlossingen, togt- en ringsloten, gragten, en alles, wat zy, tot veiligheid, onderhouding van goede politie, neering en welstand der ingezetenen, nodig en dienstig vinden.

III. Waarneming van Burgelyke regtzaken. Den Geregten is inzonderheid aanbevolen, de waarneminge der burgerlyke regtzaken; waar toe in de steden de Raadhuizen en ten platten lande de gewone Regtshuizen of kamers zyn ingerigt. Geen Burger of Huisman mag ter eerster instantie voor het Hof Provinciaal geroepen worden, maar ieder is verpligt voor zynen eigenen regter, geroepen werdende, te verschynen. Dog personen, in verscheide districten wonende, of die zig ter eerster instantie den Hove onderworpen hebben; gelyk mede alle andere gepreviligieerde personen, hebben regt, zig ten eersten naar het Hof, of aan hunnen competenten regter te vervoegen. De Sententien van de Nederregters zyn kragtig, en worden altoos ter uitvoer gebragt, ten zy de gedoemde voor het Hof Provinciaal appelleert, 't geen hy, binnen tien dagen, na het vonnis, aan zyne party behoorlyk moet bekent maken. Dit gedaan hebbende, kan hy van den Nederregter apostelen begeren, die hem, binnen dertig dagen, na de sententie, in geschrifte, verzegelt, ter hand moet gestelt werden. En is het Hof Provinciaal geenzins bevoegt, de Nederregters [p. 382] in de oeffening der justitie te verhinderen of belemmeren, of die aan zig te trekken, voor en alëer de zaken, volgens 's Lands wetten, ter kennisneming van hetzelve Hof moeten komen. Ondertusschen is het de pligt, zo van de Nederregter als het Hof, om alle proceduren, zo spoedig doenlyk zy, te eindigen; en dezelve voldongen, en in staat van wyzen gebragt zynde, binnen drie maanden daar na, te pronunciëren: moetende zig verder, ieder in de zyne, stiptelyk rigten naar hunne instructien, en de plakaten en ordonnantien, daar op gemaakt.244

IV. Omtrent strafbare misdaden. Strafbare misdaden mogen, in zommige gevallen, door de Nedergeregten werden gestraft; dog niet hoger, dan op water en brood zetten, aan de kaak

244 Zie de ordonnantie en instructie voor de Nedergeregten, in 's Lands Ordonnantie. III Boek. Tit. II.

207wumkes.nl

stellen, in hunne byzondere gevangenissen, voor korten tyd, te bewaren, en diergelyke. Geldboeten, door 's Lands wetten bepaalt, werden ook door hen ingevordert245 ; dog de gemelde regters mogen uit zig zelven geene hogere boeten instellen, dan zes guldens voor de eerste, en twaalf guldens voor de tweedemaal. Zwaarder [p. 383] misdaden, door het Hof moetende gestraft werden, mogen door den Nederregter geenzins worden gestraft; dog zyn dezelve allenthalven gehouden, alle zoorten van criminele misdadigers, zo die hen door het Hof, den procureur Generaal, of anderzins worden belast, als die, buiten dien, tot hunne kennisse gekomen zyn, te apprehenderen, de nodige informatien te nemen, dezelve aan het hof over te zenden, en na zulks, de gevangenen, op bekomen bevél, in handen van den Procureur Generaal en het Hof, op het gedemolieerde blokhuis over te doen brengen.

V. Moeten de beveelen van den Staat ter uitvoer stellen. Eindelyk zyn de Nedergeregten verpligt, de bevélen van den Staat, der Heeren Gedeputeerden, en andere Overheden, hun aanbevolen, ten uitvoer te brengen: zy moeten de plakaten, hen toegezonden werdende, alömme binnen hun gebied, publiceren; de besluiten van den Staat in hunne bedryven opvolgen en doen opvolgen; missiven van Bededagen, Stemmingen en anderen, doen bekent maken en agtervolgen; de jaarlyksche uitschryvingen tot het vervaerdigen der Specieboeken, het vernieuwen der registers van de reële en personele goedschattinge, enz. doen en waarnemen; de vernieuwing van de Stem- en Floreen registers alle tien jaren bezorgen, en zo dikwyls hen zulks belast werd, de nodige onderrigtingen, dien aangaande, aan hun Ed. Mog. of derzelver Gecommitteerden tot het Mindergetal, bezorgen; de jaarlyksche rekeningen, niet alleen zo veel de huishoudinge van ieder grieteny of stad betreft, maar ook van 's Lands impositien en andere finantien, [p. 384] opnemen en verëffenen, en voorts, in alle opzigten, een wakend oog houden op alles wat tot welstand, zo van hunne districten en derzelver ingezeten, als van het vaderland in deszelfs hoge regeringe, dienen kan.

VI. Geregten ten platten lande. beschryving van het ampt eens Grietmans. Dit vooräf in 't gemeen gezegt hebbende nopens de regtsmagt en pligten der Nedergeregten, staat wyders te letten op de hoedanigheid dier Geregten, of uit welke personen dezelve, zo ten platten lande, als in de steden, bestaan. De grietenyen, (zynde dertig in getal, waar van elf in Oostergoo, negen in

245 Namelyk, die, by voorbeeld, op hoerery, overspel, injurien enz. gestelt zyn; waar van een gedeelte komt ten profyte van den Officier die de calange doet, diergelyke geldboeten konnen en moeten door de Geregten ingevordert worden: maar als de Geregten in gebreke zyn om zodanige boeten te eischen, konnen die door den procureur Generaal voor den Hove gevordert worden.

208wumkes.nl

Westergoo, en tien in de Zevenwouden,) worden beregt door één Grietman, en twee of drie Byzitters246, waar omtrent vooräf is aan te merken, dat in de Nedergeregten geen vader en zoon of schoonzoon, nog twee broeders of zwagers mogen toegelaten worden.247 Een Grietman, het eerste en aanzienlykste lid van het nedergeregte, wort, zedert de vaststelling der vryheid, by stemminge van de Eigenërfden, [p. 385] op het drietal gebragt, en daar uit één tot die waerdigheid gekoren. Een Grietenye, door versterf of anderzins vacant zynde, geschied de uitschryvinge tot stemminge door het Collegie der Heeren Gedeputeerden, in diervoegen, dat de huiskondinge door de Dorpsregters, ten minsten zes dagen voor de stemminge kan geschieden; de dag van huiskondinge en stemminge daar onder begrepen. De stemminge gedaan, en het drietal door de Eigenërfden geformeert zynde, werden, kort daar na, de stembesoignes, de twee daar toe benoemde personen, in de grietenye regtkamer, in handen van de Heeren Commissarien uit het Collegie, overgebragt. Deze Heeren doen daar op rapport van hunne Commissie aan het Collegie; waar by ook voormaals het regt was, om, uit het benoemde drietal, één tot het Grietmans ampt te verkiezen: dog, volgens Staatsbesluit en opdragt van den 19 Aug. 1748., is door hunne Ed. Mog. dit regt van verkiezinge aan den [p. 386] Heere Erfstadhouder afgestaan, des dat de verkiezing door zyne Doorl. Hooght. geschiede binnen zes weeken, na het ter hand stellen van de gezeide nominatie aan Hoogstdenzelven; welke ter handstellinge moet geschieden binnen twee maanden na de openvallinge van het gemelde ampt. Op de nominatie mogen niet gebragt werden personen, beneden de twintig jaren; gelyk mede genen dan genoegzaam en behoorlyk gequalifiseert: staande het oordeel over die hoedanigheid, in gevalle van verschil, of hapering, aan het oordeel van eenige Heeren of Leden uit de landen, daar toe door den Heere Erfstadhouder te benoemen: aan welker uitspraak een ieder gehouden is zig te onderwerpen.248 Een Grietman verkoren zynde, ontvangt zyne commissie van 's Lands Staten ter relatie van de Gedeputeerden, en daar op den eed gedaan hebbende, wort daar mede in zyn ampt bevestigt.

De Voornaamste pligten van een Grietman, om, benevens mederegters of byzitters, op de regtdagen te verschynen, die gewoonlyk, (uitgezondert in tyden van vacantie) alle veertien dagen gehouden werden, ook kan hy, om redelyke 246 Volgens de wet (Ord. II Boek, tit. II. art. 3) moet ieder geregte ten minsten van drie Byzitters voorzien zyn; en is nog in den jare 1760. een proces, voor den geregte van Ængwirden hangende, geëvoceert, vermits 'er maar twee Byzitters in dienst waren. Uit een medegedeelt berigt. 247 Reglement van S. D. Hoogheid van den 21 Dec. 1748. Art. XXXIV. Zynde egter door den Heere Erfstadhouder dit artikel nader geinterpreteert, en, ingevolge van dien, by Staatsbesluit van den 3 Maart 1767. vastgestelt, dat deze uitsluitinge van Schoonzoon en Zwagers niet langer zal plaats hebben, als de band des huwelyks, waar door zodanige affiniteit veröorzaakt is, in wezen blyft. 248 XII Art. van 't reglement van zyne Hoogheid.

209wumkes.nl

oorzaken, afwezig blyven, en de regtshandelingen, voor dien tyd, den mederegteren overlaten. De Grietman, of in zyne plaats, de byzitters, of wel gezamentlyk, moeten partyens voorbrengen aanhoren, en, indien mogelyk, verënigen, of anders naar regten en billikheid vonnissen. Een Secretaris verstervende, moet de Grietman bezorgen, dat de boeken en papieren, onder den Secretaris berustende, wel bewaart werden, ten voordele van alle belanghebbende personen. Nopens gestrande goederen is het ampt van den Grietman, binnen 24 uuren na dat hem daar van kennis gegeven is, naaukeurige beschryvinge dier goederen te doen maken; en de goederen die daar onder verderflyk zyn, binnen agt of veertien dagen, by openbare uitveilinge, doen verkopen. Dog goederen, geene bedervinge onderhevig, moeten een jaar lang bewaart, en van den eigenaar niet geëischt werdende, daar na, op gelyke [p. 387] wyze verkogt werden, ten voordele van het Comptoir der Domeinen; na aftrek het geen daar af aan de bergers en den Grietman toebehoort.249 In alle stemmingen, voornamelyk van gevolmagtigden ten Landsdage, is het de pligt van den Grietman zig naaukeurig te doen onderrigten nopens alle het geen in dien opzigte tegens 's Lands wetten en costumen, gepleegt wort, en daar van kennis geven aan de Heeren Gedeputeerden.250 De Grietman is gehouden den Classen en Kerkeraden de hand te bieden in 't weeren van ongeöorlofde byëenkomsten en afzonderlyke vergaderingen, die ondernomen mogen worden van personen, onder schyn en voorwendzel om de gereformeerde religie voort te zetten.251 Boeten en breuken, waar op, by wanbetalinge, gene lyfstraffe volgt, mogen van de Grietsluiden niet verhoogt, maar wel pro Deo vermindert werden; zy mogen alle buitensporigheden straffen, of compositien daar af maken, uitgezondert wat lyf en leven aangaat.252 Examinatien van getuigen moeten door den Grietman, of door een van den Geregte, en niet door den Secretaris alleen gedaan worden. Ook mogenze geene sententien nog eenige tauxatien concipiëren in afwezigheid van de Byzitters en Secretaris. Hen is door 's Lands [p. 388] wetten wel striktelyk aanbevolen, om alles aan te wenden tot bevorderinge en welstand van den openbaren Godsdienst, en tot weeringe van alles wat daar toe hinderlyk kan zyn; inzonderheid het houden van jaarmerkten en kermissen op den dag des Heeren.253 Wyders is hun pligt, tot gerief hunner

249 's Lands Ord. IV Boek, tit VIII. Art. 1-4. 250 Aldaar tit. XIX. Art. 71. 251 Aldaar II Boek, tit. XVIII. 252 Aldaar tit. XXI. 253 Het houden ven Kermissen of eigentlyk Kerkmissen, heeft zyn begin genomen van het gebruik der Christenen in de voorgaande eeuwen. Een nieuwe Kerk gestigt werdende, geschiedde derzelver inwyding met eene statelyke mis en andere plegtigheden, dewelke daar na alle jaren, op dien eigen dag herhaalt werd, ter gedagtenisse van die stigting, en van den Heiligen, aan wien die kerk in den beginne was toegewyd. Dit geschiedde doorgaans met groeten toevloed van menschen. om dit feest, dat eenige dagen, met grote pragt, en

210wumkes.nl

ingezetenen, alle publyke vaarten, te doen reinigen en onderhouden; ordonnerende de personen, dorpen of gemeenschappen, wien zulks te laste komt, hetzelve op bekwame tyden en wyzen ter hand te nemen; 't zelve heeft plaats omtrent [p. 389] de stromen, diepten, zylrieden, en waterlossingen, bezorgende dat geene vuiligheid, vischdammen, schermen, of iets anders, den loop van het water verhinderen. Nopens het aftappen van 't water naar buiten, moeten de Grietsluiden hun schikken naar het peil, volgens welk het water in de maand April afgetapt behoort te werden; verhoedende teffens, dat de schutdeuren der zylen niet anders werden geöpent, dan tot gerief van de scheepvaart nodig zy. De Pligtigen tot het onderhouden van Heerewegen, als mede van op, in- en miedwegen, mitsgaders van alle andere gemeene gerieflykheden, moeten door den grietman of onwilligen gestraft werden, door het opleggen van de gewone boeten; die alle, ter eisch van den Fiskaal, door den Grietman ingevordert, en, naar bevindinge van zaken, gemagtigt mogen werden.

VII. In tyden van oproer enz. Het voorgaande betreft in 't gemeen de voornaamste pligten, die gewoonlijk tot laste van den Grietman zyn; het overige kan uit het geen §. 1. en volg. van de Nedergeregten in 't gemeen gezegt is, afgeleid werden. In tyden van onraad, stropingen, vyandlyke invallen, of vermenigvuldiginge van landlopers, rovers en diergelyk geboefte, hebben de Grietsluiden magt, en zyn amptshalven verpligt het gevaar voor te komen, of, zo veel mogelyk, te stuiten: zy moeten, als 't de nood verëischt, niet alleen hunne grietenye-dienaars, maar ook hunne ingezetenen doen aankondigen, 't zy by klokklippinge [p. 390] of huiskondinginge, om zig, zo ras doenlyk, in staat te stellen, het oproer te helpen dempen, de stropers tegen te gaan, tegens den vyand op te trekken, en de vagebonden en landlopers op te zoeken, en in verzekering te helpen brengen: ook is ieder ingezeten en landzaat verbonden, om, in alle zulke, en diergelyke gevallen, den Grietman by te staan, zynde ordres te gehoorzamen, en alles aan te wenden, wat tot ruste, veiligheid en welstand van het gemeene land nodig en dienstig is, zonder, in dien opzigte, te mogen onttrekken, by straffe van voor kwaadgunners van 't gemeenebest, gehouden, en als zodanig, door de hoge regeringe, anderen ten voorbeelde, gehandelt te worden.

buitensporige oeffeningen, gehouden werd, by te wonen. Dit gebruik, of liever misbruik, heeft allenskens de gewoonte voortgebragt, en, op zommige plaatzen, de overhand gehouden, waar van wy nog de overblyfzelen, zelfs na de hervorming, zien, in het houden van zodanige kermissen, die, niet tegenstaande de heilzame wetten der hoge Overheid, nog op eenige plaatzen aan de hand gehouden werden; staande het egter aan de Heeren Grietsluiden en Magistraten, om 's Lands wetten, op dat stuk geëmaneert, op eene gemakkelyke wyze ter uitvoer te stellen, en zodanigen zuurdeeg van het Pausdom uit te roejen. Zie ook I Deel, bladz. 731.

211wumkes.nl

VIII. Voorregten van het Grietmans-ampt. Uit het hier toe gezeide, ziet men, dat het ampt van Grietman hier te lande, niet alleen zeer aanzienlyk, maar ook van veel gewigt is. Zy hebben, uit kragt van hunne waerdigheid, wel geen regt tot de landsregeringe, maar moeten, even als andere hoge amptzoekers en aanzienlyke ingesetenen, door hunne eigene of andere stemmen, tot de hoge regeringe bevordert werden; dog hunne waerdigheid en gezag, gelyk mede de voordeelen daar mede verknocht, zyn zo aanzienlyk, dat zy, uit hoofde van die, zonder tegenspreken, onder de voornaamsten des lands mogen geächt en geëert werden. Men heeft tyden gezien, dat 'er met kragt aangedrongen werd, om niet alleen de Grietsluiden buiten alle bewint van regeringe te sluiten, maar ook van alle hoge en [p. 391] generaliteits Collegien te weeren.254 Dog de ongerymtheid van diergelyke voorstellingen werd haast openbaar: de Grietsluiden tot de landsregeringe gewend, en daar in door ervarenheid bedreven, moesten, voor dien tyd wel plaats maken voor een' hoop nieuwelingen, die geen verstand nog kundigheid van 't landbestier hadden; dog dit was van korten duur, en de zaken schikten zig haast weder op den ouden voet.255 Voorheen was hetzelfde reeds ter bane gebragt; dog door de Staten afgeslagen.256 En in den jare 1673. begrepen de Gecommitteerden dat de Grietsluiden wel geregtigt behoorden te wezen tot alle andere hoge ampten, maar niet tot dat van Gedeputeerde Staat.257 Dog ook dit, hoewel in 't begin toegestaan, was van korten duur, vermits de Grietsluiden, of door hun zelfs, of door hunne vrienden, de magt van stemmen meest in handen hebbende, het vermogen hadden om daar omtrent op de Landsdagen zodanige schikkingen te doen maken, alsze dienstig oordeelden ter verydeling van het geen voormaals tegens hen ingevoert was.258 Ook schynt het geheel tegens reden te zyn, aanzienlyke en ervarene Leden van 't Gemenebest uit te sluiten van regerings-ampten, [p. 392] waar toe zy gemeenlyk meer bekwaamheid en vermogen bezitten dan veele anderen: en 'er, wegens hunne bedieninge, niets in den weg is om zodanige hoge ampten met luister te bekleden; waar in zy, boven dien, als begoedigde leden van den Staat, ten minsten zo veel, en dikwyls meer, belang hebben, dan verre de meesten van hunne medeburgers. Toen 'er in den jare 1748 nogmaals een tyd van Staatshervorming scheen te zullen geboren worden, hebben egter de Gecommitteerden der Landen en Steden niet weder aan die snaar geroert, maar wel uitdrukkelyk vastgestelt259, dat Grietsluiden,

254 Doleancie van 1627. Aitz. II Deel, bladz. 214. 255 Aldaar bladz. 230. 256 Wins. Chron. bladz. 863. 257 XXIII Poinct van Doleancie van 1673. 258 Men leeze dien aangaande, het geen de beroemde U. Huber nopens deze stoffe, onwedersprekelyk ter neêr gestelt heeft, in zynen Spiegel van doleancie, bladz. 6 en vol. 259 Puncten Reformatoir van den 5 July 1748. Art. XLVIII.

212wumkes.nl

Byzitters, Magistraatspersonen enz. tot den Landsdag verkiesbaar zouden zyn; 't geen ook vervolgens door den Heere Erfstadhouder, in Hoogstdeszelfs reglement van regeringe, van den 21 Dec. deszelven jaars, daar by gelaten is; met die bepalinge, dat geen Grietman of oud grietman, van eigenërfden state zynde, als Edelluiden op den Landsdag zouden mogen verschynen: een abuis dat voorheen langzamerhand, tegen de fundamentele wetten van den lande, was ingeslopen, als te zien is in 't 60 Art. van de resolutie van den 31 Dec. 1698.260 's Lands Ord. IV B. tit. XIX. art 57. [p. 393]

Tot de voorregten der Grietsluiden gehoren wyders het begeven van veele Grietenye ampten, als Ontvangers der Boelgoederen; particuliere en generale Collecteurs der impositien, en der reëele en personele goedschattinge; de ampten van Fiskaal, Executeur, Adsistenten, en veele andere kleine bedieningen. 't Verkiezen van Byzitters, Secretaris, Dorpsregters enz. uit een benoemt drietal, door de Stemgeregtigden geformeert. Het aanstellen van Procureurs in hunne Grietenyen; uitschryvingen van stemminge te doen, tot het nomineren of verkiezen van allerley zoorten van ampten, waar in het stemregt plaats heeft, en veele andere dingen, te menigvuldig hier op te noemen.

IX. Deszelfs inkomsten. De profytelyke inkomen van een' Grietman konnen niet wel opgetelt worden, en zyn ook niet altoos en overäl op een' en denzelven voet. De zogenaamde Deelskosten, zynde een overslag van eenige stuivers, by ieder Landsfloreen werdende betaalt, zyn iegentlyk de zekere en geregelde inkomsten der Heeren Grietsluiden: dog deze zyn niet overäl even hoog: men heeft grietenyen daar vyf, zes, zeven en meer stuivers, aan deelskosten, voorieder floreen geheven wort; en was deze belasting van ouds niet overäl gelyk, [p. 394] gelyk nog tegenwoordig niet, vermits zulks meerendeel afhangt van de conventien, die nopens dit stuk, tusschen de Stemgeregtigden en den Grietman gemaakt werden. In het XV Art. van meergemelde reglement van den 21 Dec. 1748. is by wylen zyne Doorl. Hoogheid vastgestelt, en naderhand by missive van den 6 Nov. 1750., door Hoogstdenzelven nader aangeschreven, dat, (om weg te nemen alle bedenking der Ingezetenen, en disputen, nopens de begroting en 't employ der deelskosten, konnende ontstaan,) het traktement van den Grietman, en om daar uit goed te maken alle onkosten of daggelden van de Gedeputeerden ten Landsdage; salaris van Byzitters, Secretaris, en alle andere zaken, die uit de deelskosten moeten

260 Men vind deze Resolutie agter 's Lands Ordonnantie van den jare 1699. Sprekende nogtans het aangehaalde artikel alleen van oude Grietsluiden; dog wierden ook toen, en daarna altoos de Grietsluiden als Edelluiden ten Landsdage gekoren, al schoon van Eigenërfde State zynde. Ook heeft de Heer Erfstadhouder nog in 't laatst van het jaar 1766. aan de Eigenërfde Grietsluiden (tot wederzeggens) toegestaan, om als Edelluiden ten Landsdage te verschynen; mits een Edelman by zig hebbende.

213wumkes.nl

worden gedragen, zou werden bepaalt op eene zekere zomme jaarlyks; in welk jaarlyks traktement mede gerekent zouden werden de grote Consenten, (zynde een halve stuiver van ieder Goudgulden der koopschatten van vaste goederen; boven de vier honderd Goudguldens) en alle andere revenuen, uit de grietenyen voortkomende. Moetende die te bepalene zomme gerekent worden naar evenredigheid der grote van de grietenyen, en de lasten, uit de deelskosten moetende gedragen werden. De Stemgeregtigden moeten tot deze vaststellinge behoorlyk werden t' zamengeroepen; en niet met den Grietman over dit stuk konnende verdragen, werd het geschil en verdere bepalinge gestelt ter uitspraak van den Heere Erfstadhouder. Op dien voet zyn doorgaans in de grietenyen, [p. 395] tusschen de Eigenërfde ingezetenen en den grietman, vaste accoorden beraamt; zynde egter, als voren gezegt is, de deelskosten over de florenen omgeslagen, niet overäl even hoog. Dog komen nu zo wel de grote als voormaals alleen de kleine consenten, ten profyte van den Grietman. Uit het een en ander moet hy hoeden en dragen, niet alleen de kosten der verteringen tot het stemmen van jaarlyksche Volmagten ten landsdage, zo die in de byzondere dorpen, als die op de generale stemminge in de grietenye regthuizen, voorvallen, maar ook de daggelden der Heeren Volmagten zelve. Gelyk mede de jaarwedden van de Byzitters, Secretaris, Executeur en andere bedienden der Grietenye; mitsgaders alle de kosten van de criminele justitie: te weten zo veel aangaat het vervolgen en vangen der misdadigers, de præparatoire informatien, en het overbrengen derzelve aan het Hof Provinciaal. Buiten dien komt tot laste van de grietenyen de kosten, tot het onderhoud of vernieuwen van zeedyken, palen, schermen, steenen, duikelhoofden, zylen, vallaten, togtsloten, waterlossingen, en andere gemeene zaken, werdende verëischt; gelyk mede de inquartieringe der militie, de kosten die, wegens de grietenye of eenig dorp, door opkomende verschillen of proceduren, mogen ontstaan; het bouwen, vervaerdigen, in order houden, of de huringe van grietenye regthuizen enz.

De Grietman behoort het gestrand wrakhout alleen, en de tiende penning van alle [p. 396] andere gestrande goederen, ter vergoedinge van de kosten by hem moetende werden aangewend tot het beschryven, bewaren en onderhouden van diergelyke goederen. Aan hem behoren de boeten die de nalatigen komen te verbeuren, nopens het onderhoud van ryd-, in- en opwegen, heerewegen, paden, houten, steigers, bruggen, tillen, pompen, waterlossingen en diergelyke dingen; gelyk mede alle andere boeten, die by præventie of anderzins, door hem mogen gevordert worden: behalven nog het geen hem, wegens vacatien, als Commissaris van den Geregte, wegens bezegelingen van sterf huizen, verzegelinge van citatien, ondertekenen derzelver, het afnemen van den eed van partyen, wegens 't verhoren van getuigen, arresten, accoorden, sententien, authorisatien van curatoren of voogden, voor 't tekenen van koopbrieven, requisitorien te tekenen, het præsideren over verkoping, comparitien, 't geven

214wumkes.nl

van consenten, vacatien in zaken, de grietenye betreffende, executiegeld, en veele andere dingen, toebehoort.261

Eindelyk hebben ook de Grietsluiden, uit hoofde van de waerdigheid hunner bedieninge, volgens 's Lands wet262, het regt, om over de geheele Provincie te mogen jagen; uitgezondert op alzulke plaatzen, die door de hoge Overheid aan den Stadhouder voor altoos, zyn afgestaan.263 [p. 397]

X. Byzitters, hunne aanstelling en ampt. De Byzitters benevens den Grietman het geregte in ieder grietenye uitmakende, moeten zyn van de verstandigste en beste mannen uit de ingezetenen, staande ter goeder naam en faam. Het Byzittersämpt door versterf of anderzins ledig geworden zynde, doet de Grietman uitschryvinge tot eene benoeming van personen; en zes dagen voor den bepaalden dag van stemminge geschied de huiskondinge, om een behoorlyk drietal by de Stemgeregtigden geformeert te worden. De benoeming door meerderheid van stemmen in ieder dorp, en door meerderheid van dorpen in de grietenye, op een drietal uitgebragt zynde, wort daar uit door den Grietman één tot het vacante ampt van Byzitter gekoren, gecommitteert en geëdigt; waar mede hy alzo in zyn ampt gestelt werd, zonder nadere of andere authorisatie of bekragtiging nodig te hebben; en zonder dat ook iemant, aldus gestemt, gekozen en gecommitteert, regt heeft zig van deze bedieninge te onttrekken, of dezelve te weigeren, ten zy om zeer gewigtige en wettige redenen.

Men kan uit het geen §. I. en elders in dit Hoofddeel gezegt is, gemakkelyk opmaken waar in de bediening van het Byzittersämpt gelegen zy. Zy moeten met en benevens den Grietman, of in deszelfs afwezigheid, te zamen op de regtdagen verschynen, aldaar voor regt zitten, partyens redenen aanhoren, hun vlyt aanwenden, dat dezelve, zo mogelyk, by minnelyk vergelyk, met elkanderen verdragen; of zo zulks niet wel doenlyk zy, regt en billik uitspraak doen over alle geschilzaken [p. 398] die den geregte worden voorgedragen. Eenige commissie wegens sterfhuizen, verkopingen, inventarisatien, boelgelden, scheidingen, aanhoren van getuigen, stellen van positien door partyen, authorisatien of diergelyke moetende waargenomen worden, geschied zulks door de Byzitters; waar omtrent zomtyds den rang by tourbeurten wort in agt genomen; zomtyds verdeelen de Byzitters de commissien in de grietenye voorvallende, naar den rang en de gelegenheid der dorpen, onder elkanderen, en dikwyls neemt de oudste Byzitter de voorkomende zaken, uit naam van het Geregte, alleen waar; dog niets kan van het geregt of een Byzitter gedaan werden, of van eenige kragt

261 Zie de lyst, Ordonnantie III Boek, tit. XXXII. 262 Ordonnantie IV Boek, tit. IV. art. I, II. 263 Zie I Deel, bladz. 204, en elders.

215wumkes.nl

zyn, dan het geen gedaan wort ten overstaan en in 't bywezen van den Secretaris der grietenye, of deszelfs gezworen Clercq.

In zaken van regtsgedingen, het proces volschreven zynde, neemt het Geregt altoos het advis in van één of meer verstandige Regtsgeleerden, ten welken einde ieder Nedergeregt steeds een ervaren en verstandig Advocaat heeft, die ten dien opzigte, Pensionaris dier grietenye genaamt wort, aan wien de stukken van het proces worden overgezonden, en van wiens regtsgeleerde redenen en advisen de Geregten zig nopens het opmaken hunner vonnissen doorgaans bedienen: dog de zaken van veel gewigt, of zeer ingewikkelt en duister zynde, werden de stukken dikwyls aan meer andere Regtsgeleerden vertoont, en ter examinatie overgegeven, alëer de sententie door het Geregte werd uitgesproken. [p. 399] Geene Sententien mogen door Grietsluiden worden opgemaakt, nog eenige tauxatien geconcipiëert, dan ten overstaan van de Byzitters en den Secretaris. Ook koeten de Nederregters de processen, voor hen beleid, op het spoedigste, na dat dezelve in regte geconcludeert en in staat van visie gebragt zyn, termineren en wyzen. van alle Sententien van de Nederregters, mag, door de bezwaarde party aan den Hove geäppelleert worden, volgens den voet by 's Lands ordonnantie voorgeschreven.264

Betreffende de veiligheid, het bestuur en de goede politie der grietenyen, zulks is wel inzonderheid den Grietsluiden aanbevolen, dog zo, dat de Byzitters den Grietman, daar 't van noden is, moeten bystaan en ondersteunen, hem dienen van hunne hulpe en raadgevingen, hem in 't dempen van oproer, en in 't vervolgens der kwaaddoenderen de sterke hand bieden, en, zo iets van dien aart tot hunne kennisse komt, den Grietman, by de eerste bekwame gelegenheid, daar van verwittigen. In 't kort, hun ampt is, een wakend oog te houden op den welstand der ingezetenen, de goede regeringe en 't bestuur der grietenyen naar vermogen te bevorderen, alle wanörders tegen te gaan, te bezorgen dat nooit de goeden door de kwaden werden onderdrukt, dat 's Lands wetten, resolutien en plakaten werden agtervolgt en gehandhaaft, de onschuldigen beschermt en het kwade gestraft werde.

XI. Hunne voordelen. Het Byzitters-ampt is hier te lande [p. 400] meer eene bedieninge van aanzien dan voordeel, en zy die 'er mede bekleed zyn, genieten waarlyk zeer weinige profyten naar evenredigheid en 't gewigt van hunne betrekkinge. 't Is hierom dat ook meest aanzienlyke Huisluiden of andere welhebbende ingezetenen tot deze bedieninge gekoren werden, die, zonder groot nadeel van hun bestaan, de veelvuldige pligten, aan dit ampt verknocht, konnen waarnemen. In zommige grietenyen moet de Grietman een kleine zomme gelds, uit zyne deelskosten en consenten, tot eene geringe jaarwedde aan de Byzitters uittellen, 't geen niet 264 Ord. III Boek. Tit. II. art 69 en volg.

216wumkes.nl

overäl evenwel is, en ik weet niet of dit nog wel in alle grietenyen plaats heeft.265 't Geen van boeten en breuken, boven het aandeel van den Fiskaal, inkomt, behoort eigentlyk, wat het bestuur der grietenye, en derzelver publyke zaken aangaat, aan den grietman; of zo 'er de Byzitters eenig aandeel van bekomen, is het veeltyds naauwelyks toereikende om daar uit de nodige kosten en verteringen goed te maken. Een Byzitter Commissaris van den Geregte zynde, geniet daar voor, naar uitwyzen van 's Lands ordonnantie; 't geen plaats heeft zo wel binnen de regtkamer, als elders waar deszelfs tegenwoordigheid, by voorvallende gelegenheden, verëischt wort266, 't geen in alles, voor ieder Byzitter mogelyk niet boven de honderd guldens jaarlyks zal opleveren. [p. 401]

XII. Secretarissen. Het ampt van Secretaris der grietenye is in deze Provincie tamelyk aanzienlyk en voordelig. Een Secretaris wort by den Grietman gekoren uit een genomineert drietal personen; door de gezamentlyke Eigenërfden der Grietenye gestemt. De Grietman nalatig zynde, om binnen een half jaar de gemelde Stemminge en verkiezinge te bevorderen, zyn de Heeren Gedeputeerden bevoegt, om uitschryvinge tot stemmige te doen tot het maken van eene nominatie van drie gequalificeerde personen, en vervolgens daar uit één' tot Secretaris te verkiezen. De Grietsluiden één tot dit ampt hebbende verkoren, niet staande ter goeder naam en faam, of anders niet voorzien met de verëischte hoedanigheden, kan door het Collegie de gedane verkiezinge vernietigt werden, en moet, in zo een geval, een nieuwe nominatie gedaan werden. Een Secretaris, na voorgaande nominatie wettig gekoren zynde, ontvangt zyne Commissie van den grietman, en is gehouden daar op den eed te doen in handen van het Collegie der Ed. Mog. Heeren Gedeputeerde Staten der Provincie; 't welk gedaan zynde, is hy gemagtigt om zyne bedieninge aan te vaerden, en de zaken, daar toe behorende, in alle opzigten waar te nemen.

Het ampt van den Secretaris is de boeken en papieren, [p. 402] de grietenye betreffende, gelyk mede 't geen hem Lands wegen, zo van Stem als Floreenregisters, en alle andere zaken van dien aart, is aanbevolen en onder hem berustende, naaukeurig te bewaren, om daar mede zo wel het gemeene land, als het Geregt, de grietenye ingezetenen, en alle daar in belanghebbende personen, te dienen. Alle uitschryvingen, bevélen, commissien en publicatien, op naam van 't Geregte geschiedende of uitgegeven werdende, moeten door den Secretaris geschreven, en, ter ordonnantie van 't Geregte, vertekent werden. Aan den Secretaris werden gezonden de plakaten, publicatien en notificatien, mitsgaders allerhande bevélen, door de hoge Overheid aan de Geregten werden

265 Zelfs wort my berigt, dat in zommige grietenyen de Byzitters geheel geen tractement hebben. 266 Ordonn. III Boek, tit. XXXII. Van Grietsluiden en Assesseurs.

217wumkes.nl

afgevaerdigt, om door dezelve ter uitvoer gestelt te werden. De registers der brieven, obligatien, testamenten, koopbrieven, proclamatien en andere stukken van aangelegenheid, woorden door den Secretaris in order gehouden, de nodige aantekeningen op behoorlyke tyden en wyze, door hem gedaan, en de verëischte extracten daar van, op begeerte van alle belanghebbende ingezetenen, uitgegeven. Op de gewone regtdagen, of buitengewone compariteiten van 't Geregte, of ten overstaan van één' Commissaris eenige geregtelyke acten voorvallende, moet de Secretaris, of zyne gezworen Clercq altoos tegenwoordig zyn, en de nodige aantekeningen houden, de verëischte stukken registreren, en alles behoorlyk te boek brengen. Gene schriftelyke citatien arresten, bevélen, denunciatien, inhibitien, en diergelyke dingen worden uitgevaerdigt, ten zy dezelve alvorens door den Secretaris of gezworen Clercq, ter ondonnantie van 't Geregte, vertekent zyn; gelyk mede alle contumatien, continuatien, protestatien, aannemingen en diergelyke acten, voor regte [p. 403] vallende, door hem moeten werden aangetekent. Ook zyn dezelve gehouden, aan partyen, die 't verzoeken, behoorlyke visie geven van de acten, door hen te boek gestelt; en moetende ook, ten dien einde, de registers en recesboeken onder hen gelaten werden, waar van zy ook ten allen tyden de nodige veräntwoordige gehouden zyn te doen; 't geen mede plaats heeft nopens de onder hen berustende Stem cohieren en andere publike stukken: mogende overzulks het oorspronkelyke van zodanige boeken niet van zig geven, maar wel geauthentiseerde copyen aan de belanghebbende verzoekens. Alles wat de goede huishoudinge en 't bestuur der grietenye aangaat, of voor zo veel het Geregt door de hoge regeringe omtrent eenige zaken belast is, berust ten groten dele onder den Secretaris; die ook, uit dien hoofde, gehouden is, het Geregte en de Leden van dien, te gehoorzamen, eerbiedigen, en allen dienst en wilvaerdigheid, zo veel hun regters ampt betreft, te bewyzen; zonder zig op eenigerhande wyze aan te matigen, iets, dat den Geregte als zodanige, is aanbevolen; moetende ook, daar 't verëischt wort, den Grietman de hand te bieden in 't vervolgen der boosdoeners.

XIII. Ontvangers der Boelgoederen. Tot het ampt van Secretaris ten platten lande, gelyk mede in de meeste Steden, is van ouds mede toegevoegt, het houden van Boelgoederen, of verkopingen van roerlyke goederen, die by openbaren uitroep geschieden. Dit gebruik heeft inzonderheid zyn' oorspronk genomen, om door dien weg [p. 404] te zorgen voor de veiligheid der verkopers, die, buiten dien, zonder parate executie aan hunne penningen niet zo wel konden komen; daarze nu enkel en alleen hunne aanspraak op den Ontvanger der Boelgoeden hebben; zynde het anders niet verboden zynde goederen zelfs te verkopen hoe men wil, maar alleen dat zulks niet door eenen anderen geschiede, die in dezen het ampt van den Boelgoeds-

218wumkes.nl

ontvanger, op eigene authoriteit, zonder aanstellinge van 't Geregte, zoude waarnemen.267 De Secretarissen, in hoedanigheid als Ontvangers der Boelgoederen, genieten voor hunne moeite, en nodige uitgaven, van den Koper en den Verkoper ieder een stuiver van de Goudgulden, van alle goederen, die op dag worden verkogt: alles boven het verhoog- en strykgeld. Des dat de Secretaris gehouden is te staan voor de penningen, en geene andere kosten ten laste van den verkoper brengende, dan alleen de vacatien van den Commissaris, by 't houden van 't boelgoed zittende, daar het nodig is.268 Dog iemant de kooppenningen terstont by 't boelgoed betalende, is niet verpligt eenige stuivergelden te voldoen.

Alle Boelgoeds-ontvangers zyn gehouden genoegzame borge te stellen tot genoegen van de Geregten en Magistraten die hen gemagtigt hebben; en tot zekerheid van hen die hunne goederen op gezeide wyze laten verkopen, ten einde dezelve, by verval en onvermogentheid van de ontvangers der boelgoederen, hun verhaal [p. 405] konnen vinden op de gestelde borgen. De borgtogten moeten gepasseert worden tot zodanige zommen, als by Staatsbesluit269, aanzien van ieder grietenye, is vastgestelt, waar van wy hier, tot voldoeninge van de weetgierigen, de lyst zullen laten volgen, naar de drie classen der grietenyen.

Leeuwarderadeel Ferwerderadeel Westdongeradeel Oostdongeradeel Kollumerland Menaldumadeel Barradeel Borgtogt voor 8000 gulden. Baarderadeel Wonseradeel Wymbritzeradeel Het Bildt West-Stellingwerf Agtkarspelen Dantumadeel Tietjerksteradeel Smallingerland ieder voor 5000 guld. Franekeradeel

267 Staatsbesluit van den 20 Nov. 1663. en 28 Febr. 1698. 268 Ordonnantie III Boek, tit. XXXII. 269 Den 16 Maart 1725.

219wumkes.nl

Hennaarderadeel Schoterland Opsterland Idaarderadeel Rauwerderhem Hemelum oudevaart Utingeradeel ieder voor 3000 guld. Ængwirden (pag315406) Doniawerstal Haskerland Lemsterland Gaasterland Oost-Stellingwerf Werdende den Magistraten der Steden de vryheid gelaten, om borge te

eischen tot zulke zomme als dezelve, naar evenredigheid en belang, dienstig zullen vinden.

Behalven de voordelen die uit het houden der Boelgoederen spruiten, hebben de Secretarissen, zo ten platten lande als in de Steden, weinig, ja zommigen geen vast jaargeld: volgens Staatsbesluit van den 23 May 1712., genieten zy voor het opmaken der cohieren van den reëlen hondersten penn: zeventig gulden; en volgens dat van den 3 Maart 1738., voor 't vernieuwen der Stem- en Floreenregisters, dat alle tien jaren geschied, telkens mede zeventig guldens. Hunne overige profyten zyn meest onzeker, als spruitende uit het geen dagelyks, zo op het regthuis als in de Secretarye voorvalt, 't geen op de lyst van den taux der cancellarye-geregtigheden, in 's Lands Ordonnantie kan nagezien werden. II Boek, tit. XXXII. Wegens het jaarlyks opschryven der Specien genieten de leden van 't Geregt met den Secretaris voor kosten en verteringen te zamen voor ieder dorp drie gulden: waar boven de Secretaris voor 't houden der besoignes, en 't vervaerdigen der dubbelden, voor ieder dorp geniet, vier gulden: werdende de Steden in dezen opzigt naar evenredigheid op zeker aantal dorpen gerekent: [p. 407] als Leeuwarden voor 48, Bolsward op 10, Franeker op 12, Sneek op 13, Dokkum op 10, Harlingen op 29, Stavoren op 5, Sloten op 2, Workum op 11, Ylst op 4, en Hindelopen op 7 dorpen.

XIV. Dorpregters. Onder de personen, tot het geregt ten platten lande behorende, moeten ook, in zekere opzigten, gebragt werden de Dorpregters. Dezelve worden, even als van de Byzitters gezegt is, door den Grietman, uit een drietal ven personen, door de Stemgeregtigden opgegeven, gekoren. Ieder dorp heeft gemeenlyk één' zodanigen Regter; dog zomwylen konnen ook twee à drie dorpen, by elkanderen gevoegt, te zamen een dorpregter hebben. Op veele plaatzen in deze Provincie

220wumkes.nl

werden de Schoolmeesters tot dit ampt gekoren; zomtyds ook Huisluiden of andere ingezetenen van de geschikte en verstandigste personen der plaatze. Iemant tot Dorpregter gekoren zynde, is gehouden dat ampt, ten minsten één jaar te bedienen, ten ware zy wettige redenen van verschoninge, ten genoegen van het Geregte, konden inbrengen: dog gemeenlyk blyft een verkoren persoon dit ampt voor al zyn leven bedienen iemant gekoren zynde, wort door het Geregte geëdigt, en bekoomt daar door magt en authoriteit om alle de delen van deze bedieninge waar te nemen.

Een Dorpregter heeft magt, en is amptshalve verbonden, zo veel mogelyk is, vrede te houden en te gebieden, tusschen twistende partyen; en hen die den vrede breken, zo 't nodig is, vast te houden, of aan den Grietman, [p. 408] door borgtogte te verbinden. Hy moet, ten overstaan van twee of drie zyner dorpgenoten, alle geslagene, geworpene of gestokene wonden, of andere beschadigingen, gelyk mede alle veldschaden en diergelyken, bezien, en daar 't verëischt wort, tauxeren; nopens geldschulden, veldschaden, en andere geringe zaken, tusschen partyen handelen, en hen in der minne met elkanderen vergelyken: dog wegens het een en andere eenige boeten vallende, moet hy zaken van die natuur aan den Grietman overlaten. Alle zoorten van strafbare misdaden en onregte handelingen, in het dorp of deszelfs regtsgebied voorvallende, moeten door den Dorpregter op den eerstkomende regtdag aan den Grietman of 't Geregtte worden bekent gemaakt: ten zy de zaak meerdere haast moge verëischen. De regters van de dorpen moeten, (even als van de Byzitters en Secretarissen gezegt is,) den Grietsluiden, in 't vervolgen van doodslagers en andere boosdoeners, de hand bieden, en ten langsten alle veertien dagen (ten zy om gewigtige redenen groteren spoed dient gemaakt te worden) aan den Grietman en 't Geregte melden, welke delicten of misdaden in hunne dorpen begaan zyn, of wat misdadigers zig aldaar ophouden. Den Dorpregteren is belast om, by afwezigheid van Geregtsdienaars vast te houden alle vagebonden, huisbrekers en dieven, in hunnen bedryve bevonden werdende; en datze dezelven, gevangen zynde, des anderen daags moeten leveren in handen van den grietman of het Geregte der grietenye, omme vervolgens naar Leeuwarden op het [p. 409] gedemolieerde blokhuis overgezonden te worden. En moeten de ingezetenen, van de Dorpregters verzogt zynde, den Dorpregter hier in de behulpzame hand te bieden. Alle exploicten van citatien, arresten, denunciatien en diergelyke, 't zy voor den Hove, of voor den Nederregter vallende, konnen door den Dorpregter, zo verre zyn regtsgebied zig uitstrekt, gedaan worden, zonder ook iets van dien aart te mogen weigeren. By alle Stemmingen, 't zy van Volmagten ten Landsdage, Grietsluiden, Byzitters, Secretarissen, Predikanten, Kerkvoogden, Dyksgeregten enz. moet door de Dorpregters, op de bepaalde tyden voor den dag der stemminge de klok driemaal geklipt worden. By de Stemminge mag de Dorpregter de Stemmen

221wumkes.nl

opnemen; en by alle Stemmingen moet hy tegenwoordig zyn, op alles naaukeurig agt geven, en, zo 'er iets onwettigs gepleegt, of tegens de reglementen van Stemminge begaan wort, daar van kennis geven aan den Grietman; ook moet hy, zo 't verëischt wort, van alle stemmingen behoorlyke copyen houden, om een' ieder, die 'er belang in heeft, daar van te konnen dienen; gelyk mede alle Stembesoignes, in de kerken door de Dorpregters als getuigen moeten werden vertekent. Wyders is het ampt van den Dorpregter, de bevélen van de hoge Overheid en van het geregt, zo veel zyne bedieninge aangaat, op te volgen, alle huiskondingen, op hoge order moeten gedaan werden, te verrigten, by alle geregtelyke comparitien in de dorpskerken, tegenwoordig zyn, [p. 410] en bepaaldelyk by het vernieuwen der Stemfloreen, reeële en personele cohieren, het Geregte van alles, zyn dorp betreffende, de nodige openinge te geven; het jaarlyks opschryven der Speciën, voormaals by den pagter van huis tot huis, dog thans door het geregte in de Kerken gedaan werdende, mede by te wonen, op de kwade aangevingen agt te geven, en in alles het Geregte ten dienste te staan, en van het nodige te verwittigen.

De Dorpregters genieten, zo veel my bekent is, nergens in deze Provincie eenig vast jaargeld. De grieteny het Bildt hier van moet worden uitgezondert, wyl aldaar eenige vaste wedde aan dezelven is toegestaan. 's Lands ordonnantie wyst hen alleen toe alle profyten en nutschappen naar ouder gewoonte, en wat hen van den Grietman daarenboven toegelaten wort270, zonder dat 'er ergens, myns wetens, enige bepalinge wort gevonden. Toen 'er in den jare 1750. in de grietenyen eene vaststelling gemaakt werd, nopens de begroting en het emploi der deelskosten, werd ook hier en daar voorgestelt, om eenig jaargeld of andere inkomsten ten profyte der Dorpregters, voor hunne veelvuldige diensten, te beramen; dog het is daar by gebleven; niet tegenstaande iederëen van de billikheid dies voorstels overtuigt moeste wezen. Zy genieten, of althans zy behoren, volgens 's Lands wet, te genieten een gulden 's daags voor vacatien, uit last en ten dienste van hunne gemeente of grietenye doende: dog dit is hunne diensten, zo veel de grietenye aangaat, voor niets. Alleen wort hen jaarlyks drie guldens, volgens de lyst der impositien, goed gedaan [p. 411] voor hunne diensten wegens het opschryven der Speciën. Zy genieten voor ieder citatie en diergelyke exploicten, vier stuivers, teffens met 't passeren van 't relaas. Voor ieder proclamatie van kopen van vastigheden, met 't relaas twaalf stuivers. Voor 't bezigtigen van wonden, veldschaden, ophalen van beesten enz. veertien stuivers. Waar uit ligt valt op te maken, dat het ampt van Dorpregter in deze Provincie, niet zo zeer profytabel als wel respectabel is.

270 Ordonn. III Boek, tot II. art. II.

222wumkes.nl

XV. Fiskaal. Tot de waarneminge van het regtsgebied der Nedergeregten, behoort mede het ampt van Fiskaal, die door den Grietman, doorgaans met advis van de overige geregtsleden, aangestelt, gecommitteert en geëdigt wort. De voorname pligten van een Fiskaal zyn, om zig te informeren, en, zo veel mogelyk, te laten onderregten nopens allerleye zoorten van boetvallige overtredingen en misbedryven, zo tegens 's Lands wetten, als des Geregts ordonnantien, begaan. tegens de contraventeurs zyn' eisch, uit last, van wegens, en uit naam van den Geregte, aan te stellen, en dezelve, volgens het beloop der regten, tegens alle ontkenningen en verdrajingen van partyen, staande te houden en te verdedigen. Hy moet de boeten en breuken van personen, die tegens 's Geregts ordres of anderzins overtreden hebben, zo veel mogelyk, invorderen; en, daar de zaak het verëischt, deswegens compositie maken; staande het anders ter goedkeuringe van het Geregte, om de overtreders van hunne ordres, naar bevindinge [p. 412] van zaken, te straffen, of, daar het de natuur der zaken lyden kan, zulks te bemiddelen. De Fiskaal iemant ex officio geäctioneert hebbende, geniet veeltyds van de betaalde boeten271 een derde; komende het ander ten profyte van den Grietman, of, daar het 's Lands wet gebied, dikwyls een derde voor de armen.

XVI. Executeurs en adsistenten. Wyders behoren, hier toe, als dienaars van 't geregt, ten platten lande, één Executeur, en twee à drie Adsistenten; in welker laatstgenoemden plaats in de Steden veeltyds de Bierdragers gebruikt worden. [p. 413] De Executeur doet allerhande citatien en geregtelyke exploicten door de geheele grietenye even als de Dorpregters zulks binnen den omtrek van hunne dorpen konnen doen; zynde het een en ander van evengelyke kragt, en om het even door wien hetzelve verrigt wort: dog mogen de Executeurs hier toe geene Adsistenten in hunne plaatze gebruiken. De Executeurs zo wel als de Adsistenten zyn amptshalven verpligt de Geregten in officio te dienen, eerbiedigen en gehoorzamen in alles,

271 Belangende het aandeel der boeten voor de Fiskaals, ik twyffele zeer, of de Fiskaals wel eenig regt op de boeten hebben, als alleen voor zo verre de Grietman aan hen daar in eenig aandeel toegestaan en belooft heeft: de Grietman is in de Lands ordonnantie doorgaans de Officier die de calange doet; hy heeft wel regt om een Fiskaal aan te stellen: dog dan representeert die zyn persoon; en is dus (zo my berigt is) voormaals by het Hof geöordeelt, dat de kosten van een proces, door den Fiskaal ratione Off. op order van den Grietman ondernomen, door den laatstgenoemden moesten gedragen worden. De wetgever schynt hier en daar in de Ordonnantie wel van hen te spreken als van Lands Fiskaals: dog dit schynt geen tytel te zyn om zig daar op de qualiteit van Officiers van het land te mogen aanmatigen; inzonderheid zo veel de Fiskaals der grietenyen betreft. Dus komt my dit stuk waarschynlyk voor; en diensvolgens geloof ik niet, dat de Grietman verpligt is een Fiskaal aan te stellen met advys van de overige Geregtsleden: dog hoe verre dit doorgaans in de grietenyen plaats heeft, is my onbekent.

223wumkes.nl

waar toe zy gezonden worden; zynde bovenäl en in de eerste plaats hun werk de misdadigers te apprehenderen, in 't grietenye regthuis op te brengen, en, na genomene geregts informatien, naar Leeuwarden in handen van den Procureur Generaal of zynen gelastigden, of wel op het Blokhuis over te leveren. Zy moeten ook, op order van 't Geregte, en vorderinge van 's Lands Commisen en opzigters de hand bieden tot het attrapperen en vangen van personen, die 's lands middelen benadelen, overal waar hunne hulp geëischt wort, en daar de gewone Chergers niet magtig zyn het geweld der sluikers tegen te gaan. Op overtredingen van het jagtreglement mogenze iemant amptshalven insgelyks agterhalen. Op de gewone regtdagen, gelyk mede by alle buitengewone regtshandelingen moetenze, op order van het Geregte, tegenwoordig zyn, om de bevélen van den Grietman en van de overige leden van het Geregte, op te volgen. Ook zynze verpligt om op de publike verkopingen van roerende goederen, zo veel verëischt wort, zig te laten vinden; alwaar dan gewoonlyk de Executeur [p. 414] het ampt van oproeper waarneemt, hoewel anders dit laatste niet eigentlyk aan zyne bedieninge vast is, maar hem afzonderlyk moet worden opgedragen; 't geen mede plaats heeft omtrent zyne bedieninge als Boelgoedsmaander, waar mede de Secretaris, zo ik meen, een ander kan voorzien. In openbare jaarmerkten, kermissen en andere gelegenheden daar veel volks byëen komt, moeten de Executeur en Adsistenten waken voor alle ongelegenheden van vegten, slaan, baldadigheden, oproer en schadelyke zamenspanningen ten nadeele van 's lands ruste, en veiligheid der ingezetenen; mogende, in zodanige gevallen, de belhamels en rustverstoorders aanstonts aan handen van het Geregten overleveren.

Het ampt van Executeur wort door den Grietman doorgaans met advis van het Geregte, voor al zyn leven, of tot kennelyk wederzeggen toe, begeven. De Executeur doet den eed aan het Geregte, en ontvangt van hetzelve zyne Commissie. Zommigen genieten eenige geringe jaarwedden; dog niet overal in alle grietenyen en steden, konnende de Geregten en magistraten dien aangaande hunne eigene schikkingen maken; dog de plaatzen, alwaar de Executeurs ten platten landen een vast jaargeld hebben, is zulks by de Stemgeregtigde ingezetenen met den grietman vastgestelt, en wort hetzelve uit de gewone deelskosten en consenten, door den grietman betaalt. De overige profyten der Executeurs komen van de dagelyksche exploicten, vacatien en geregtsdiensten, gelyk mede uit de voorvallende verkopingen by executie, door hem geschiedende, en wat dies meer is. [p. 415]

De Adsistenten worden insgelyks by den Grietman aangestelt, en genieten, wanneer op commissie zyn, hun vacatiegelden; dog mogen, als gezegt is, geene citatien, arresten of andere diergelyke exploicten waarnemen. Ieder Grietman

224wumkes.nl

staat het vry twee à drie Adsistenten aan te stellen, die op de rolle der appoincteez gestelt, en met gelyke wedden, door het land betaalt worden.272

XVII. Magistraten en regeringe der Steden. Dus veel van het bestuur en de regtsmagt der Nedergeregten ten platten lande: In veele opzigten is het in de Steden eveneens gesteld, voor zo verre het regtsgebied der magistraten over hunne burgeren aanbetreft. Dog de personen, aan wien het regtsgebied en Stedebestuur werd opgedragen, verscheelen in vele opzigten van die der grietenyen: want daar een grietman en de Byzitters ad vitam of voor al hun leven worden aangestelt, worden de Magistraatspersonen op gezette tyden vernieuwt, en gaan alle jaren een of meer personen af en aan. De Grietsluiden en mederegters werden door de Stemgeregtigde ingezetenen benoemt, en de verkiezinge geschied, wat de Grietsluiden aangaat, door den Stadhouder, en belangende de Byzitters door den Grietman. Dog in de Steden geschied de aanstellinge der Magistraatspersonen geheel door den stadhouder, uit eene nominatie van personen, die door den Magistraat en vroedschap geformeert wort, als straks nader zal gezien worden.

Tot de regeringe der Steden behoren dus de Vroedschappen en de Magistraten. De [p. 416] Vroedsluiden273, hier te lande van ouds niet onbekent, zyn egter eerst in den jare 1637. vastgestelt274, worden voor al hun leven verkoren, en in de meeste steden door de Vroedschappen zelfs uit de burgerye benoemt. Op andere plaatzen kiest de geheele burgery, gelyk te Dokkum. In ieder stad is een' zekere hoeveelheid van vaste goederen bepaalt, die verëischt worden om in eigendom behoren aan iemant, die tot de vroedschap zal konnen gekoren worden; zy moeten zyn ledematen van de ware gereformeerde gemeente, of ten minste verklaren, dat zy de gereformeerde religie, zo als die in deze Provincie aangenomen, en in den jare 1618., in de Synode van Dordrecht, [p. 417] is vastgestelt, en opentlyk in de kerken van deze Provincie geleert wort, houden voor de ware Christelyke en algemene Apostolische Religie; voorts van

272 Staatsbesluit van den 23 April 1602. 273 Het ampt, of de bedieninge van Vroedsman, (een wys, verstandig, eerlyk en geschikt man, gelyk het woord te kennen geeft) is niet alleen van overöude tyden bekent, maar ook in Friesland, onder verscheide benamingen, in gebruik geweest. Immers is het zeker, dat het Stadsboek van Bolswart, in den jare 1455. gemaakt is by consent en raad der Zes-en-dertigen. Zynde dit boek 1479. vernieuwt. 't Zelfde wort gevonden in dat van Sneek, 't geen door Burgemeesteren, Schepenen, en Raadsluiden, by consent des Zes-en-dertigen en Gemeente is ingestelt. Deze Zes-en-dertigen zyn zeer waarschynlyk dezelfde, die naderhand Vroedschappen genaamt zyn. Wanneer dan hier gezegt wort dat de Vroedschappen Ao. 1637. zyn vastgestelt, schynt dit te moeten verstaan worden, dat zulks toen in veele Steden in onbruik was geraakt: of ook dat zodanige Collegien toen eene geheele andere gedaante gekregen hebben dan zy voorheen gehad hadden. 274 Te Leeuwarden en Franeker Ao. 1657.

225wumkes.nl

goed gedrag en omgang, als mede getrouw en gewillig den tegenwoordigen staat van regeringe te handhavenen, en 's Lands en Staats fundamentele wetten en besluiten te beschermen.

Het getal der Vroedsluiden is in alle steden niet evenëens: te Leeuwarden bestaat de geheele Vroedschap uit veertig; Sneek heeft zes en dertig Vroedsluiden; Bolsward, Dokkum en Workum ieder twee-en dertig; Franeker dertig; Stavoren en Ylst elks zeventien; Sloten vyftien, en Hindelopen twaalf.

De Vroedschappen hebben in zo verre deel in de regeringe der Steden, datze in gewigtige voorvallen byëen komen, 't zy door de Magistraten geroepen, of alze oordelen, om deze of geene redenen eene Vroedschapsvergadering te moeten beleggen, om den Magistraat met raad en hulp by te staan, of wegens zaken van belang ten beste der stad te raadplegen. In de Vroedschapsvergadering worden gekoren, of by lotinge benoemt de Heeren Volmagten, die, wegens de Vroedschap ten Landsdage werden afgevaerdigt; 't geen op gelyke wyze, by den Magistraat plaats heeft: ook werden jaarlyks door de Vroedschappen zeker getal van personen uit hun midden, by stemminge, op de Nominatie gebragt, om daar uit de nieuwe Magistraatspersonen, door den Heere Erfstadhouder, gekoren te werden. [p. 418]

XVIII. Burgemeesters, Schepenen, Raadsluiden, Bouwmeesters enz. De Magistraten der Steden werden mede niet overäl even talryk, en onder gelyke benaming gevonden. Te Leeuwarden, Sneek en Sloten zyn ieder vier Burgemeesters; te Bolsward en Franeker zes; te Dokkum, Harlingen, Stavoren en Workum, ieder agt; en Ylst en Hindelopen vyf, Boven dien heeft men te Leeuwarden zes, en te Sneek vier Schepenen; gelyk mede in die beide Steden ieder twee Bouwmeesters. Te Bolsward zyn twee, en te Sloten vier Raadsluiden. Te Harlingen zyn agt gezworen Gemeensluiden, dewelke onder dien naam, in geene der Friesche Steden gevonden worden. Alle deze magistraatspersonen, zo Burgemeesters, Schepenen, Bouwmeester, Raadsluiden als gezworene Gemeensluiden, behoren tot het getal van de Vroedschappen in ieder stad, worden, van tyd tot tyd, uit dezelve gekoren, en keeren, alsze uitgedient hebben, weder in de Vroedschap; tot datze op nieuws weder gekoren werden. Egter konnen ook te Leeuwarden uit de breede Gemeente eenigen tot Magistraatspersonen worden gekoren.

Den Burgemeesters en Schepenen is voornamelyk aanbevolen de regering der stad, de burgelyke regtzaken, de waarneming van de goede politie, en alles wat het stads welwezen aanbetreft. De Bouwmeesters nemen agt op het behoorlyk onderhoud der straten, wallen, vaarten, diepten, stads gebouwen, kerken, geestelyke gestigten, wees- en armehuizen, en alles wat in dien opzigte tot nut en dienst van de stad strekken kan. Zy nemen kennis van de geschillen, die nopens het ordentlyk [p. 419] onderhoud van goten en andere zaken van dien aart, tusschen de burgers ontstaan; gelyk mede wanneer de een des anders

226wumkes.nl

bouwinge te na komt, of als iemant iets onderneemt ten nadeele van de bouwörder, en publike schikking der stad, enz. De Raadsluiden, in plaatzen daarze gevonden werden, staan den Burgemeesters, nopens de gemelde zaken, ten dienst, en ramen met dezelven op het stuk der stads politie. De Gezworen Gemeensluiden worden van de regerende Burgemeesters geroepen in alle voorvallen die van meer dan gemeen belang zyn; maken, volgens het reglement der stad, de nominatie der nieuwe Magistraatspersonen, zo veel hen aangaat, sluiten benevens de Magistraat, even als anders de Vroedsluiden, de Stads rekeningen, buitengewone belastingen en diergelyke dingen, al het geen, nader in de beschryvinge van ieder Stad, zal aangewezen worden.

XIX. Begeving der Stads ampten. De Magistraten der Steden, in zommige gevallen het geheele lighaam, en in andere by tourbeurten, hebben de [p. 420] begevinge der Stadsämpten van Secretaris, Ontvanger der boelgoederen, Stads Rentemeester, de meesters der Latynsche en Duitsche Scholen, Organist, Voorzingers, Fiskaals, Executeurs, Stads Majoors, Boden, Bierdragers, Turfdragers en Meeters, Doctors, Chirurgyns, Wagtmeesters, Dienaars, Stadsvroedvrouwen, Toornblazers, Poortiers, Korenmeeters, de bedienaars van de waagen, Stads Collecteurs, en alle andere bedieningen in de Steden voorvallende. Waar omtrent in alle Steden geen evengelyken voet gehouden wort, en in welker begevinge, ten aanzien van veele dier bedieningen, de eed van zuiveringe wort afgevordert, dat hy, die met zodanig ampt wort begiftigt, tot het bekomen van hetzelve niet heeft gebruikt eenige onbehoorlyke middelen, het zy van geven of belonen van geld, of de waerde van dien, nog door zig zelfs, of door iemant anders, dat hy daar voor niets geven of beloven zal, en zo het tot eenigen tyde tot zyne kennisse mogte komen, dat iemant anders zulks mogte hebben gedaan, hy hetzelve aanstonds zal openbaren ter plaatze daar het behoort. Ook wort, ten aanzien van veele bedieningen, gevordert, dat niemant daar mede moge verëert werden dan de genen, die tot het waarnemen derzelve in eigen persoon bekwaam is, en genegen om hetzelve ampt zelfs, en niet door een' anderen te laten bedienen.

XX. Wie niet tot de Stads regeringe werden toegelaten. Geene Magistraatspersonen, Secretarissen, of eenige Suppoosten der Steden, mogen te gelyk wezen Grietman, Byzitter, Secretaris of Fiskaal der grietenyen, veel min van wegens eenige Grietenye ten Landsdage werden afgevaerdigt: gelyk mede geen Grietman, Byzitter, Secretaris of Fiskaal, veel min de afgevaerdigden uit de grietenyen ten Landsdage, tot de Magistrature of bedieninge der ampten en beneficien in de steden mogen werden toegelaten.275 Alle Magistraatspersonen en Vroedsluiden moeten niet alleen bekwame en

275 Regl. van zyn D. H. van den 21 Dec. 1748.

227wumkes.nl

genoegzaam gequalificeerde Burgers zyn, maar ook, by plegtigen eede, zweeren, de ware [p. 421] gereformeerde Religie, en den tegenwoordigen Staat van regeringe in 't algemeen, en die van Friesland in 't byzonder; de Heeren Staten, den Heere Prince Erfstadhouder, de collegien van de Heeren Gedeputeerde Staten, en van den Hove provinciaal, ieder naar zyne wettige commissie, getrouw en gehoorzaam te zyn; al het geen dezelve Overheden, tot gemeen nut, voordeel, en beste van de gemeene zaken, Landen en Steden van Friesland, 't zy in 's Lands regeringe, krygszaken of anderzins, nodig en raadzaam zullen vinden, voor hun zelfs trouwelyk te helpen uitvoeren, en de andere ingezetenen der stad tot gehoorzaamheid, vrede en eenigheid te wyzen en te vermanen: voorts in 't algemeen alle raadslagen tot meeste ruste en eendragt van deze Provincie en Stad te rigten; als mede zo veel van hun zal afhangen, en in hun vermogen zal zyn, de stad met behoorlyk fortificatien, ammunitie, proviand, wagt en andere noorddruft, wel te helpen voorzien en bewaren; een ieder mensche, regt in de stad zoekende, tot zyne geregtigheid te helpen; niemant in zyn regt onwettelyk te verkorten, of in eenige onbetamelyke manier te bezwaren; met het gemeene stads goed trouwelyk, tot profyt van de Stad, te handelen, en zig door generhande bate, schade, schande, vriendschap, gunst, haat of nyd, tegens het geen voorgeschreven is, te laten bewegen; ook voor zig zelven geene profyten te zoeken, dan voor zo verre naar regten toegelaten is; de tegenwoordige forme en manier van Raadsbestellinge te houden en te helpen onderhouden, enz. enz.276 [p. 422] Welke eed telkens in handen van den Voorzittenden magistraatspersoon wort afgelegt.

XXI. Raadsbestelling in de Steden, by wien van ouds en tegenwoordig dat Regt geöeffent werd. Nopens de verkiezinge uit de jaarlyksche nominatien, tot het vernieuwen der Magistraatspersonen, is aan te merken, dat dezelve niet altoos, en in alle steden op denzelven voet geweest is. Ten tyde der Bourgondische en Spaansche regeringe was de Raadsbestellinge by den Stadhouder en het Hof Provinciaal: dit is, na 't verwerpen der Spaansche beheersching, eenigen tyd op dien voet gebleven; uitgezondert dat de Steden Leeuwarden en Franeker hare eigene Raadsbestellinge hadden, ingevolge octrooi van de algemene Staten der verënigde Nederlanden , van den 19 Nov. 1586.277 De Negen overige Steden in dien opzigte, ten groten deele afhankelyk zynde van het Hof, meenden in en 276 Deze Eed, met het geen verder daar in voorkomt, wort gevonden by het nieu Reglement van Raadsbestellinge, door S. D. Hooght., den Heere Prinse Erfstadhouder voor de Stad Leeuwarden, gearresteert, den 9 Dec. 1766. En komt, wat het wezentlyke aangaat, overëen met het geen, in dien opzigte, in alle Steden dezer provincie, plaats heeft, en reeds van ouds gehad heeft. Zie Wins. Chron. bladz. 740. 277 Winsemius Chronyk, bladz. 802. Als mede 't groot Charterboek dezer provincie op dat jaar.

228wumkes.nl

omtrent den jare 1622. reden van klagte te hebben, vermits de Heeren Raden 's Hofs, ten meesten deele uit de Goën aangestelt zynde, en dus veel invloed hebbende op de Heeren Staten uit de drie Quartieren, meest den [p. 423] welstant der Landen begunstigden, met terugstellinge van het belang der Steden, nopens de opstellinge der gemeene lasten en geldmiddelen. Ook meende men dat het Hof in de aanstellinge der Magistraatspersonen meest de zulken voortrok, die afhangelingen waren van de Heeren Raden, en overzulks minder bekwaam, om het wezentlyke welvaren der steden te behartigen. Het een en ander ('t zy waar of onwaar,) bragt, in den gemelden jaren, te weeg, dat 'er in de kamer der Steden een afzonderlyk besluit, op den Landsdag genomen werd, om voortaan hunne geformeerde nominatien te zenden, niet aan het Hof Provinciaal, maar aan den Heere Erfstadhouder, de drie Gedeputeerden uit de Steden, en de drie raden, die wegens de Steden in het Hof zitting hadden. Het Hof hier door ontzet ziende van een voornaam deel dan deszelfs alöud regtsgebied vervoegde zig aan 's Lands Staten, vertonende: „dat zy Heeren raden ten onregte beschuldigt werden van partydigheid; datze onregtmatig bezwaart werden, als ofze, in opzigte van de tegenwoordige onlusten, namaals tegens eed en pligt zouden te werk gaan; dat de Magistraatsbestellingen een punct van Souvereiniteit zynde, alleen behoorde gedaan te werden by 's Lands Staten, of de genen, dien het by de hoge regeringe aanbevolen was. Dat overzulks, nog de Steden elk in 't byzonder, eenige verandering in de forme harer regeringe aanbevolen was. Dat overzulks, nog de Steden elk in 't byzonder, nog gezamentlyk, bevoegt waren, eenige verandering in de forme harer regeringe te maken, zonder uitdrukkelyk verlof van de andere Leden van den [p. 424] Staat; behalven dat zulks thans door geheel verkeerde wegen ondernomen was. Wyders vertoondeze het schadelyke, dat 'er, door het uitkippen van weinige personen tot het aanbetrouwen der Stede regeringe ten nadeele van het gemenebest, uit konde geboren worden, en welke ongemakken en jalousien tusschen de hoge Collegien, uit deze nieuwigheden stonden voort te komen; gevende verder in bedenken, of daar door in eene welbestelde Republyk, niet zoude werden opgerigt eene oligarchie, of heerschappy van weinigen, die door eeren staatzugt nog tot verdere nieuwigheden konden vervoert werden. Verzoekende eindelyk den Staten hier omtrent zodanig besluit te willen nemen, als tot handhavinge van 's Lands hoogheid en ruste verstaan mogte werden te behoren." Dit voorstel eerst mondelyk door het Hof en vervolgens schriftelyk, gedagtekent den 24 Aug. 1622., aan de Staten gedaan zynde, werd daar op door de hoge regeringe der drie lands Quartieren, het besluit genomen, en aan het Hof Provinciaal ten ernstigsten bevolen, „om, op hun eed en pligt, voortaan gezamentlyk de bestellinge van de Magistraten jaarlyks in de Steden met den Heere Stadhouder te doen, zo als tot nog toe in gebruik was geweest, zonder dien aangaande eenige afzonderlyke veranderinge of inbreuk van iemant, ten

229wumkes.nl

nadeele van 's Lands Hoogheid, te gedogen, en immers tegens de stigters van deze nieuwigheden en andere contraventeurs, zonder [p. 425] oogluikinge te procederen en doen procederen, als tot handhavinge van de publyke authoriteit en voor de ruste van het Vaderland, dienstig was. Belastende wel uitdrukkelyk den Gedeputeerde Staten, op hun eed en pligt, daar aan mede de hand te houden, en, des noods, het Hof de sterke hand te bieden: behoudens nogtans den Heeren Staten hunne Hoogheid." Niet tegenstaande deze Resolutie tragteden egter de negen Steden haar genomen besluit, by de Magistraats-vernieuwinge van den volgenden nieuwjaarsdag 1623., staande te houden; dog een herhaald Staatsbesluit, den 28 Jan. daar aan volgende, by alle de vier kamers genomen, deed alle verdere pogingen van dien aart, voor dien tyd verdwynen.278

Staat hier aan te merken, dat de negen Steden zig, nopens dit stuk, beriepen, op het vierde artikel van 's Hofs instructie, van den 10 May 1597. waar in, onder anderen, gevonden werd, dat zy, (t. w. de raden des Hofs) in de Steden, uitgezondert in Leeuwarden en Franeker, uit de overgezondene nominatie der Steden, beneffens de Heere Stadhouder, de Magistraten zullen mogen kiezen, na voorgaande by hen te nemene informatie. TOT EN TER TYD BY DE STEDEN HIER INNE ANDERS SAL WORDEN GEDISPONEERT. Uit welke woorden de Steden meenden geregtigt te zyn, zelfs door een allerplegtigst Staatsgeschrift, om, nopens hare eigene huishoudelyke zaken, [p. 426] zodanige voorzieninge te doen, en schikkingen te maken, als meest met den aart der zake bestaanbaar scheen: in welk regt zy begrepen, uit kragte der aangehaalde woorden, door den Staat zelfs bevestigt te zyn: gelyk ook de Landen aan hunnen kant, zig altoos, aangaande het aanstellen der Grietsluiden, hadden op zig zelfs gehouden, zonder daar in de Steden te erkennen; het geen dan ook de Steden, met gelyk regt voor zig dagten te konnen eischen, zonder dat de Landen zig daar mede behoorden te bemoejen.

Van dien tyd af bleef de magt van Raadsbestellinge by den Stadhouder en het Hof; dog in den jare 1635. bragt een zamenloop van onënigheden en verwarringen onder de Regering, te wege, dat, by de meeste Leden van den Staat, (afgunstig tegens den Stadhouder en het Hof, en bovenäl geneigt om de Steden, door een blinkend voorwendzel van vryheid, op hunne zyde te trekken en in hunne belangens over te halen,) een besluit genomen werd, om de magt van Magistraatbestellinge in de negen Steden, den Stadhouder en het Hof voor altoos te onttrekken, en aan de Steden zelve over te geven. Te weten het gemeen, (dat veeltyds uit zig zelfs zo gestelt is, dat het nog dienstbaarheid nog vryheid, nog bederf nog heelmiddel wel kan verdragen) in de Steden, eerst door verscheide inboezemingen aan den gang gebragt, werd eindelyk overgehaalt, om by de Staten des Lands octrooi te verzoeken tot hunne eigene vrye

278 Zie Aitzema zaken van Staat en Oorlog, I Deel, bladz. 520.

230wumkes.nl

Raadsbestellinge. Die van [p. 427] Dokkum waren de eersten die dit verzogten, en hun verzoek werd terstont by de meeste Stemmen in de kamers van Oost- en Westergoo, gelyk mede in die der Zevenwouden, (dog in deze laatste alleen met vier grietenyen) ingewilligt. Dit doorgegaan zynde, bood de bovendryvende party dezelfde vergunning alle de overige agt Steden aan, die dezelve doorgaans met opene armen (zo veel het gemeen betrof) aannamen. Het octrooi, aan de negen Steden toegestaan, was gedagtekent den vyf-en-twintigsten July 1635., en zodanig ingerigt, om het gemeen een hatelyk indruk te geven van de alöude wyze van Raadsbestellinge: In de inleidinge werd onder anderen gezegt: „dat de Staten, overleggende de dierbaarheid en waerdigheid van de vryheid der conscientie en der politie, waar voor de landen de wapenen hadden aangenomen, en nog voerden tegens den koning van Spanjen —— overzulks verstonden hen de zorge aanbevolen te wezen, (het zware jok van dienstbaarheid aan eene Alleenheerschinge afgeleid, en, door Gods genade, vryheid van conscientie en politie bekomen zynde) de ingezetenen der Provincie niet alleen daar in te handhavenen, maar ook alle overblyfzelen van dienstbaarheid, tegens eene betamelyke vryheid strydende, weg te nemen en te vernietigen; van hoedanigen natuure zy Staten verstonden te zyn het stuk der raadsbestellinge, by veranderinge der regeringe, door de Steden gelaten aan het Hof Provinciaal, dien hetzelve niet toebehoorde, [p. 428] maar het welke vervallen was in handen van de Staten, als representerende de hoogheid en vryheid der Provincie, die hetzelve tot nog toe by oogluikinge hadden getolereert: dan bemerkende, zedert lange jaren, dat de raadbestellinge by het Hof, (de onschuldige nogtans uitgenomen) ware misbruikt tot inbreuk van de privilegien en vryheid der regeringe, zulks dat de Volmagten uit de Steden op de Landsdagen comparerende, niet dan op behagen en goedvinden van het Hof adviseerden en resolveerden, zy Staten uit dien hoofde zig gehouden vonden, daar tegens te voorzien, en 't abuis van de raadbestellinge, tot dien tyde toe by oogluikinge getolereert, te corrigeren en verbeteren.

Ordonnerende overzulks het Hof, om van de raadsbestellinge zig voortaan te onthouden, en vervolgens octroyeren, consenteren en staan toe by dezen den Gemeenten van de Steden, om jaarlyks zelve electie te mogen doen van hare Magistraten; —— dog voorbehoudens en met dien bescheide, indien over de voorsz. raadbestellinge —— eenige misnoegen mogten ontstaan, 't zelve by de Staten gedecideert en verbetert zoude werden: ook ingevalle by de voorn. Raden Provinciaal iets mogte ondernomen worden, contrarie deze resolutie, werden de Heeren Gedeputeerden gemagtigt, om de Gemeenten der Steden dezer Provincie, in hunne vrye en geoctrooieerde electie de hand te bieden, enz. " [p. 429]

De Heeren Raden en de Stadhouder zig door deze vergunning ontzet ziende van een regtsgebied, dat zo oud was als de Republyk, zaten aan hunnen kant

231wumkes.nl

mede niet stil: egter ging de voorgenomene Magistraats verandering harer gang: want, uit vreze, dat voor den gewonen tyd der vernieuwinge zig eenige zwarigheden mogten opdoen, werden naar de meeste steden eenige Heeren afgevaerdigt, om eene nieuwe form van regeringe aldaar aan te stellen, met invoeringe van een Vroedschap in de meeste Steden tot dien tyd hier meest onbekent, om, door middel van dien, de oude Magistraten met hunne gezworene gemeenten, binnens tyds af te zetten, en nieuwe magistraten te doen verkiezen.

Deze zo zeldzame en buitengewone handelwyze van zommige dryvers in de regeringe, enkel ingerigt, om hunne party te sterken, en den Stadhouder en het Hof te fnuiken, kwam wel haast ter kennisse van den Prins van Oranje en de Gecommitteerden der algemene Staten, zig toen binnen Aarnhem onthoudende, die deze zaak van zo veel gewigt en aanbelang oordeelden, dat zy daar op de algemene Staten verzogten zig derwaarts mede te begeven. Deze te Aarnhem gekomen zynde, vaerdigden den 5 October deszelven jaars eenige Heeren uit hun midden naar Friesland, met last, zo om de agterheden dezer Provincie in te vorderen, als om de afgezette Magistraten, met communicatie van den Stadhouder Hendrik Casimier, weder in hunne waerdigheden te herstellen, en voorts de rust dezer provincie, zo veel doenlyk, [p. 430] te bevorderen. De afgezette magistraten deden daar op, door hunne Gecommitteerden, hunne klagten aan den Stadhouder Hendrik Casimier en aan de afgevaerdigden der Staten Generaal, toen te Leeuwarden aangekomen zynde: „Zy vertoonden, dat de Landen geen gezag hadden in 't stuk van de regeringe der Steden, maar dat het de Steden alleen toebehoorde daar over beschikkingen te maken, zo volgens der Steden eigene resolutie van den jare 1588., als uit kragt der instructie van den Hove Provinciaal, by de Staten des lands gemaakt.279 Dat de resolutie van den 25 July, nopens het octrooi der Steden, alleen by overeenstemminge in de kamers van Oost- en Westergoo, en by de Volmagten alleen van vier grietenyen uit de Zevenwouden, zonder voorweten en toestemminge van de andere zes, was genomen, gelyk mede zonder voorgaande uitschryvinge en gehoudene ruggespraak met hunne principalen, 't geen in een zaak van zo veel gewigt behoorde in agt genomen te werden. Dat ook de Volmagten uit de Steden daar tegen geprotesteert hadden; dat de afgevaerdigden der Staten, op zo eene gebrekkige en onvolkomene resolutie niet bevoegt waren geweest, de veranderinge der Stedenregeringen te ondernemen; dat die verandering was geschied gewapenderhand, tot benadelinge van de eere, goeden naam en faam der afgezette Magistraatspersonen; [p. 431] dat de gewaande vryheid der Steden nadelig was, zo wel voor de Politie als den welstand der Kerk: vermits de regering der Steden hier door viel in handen van

279 Instructie van 1597., hier voor reeds aangehaalt.

232wumkes.nl

den gemenen man, tot wiens welgevallen de Magistraten zouden moeten regeren, en de Volmagten op de Landsdagen besluiten; en dat hier door (gelyk reeds hier en daar geschied was) zelfs ongedoopten en Libertinen in de regeringe zouden geraken."

Eenige omstandigheden, onnodig hier te verhalen, beletteden voor dien tyd nogtans de uitvoering van den Last der afgevaerdigden uit de algemene Staten, ter herstellinge der afgezette Magistraten, en de gemelde Heeren vertrokken eerlangs weder uit deze Provincie, zonder veel te hebben verrigt.280

De bovendryvende party in de regeringe dus de handen ruim hebbende, werd in 't volgende jaar 1636. verder alles aangeleid, om meester te blyven, en zo veel mogelyk, de zaken naar heuren wenk te doen drajen. Enige Roomschgezinde Eedelen, rede by Staatsbesluit van den jare 1616., buiten alle bewint der regeringe gestoten, werden in dit, en 't voorgaande jaar, tot de Stemminge der Volmagten gunstelingen, de Landsvergaderingen; waar door dan ook alzulke Gedeputeerden verkoren werden, alsze oordeelden meest bekwaam te zyn tot vorderinge van de streng die toen het roer van Staat stierde.281 Door [p. 432] het een en ander viel de Provincie niet alleen in meerdere verwarringe en onheilen, maar 'er werd zelfs eene nieuwe instructie aan het Hof voorgeschreven, met uitlatinge van de voorheen gemelde woorden des vierden artikels; waar voor, in 't negende artikel der nieuwe instructie gestelt werd: De Raden Provinciaal sullen hen onthouden van de Raadsbestellinge in de respective Steden deser Provincie, sodanisch dat sy denselven niet alleen niet sullen mogen affecteren, maar dat sy oock in geenerley manieren, dien niet sullen mogen aannemen, al schoon dat het gebeuren mochte dat hen deselve by de Magistraten ofte Gemeenten der Steden werden opgedragen ende geoffereert.

Deze instructie, gedagtekent den 28 Octob. 1636., werd ten zelven dage aan het Hof ter hand gestelt, en den eed op dezelve afgevordert, werdende ook door alle de Heeren Raden bezworen, uitgenomen van den Heer Joannes Saekma, die wegens ziekte, afwezig was. De raden 's Hofs konden voor dien tyd niet anders doen, dan zig te voegen naar de tegenwoordige omstandigheden: ook zag ieder verstandige ligt vooruit, dat 'er haast verandering op handen was; en dat, in zo een geval, andere Heeren alzo toegevend zouden zyn, om de Heeren Raden, van de nieuwe instructie te bevryden, als deze waren gestreng geweest hen aan dezelve te verbinden.

Onder dit alles was een merkelyk verloop van zaken in deze Provincie, zo in 't stuk der finantien als anderzins, veröorzaakt; waar door het gezag op een geheel verval van zaken, [p. 433] byäldien daar in niet tydig voorzien werd. Deze gevaarlyke toestand van zaken, in een' tyd waar in, wegens den nog

280 Zie 't verhaal dezer zaken breder by Sande, vervolg op Reid, bladz. 187. Aitzema IV Deel, bladz. 15 en volg. 281 Sande bladz. 197.

233wumkes.nl

aanhoudenden oorlog, de geldmiddelen bovenäl dienden bezorgt te werden, bewoog de algemene Staten, om, andermaal eene bezending naar Friesland te doen; committerende daar toe den Raad van State, voorzien met eene wydlopige memorie, dienende voor instructie, volgens dewelke die Heeren zig, nopens de Friesche geschillen, hadden te gedragen.282 Dit vastgestelt zynde, vertrok de Raad van State collegialiter naar Friesland, in 't begin van den jare 1637., en deed, te Leeuwarden aangekomen, door den Heer de Capelle, afgevaerdigden wegens de Provincie Gelderland, ter vergaderinge van 's Lands Staten, den 15 Maart, onder anderen voorstellen. „dat men in deze Provincie niet alleen de finantien in disörder en confusie had laten verlopen, maar dat ook eenige weinige personen, allenskens anderen naar zig trekkende, met overstemminge van twee Leden, (Oost- en Westergoo ook in dezen niet eenparig zynde) zonder toestemminge der Heeren Volmagten uit de Zevenwouden, usurperende de authoriteit over het Lid der Steden, (zo als toen hetzelve was zamengestelt) hetzelve hadden afgesneden, en naar hunnen lust verandert; door opritzinge van de gemeenten, en 't gebruiken van de militaire hand, de rust der goede ingezetenen ontroert, den [p. 434] Magistraten, buiten tyds, en, onder schyn van 't gemeen belang, overäl, uitgezondert te Leeuwarden en Franeker, uit hunne ampten gezet, en in derzelver plaats doen kiezen anderen uit de gemeente met aanstellinge van eene nieuwe form van regeringe, nooit in Friesland bekent. Dit alles, onaangezien de oppositie en protest daar tegen, by de Steden gedaan, en tegen het gebruik van alle oude tyden, voor en na het jaar 1588. vernieut, en by alle Leden van den Landschappe, in de jaren 1622. en 1623. bekragtigt. Alwaaromme ook de Raad van State niet langer kon nalaten te horen, veelmin verwerpen de zware klagten van de beledigde Magistraatspersonen, over de herstellinge in hunne voorgaande ampten, eere en regt, in welker geruste bezittinge zy voor den 25 July 1635. waren geweest. Hebbende uit dien hoofde nodig geächt, het voorgemelde den gezamentlyke Volmagten niet alleen te vertonen, maar ook, volgens den Last en de authorisatie van H. H. Mog. op deze klagten zodanige order te stellen, als zy zouden oordelen regt en billik te zyn, en dienstig voor de meeste ruste en eenigheid van deze Provincie, en beveiliginge der beledigden," enz.

Dit voorstel, met 't geen vooräf gegaan was, kwam velen Regenten wel hard voor; te meer, daar om dien tyd zommigen, die zig te verre schynen bloot gestelt te hebben, in gyseling gestelt werden, als waarschynlyk blykt uit zekere resolutie van den 28 Maart [p. 435] dies jaars.283 Ook begrepen veelen uit de Staten dezer

282 Aitzema, IV Deel, bladz. 426. 283 Die Resolutie luidde aldus: De Staten van Friesland hebben geresolveert, ende aangenomen, den Heeren Horatius Domans, mede Gedeputeerde Staat dezer Provincie, neevens alle zodanige kosten en schaden, als hem bereids zyn overgekomen, en wyders nog

234wumkes.nl

Provincie, dat de handelwyze der Staten Generaal strydig ware tegens de Unie van Utrecht, als blykt uit eene Resolutie van den 6 April, waar in zy aldus spreken: „Alzo de ware religie, Vryheid, en bescherminge der landen privilegien de voornaamste motiven zyn, waar door de Unie by de nederlandsche Provincien en Bondgenoten is opgeregt, en den koning van Spanje afgezworen, behoort dan immers het inbreken en vernietigen van dezelve, by de Bondgenoten te wezen niet alleen odieus, dan ook met alle magt geweert, en tegengestaan te worden; 't welk, of wel de Edele Mogende Heeren Staten van Friesland verhoopt hadden, dat by de Raden van State betragt zoude worden, ist nogtans alzo, dat de Hooggemelde Heeren raden, gecommitteert van de Hoog Mogende Heeren Staten Generaal, en zyne Hoogheid den Prince van Orangen, om dezer Provincie vervallen staat van contributie te helpen redresseren, volgens derzelver eigene propositie aan de Hooggedagte Staten, zo by monde gedaan, als by [p. 436] geschrifte overgelevert, evenwel in de Steeden derzelve, buiten kennisse der Staten, of hunne Gedeputeerden, veele soldaten hebben gelegt, ende van de eene stad naar de andere doen voeren: waar door, als mede door andere proceduren —— zy Staten in bedenking komen, om te protesteren de nullitatie en onschadelykheid van al het geene by den Raad van Staten (in 't geen voorschreven) dezer Provincie van Friesland Hoogheden, Vryheden en Privilegien, in eenige deelen contrariërende, is gedaan, of als nog gedaan mag worden: ook by dezen wel expresselyk protesterende van alle onheil en inconvenienten, die, door het geene boven verhaalt, zullen mogen spruiten en ontstaan, nu en ten allen tyden, vry en onschuldig te willen zyn."284

Hen Hoog Mogenden meenden egter tot deze bezendinge, en 't geen daar mede gepaart ging, genoegzame en wettige redenen te hebben, als blykt uit de memorie, den [p. 437] Raad van State, tot een berigtschrift, medegegeven, waar in, onder anderen, gezegt wort: Wezende het zekerste en bequaamste middel, omme uit zodanige zwarigheden te geraken, OOK CONFORM DE UNIE, en by

zullen overkomen, ter zake van de gyseling, waar in dezelve, door ordre van den Raad van State betrokken is, te indemneren, en kost en schadeloos te ontheffen. 284 Hier moet aangemerkt worden, dat deze protesterende resolutie genomen werd, den 6 April 1637., wanneer reeds zes dagen te voren, op den eersten dier maand, de Raad van State de magistraten in de Steden vernadert, en eene nieuwe regeringsform (als straks zal gezien worden) ingevoert had; dat dit protest voornamelyk zag op de gemelde Magistraatsveranderinge en regeringsform in de Steden; en eindelyk, dat hetzelve protest gedaan werd, (als Sande, bladz. 207, aanmerkt) door partydige Heeren uit Oost- en Westergoo, die thans wegens het eindigen van dien Landsdag, geen qualiteit meer hadden, zynde afgunstig over den aanwas van de magt des Stadhouders; daar het enig gemunt ware geweest, deszelfs gezag te verkleinen, ook hem beschuldigende, (dog bezyden de waarheid) dat hy vermeerdering van magt zoude gezogt hebben, zullende voortaan de Magistraatsbestellinge alleen doen, die hy voorheen met het Hof Provinciaal pleeg waar te nemen.

235wumkes.nl

niemant, die genegen is van twist te scheiden, reprochabel; ziende dit niet alleen op den agterlyken staat van de Provincie finantien, maar ook op de herstellinge der afgezette Magistraten, en het stuk der Stederegeringe; werdende den Raad van State, by de gemelde memorie, wel uitdrukkelyk verboden, geene doleancien, dien aangaande, over te nemen, maar de zaak te brengen, met de bequaamste middelen, op den ouden voet en ordre: en zo dat niet gevoeglyk zoude konnen geschieden, zullen als dan tragten, dat by 't een of ander expedient, het Hof, ofte ten minsten den Heere Stadhouder, in 't stuk van de electie, van de jaarlykse vernieuwinge van de Magistraat op voorgaande nominatie, by de Steden zelfs te doen, werde gegeven eenig contentement, blyvende de Vroedschap continueel, of zodanigen anderen voet als men met den meesten dienst van 't Land en gerustheid geschied der Provincie zal konnen practiceren.

Vermits het ook eene baarblykelyke waarheid [p. 438] was, dat de onënigheden onder de Leden van Staat, een der voornaamste oorzaken waren van 's Lands grote agterheid in 't stuk der finantien, zo was het volstrekt noodzakelyk, dat, om het een te herstellen, het ander met gelyken iever ter hand genomen werd. Alwaaromme ook H. H. Mog. den Raad van State, in de meergemelde memorie belasteden, om hen Ed. Mogenden mede voor te dragen de oorzaken van hunne grote defecten, te wezen de schadelyke disputen, die nu zo vele jaren onder hen hadden geweest. Ook vertoonde de Raad van State op den 15 Maart aan hun Ed. Mog. de bevoegtheid der algemene Staten, om zodanig eenen weg tot beslissing der Provinciale geschillen, in te slaan, zeggende onder anderen, „dat hunne voorouders, tredende met elkanderen in eene onverbrekelyke Unie tegens de Spaansche tyranny, niet alleen zorge hadden gedragen om bestaanbaar en magtig te zyn en blyven tegens de algemene vyanden, maar ook eenig van binnen, en daarom tot een basis vastgestelt en gecaveert, dat de Provincien, Leden, Steden, en particuliere ingezetenen zouden moeten werden in hunne geschillen getermineert by de ordinaris Justitie, Arbiters, of minnelyk accoord; en, zo de Leden zich daar over niet konden vergelyken, dat het different als dan zoude beslegt worden door de andere provincien, of de genen die zy daar toe zouden deputeren: om alzo niet te gedogen, dat, door onderlinge onënigheid, en civile factien, de bondgenoten, de een door den [p. 439] anderen, zouden mogen werden onderdrukt, en daar mede de band van de Unie ontbonden, de magt vermindert, en den vyand voordeel gegeven werden. "285

De Staten, en inzonderheid de Volmagten uit de Steden, wier belang het was, zig niet aan de uitspraak van den Raad van State, nopens de Raadsbestellinge der Steden, te onderwerpen, bragten daartegens hunne redenen in; dog het slot van rekeninge, in dien opzigte was eindelyk, dat de Raad van State, gesterkt

285 Dit ziet op Art. I. van het Utrechtsche Verbond.

236wumkes.nl

door het krygsvolk, dat alvorens in de Steden gezonden was, zig verdelende, de Magistraten alömme veranderde, de afgezette personen herstelde, en overäl eene gedurige blyvende Vroedschap in de Steden invoerde; waar uit jaarlyks eene nominatie gemaakt, en daar uit de nieuwe Magistraatspersonen, door den Stadhouder alleen, zouden gekoren werden.

Dus viel het betwiste stuk, aangaande de magt van Raadstellinge in de Steden, geheel uit tegens de oogmerken van hen, die dit regt den Stadhouder gemeent hadden voor altoos te ontwrigten, en het berouwde hen te laat, dat de Steden van het Hof waren vrygemaakt. Ook begon, op den 17 April de nieuwe Landsdag, waar op veele Heeren verschenen, die voorheen agter de bank hadden gestaan: deze nu de overhand hebbende, veranderden de Gedeputeerde van Oost- en Westergoo, en met een verscheide besluiten, voorheen by overeenstemminge genomen. [p. 440] Voorts werd de nieuwmodische Instructie voor 't Hof Provinciaal, volgens Staatsbesluit van den 12 May, verklaart voor onördentelyk en impracticabel, om verscheide daar in voorkomende zaken, den loop der Justitie nadelig; de Heeren raden werden ontslagen van den eed, die zy op dezelve hadden moeten doen, en hen belast, zig voortaan te schikken naar de oude instructie; uitgezondert het geen in 't vierde artikel, aangaande de Magistraatsbestellinge, gevonden werd.

Het geen by den Raad van State, nopens het stuk der Raadsbestellinge, op den 1 April was beraamt, werd by Octrooi van H. H. Mog. in dato den 18 dier maand, bekragtigt, waar in, na eene breedvoerige inleidinge, aangaande de vorige ontsteltheden en beroeringen, onder andere gezegt werd: „So ist, dat Wy, uit kragte en ingevolge van de Unie, en het eeuwig Verbond, tusschen de geunieerde Provincien ende Landen, in den jare 1597., binnen Utrecht opgerecht, en tot nog toe onverbrekelyk, tot welstand van onzen Staat, onderhouden en agtervolgt, by advys en deliberatie van Syne Hoogheid den Prince van Orange, eensaamlyk van den Raad van State deser verënigde Nederlanden, willende daar tegens behoorlyken voorzien, tot voorkominge van alle wydere misverstanden, onheilen ende swarigheden, in de Steden van Friesland, ter sake als boven, voor desen ontstaan, goedgevonden, geordonneert, en gestatueert hebben, vinden goed, ordonneren, en statueren mitsdezen, dat voortaan in de [p. 441] Stad —— in 't vernaderen en versetten van de Magistraten en regeerders onverbrekelyk, voor vast, en ten eeuwigen dage sal onderhouden ende geobserveert worden, het geen in deselve stad, van onzent wegen, op den eersten April lestleden, by accommodatie provisionelyk is gedaan en geordonneert, hier van woorde tot woorde geinfereert.

Hier volgde het reglement van elke Stad, het welk, alzo in alles, zo nopens het getal, als benaming der Regerende personen, niet evenëens is, zullenwe hier maar het algemene opgeven, namelyk:

237wumkes.nl

1. De Magistraat zal bestaan uit —— Burgemeesters enz. en —— Gemeensluiden of Vroedschappen, die by gemelde Raden van State als nu zullen aangestelt worden.

2. De Burgemeesters enz. zullen dienen van den eenen nieuwjaarsdag tot den anderen, in zulker voegen, dat tegen toekomenden nieuwjaar zullen afgaan, (zo veel aangaande ieder stad bepaalt zyn) en zo jaarlyks vervolgende naar gewoonte, zulks dat dezelve (van tyd tot tyd) komen te veranderen; dat voorëerst by lotinge zal geschieden, zo lange tot dat deze nu aangestelde zullen vernadert zyn, en dan van die genen die langst gedient hebben.

3. De Gemeensluiden of vroedschappen zullen blyven haar leven lang, alwaar 't dat iemant van dezelve in de Collegien van de Generaliteit of Gedeputeerde Staten, of Reekenkamer dezer Provincie wierde gecommitteert; alleen zal de plaatse van den genen, [p. 442] die elders met der woon komt te vertrekken, vaceeren.

4. Alle jaar zal veertien dagen voor nieuwjaarsdag in plaatze van die genen, die afgaan zullen, een dubbeld getal genomineert worden uit de Vroedschap, in zulken voegen, dat eerst vyf personen uit het geheel getal zullen gelotet worden, welke vyf personen zullen doen de nominatie van 't voorschreven dubbeld getal uit de anderen, alzo dat zy hen zelfs niet mede zullen mogen nomineren.

5. Tot welke nominatie zy datelyk zullen procederen, belovende, (zo ras het lot op hun zal zyn gevallen ofte de kiezinge) aan de Vergaderinge, op haaren gedanen eed, dat zy in 't nomineren sullen letten op de gequalificeerste personen, onder de voorsz. overige Vroedschappen, zonder eenig oogmerk, zugt, ofte gratie daar inne te sullen beögen.

6. Gaande dan terstont met hun vyven in een ander kamer, en niet daar uitkomende, nog iemant ter weerelt buiten haar vyven communicerende, voor dat zy de nominatie zullen hebben gedaan met de meeste stemmen.

7. Welke nominatie van dubbeld getal als dan datelyk, by besloten missive sal overgezonden worden aan Zyn Gen. den Stadhouder dezer Provincie, om by dezelve daar uit het enkel getal te werden gekoosen; die de namen der gekorene mede by besloten missive sal overschryven: welke missive niet voor Nieuwjaarsdag sal worden geöpent.

8. De afgaande Burgemeesters enz. sullen wederom succederen in de vroedschap, in de plaatze der gekorene.

9. By zo verre eenige plaatsen by versterf of andersins tusschen tyde quame te vaceren, sal daar inne een ander gekoren worden, te weten, zo het van Burgemeesters enz. is meer als drie maanden voor Nieuwjaar, sal de plaats moeten datelyk worden vervult by Nominatie en Electie als vooren.

10. En in 't Vroedschap een maand na dat de plaatse vacant sal zyn geworden, by de magistraat en gesworen Gemeente gezamentlyk, (elders by de burgery van het espel,) met pluraliteit van stemmen de verkiesinge te doen.

238wumkes.nl

11. Alle de voorsz. personen sullen moeten zyn behoorlyk gequalificeert, ende van de ware Gereformeerde Religie, so als die in de publique Kerken wert geöeffent, professier daar van doende, of ten minsten wel geaffectioneerde tot de Religie ende ten gehoor komende, en behoorlyk gedoopt zynde.

12. Of het voor deze reize mogte gebeuren, dat eenige malkanderen, na in bloede bestaande Vroedschap soude mogen zyn, 't welk om redenen geschiet, zal 't zelve voor 't toekomende niet meer mogen geschieden, ende geen Vader en Zoon, ofte twee broeders daar in gelyk mogen genomen worden.

13. Latende voorts aan de Magistraat en Gemeensluiden respectivelyk, hunne privilegien, [p. 444] prærogativen ende costumen in 't vergeven van Stads ampten, ende andersints, so als van ouds gebruikelyk is geweest, ende voor den 25 July 1635. gepleegt, enz.

Ordonnerende en niettemin ook lastende ende bevelende een ygelyk van de voorsz. Stad, van wat qualiteit en conditie hy zy, ende voorts allen anderen, die hetzelve nu ofte in toekomende tyden soude mogen aangaan, de Magistraat ende Regeerders voorals nu van onsent wegen aangestelt, ende die geene die invoegen ende manieren voorsz. jaarlyx verandert ende aangestelt zullen worden, voor haar wettige Overigheit ende Magistraat aan te nemen, en erkennen, eeren, respecteren, ende te onderdanigen, tot alle tyden, ende in allevoorvallende zaken, gelyk goede ende getrouwe Burgeren ende Ingesetenen behoort ende schuldich syn te doen, op pæne van gestraft te worden als perturbateurs van de gemeen ruste ende vrede, anderen ten exempel: want wy sulcks ten meesten dienste van de Provincie van Friesland, ende den voorsz. Stad —— bevonden hebben te behoren. Gegeven in 's Gravenhage den agtienden April 1637."

Deze Octroyen van H. H. Mog. benevens de nieuwe Reglementen van Raadstellinge, met den aankleve van die, zyn vervolgens by hun Ed. Mog. de Staten dezer Provincie bekragtigt, en tot eene duurzame wet gemaakt, volgens Staatsbesluit, door alle de grietenyen en steden vertekent, in dato den 29 Maart [p. 445] 1642.; en wel, volgens het hoofd dier Resolutie, op voorstel van den Heere Stadhouder Willem Fredrik, den 25 dier Maand aan het Mindergetal gedaan, behelzende, dat dewyl alömme in de negen Steden dezer Provincie, goede vrede en vriendschap ware, en dezelve Steden de Magistraatbestellinge aan zyne Excell. als Stadhouder hadden opgedragen, volgens respective Reglementen, acten en vertoonde Octroyen; of H. Ed. Mog. niet zouden verstaan, goed, raadzaam en dienstig te zyn —— dezelve Octroyen, rakende de opdragt van raadsbestellinge by de negen Steden, te approberen, ratificeren, en onverbrekelyk in toekomende tyden te stellen, om geägtervolgt, en als een wet nagekomen te moeten worden, enz. Waar op hunne Ed. Mog. gehoort hebbende het rapport van hunne Ed. Mog. Gecommitteerden in 't Mindergetal, na rype deliberatie en onderlinge communicatie, in de respective Kamers gehouden, dezelve Octroyen

239wumkes.nl

geapprobeert, geratificeert en bekragtigt hebben, invoegen dezelve respectivelyk waren luidende, enz.

De reglementen van Raadbestellinge in de gezeide negen Steden hebben zedert dien tyd wel veranderinge ondergaan, ten aanzien van deze en gene schikkingen: zelfs zynze in den jare 1757. meest, zo niet allen, vernieuwt; dog het Regt der Raads- of Magistraats-verkiezinge uit eene opgegevene Nominatie, is zedert altoos by de Heere Stadhouders verbleven, en is eindelyk, te gelyk met de Stadhouderlyke waerdigheid, erflyk geworden; werdende t' elkens, in gevalle van minderjarigheid [p. 446] der Heeren Stadhouderen, door byzondere opdragten der Steden, by de Hoog Vorstelyke Vrouwen moeders, of respective Grootmoeder, waargenomen.

't Geen tot nog toe, aangaande de Magistraatbestellinge in de Steden gezegt is, betreft alleen de negen Steden, Bolsward, Sneek, Dokkum, Harlingen, Stavoren, Sloten, Workum, Ylst en Hindelopen: Leeuwarden en Franeker hadden, als voorheen is aangemerkt, al vroegtydig octrooi van de algemene Staten bekomen, om hunne eigene Raadsbestelling te doen, en zyn zedert altoos daar by gebleven, tot datze, in den jare 1749. zig, in dien opzigte met de andere Steden verënigt, ende jaarlyksche verkiezinge der nieuwe Magistraatspersonen mede aan den Heeren Stadhouder hebben opgedragen. De Stadhouder heeft boven dien in alle Steden het regt van decisie omtrent alle geschillen, die aangaande de verkiezinge van nieuwe Leden in de Vroedschap, of anderzins mogen voorvallen; gelyk mede, om, nopens de reglementen der Steden, de ingeslopene abusen te verbeteren, de regeringe op vaste gronden te stellen, en, zo veel dienstig, nieuwe schikkingen omtrent het Stedebestier, vast te stellen. Ook heeft zyne Doorl. Hoogheid de magt, om, volgens eene oude gewoonte, en de jaarlyksche opdragt der Steden, een' benoeminge te doen nopens de begevinge der ambulatoire ampten, die van tyd tot tyd, op het Quartier der Steden komen te vallen; volgens welke benoeminge telkens door de Leden van dat Quartier wort gedisponeert. [p. 447]

XXII. Voorregten der Magistraten boven de Geregten ten platten lande, omtrent de begevinge van veele ampten; aanstelling van Volmagten te Landsdage; Burgerregt te verlenen, Gilden op te regten of vernieuwen; ordonnantien omtrent de Burgerwagt, Voorzitterschap in den Raad, opzigt en regtsmagt over publyke gebouwen enz. Regt der Vroedschappen. Behalven het geen in de eerste afdelingen van dit Hoofdstuk, aangaande de regtsmagt der Nedergeregten, zo omtrent de civile en criminele justitie, als de regeringe en politie, gezegt is, en het geen zo wel op de Steden als platte landen toepasselyk is, hebben nog de Magistraten der Steden zommige zaken ter hunner bezorging, die in de grietenyen eigentlyk zo zeer geene plaats hebben. De Stads-ampten worden, naar 't gebruik van ieder Stad, alleen begeven door den Magistraat, 't zy by ommegaande beurten, of door de volle regeringe; dar in

240wumkes.nl

de Grietenyen, als gezien is, de voornaamste ampten, als Secretaris, Dorpregters, generale en particuliere Ontvangers, niet direct by de Geregten, maar door de eigenaars der stemmende vastigheden, 't zy by nominatie of volstrekte verkiezinge, worden aangestelt. De jaarlyksche Volmagten ten Landsdage en de Vroedschap geëligeert, en teffens door dezelve regeringe gecommitteert, en met de verëischte procuratien voorzien: dog ten platten Lande hebben de Leden der Geregten niets boven andere gequalificeerde ingezetenen, om ten Landsdage te worden afgevaerdigt. Ook hebben dezelve Geregten geen verdere aandeel in het committeren der Volmagten, dan de bezorging der byzondere stemmen in de dorpen, en die der generale in de grietenye regtkamer; en in opzigte van welke de Geregten niet als de committenten ten Landsdage moeten worden aangemerkt, maar alleen als aangestelde regters over de wettigheid der Stemmingen; zynde alleen de [p. 448] Stemgeregtigde Ingezetenen de ware committenten ten Landsdage, die ook, door de gestemde personen uit de dorpen de generale Stemminge der Volmagten ten Landsdage, op hunnen naam doen vertekenen, met vertoninge der Stembesoignes aan de Geregten, zo als die in ieder dorp zyn opgemaakt.

De Magistraten der Steden hebben het vermogen om van buiten inkomende personen, en zelfs zodanigen, die elders wonen, met hun Burgerregt te begiftigen, waar aan verscheide voorregten en vryheden zyn verknocht: dog ook dit heeft ten platten lande geene plaats, zynde het aldaar iederëen geöorloft publyke nering en handel te dryven, zo hy anders om gewigtige redenen; door 's Lands wetten en Statuten niet is uitgesloten.

In de Steden zyn de Magistraten verpligt de Gilden by hunne vryheden en voorregten te beschermen, en geregtigt, dien aangaande de nodige ordonnantien te maken; dog alzo, dat zy alvorens dezelve in train te brengen, die ter goedkeuring en bekragtiging van het Collegie der Heeren Gedeputeerden moeten overbrengen; zynde als dan, en niet eerder, van volkomene kragt, waar omtrent zo wel het Hof Provinciaal, als de Magistraten, gehouden zyn regt te doen. Dog het invoeren en gebruik der Gilden heeft ten platten lande mede geene plaats, en de Geregten der Grietenyen hebben, zo veel ik weet, in dien opzigte geene jurisdictie.

Den Magistraat is inzonderheid aanbevolen, het bewaren van hunne Steden, en de veiligheid der Burgery. Dit hebbenze wel met [p. 449] de Geregten der landen gemeen; dog zyn 'er zommige dingen dien aangaande in de Steden waar te nemen, die ten platten lande niet zo zeer toepasselyk zyn, dan alleen in tyden van byzonder gevaar van den vyand en anderzins. In de Steden is altoos een gedurige Burgerwagt, waar over de nodige bevelhebbers van Collonels, Hopluiden, Vaandrigs enz. worden aangestelt, door de Magistraten, die ook daar toe de verëischte wetten en Ordonnantien instellen: de Presiderende

241wumkes.nl

Burgemeester bewaart de Stads sleutelen, geeft alle avonden het woord, en aan hem moet de wagt zig by alle voorvallende gelegenheden vervoegen.

Ten platten lande is de Grietman (tegenwoordig zynde) altoos Voorzitter van het Geregte, doet de voorstellen, neemt de stemmen op, en formeert de conclusie; dog in de Steden zyn alle de Leden van het Burgemeesterschap even na geregtigt tot deze waerdigheid. Het Voorzitterschap gaat hier by beurten om, en de voorregten daar aan verknocht; gelyk mede allerhande commissien, zelfs die van Volmagt ten Landsdage niet uitgezondert, konnen, strikt genomen, van den eenen Magistraat- of Vroedschapspersoon (ieder naar zynen rang) niet meer gevordert werden, dan van den anderen.

In de Steden is de bezorging en het opzigt over de publyke gebouwen van Stadshuizen, kerken, wallen, geestelyke gestigten enz. den Magistraten aanbevolen, die ook de voogden en voogdessen over de Weeshuizen en andere gemeene gestigten aanstellen, en daar omtrent de nodige schikkingen maken. Maar de Geregten [p. 450] ten platten lande hebben op verre na niet zo veel invloed op zodanige dingen. In de dorpen zyn Kerkvoogden, die het opzigt hebben over de Kerkelyke goederen en gebouwen; dog deze worden, na voorgaande uitschryvinge van den Grietman, door de Stemgeregtigde ingezetenen gekoren, hebben geene andere bevestiging nodig, en doen, ten einde hunner bedieninge, rekenschap aan hunne Committenten, ten overstaan van een' Commissaris uit den Geregte. De Arm- of Weesvoogden worden van alle ingezetenen, buiten opzigt van Stemregt, gekoren, en doen op gelyke wyze rekening. De Geregten hebben zelfs geen regtsgebied over hunne eigene Grietenye-dyken, zylen enz. dan voor zo veel de grietman op gezette tyden de uitschryvinge tot Stemminge van een nieuw Dyksgeregt moet doen, en daar omtrent 's Lands ordonnantien doet waarnemen, als in 't volgende Hoofddeel nader zal gezien worden.

Eindelyk, om niet alles op te halen, in de Steden heeft men Vroedschappen, die hunne vaste tyden van vergadering hebben, en toezien dat de Stads privilegien en vryheden, nog door den Magistraat, nog door iemant anders, gekrenkt werden, waaromze ook van ouds gezworene Gemeensluiden plegen genoemt te werden: deze moeten ook, in gewigtige voorvallen, den Magistraat de hand bieden, en met raad en daad bystaan, Stads rekeningen en andere zaken van aangelegenheid, mede overzien en helpen sluiten, en wat dies meer is. Dog ten platten lande heeft dit alles geen [p. 451] plaats: alleen zouden de Stemgeregtigde Ingezetenen der grietenyen bevoegt zyn, om in zaken van 't uiterste belang, door 't Geregte geroepen te worden, om hunnen mening aangaande zodanige zaken te kennen te geven; gelykze mede geregtigt zouden wezen, om, ingevalle van wanbedryven of bekende nalatigheden van het geregte, tot 's Lands Hoge Overheid hunne toevlucht te nemen, en hunne bezwaarnissen aldaar voor te dragen.

242wumkes.nl

Wat wyders belangt de Stadsämpten van Secretaris, Ontvangers der Stads inkomsten of rentemeesters, Ontvangers der Boelgoederen, Boden, Executeurs en andere Dienaars, is niet nodig nader te beschryven, alzo de natuur dier bediening al meest uit het geen van diergelyke ampten ten platten lande is gezegt, kan afgenomen worden. [p. 453]

243wumkes.nl

XVI. HOOFDSTUK. Beschryvinge van de Dyksgeregten dezer Provincie, hunne regtsmagt en bedieninge.

§. I. Dyksgeregten, uit welke personen bestaan. De bezorging der Dyken, Zylen of Sluizen, Paalwerk, Hoofden, Schermen, Kisten, en diergelyke zaken, die in deze Provincie van ongemeen veel aanbelang zyn, staat, (voor zo veel die niet ten laste van den Landschappe komen,) ter kennisneming en regtspraak van zekere daar toe by de Stemgeregtigde Ingezetenen benoemde personen, die te zamen in elk district of contributie, een Dyksgeregt uitmaken.

Tot het Dyksgeregte behoren één Dykgraaf, en twee ordinaris Dyksgedeputeerden, ook in zommige districten drie, benevens één Dyksschryver of Secretaris, die met een, op zommige plaatzen, de ontvang en uitgaaf der penningen heeft: boven dien werd in ieder dorp, van veele contributien, één persoon tot Dorps-Volmagt gekoren, dewelke alle met elkanderen het gewone Dyksgeregt uitmaken. Dog worden nog daarenboven in zommige districten hier toe geroepen, zekere extraordinarisse Dyksgedeputeerden; zynde, in zommige contributien twee, en andere drie uit de meest belanghebbende en begoedigde personen der Dykspligtige Eigenaars, zonder dat juist altoos behoeft in agt genomen te werden, of deze in, of buiten dezelve contributie woonagtig zyn.

II. Wyze van hunne verkiezinge. De gewone Stemminge tot vernieuwinge der Dyksgeregten geschied op veele plaatzen alle twee jaren, tegens of omtrent het begin van de maand April; tegen welken tyd de Grietman van het deel, (daar toe door den Dykgraaf verzogt) uitschryvinge tot stemminge van een nieuw Dyksgeregt doet. De Dorpregters [p. 454] doen daar op huiskondinge zes dagen voor den dag der Stemminge, en de pretendenten tot het Dyksgeregte voorzien zig tegens dien tyd van behoorlyke getekende procuratien der Stemgeregtigden, dewelke op den dag der Stemminge, door Notariën, procureurs of andere publyke personen, in de Dorpskerken aan de comparanten vertoont werden; en daar geblykt, welke personen door de Eigenaars tot een nieuw Dyksgeregte gekoren zyn: en worden daar toe, zonder onderscheid, zo wel de leden van het oude Dyksgeregte benoemt als anderen. De Stemmingen in de kerken geschied zynde, worden de besoignes der Stemminge, twee of drie dagen daar na, in de grietenye Regtkamer overgebragt, aan het Geregte vertoont, en daar uit gezien, welke personen, door de meeste dorpen tot een nieuw Dyksgeregte benoemt zyn.

244wumkes.nl

III. Ampt van den Dykgraaf, en ordinaris Dyksgedeputeerden. Het ampt van den Dykgraaf is voornamelyk, om by alle voorvallende gelegenheden, zo dikwyls het verëischt wort, uitschryvinge te doen aan alle de Leden van het Dyksgeregte om byëen te komen; 't zy tot schouwinge, bestendige en opneminge der Dyk, aard-, paal- en zylwerken, alt tot het maken der begrotinge van de omslagen der penningen, die tot standhoudinge van de gezeide werken nodig bevonden werden. In alle dyksvergaderingen heeft de Dykgraaf de waerdigheid van Voorzitter, doet de voorstellen, neemt de Stemmen op, en maakt daar uit het besluit. By hem staat het bepalen der nodige comparitiedagen van bezigtiging, besteding, opneming en rekeningen, omtrent allerleye [p. 455] zoorten van dykwerken. Het onderzoek van de nodige posten die opgemaakt of herstelt moeten werden, door den Dykgraaf en ordinaris Gedeputeerden, gedaan zynde, wort daar van kennis gegeven aan de dorps-volmagten en de extraordinaris Dyksgedeputeerden, om zig op den gestelden dag ter plaatze, door het Dyksgeregt beraamt, te vervoegen, om dan in agt te nemen 't geen geöordeelt wort te behoren; welke kennisgeving verder plaats heeft in alle andere plegtige byëenkomsten.

IV. Der Dorps-Volmagten. De Volmagten, door den Dykgraaf en Gedeputeerden aangeschreven zynde, examineren de posten van aard, paal- en kistwerk, die het Dyksgeregte nodig geöordeelt heeft om gemaakt of verbetert te worden; en het geen by meerderheid van stemmen der gezeide Volmagten besloten wort, werd vervolgens door het Dyksgeregte besteed. Ook worden de omslagen der penningen, die tot het vervaerdigen der werken verëischt werden, niet door het Dyksgeregte vastgestelt, dan ten overstaan en met toestemminge van het meerderdeel der gezeide Dorps-Volmagten. Ook werden de rekeningen in tegenwoordigheid van het opgenomen en gesloten.

V. Extraordinaris Dyksgedeputeerden. De extraordinaris Dyksgedeputeerden, of Gedeputeerden Honorair zyn geregtigt, om, zo wel als de Dykgraaf en gewone Gedeputeerden, hunne Stem in alle voorvallen, nopens de Dykszaken, te mogen geven; ten zy om dringende redenen, storm, of tyden van gevaar, de gelegenheid niet toelaat, om hen te beschryven. In welken gevalle het ordinaris Dyksgeregt gevoegt is, om voor dien tyd [p. 456] zodanige schikkingen te maken, als, tot voorkominge van wydere schade, dienstig en nodig geöordeelt wort.

VI. Dyks-ontvangers of Secretaris. De ontvanger der Dyks-contributien, die dikwyls te gelyk het ampt van Secretaris en Dyksschryver bekleed, heeft de ontvang, of de bewaringe en uittellinge der penningen, die door de Dorps-ontvangers, benevens de

245wumkes.nl

floreenrente, van de dykspligtige ingezetenen worden ingevordert, en aan den Dyks-ontvanger ter hand gestelt. Hy doet, op last van den Dykgraaf, de nodige aanschryvingen aan de overige Leden van het Geregte, aan de Dorps-volmagten, en aan de buitengewone Gedeputeerden. Hy vervaerdigt de billetten van bestedinge, de artikelen en bepalingen van de werken, die besteed zullen werden; voert by alle bestedingen en opnemingen de penne, houd naaukeurige aantekening van de werken, die, met goedkeuringe van de Dorps-volmagten, of by meerderheid van hun, zyn besteed: als mede van de Aannemers, hunne borgen, en van de zommen voor welke de werken zyn aangenomen, om ten allen tyde, en byzonder by het doen van de rekeninge, te konnen nagezien worden. Wyders maakt de Dyksschryver, zo dra de werken, volgens de artikelen opgemaakt, door het Geregte bezigtigt, gemeten en goedgekeurt zyn, de nodige ordonnantien op, om, door den Dykgraaf en de ordinaris Gedeputeerden ondertekent zynde, aan de aannemers ter hand gestelt te worden, die daar op hunne betalinge onder quitantie, op de ordonnantie aan tekenen, van hem Ontvanger konnen bekomen: [p. 457] zynde de Ontvanger allenthalven gehouden, aan de aannemers de betaling te doen, naar mate en rang dat de werken opgemaakt, en de Ordonnantien gepasseert zyn. De Dyksschryver of Secretaris bewaart onder zig de Dykboeken en registers van de plaatzen en landen die verpligt zyn tot het onderhoud der Dykwerken te betalen, die, door het vernaderen van eigenaars en bruikers, van tyd tot tyd, moeten verandert, en daar in de vereischte aantekeningen van zodanige veranderingen gemaakt werden. Eindelyk moet de zelve alle jaren rekening doen aan het Dyksgeregte, ten overstaan van de extraordinaire Gedeputeerden en Dorps-volmagten, van zyn ontvang en uitgaaf, met aanwyzinge waar en tot welke de ingewilligde penningen verstrekt zyn, zo aangaande het arbeidsloon der aannemers, als de leveranciers der waren, tot de Dykswerken gebezigt.

VII. Wyze van belastinge tot de dykwerken. De opbreng der lasten tot het onderhoud der Dyken en het geheele dykswezen, geschiedde oudtyds doorgaans op eene andere wyze als tegenwoordig. Van ouds waren (althans in vele districten) alle dykspligtige plaatzen, landeryen en huizen bezwaart met zekere roedtallen dyk en paal, die door de eigenaars dier vastigheden, of, uit hunnen naam, door de meyers, op aanschryvinge van de Dyksgeregten, moesten vervaerdigt en onderhouden werden, op poene dat de ongemaakte of gebrekkige werken, door de Geregten, op kosten van de nalatigen daarenboven in zekere boeten beslagen werden. Deze wyze van belastinge was [p. 458] veeltyds aan verscheide ongemakken onderhevig; en de wanörders daar uitspruitende, gaven eindelyk aanleiding aan de Hoge Overheid, om dien aangaande eenen beteren voet te beramen, en het onderhoud der Dykwerken gemeen te maken, 't geen, niet zonder tegensporteling van zommige

246wumkes.nl

dykspligtigen, door tussenspreken en arbitrament van 't Hof Provinciaal, ten lasten omtrent de jaren 1718. en 1719., zyn volle beslag verkregen heeft, in diervoegen, dat alle dykspligtige vastigheden bezwaart werden met een zeker getal van Dyksflorenen, gerekent naar de hoeveelheid der roeden dyk en paal, als zy voorheen tot hunne laste hadden. Welke florenen jaarlyks verzwaart of verligt worden naar mate van de meerdere of mindere kosten die tot het onderhoud der gemelde werken moeten werden aangewend. Deze wyze van belastinge was draaglyker voor de ingezeten, werd altoos prompter ingevordert; de nodige penningen konnen altoos by de hand zyn, of te kort schietende, gemakkelyk gevonden worden: de Dykwerken, ter bezorging van eenige personen zynde, werden vaerdiger voltooit, en naar de gemaakte bestekken opgemaakt, en het is, naar myn oordeel, middelyk aan deze wyze van schikkingen toe te schryven, dat zedert dien tyd, nu omtrent vyftig jaren geleden, nooit van eenige doorbraken van dyken, hier te lande, byna vernomen hebbe; daar in tegendeel voorheen zodanige rampen zeer menigvuldig gevoelt zyn.

VIII. Zylen en Duikelhoofden. Tot het bezorgen van grietenye zylen, [p. 459] duikelhoofden, en andere zaken van dien aart, werden doorgaans wel dezelve Geregten gemagtigt; dog te kosten, daar toe verëischt, behoren tot eene byzondere beurs, en worden niet op gelyken voet ingevordert. Op veele plaatzen is mede de bewaringe der penningen een' byzonderen Ontvanger aanbevolen, en de omslagen, daar toe verëischt, geschieden niet by floreen, maar naar het getal der pondematen lands, daar toe contribuerende. Dog waar omtrent in alle Grietenyen niet dezelve schikkingen gehouden werden; behalven dat 'er ook verscheide grietenyen zyn, die, wegens hunne ligging, niet aan het zeegevaar zyn bloot gestelt, en alzo niet of weinig met 't bezorgen van zodanige voorschansen en waterwerken te doen hebben.

IX. Regtsmagt der Dyksgeregten. De regtsmagt der Dyksgeregten strekt zig uit over alle de genen, die tot de

dykwerken behoren: de aannemers en arbeiders konnen, in gevalle van versuim, nalatigheid en het niet kwalyk opvolgen der besteed-artikelen, worden beboet, en de onvoltooide of niet wel bevondene werken, op hunne kosten, aan anderen besteed worden. iemant tegens de Dykswetten of instructien zig vergrypende, wort door het Dyksgeregte, overeenkomstig die wetten, gestraft. En dewyl het Dyksgeregte niet overäl by het opmaken der werken tegenwoordig kan zyn, zyn 'er op zommige plaatzen een, op andere twee Opzigters, die door het gemelde Geregte, met goedkeuringe van de Dorps Volmagten, werden aangestelt, om gedurig agt te geven [p. 460] op het maken der werken, de hoedanigheid der aarde, het wel aanvullen der dyken met bekwame stoffen; op het paal en houtwerk, zo ten opzigte van de lengte en breedte en inheyen der palen, als aangaande het kistwerk, de planken en andere noodwendigheden, daar toe

247wumkes.nl

werdende gebruikt; zynde het Dyksgeregte, uit kragte van deszelfs aanstellinge, bevoegt, om alle onnutte, en niet met de bestekken overëenkomende boustoffen, van de hand te wyzen, en anderen te vorderen, ten koste van de aannemers of kooplieden, die zodanige onbekwame stoffen hebben gelevert. De byzondere Leden van het Dyksgeregte staan mede ter judicature van hun eigen Collegie, hun ampt betreffende, in zo verre zy nalatig zyn, om, op noodwendige tyden zig ter bekwame plaatze te vervoegen. Dog de Dyksgeregten hun ampt niet wel waarnemende, kunnen, op wettige aanklagte van de Stemgeregtigde ingezetenen, in regte betrokken, en tot hun pligt gebragt worden door het Collegie der Ed. Mog. Heeren Gedeputeerde Staten, wien de hoogste regtspraak over alle zodanige werken is aanbevolen; uitgenomen in zaken van geschil over het onderhoud der dyken en aardwerken, en als 'er tusschen partyen geprocedeert wort aangaande de verpligting tot het dragen der lasten, in welken gevalle het Hof Provinciaal regt spreekt en door den gewonen weg van justitie de zaken uitwyst.

X. Voornaamste wetten, rakende het Dykswezen. By gelegenheid van het gemeen maken der Dyken, zyn 'er, door 's Lands Staten nopens verscheide Contributien, nieuwe instructien [p. 461] vervaerdigt, waar naar niet alleen de Dyksgeregten, maar ook ieder in zyne betrekkinge, gehouden zyn, zig dien aangaande te schikken, en waar uit we hier, behalven het geen reeds gezegt is, het hoofdzakelyke zullen opgeven. Alle Dykspligtige ingezetenen zyn verbonden zig te gedragen naar de uitspraak van het Hof Provinciaal, in dato den 27 Sept. 1718., zynde daar toe, volgens speciale resolutie van de Heeren Staten gemagtigt, nopens het gemeenmaken en onderhouden van de zeedyken, tot een onwrikbaar fundament, volgens welk de nodige omslagen zullen worden ingevordert. het Dyksgeregt moet, in 't begin van April, of, ingevalle van noodzakelykheid, de visitatie eerder doen van de nodige werken: en, ten dien einde, daar van in tyds kennisse geven aan de honoraire Gedeputeerden. het ontwerp van bestedinge by 't Geregte vastgestelt zynde, moet een zekeren dag van bestedinge worden beraamt, en daar van kennisse gegeven worden aan de Volmagten van de dorpen, en verder door billetten de dag van bestedinge worden bekent [p. 462] gemaakt. Alle werken moeten publyk opgeveilt, en aan de minstaannemenden, onder goede Borgtogte, by de Borgen zelfs te vertekenen, worden toegewezen: en mag geen minder dan maathout werden besteed en geslagen, dog wel zwaarder, naar verëisch van het werk. De besteding gedaan zynde, wort door het Dyksgeregte, ten overstaan der Volmagten, een omslag van de nodige kosten, voor dat jaar gemaakt. Het Dyksgeregt moet ten minsten drie gewone schoudagen houden, die in 't voorjaar moeten bekent gemaakt worden op den dag der grote bestedinge of daar na aan de aannemers; dog in tyden van storm of zwarigheid is het geregt verpligt zig, zo

248wumkes.nl

doenlyk, op den dyk te vervoegen, om, in gevalle van nood, alle middelen aan te wenden om verdere schade en doorbraak voor te komen. Ook is het geregt bevoegt, om, in gevalle van zwaren nood of doorbraak, by klokklippinge de inwoners, zonder onderscheid, te ontbieden, om met de schop en spade, paerd, wagens, karren of troggen, zo best mogelyk, aan den dyk te komen, om het gevaar tegen te gaan, de ingespoelde gaten en kolken te stoppen, en tegens een' gemenen vloed in zekerheid te stellen: ten welken einde de Dykgraaf en 't Geregte, op kosten der dykspligtigen, moeten verschaffen, hout, touw, en andere noodwendigheden, als mede het bier voor de arbeiders; verbeurende ieder ingezeten, die gewaarschouwt zynde, niet opkomt, zes guldens. Indien het moge gebeuren, dat door storm zodanige buitengewone rampen aan aard- of paalwerk werden toegebragt, dat het Dyksgeregte zwarigheid maakt de herstelling alleen op zig te nemen, moeten de honoraire Dyksgedeputeerden en Volmagten spoedig aangeschreven werden, om de nodige ordres te beramen: geldende altoos de stemmen der tegenwoordige Heeren, of schoon ook het grootste getal mogt agterblyven. De Dyksgraaf op een' gewonen schoudag afwezig zynde, verbeurt [p. 463] telkens vyf guldens, en de ordinaris Gedeputeerden half zo veel, ten zy in ziekte of uitlandigheid. De besteedde werken zynde opgemaakt, wort, door de Dyksgeregte een dag tot de algemene opneminge, vastgestelt, en daar van kennisse gegeven aan de honoraire Gedeputeerden en Dorps-Volmagten, om, zo genegen zyn, by de opneminge te verschynen. De aannemers van aardwerk mogen geene Zoden meer steken dan tot de bezettinge der aangebragte aarde nodig zyn, op verbeurte van drie guldens. Ook mogenze geene aarde aanhalen dan buitendyks ter wydte van vier, en aan den binnekant ter wydte van drie Roeden van des dyksvoet of toon. Zo 'er buiten- of binnendyks geen grond is om vergraven te werden, mag het Dyksgeregte den aannemer aanwyzinge doen, om de aarde uit 't naastgelegen stuks lands te halen, zo verre hetzelve zig nevens het aardwerk van den dyk zig uitstrekt; 't geen, op tauxatie van 't Dyksgeregte, volgens 's Lands ordonnantie, moet vergoed worden. En om geen gebrek aan bekwame aarde te hebben, mogen geene stukken lands, aan den dyk gelegen, ter breedte van vyftien Roeden, worden omgeploegt. De wegen en waterlossingen, langs den dyk, staan ter schouwinge van het Dyksgeregte, en moeten, op order van hetzelve, door de naastgelegenen onderhouden werden. Insgelyks moet het Geregt, by de bezigtiging agt geven op de Duikelhoofden; bezorgende niet alleen het opmaken van alle vervallene, maar ook het slaan van nieuwe Hoofden, daar zulks, wegens verlies [p. 464] van land, of om andere redenen, nodig geöordeelt wort. En zyn de aannemers van dyken paalwerken ten uitersten verpligt, hunne aangenomene werken te voltoyen, zonder die, dan alleen op verlof van de besteders, te verlaten, werdende de genen, die zig daar aan schuldig maken,

249wumkes.nl

gestraft met bannissement in 't Landschaps tugthuis, voor den tyd van drie jaren.286

XI. Voordeelen van zommige Dyksgeregten. Belangende de voordelen van de Leden der Dyksgeregten, die zyn niet overäl evenëens. By de Instructien van den jare 1719., wort den Dykgraaf van Ferwerderadeel eene jaarwedde toegelegt van zeventig guldens; Westdongeradeel honderd twintig; Oostdongeradeel honderd veertig; Kollumerland honderd; en Dantumadeel287 zeventig: de ordinaris Dyksgedeputeerden in Ferwerderadeel, Westdongeradeel en Dantumadeel, ieder persoon veertig gulden; Oostdongeradeel zeventig, en Kollumerland zestig guldens. De Dyksschryver en Ontvanger in Ferwerderadeel, Westdongeradeel en Dantumadeel ieder veertig; Oostdongeradeel vyf-en-zeventig, en Kollumerland zestig guldens. De Opzigters genieten in ieder grietenye elks zestig guldens; dog de honoraire of extraordinaire Dyksgedeputeerden hebben, nog uit hoofde van jaargeld, nog voor vacatien, verteringen of reiskosten, [p. 465] iets te vorderen ten laste van de grietenyen of dyken. Ook mogen de gewone Dyksgeregten, boven hunne vaste jaarwedden niets in rekening brengen wegens eenige verteringen, vacatien, schips- of wagenvragten: behalven het geen op de gemeene byëenkomsten van schouwinge, opneminge en rekeninge noodwendig moet te koste gelegt worden. Boven dien hebben de Leden dier Grietenye geen aandeel in de boeten, waar in de aannemers der werken en anderen mogen vervallen, maar zodanige boeten moeten gebragt werden in de gemeene kasse der Dykscontributien; gelyk mede het geen inkomt van de verhuuringen der weiden en landeryen, die aan de gemeene dyken behoren, by welke openbare verhuuringen aan het Dyksgeregte, wegens verteringen en vacatien niet meer mag werden goedgedaan dan iedermaal vyf-en twintig Car: guld.

Boven het gezeide jaargeld geniet de Dyksschryver, voor het opmaken der rollen van bestedinge, die aan de gegadigde arbeiders worden uitgedeelt, voor ieder rolle drie stuivers; en van ieder gulden der penningen, uit de omslagen der pondematen, tot 't onderhoud der dykwerken, opkomende, vier penningen: gelyk mede de Dorps-ontvangers voor het inzamelen der omslagen vier penningen van ieder gulden trekken.

286 Ordonn. IV Boek, tit. IX. Art 4. 287 Dantumadeel zedert het leggen van de nieuwe zylen, en 't overdyken van 't Dokkumerdiept nu geene dyken meer hebbende, heeft aldaar thans mede geen dyksgeregt, zo veel my bekent is, meer plaats.

250wumkes.nl

XII. Schikkingen nopens de Dykszaken, door den Heere Erfstadhouder vastgestelt. Nopens de jaarwedden der Heeren Dykgraven, geene vaste bepaling op zommige plaatzen zynde, is by Z. D. Hoogheid, in deszelfs Reglement van den 21 Dec. 1748. vastgestelt, dat aan ieder Dykgraaf een vast [p. 466] en fortabel traktement, door de Stemdragende ingezetenen moest werden toegelegt, geëvenredigt naar de grootheid, wyduitgestrektheid, en meerder of minder beslag en onderhoud der dyken, zonder dat de Dykgraaf iets meerder zoude mogen genieten: veel min vorderen eene zekere hoeveelheid van de penningen die aan de dyken, en inkoop der materialen, verwerkt worden, onder welke benaminge het ook moge wezen.288 Dat ook, aangaande het onderhoud van dyken en zylen, inkoop der materialen, en alle noodzakelyke verbeteringen, moet betragt worden de beste schikking, en de meeste zuinigheid, zonder nogtans de dyken of zylen in eenig verval te laten komen: moetende, ten dien einde, bezorgt worden, dat altoos eene zekere zomme, naar evenredigheid van de uitgestrektheid en kostbaarheid der dyken, in voorraad zy, om ingevalle van schielyk opkomende toevallen te konnen werden aangelegt.289 En dat ook de rekeningen der dyksonkosten, en daar toe behorende administratien, alle jaren præcys, op een' zekeren bekenden dag, moeten werden gedaan, ten overstaan van alle de Stemgeregtigden, daar toe behoorlyk geroepen; aan ieder van de welken het ook vry staat, om, op hunne kosten, eene copye der rekeninge, of extract uit dezelve, te vragen, 't welk hen niet zal mogen geweigert werden.

XIII. Afdelingen der byzondere Dyks-contributien. Het voorgemelde betreffende voornamelyk de inhoud der instructien van den [p. 467] jare 1719., rakende de grietenyen Kollumerland, Oost- en Westdongeradeel, en Ferwerderadeel, (uitgezondert het geen volgens § XII, aangaande alle Dyksgeregten in 't gemeen, door den Heere Erfstadhouder is vastgestelt,) zynde Dantumadeel, als gezegt is, thans van zodanige belastinge, zo ik meen ontheven, staat verder aan te merken, de gesteltheid van ieder Dyks contributie in 't byzonder, en de schikkingen, die nopens ieder van die, hoofdzakelyk, gemaakt zyn.

De contributie der dyken, voor zo veel die aan het zeewater zyn bloot gestelt, strekt zig in Kollumerland uit van Munnikezyl, tot aan de Piramide, die midden op den dyk, lopende van de Kollumer, tot aan de Oostdongeradeelster dyken, gestelt is. Zynde zo ik meen, daar mede in begrepen zeker stuk dyks, die van Visvliet te laste komende, als zynde by de verkopinge van die heerlykheid in den jare 1636, daar van niet ontheven geworden: thans zo by de Staten dezer

288 Reglement als boven, Art. XVII. 289 Art. XVIII, en XIX.

251wumkes.nl

Provincie, in den jare 1720., aan die van Stad en Lande, eenen andermaal, kragtig en bondig is betoogt.290

De contributie der dyken in Oostdongeradeel strekt zig uit van gemelde Piramide, in 't noorden om die grietenye, tot het westënd van het dorp Pæsens, of de oude zylvesting aldaar.

Die van Westdongeradeel hebben tot hunnen laste, de dyken, lopende van gemelde zylvesting, westwaarts tot aan de grietenye [p. 468] Ferwerderadeel, of de zogenaamde keegen, zynde een smalle streek buitendyks land aan de laatstgenoemde grietenye.

Ferwerderadeels contributie begint aan het westënd van Westdongeradeel, en loopt zuidwest aan tot aan het noorderleeg.291, alwaar de eigenaars dier ingedykte landen, gelyk mede alle anderen, die aan dien kant omtrent het Bildt, het regt van indyking, by vergunning van H. Ed. Mog. Bekomen hebben, verpligt zyn, hunne eigene dyken te bezorgen; dog waarömtrent aan dien kant, wegens den sterken aanwas van land, doorgaans weinig te doen valt.

De grietenye het Bildt is wel van geen zeer groten omtrek, dog mede voor het zeewater bloot gestelt, wordt aldaar het dykswezen insgelyks door een afzonderlyk dyksgeregt waargenomen. Dit geregt is zamengestelt uit een Heemraad (eene benaminge die van de Hollanderen ontleent is) die hier het ampt en de waerdigheid van Dykgraaf waarneemt; drie Gedeputeerden, een Secretaris, een Ontvanger der Dykslasten of omslagen, en een bediende, den Strandmeester. De Ed. Heer Heemraad is Jr. Jacob Adriaan du Tour, grietman van het Bildt, enz. enz. Of die Heer dit ampt voor altoos bekleed, of ook verkiesbaar is, gelyk de Gedeputeerden, werd my niet berigt; althans deze waerdigheid is, zedert zeer lange tyden, door den Grietman dezer grietenye waargenomen, en schynt aan het grietmans-ampt verknocht te zyn. De Gedeputeerden worden jaarlyks verkoren; [p. 469] dog zo, dat de oudste in bediening afgaat, en een ander in zyne plaatze opvolgt: maar doorgaans worden dezelfde personen weder door stemminge aangestelt, zulks dat die eens dit ampt wort opgedragen, het veeltyds voor verscheidene jaren, zo niet voor al zyn leven, behoud. De Leden van dit Geregte hebben ook hunnen voordelen of tractementen, gelyk mede de ontvanger der dykslasten; dog deze laatste geniet zulks van de omslagen, de niet altoos even hoog zynde, dus niet ten allen tyde even veel voordelen konnen opleveren. Doorgaans is de omslag vyf of zes gulden op ieder morgen, of derdehalf pondemate lands.

Dit dyksgeregt heeft eene tamelyke uitgestrekte magt, en gewoonlyk bestiert het de zaken naar goedvinden; dog als 'er buitengewone kosten moeten aangewend worden, wort zulks, op den gewonen rekendag, aan de breede gemeente voorgestelt, en, by meerderheid van stemmen besloten. 290 Zie staatresol. Van den 10 Aug. en 15 Octob. 1720. 291 Zie Deel I, bladz. 222.

252wumkes.nl

De plaats alwaar dit Collegie hare vergadering houd, en de jaarlyksche rekening doet, is het zogenaamde Hooghuis, of Strandmeesters huis, onder Jacobi Parochie, aan den zeedyk, in den westhoek van het Bildt. De belasting der dyks contributie strekt zig egter niet uit over de geheele grietenye, maar alleen over het nieuwe Bildt, dat eigentlyk voor het zeegevaar is bloot gestelt.

Belangende de oude Polder, waar onder nu ook de nieuwe polder, (in den jare 1754. ingedykt) behoort, deze hebben haar byzonder dyksbestier, en van het nieuwe Bildt hier in onderscheiden, dat de polders genen [p. 470] Heemraad hebben, gelyk mede geene Gedeputeerden, maar twee Gecommitteerden: de Ontvanger neemt hier teffens het ampt van Secretaris waar, en verrigt aller was 'er geschreven en aangetekent moet worden. Zy hebben mede eenen strandmeester, en een Strandmeesters huis, daarze hunnen zaken van bestedinge, verhuringe enz. verrigten. Boven dien is 'er een opzigter, die op de nieuwe polder, op sloten, ploegen, zayen, en wat dies meer is, toezigt heeft. Deze Gecommitteerden zyn ook verkiesbaar, zo dat alle jaren de oudste afgaat, of gestemt wort te blyven, 't geen al veeltyds zo geschied, blyvende meest in bedieninge zo lange zy leven, of door ouderdom en zwakheid, of andere toevallen, niet meer konnen dienen. Zy hebben, behalven datze kosten schadeloos gehouden worden, voor hunne moeite 's jaars vyftig gulden, en de Ontvanger naar evenredigheid van de inkomende penningen. [p. 3470]

XIV. Vyf delens Dyks contributie. Van de groter aanbelang is de bezorging van den Dyk, beginnende van het Bildt, en strekkende zig doorgaans zuidwest en zuidwaarts tot aan het dorp Makkum, gemeenlyk de Vyf deelen dyk genaamt, zynde min of meer eene lengte van 6000 Roeden, welke allen met steenen, ieder vyftig roede van elkander, zyn afgedeelt. Tot deze contributie behoren de grietenyen Franekeradeel, Baarderadeel, Barradeel, en een gedeelte van Wonseradeel, benevens de steden Harlingen en Franeker, dewelke allen werden onderscheiden, naar hunne gelegenheid, binnen of buiten den [p. 471] Slagtedyk, in binnen of buiten dyksters.292 Tot de contributie binnendyks behoren de stad Franeker met haren omtrek, de grietenyen Franekeradeel ten deele, Baarderadeel, Hennaarderadeel, Menaldumadeel, en het dorp Minnertsga in Barradeel. Tot de buitendyksters worden gerekent de dorpen Firdgum, Tzummarum, Oosterbierum, Sexbierum, Pietersbierum, Winaam, Almenum en het klooster Lidlum, benevens de stad Harlingen, allen in de grietenye Barradeel gelegen; Midlum, Herbajum, Ludinga kerk, en een gedeelte van Achlum, alle in Franekeradeel; de dorpen Kimswert, Engwier en Makkum, te zamen een deel van de grietenye Wonseradeel uitmakende.

292 Zie het geen ik aangaande dit stuk aangetekent heb, I Deel, bladz. 265 en volgende.

253wumkes.nl

Om hier niet aan te merken de twisten en onënigheden, die van ouds, in de jaren 1533., 1570 en volgende jaren, aangaande het onderhoud van dezen dyk, tusschen de binnen en buitendykspligtigen zyn voorgevallen293, en hoe dezelve eindelyk door authoriteit van den Spaanschen Gouverneur Kaspar de Robles, geëindigt zyn tekenen wy hier alleen aan, dat nopens de ordonnantien van de contributie der vyf deelen, de eerste instructie, onder de Staten regeringe is ontworpen, den 22 July 1587., en daar na den 9 April 1614., door de Gedeputeerde Staten dezer Provincie, en ondertekent door den [p. 472] Stadhouder Graaf Willem Lodewyk, bestaande in zes en zestig artikelen.294 By deze instructie wort vastgestelt, dat alle twee jaren, door de binnen- en buitendyks Volmagten, by beurten, een nieuw Dykgraaf zal werden gekoren, of de oude continueren, dewelke zyne Commissie zoude ontvangen van de Heeren Gedeputeerden, en aldaar den behoorlyken eed doen. Dat mede alle twee jaren by de Dykgenoten of hunnen Volmagten zouden gekoren werden vier Dyksgedeputeerden; twee van de binnen-, en twee van de buitendyksters, die insgelyks den eed in handen van de gemelde Heeren Commissarien moesten afleggen. Het salaris van den Dykgraaf zoude alleen bestaan in de boeten die wegens de Dykswerken en anderzins mogten vallen, zonder iets van vacatien in rekeninge te brengen, dan alleen wegens buitengewone byëenkomsten, waar voor hem 36 stuivers 's daags wort toegelegt, met daar te boven de uitgeschotene penningen van bodeloon, brieven enz. De Gedeputeerden, in dykszaken vacerende, genoten ieder 30 stuivers zo zy Heerschappen waren; dog burgers of huisluiden zynde, elks 26 stuivers, zonder wyders. In partyen zaken bezig zynde, genoten Dykgraaf en Gedeputeerden even zo veel als in andere buitengewone byëenkomsten; dog werden in dien gevalle niet uit de gemene kassa, maar van partyen zelve betaalt. De Dyksschryver [p. 473] of Secretaris werd mede by de gezamentlyke Dyksgenoten of hunne Volmagten gekoren, en zulks voor al zyn leven, of tot dat hy van zyn ampt afstand deed: geschiedende egter die verkiezinge, dat door de Volmagten een drie- of viertal benoemt werd, waar uit door den Dykgraaf en de Gedeputeerden één tot Dyksschryver werd gekoren, die op gelyke wyze, als boven gezegt is, beëedigt werd. Zyne gewone inkomsten waren vier stuivers voor ieder assignatie te schryven, en daarenboven voor vacatien even als de Gedeputeerden; met nog vyftig guldens jaarlyks uit den gemenen buidel, voor het schryven van verbalen, missiven, rollen, registers, en diergelyken ten dienste van het Dyksgeregte moetende vervaerdigt worden.

Alle jaren in de maand Maart moest het Dyksgeregte het Collegie der Heeren Gedeputeerden verwittigen van den aanstaanden dag der bezigtiging; welke dag daar op door het Collegie vastgestelt, en aan den Dykgraaf bekent gemaakt

293 Zie Wins. Chron. Bladz. 502, 551, 585 en volgende. 294 Dat 'er nog eene andere Instructie geweest is van den 8 May 1608., blykt uit het 19 Art. van deze Instructie.

254wumkes.nl

werd, ten einde daar van kennisse te geven aan de Dykgenoten en hunne Volmagten, om tydig gereed te zyn tot het doen dier bezigtiging, waar toe teffens uit het Collegie zekere Heeren mede gecommitteert werden; gelyk mede tot het opnemen en sluiten der jaarlyksche rekeninge, kiezen der Dyksöfficieren, enz. Ten overstaan van de gemelde Heeren Commissarien werden mede gemaakt de nodige omslagen tot het opmanen der dykwerken, zy waren tegenwoordig by de aanwyzinge en schouwinge der werken, en andere gewigtige bezigheden, doende rapport [p. 474] van de voorvallende zwarigheden aan 't Collegie, 't geen bovenäl bevoegt was het hoogste regterämpt dien aangaande te bedienen: de gemelde Heeren Commissarien werden ieder, voor 't geheele jaar, wegens tien dagen vacatien van den lande goedgedaan; dog hunne tegenwoordigheid meerder getal van dagen geëischt werdende, moest hen voor elken dag ieder zeven guld. tien stuivers uit den gemenen binnen- en buitendyksbuidel betaalt worden; moetende zo wel de Commissarien, als Dykgraaf, Dyksgedeputeerden en Volmagten, by alle gelegenheden hunne eigene verteringe, scheeps en wagenvragten hoeden, mits genietende ieder hun daggeld: te weten elk der Volmagten uit zyne gemeente, en de Commissarien, Dykgraaf en Dyksgedeputeerden uit den gemenen buidel.

De Dykwerken toen niet gemeen, maar tot laste van de byzondere gemeenten, steden of dorpen zynde, werd by de Visitatie den Volmagten door Commissarien, De Dykgraaf en Gedeputeerden, afgevraagt, of zy de aangewezene aard- of wierwerken zelve geliefden te maken, dan of zy die by het Dyksgeregte wilden besteed hebben: indienze uit den naam van hunne gemeenten begeerden de werken zelve te maken, moesten die naar de door het Geregte ontworpene bestekken vervaerdigt worden, en waren, zo wel als anderen, de schouwinge onderhevig, en gebrekkig bevonden zynde, aan de gestelde boeten schuldig.

't Geen verder nopens deze wydlopige instructie, [p. 475] als iets byzonders valt aan te merken, is de eed dewelke de Dyksöfficieren, by het aanvaarden hunner bedieninge, moesten doen, luidende woordelyk als volgt.

„Wy Dykgraaf, Gedeputeerde en Secretaris verklaren en betuigen, zo veel in ons is, deze voorgementioneerde Instructie, by ons gelezen, goed te zyn: en zweeren daaromme dezelve in alle heure poincten, zo veel ons mogelyk is, en daar by te laste gelegt wort, dezelve te willen en zullen onderhouden en handhavenen; en daar tegens niet te doen, directé en indirecté: ook alle particuliere affectien van personen, steden, grietenyen, dorpen en plaatzen, en ook de plaatze van onze residentie ende geboorte, te renunciëren en af te leggen; en slegtelyk in alle byëenkomsten, raadslagen en communicatien, voor ogen te hebben en vreeze Gods, het beste en meeste nut van de Landschappe van Friesland, en mede der Dykgenoten; zonder aanschouw te nemen of eenig reguard op onze vrienden, en bloedverwanten, particulier profyt, gunst ofte baat;

255wumkes.nl

nog iets te handelen uit private passie en affectie, ofte in eenigerleye wyze te particulariseren, ofte tot nadeel van de Landschappe en Dykgenoten te handelen, maar in alles volgens de voorgemelde Instructie.

Soo helpe ons Godt Almachtig! Hoe verre deze instructie zedert dien tyd stand gegrepen hebbe, en wat dien

aangaande, [p. 476] van tyd tot tyd, voor veranderingen daar in gemaakt zyn, konnen we, by gebrek van genoegzame narigten, niet melden: in den jare 1682. is by den Dykgraaf en Gedeputeerden eene acte gemaakt, en by 's Lands Staten derzelver inhoud bekragtigt den 24 Febr. dies jaars; dog dezelve my niet ter handen gekomen zynde, kan ik den inhoud daar van niet mededeelen. [p. 3476]

XV. Wonseradeels dyken, en die van Hemelumer-Oldevaart, en Wymbritzeradeels-contributien. Aan de vyf deelens dyken volgen die van Wonseradeel, beginnende by Makkum, en zig zuidwaarts uitstrekkende tot aan of omtrent de stad Workum. De dykspligtigen, tot deze contributie behorende, hadden, gelyk op veele andere plaatzen, van ouds hunne byzondere afdeelingen van de dykwerken; dog in den jare 1719., den 7 Maart, werden de Heeren Raden van het Hof Provinciaal, wegens de Staten des Lands gemagtigt, om de gemeenmakinge der zeedyken, zo van aard- als paalwerk, in de gezeide contributie te reguleren, en de daar over te ontstaane geschillen, by wege van bemiddeling, en zonder forme van proces, af te doen. Het Hof zulks, zo nopens deze als andere contributien, gedaan, en de zaken op een vasten voet gebragt hebbende, als hier voor aangaande Ferwerderadeel, Oost- en Westdongeradeel, Kollumerland, enz. gezien is, is, by Staatsbesluit van den 24 Juny, goedgekeurt, de uitspraak van het arbitrament des Hofs, nopens de tauxatien des Zeedyken in Wonseradeel, en deszelfs proportie in het onderhoud dier werken.

De gemeenzaken der dyken, een zaak [p. 477] van de uiterste aangelegenheid, was, ten aanzien dezer contributie, lang tegengestaan: want, volgens Staatsbesluit van den 19 Juny 1697., werd het Collegie! reeds gemagtigt, om de dorpen in Wonseradeel, en des noods de particuliere ingezetenen en eigenaars der landen te persuaderen, tot het verbeteren en gemeenmaken der zeedyken en aardwerken aldaar: en egter is deze heilzame schikking, buiten twyffel door den tegenstand van veele dykspligtigen, eerst 22 jaren daar na voltrokken.

De dyken van de grietenye Hemelumer-oldevaart enz. bestaan niet de geheele lengte dier grietenye, zynde daar van een gedeelte ten laste der contributie Wymbritzeradeel cum annexis. Die tot Hemelumer-oldevaart behoren, beginnen van omtrent Molquerumzyl tot aan Stavoren, en van daar tot aan het end der grietenye tegen Gaasterland, zynde min of meer eene lengte van omtrent 2000 roeden, de dyk agter Stavoren daar onder gerekent. Deze contributie, heeft, even als de voorgaande, haar eigenen Dykgraaf en Dyksgeregte, die volgens derzelver instructie, de bezorging der dyk-, aard- en paalwerken, moeten waarnemen.

256wumkes.nl

Hetzelve zy gezegt van de contributie van Wymbritzeradeel, de Stad Sneek en Ylst daar onder begrepen: welke grietenye en steden, schoon niet aan zee leggende, evenwel tot het onderhoud van een goed stuk Dyk en Zeewerken, gehouden zyn, strekkende zig uit langs een gedeelte van de grietenye Hemelumer-oldevaart, van Wonseradeel tot voorby [p. 478] Molquerumzyl, en boven dien nog een stuk, midden in Hemelumer-oldevaarts dyken leggende. De gemeenschap der dykwerken, deze contributie betreffende, is mede by arbitrament van 't Hof provinciaal bepaalt, en den 11 July 1719., voor de rolle uitgesproken; zynde ook door een Staatsbesluit van den 5 maart 1722 bekragtigt. De stad Hindelopen, midden in den omtrek dezer contributie dyken leggende, heeft egter, zo ik meen, hare afzonderlyke Dyk- en Zeewerken tot hare laste.

Of nu zommigen dezer Dyksgeregten wel vaste instructien tot nog toe bekomen hebben, twyffel ik sterk, en meen nog onlangs het tegendeel verstaan te hebben; niet tegenstaande al in den jare 1734 het Collegie der Heeren Gedeputeerden, volgens Staatsbesluit van den 11 Maart, gemagtigt is, om te onderzoeken, of 'er ook eenige Dyksgeregten waren, die nog geene vaste nodige instructie hadden; en om voor dezulken de nodige instructien te vervaerdigen, om die vervolgens op den gewonen Landsdag aan hun Ed. Mog., ten einde van goedkeuringe, aan te bieden. [p. 478]

XVI. Contributie der Zevenwouden. Nopens de dykwerken, de meeste grietenyen in de Zevenwouden, en de stad Sloten te laste komende, waar van ieder zyn byzonder aandeel van ouds heeft moeten hoeden, is in 't voorst van deze eeuwe, door de Staten des lands veele moeite aangewend, om ook in dit gewest de zo nodige gemeenmakinge der dyken in te voeren. Den 12 April 1704. werd het Hof Provinciaal door hun Ed. Mog. gemagtigt, om, by wege van bemiddelinge, [p. 479] uitspraak te doen over de geschillen tusschen de vyf grietenyen, Doniawerstal, Lemsterland, Gaasterland, Haskerland en Schoterland, over het gemeenmaken dier werken gerezen. Het Hof uit dien hoofde partyen voor zig bescheiden hebbende, verklaarden de Volmagten van Schoterland en Gaasterland niet te kunnen verstaan tot de gezeide gemeenmakinge, en vervolgens niet te bewilligen in de bemiddeling van het Hof; 't welk zig hier door buiten staat vindende, om met die bemiddeling voort te waren, zo lang partyen aan weêrkanten zig deszelfs uitspraak niet wilden onderwerpen, vertoonde het Hof zulks aan de hoge regeringe: waar op volgde, dat hen Ed. Mog. uit aanmerkinge van het groot nut, en de hoge noodzakelykheid dier gemeenmakinge, nogmaals goedvonden vast te stellen, dat de aardwerken der zeedyken, de contributie in de Zevenwouden te laste komende, voortaan gemeen zouden wezen tusschen de voorgezeide vyf grietenyen; dat een vaste order en reglement zoude werden beraamt van de

257wumkes.nl

aanpart of quota, die ieder dier grietenyen in de gemelde werken zoude hebben te dragen; dat hetzelve reglement, met overroepinge van partyen gemaakt, als mede de geschillen over de evenredigheid en begrotinge van de quotes, tusschen voorgemelde grietenyen werdende gedreven, de plano, en zonder form van ordinaris proces, zoude worden geslegt en volkomen afgedaan door de Heeren Raden van het Hof provinciaal als regters, dewelke daar toe, uit kragt van Staatsbesluit van den [p. 480] 21 Juny 1704., genoegzaam en volstrekt gemagtigt werden; met bevél aan de ingezetenen dier grietenyen, om deze hunne Ed. Mog. resolutie, zonder enigen tegenstand, te gehoorzamen en op te volgen; zig te onderwerper aan de regtsmagt, ten dien opzigte aan het Provinciale Hof opgedragen; voorts te berusten in deszelfs Sententie, hier over zullende werden uitgesproken, ten einde hen Ed. Mog; niet genoodzaakt mogten werden, om, ingevalle van verdere onwilligheid, zodanige nadere kragtige maatregelen te nemen, als dezelve, tot handhavinge van hun gezag en aanzien, nodig en dienstig zouden oordelen.

In gevolge die magtiging heeft het Hof, na alvorens gezien en overwogen te hebben de deductien en contradeductien der belanghebbende grietenyen en ingezetenen, en zig door gezworene Landmeters, aangaande alle nodige omstandigheden, hebbende laten onderregten, eindelyk op den 26 Octob. 1709. de volgende uitspraak gedaan: dat tot ieder honderd guldens aan de gezeide werken te koste weddende gelegt, zoude moeten betalen,

Doniawerstal 41 3 6 1/2

Haskerland 10 10 2 1/3

Lemsterland 22 14 11 1/2

Schoterland 14 5 15 1/4

Gaasterland 11 5 12 2/3

Zomma 1000 0 0

Staande wyders aan te merken, dat aangezien [p. 481] de grietenyen

Ængwirden en Opsterland, als mede de stad Sloten, by hunne Ed. Mog.

resolutie van den 12 April 1704., van deze gemeenschap uitgezondert waren, dezelve toegelaten werden, hunne aandelen van dykwerken zelve te besteden, op te maken, en te onderhouden; en dat alzo buiten deze proportie gelaten zyn zekere bepaalde perchelen dykwerken, de gemelde twee grietenyen en stad van ouds te laste komende. Blyvende ook de vyf grietenyen onverkort haar regt, nopens de oude contributie-dyken, by Take-zyl, en van den wieldyk af westwaarts aan, om dien aangaande van de grietenyen Ængwirden en Opsterland, en de stad Sloten, te vorderen zodanige hulp en onderstand, als dezelve, naar evenredigheid voor haar aandeel van ouds daar toe hadden gedragen.

258wumkes.nl

Deze uitspraak van het Hof, uit hoofde van der Staten magtiging, uit zig zelve kragtig synde, werden egter, kort daar na, verscheide requesten, door die van Doniawerstal, Schoterland en Gaasterland, den Hove aangeboden, strekkende tot verzoek van appel, gelyk in alle Hofs-tauxatien, reductie in cas van arbitrage, of zodanige andere revisie als hen Ed. Mog. zouden goedvinden. Dog het Hof heeft daar op geappoincteert nihil, den 18 Dec. 1709., ingevolge Staatsresolutien van den 12 April en 21 Juni 1704.

Vervolgens is, uit hoofde van resolutie der Ed. Mog. Heeren Gedeputeerde Staten, van den 8 Febr. en 6 Maart 1719., voor het Dyksgeregte der zeven grietenyen en de stad Sloten, eene vaste instructie, en zyn zekere [p. 482] algemene artikelen van bestedinge, opgemaakt; dewelke, om dat daar in verscheide byzonderheden, die elders niet gevonden worden, voorkomen, wy hier, ten believen der weetgierigen, hoofdzakelyk zullen mededélen.

In ieder grietenye en de stad werden alle jaren twee Volmagten gekoren; waar van één op de byëenkomsten verschynende, voor het geheel kan stemmen. De Dykgraaf wort in de maand Maart, alle drie jaren gekoren by meerderheid van stemmen door de gezamentlyke grietenyen en stad. Aan hem staat de uitschryvinge van alle gewone en buitengewone byëenkomsten; in 't byzonder, na dat dezelve alvorens met het Dyksgeregte een provisioneel overdag gemaakt heeft van de te bestedene aard- en paalwerken. De meerderheid der Volmagten is (gelyk overal) geregtigt, om de voorgedragene posten van alle werken, goed te keuren, te veranderen, en af te staan; ook staat het ieder lid vry, nieuwe voorslagen te doen, om by den Dykgraaf in omvrage gebragt te werden. Dog de Dykgraaf vermag by latere bestedinge, het oud hout doen verslaan, en het overschot openbaar laten verkopen. Indien hy, na de bestedinge, bevind, dat eenige noodwendige toevallen gemaakt en verbetert moeten worden, kan hy, met overleg van het. Dyksgeregte, en met by voeging van twee Volmagten, uit twee byzondere grietenyen (die jaarlyks op de eerste byëenkomst tot extraordinaire zaken gekoren worden) eenige nieuwe werken aanleggen, dog alles, zo veel doenlyk, by openbare bestedinge. Jaarlyks, in 't laatst van de maand September, [p. 483] werden, door den Dykgraaf, : de Volmagten, beschreven tot het doen der opneminge van de aanbesteedde werken; de nalatigen te straffen, en de aan nemers wegens kwalyk gemaakte werken te boeten, ten voordele van de contributie, mogende daar van nog Dykgraaf nog Geregte, iets genieten: ook staat het aan de Volmagten, de opgelegde boeten van het Dyksgeregte, te verzwaren of te verminderen. De algemene rekendag wort jaarlyks in de maand November, ten overstaan van de ontvangers van iedere grietenye en de stad Sloten, gehouden, en als dan een over slag gemaakt van de vereischte penningen. De Dyks Secretaris geeft de ordonnantien aan de aannemers en andere crediteuren uit zynde alvorens door het Geregte vertekent. De Dyks-ontvanger moet, met geld of assignatien, op de Ontvangers der grietenyen en

259wumkes.nl

stad, de ordonnantien gemuniëert inwisselen, en daar van blyk tonen, met overlevering van een' staat, welke assignatien hy op iedere grietenye en de stad, en aan wien, uitgegeven heeft. Dit geschied op den avond voor de uitstekinge; wanneer ook de gezamentlyke Volmagten moeten vertonen, dat hunne grietenyen en stad hare omslagen, op assignatien of in gelde, ten vollen betaalt hebben, volgens uitgetrokkene en gequiteerde assignatien, door den Ontvanger generaal van de contributie gegeven; die de Volmagten van hunne ontvangers, voor dien tyd onder recipis, konnen ligten. De Volmagten hier in gebrekig blyvende, verbeuren voor twee jaren hunne legalia, ter zomme van zestig guldens; en de Ontvanger generaal van 't [p. 484] district daar te boven honderd guldens. Dezelve Ontvanger, verbeurt zyn honderdste penn. die hem anders wort goed gedaan, met nog vyftig guld. zo hy niet kan aantonen zyne volle betalinge van den omslag. Ook moet, in dien gevalle, de Ontvanger van de geheele contributie zyne uitgegevene assignatien (des verzogt) onder cessie weder intrekken, en betalen uit het geld van de contributie, zo het by kassa is, of anders uit zyn eigen, of by negotiatie tegens zes ten honderd in 't jaar, ten laste van den nalatigen ontvanger, van de grietenye of stad. .

De Volmagten genieten uit de gemeens contributie, voor ieder gewone byëenkomst, hoedanige ieder jaar vier gehouden worden, tien guldens; des by elke byëenkomst op dag en uur verschynende: wordende ook de afwezende voor byvallende stemmen gerekend

De wedde van den Dykgraaf is twaalf honderd guldens, met nog twee honderd gulden voor verteringe; zonder iets wyders ten laste van de contributie te brengen.

Geen Dykgraaf, Dyksgedeputeerden of Secretaris vermag te gelyk het ampt van Volmagt bekleden; gelyk ook niemant dier hoge amptenaren twee ampten tevens mag bedienen.

De Executeur der contributie heeft eene wedde van vyftig guldens, en de twee Strandmeesters ieder dertig, en worden allen by den Dykgraaf aangestelt, zonder eenige wagenaars of andere dienaars voor zig daarenboven te mogen aannemen.

In buitengewone byëenkomsten wort de maaltyd en verteringe uit de contributie betaalt; [p. 485] des niet te bovengaande de zomme van vyftig guldens en een anker wyn: dog op den dag der verkiezinge van een nieuw Dyksgeregt Vyf-en-zeventig guld. en een anker wyn.

De drie Dyksgedeputeerden werden alle jaren verkoren op voorstel der Volmagten van Doniawerstal, Gaasterland en Lemsterland; en by versterf van eenen derzelver, of by andere gelegenheden, wel binnens tyds, of op de gewone verkiezinge, zyn de Volmagten van de vacante grietenye bevoegt, een' anderen tot Gedeputeerde voor te stellen. Der Gedeputeerden jaarwedde is ieder twee honderd guldens, met daarenboven voor ieder gewone byëenkomste, tien guldens; des op dag en uur moetende verschynen; zy moeten staan onder 't

260wumkes.nl

gebied van den Dykgraaf, en ieder in zyn post en district, zyne verrigtingen waarnemen, en de klagten tegens de aannemers, den Dykgraaf voorstellen, De Dyksgedeputeerden binnen het quartier der Zevenwouden werdende beschreven, moeten op eigene kosten verschynen; gelyk mede op de buitengewone byëenkomsten: dog de verteringen van dien dag, (zo niet uit de contributie betaalt worden) zyn ten laste van den Dykgraaf. Maar buiten het quartier der Zevenwouden eenige byëenkomst moetende gehouden worden, is zulks tot laste en verantwoordinge van den genen die de beschryvinge doet.

De Dyks-Secretaris wort gekoren op den dag der verkiezinge van het Dyksgeregte, by de gezamentlyke Volmagten, op eene wedde van . . . .295. Zyn ampt is zig overäl te laten [p. 486] vinden op beschryyinge van den binnen het quartier van de Zevenwouden. Zyne vacatien en verteringen zyn even als van de Gedeputeerden is gezegt, en komen, n buitengewone byëenkomsten, ragde ten laste van de contributie of den Dykgraaf. Dog buiten het gemelde quartier beschreven werdende, ten laste van de belanghebbenden. Óp de vier gewone comparitien, van uitstekinge, bestedinge, opneminge en rekeninge geniet hy iedermaal tien guldens: des op dag en uur præcys verschynende. Hy is verpligt van alles boek te houden, de aannemers en leveranciers ten eersten af te doen, en hen de nodige ordonnantien te verlenen: genietende van ieder ordonnantie, beneden de honderd guld. twee, en daar boven vier stuivers. Hy vervaerdigt de nodige missiven der beschryvingen; gelyk snede de verëischte afschriften van de uitstekingen aan alle de Volmagten, Dyksgedeputeerten en voor de aannemers, die 't verzoeken; voor ieder van de laatsten genietende twee guldens, zo van aard- als paalwerk.

Tot het ampt van Ontvanger der contributie hebben de grietenyen en stad by beurten het regt van voorstellinge: hy geniet tot zyne wedde de honderdste penning der contributie geldzommen, en tien gulden voor de verteringe op den dag der uitstekinge; des op den bestemden tyd verschynende in de Lemmer, de gewone plaats dier byëenkomsten: om aan te wyzen. zyne gedane betalinge, 't zy by gelde, of assignatien; voorts als dan ieder aannemer, paar behoren en evenredigheid, op elke grietenye of de stad assignerende. Welke tien [p. 487] Car. guld. de Dyks ontvangers der districten mede gemeten voor vacatien op den rekendag; des zig op behoorlyken tyde vervoegende ter plaatze, alwaar de rekening staat gehouden te worden; zonder iets verder, uit welken hoofde het zy, te trekken.

Dus verre het hoofdzakelyke der instructie, voor de contributie der Zevenwouden: de generale artikelen der bestedinge, hier bygevoegt, bestaan in tien leden, betreffende inzonderheid het vervaerdigen van paal- en kistwerken,

295 Dit schynt by de instructie niet ten eersten bepaalt te zyn.

261wumkes.nl

en 't geen dien aangaande in agt moet genomen werden; dewelke wy niet nodig agten hier by te voegen.

XVII. Voorname wetten aangaande de Polderdyken aan den zeekant. Alles wat tot hier toe aangaande het dykswezen dezer Provincie, gezegt is, betreft eigentlyk de gemeene contributie der Zeedyken: waar omtrent wy in alles niet genoegzaam onderregt zynde, verschoning verzoeken nopens eenige zaken, die of voorbygegaan, of niet met de verëischte naaukeurigheid beschreven zyn; vermits het onze betrekking niet toelaat, om zig op de plaatzen zelve te vervoegen, en het, in dezen afgelegenen hoek, niet doenlyk is, de menigvuldige papieren en stukken van ieder plaats magtig te werden. Verzoekende egter alle kundige lezeren, om, aangaande het gebrekkige, nader onderregt te werden; met belofte hetzelve in een aanhangzel te verbeteren.

Nopens de byzondere zogenaamde polderdyken, die op zommige plaatzen dezer Provincie aan den zeekant gelegt zyn tot indykinge van aangegroeide landeryen, zyn al mede [p. 488] zekere wetten en ordonnantien, door de hoge Overheid, ingestelt; waar van wy alleen zullen opgeven het geen ten opzigte van de Holwerder en Ternaarder polders voornamelyk is gestatueert by instructie van den 8 October 1721., waar naar de overigen, ten meesten deele, konnen afgemeten werden.

De aanstelling van den Dykgraaf en Dyksgedeputeerden (die altoos onder de gezeide dorpen moeten wonen,) geschied hier, omtrent het begin van April, alle jaren, door meerderheid der Stemgeregtigde eigenaren, binnen den polderdyk hunne landeryen hebbende; en werden ieder tien pondematen losse landen voor eene gangbare Stem gerekent. Op den dag der Stemminge, die door den Dykgraaf bepaalt, en den belanghebbenden aangeschreven moet worden, geschied mede de jaarlyksche rekening der dykwerken. Alle dykgenoten of hunne meyers moeten door den Dykgraaf en Gedeputeerden worden byëen geroepen, om gezamentlyk te raadplegen nopens het verbeteren of verzwaren der dykwerken, voor ieder jaar. De Dykgraaf en Gedeputeerden moeten ieder jaar viermalen schouwinge doen, namelyk op den 10 May, den 22 July, den 20 September, en den 16 November. De Dykspligtigen, hier hunne eigene werken hebbende, moeten, na de eerste schouwinge hunne aangewezene posten voltoyen, en voor, de tweede, opgemaakt hebben. Ieder schoudag moet agt dagen vooräf uitgeschreven werden, ten einde; elk eigenaar of zyn gelastigde zig op zyne dyken late vinden, om de, nodige aanwyzinge te konnen doen en ontvangen. [p. 489] De werken der nalatigen konnen door het Dyksgeregte op der dykspligtigen kosten, die in gebreke zyn gebleven, besteed worden, op enkele kosten; dog de aannemer van al zulke posten, ten dage der volgende schouwinge, niet op hun pligt gepast hebbende, werden die stukken op dubbele kosten besteed, ten laste van de nalatigen.

262wumkes.nl

Niemant mag eenige kuilen of gaten door eens anders dyk graven, of van daar zoden wegnemen; nog iemant vermag meerder zoden tot zynen dyk vergraven dan nodig zyn. Wanneer een gat van vier roeden of minder mogte spoelen, tot het herstellen van welk: meer dan een eigenaar gehouden is, moeten de leden van 't Dyksgeregte den eigenaren bevelen, om het ingespoelde aan te vullen en te voltrekken, op verbeurte van bestedinge als boven: staande ook by het Geregte de. uitspraak hoe veel ieder eigenaar in 't herstellen van zodanige schaden ten laste komt; welke uitspraak by provisie stant grypt, onverkort de dykspligtigen hun regt jegens elkanderen by gewone justitie. Voor een wiel of kolk wort gerekent, als 'er een gat, dieper dan het maaivelt spoelt; moetende zodanige kolken opgemaakt worden tonnerond boven het vlakke land of maaiveld, en zulks uit de gemeene beurs, of tot laste van alle de bruikers of eigenaars der polderlanden, dewelke ook door het Geregte konnen op-ontboden werden, om gezamentlyk te arbeiden om de nodige tegenweer te doen; mits dat de eigenaar of meyer, in wiens grond de kolk gescheurt is, daar toe de verëischte stoffen van stroo, touw en hout [p. 490] levere, als mede bier voor de arbeiders, werdende de gebrekigen door het Geregte volgens; de gestelde wetten gestraft. De Dykgraaf geene bestedinge, daar het, wegens verzuim der Dykspligtigen nodig is, doende, zyn. de Gedeputeerden bevoegt, hetzelve op dubbele kosten van den Dykgraaf te besteden; en de Gedeputeerden zulks niet doende, hebben de ingezetenen het regt, om de schade, daar voor veroorzaakt, op de Gedeputeerden te verhalen; des niet hoger dan tot vyftig guldens lopende. Eenig werk op dubbele kosten, ten laste van twyffelagtige eigenaren besteed werdende, moeten de zodanige eigenaars de schade te zamen dragen, of anders den regten man aanwyzen of uitmaken. Ten dien einde is ook de Dykgraaf verpligt, zorge te dragen dat geene perchelen dyks verduistert werden, en de gewone registers altoos in goede order gehouden werden. Gelyk mede dat geene landen werden verkogt dan met hunne gewone bezwaringe. De Dykgenoten mogen geene aarde tot hunne werken aanhalen, dan ter wydte van derdehalf roede buiten van den dyksvoet of het postwerk af, en anderhalf roede van den dyksvoet binnendyks. Het Dyksgeregte moet het oog houden op de nodige waterlossingen langs den Dyk, en van tyd tot tyd de nodige bevelen daar toe laten uitgaan; werdende de waterlossingen der onwilligen op dubbele kosten aanbesteed; gelyk mede het geen op den laatsten schoudag aan de dyken onvoltooit wort bevonden, werdende insgelyks de besteedde werken, niet goed, weder opgeroepen. De Dykgraaf of [p. 491] een der Gedeputeerden op de schoudagen niet verschynende, (uitgenomen by ziekte) mogen de tegenwoordige leden egter schouwen, en het voordeel der boeten genieten: verbeurende de afwezigen daarenboven dertig stuivers; moetende op alle schoudagen ten minsten twee der leden tegenwoordig zyn. In zaken van geschil tusschen die van het Geregte, moeten altoos de weinigsten de meesten volgen.

263wumkes.nl

Zo 'er geene aarde is te bekomen tot de dykwerken, dan uit de daar nevens leggende landen, vermag het Dyksgeregte aanwyzinge doen, om zoden en aarde uit de gelegenste landen te halen; mits betalende voor de eerste steek elf, voor de tweede vyftehalf, en voor de derde vierdehalve stuivers: boven welke diepte geene aarde moge vergraven werden.

Alle verschotene penningen of dubbelde bestedingen enz. mogen de Dyksgeregten met executie invorderen, te gelyk met de kosten en renten, daar over gevallen. Alle boeten, dubbele bestedingen, en stuivergelden der bestedingen worden getrokken, voor de eene helfte by den Dykgraaf, en voor de andere by de twee Gedeputeerden. Iemant der Dyksgenoten paal- of postwerk te laste komende, en hetzelve, aangewezen zynde, niet tegens den volgenden schoudag geslagen hebbende, wort het door 't Geregte, op enkele kosten van de nalatigen, besteed, mits het Geregte de stuivergelden voor zyne moeite genietende.

Boven dien trekt de Dykgraaf jaarlyks uit de buitendyks omslagen twaalf, en de Gedeputeerden ieder zes gulden; 't geen te verstaan moeite aangaande de armdyken, [p. 492] dewelke, zo voor onderhoud van paal-, post- als aardwerk, jaarlyks omslagen moeten worden gemaakt, 't geen mede plaats heeft. nopens de nodige pompen, hoofden en diergelyke werken.

Eenig stroo tot de gebrokene gaten nodig zynde, moet het Geregte aanwyzen (zo 'er geene bekende reed is) langs welke landen zodanige stoffen zullen aangevoert worden, als mede hoe veel daar voor aan de eigenaars of bruikers dier landen moet worden betaalt. Buiten toestemminge der Dyksgenoten mogen 'er geene beesten aan den dyk geweid werden, op verbeurte van zes guldens voor ieder beeft.

Nopens andere Polderdyken zyn ongeveer dezelve wetten, zo verre ieder zyn' eigene werken moet onderhouden; dog in polders, alwaar gemeenschap van dyken paalwerken tusschen de gezamentlyke Dykspligtigen plaats heeft, (als in de Aanjumer en Lioessemer polders) worden die, naar omstandigheden van zaken, verandert.

XVIII. Zeldzame aanmerkingen van Sixtus ab Hemminga, aangaande het slegt onderhoud en bestier der zeedyken in Friesland. Ten besluiten van deze stoffe en van dit geheele stuk, zal het den geëerden Lezer niet vervélen hier by te lezen eenige aanmerkingen nopens het dykswezen, en de menigvuldige twisten en eigenbelangens, daar omtrent dikwyls plaats hebbende, zo als deze aanmerkingen gevonden worden in het boek van den geleerden Wiskonstenaar Sixtus ab Hemminga, genaamt de Sterrekundige voorwigchelarye door de reden en ondervindinge wederlegt, gedrukt in 't latyn, te Antwerpen, by Platyn, in de jare 1583. pag. 247 en volg.

„Niets vind men in de Sterrekunde geschreven [p. 493] van den twist dien de Friesen gehad hebben over het maken en herstellen der dyken tegens het geweld

264wumkes.nl

en woeden van de golven der zee, welke twist my en meet anderen tot verscheide gissingen, aangaande de reden daar van, bewogen hebben, hoewel die twist reeds meer dan vyftig jaren, met wisselende lotgevallen geduurt heeft: Spruitende voort, ten grootsten deele, uit gierigheid en eigen winzugt, welke hen, die over dit werk gestelt waren, tot onherstelbare schade des vaderlands, aankleeft, overmits de vergaderingen welke gehouden worden over het herstellen en onderhouden der dyken, (of laat ik liever een twistgeding noemen) bestaan, of uit eene zamengevloeide menigte van domme Ezels, welke, door eene natuurlyke overëenkomst, in zig zelven wederkeeren tot hen, die hun de ooren hebben aangezet. Daar zyn ook bedrieglyke Vossen, welken in hope duisenderleye konsten bedenken, of, door eene aangeborene behendigheid, of door een' subtile list, zig in alle bogten weten te buigen, dan voor, dan tegen werkende. Zulks doenze, om de toehoorenden in verwonderinge omtrent zig weg te trekken, en anderen te overreden, dat, het geen zy zo listig voortbrengen, by hen als godspraken behoort aangenomen te worden. Daar komen nog anderen voor den dag, die zig als groothartige en forse Leeuwen vertonen, die, of door de veelheid hunner goederen, of, om datze het geweld voeren over een rest domme schepselen, zig ontzachlyk tonen: [p. 494] maar die, als men ze van naby beschouwt, dikwyls nog dommer zyn, dan Ezels. En dewyl de zaak dus al twistende wort voortgezet, geschied het altoos met ongelykheid van partyen; zo dat de bedrieglykheid des Vossen, met hunne listigheid, zig verëenigt met het gezag der Leeuwen, strekkende hun werk niet tot behoud, maar tot spot en ondergang van de domme en verkeerde menigte der Ezelen, welken dan eens de tranen worden uitgeparst, dan eens weder getroost en verblyd worden, tot dat, op hoog bevél van eenen Vost, met het vertrojen van die monsterdieren, een ten uitersten noodzakelyk middel tegen dit kwaad, wort aanbevolen."296

296 Staat te weten, dat deze Sixtus van Hemminga, of anders Hemmema, een Fries geweest, en gesproten is uit het vermaard geslagt der Hemmemaas, wier Leengoed, van de Saxische Hertogen ingestelt, nog in wezen is, (zie I Deel bladz. 447.) De vader van dezen Sixtus was Hector, of Hette van Hemminga, geägt onder de eersten van 't Land. Hy zond Sixtus, met drie van zyne andere zonen, waar van hy de jongste was, naar de hoge schole te Loven. De oudste, Doco of Doeke van Hemminga, maakte groten voortgang in de Wetenschappen, voornamelyk in de geschiedkunde, landmeetkunde en waereldbeschryvinge, en stierf in 't jaar 1570. Sixtus gaf zig over aan de Wiskunde; leerde ook de geneeskunde, waar in hy tot Doctor verheven werd. De vermaarde Gemma Frisius, van Dokkum geboren, en toen Leeraar in de wiskunde te Loven, was zyn Leermeester in deze wetenschap, waar in onze Sixtus wel haast bemerkte de ongegrondheid der voorzegkunde uit de sterren, en den weinigen staat, welken men kan maken, op hen, die deselve oeffenen, het welk hem bovengemeld boek, Astrologia ratione experientiaque refutata, deed maken, om de nietigheid dier waanwetenschap te wederleggen. In 't zelve tastte hy de befaamste voorstanders dier konst van zynen tyd aan, als Cardanus, Gaurice, en Leovitius, en deed daar in zien uit de geboortestonden van veele vorsten, als Paus Paulus den III, Keizer Karel den V, Henrik den II, en François den II, koningen van Frankryk, en veele anderen, den weinigen staat, welken men kan maken op dat

265wumkes.nl

zoort van voorzeggingen. De schryver stierf in den jare 1586., en schynt zig altoos aan den kant der Spanjaarden gehouden te hebben.

266wumkes.nl

foeke sjoerds algemene beschryving van oud en nieuw friesland, deel 3, 1 stuk leeuwarden pieter...

Education