GODIŠNJI IZVJEŠTAJ GLAVNOG EKONOMISTE

2006. GODINA

Podgorica, 2007. godine

IZDAVAČ: Centralna banka Crne Gore Bulevar Svetog Petra Cetinjskog, br. 6 81000 Podgorica Telefon: +381 81 665 331 Fax: +381 81 665 336

WEB ADRESA: http://www.cb-cg.org

SAVJET CENTRALNE BANKE: Mr Ljubiša Krgović, predsjednik Mr Milojica Dakić Mr Goran Knežević Petar Drakić Krunislav Vukčević Radmila Savićević Prof. dr Franjo Štiblar

PRIPREMA: Glavni ekonomista dr Nikola Fabris i SEKTOR ZA ISTRAŽIVANJE I STATISTIKU GRAFIČKI UREDNIK: Andrijana Vujović

LEKTOR: Senka Sekulić

ŠTAMPA: Grafo Crna Gora

TIRAŽ: 200 primjeraka

Molimo korisnike ove publikacije da prilikom korišćenja podataka iz izvještaja obavezno navedu izvor

SPISAK UPOTRIJEBLJENIH SKRAĆENICA

ARIMA Autoregressive Integrated Moving AverageBDP Bruto domaći proizvodBIS Bank for International SettlementsBPM5 Balance of Payments Manual, fifth editionCBCG Centralna banka Crne GoreCEB Central Europe and the Baltic StatesCEFTA Central European Free Trade Agreement

(Sporazum o srednjoevropskoj zoni slobodne trgovine)

CG Crna GoraCIS Commonwealth of independent StatesCR Concentration Ratio(Koeficijent

koncentracije)CRDA Program lokalnog ekonomskog razvojaDEG Deutsche Investitions und

EntwicklungsgesellschaftDRI Državna revizorska institucijaEBRD Evropska banka za obnovu i razvojECB Evropska Centralna bankaECMT Evropska konferencija transportaEIB Evropska investiciona bankaEMU Evropska monetarna unijaEPCG Elektroprivreda Crne GoreEU Evropska unijaEUR EuroEURIBOR Euro Interbank Offered RateEurochambers Asocijacije evropskih trgovinsko-

industrijskih komoraEZ Evropska zajednicaFED Sistem federalnih rezerviFMO Netherlands Development Finance

CompanyGFI Godišnji finansijski izvještajHACCP Hazard Analysis and Critical Control Point

(Analize opasnosti i kritičnih kontrolnih tačaka)

HHI Herfindahl-Hirschmanov indeksHOV Hartije od vrijednostiHRK Hrvatska kunaHTP Hotelsko turističko preduzećeIFC Međunarodna finansijska korporacijaITU Međunarodna organizacija za

telekomunikacije

JPY Japanski jenJUBMES Jugoslovenska banka za međunarodnu

ekonomsku saradnjuKAP Kombinat aluminijuma PodgoricaKFW Kreditanstait fur WiederaufbauKom. b. Komercijalne bankeLIBOR Londonska međubankarska kamatna stopaMFI Mikrokreditne finansijske institucijeMONSTAT Zavod za statistiku Crne GoreMOSTE Indeks MontenegroberzeMRS Međunarodni računovodstveni standardiMSFI Međunarodni standardi finansijskog

izvještavanjaNEX 20 i NEX PIF Indeksi Nex MontenegroberzeOECD Organization for Economic Cooperation and

Development (Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj)

OPEC Organizacija zemalja izvoznica nafteOTP bank National Savings and Commercial bank plc,

HungaryPDV Porez na dodatu vrijednostPPEAKS Prosječna ponderisana efektivna aktivna

kamatna stopaPPKS Prosječna ponderisana kamatna stopaRCG Republika Crna GoraRPICG Indeks cijena na malo u Crnoj GoriSAD Sjedinjene američke državeSARCG Autoregresivni sezonski model za Crnu

GoruSDI Strane direktne investicijeSEE South Eastern EuropeSNV Holandska razvojna organizacijaSSP Sporazum o stabilizaciji i priključivanjuSTO Svjetska trgovinska organizacijaUSD Američki dolarWB Svjetska banka (World bank)WIIW Bečki institut za međunarodne ekonomske

studijeWTTC World Travel and Tourism CouncilWTTO World Tourism and Travel OrganizationZOP Zavod za obračun i plaćanja

Površina: 13.812 km2

Populacija (broj stanovnika): 620.145

Dužina granica: 614 km

Glavni grad: Podgorica (169.132 stanovnika) - administrativni i ekonomski centar

Prijestonica: Cetinje - istorijski i kulturni centar

Dužina morske obale: 293 km

Dužina plaža: 73 km

Najduža plaža: Velika plaža, Ulcinj - 13.000 m

Najviši vrh: Bobotov kuk (planina Durmitor) - 2.522 m

Najveće jezero: Skadarsko - 391 km2

Najdublji kanjon: rijeka Tara - 1.300 m

Najveći zaliv: Boka kotorska

Vremenska zona: GTM+1

Elektrosistem: 220V/50Hz

Klima: mediteranska

Prosječna temperatura vazduha: Ljeti 27.4 oC

Maksimalna temperatura mora 27.1 oC

Prosječan broj sunčanih dana u godini: 240

Kupališna sezona: 180 dana

More: Jadransko

Providnost mora: od 38 do 56 m

OSNOVNE INFORMACIJE O CRNOJ GORI

SADRŽAJ

MAKROEKONOMSKI AMBIJENT U CRNOJ GORI 9

1. REALNI SEKTOR 131.1. Bruto domaći proizvod 151.2. Djelatnosti 211.3. Cijene 311.4. Tržište rada 391.5. Rezultati obrade finansijskih izvještaja pravnih lica iz RCG 43

2. MONETARNA KRETANJA 512.1. Novčana masa 542.2. Likvidnost banaka 552.3. Agregatni bilans stanja banaka 562.4. Obavezna rezerva banaka 672.5. Mikrokreditne finansijske institucije 692.6. Aktivne kamatne stope 71

3. TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA 753.1. Tržište novca 773.2. Tržište kapitala 78

4. FISKALNI SEKTOR 854.1. Prikaz Budžeta 874.2. Prikaz budžetskih fondova u 2006. godini 93

5. JAVNI DUG 955.1. Strani javni dug 975.2. Domaći javni dug 1005.3. Otplata javnog duga 101

6. EKSTERNI SEKTOR 1036.1. Tekući račun platnog bilansa 1066.2. Račun kapitalnih i finansijskih transakcija 115

7. MEĐUNARODNA EKONOMIJA 1197.1. Konjukturna kretanja 1227.2. Kretanje kamatnih stopa 1247.3. Kretanje deviznih kurseva 1257.4. Crna Gora i međunarodno okruženje 126

8. NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI 129

9. PRILOZI 137

Pregled makroekonomskih pokazatelja

2005. 2006. Procentualna promjena

REALNI SEKTORGDP (u tekućim cijenama, u milionima eura) 1.690,0 1.829,0 8,22

Industrijska proizvodnja (u odnosu na isti period prethodne godine) -1,9% 1,0% ---Šumarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine) 14% 14,2%** ---Građevinarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine) 10,6% 47,8%** ---

ZaposlenostBroj zaposlenih (kraj perioda) 145.261 155.566*** 7,0%Broj nezaposlenih (kraj perioda) 48.825 38.876 -20%

Stopa inflacijeTroškovi života (u odnosu na decembar prethodne godine) 2,4% 2,8% ---Cijene na malo (u odnosu na decembar prethodne godine) 1,8% 2,0% ---

Prosječna zarada (EUR-bez poreza i doprinosa) 213 245,95 15,5%MONETARNI SEKTORM11 (u milionima eura) 614,7 1.096,7 78,4Ukupni depoziti (u milionima eura) 487,9 1.071,5 119,6

Depoziti privrede 143,9 318,0 121,0Depoziti države 97,8 113,0 15,5

Centralna vlada 20,2 21,3 5,4Institucije i agencije centralne Vlade 14,4 20,3 41,0Fondovi i opštine 63,2 71,4 13,0

Depoziti finansijskih institucija 40,1 75,2 87,5Depoziti stanovništva (štednja) 175,8 498,6 183,6Depoziti - ostalo 30,3 66,7 120,1

Ukupni krediti (u milionima eura) 375,9 844,4 124,6Krediti privredi 230,1 471,6 105,0Krediti državi 30,8 40,1 30,2

Centralna vlada 9,9 12,1 22,2Institucije i agencije centralne Vlade 5,4 3,7 -31,5Fondovi i opštine 15,5 24,3 56,8

Krediti bankama i finansijskim institucijama 0,1 6,5 6,400Krediti stanovništvu 104,3 310,9 198,1Krediti - ostalo 10,6 15,3 44,3

Promet na berzama (u milionima eura) 198,45 377,01 90,0NEX berza 116,13 135,70 16,9Montenegro berza 82,31 241,31 193,2

Berzanski indexi NEX20 9.781,28 18.050,80NEX PIF 7.992,50 17.763,63MOSTE 465,60 918,88Prosječna kamatna stopa na 28-dnevne državne zapise 4,65%Prosječna kamatna stopa na 56-dnevne državne zapise 1,64%Prosječna kamatne stope na 91-dnevne državne zapise 0,98% 0,97%Prosječna kamatna stopa na 182-dnevne državne zapise 1,01% 0,50%

FISKALNI SEKTOR(u milionima eura)Izvorni prihodi 428,1 567,2 32,5Ukupni rashodi i neto pozajmice 425,3 532,5 25,2Suficit/deficit države 2,8 34,6 1.135,7

Finansiranje 35,1 -32,1 -191,5Grantovi 2,5 0,0Prihodi od privatizacije 136,3 6,3 -95,4Neto zaduženje -103,7 -38,5 -62,9

EKSTERNI SEKTORSaldo tekućeg računa (u milionima EUR) -154 -568,2 269,0

Trgovinski bilans -513,6 -905,6 76,3Bilans usluga (turizam +transport+finansijske usluge+ostale usluge) 195,5 216,4 10,7%pokrića trgovinskog deficita sa ostalim saldima 70 37,3

Kapitalni i finansijski bilans Saldo tekućeg računa u % od GDP (u EUR) -9,1 -31 240,7Stara devizna štednja (u milionima eura) 117 105,2 -10,1Eksterni dug (u milionima eura) 513,4 504 -1,8

*Projekcija Vlade za 2006. godinu**Podaci za januar - novembar 2006. godine*** Podatak za novembar 2006. godine

9

MAK

ROEK

ONOM

SKI A

MBI

JENT

U C

RNOJ

GOR

I

Prethodna godina se može ocijeniti vrlo uspješnom. Ona je predstavljala prijelaz iz faze uspostavljanja stabilnosti u fazu ubrazanog rasta. Najvažniji tren-dovi koji su obilježili 2006. godinu su: brz rast eko-nomske aktivnosti, niska stopa inflacije, budžetskisuficit, rekordan priliv stranih direktnih investicija iizuzetno dinamičan razvoj bankarskog tržišta. Jedina realna neravnoteža je visok nivo deficita tekućeg ra-čuna platnog bilansa.

Prema preliminarnim procjenama, u prethodnoj go-dini je ostvaren rast BDP-a od 6,5%. Međutim, naše mišljenje je da je ostvareni rast viši od procijenjenog. Prema našoj gruboj procjeni, uz velik broj restriktivnih pretpostavki, rast BDP-a je iznosio najmanje 8%. Rast BDP-a je vođen rastom tražnje, a njegovom rastu su najviše doprinijeli građevinarstvo, turizam, bankar-ski sistem i strane direktne investicije.

Stopa inflacije mjerena indeksom cijena na malo jeiznosila svega 2%, i time je nastavljena tendencija da već petu godinu zaredom imamo jednocifrenu stopu inflacije. Ostvarena stopa inflacije je značajno niža od planiranih 3% i u skladu je sa Mastrihtskim kriteriju-mom. Iako je stopa inflacije nešto viša nego pretho-dne godine (za 2 procentna poena), to je prije svega posljedica izmjene metodologije, kojom je u odnosu na prethodnu godinu ponder naftnih derivata povećan za gotovo pet puta. Indeks troškova života je imao nešto viši rast i on je povećan za 2,8%, prije svega kao poslje-dica različitih pondera nekih prehrambenih proizvoda. Od 2007. godine kao pokazatelj inflacije će se koristitiindeks troškova života, jer su se izmjenom strukture potrošačke korpe stekli svi uslovi za ovu promjenu. Na

ovaj način će se postići veći stepen uporedivosti sa har-monizovanim indeksom potrošačkih cijena, koji koristi Evropska monetarna unija kao pokazatelj inflacije.

Ipak, u narednoj godini treba očekivati nešto višu sto-pu inflacije. Naše očekivanje po tom pitanju je da će seona u 2007. godini kretati u rasponu od 2,5% do 4,5%. Sličnu procjenu dao je i naš model „fena“, koji je pro-cijenio sa 90% vjerovatnoćom da će se inflacija kreta-ti u rasponu od 1,9% do 4,2%. Na kretanje inflacije uvelikoj mjeri će uticati i najavljeno povećanje cijena električne energije.

U pogledu pristupanja EU prethodna godina je bila vrlo značajna. Okončani su pregovori o zaključivanju Spo-razuma o stabilizaciji i asocijaciji, a potpisivanje ovog Sporazuma treba očekivati u drugom kvartalu 2007. godine. Imajući u vidu da je krajnji cilj Crne Gore pri-stupanje Evropskoj monetarnoj uniji, vrlo ohrabrujuće djeluje činjenica da su svi Mastrihtski kriterijumi, koji su ispunjeni prethodne godine, ispunjeni i ove (osim onog vezanog za kamatnu stopu). Mastrihtske krite-rijume nije dovoljno ispuniti jedne godine, već je po-trebno kontinuirano ih ispunjavati. Ove kriterijume trenutno ne ispunjava većina novih članica EU.

Kretanja na finansijskom tržištu su bila izuzetno ohra-brujuća. Iznos odobrenih kredita je povećan za 124%, depoziti su povećani za 120%, štednja stanovništva za čak 184%, a aktiva banaka je povećana za 105%. Ban-ke imaju visok nivo likvidnosti, te stoga, tokom 2006. godine nije bilo korišćenja ni dijela izdvojene obave-zne rezerve, niti kredita za likvidnost. Proces privati-zacije bankarskog sistema gotovo da je u potpunosti

MAKROEKONOMSKI AMBIJENT U CRNOJ GORI

10

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

okončan i država kao direktni vlasnik više ne posje-duje akcije banaka. Ovi podaci pokazuju da je proces reforme bankarskog sistema uspješno sproveden i da su ostvareni pozitivni rezultati.

Kamatne stope su u opadanju, ali su i dalje na visokom nivou. Prvi put na kraju prošle godine prosječna pon-derisana efektivna aktivna kamatna stopa je bila je-dnocifrena. Prema preliminarnim podacima ona je bila niža za 2,2 procentna poena u odnosu na 2005. godinu i na kraju 2006. godine iznosila je 9,94%. Uporedni po-daci pokazuju da su kamatne stope na sličnom nivou kao i u ostalim zemljama ovog regiona. Razlozi za vi-soke kamatne stope se nalaze u još uvijek prisutnom riziku zemlje, riziku klijenata, neefikasnom sudskomsistemu, visokoj i neelastičnoj tražnji za kreditima i dr. U svakom slučaju, ohrabrujuće djeluje očekivanje banaka da će u 2007. godini biti niže i nominalne i efe-ktivne kamatne stope.

U porastu je i novčana masa, a najširi monetarni agregat M21 je povećan za 84,5% u odnosu na kraj prethodne godine, i dostigao je iznos od 1,6 milijardi eura.

Nivo industrijske proizvodnje je nakon prošlogodi-šnjeg pada porastao za 1%, što znači da je još uvijek niži u odnosu na 2004. godinu. Ukoliko posmatramo po proizvođačima, primjećuje se da su negativne sto-pe rasta ostvarene u najvećem broju slučajeva u onim granama u kojima dominiraju preduzeća u kojima nije okončan proces privatizacije i prestrukturiranja, koja se suočavaju sa zastarjelom tehnologijom, visokom nelikvidnošću, visokom zaduženošću, viškom radni-ka, poslovanjem sa gubitkom i dr. To jasno ukazuje da svako dalje odlaganje privatizacije i prestrukturiranja ima kontraproduktivne efekte na crnogorsku privre-du. Međutim, ne treba zanemariti ni činjenicu da je opadanje industrijske proizvodnje u velikoj mjeri bilo povezano sa problemima u nekoliko preduzeća, a pri-je svega u proizvodnji duvana, hemijskih proizvoda i proizvodnji proizvoda od gume i plastike. Ovome treba dodati i probleme u KAP-u, tako da je ostvarena pro-

izvodnja aluminijuma niža od moguće. U malim pri-vredama, kao što je crnogorska, problemi u nekoliko preduzeća mogu imati veliki uticaj na ukupan obim ekonomske aktivnosti.

Turizam je grana koja se najdinamičnije razvija i već nekoliko godina zaredom ostvaruje dvocifrene stope ekonomskog rasta. Broj turista koji je posjetio Crnu Goru uvećan je za 16,3%. Naročito orhabruje tendencija po-rasta stranih turista. U odnosu na prethodnu godinu njihov broj je povećan za 38,9%, i oni sada predsta-vljaju 40% ukupnog broja turista. I pored ostvarenih izuzetnih rezultata, još uvijek ima dosta prostora za poboljšanje u oblasti turizma. O tome najbolje svje-doči razlika između broja turista koji su posjetili Crnu Goru 2006. godine i 1989. godine.

Izuzetno visok rast ekonomske aktivnosti ostvaren je i u građevinarstvu (broj efektivnih časova rada povećan je za 47,8%) i šumarstvu (proizvodnja šumskih sortime-nata je povećana za 14,2% u prvih jedanaest mjeseci), dok su u saobraćaju ostvareni vrlo različiti rezultati u zavisnosti od posmatrane grane. Negativne stope rasta ostvarene su u gradskom saobraćaju, robnom vazdušnom i putničkom željezničkom saobraćaju, a pozitivne stope su ostvarene u svim ostalim vidovima saobraćaja. Ostvareni rezultati u saobraćaju su pod ve-likim uticajem stanja saobraćajne infrastrukture, koja se u gotovo svim vidovima saobraćaja može ocijeniti kao nezadovoljavajuća.

Obradom završnih računa1 došli smo do podataka da grane koje se najbrže razvijaju, to jest grane koje imaju najbrže uvećanje bilanse sume su: bankarstvo, trgovi-na na veliko i malo, kao i turizam. Grane koje su najza-duženije, odnosno koje imaju najveći iznos obaveza, su: proizvodnja električne energije, hoteli i restorani i prerađivačka industrija. Za razliku od turizma kod koga je visoka zaduženost nastupila kao posljedica velikog investicionog ulaganja, jasno je da se indu-strija nalazi u nezavidnom finansijskom položaju. Ovuhipotezu potvrđuje i činjenica da je industrija kao cje-

1 Podaci se odnose na 2005. godinu.

11

MAK

ROEK

ONOM

SKI A

MBI

JENT

U C

RNOJ

GOR

I

lina zabilježila gubitak u ukupnom iznosu od oko 220 miliona eura. Privredna djelatnost u kojoj je ostvaren najveći dobitak bila je trgovina na veliko i malo (27,2 miliona eura).

Rast plata viši od rasta produktivnosti (mjeren BDP-om po zaposlenom) ugrožava konkurentnost privre-de Crne Gore.

Dominantan poslodavac na tržištu rada je i dalje država, odnosno javni sektor. Broj nezaposlenih se drastično smanjio sa oko 85.000, koliko je iznosio sredinom 2000. godine, na 38.876 na kraju 2006. godine. I pored opa-danja stope nezaposlenosti ona je još uvijek visoka, a stopa aktivnosti i stopa zaposlenosti su niske. Osnovni uzrok visoke stope nezaposlenosti se nalazi u činjenici da je u novom privatnom sektoru kreiran relativno mali broj novih radnih mjesta. Karakteristika tržišta rada je i strukturna nezaposlenost, to jest neusklađenost između ponude i tražnje za radnom snagom, koja se manifestuje istovremenim postojanjem nezaposlenih i slobodnih radnih mjesta, koje se ne usklađuju zbog neadekvatne kvalifikacione strukutre. Takođe, veliki broj privatizovanih preduzeća je imao višak zaposlenih, tako da ni on nije mogao da apsorbuje nezaposlene. Ograničene mogućnosti zapošljavanja dovele su do obe-shrabrivanja i povlačenja sa tržišta radne snage odre-đenih kategorija, a naročito među starijim grupama. Naročito zabrinjava dugoročna nezaposlenost, jer ona dovodi do gubljenja kvalifikacija i trajnijeg povlačenjasa tržišta rada. U cilju podsticanja novog zapošljava-nja, između ostalog, potrebno je ukloniti niz barijera koje postoje u Zakonu o radu.

U 2006. godini, prvi put nakon dužeg vremenskog peri-oda, ostvaren je budžetski suficit. Za eurizovane ekono-mije suficit je važan uslov održivosti sistema. Ostvarensuficit je u velikoj mjeri posljedica visokog obima akti-vnosti, povećanog stepena naplate javnih prihoda, ali i određenih internih racionalizacija. Budžetski suficit jeplaniran i za sljedeću godinu. Za realizaciju stabilnog finansiranja budžetske potrošnje u narednim godina-

ma, neophodan je nastavak fiskalnih reformi. Reformese odnose na poreski sistem kroz smanjenje poreskih stopa, restriktivnu budžetsku potrošnju i smanjenje učešća izdataka za zarade u BDP-u, putem smanjenja broja zaposlenih u državnom sektoru, kao i smanjenje ukupnog spoljnog i domaćeg duga. Najveći potencijal-ni rizik se odnosi na činjenicu da je još uvijek nepoznat iznos obaveza po osnovu restitucije.

Konkurentnost crnogorske privrede je izuzetno niska i to je jedan od najvažnijih razloga relativno visokog deficita tekućeg računa platnog bilansa. Prema preli-minarnim podacima, deficit tekućeg računa je iznosio568 miliona eura i u odnosu na prethodnu godinu je povećan za 268%. Deficit je ostvaren samo u jednompodbilansu platnog bilansa i to podbilansu robne raz-mjene, ali suficit svih ostalih podbilansa platnog bilansanije bio dovoljan da kompenzuje izuzetno visok deficitrobne razmjene. Učešće deficita tekućeg računa platnogbilansa u BDP-u je iznosilo 31% BDP-a i po svemu sudeći biće najviši u Evropi. Zbog neadekvatne evidencije ro-bne razmjene ne možemo izvući pouzdane zaključke o strukturi robne razmjene, ali nesumnjivo je da je ona nepovoljna, jer u izvozu dominiraju proizvodi niskog stepena obrade, a u uvozu robe široke potrošnje.

Trenutno postojeći nivo deficita tekućeg računa platnogbilansa ne predstavlja problem, jer je on u potpunosti pokriven prilivom stranih direktnih investicija. Među-tim, dugoročno posmatrano on je neodrživ, s obzirom na to da svaka zemlja ima relativno ograničene apsor-pcione kapacitete kada je u pitanju privlačenje SDI. Onog trenutka kada „presahne“ priliv stranih direktnih investicija, jedini način pokrića visokog deficita će bitipreko uzimanja međunarodnih kredita. Takva tenden-cija bi poslije nekoliko godina mogla dovesti do porasta zaduženosti zemlje i do pojave deficita „blizanca“.2 To bi značilo narušavanje makroekonomske stabilnosti i opadanje životnog standarda. Ipak, još uvijek ima dosta vremena da se poveća konkurentnost domaćih proi-zvođača, a na to će u velikoj mjeri uticati i privatizacija i aktuelni priliv stranih direktnih investicija.

2 Budžetski deficit i deficit tekućeg računa platnog bilansa se nazivaju deficiti blizanci, jer pojava jednog često utiče na pojavu drugog.

12

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Strane direktne investicije su dostigle rekordan nivo. Preliminarni podaci o stranim direktnim investicija-ma za 2006. godinu pokazuju priliv od 644 miliona eura tokom 2006. godine, što u odnosu na prethodnu godinu predstavlja rast od 22%. Vrlo je značajno da je priliv SDI u 2005. godini bio dominantno rezultat pri-vatizacije, a u 2006. godini veliko učešće imaju gre-en-field investicije (koje predstavljaju najkvalitetnijiizvor rasta) i investicije povezane sa prethodnim pri-vatizacijama. Neto priliv stranih investicija iznosi 466 miliona eura, jer je odliv SDI iznosio oko 178 miliona eura. Strani investitori bili su iz čak 77 zemalja. Pre-ma preliminarnim podacima, Crna Gora je po učešću priliva SDI u BDP na prvom mjestu u Evropi u grupi privreda u tranziciji.

Procijenjeni javni dug Crne Gore, prema podacima Ministarstva finansija, na kraju 2006. godine iznosioje 701,1 miliona eura i njegovo učešće u BDP-u prema preliminarnim podacima, je iznosilo 38,3%. Mastriht-ski kriterijum za javni dug predviđa gornju dozvoljenu granicu od 60%. Situacija po ovom indikatoru je povolj-nija u odnosu na značajan broj članica EU. Treba napo-menuti da i ako su indikatori zaduženosti povoljni po-stoji potencijalna opasnost za povećanje iznosa javnog duga s obzirom da iznos obaveza po osnovu restitucije još uvjek nije tačno utvrđen.

Spoljni javni dug, prema preliminarnim podacima, na kraju 2006. godine iznosio je 504 milion eura. Nje-govo učešće u BDP-u je iznosilo oko 27,6%, tako da je Crna Gora svrstana u grupu niskozaduženih ze-malja. I po svim ostalim indikatorima zaduženosti, Crna Gora spada u grupu nisko zaduženih zemalja.

Imajući u vidu da se nalazimo blizu gornje granice niske zaduženosti, neophodan je i dalje oprez pri budućim zaduživanjima. Ohrabrujuće djeluje činjenica da se Vla-da opredijelila za politiku vođenja fiskalnog sidra kojepodrazumijeva nisko učešće javnog duga u BDP-u.

Za ekonomsku politiku u narednom periodu prioriteti treba da budu: završetak procesa privatizacije i pre-strukturiranja velikih preduzeća, dalje unapređivanje poslovnog ambijenta i deregulacija administrativnih procedura, smanjenje udjela sive ekonomije, unapređi-vanje efikasnosti sudskog sistema i efektivna primjenaantimonopolskog zakonodavstva i dr. U 2006. godini su okončane sve administrativne procedure vezane za pristupanje Međunarodnom monetarnom fondu i Svjetskoj banci, tako da je Crna Gora počektom 2007. godine postala članica ovih institucija. Istovremeno, neophodno je nastaviti vođenje politike približavanja Crne Gore međunarodnim integracijama u čije članstvo još uvijek nije primljena, a prije svega ka Evropskoj uniji i Svjetskoj trgovinskoj organizaciji. Stoga, i u 2007. go-dini jedan od najvažnijih zadataka kreatora ekonomske politike ostaje harmonizacija nacionalnih propisa sa regulativom ove dvije međunarodne institucije.

Prezentirani izvještaj predstavlja rezultat rada cje-lokupnog Sektora za istraživanja i statistiku i iskori-stio bih ovu priliku da im se zahvalim na savjesnom i istrajnom radu.

Dr Nikola Fabris, glavni ekonomista

REALNI SEKTOR1

15

REAL

NI S

EKTO

R

1.1. Bruto domaći proizvod

Prema preliminarnim procjenama, u prethodnoj godini je ostvaren rast BDP-a od 6,5%. U pitanju je vrlo visok rast, ali treba imati u vidu da je prosječna stopa rasta u grupi privreda u tranziciji izno-sila 6,2%.3 Ohrabrujuće djeluje stopa rasta viša od prosječne.

Međutim, naše mišljenje je da je ostvareni rast viši od procije-njenog. Prema našoj gruboj procjeni, uz velik broj restriktivnih pretpostavki, rast BDP-a je iznosio najmanje 8%. Do pomenute procjene, imajući u vidu nedostatak velikog broja podataka, došli smo preko niza pretpostavki. Prvo smo pošli od pretpostavke da je struktura privrede nepromijenjena u odnosu na prošlogodi-šnju (do učešća pojedinih grana u BDP-u smo došli na osnovu strukture prihoda iz završnih računa). Za grane za koje imamo raspoložive podatke primijenili smo sektorske stope rasta. Za tr-govinu, poljoprivredu i saobraćaj smo koristili stopu rasta za 11 mjeseci (ovo je restriktivna pretpostavka, jer se po pravilu najviša stopa rasta ostvaruje u decembru), jer još uvijek nijesu dostupne stope za 12 mjeseci. Imajući u vidu da, kada je u pitanju saobra-ćaj, nemamo na raspolaganju stopu rasta za čitav saobraćaj, već samo za pojedine grane, do sintetičkog pokazatelja smo došli računanjem broja prevezenih putnika i tona prevezene robe po pojedinim granama, uz pretpostavku da prevoz robe i prevoz pu-tnika imaju podjednake pondere. Kao indikator aktivnosti poljo-privrede koristili smo promet poljoprivrednih proizvoda. Polazna pretpostavka za društvene djelatnosti je bila da je njihova stopa rasta niža za 50% od ostvarene stope rasta BDP-a. Za sektore koji se izuzetno dinamično razvijaju – finansijsko posredovanje iposlove sa nekretninama, pošli smo od pretpostavke da je njihova stopa rasta bila za 50% viša od ostvarene stope rasta BDP-a (u

Grafik br. 1.1 – Stopa rasta BDP-aprivredama u tranziciji

Izvor podataka: Economic indicators for Central and Eastern Europe, BIS banka

stvarnosti je i znatno viša). Naša pretpostavka o rastu od 8% je restriktivna i vrlo je vjerovatno da je rast bio i viši.

Pokazatelj da je ostvarena izuzetno visoka stopa rasta je i izu-zetno visoka stopa rasta naplate prihoda od PDV-a, jer ovaj po-reski oblik ima visok stepen korelacije sa kretanjem ekonomske aktivnosti. Prihodi po osnovu PDV-a u nominalnom iznosu su povećani za 41%. Dio rasta ovih prihoda je svakako i posljedica poboljšane naplate, ali i indikator izuzetno visokog rasta BDP-a. Takođe, značajno veći rast BDP-a od planiranog je i razlog što je umjesto planiranog malog deficita, ostvaren budžetski suficit.

3 Podatak se odnosi na 17 privreda u tranziciji. Isključene su bivše sovjetske republike osim Baltičkih republika.

16

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Prema preliminarnim podacima, učešće neto priliva stranog kapitala u BDP u prethodnoj godini je bio najviši u Cr-noj Gori u grupi privreda u tranziciji (grafik br.1.)

Grafik br. 1 – Učešće priliva kapitala u BDP

Izvor podataka: Economic indicators for Central and Eastern Europe, BIS banka, za Crnu Goru izvor podataka CBCG

Boks br. 1.1 – Priliv stranog kapitala u PUT

Ovaj indikator je pokazatelj visokog interesovanja stranih investitora za crnogorsko tržište, odnosno pokazatelj njihovog očekivanja o brzom ekonomskom rastu.

Rast BDP-a je vođen rastom tražnje. Veliki broj faktora je dopri-nio ovako dinamičnom rastu, koji će biti teško ponoviti naredne godine. Rekonstrukcija infrastrukture i gradnja velikog broja ho-tela je rezultirala u izuzetno visokoj stopi rasta građevinarstva. Visoka stopa rasta turizma je uticala i na razvoj velikog broja drugih grana, a prije svega na saobraćaj, trgovinu i poljopri-

vredno-prehrambenu industriju. Visok priliv SDI je rezultirao kreiranjem efekta dodatne tražnje, jer je ulagano u moderniza-ciju i osavremenjavanje preduzeća. Izuzetno dinamičan razvoj bankarskog sistema i visok priliv stranog kapitala su dali doda-tni podsticaj razvoju privrede. Učešće priliva stranog kapitala u BDP-u je izuzetno visoko i iznosilo je 37% BDP-a.

Imajući u vidu da se BDP stvara najveći dijelom u oblasti usluga, može se zaključiti da postoji značajan prostor za njegovo pove-ćanje stvaranjem uslova za efektuiranje potencijala privrednih, odnosno proizvodnih djelatnosti.

Da bi se održao visok rast BDP-a u narednom periodu, od veli-kog značaja će biti da se ostvari rast produktivnosti, da se spro-vedu mjere koje utiču na povećanje atraktivnosti Crne Gore za privlačenje SDI, reforma obrazovnog sistema i njegovo prilago-đavanje potrebama privrede, restrukturiranje industrije i ener-getskog sektora i sprovođenje administrativne reforme, sa na-glaskom na deregulaciju.

17

REAL

NI S

EKTO

R

Grafik br. 1.2 – Fan Chart 1: Projekcija BDP-a Crne Gore za 2007. godinu

2007. godine. Na osnovu SARCG 2007. godine, centralna pro-jekcija koja predstavlja modu distribucije bruto domaćeg pro-izvoda, za četiri kvartala kumulativno iznosi 2,038.97 milijardi eura6. S obzirom na to da je vrijednost asimetrične distribucije σ1>σ2 (3.8:0.56), distribucija vjerovatnoća je pomjerena ispod vrijednosti mode (Moda>Srednja vrijednost), odnosno masa di-stribucije vjerovatnoća zakrivljena ulijevo, tako da su vrijednosti vjerovatnoća distribucije skoncentrisane ka vrijednostima BDP-a ispod centralne vrijednosti projekcije, što ukazuje na precijenje-nost centralne projekcije.

4 Kretanje bruto domaćeg proizvoda Crne Gore je, s obzirom na limitiranu dužinu vremenske serije i izarzit uticaj sezona ne kvartalnom nivou, estimovan i projektovan na osnovu jednostavnog Autoregresivnog sezonskog modela, koji je podoban jedino za potrebe kratkoročne pro-gnoze. U narednom periodu, sa unapređivanjem Makro-modela Crne Gore mogu se očekivati efikasnije prognoze bruto domaćeg proizvodaCrne Gore.

5 Za formiranje FAN charta korištene su standardne formule koje se odnose na kontinuiranu univarijantnu distribuciju sastavljenu iz dva dijela koja ima raspored:

F(x)={2/((1/(1/√1-γ + (1/√γ+1))*1/√2π*σ2* e[ -1/2σ2{ ((x-µ)2 + γ(x- µ/abs(v-µ) *(x-µ)2}],

gdje γ predstavlja koeficijent zakrivljenosti, µ predstavlja srednju vrijednost distribucije, a σ2 predstavlja vrijednost varijanse distribucije. De-taljno objašnjenje ovog tipa asimetrične univarijantne distribucije dato je u radu Johnston, Kotz i Balakrishnan, Continious Univariate Distri-bution, Volume 1, pg 172.

6 Ovaj rast predstavlja nominalnu stopu rasta BDP-a, pri čemu je za osnovicu uzeta još uvijek nerevidirana vrijednost bruto domaćeg proizvoda za 2006. godinu koja iznosi 1, 829.00 milijardi eura. Naime, Monstat i Ministarstvo finanasija „Ekonomski i fiskalni program Crne Gore za 2006“, novembar 2006, objavili su revidirane podatke vrijednosti bruto domaćeg proizvoda za 2004. i 2005. godinu, tako da je npr. vrijednost bruto domaćeg proizvoda za 2005. godinu sa 1,644.00 eura promijenjen na 1,690.00 milijardi eura. Za očekivati je da će vrijednost BDP-a za 2007. godinu od 1,829.00 milijarde eura, koja ima karakter procjene, takođe biti usklađen. U tom pravcu, poslije usklađivanja može se očekivati nova procjena kvartalnog kretanja BDP-a Crne Gore, na osnovu novog SARCG modela koji će biti usklađen sa gore pomenutim izmjenama.

Na grafiku 1.2 predstavljen je Fan Chart kvartalnog kretanja rastacrnogorskog bruto domaćeg proizvoda baziranog na sezonskom autoregresivnom kvartalnom modelu Crne Gore (SARCG 2007)4.5 Na osnovu Fan Chart-a, sa 90% vjerovatnoće može se tvrditi da će se BDP Crne Gore za 2007. godinu kretati u rasponu od 1,6-54.13 milijardi eura do 2,095.4 milijardi EURA.

Vrijednosti dobijene primjenom SARCG modela su upotrijeblje-ne kao vrijednosti centralne projekcije BDP-a za četiri kvartala

1.1.1. Projekcija rasta bruto domaćeg proizvoda (BDP-a) Crne Gore za 2007. godinu

18

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Na osnovu Fan charta, uzimajući u obzir „ceteris paribus“ trenu-tne ekonomske uslove i način statističkog praćenja BDP-a u Crnoj Gori, kao i vrijednosti centralnog benda, sa vjerovatnoćom od 10% može se tvrditi da će se BDP Crne Gore kretati u rasponu od 2,009.57 milijardi eura do 2043.28 milijardi eura, dok se sa vjero-vatnoćom od 20% može tvrditi da će se crnogorski BDP kretati u intervalu od 1,979.7 milijardi Eura do 2,047.66 milijardi eura, što aproksimira nominalni rast BDP-a između 8.2% i 11.9%.

Treba imati u vidu i dvije napomene. Prva se odnosi na činjenicu da pouzdanost projekcija u velikoj mjeri zavisi od raspoloživosti statističkih podataka, njihove pouzdanosti i dužine vremenskih serija, što se u slučaju Crne Gore teško može ocijeniti prihvatlji-vim. Druga napomena se odnosi na činjenicu da procijenjeni rast BDP-a predstavlja mogućnost i da će njegovo ostvarenje u velikoj mjeri zavisiti od mjera ekonomske politike, kao i od ne-

kih eksternih okolnosti. Stoga u nastavku teksta slijedi SWOT7 analiza koja treba da pokaže prednosti i šanse Crne Gore, ali i slabosti i opasnosti.

1. Prednosti predstavljaju faktore koji pozitivno utiču na brži ekonomski rast. Uspostavljena makroekonomska stabilnost koja se ogleda u niskoj stopi inflacije, budžetskom suficitu i niskom stepenu zaduženosti predstavlja osnovni preduslov za dinamičan razvoj.

Euro kao sredstvo plaćanja predstavlja posebnu pogodnost i za domaće i za strane investitore, jer se ne suočavaju sa rizikom de-viznog kursa, odnosno sa rizikom da se neadekvatnim mjerama ekonomske politike obezvrijedi njihov profit kroz devalvaciju ilidepre sijaciju. Ova činjenica predstavlja veliku komporativnu prednost Crne Gore u odnosu na zemlje regiona.

Tabela br. 1.1 – SWOT matrica

Prednosti Slabosti

• Makroekonomska stabilnost• Euro kao sredstvo plaćanja• Zdrav bankarski sistem• Niske carine i liberalan sistem• Visok potencijal za razvoj turizma• Visoka stopa rasta• Niske poreske stope

• Sporo restrukturiranje velikih industrijskih preduzeća

• Neefikasan sudski sistem u rješavanju privrednihsporova

• Neravnomjerna regionalna razvijenost• Postojanje administrativnih barijera (naročito

lokalni nivo)• Siva ekonomija• Odsustvo „brendova“

Šanse Opasnosti

• Potencijal za privlačenje SDI

• Domaća izvorišta pijaće vode

• Dobra očuvanost od zagađenja vode, vazduha i

zemljišta

• Članstvo u CEFTI

• Hidroenergetski potencijal

• Visok spoljnotrgovinski deficit• Prevelika zavisnost od turizma i „aluminijuma“• Neutvrđen iznos obaveza po osnovu restitucije• Korupcija• Postojanje tehnoloških viškova• Rast zarada viši od rasta produktivnosti• Članstvo u CEFTI• Malo tržište • Opasnost od pojave „cjenovnih mjehurića“• Neadekvatna regulativa radnih odnosa• Neusklađenost obrazovnog sistema sa

potrebama privrede

• Depopulacija seoskih naselja

• Loša saobraćajna infrastruktura

7 SWOT – Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats.

19

REAL

NI S

EKTO

R

Zdrav bankarski sistem je pokretač privrednog razvoja, o čemu svjedoči i velika kreditna aktivnost banaka usmjerena ka privredi, koja je osnova za investiciono ulaganje.

Niske carine i liberalan spoljnotrgovinski sistem pozitivno utiču i na investicije koje nisu usmjerene samo ka domaćem tržištu, što je vrlo značajno imajući u vidu relativno ograničen tržišni potencijal Crne Gore, ali istovremeno predstavljaju element sti-mulativnog poslovnog ambijenta.

Turizam je grana koja već nekoliko godina ostvaruje dvocifre-ne stope ekonomskog rasta. Imajući u vidu da je broj turista još uvijek niži od broja turista koji su posjećivali Crnu Goru krajem osamdesetih, kao i veliko interesovanje stranih investitora, jasno je da postoje dobre perspektive da se tendencija visokih stopa rasta nastavi i u narednom periodu.

Pozitivne i rastuće stope rasta BDP-a koje ostvaruje Crna Gora su dobar signal i za domaće i za strane investitore o ekspanziji u kojoj se nalazi crnogorska privreda i povoljnom ambijentu i trenutku za nova ulaganja

Porez na dobit, PDV, porez na kapitalnu dobit spadaju među najniže u regionu i predstavljaju značajan faktor za privlačenje investicija. Ipak, u zavisnosti od budžetskih mogućnosti treba ra-zmišljati o sniženju poreza i doprinosa na zarade, jer oni spadaju među više u regionu i destimulišu novo zapošljavanje.

2. Slabosti predstavljaju faktore koji negativno utiču na pri-vredni rast i njihovi negativni efekti se mogu osjetiti već tokom 2007. godine.

Restrukturiranje jednog broja velikih industrijskih preduzeća još uvijek nije sprovedeno. To znači da njihovo poslovanje može vršiti „pritisak“ na budžet bilo preko pokrivanja gubitaka, bilo preko izdvajanja sredstava za pripremu socijalnog programa radi rje-šavanja viškova zaposlenih.

I pored vidnog progresa, još uvijek nije postignuta zadovolja-vajuća brzina u rješavanju privrednih sporova, tako da jedan broj preduzeća u cijene svojih proizvoda i usluga uključuje i tzv. premiju za rizik.

Crnu Goru karakteriše i neravnomjerna regionalna razvijenost, što može značiti sa jedne strane „pritisak“ na budžet u cilju br-žeg razvoja nerazvijenih regiona, a sa druge pokreće migraciju od sjevera ka jugu, što, takođe, stvara brojne probleme.

I pored relativno liberalnog sistema, još uvijek su prisutne odre-đene administrativne barijere, a naročito na lokalnom nivou. One se ogledaju u dugim i nerijetko netransparentnim procedura-ma za dobijanje neophodnih dozvola za obavljanje djelatnosti – građevinska dozvola, postupak promjene namjene zemljišta, odsustvo urbanističkih planova i dr.

Siva ekonomija predstavlja nelojalnu konkurenciju dijelu privrede koji posluje u skladu sa propisima i koji redovno izmiruje svoje poreske obaveze. Procjene o učešću sive ekonomije su vrlo ra-zličite, i kreću se od 15% do 30% BDP-a.

Crna Gora nije razvila nijedan sopstveni „brend“ na međunaro-dnom tržištu. To je pokazatelj niske konkurentnosti crnogorske privrede i uticaće na veću varijabilnost crnogorskog izvoza pod uticajem poslovne konjunkture na međunarodnom tržištu.

3. Šanse predstavljaju mogućnosti za ubrzanje privrednog razvoja. Da li će one biti stvarno iskorišćene ili će ostati samo šanse, u najvećoj mjeri će zavisiti od uspješnosti ekonomske politike, a u određenoj mjeri i od nekih faktora na koje nećemo moći da utičemo.

Crna Gora je u posljednje dvije godine u vrhu evropskih privreda u tranziciji po nivou SDI per capita. S obzirom na to da u nare-dnom periodu predstoji proces privatizacije nekih vrlo atrakti-vnih preduzeća, kao i visok potencijal za investicije koji postoji u oblasti turizma i nekim vidovima prehrambeno-poljoprivre-dne industrije, treba očekivati i u narednom periodu visok priliv stranih direktnih investicija.

Veliki broj studija pokazuje da će u dolazećim decenijama jedan od najvećih globalnih problema biti nestašica pijaće vode. Crna Gora je relativno bogata izvorima pijaće vode, koje bi trebalo mnogo više ekonomski valorizovati u narednim godinama.

Crna Gora je u ekološkom pogledu „dobro očuvana“ (sa izu-zetkom nekoliko lokacija, kao na primjer u okolini KAP-a) što predstavlja dobru osnovu za razvoj turizma, poljoprivrede i prehrambene industrije.

20

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Članstvo u CEFTI znači slobodan pristup, osim za osjetljive proi-zvode, tržištima svih zemalja članica ove grupacije. To realno znači mogućnost za povećanje izvoza, ali istovremeno i opasnost, jer će domaće tržište biti otvoreno za strane konkurente.

Crna Gora ima još uvijek neiskorišćen hidroenergetski potencijal. Međutim, valorizacija ovog potencijala ne treba da ide na uštrb uništenja prirodnih ljepota.

4. Opasnosti predstavljaju faktore koji u narednom periodu mogu negativno uticati na privredni rast, ali ih je adekvatnim mjerama ekonomske politike moguće eliminisati ili minimizi-rati njihov uticaj.

Visok spoljnotrgovinski deficit u ovom trenutku ne predstavljaproblem, jer je on pokriven prilivom stranih direktnih investi-cija. Međutim, dugoročno ukoliko se ne poveća konkurentnost crnogorskih proizvođača, on će voditi rastu zaduženosti zemlje, budžetskom deficitu i opadanju konkurentnosti privrede.

Veliki stepen osjetljivosti koji ima crnogorska privreda je poslje-dica činjenice da je ona u velikoj mjeri zavisna od dva strateška proizvoda: aluminijuma i turizma. Eventualni šokovi koji bi uticali na ova dva proizvoda bi imali negativan uticaj na čitavu privredu, kao i na porast deficita tekućeg računa platnog bilansa.

U ovom trenutku je još uvijek nepoznat iznos obaveza po osnovu restitucije. Relativno visoke obaveze bi mogle uticati na budžet-ski deficit i porast stepena zaduženosti zemlje.

Veliki broj međunarodnih studija (EBRD - Transition Report, Fizibiliti studija EU, studija Svjetske banke „Republika Crna Gora: pregled javne potrošnje i institucija“, OECD-ov Investment Reform Index i dr.) ukazuju na problem korupcije. Čak iako pođe-mo od pretpostavke da korupcije nema, izvještaji međunarodnih institucija negativno utiču na strane investitore.

U jednom broju preduzeća još uvijek su prisutni tehnološki vi-škovi. Njihovo otpuštanje može značiti ugrožavanje socijalnog mira ili će zahtijevati značajna finansijska sredstva za otpremninei rješavanje njihovog položaja.

Posljednjih par godina je prisutna tendencija da zarade rastu brže od produktivnosti. Djelimično je to posljedica legalizacije dijela zarada, koje su se prije isplaćivale bez plaćanja poreza i doprinosa. U svakom slučaju brži rast zarada od produktivnosti može ugroziti konkurentnost zemlje.

Crna Gora predstavlja relativno malo tržište, te stoga nije atra-ktivna za preduzeća iz određenih oblasti koja žele da iskoriste potencijal domaćeg tržišta.

Tržište kapitala predstavlja veliku opasnost da dođe do pojave „cjenovnih mjehurića“, jer „naduvane“ cijene pojedinih HOV, prije ili kasnije će morati da opadnu. To može ugroziti poslovanje svih onih koji su ulagali u takve HOV. Neodgovorne izjave institucija odgovornih za tržište kapitala mogu samo dodatno pojačati ovaj efekat, ali i uticati na međunarodni imidž Crne Gore.

Obrazovni sistem daje isuviše teoretskih, a premalo praktičnih znanja. On nije u dovoljnoj mjeri usklađen sa potrebama pri-vrede. Stoga se preduzeća često dovode u situaciju da novo-zaposleni moraju da prođu kroz proces obuke da bi se mogli uključiti u radni proces.

Neadekvatna regulativa radnih odnosa u velikoj mjeri ograničava poslodavce i otežava zaključivanje fleksibilnih ugovora o radu ina taj način negativno utiče na novo zapošljavanje.

Depopulacija seoskih naselja dovodi do migracije iz sela u gra-dove. Na taj način se sa jedne strane smanjuje poljoprivredna proizvodnja, a sa druge vrši se pritisak na infrastrukturu gradova i povećava se socijalno raslojavanje.

Loša saobraćajna infrastruktura, sa izuzetkom avio saobraćaja, predstavlja ograničavajući faktor za razvoj privrede, a naročito za razvoj turizma.

Na kraju, kao dopunski argument u prilog hipoteze da je real-no očekivati i u 2007. godini visoke stope rasta mogu poslužiti očekivanja privrednika. Polovina anketiranih preduzeća8 očekuje poboljšanje poslovne klime u odnosu na prethodnu godinu, dok samo 7% anketiranih preduzeća misli da će ona biti lošija.

8 Uzorkom su obuhvaćena preduzeća koja se kotiraju na berzi.

21

REAL

NI S

EKTO

R

1.2. Djelatnosti

Industrijska proizvodnja

Fizički obim industrijske proizvodnje u 2006. godini porastao je za 1% u odnosu na prethodnu godinu. Sva tri sektora zabilježila su veću proizvodnju. Posmatranjem godišnjih stopa rasta, indu-strijska proizvodnja je bila iznad nivoa ostvarenog u prethodnoj godini do avgusta, nakon čega slijedi pad proizvodnje, da bi se u posljednja dva mjeseca ona opet stabilizovala na višem nivou.

Grafik br. 1.3 – Očekivana poslovna klima u2007. godini

Grafik br. 1.4 – Očekivani obim aktivnosti u2007. godini

Proizvodnja u sektoru vađenja rude i kamena bila je viša za 2,9%, čemu je doprinijela veća proizvodnja kamenog uglja, lignita i treseta za 17,5%, dok je proizvodnja rude metala sma-njena za 1,9%, a proizvodnja ostalih ruda i kamena za 13,7%. Posmatrajući mjesečne promjene, proizvodnja uglja je oscilirala tokom godine, pri čemu je krajem drugog i početkom trećeg kvar-tala ostvarila prilično nisku proizvodnju. Međutim, posmatrajući godišnje stope rasta, proizvodnja uglja je tokom cijele godine bila iznad nivoa proizvodnje ostvarene u prethodnoj godini, što je je-dnim dijelom i rezultat niske osnovice, jer je proizvodnja u 2005. godini bila veoma mala. Proizvodnja ostalih ruda i kamena bila je manja u odnosu na prethodnu godinu, prije svega zbog loše berbe soli uzrokovane čestim padavinama tokom kristalizacije soli, što je uticalo da proizvodnja bude znatno ispod plana, ali i ispod ostvarene proizvodnje iz prethodne godine.

Fizički obim proizvodnje prerađivačke industrije je bio viši za svega 0,1% u odnosu na 2005. godinu, zbog manje proizvo-dnje u prvom kvartalu i u avgustu. Jedanaest grana je ostvarilo veću proizvodnju i njihovo učešće u ukupnoj industrijskoj proi-zvodnji iznosi 58,7%. Najdinamičniji rast tokom godine ostva-ren je kod proizvodnje namještaja i ostalih proizvoda. Ova grana je tokom čitave godine bilježila veoma visoke stope rasta, pa je kumulativno bila viša za 286% u odnosu na prethodnu godinu, ali je učešće ove grane u ukupnoj industrijskoj proizvodnji svega 0,1%. Stabilan rast proizvodnje zabilježen je kod prehrambenih proizvoda i pića, i ona je bila viša za 3,8% u odnosu na 2005. godinu. Proizvodnja osnovnih metala, koja čini 40,7% ukupne industrijske proizvodnje, oscilirala je tokom godine, a razlog su povremeni štrajkovi radnika u "Kombinatu aluminijuma", ali je kumulativna proizvodnja bila viša za 4,3% u odnosu na pret-

Takođe, gotovo dvije trećine anketiranih privrednika očekuje porast obima aktivnosti, dok samo 7% anketiranih preduzeća očekuje da će smanjiti obim aktivnosti.

Grafik br. 1.5 – Industrijska proizvodnja,godišnje stope rasta

Izvor: Monstat

22

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

hodnu godinu. Ovome je doprinijela i stabilizacija proizvodnje u „Željezari“ u Nikšiću i veća proizvodnja u ovom preduzeću u odnosu na 2005. godinu.

Manja proizvodnja je zabilježena u šest grana prerađivačke in-dustrije, pri čemu je najveće zaostajanje imala proizvodnja du-vanskih proizvoda (-59%) i proizvodnja hemijskih proizvoda i vlakana (-34,9%). Učešće ove dvije grane u ukupnoj industrijskoj proizvodnji iznosi 8,6%. Prerada drveta i proizvodnja proizvo-da od drveta je, nakon stabilnog rasta u prvoj polovini godine, djelimično usporena, što je dovelo do zaostajanja u ovoj grani prerađivačke industrije za 1% u odnosu na prethodnu godinu. Međutim, ovo zaostajanje je i posljedica dinamičnog rasta u dru-goj polovini 2005. godine, pa i visoke osnovice za poređenje. U narednom periodu treba očekivati stabilan rast u ovoj prerađi-vačkoj grani, ali je veoma bitno da proizvodnja bude usmjere-na ka proizvodima višeg stepena obrade, čime bi se uticalo na smanjenje uvoza i bolju iskorišćenost ovih proizvoda pri proi-zvodnji namještaja, za čijim proizvodima postoji povećana tra-žnja na tržištu. Naime, s obzirom na snažan rast sektora turi-zma i građevinarstva, te visoke investicije usmjerene na obnovu

i modernizaciju hotelskih smještaja, otvara se mogućnost većeg uključivanja domaćih proizvođača proizvoda od drveta i namje-štaja i njihovu veću proizvodnju i prodaju.

Proizvodnja električne energije, gasa i vode u 2006. godini bila je viša za 3,1% u odnosu na prethodnu godinu. I po-red povremenih prekida u radu tokom godine zbog neredovne isporuke uglja, Termoelektrana „Pljevlja“ je ispunila godišnji plan proizvodnje. Termoelektrana je, pored redovnog remonta, zbog nedostatka uglja bila van pogona tri puta (u januaru, martu i sredinom decembra), ukupno 25 dana, ali je njena proizvodnja intenzivirana u trećem kvartalu, kada su zbog nepovoljnih hidro-loških uslova hidroelektrane radile manjim kapacitetom.

Većina industrijskih grana ima slične probleme poslovanja koji se odnose na nelikvidnost, tehnološku zaostalost, nizak nivo investicija, višak zaposlenih, neiskorišćenost kapaciteta, nekon-kurentnost i sl. Restrukturiranje pojedinih velikih sistema ne ide željenom dinamikom, što u narednom periodu može dovesti do ozbiljnog usporavanja ovog sektora.

Grafik br. 1.6 – Industrijska proizvodnja po sektorima, Ø 2000 = 100

Izvor: Monstat i CBCG kalkulacije

23

REAL

NI S

EKTO

R

2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006.

Estonija 14.6 8.9 8.2 10.9 10.5 9.1 7.0Mađarska 18.1 3.6 2.8 6.4 7.4 7.3 10.1Rumunija 7.1 8.3 4.3 3.1 5.3 2.0 7.1Slovačka 8.4 7.6 6.7 5.3 4.2 3.6 9.9Slovenija 6.2 2.9 2.4 1.4 4.8 3.3 7.0Albanija 1.3 6.1 -5.1 29.0 14.1 -20.7 NABIH 7.9 4.9 5.7 5.1 12.1 10.5 7.5Hrvatska 1.7 6.0 5.4 4.1 3.7 5.1 4.4Makedonija 3.0 -2.9 -4.8 4.1 -2.2 7.0 NASrbija 11.4 0.1 1.8 -3.0 7.1 0.8 4.7Crna Gora 4.2 -0.7 0.6 2.4 13.8 -1.9 1.0

Boks br. 1.2 – Industrijska proizvodnja u privredama u tranziciji

Poređenjem rasta industrijske proizvodnje sa zemljama u okruženju, uočava se da je Crna Gora u 2006. godini imala znatno sporiji rast od ostalih posmatranih zemalja, ali treba imati u vidu i da je crnogorska privreda uslu-žno orijentisana.

Tabela br. 1 – Industrijska proizvodnja (godišnja stopa rasta)

Izvor: WIIW i zavodi za statistiku izabranih zemalja

Turizam

U 2006. godini turizam u Crnoj Gori je ostvario rast iznad očeki-vanog, kako u pogledu broja dolazaka i noćenja turista, tako i u pogledu ostvarenih prihoda. Sva tri parametra koji reprezentu-ju kretanje turističkog prometa u Crnoj Gori, već četvrtu godinu za redom nastavila su da bilježe dvocifrene stope rasta. Jedna

od pojava karakterističnih za 2006. godinu bilo je povećanje frekvencije dolazaka turista, uz istovremeno skraćenje trajanja njihovog boravka. Pored toga, zabilježen je brži rast prihoda od turizma u odnosu na rast broja noćenja, kao i raznovrsnija tu-ristička ponuda. Rezultat ovih kretanja je najbolja turistička se-zona u posljednjih 15 godina.

Tabela br. 1.2 – Upoređenje očekivanih i ostvarenih pokazatelja turističkog prometa u RCG u 2006. godini

OpisOčekivano Ostvareno

Nominalno Rast u % Nominalno Rast u %

Dolasci 904.000 10% 953.928 16,27%Domaći 540.000 0% 576.130 5,05% Strani 364.000 30% 377.798 38,89%Noćenja 5.900.000 10% 5.936.270 13,90% Domaći 3.700.000 0% 3.740.179 6,00% Strani 2.200.000 32% 2.196.091 38,69%

Izvor: Ministarstvo turizma, Monstat i kalkulacije CBCG

24

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Procjene kretanja pokazatelja turističkog prometa - broja turi-sta i njihovih noćenja, kao i prihoda, rađene na početku 2006, premašene su već sredinom godine, kako na ukupnom nivou, tako i posmatrano po domaćim i stranim turistima. Procjenju-je se da je Crna Gora u 2006. godini od turizma ostvarila 307,7

miliona eura prihoda, što je za 22,27% više nego u prethodnoj godini. Pri tome je prihod od stranih turista iznosio 271,08 mi-liona eura ili 25,93% više, a od domaćih turista 36,65 miliona eura ili 61,68% više nego prethodne godine.

Boks br. 1.3 – Procjene i ocjene međunarodnih eksperata

Svjetska organizacija za turizam i putovanja World Ttravel and Tourism Organization – WTTO, procijenila je poče-tkom 2006. godine, da će Crna Gora ostvariti rast u turizmu u toj godini od 10,2%, dok je rast turizma u svjetskim terminima projektovan na 4,6%. Već sa ovom stopom rasta Crna Gora bi u 2006. godini bila na listi najbrže rastućih privreda svijeta, što je sa ostvarenih 16,27% svakako i postignuto. Time se Crna Gora, prema podacima WTTO, već treću godinu za redom, između 174 zemlje, našla na 1. mjestu ispred Indije, Kine, Rumunije, Hrvatske, Letonije i Al-banije. WTTO je takođe procijenio da bi u uslovima rasta od 10,2%, Crna Gora u 2006. od turizma i sa njim povezanih grana mogla da ostvari prihod od 521,3 miliona eura, da obuhvati 24.000 radnih mjesta, odnosno 16,8% ukupne zaposlenosti, odnosno ostvari udio turizma u BDP od 15,7%. S obzirom da je ostvareni rast u turizmu veći od proci-jenjenog, može se smatrati da je turizam u 2006. godini ostvario i nivo navedenih pokazatelja veći od onih koje je procijenila WTTO. Prema predviđanima WTTO, turizam bi do 2016. godine mogao generisati do 22,1% BDP-a.

Jedan od doprinosa realizovanju ovakvih i još boljih projekcija, prema procjenama međunarodnih eksperata, tre-balo bi dati i izdavanje ostrva Sveti Stefan u zakup „Aman Resorts-u“. Ovim ugovorom, odnosno publicitetom koji će izazvati u svijetu, očekuje se da će Crna Gora ući u krug svjetskog elitnog turizma. U tom smislu, za očekivati je da u Crnu Goru dođu i veliki hotelski i turistički lanci poput Hiltona i Hajata.

Tokom 2006. godine Crnu Goru je posjetilo 953.928 turista ili 16,27% više nego prethodne godine. Stranih turista je bilo više za 38,89%, a domaćih za 5,05%.

Strani turisti su predstavljali 39,60%, a domaći 60,40% uku-pnog broja turista, što predstavlja promjenu o odnosu na pret-hodnu godinu, kad je odnos bio 33,2% stranih prema 66,8% domaćih turista.

Grafik br. 1.7 – Dolasci domaćih i stranihturista u periodu 2001–2006. godina

Izvor: Monstat

25

REAL

NI S

EKTO

R

U 2006. godini primijećena je blaga, ali ipak nešto veća disper-zija turista po različitim lokacijama u Crnoj Gori, odnosno po-većanje njihovog broja i van primorskih mjesta, kao turistički najatraktivnijih i najeksponiranijih. U tom pogledu naročito je ohrabrujući trend povećanja broja turista u planinskim i ostalim turističkim mjestima. Ovaj trend praćen je identičnim tendenci-

Boks br. 1.4 – Privatizacija i investicije u turizmu

Od 2001. do kraja 2006. godine privatizovano je ukupno 24 hotela i četiri društva putem prodaje paketa akcija. Premda je na početku privatizacije crnogorskih hotela bilo procijenjeno da će investicije iznositi 120 miliona eura, one su krajem 2006. godine već premašile 200 miliona eura. Interesovanje za investiranje u crnogorsku turističku privredu, tokom 2006. godine izrazili su američki, ruski, britanski, kao i investitori sa Malte, i iz drugih zemalja.

Iako je na početku 2006. godine bilo najavljeno više privatizacija hotela i hotelskih preduzeća, realizovan je samo jedan dio, dok je određeni broj tendera za prodaju propao. Tako su od planiranih realizovane privatizacije UTIP „Crna Gora“ iz Podgorice, hotel „Planinka“ na Žabljaku, „Vile Oliva“ u Petrovcu i „Jadran Perast“ iz Perasta. Za razliku od navedenih, tender, i to ponovljeni, za kupovinu HTP „Boka“, nije uspio, iako je ponuđena cijena premašila onu iz prethodne godine za 3 do 7 miliona eura, a iznos ponuđen za investicije (od 16 do 30 miliona eura), za oko 10%. Iako je i ovaj tender propao, zbog ponuđenih cijena i iznosa investicija, ipak se može smatrati da država i ostali akcionari ovog hotelskog preduzeća neće biti na gubitku. Pored ovoga, propao je i tender za izdavanje u zakup Ade Bojane jer niko nije dostavio ponudu. Razlog tome moglo bi biti i neadekvatno snabdijevanje ovog područja električnom energijom, što predstavlja neadekvatne uslove za privlačenje zakupaca i investitora. Tender za prodaju Ski-centra „Bjelasica rada“, takođe, nije uspio jer su državni fondovi odlučili da prodaju akcije firme na javnoj aukciji.

U avgustu je kanadska kompanija „PM Securities“ kupila vojni remontni zavod „Arsenal“ u Tivtu, za 3,26 miliona eura, uz koji je obezbijedila i 26 miliona eura za socijalni program. Ova kompanija najavila je i 500 miliona eura investicija u RCG i to u projekat izgradnje marine na prostoru „Arsenala“, kapaciteta oko 675 sidrišta, uglavnom za plovila dužine 8 – 25 metara, ali i onih dužine preko 100 metara, kao i kapaciteta za održavanje tih plovila. U sklopu toga kompleksa najavljeno je otvaranje novih hotela, kazina, prodavnica, restorana, klinika, supermarketa i ostalih sadržaja. HTP „Budvanska rivijera“ potpisala je u novembru ugovor sa austrijskom kompanijom „Soravija“, kojim je predviđeno ulaganje 24 miliona eura u rekonstrukciju hotela „Slovenska plaža“ u Budvi, koji će biti pretvoren u hotel sa četiri zvjezdice i 40 miliona eura investicija u izgradnju novog hotela tipa Šeratona i Hajata.

Najveći potencijal za green-field investicije postoji na crnogorskom primorju, u oblasti Ade Bojana, Valdanosa, Ve-like plaže, Rta Kobila, Buljarice, ali i na području hercegnovske rivijere – pretežno na poluostrvu Luštica. Strani in-vestitori pokazali su interes i za izgradnju sportskih, odnosno golf terena u neposrednoj blizini Skadarskog jezera. Međutim, najveće interesovanje za gree-field investicije ipak postoji u već renomiranim turističkim mjestima po-put Budve i Bečića. Za green-field investicije na budvanskoj rivijeri interesovanje su iskazali vlasnici velikih lanacahotela poput Meriota, koji su najavili početak izgradnje hotela u Bečićima 2007. godine.

jama i u pogledu broja noćenja, kao što pokazuje tabela br. 1.3. Ipak, najposjećenija su bila primorska mjesta (90,14% ukupnog broja turista), u kojima je broj turista povećan za 15,00%. U planinskim mjestima boravilo je 2,76% od ukupnog broja tu-rista, za razliku od prošlogodišnjih 2,34%, ili 37,41% više nego u prethodnoj godini.

26

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Takođe, zabilježeno je više primjera zakupljivanja hotelskih i drugih kapaciteta na primorju od strane inostranih turoperate-ra, u periodu od aprila do novembra, što je izuzetno poželjno sa aspekta produžetka turističke sezone. Ostvarena je i očekivana dobra popunjenost kapaciteta do kraja godine.

U 2006. godini ostvareno je 5.936.270 noćenja, što je za 13,90% više u odnosu na prethodnu godinu. To je još uvijek za 22,94% manje u odnosu na 1989. godinu, što pokazuje da turizam ima i dalje značajan potencijal za rast.

Pri tome, broj stranih turista u 2006. godini premašio je njihov broj iz 1989. godine, koja se smatra najboljom godinom u crno-gorskom turizmu, i to za 17,81%, dok je broj domaćih turista i dalje manji i to za 22,93%, premda se ovaj procenat razlike kod domaćih turista smanjio u odnosu na prošlu godinu (36,3%)9.

U strukturi stranih turista najveće učešće su imali turisti iz Bo-sne i Hercegovine (17,2%), Rusije (15,1%), Češke (8,6%) i Nje-mačke (6,7%).

Tabela br. 1.3 – Komparacija dolazaka i noćenja turista prema lokacijama u Grnoj Gori u 2005. i 2006. godini

OpisUkupni dolasci Ukupna noćenja

% udio u ukupnom broju

% rast u odnosu na prethodnu godinu

% udio u ukupnom broju

% rast u odnosu na prethodnu godinu

Lokacija/Period 2005. 2006. 2005/2004. 2006/2005. 2005. 2006. 2005/2004. 2006/2005.

Ukupno 100,00 100,00 23,4 16,27 100,00 100,00 14,27 13,90

Sjedište Republike 3,63 4,12 71,6 31,78 1,03 1,25 20,42 37,64

Primorska mjesta 91,14 90,14 21,6 15,00 96,36 95,88 14,22 13,33

Planinska mjesta 2,34 2,76 23,4 37,41 1,03 1,55 -1,84 27,71

Ostala tur. mjesta 2,88 2,95 42,8 19,26 1,57 1,71 26,62 23,99

Ostala mjesta 0,01 0,02 55,8 85,83 0,01 0,01 10,00 90,08

Izvor: Kalkulacije CBCG

Grafik br. 1.8 – Noćenja domaćih i stranihturista u periodu 2001-2006. godina

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

Grafik br. 1.9 – Struktura noćenja turista po odabranim zemljama porijekla u periodu 2002-2006.

9 Pri tome treba imati u vidu da su se 1989. godine domaćim turistima smatrali turisti iz svih republika tadašnje SFRJ, a da se danas svi oni smatraju stranim turistima. U tom smislu, može se smatrati da broj domaćih turista, iako manji od broja u 1989. godini, ne predstavlja negativan pokazatelj.

27

REAL

NI S

EKTO

R

Boks br. 1.5 – Projekti za poboljšanje infrastrukture

Crnogorska Vlada je u septembru 2006. godine donijela odluku o prihvatanju trajnog rješenja snabdijevanja pri-morja vodom, odabirajući od dva ponuđena projekta onaj koji implicira zahvatanje vode iz Skadarskog jezera. Ovaj projekat trebao bi da riješi probleme vodosnabdijevanja, koji su, premda smanjeni, još uvijek naročito izraženi u periodu ljetnje turističke sezone, i predstavljaju jedan od najvećih problema crnogoskog turizma. Ovaj projekat vrijedan je 60 miliona eura i trebao bi biti finansiran kreditnim aranžmanom sa Svjetskom bankom i EBRD-om.

Vlada je u junu usvojila Nacrt strategije razvoja saobraćaja, kojom je u narednih 10 godina predviđena realizacija 25 projekata iz oblasti saobraćaja: po četiri iz željezničkog i pomorskog saobraćaja, 16 iz drumskog i jednog iz avi-osaobraćaja. Za realizaciju ovih projekata biće neophodno obezbijediti između 1,44 i 2,80 mlrd. eura, što predsta-vlja visok iznos i za veće i jače ekonomije od crnogorske. Predviđa se da će realizacija ovih projekata obezbijediti otvaranje oko 6.000 radnih mjesta. Vlada će iz raspoloživih budžetskih sredstava, čak i ako se uračunaju privatiza-cioni prihodi, moći da finansira samo dio ovih projekata. Međutim, njihova što skorija realizacija je od esencijalnevažnosti za razvoj turizma u Crnoj Gori, jer treba da obezbijede veću bezbjednost i sigurnost u saobraćaju. Pored toga, ovi projekti treba da obezbijede i veću dostupnost trenutno slabo dostupnih područja Republike turistima i domaćem stanovništvu. Priorit je dat izgradnji puta od Bara do granice sa Srbijom i jadransko-jonske magistrale, kao i rekonstrukciji i modernizaciji željezničke pruge Bar–Beograd, za koju će biti obezbijeđen kredit u iznosu od 60. mil. eura od EIB i EBRD. Osim ovog, od velike važnosti za razvoj turizma su i neki drugi planirani projekti, kao što je izgradnja puta Podgorica – Mateševo i Plužine –Šćepan Polje.

IFC, članica WB takođe je pokazala interesovanje za saradnju sa crnogorskom Vladom u na popravljanju poslovne klime u RCG, kroz finansiranje razvoja infrastrukture, energetike i turizma. Ovo finansiranje se može realizovatikao direktno ili kao finansiranje kompanija, domaćih i/ili inostranih, koje bi željele da investiraju u Crnu Goru. IFCpreferira državno-privatno partnerstvo kao osnovni model finansiranja, prevashodno kroz davanje kredita doma-ćim privrednim društvima i preduzetnicima.

Poboljšanja u odnosu na prethodne godine i aktuelni problemi

Tokom 2006. godine došlo je do poboljšanja u pojedinim dijelo-vima pružanja turističkih usluga, ali su izvjesni problemi i dalje prisutni. Pozitivne promjene su ostvarene u oblasti poboljšanja saobraćajne infrastrukture, i to kroz rekonstrukciju dijela saobra-ćajnica, modernizaciju aerodroma i izgradnju graničnih prijelaza. Osim toga, poboljšano je snabdijevanje strujom, vodosnabdi-jevanje, odlaganje čvrstog otpada i otpadnih voda, zatim javni prijevoz putnika, kupališta su uređenija i sigurnija.

Turistička privreda pružila je u 2006. godini značajno tržište do-maćim proizvođačima hrane. Naime, od 1. januara 2006. godine (termin je naknadno prolongiran na mart 2007. godine), domaći proizvođači hrane, da bi mogli da izvoze, treba da imaju HACCP standard10,a takvih proizvođača u Crnoj Gori ima svega tri (ukupno 120 privrednih društava u Crnoj Gori ima uveden HACCP standard). Domaća proizvodnja hrane, koja je naročito porasla u posljednje dvije godine zahvaljujući podsticanju razvoja malog i srednjeg biznisa, iako još uvijek ne posjeduje HACCP standard, spremna je da pruži proizvode adekvatne kvalitete za domaće turističko tržište. U tom smislu, rast turističkog prometa imao je pozitivan

10 HACCP je međunarodno priznati, preventivni sistem sigurnosti hrane, koji obezbjeđuje proizvodnju ispravnih i sigurnih prehrambenih proi-zvoda za potrošače. To je skraćenica od Hazard Analysis and Critical Control Point, odnosno analize opasnosti i kritičnih kontrolnih tačaka.

28

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

efekat i na plasman domaćih prehrambenih proizvoda u uslovima nemogućnosti njihovog izvoza. U tom pravcu, pozitivan efekat očekuje se od usvojene Strategije razvoja proizvodnje hrane i ruralnih područja, kao i Strategije razvoja ribarstva.

Međutim, putna, kao i energetska infrastruktura i dalje se može smatrati nerazvijenom, a prisutan je i problem zagađenosti. Iako poboljšano, snabdijevanje vodom još uvijek nije u potpunosti riješeno, ali prevazilaženje ovog problema očekuje se planira-nom izgradnjom regionalnog vodovoda. U pojedinim opština-ma (Ulcinj) elektromreža je u kritičnom stanju, pa su zabilje-ženi nestanci struje tokom ljetnje sezone i po 16 sati. Na ovim područjima sprovode se privatizacije hotelskih kompleksa, od kojih su neke propale, pa je neophodno riješiti problem elek-trosnabdijevanja da bi se bolje valorizovali postojeći kapaciteti i stvorili uslovi za investiranje, bilo kroz privatizaciju ili u formi green-field investicija.

Kao konstantan problem se i dalje pokazuje pretjerana izgradnja na određenim područjima, koja prijeti da ugrozi ne samo razvoj turizma na njima, već i održivi razvoj na tim područjima. Ovaj, kao i problem divlje i nelegalne gradnje, nastaje zbog nepostojanja neophodnih komunikacionih i prostornih planova na nivou op-ština i države, zbog čega se gubi neophodan razvojni prostor.

Problem, sa aspekta razvoja turizma, predstavlja i trajanje gra-đevinskih radova u toku ljetnje turističke sezone i obezbjeđenje gradilišta. Iako su učinjeni izvjesni pozitivni pomaci u tom prav-cu, turisti se i dalje žale na buku i glasnu muziku, pa očigledno nije bilo dovoljno samo donijeti Zakon o zaštiti od buke, već ga treba i sprovoditi.

Jedan od problema predstavlja i lokacija deponije čvrstog otpada na Ublima, koja se nalazi 33 km od Herceg Novog i predstavlja jednog od najvećih zagađivača Bokokotorskog zaliva. Na ovom području, dodatni problem mogla bi predstavljati predviđena izgradnja silosa za cement. Pošto uslovi za pretovar cementa već postoje u luci Bar, koja je na otorenom moru, a čijim posto-janjem je ovaj grad već manje atraktivan u turističkom smislu, nepotrebno je stvarati izvor zagađenja u sred zaliva, u kojem postoje uslovi za razvoj turizma.

Problem je i dalje prisutan u statističkom neobuhvatanju svih smještajnih kapaciteta, usljed čega ne samo da je otežano pro-

cijeniti prihode od turizma, već opštine i država gube značajne prihode. Procjenjuje se da je u privatnom smještaju preko 100.000 kreveta koji su van evidencije, od čega Monstat registruje samo 26.000, dok neke procjene ukazuju da u RCG ima od 275.000 do 400.000 smještajnih kapaciteta. Turisti koji borave u neregistro-vanim kapacitetima koriste sve kapacitete infrastrukture kao i registrovani turisti, ali ne plaćaju takse i poreze koji se u krajnjoj instanci koriste i za obnavljanje te infrastrukture. Turistička taksa iznosi 0,75 eura po krevetu dnevno, pa se može procijeniti da zbog nenaplaćivanja taksi za neevidentirane krevete, opština i država ostaju uskraćene za milionske iznose. Potrebno je obe-zbijediti bolju statističku pokrivenost turističkog prometa, jer sadašnji podaci pokrivaju manje od polovine prometa.

Pored navedenih, jedan od problema u crnogorskom turizmu predstavlja i nedostatak kvalifikovanih radnika u hotelima irestoranima, pa je u tom smislu neophodno uložiti napore na obrazovanju i praktičnoj obuci domaće radne snage, da bi se kroz njeno angažovanje u narastajućem sektoru turizma, sma-njila nezaposlenost.

Preporuke

Turizam u Crnoj Gori predstavlja jednu od najperspektivnijih privrednih grana.

Iako Crna Gora ima veliki potencijal za investicije u turizmu, njih bi trebalo u izvjesnoj mjeri i limitirati da bi se sačuvali uslovi za razvoj „visokog“ turizma. Trenutno ima oko 35.000 hotelskih kreveta, a u narednih 15 godina planira se izgradnja još 65.000, što predstavlja limit. Ove kapacitete potrebno je u mogućoj mjeri ravnomjerno rasporediti kroz Crnu Goru, da bi se obezbijedio odr-živi razvoj uopšte, odnosno razvoj elitnog turizma. Treba voditi računa da su tokom ljetnjeg špica plaže u najvažnijim turističkim mjestima „pretrpane“, pa cilj treba biti produžavanje sezone i afirmacija ostalih vidova turizma. U tom smislu, neophodno jevršiti diverzifikaciju turističke ponude – razvijati specifične vi-dove turizma kao što su: rafting, nautički, zdravstveni, kongre-sni, ekoturizam i sportski turizam. Razvoj sportskog turizma zahtijeva izgradnju zahtjevnih sportskih kapaciteta kao što su golf i teniski tereni, marine, što predstavlja oblast za green-fi-eld investicije. Razvoj ovih vidova turizma predstavlja način za obezbjeđenje produžetka sezone i bolje iskoristivosti hotelskih i drugih kapaciteta.

29

REAL

NI S

EKTO

R

U perspektivi je neophodno obezbijediti stvaranje uslova koji će ići u susret predviđenog rasta turizma – obrazovati kadar, uvoditi informacione tehnologije u turizmu, obezbijediti fre-kventnu saobraćajnu dostupnost Crne Gore. Potrebno je raditi i na povezivanju poljoprivrede, odnosno proizvodnje hrane i ri-barstva sa hotelijerima.

Potrebno je definisati ciljna tržišta i na njih fokusirati svoje mar-ketinške napore, između ostalog učiniti konkurentnim odnos cijene i usluge. U tom smislu važan je aspekt cijena transporta, pa „low cost“ companije, prije svega avionske, treba težiti da se dovedu na naše tržište i obezbijediti im izdavanje dozvola za rad. Potrebno je povećati korišćenje interneta u marketingu turizma, izraditi digitalne mape, kao i povećati korišćenje inter-neta za bolju kominukaciju između institucija.

Crna Gora ima više od 300 vrsta endemskih vrsta biljaka i živo-tinja, kao i speleološko blago, te veliki potencijal za razvoj „tra-ckinga“, koji obično upražnjavaju visokoplatežni turisti. U cilju valorizacije ovih potencijala potrebno je stvarati uslove koji se podrazumijevaju i u drugim zemljama sa razvijenim planinskim turizmom: otvarati planinske domove, označiti pješačke staze, osnovati profesionalne službe gorskog spasavanja, obezbijediti vodiče, helikoptere, terenska vozila. Potrebno je povećati nivo informisanosti turista već na graničnim prijelazima obezbjeđe-njem mapa i važnih telefonskih brojeva. Neophodno je povezati turistički proizvod, lokalna turistička mjesta i turoperatere, kao i obalni sa planinskim turizmom – turistima na obali ponuditi rafting, planinarenje, pješačenje, ali u okviru već kupljenog pa-keta usluga. Na planinama bi trebalo podsticati izgradnju malih hotela, tj. koliba i smještaja apartmanskog tipa.

U kreiranju vanpansionske potrošnje potrebno je stvarati uslove za valorizovanje bogatog istorijskog i kulturnog nasljeđa. Valo-rizacija ovih potencijala zahtijeva restauraciju i zaštitu baštine. Sredstva za finansiranje ovih aktivnosti mogla bi se obezbijeditii kroz ktitorski odnos, tj. privatno – javno partnerstvo.

Šumarstvo

Od 2002. godine sektor šumarstva bilježi pozitivne stope rasta. U periodu januar – novembar 2006. godine ukupno je proizve-deno 304 hiljade m³ šumskih sortimenata, što je za 14,2% više nego u istom periodu prethodne godine.

Početkom drugog kvartala 2006. godine, Ministarstvo poljo-privrede, šumarstva i vodoprivrede potpisalo je sporazum o zajedničkoj saradnji na izradi Nacionalne šumarske politike sa Holandskom razvojnom organizacijom (SNV). Izrada Politike treba da bude osnov za donošenje Nacionalne strategije razvo-ja šumarstva, čime bi se kroz očuvanje i unapređivanje stanja šuma djelovalo na razvoj šumarstva kao privredne grane koja treba da doprinese ukupnom razvoju Crne Gore, uz uvažavanje šuma kao jedinog obnovljivog prirodnog dobra.

Iako su u proteklom periodu kroz realizaciju više projekata ostva-reni pozitivni rezultati u ovoj oblasti, neophodno je uspostaviti veću kontrolu bespravnih sječa šume, intenzivirati pošumljavanje goleti i vršiti plansku i kontrolisanu eksploataciju šuma. Takođe, povezanost šumarstva i drvne industrije još uvijek nije na zado-voljavajućem nivou, izvoz trupaca iz Republike treba preusmjeriti na domaće prerađivačke kapacitete čime bi se pospješio razvoj finalne prerade drveta.

Građevinarstvo

Građevinarstvo je sektor koji je u 2006. godini zabilježio najdi-namičniji rast, koji je posebno bio izražen u drugom i početkom trećeg kvartala. Vrijednost izvršenih građevinskih radova u peri-odu januar-novembar 2006. godine iznosila je 180 miliona eura, što predstavlja nominalni rast od 161% u odnosu na isti period prethodne godine. Mjereno efektivnim časovima rada, građe-vinska aktivnost je bila viša za 47,8%.

Grafik br. 1.10 – Proizvodnja šumskihsortimenata (m3)

Izvor: Monstat

30

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Razlog visokog rasta u ovom sektoru je veliko ulaganje u rekon-strukciju i izgradnju novih objekata, prije svega hotela i drugih turističkih objekata, kao i stambena izgradnja i ulaganje u in-frastrukturu. Građevinarstvo je usko povezano sa investicijama koje kroz izražen multiplikativni efekat djeluju na rast cjeloku-pne privrede. Imajući u vidu priliv stranih direktnih investicija i green field investicija, realno je očekivati nastavak pozitivnihtendencija građevinske aktivnosti. Međutim, problemi koji se odnose na ovu oblast jesu još uvijek izraženo postojanje sivog tržišta i nelegalne gradnje, neadekvatna zakonska podrška što

može imati negativne posljedice kada je u pitanju ekološko na-rušavanje i devastacija prostora. Takođe, problem predstavlja i nedovoljna angažovanost domaće građevinske operative i deficitradne snage u ovoj oblasti.

Saobraćaj11

Prema podacima Monstata, u periodu januar – novembar 2006. godine ostvareni su različiti rezultati u pojedinim vidovima sa-braćaja. Niži obim ostvaren je kod prevoza putnika željeznicom

Grafik br. 1.11 – Građevinska aktivnost

Izvor: Monstat

Grafik br. 1.12 – Prevoz putnika i robe u drumskom saobraćaju

Izvor: Monstat

11 U trenutku pisanja Izvještaja bili su dostupni podaci za jedanaest mjeseci 2006. godine.

31

REAL

NI S

EKTO

R

za 19,7%, u gradskom saobraćaju za 30% i kod prevoza robe vazdušnim saobraćajem za 23,9%. U ostalim vidovima saobra-ćaja ostvaren je porast aktivnosti.

Prevoz putnika u drumskom saobraćaju bio je u svim mjeseci-ma ove godine viši u poređenju sa istim mjesecima 2005. go-dine, što je u kumulativu rezultiralo rastom od 38,7%. Rast je bio najizraženiji u trećem kvartalu kao rezultat ljetnje turističke sezone. Razlog većeg broja prevezenih putnika tokom 2006. godine je i niska osnovica za poređenje, jer su u prvom kvartalu 2005. godine bili česti prekidi saobraćaja na pojedinim putnim dionicama zbog nepovoljnih vremenskih uslova i velikog snijega. Takođe, prekidi željezničkog saobraćaja početkom godine i nizak kvalitet usluga uticali su na preorjentaciju putnika na drumski i vazdušni saobraćaj. Prevoz robe u drumskom saobraćaju bio je viši za 24,2%.

Prevoz putnika u vazdušnom saobraćaju bio je viši za 19,4%. U vazdušnom saobraćaju veoma je izražena sezonska komponenta i dinamičan rast prevoza putnika u periodu ljetnje turitičke sezo-ne. Tako je i u 2006. godini najveći broj prevezenih putnika bio u periodu jun – septembar i u tom periodu je bio veći za 18,5% u odnosu na isti period prethodne godine. Modernizacija aerodroma u Podgorici i Tivtu i uspostavljanje više čarter letova doprinijeli su rastu prometa putnika u vazdušnom saobraćaju.

I u pomorskom saobraćaju su ostvareni pozitivni rezultati. Prevoz robe je porastao za 64,5%. Takođe je i promet robe u lukama bio viši za 16,8% i iznosio je 2,3 miliona tona. Od ukupnog prome-ta na izvoz se odnosilo 43%, a na uvoz 57%. Ovi rezultati su se odrazili i na porast obima prevoza robe željeznicom za 44,2%. U prvom kvartalu otpočeli su radovi na rekonstukciji i modernizaciji pruge Podgorica – Nikšić. Realizacija ovog projekta ima veliki značaj za povezivanje „Kombinata aluminijuma“ u Podgorici i „Željezare“ u Nikšiću, kao i bolje pozicioniranje „Luke Bar“. Prema planu, rekonstrukcija treba da traje dvije do tri godine, pa je za očekivati da na srednji i dugi rok da pozitivne rezultate.

I pored ostvarenih pozitivnih rezultata u sektoru saobraćajnih usluga tokom 2006. godine, saobraćajna infrastruktura je i dalje nedovoljno razvijena i nije usklađena sa ekonomskim potreba-ma, naročito kada je riječ o željezničkom i drumskom saobraćaju. Željeznička infrastruktura se već dugi niz godina ne održava na adekvatan način, pa akumulirani problemi u ovoj oblasti pred-stavljaju veliku kočnicu daljeg razvoja svih privrednih djelatnosti.

Takođe, evidentna je nedovoljna iskorišćenost transportnog lanca Luka Bar – Željeznica Crne Gore – ŽTP Beograd i loša poveza-nost Luke Bar sa ostalim zemljama u okruženju. Od izuzetnog značaja je donošenje i primjena Strategije razvoja saobraćaja kojom će se definisati pravci djelovanja za otklanjanje uskih grlakoja trenutno postoje.

1.3. Cijene

Inflacija u Crnoj Gori u 2006. godini, mjerena indeksom cijenana malo iznosila je 2%. Iako je rast cijena bio veći za 0,2 procen-tna poena nego u prethodnoj godini, održana je cjenovna sta-bilnost. Rast cijena roba doprinio je inflaciji sa 1,61 procentnihpoena, dok su cijene usluga doprinijele sa 0,39 procentnih poe-na. Prosječna mjesečna stopa rasta iznosila je 0,16%, pri čemu je najveći mjesečni rast zabilježen u aprilu (0,6%), dok je u julu zabilježen pad od 0,2%.

Na kretanje cijena u posmatranoj godini uticalo je više fakto-ra koji se mogu podijeliti na: strukturne (promjene u poreskoj politici), metodološke (izmjena pondera od strane Monstata), eksterne (kretanje cijene nafte i šećera) i sezonske (poljopri-vredni proizvodi).

Rast cijena roba u 2006. godini iznosio je 2%. Do početka 2006. godine osnovni prehrambeni proizvodi (hljeb, mlijeko, ulje, mast i šećer) bili su oslobođeni poreza na dodatu vrijednost. Primjenom Zakona o izmjenama i dopunama Zakona o porezu na dodatu vri-

Grafik br. 1.13 – Vazdušni saobraćaj(prevoz putnika)

Izvor: Monstat

32

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

jednost, od januara 2006. godine na ove proizvode se primjenjuje stopa PDV-a od 7%, što je bio i glavni razlog rasta njihovih cijena.

Kako je riječ o proizvodima koji imaju visoko učešće u ukupnoj korpi roba i usluga na osnovu kojih se računa indeks cijena na malo, promjenama njihovih cijena, iako nijesu velike, objašnjava se oko 25% ukupno ostvarene inflacije. Među ovim proizvodimanajveći rast je ostvaren kod cijena šećera (37,3%), ali se on samo dijelom može objasniti izmjenom poreske politike. Cijena šećera na svjetskom tržištu sredinom godine imala je veoma dinamičan rast, a takođe je i ponuda na tržištu Srbije bila značajno smanje-na zbog preorjentisanja proizvođača na međunarodna tržišta, što se odrazilo i na cjene u Crnoj Gori.

Sezonski karakter poljoprivrednih proizvoda imao je nešto jači uticaj na kretanje cijena tokom godine od uobičajenog. Nakon rasta cijena u prvoj polovini godine, u junu i julu je došlo do nji-hovog izraženijeg sezonskog pada, da bi krajem godine cijene opet porasle. Posmatrano na godišnjem nivou, cijene poljopri-vrednih proizvoda bile su više za 6,7%. Učešće u ukupnoj infla-ciji u 2006. godini iznosilo je 14,5%, za razliku od 2005. godine kada je iznosilo 29%.

Grafik br. 1.14 – Cijene na malo, mjesečnastopa rasta

Izvor: Monstat

Tabela br. 1.4 – Učešće pojedinih grupa (roba i usluga) u inflaciji

Ukupno Ponder Stopa rasta Učešće u uk. inflaciji

UKUPNO 10000 2,0% 100%

ROBE 8040 2,0% 80,4%

Poljoprivredni proizvodi 445 6,54% 14,55%

Industrijski proizvodi 7595 1,71% 64,9%

Industrijski prehr. proiz 2518 3,64% 45,8%

Pića 552 0,47% 1,3%

Duvan 493 0,0% 0%

Industr. neprehr. proiz. 4032 0,89% 17%

Tečna goriva i maziva 690 -0,95% -3,28%

USLUGE 1960 2,0% 19,6%

Zanatske usluge 355 3,18% 5,6%

Stambeno komunalne 303 6,29% 9,53%

Finansijske i druge 118 5,21% 3,07%

Usl. za obrazovanje 128 1,09% 0,7%

Usl.društvene zaštite 103 0,0% 0%

Saobr. i PTT usluge 953 0,1% 0,48%

Izvor: Monstat i kalkulacije CBCG

33

REAL

NI S

EKTO

R

Promjene cijene nafte tokom 2006. godine jače su se odraža-vale na ukupnu inflaciju nego prethodnih godina, jer je Mon-stat početkom godine revidirao pondere za pojedine kategorije roba i usluga. Ovim promjenama učešće kategorije „tečna gori-va i maziva“ povećano je sa 1,41% na 6,9%, što znači da je isto povećanje cijena imalo gotovo pet puta veći uticaj na inflacijuu 2006. godini u odnosu na 2005. godinu. Prvih osam mjeseci 2006. godine obilježio je snažan rast cijena nafte na svjetskom tržištu. U tom periodu prosječna cijena sirove nafte, tipa brent, porasla je za 19% u odnosu na kraj prethodne godine. Nestabilno svjetsko tržište nafte bilo je posljedica rasta političkih tenzija na Srednjem Istoku i političkih nemira u Nigeriji. Na odlučnost Irana, četvrtog po veličini izvoznika nafte, o uvođenju nuklearnog pro-grama, SAD su reagovale najavama mogućih vojnih intervencija, a ostale zemlje uvođenjem sankcija. Strah od smanjene ponu-de nafte, kao i rast privredne aktivnosti na svjetskom nivou i sa te strane veća tražnja za ovim energentom, dovele su do rasta cijene. Do avgusta cijene kategorije „tečna goriva i maziva“ u Crnoj Gori porasle su za 10,6%.

Krajem trećeg i u četvrtom kvartalu došlo je do značajnih promje-na kretanja cijene nafte na svjetskom tržištu. Stišavanje geopo-litičkih tenzija, ponovna proizvodnja u pojedinim rafinerijama uMeksičkom zalivu i u Nigeriji, kao i najava OPEC-a da će zadržati proizvodnju na visokom nivou, uticalo je na porast ponude nafte. Takođe, neočekivano toplo vrijeme za to doba godine i visoke zalihe nafte u SAD-u smanjile su tražnju na tržišu. Na svjetskom tržištu, cijena nafte je u septembru snižena za 15,6% u odnosu

na prethodni mjesec, a najnižu prosječnu mjesečnu vrijednost nafta, tipa brent, je ostvarila u oktobru (58 USD/barel). Nakon ovih promjena, cijene nafte u Crnoj Gori u decembru su bile niže za 0,9% u odnosu na isti mjesec 2005. godine.

Cijene usluga u 2006. godini bile su više za 2% u odnosu na prethodnu godinu (tabela br. 1.5). U okviru ove kategorije, naj-više su porasle cijene stambeno-komunalnih usluga (za 6,3%), zanatskih (za 3%) i finansijskih usluga (za 5%).

Troškovi života u 2006. godini imali su brži rast od rasta cijena na malo. Godišnji rast je iznosio 2,8%, a razlog je veće učešće industrijskih prehrambenih i poljoprivrednih proizvoda u uku-pnoj korpi roba i usluga na osnovu kojih se obračunava indeks troškova života. Rast iznad prosjeka zabilježen je kod izdataka za ishranu (4,4%) i izdataka za stan (3,3%). Rast cijena ostalih kategorija kretao se od 0,1% (saobraćajne i PTT usluge) do 1,5% (izdaci za odjeću i obuću).

Iako su cijene proizvođača industrijskih proizvoda u 2006. godini rasle brže od cijena na malo i troškova života, njihov rast je usporen sa 3,5% u 2005. godini na 2,9%. Prosječna mjesečna stopa rasta ovih cijena iznosila je 0,24%. Posmatrano po namje-ni, cijene robe za ličnu potrošnju porasle su za 5,5%, materijala za reprodukciju za 1,6%, dok se cijene sredstava za rad nijesu mijenjale. Na rast cijena robe za ličnu potrošnju uticale su cijene u pojedinim granama prerađivačke industrije, prije svega cijene tekstila i tekstilnih proizvoda za 30,5%, cijene drveta i proizvoda

Grafik br. 1.15 – Cijene poljoprivrednihproizvoda

Izvor: Monstat

Grafik br. 1.16 – Cijene nafte, mjesečnastopa rasta

Izvor: Monstat i „Montly oil market reports“, OPEC

34

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

od drveta za 8,7% i cijene prehrambenih proizvoda i pića za 5,9%. Kod cijena osnovnih metala zabilježen je pad od 1,9%.

1.3.1. Projekcija inflacije

Imajući u vidu da održavanje makroekonomske stabilnosti i rast bruto domaćeg proizvoda (BDP) predstavljaju primarne ciljeve ekonomske politike Crne Gore, Centralna banka CG posebnu pa-žnju posvećuje projektovanju rasta BDP-a, kao i kretanja stope inflacije, koji ujedno predstavljaju osnovne indikatore makroe-konomske stabilnosti.

Stoga, Centralna banka, počevši od Izvještaja o kretanju cijena za 2006. godinu, redovno objavljuje „Fan Chart“ prognoze stope inflacije. Od januara 2007. godine Centralna banka započinje saupotrebom „Fan Chart-a“ za potrebe prognoze inflacije za godinuunaprijed, na mjesečnom nivou. Istovremeno, Centralna banka će u okviru narednih kvartalnih izvještaja o kretanju cijena vr-šiti i evaluaciju efikasnosti prognoze inflacije uz prezentovanjemjera za poboljšanje kvaliteta iste.

Tabela br. 1.5 – Cijene na malo (procentualna promjena)

XII 2002.XII 2001.

XII 2003.XII 2002.

XII 2004.XII 2003.

XII 2005.XII 2004.

XII 2006.XII 2005.

UKUPNO INDEKS 9,4% 6,7% 4,3% 1,8% 2,0%

ROBE 8,7% 5,1% 1,1% 1,8% 2,0%

- Poljoprivredni proizvodi 19,6% -2,9% -5,4% 10,1% 6,5%

- Industrijski proizvodi 8,0% 5,7% 1,5% 1,2% 1,7%

- Piće 10,0% 0,4% 2,1% 8,3% 0,5%

USLUGE 12,7% 14,3% 18,1% 1,8% 2,0%

Izvor: Monstat

Grafik br. 1.17 – Cijene proizvođačaindustrijskih proizvoda

Izvor: Monstat

Boks br. 1.6 - Upotreba „Fan Chart-a“

Sama koncepcija „Fan Chart-a“ je bazirana na poboljšanju kvaliteta prikazivanja kretanja inflacije, tako da je fokusprezentacije „Fan Chart-a“ na projekciji distribucije inflacije prije nego na davanju projekcija inflacije izraženim u konkretnim brojevima (targetima). Uzimajući u obzir da se monetarne odluke donose u svijetu neizvijesnosti, i da Centralna banka ne može preuzeti odgovornost, niti pretenduje da posjeduje instrumente kojima može precizno da projektuje stope inflacije.

„Fan Chart-om“ se pokušava predstaviti ne konkretna vrijednost inflacije, već prije svega set potencijalnih mogu-ćih rezultata nastalih u različitim potencijalnim scenarijima, gdje centralni bend „Fan Chart-a“ označava vrijedno-

35

REAL

NI S

EKTO

R

„Fan chart“ inflacije Crne Gore predstavlja grafički prikaz distri-bucije vjerovatnoća prognoze kretanja inflacione stope, izraženepreko indeksa cijena na malo (RPICG)12. U tom pravcu, umjesto određivanja konkretnih tačaka, „Fan Chart-om“ se preko distri-bucije vjerovatnoća u obzir uzimaju i potencijalni rizici i neiz-vjesnosti koji bi u narednom periodu mogli uticati na kretanje inflacije. Sama svrha „Fan Chart-a“ je upravo da ukaže i uzmeu obzir neizvijesnost koja postoji u realnim tokovima ekono-mije, a koji se posljedično reflektuju u kretanju stope inflacije(rast cijena energenata, povećanje-smanjenje spoljnotrgovin-skog deficita).

„Fan Chart“ Crne Gore za 2007. godinu je baziran na tri procije-njena sastavna dijela:

1. Vrijednosti centralne projekcije- vrijednosti cen-tralne projekcije „Fan Chart-a“ izvedene su iz ARIMA modela predstavljenih u studiji Centralne banke „Pro-gnoziranje inflacije: Empirijsko istraživanje kretanjaindeksa cijena na malo u Crnoj Gori za 2007. godinu - primjena ARIMA modela“, za 12 mjeseci 2007. godi-ne. Dobijene vrijednosti indeksa cijena na malo pred-stavljaju modu - odnosno vrijednost s najvećom fre-kvencijom distibucije;

2. Nivo neizvijesnosti – nivo neizvijesnosti određuje širinu „Fan Chart-a“. Koeficijenti nivoa neizvijesnostidobijeni su analitičkom procjenom i kalkulacijom re-lativnog uticaja potencijalnih internih (očekivano po-većanje cijena električne energije) i eksternih šokova

(kretanje cijena nafte) koji su mogući u crnogorskoj ekonomiji tokom 2007. godine;

3. Zakrivljenost „Fan Chart-a“- na osnovu nivoa za-krivljenosti distribucije projekcije inflacije, Fan Chartse prilagođava prognozi, u smislu da li su vrijednosti centralne projekcije „precijenile“ ili „potcijenile“ kre-tanje stope inflacije. U tom pravcu će zavisiti i pozicijasrednje vrijednosti distribucije inflacije.

Centralna Projekcija „Fan Charta“-ARIMA model

ARIMA (Autoregressive Integrated Moving Average) predstavlja model karakterističan za prognozu kretanja određene vremen-ske serije. Ovaj model se sastoji od tri elementa: autoregresivni dio, dio pokretnih prosjeka i greška modela. Autoregresivni dio odnosi se na prošle vrijednosti posmatrane vremenske serije (AR), pokretni prosjeci se odnose na lagove pokretnih prosjeka osnovne serije (MA), dok ut predstavlja grešku modela, koja je nezavisna i prati Gausovu distribuciju. ARIMA Model se obično označava ARIMA (p,d,q), gdje p predstavlja broj autoregresivnih varijabli, d se odnosi na nivo stacionarnosti zavisne varijable, dok q predstavlja broj varijabli, pokretnih prosjeka, koji se nalaze u odgovarajućem modelu.

U cilju izrade „Fan Chart-a“, razvijen je ARIMA (Autoregresivni integrisani model sa pokretnim prosjecima) model vremenske serije inflacije Crne Gore izražene preko indeksa cijena na malo(Retail Price Index-a)13.

sti stope inflacije koja ima najmanju mogućnost greške. „Fan Chart“, takođe, osim oslanjanja na ekonometrijskemodele, navodi analitičare da u obzir uzmu što više potencijalnih faktora koji utiču na inflacionu stopu, određujurelativni značaj tih faktora u prognozi kretanja inflacije, uz obavezni fokus na potencijalne šokove koji predsta-vljaju sastavni dio ekonomskog ciklusa svake zemlje. Na taj način i analitičari dobijaju precizniji osjećaj procjene efikasnosti predikcije modela, određujući nivo rizika i neizvijesnosti koje karakterišu model.

Takođe, „Fan Chart“ predstavlja instrument pomoću kojeg se može utvrditi kvalitet predikcije modela, koliko je on u mogućnosti da predvidi šokove jedne ekonomije, koliki je nihov relativni uticaj na kretanje inflacije i finalno,koliki je relativni uticaj inflacije na realne tokove jedne ekonomije.

12 Retail Price Index Crna Gora13 Detaljno objašnjenje ARIMA modela Crne Gore predstavljeno je u radnoj studiji Centralne banke br. 11 „Prognoziranje inflacije: Empirijsko

istraživanje kretanja indeksa cijena na malo Crne Gore za 2007. godinu-primjena ARIMA modela“, 2007

36

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

ARIMA model je iskorišćen za potrebe kratkoročne prognoze (12 mjeseci 2007. godine), pri čemu je testirano više ARIMA mode-la, koji su rangirani sa stanovišta njihove efikasnosti i kvalitetadijagnostike.

Kreiranje Fan Chart-a RPICG za 2007. godinu

Odabrani ARIMA modeli ARIMA1 (4,1,2)14 i ARIMA2 (4,1,2)15, (dva modela, sa i bez strukturnih šokova ) imaju dovoljno ni-voa pouzdanosti za potrebe prognoze. U tom pravcu, ovi modeli su iskorišćeni za projekciju inflacije, odnosno njihove prognozesu iskorišćene kao vrijednosti centralne projekcije „Fan Charta“ indeksa cijena na malo za 2007. godinu. Dobijene vrijednosti predstavljaju modu distribucije, odnosno vrijednosti sa najve-ćom frekvencijom u distribuciji ove vremenske serije.

Sljedeći korak predstvlja određivanje srednje vrijednosti di-stribucije, standardne devijacije (σ) i zakrivljenosti distribucije (skewness) . Na osnovu ovih podataka određene su vrijednosti sigma1 (σ1) i sigma 2 (σ2) , koji predstavljaju parametre lijevog dijela distribucije N1(centralna projekcija, σ1), odnosno desnog dijela distribucije N2 (centralna projekcija, σ2). Ukoliko je σ1< σ2, distribucija se pomjera ka vrijednostima preko mode, tj. odgo-varajuća centralna projekcija je potcijenila buduće vrijednosti inflacije, odnosno distribucija je pozitivno zakrivljena odnosno

zakrivljena ulijevo tako da je Avg>Me>Mo. Sa druge strane, ukoliko je σ1> σ2, distribucija je koncentrisana ispod mode, tj. odgovarajuća centralna projekcija je precijenila buduće vri-jednosti inflacije, odnosno distribucija je negativno zakrivljenaAvg<Me<Mo.

U slučaju „Fan Chart-a“ inflacije u Crnoj Gori, centralne projekci-je na mjesečnom nivou predstavljaju mode distibucija, odno-sno njihove srednje vrijednosti se ne poklapaju sa vrijednošću mode, što ukazuje da se radi o nesimetričnoj distribuciji, pozi-tivno zakrivljenoj .

Kada govorimo o nivou neizvijesnosti, koji određuje širinu „Fan Chart-a“, on se aproksimira preko varijanse distribucije izraču-nate modelom, tako da distribucija stope inflacije ima srednjuvrijednost i varijansu:

E(RPICG)=µ+√2/π(σ2-σ1)

VAR(E(RPICG)) = (1-2/π)(σ2-σ1)2 + σ2*σ1,

gdje µ predstavlja modu distribucije, σ2 i σ1 predstavljaju stan-dardne devijacije lijeve odnosno desne strane asimetrične distri-bucije, dok γ predstavlja aproksimaciju zakrivljenosti distribucije izražene razlikom medijane i mode. Odgovarajuća distribucija ima raspored:

DLOGRPICG = α0 + α1 DLOGRPICGt-1

+ α2 SDLOGRPICGt-8

+ α3 DLOGRPICGt-12

+ α4 DLOGRPICGt-20

+ β 1e

t-4 + β2 e

t-12 + u

t ................................................................................................................................... (ARIMA 1)

DLOGRPICG = -0,009 - 0,336 DLOGRPICGt-1

- 0,441 SDLOGRPICGt-8

- 0,296 DLOGRPICGt-12

- 0,6638 DLOGRPICG

t-20 - 0,442 e

t-4- 0,663 e

t-12+ u

t ................................................................................ (ARIMA 1)

DLOGRPICG = α0 + α1 DLOGRPICGt-1

+ α2 SDLOGRPICGt-8

+α3 DLOGRPICGt12

+ α4 DLOGRPICG20

+ α5dummystrbreak1 + α6dummystrbreak2 + β1e

t-4 + β2e

t-12 + β1e

t-14 + u

t .................................. (ARIMA2)

DLOGRPICG = 0,0106 - 0,2715 DLOGRPICGt-1

- 0,0195 SDLOGRPICGt-8

- 0,1867DLOGRPICGt-12

+ 0,7282α4DLOGRPICG

t-20 + 0,5931dummystrbreak1 + 0,0140dummystrbreak2 – 1,3032 β1e

t-4 -

0,4510et-12

+ 0,2922et-14

+ ut ....................................................................................................................... (ARIMA2)

14 ARIMA Model se obično označava ARIMA(p,d,q), gdje p predstavlja broj autoregresivnih varijabli, d se odnosi na nivo stacionarnosti zavisne varijable, dok q predstavlja broj varijabli, pokretnih prosjeka, koji se nalaze u odgovarajućem modelu.

15 ARIMA2 model iako posjeduje istu ARIMA(p,d,q) strukturu, sadrži i dvije dummy varijable koje se odnose na strukturne prelome u kretanju indeksa cijena na malo, postajući senzitivniji na potencijalne šokove u budućnosti.

37

REAL

NI S

EKTO

R

Grafik br. 1.18 – Projekcija indeksa cijena na malo Crne Gore za 2007. godinu bazirana naoptimističkom ARIMA 1 modelu

f(RPICG)=RPICG exp(-( RPICG- µ)2(1+γ)/2σ2), ako RPICG<µ16

RPICG exp(-( RPICG- µ)2(1-γ)/2σ2), ako RPICG>µ

Na osnovu ARIMA1 optimističkog modela dobijena je centralna projekcija koja odgovara modi distribucije, sa srednjom vrijednosti od 2,48%, koeficijenta zakrivljenosti koji varira od 0,08 do 0,70,kao i sa vrijednostima standardnih devijacija rasporeda sa lije-ve odnosno desne strane asimetrične distribucije, σ2=0,210 i σ1=0,093, koje ukazuju da je centralni bend smješten u donjem dijelu distribucije, odnosno da je nivo neizvijesnosti, postaknut inflatornim očekivanjima širi „Fan Chart“ prema većim nivoimainflacije (grafik br. 1.18).

„Fan Chart-om“ je objašnjeno (predstavljeno) 90% vjerovatnoće distribucije inflacije. Centralna projekcija se obično nalazi u najta-mnijem dijelu „Fan Charta“, odnosno centralnih 10% vjerovatnoće.17

„Fan Chart“ ima po osam slojeva sa svake strane, različitih boja, iznad i ispod centralnog sloja, pri čemu svaki sloj iste boje, u zbi-ru, iznad i ispod centralnog benda, kumulativno, objašnjava na-rednih 10% vjerovatnoće kretanja inflacije. Kako neizvijesnosttokom vremena raste, to „Fan Chart“ postaje sve širi.

„Fan Chart“ inflacije Crne Gore, baziran na optimističkoj procjeniARIMA modela za 2007. godinu, pokazuje da će se sa vjerova-tnoćom od 90% inflacija, mjerena preko indeksa cijena na malo,kretati u intervalu 1,3% i 3,78 %, dok se na osnovu centralne pro-jekcije, „Fan Chart“ prognozira da se sa vjerovatnoćom 10% može tvrditi da će se inflacija mjerena preko indeksa cijena na malo, utoku 2007. godine, kretati u rasponu od 1,72% do 2,45%.

Na osnovu ARIMA 2, pesimističkog modela dobijena je centralna projekcija koja odgovara modi distribucije, sa srednjom vrijedno-šću od 3,11%, koeficijenta zakrivljenosti koji varira od 0,048 do-1,27, kao i sa vrijednostima standardnih devijacija rasporeda sa

16 Za detaljno objašnjenje Fan Chata konsultovati Britton, E, Fisher, P.G. and Whitley, J.D. (1998), ‘The Inflation Report projections: Understan-ding the Fan Chart’, Bank of England, Quarterly Bulletin, 38, pp. 30–37.

17 Obično se vrijednosti mode (centralne projekcije) nalaze u najtamnijem bendu, međutim , ukoliko postoji značajan nivo rizika, tada se može desiti da centralna projekcije ne obuhvata ni jednu od ovih vrijednosti.( Britton, E, Fisher, P.G. and Whitley, J.D. (1998), ‘The Inflation Reportprojections: Understanding the Fan Chart’, Bank of England, Quarterly Bulletin, 38, pp. 30–37.)

38

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

lijeve odnosno desne strane asimetrične distribucije, σ2=0,459 i σ1=0,145, koje ukazuju da je centralni bend smješten u do-njem dijelu distribucije, odnosno da je distribucija vjerovatnoća kretanja inflacije koncentrisana iznad vrijednosti mode (grafik br.1.19). „Fan Chart“ inflacije Crne Gore za 2007. godinu na osnovupesimističkog scenarija ARIMA 2 modela pokazuje da će se sa vjerovatnoćom od 90%, inflacija mjerena preko indeksa cijena namalo, kretati u intervalu 1,4 % do 4,2%. Takođe, centralni pojas, „Fan Chart-a“ pokazuje da se sa vjerovatnoćom 10% može tvrditi da će se inflacija mjerena preko indeksa cijena na malo, tokom2007. godine, kretati u rasponu od 1,9 % do 3,4%.

Grafik br. 1.20 – Inflaciona očekivanjaanketiranih banaka

Grafik br. 1.21 – Očekivanja preduzeća okretanju nivoa cijena

Grafik br. 1.19 – Projekcija indeksa cijena na malo Crne Gore za 2007. godinu. bazirana napesimističkom ARIMA 2 modelu sa strukturnim prelomima

Inflaciona očekivanja

Inflaciona očekivanja su u skladu sa našim modelskim stopamakretanja inflacije. I privrednici i banke očekuju nešto višu stopuinflacije u 2007. godini u odnosu na prethodnu godinu, što je unajvećoj mjeri posljedica najavljenog povećanja cijena električne energije. Inflaciona očekivanja su niža kod anketiranih banaka, uodnosu na anketirana preduzeća. Jedna trećina banaka očekuje isti nivo inflacije, 22% očekuje pad inflacije, a 45% anketiranihbanaka očekuje rast inflacije (grafik br. 1.20)

Sa druge strane, više od 80% anketiranih preduzeća očekuje višu stopu inflacije u odnosu na prethodnu godinu (grafik br 1.21).

39

REAL

NI S

EKTO

R

Stoga i naš konjukturni indikator pokazuje da se u 2007. godi-ni može očekivati rast inflacije u odnosu na prethodnu godinu,ali su inflaciona očekivanja početkom 2007. godine bila niža uodnosu na kraj 2006. godine (grafik 1.22).

Napomena: Konjunkturni indikator (plava linija) se dobija kao ra-zlika između onih koji očekuju rast inflacije (svjetliji stubići) i onihkoji očekuju pad inflacije (tamniji stubići). Ukoliko je vrijednostkonjunkturnog indikatora iznad nule očekuje se rast inflacije u na-rednom periodu, ukoliko je niža osd nule očekuje se njen pad.

1.4. Tržište rada

Rast privredne aktivnosti tokom 2006. godine pozitivno se odrazio i na tržište rada, uz rast broja zaposlenih i konstantno smanjenje broja registrovanih nezaposlenih lica.

Dinamika rasta zaposlenosti bila je brža nego u 2005. godini. Prema podacima Monstata, u Crnoj Gori je u periodu januar – novembar 2006. godine u prosjeku bilo zaposleno 151.215 lica, ili 4,8% više nego u istom periodu prethodne godine. Broj za-poslenih u svim mjesecima bio je iznad broja zaposlenih iz pret-hodne godine. Najveći broj registrovan je u julu, zbog pojačanog sezonskog zapošljavanja tokom ljetnjih mjeseci, ali karakteristi-ka 2006. godine jeste znatno blaže smanjenje broja zaposlenih nakon jula, u odnosu na prethodne godine, i ponovni rast broja zaposlenih u posljednjem kvartalu. Pad broja zaposlenih regi-strovan je u dva sektora koja su zabilježila najdinamičniji rast to-

kom 2006. godine, u građevinarstvu za 8,6% i u oblasti hotela i restorana za 1%. Na osnovu podataka Zavoda za zapošljavanje, shodno Uredbi o angažovanju nerezidentnih fizičkih lica, broj za-poslenih nerezidenata u 2006. godini povećan je za 63%, najvi-še je bilo angažovanih nerezidenata u građevinarstvu i turizmu. Broj zaposlenih je smanjen i u sektoru poljoprivrede za 6,7%, u oblasti saobraćaja za 11,8% i obrazovanja za 1%. Najveći rast broja zaposlenih ostvaren je u oblasti trgovine i opravke (25%) i u oblasti aktivnosti sa nekretninama (19%).

Posmatrajući strukturu zaposlenih kroz tri osnovna sektora - proizvodnja, usluge i javni sektor, uočava se najveće učešće za-poslenih u sektoru usluga, pri čemu je ono povećano sa 39% na 41%, dok je učešće zaposlenih u sektoru proizvodnje sma-njeno sa 32% na 30%.

Grafik br. 1.22 – Konjukturni indikatorGrafik br. 1.22 – Konjukturni indikator

Izvor: Monstat

Grafik br. 1.23 – Broj zaposlenih

Grafik br. 1.24 – Struktura zaposlenih

Izvor: Monstat

40

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Uporedo sa rastom broja zaposlenih smanjivao se i broj lica koja se nalaze na evidenciji Zavoda za zapošljavanje, pri čemu je dinamika ovoga smanjenja bila brža. Tokom 2006. godine, u prosjeku je bilo nezaposleno 43.190 lica ili 20% manje nego u 2005. godini. U decembru je na evidenciji Zavoda za zapošlja-vanje bilo registrovano 38.876 lica, 20,4% manje nego u istom mjesecu prethodne godine. Procjene Zavoda za zapošljavanje ukazuju da od ukupnog broja nezaposlenih lica, 70% je stvarno nezaposleno, dok je oko 30% radno aktivno kroz rad „na crno“ i rad u poljoprivredi, a na evidenciji se nalaze zbog zdravstvenog osiguranja i sticanja drugih prava po osnovu nezaposlenosti. Od marta do oktobra broj nezaposlenih se konstantno smanjivao, što je rezultat, prije svega, uspješne turističke sezone i kvalite-tno sprovedenih aktivnosti Zavoda za zapošljavanje da se uposli što veći broj sezonskih radnika. Tako je posredstvom Zavodau 2006. godini zaposleno 6.780 sezonskih radnika, što je bilo za 23% više od plana za tu godinu. Rast privredne aktivnosti rezul-tirao je i povećanom potrebom za radnom snagom, pa je tokom 2006. godine objavljeno 48.284 oglasa za radnicima, što je za 38% više nego u 2005. godini. Broj radnika i pripravnika koji su našli zaposlenje posredsvom Zavoda za zapošljavanje iznosio je 23.463, ili 4% više nego u prethodnoj godini.

Trenutno najozbiljniji problem na tržištu rada u Crnoj Gori pred-stavlja postojanje strukturne nezaposlenosti, odnosno neusklađe-nosti ponude i tražnje. Od ukupno 972 vrste različitih zanimanja koje su činile ponudu radne snage tokom 2006. godine, čak za 574 vrste zanimanja nije postojala tražnja, dok sa druge strane, za 328 zanimanja postoji oglašena potreba ali nema ponude. Tako-đe, karakteristika tržišta je i to da u strukturi nezaposlenih, 58%

čine nezaposleni koji čekaju na zaposlenje više od jedne godine, 29% onih koji čekaju duže od tri godine a 12,5% duže od osam godina. Dugotrajnom nezaposlenošću gubi se veza sa tržištem rada i gubi se radna i stručna sposobnost, te samim tim i kva-litet ponude radne snage. Stoga, aktivna politika zapošljavanja kroz što šire programe obuke, dokvalifikacije i prekvalifikacije,igra veliku ulogu u smanjenju nesklada između ponude i tražnje na tržištu rada. Visoka strukturna nezaposlenost takođe ukazu-je na potrebu poboljšanja početnog obrazovanja, ali i redovnog dodatnog stručnog obrazovanja.Veoma je važno da programi dokvalifikacije i prekvalifikacije budu dostupni što je mogućevećem broju nezaposlenih lica. Samo stručno obrazovanje koje je usmjereno na stvarne potrebe tržišta rada može pozitivno uti-cati na smanjenje nezaposlenosti. Tokom 2006. godine, Zavod za zapošljavanje je kroz Programe stručnog osposobljavanja i stica-nja posebnih znanja realizovao obuku za 4.275 nezaposlenih lica, od čega je za 654 lica obavljena obuka za poznatog poslodavca, nakon čega su ta lica zaključila ugovor o radu.

Značajan faktor razvoja ekonomije treba da bude razvoj malih i srednjih preduzeća i preduzetništva, pogotovu ako se ima u vidu njihova velika fleksibilnost i brzo prilagođavanje promjenamana tržištu. Stoga su programi samozapošljavanja i stimulisa-nja preduzetništva veoma uspješni za rješavanje trajne zapo-slenosti. Tokom 2006. godine, nastavkom realizacije Programa kreditiranja samozapošljavanja, odobreno je 2.038 zahtjeva za dobijanje kredita za samozapošljavanje kojima se otvara 3.348 novih radnih mjesta. Najviše odobrenih kredita bilo je u obla-sti poljoprivrede, zanatstva i lične usluge i trgovine. Ono što je veoma dobro jeste da su ovim programom 84 lica koja su bila registrovana kao tehnološki višak dobila kreditna sredstva, čime je omogućeno zapošljavanje 144 lica.

Aktivnosti nadležnih institucija vezane za aktivne i stimulativne mjere zapošljavanja proteklih godina dale su pozitivne rezultate, pogotovu kada je riječ o aktivnostima vezanim za samozapošlja-vanje, prekvalifikaciju i dokvalifikaciju, zapošljavanje pripravnika,javne radove itd. U narednom periodu neophodno je nastaviti sa ovim aktivnostima kako bi se smanjila dugoročna nezaposle-nost, povećao kvalitet ponude radne snage, smanjilo učešće sive ekonomije i stimulisalo preduzetništvo. Aktivnosti stimulisanja nezaposlenih da aktivno traže posao, kroz savjetodavnu ulogu, izradu pojedinačnih planova traženja posla i dodatnu obuku, imaju veliki značaj naročito u situaciji postojanja rastuće tražnje za radnom snagom kakva postoji u Crnoj Gori.

Grafik br. 1.25 – Broj nezaposlenih

Izvor: Zavod za zapošljavanje RCG

41

REAL

NI S

EKTO

R

1.4.1. Zarade

Prosječna zarada u Crnoj Gori u 2006. godini iznosila je 377 eura i bila je viša za 15,6% u odnosu na prethodnu godinu, dok je zarada bez poreza i doprinosa iznosila 246 eura i bila je viša za 15,4%. Zarade su u 2006. godini imale znatno brži rast nego u prethodnim godinama, a takođe su brže rasle i u odnosu na rast produktivnosti.

Prema podacima i klasifikaciji Monstata, veća zarada od pro-sječne ostvarena je u šest, od ukupno petnaest oblasti. Najveća zarada bez poreza i doprinosa zabilježena je u oblasti finansij-

Boks br. 1.7 – Stopa zaposlenosti i stopa aktivnosti

Podaci Monstata iz Ankete o radnoj snazi ukazuju da je stopa aktivnosti stanovništva (procenat aktivnog stano-vništva u ukupnom stanovništvu starom 15 i više godina) u 2005. godini iznosila 58%. Takođe, prema procjena-ma Zavoda za zapošljavanje, stopa zaposlenosti u 2006. godini iznosila je oko 50%. Poređenje ovih pokazatelja sa zemljama u okruženju i novijim članicama Evropske unije ukazuje na nisku stopu aktivnosti i stopu zaposlenosti. Samo su Makedonija i Albanija imale nižu stopu od Crne Gore.

Tabela br. 1 - Strukturni indikatori tržišta rada

Stopa zaposlenosti u % Stopa aktivnosti stanovništva u %

Češka 64,8 70,4Mađarska 56,9 61,3Poljska 52,8 64,4Slovačka 57,7 68,9Slovenija 66 70,7Estonija 64,4 70,1Letonija 63,3 69,6Litvanija 62,6 68,4Bugarska 55,8 62,1Hrvatska 55,0 63,3Rumunija 57,6 62,3Albanija 45,8 43,5Makedonija 33,9 42,4Crna Gora 50 58

Izvor: Economic indicators for Central and Eastern Europe, BIS banka

Međutim, treba imati u vidu da je stopa zaposlenosti u Crnoj Gori viša zbog postojanja još uvijek velikog broja lica koja rade u neformalnoj ekonomiji, a nalaze se na evidenciji Zavoda za zapošljavanje.

skog posredovanja (553 eura), dok je najniža zabilježena u obla-sti ribarstva (90 eura).

Visoka nominalna stopa rasta zarada bez poreza i doprinosa, kao i relativno niska stopa rasta troškova života, uslovile su re-alan rast zarada bez poreza i doprinosa za 12,03%. Prelazak sa progresivnog na proporcionalno oporezivanje zarada, odnosno primjena jedinstvene poreske stope od 15%, kao i povećanje minimalne cijene rada sa 50 eura na 52 eura, uticaće i na rast zarada u 2007. godini.

42

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Tabela br. 1.6 – Prosječna zarada bez poreza i doprinosa, po sektorima

Zarada bez poreza i doprinosa

Indeks nominalnih

zarada

Indeks realnih zarada

2005. 2006. 2006/2005. 2006/2005.

UKUPNO 213,14 245,95 115,39 112,03

Poljoprivreda, šumarstvo, ribarstvo 171,57 196,15 114,33 111,0

Ribarstvo 88,78 90,20 101,60 98,64

Vađenje ruda i kamena 295,92 380,79 128,68 124,93

Prerađivačka industrija 194,56 229,93 118,18 114,74

Proizvodnja el. energije, gasa i vode 315,43 394,36 125,02 121,38

Građevinarstvo 130,21 166,86 128,15 124,42

Trgovina na veliko i malo, opravka 140,43 148,13 105,48 102,41

Hoteli i restorani 139,55 164,75 118,06 114,62

Saobraćaj, skladištenje, veze 263,21 310,84 118,10 114,66

Finansijsko posredovanje 467,15 552,79 118,33 114,88

Poslovi s nekretninama, iznajmljivanje 210,79 227,46 107,91 104,77

Državna uprava i socijalno osiguranje 243,90 282,68 115,90 112,52

Obrazovanje 234,75 249,49 106,28 103,18

Zdravstveni i socijalni rad 218,62 243,56 111,41 108,17

Druge komunalne, društvene i lične usluge 159,06 204,67 128,67 124,92

Izvor: Monstat

Grafik br. 1.26 – Realne zarade (mjesečna stopa rasta)

Izvor: Monstat

43

REAL

NI S

EKTO

R

Centralna banka Crne Gore realizovala je eksperimentalnu obra-du godišnjih finansijskih izvještaja (GFI) pravnih lica iz Republi-ke Crne Gore, koja podliježu obavezi dostavljanja ovih izvještaja Privrednom sudu u Podgorici18, shodno Zakonu o računovod-stvu i reviziji19.

Do 30.06.2006. godine, Privrednom sudu u Podgorici, GFI za 2005. godinu je dostavilo 8.489 pravnih lica. Centralna banka Crne Gore je od ovog broja obradila 8.214 GFI20, dok preostalih 275 nije obrađeno zbog podnošenja ovih izvještaja na nepropi-sanim ili neadekvatno popunjenim obrascima21.

S obzirom na to da je procenat obrađenih GFI manji u odnosu na ukupan broj registrovanih pravih lica – obveznika dostavljanja GFI, pokazatelji dobiveni obradom dostavljenih – adekvatno popunjenih GFI, mogu se smatrati uslovno reprezentativnima za crnogorsku ekonomiju. Ovdje treba naglasiti da je od svih dostavljenih GFI svega oko 10% bilo popunjeno na kvalitetan način, dok je kod preostalih 90% registrovan manji ili veći broj nedostataka u popunjavanju obrazaca propisanih od strane In-stituta za računovodstvo i reviziju RCG, a na osnovu Zakona o računovodstvu.

1.5. Rezultati obrade finansijskih izvještaja pravnih lica iz RCG

1.5.1. Metodološke napomene

Pravna lica - privredni subjekti u Republici sastavljaju GFI po Međunarodnim računovodstvenim standardima (MRS), odno-sno po Međunarodnim standardima finansijskog izvještavanja(MSFI), koje je usvojio i objavio nadležni organ Međunarodne federacije računovođa (IFAS)22.

Za potrebe obrade, GFI su razvrstani i obrađeni shodno defini-cijama datim u Zakonu o statistici i statističkom sistemu Crne Gore23, i to na nivoima oblasti, grana, grupa i podgrupa. Osim ovog Zakona, obrada GFI počiva i na definicijama i obrascimadatim u „Zakonu o računovodstvu i reviziji“24, Zakonu o privre-dnim društvima25, Zakonu o klasifikaciji djelatnosti i o Registrujedinica razvrstavanja26.

1.5.2. Rezultati obrade

Obradom GFI dobijen je niz bilansnih agregata, koji se, uz nave-denu ogradu, mogu smatrati makroagregatima reprezentativnim za crnogorsku privredu. Bilansni makroagregati privrednih su-bjekata iz RCG27 dobijeni su iz osnovnih, zakonsko-obavezujućih

18 Centralna banka Crne Gore realizovala je ovaj projekat na osnovu Sporazuma o saradnji potpisanog sa Privrednim sudom u Podgorici, maja 2006. godine.

19 „Sl. list RCG“, br. 69/05.20 U Centralnom registru Privrednog suda u Podgorici, na kraju 2005. godine, bilo je registrovano oko 28.000 pravnih lica. U ovaj broj je uklju-

čeno oko 14.000 pravnih lica čija registracija nije produžena, te se ona smatraju neaktivnima (pod neaktivnim pravnim licima smatraju se ona koja ne obavljaju nikakvu poslovnu aktivnost, odnosno nad kojima je u fazi pokretanja ili je već pokrenut stečajni postupak).

21 U ovu obradu nijesu bili uključeni GFI za banke i bankarske organizacije.22 Obavezujući finansijski iskazi privrednih subjekata Republike su osnovni bilansni obrasci – modeli, i to: bilans stanja, bilans uspjeha, bilans

novčanih tokova, iskaz o promjenama neto imovine (kapitala) i napomene uz finansijske iskaze.23 „Sl. list RCG“, br. 69/05.24 „Sl. list RCG“, br. 69/05.25 „Sl. list RCG“, br. 6/02,26 „Sl. list SRJ“, br. 31/96, 12/98, 59/98, 74/99.27 Bilansni makroagregati obuhvataju sljedeće bilansne pokazatelje: stalna imovina, obrtna imovina, kapital i rezerve, dugoročne obaveze,

kratkoročne obaveze, profit/gubitak od poslovnih aktivnosti, neto profit/gubitak za obračunski period, bruto profit/gubitak (funkcionalna),tehnički račun – poslovi neživog osiguranja, tehnički račun – poslovi životnog osiguranja, netehnički račun, upisani a neuplaćeni kapital, ne-materijalna imovina, materijalna imovina, materijalna imovina (neto iznos), ulaganja, depoziti kod preduzeća koji vrše ulaganja, ulaganje za račun i rizik vlasnika polisa životnog osiguranja, tekuća sredstva, tehnička rezervisanja, tehnička rezervisanja za polise životnog osiguranja, rezervisanja za ostale rizike, povjerioci, odloženi porezi, odloženi prihodi, itd.

44

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

obrazaca – modela propisanih od strane Instituta računovođa i revizora Crne Gore.

Od 8.214 obrađenih GFI, 7.872 se odnosilo na privredna društa-va, 193 na nevladine organizacije, 121 na ustanove i institucije, 9 na osiguravajuća i reosiguravajuća društva, 12 na berze i 12 na berzanske posrednike (ovlašćene učesnike na finansijskomtržištu), odnosno pet na privatizacione - investicione fondove. Na osnovu obrađenih GFI, izrađeni su i bilansi stanja, odnosno bilansi uspjeha po navedenim grupama, kao i ukupno.

Osim navedenih makroagregata, obradom GFI došlo se i do više vrsta indikatora uspješnosti poslovanja, iz bilansa stanja i bilansa uspjeha28.

Podaci iz obrađenih bilansa uspjeha, za sve naprijed navedene tipove pravnih lica, pokazuju sljedeću strukturu neto gubitka za 8.214 obrađenih GFI.

Od neto gubitka u iznosu od -253.253.413 eura, relizovanog u oblasti privrede, na privredna društva iz Podgorice odnosilo se 128.746.337 eura ili 50,84%. Pri tome, od privrednih društava iz oblasti privrede, njih 4.327 je poslovalo sa dobitkom u iznosu 116.560.806 eura, dok je 3.398 privrednih društava poslovalo sa gubitkom u iznosu od -369.817.736 eura (147 privrednih društa-va je poslovalo sa saldom nula).

1.5.3. Bilans stanja i uspjeha privrednih djelatnosti

Od 8.214 obrađenih GFI, 7.872 se odnosilo na privredna društva. Posmatrano agregatno na nivou privrednih društava, vrijednost bilansa stanja za obrađenih 8.214 GFI iznosila je 5.579.291.460 eura, što je za 5,61% više u odnosu na vrijednost bilansa pri-vrede u 2004. godini (5.282.786.936 eura).

Iz tabele br. 1.8 se vidi da je vrijednost nekretnina u aktivi bi-lansa stanja privrednih društava u Republici povećana u 2005. u odnosu na 2004. godinu za preko 100 miliona eura, odnosno za 3,10%. Značajan je i iznos rasta dugoročnih finansijskih pla-smana, ali i gotovine i gotovinskih ekvivalenata.

U agregatnoj pasivi bilansa stanja značajno je porastao iznos upisanog kapitala, ali i kratkoročne finansijske obaveze.

Ako se agregatni bilans stanja na nivou privrednih društava u Crnoj Gori, u 2005. godini, posmatra po vrstama djelatnosti (ta-bela br. 11 u Prilogu A), dolazi se do strukture učešća prikazane grafikom br. 1.27.

Tabela br. 1.7 – Neto profit/gubitak u bilansu uspjeha 8.214 obrađenih GFI za 2005. i 2004. godinu

Struktura pravnih licaBroj pravnih lica koja su dostavila

GFI za 2005.2005. 2004. Apsolutna

promjena

Nevladine organizacije 193 1.583.256 1.058.724 524.532

Ustanove i institucije 121 935.732 379.198 556.534

Osiguravajuća i reosiguravajuća društva 9 -1.638.904 492.681 -2.131.585

Privatizacioni - investicioni fondovi 5 0 0 0

Berze i berzanski posrednici 14 1.997.503 1.029.348 968.155

Ukupno I 342 2.877.587 2.959.951 -82.364

Privredna društva 7.872 -253.254.413 -83.418.207 -169.836.206

Ukupno II 8.214 -250.376.826 -80.458.256 -169.918.570

Izvor: CBCG

28 Indikatori obuhvataju: indikatore strukture prihoda i rashoda; indikatore ekonomičnosti poslovanja; indikatore bruto i neto finansijskog rezul-tata i rentabilnosti; indikatore trajanja obrtnih sredstava u danima; indikatore opšte likvidnosti i indikatore ubrzane i tekuće likvidnosti.

45

REAL

NI S

EKTO

R

Ostale djelatnosti obuhvataju komunalne, društvene i lične usluge, zdravstveni i socijalni rad, obrazovanje i finansijsko po-sredovanje, poljoprivredu, šumarstvo i vodoprivredu, ribarstvo, odnosilo preostalih 5,37%. Naročito povećanje bilansne sume u odnosu na 2004. godinu zabilježile su sljedeće djelatnosti: tr-govina na veliko i malo (215,9 miliona eura ili 21,68%), hoteli i restorani (91,9 miliona eura ili 22,1%), poslovi s nekretninama (79,5 miliona eura ili 40,83%), građevinarstvo (42,2 miliona eura ili 22,1%), finansijsko posredovanje (21,4 miliona eura ili427,73%), komunalne, društvene i lične usluge (14,1 milion eura

ili 13,1%) i poljoprivreda, šumarstvo i vodoprivreda (11,4 miliona eura ili 33,0 miliona eura). Najveći pad bilansne sume zabilježen je kod privrednih društava iz djelatnosti prerađivačke industrije (103,8 miliona eura ili 10,60%), zatim saobraćaja, skladištenja i veza (78,4 miliona eura ili 9,29%) i vađenja ruda i kamena (11,4 miliona eura ili 6,61%).

Posmatrano po odabranim pozicijama aktive, najvećom vri-jednosti nekretnina raspolažu privredna društva iz djelatnosti proizvodnje električne energije (31,94), zatim iz djelatnosti sa-obraćaja, skladištenja i veza (16,67%), prerađivačke industrije (16,25%), trgovine na veliko i malo (11,73%), i hotela i restora-na (8,38%). Privredna društva iz djelatnosti trgovine na veliko i malo, hoteli i restorani, kao i poslovi s nekretninama bilježe najveći rast vrijednosti nekretnina u agregatnom bilansu stanja (15,35%, 34,45% i 29,16%).

Najveća dugoročna potraživanja u aktivi agregatnog bilansa stanja bilježe privredna društva iz djelatnosti trgovine na veliko i malo (42,7 miliona eura ili 44,16%), premda ona bilježe smanjenje od oko 25% u odnosu na prethodnu godinu. Visoka dugoročna po-traživanja zabilježena su i kod djelatnosti proizvodnje električne energije (20,3 miliona eura ili 20,95% u ukupnim potraživanjima na nivou privrednih djelatnosti), koja bilježe povećanje od 9,65% u odnosu na 2004. godinu.

Tabela br. 1.8 – Upoređenje odabranih pozicija bilansa stanja za privredna društva čiji su GFI obrađeni za 2005. i 2004. godinu

Pozicija Stanje na dan31.12.2005.

Stanje na dan31.12.2004.

Apsolutna promjena Promjena u %

AKTIVA 5.579.261.460 5.282.786.936 296.474.524 5,61

Nekretnine 3.531.601.463 3.425.271.022 106.330.441 3,10

Dugoročna potraživanja 96.728.810 101.415.353 -4.686.543 -4,62

Dugoročni finansijski plasmani 125.390.739 89.430.149 35.960.590 40,21

Gotovina i gotovinski ekvivalenti 116.604.365 76.276.459 40.327.906 52,87

PASIVA 5.579.261.460 5.282.786.936 296.474.524 5,61

Upisani kapital 3.048.573.814 2.847.416.754 201.157.060 7,06

Dugoročne obaveze 546.684.151 603.862.622 -57.178.471 -9,47

Kratkoročne finansijske obaveze 335.359.525 197.156.787 138.202.738 70,10

Tekući dio dugoročnih zajmova 29.184.598 13.514.632 15.669.966 115,95

Obaveze za dividende 395.644 295.187 100.457 34,03

Grafik br. 1.27 – Struktura učešća pojedinihdjelatnosti u bilansnoj sumi

Izvor: CBCG

46

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Privredna društva iz djelatnosti trgovine na veliko i malo imala su, takođe, i najveći iznos dugoročnih finansijskih plasmana29 (57,8 miliona eura ili 46,1%), koji bilježi rast u odnosu na prethodnu godinu za 23,70%. Visok iznos dugoročnih finansijskih plasma-na (24,9 miliona eura), kao i njihov rast (180,93%) bilježila su i privredna društva iz oblasti prerađivačke industrije.

Najvećim iznosom gotovine i gotovinskih ekvivalenata30, na nivou privrednih djelatnosti, raspolagala su, takođe, privredna druš-tva iz djelatnosti trgovine na veliko i malo (40,6 miliona eura ili 45,65%), zatim saobraćaj, skladištenje i veze (17,4 miliona eura ili 14,95%), prerađivačka industrija (15,8 miliona eura ili 13,51%), poslovi s nekretninama (9,6 miliona eura ili 8,26%) i građevi-narstvo (5,71%). Ovo su ujedno i djelatnosti koje su zabilježile najveći rast iznosa gotovine i gotovinskih ekvivalenata.

U pasivi bilansa stanja posmatranog na nivou privrednih dje-latnosti u Crnoj Gori, najvećim upisanim kapitalom31 raspolaže djelatnost proizvodnje električne energije (684,1 milion eura), zatim saobraćaj, skladištenje i veze (664,7 miliona eura), pre-rađivačka industrija (525,2 miliona eura), i trgovina na veliko i malo (403,5 miliona eura), hoteli i restorani (351,3 miliona eura) i poslovi s nekretninama (114, miliona eura).

Najveći iznos i udio dugoročnih obaveza32 imala je djelatnost proizvodnje električne energije (141,2 miliona eura ili 25,83%) i hoteli i restorani (121,5 miliona eura ili 22,23%), koji bilježe i veliko povećanje ove pozicije (98,54%). Visok iznos ove pozicije zabilježen je i kod trgovine na malo i veliko (79,5 miliona eura) i prerađivačke industrije (66,3 miliona eura), koje su zabilježi-

le značajno smanjenje iznosa dugoročnih kredita (za 15,68% i 49,49% respektivno).

Najveći iznos kratkoročnih finansijskih obaveza33 zabilježen je u djelatnosti prerađivačke industrije (108,4 miliona eura ili 32,34%) i trgovina na veliko i malo (108,4 miliona eura ili 32,31%). Ove djelatnosti ujedno su zabilježile i najveći rast ovih obaveza (za 186,46%, odnosno 32,31% respektivno).

Najveći iznos tekućeg udjela dugoročnih zajmova34 zabilježen je u oblasti zdravstvenog i socijalnog rada (14,6 miliona eura ili 49,89%), trgovine na veliko i malo (5,8 miliona eura ili 20,03%) i prerađivačke industrije (19,67%).

Ukupan iznos obaveza za isplatu dividendi35 na nivou svih pri-vrednih društava u 2005. godini bio je relativno nizak, svega 395,6 hijada eura. U tom iznosu, najveći udio imala je djelatnost trgovine na veliko (273,4 miliona eura ili 69,11%).

Bilans uspjeha crnogorskih privrednih društava za period 01.01-31.12.2005. godine izrađen je po metodi prirode troška36 (u skladu sa MRS, odnosno paragrafom 80), jer je samo mali broj privrednih društava dostavio bilanse izrađene po funkcional-noj metodi. Ovo je rezultat činjenice da tzv. troškovna metoda odgovara malim, kao i privrednim društvima srednje veličine, koja prevladavaju među privrednim društvima čiji GFI su obra-đeni. Funkcionalna metoda odgovara više velikim privrednim društvima, kojih je bio manji broj, među onima koja su dosta-vila GFI koji su obrađeni.

29 Dugoročni finansijski plasmani odnose se na potraživanja za mjenice, zatim po osnovu finansijskog lizinga, po osnovu dugoročnih hartija odvrijednosti, učešća u kapitalu drugih kompanija i drugo.

30 Pozicija gotovine i gotovinskih ekvivalenata u bilansu stanja obuhvata depozite po viđenju, sredstva na računima kod banaka i drugih finan-sijskih institucija, sredstva u blagajnama (devize i domaću valutu), kao i ostale gotovinske ekvivalente.

31 Upisani kapital obuhvata akcijski kapital, udjele društava, uloge i druge oblike kapitala. 32 Dugoročne obaveze obuhvataju obaveze privrednih društava sa rokom preko 12 mjeseci u odnosu na bilans stanja, i to: dugoročne obaveze

prema povezanim pravnim licima, dospjele mjenice, obaveze po osnovu finansijskog lizinga, dugoročne zajmove i ostalo.33 Kratkoročne finansijske obaveze obuhvataju obaveze po osnovu primljenih kredita, kamata, dividendi, izdatih hartija od vrijednosti i ostalih

finansijskih obaveza do 12 mjeseci u odnosu na bilans stanja.34 Ova pozicija obuhvata dio dugoročnih obaveza po dugoročnim zajmovima, a koje dospijevaju za plaćanje u roku od 12 mjeseci u odnosu na

bilans stanja. 35 Obaveze za isplatu dividendi obuhvataju obaveze za isplatu akcionarima dijela rasporedivog profita koje su skupštine akcionara odlučile da

podijele vlasnicima. 36 Raščlanjivanje se odnosi na prirodne vrste rashoda (amortizacija, zarade, troškovi materijala, transporta itd.) i oni se alociraju na različite fun-

kcije u okviru privrednih društava. Na taj način se troškovi perioda svode na troškove prodatih proizvoda.

47

REAL

NI S

EKTO

R

Iako je na nivou posmatranih privrednih društava ostvaren prihod veći za preko 500 miliona eura, povećani su i troškovi zaposle-nih, kao i ostali poslovni rashodi, a naročito je povećan iskazani gubitak za obračunski period, i to za blizu 170 miliona eura. Me-đutim, postavlja se pitanje koliko je ovaj gubitak realan, a koliko je posljedica nastojanja da se u bilansima ne prikaže prihod, da bi se smanjilo plaćanje poreza.

Posmatrano po privrednim djelatnostima, najveći prihod37 je ostvarila djelatnost trgovine na veliko i malo (1,6 mlrd. eura ili 50,16% u agregatnom prihodu), prerađivačka industrija (537,8 miliona eura ili 17,31%) i saobraćaj, skladištenje i veze (258,3 mi-liona eura ili 8,31%). Ove djelatnosti ujedno su zabilježile i najveći rast prihoda (za 20,48%, 9,84% i 17,66% respektivno).

Najveće troškove zaposlenih u agregatnim troškovima zaposlenih, imala je prerađivačka industrija (115,6 miliona eura ili 27,78%), trgovina na veliko i malo (92,9 miliona eura ili 22,15%) i djelatnost saobraćaja, skladištenja i veza (57,5 miliona eura ili 13,81%).

Posmatrano u terminima profita i gubitka, najveći neto profitostvarila je djelatnost trgovine na veliko i malo (27,2 milio-na eura), a najveći gubitak djelatnost prerađivačke industrije (-190,3 miliona eura), koji je za 424,63% povećan u odnosu na 2004. godinu.

Tabela br. 1.9 – Upoređenje odabranih pozicija bilansa uspjeha za privredna društva čiji su GFI obrađeni za 2005. i 2004. godinu

Pozicija I – XII2005.

I – XII2004.

Apsolutna promjena

Promjena u %

Prihod 3.107.023.663 2.602.086.164 504.937.499 19,41

Troškovi zaposlenih -416.291.058 -361.519.467 -54.771.591 15,15

Ostali poslovni rashodi -587.903.685 -450.639.496 -137.264.189 30,46

Neto profit/dugitak za obračunski period -253.254.413 -83.418.207 -169.836.206 203,60

Izvor: CBCG

Grafik br. 1.28 – Struktura prihoda u agregatnom bilansu uspjeha za 2005. godinu, po privrednim djelatnostima

Izvor: CBCG

37 Prihodi se odnose na prihode nastale od prodaje roba, materijala i usluga na domaćem i inostranom tržištu, a koji se evidentiraju i iskazuju po načelu fakturisane realizacije (ne uključuje porez na dodatu vrijednost).

48

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

1.5.4. Problemi i preporuke

Problemi u popunjavanju obrazaca GFI odnose se na samu strukturu obrazaca koja ne zahtijeva unošenje podataka o vrsti vlasništva i obliku organizovanja privrednog društva, što one-mogućava komparacije uspješnosti poslovanja po ovim karakte-ristikama. Pored toga, pravna lica često ne popunjavaju ni propi-sane stavke u obrascima koje se odnose na matični i registarski broj pravnog lica, pa je utoliko otežana obrada, odnosno klasifi-kovanje pravnih lica po djelatnostima. Privredni sud u Podgorici trebao bi, prilikom obaveznog dostavljanja, pravnim licima vraćati nepravilno popunjene GFI i insistirati na njihovom adekvatnom popunjavanju. Alternativu dostavljanju GFI u Privredni sud u Podgorici, koji nema interesa da se bavi analizom podataka, što i nije njegova priroda djelatnosti, o uspješnosti poslovanja pra-vnih lica iz GFI, predstavlja određivanje druge institucije koja bi bila zainteresovana da se ovim poslom bavi detaljnije.

Međutim, podaci o matičnom i registarskom broju u obrascima GFI predstavljaju daleko manji problem od nekvalitetno urađe-nih bilansa stanja i uspjeha. Loš kvalitet ovih bilansa ogleda se u nepopunjavanju svih stavki bilansa i u nelogičnim podacima (npr. ukupan prihod potrošen samo na plate, bez prikazivanja ostalih troškova, i nadalje sve do neslaganja aktive i pasive).

Dodatnu lošu karakteristiku dostavljenih GFI predstavlja i to što je za relativno mali broj obrađenih GFI izvršena i revizija, pa se može ocijeniti da je nivo pouzdanosti podataka prezentovanih u GFI i iz ovog razloga problematičan.

Na osnovu ovako loših bilansa, koje je CBCG obradila eksperi-mentalno da bi sagledala kvalitet potencijalnih makroekonom-skih agregata i indikatora koje je na osnovu GFI moguće izra-čunavati, Monstat vrši obračun BDP-a Crne Gore. U tom smislu, postavlja se pitanje kvaliteta obračuna BDP-a koji predstavlja jedan od osnovnih makroekonomskih indikatora. Pored toga, na osnovu istih GFI, koji se dostavljaju Privrednom sudu u Po-dgorici, vrši se i obračun poreza, pa se i ovdje postavlja pitanje da li je na osnovu ovakvih završnih računa moguće izvršiti kva-litetan obračun poreza? Takođe, diskutabilno je da li su bilansi loše odrađeni da bi se obračunao manji porez ili zato što kvalitet bilansa niko ne kontroliše, niti oni koji ih loše izrađuju podliježu ikakvim sankcijama.

Treba napomenuti i to, da prilikom odobravanja kredita, banke klijentima – pravnim licima traže na uvid bilanse stanja i uspje-ha. Ovi izvještaji predstavljaju osnovnu sliku poslovanja pravnog

Tabela br. 1.10 – Neto profit i gubitak po privrednim djelatnostima u periodu 2005/2004. godina

Privredne djelatnosti 2005. 2004.

Trgovina na veliko i malo 27.161.524 10.204.852

Građevinarstvo 3.633.677 306.832

Poljoprivreda, šumarstvo i vodoprivreda 758.668 259.811

Komunalne, društvene i lične usluge 491.730 -5.412.754

Finansijsko posredovanje 199.653 907.412

Prerađivačka industrija -190.300.081 -36.273.037

Saobraćaj, skladištenje i veze -39.185.759 5.351.558

Proizvodnja električne energije -29.680.553 -11.647.054

Hoteli i restorani -17.496.568 -36.027.191

Vađenje kamena i ruda -7.585.368 -2.728.190

Poslovi s nekretninama -762.186 -7.991.155

Zdravstveni i socijalni rad -373.852 -570.573

Obrazovanje -62.219 142.868

Ribarstvo -53.079 58.414

Izvor: CBCG

49

REAL

NI S

EKTO

R

lica. Nakon sticanja uvida u loš kvalitet čak 90% dostavljenih GFI, može se lakše razumjeti zašto i dalje postoji velika nezadovo-ljena tražnja za kreditima kod crnogorskih banaka. One, vođe-ne brigom o smanjenju rizika vlastitog poslovanja, prije svega kreditnog, ne pristaju da daju kredite onim pravnim licima o čijem poslovanju ne mogu da dobiju kvalitetne najosnovnije informacije, koje sadrže bilansi stanja i uspjeha. Stoga se može smatrati poželjnim uvođenje sankcija pravnim licima za nedo-stavljanje GFI, odnosno za njihovo neadekvatno popunjavanje. Takođe, bilo bi poželjno dati mandat Privrednom sudu u Podgo-rici ili drugoj kompetentnoj instituciji da kontroliše kvalitet GFI i vraća loše popunjene GFI na doradu knjigovođama koji su ih izradili, na način na koji je to svojevremeno radio bivši Zavod za obračun i plaćanja (ZOP). Kad se sagledaju sve štete koje loše izrađeni finansijski iskazi imaju na prihode od poreza, na nivokamatnih stopa, na nivo rizika u obligacionim odnosima, pa i na sama pravna lica na koja se odnose, proizilazi da bi se državi višestruko isplatilo da obezbijedi plate za nekoliko kvalitetnih profesionalaca koji bi bili u stanju da se kompetentno pozabave poboljšanjem kvaliteta finansijskih iskaza u Crnoj Gori.

Obaveza vođenja računa o kvalitetu GFI od strane pravnih lica, ne može se smatrati biznis barijerom- naprotiv, ograničenje razvoju biznisa u Crnoj Gori predstavlja upravo nepostojanje, odnosno postojanje nekvalitetnih informacija o poslovanju pravnih lica. Da su ove informacije kvalitetnije i dostupnije, banke bi možda imale bolji uvid u poslovanje potencijalnih klijenata i radije pri-stajale da im dodjeljuju kredite. To bi svakako uticalo na veći nivo biznis aktivnosti, a vremenom bi uticalo i na smanjenje kamatnih stopa kod domaćih banaka.

Izvjesno ohrabrenje predstavlja povećani broj dostavljenih GFI za 2005, u odnosu na 2004. godinu. S obzirom na opšte prisutno narastanje svijesti o neophodnosti što tačnije i kvalitetnije izrade GFI, kao i njihove javne dostupnosti, može se očekivati daljnje povećanje udjela pravnih lica koja će ih dostavljati, u ukupnom broju obveznika njihovog dostavljanja.

MONETARNA KRETANJA PRELIMINARNI PODACI ZA XII 2006. 2

53

MON

ETAR

NA

KRET

ANJA

Trend u 2006. godini

Preliminarni podaci ukazuju na brz razvoj bankarskog sistema tokom 2006. godine.

Krediti banaka su ubrzano rasli tokom 2006. i na kraju godine su dostigli iznos dva puta viši od iznosa zabilježenog godinu dana ranije, od čega se najveći dio (55,8%) odnosio na kredite sektoru privrede, dok se na sektor stanovništva odnosilo 36,8% ukupnih kredita na kraju godine. Pri tome, sektor privrede je i dalje imao poziciju neto dužnika u odnosu sa bankama, a sektor stanovništva je tokom cijele godine predstavljalo neto kreditora banaka.

Osim rasta kredita, u 2006. godini zabilježen je značajan porast depozita koji su rasli prosječno mjesečno za 6,8%, i na kraju go-dine dostigli nivo dva puta viši od nivoa s kraja 2005. godine. Pri tome, ukupni depoziti su premašili iznos od 1 milijarde eura i bili su iznad nivoa kredita s kraja godine, tako da je koeficijentkrediti/depoziti na kraju godine iznosio 0,79, odnosno prosje-čno tokom godine 0,83.

Tabela br. 2.1 – Odabrani monetarni pokazatelji

Opis/Period2002. 2003. 2004. 2005. 2006. Promjena

2006-2002.Promjena

2006-2005.2006.2002.

2006.2005.

u milionima eura u %

Novčana masa M21 n/a 494,3 546,5 867,3 1.600,6 - 733,3 - 84,5

Aktiva banaka 340,5 349,8 444,4 695,8 1.425,1 1,084,6 729,4 318,5 104,8

Ukupni krediti 124,7 200,6 281,5 375,9 844,4 719,7 468,5 577,1 124,6

Krediti privredi 78,7 126,6 175,6 230,1 471,6 392,9 241,5 499,2 105,0

Krediti stanovništvu 22,3 49,9 74,4 104,3 310,9 288,6 206,6 1.294,2 198,1

Ukupni depoziti 205,5 211,0 273,2 487,9 1.071,5 866,0 583,6 421,4 119,6

Depoziti privrede 72,7 91,0 85,5 143,9 318,0 245,3 174,1 337,4 121,0

Depoziti stanovništva 22,2 45,1 79,3 175,7 498,6 476,4 322,8 2.145,9 183,7

Izdvojena obavezna rezerva 35,6 27,1 33,2 61,7 172,8 137,2 111,1 385,4 180,1

Prethodnu godinu je karakterisao nastavak konsolidacije i okonča-nje procesa privatizacije u bankarskom sektoru. Učešće državnog u ukupnom kapitalu banaka je značajno smanjeno u korist, prije svega, kapitala iz inoizvora koji je na kraju novembra činio 80% ukupnog kapitala banaka. Zatim, okončan je stečajni postupak nad „Jugobankom“ ad Podgorica, započet 2002. godine, sa ra-dom je počela „Hypo Alpe-adria banka“ ad Podgorica, a „Plje-valjska banka“ je, nakon kupovine od strane „Atlasmont banke“, počela da radi kao „Invest banka Montenegro“.

Očekivanja za 2007. godinu

Na osnovu odnosa monetarnih pokazatelja (aktiva banaka, de-poziti, krediti, štednja, kapital) i BDP-a može se pretpostaviti dalji rast i razvoj bankarskog sektora u narednom periodu, kako bi se, pored ostalog, izašlo u susret potrebama sektora privrede i stanovništva. Ova dva sektora će povratno uticati na ubrzan razvoj bankarskog sektora, s obzirom na ekonomski rast koji se očekuje kao rezultat sprovedenih reformi, izvršene privatizaci-je, priliva SDI i sl.

54

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

U narednom periodu očekuje se dalji rast domaćih izvora za kre-dite, prije svega oročenih, kao i usporavanje rasta eksternih izvora kreditne aktivnosti. Očekuje se da će ulazak novih stranih banaka na crnogorsko tržište, koji je najavljen za 2007. godinu, pooštriti konkurenciju između banaka, posebno jer će nove banke željeti da privlačenjem klijenata povećaju svoje tržišno učešće. U tom smislu, realno je očekivati porast kamatnih stopa na štedne ulo-ge, kao jednog od načina za privlačenje depozita, kao i nastavak opadajućeg trenda aktivnih kamatnih stopa.

S obzirom na to da su značajan uticaj na kretanja monetarnih pokazatelja u 2006. godini imali eksterni faktori (priliv SDI, pri-hodi od turizma i sl.), u narednom periodu je potrebno posebnu pažnju obratiti na rizike poslovanja, posebno one koji potiču iz okruženja. Naročito ako se ima u vidu očekivani rast potrošnje, spoljnotrgovinski deficit, porast zaduženja sektora privrede uinostranstvu itd. Sa ciljem dodatnog unaprjeđenja upravljanja svim rizicima u bankarskom sistemu i daljeg razvoja tržišne di-scipline, kao i obezbjeđivanja zakonskih pretpostavki za šire-nje bankarskog tržišta, Centralna banka Crne Gore će u 2007, u skladu sa Politikom CBCG za 2007. godinu, raditi na usklađivanju postojećeg i donošenju novog regulatornog okvira usklađenog sa najboljom međunarodnom praksom i kontinuirano pratiti i sagledavati rizike kojima su banke izložene.

2.1. Novčana masa

Sve novčane agregate je karakterisao rast tokom 2006. godi-ne. Najširi monetarni agregat – novčana masa M21 dostigao je iznos od 1,6 milijardi eura na kraju 2006. godine, uz godišnju stopu rasta od 84,5%.

Napomena: M0 čine depoziti banaka kod CBCG (obračunski ra-čun banaka i izdvojena obavezna rezerva banaka, bez dijela koji banke drže u državnim zapisima) i procijenjeni iznos gotovog novca u opticaju. Monetarni agregat M1 čine M0, depoziti po viđenju nebankarskog sektora kod banaka i CBCG, u eurima i drugim valutama, isključujući depozite centralne Vlade. Mone-tarni agregat M11 čini M1 uvećan za depozite centralne Vlade po viđenju, u eurima i drugim valutama. Monetarni agregat M2 čine M1 i oročeni depoziti nebankarskog sektora kod banaka i CBCG, u eurima i drugim valutama, isključujući depozite cen-tralne Vlade. Monetarni agregat M21 čini M11 uvećan za oročene depozite nebankarskog sektora uključujući i depozite centralne Vlade, u eurima i drugim valutama.

Iznos novčane mase M21 dostignut na kraju 2006. godine pred-stavlja najviši iznos od kada se posmatra serija podataka, a godišnji porast predstavlja, takođe, najvišu stopu rasta. (Gra-fik br. 2.1)

Tabela br. 2.2 – Novčana masa, stanje na kraju perioda, u 000 eura

Opis/Period 2003. 2004. 2005. 2006.

M0 284.909 290.935 351.276 483.889M1 386.121 430.657 596.267 1.076.694 M0 284.909 290.935 351.276 483.889 Depoziti po viđenju 101.212 139.722 244.991 592.805M11 402.586 437.114 614.721 1.096.713 M0 284.909 290.935 351.276 483.889 Depoziti po viđenju 117.677 146.179 263.445 612.824M2 460.837 535.548 802.256 1.502.569 M1 386.121 430.657 596.267 1.076.694 Oročeni depoziti 74.716 104.891 205.989 425.875M21 494.290 546.525 867.294 1.600.585 M11 402.586 437.114 614.721 1.096.713 Oročeni depoziti 91.704 109.411 252.573 503.872

55

MON

ETAR

NA

KRET

ANJA

Prosječni mjesečni rast novčane mase M21 iznosio je 5,3% u 2006. godini, što je više od odgovarajućeg rasta prethodne go-dine (4,1%). Rast novčanih agregata rezultat je porasta BDP-a, velikog priliva sredstava po osnovu SDI, transfera iz inostranstva, priliva sredstava po osnovu turizma, zaduživanja privrede u ino-stranstvu i dr. Promjena u instrumentu obavezne rezerve nije usporila porast kredita, kao ni porast novčane mase M21. Pove-ćanje tražnje za novcem i povećanje količine novca nije uticalo na porast inflacije. Kretanje novčane mase u 2006. godini biloje pod velikim uticajem sezone i perioda priliva SDI.

Iako se veći dio novčane mase M21 i dalje odnosi na agregat M11 (68,5%), primjetno je smanjenje učešća u odnosu na kraj 2005. godine kada je iznosilo 70,9%. Istovremeno, došlo je do porasta

Grafik br. 2.1 – Novčana masa M21, umilionima eura i godišnja stopa rasta, u %

učešća oročenih depozita i to sa 29%, koliko je iznosilo na kraju 2005. godine, na 31,5% na kraju 2006. godine.

Visoka likvidnost banaka i primjena nove odluke o obaveznoj re-zervi uticali su na porast agregata M0, tako da je na kraju godine bio za 37,8% viši nego na kraju 2005. godine, dok su, u okviru ovog agregata, depoziti banaka kod CBCG bili za više od dva puta iznad nivoa zabilježenog godinu dana ranije.

2.2. Likvidnost banaka

Bankarski sektor je karakterisao zadovoljavajući nivo likvidnosti tokom 2006. godine, što potvrđuje konstantno znatno viši nivo raspoloživih likvidnih sredstava banaka u zemlji i inostranstvu od izvršenih plaćanja.

Ukupna sredstva banaka raspoloživa za plaćanje kretala su se u intervalu od 151 do 505 miliona eura i iznosila su prosječno 267,7 miliona eura u 2006. godini, što je bilo znatno iznad prosjeka ostvarenog u prethodnim godinama (Tabela br. 2.3). Posmatrano po mjesecima 2006. godine, najviši nivo prosječnih raspoloživih sredstava za plaćanje zabilježen je u decembru (416,6 miliona eura), a najniži u maju (184,3 miliona eura).

Na kraju 2006. godine, raspoloživa sredstva za plaćanje iznosila su 394,8 miliona eura, što je za 64,5% više nego godinu dana ranije, pri čemu se na sredstva raspoloživa za plaćanje u zemlji odnosilo 52%.

Tabela br. 2.3 – Prosjek raspoloživih likvidnih sredstava i izvršenih plaćanja banaka, u 000 eura

Opis/Period 2004. 2005. 2006.

Raspoloživa likvidna sredstva banaka 87.899 137.166 267.724Izvršena plaćanja 15.084 17.935 27.337Suficit 72.815 119.231 240.387

Tabela br. 2.4 – Raspoloživa sredstva i izvršena plaćanja banaka, stanje posljednjeg dana u mjesecu, u 000 eura

Opis/Period2003. 2004. 2005. 2006.

XII XII XII III VI IX XIIRaspoloživa sredstva 79.578 100.727 239.903 209.902 232.589 275.690 394.757Izvršena plaćanja 22.746 24.380 6.605 29.046 45.156 3.406 9.191Suficit 56.832 76.347 233,298 180.856 187.433 272.284 385.566

56

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Izvršena plaćanja banaka konstantno su bila značajno niža od raspoloživih sredstava za plaćanje i prosječno su iznosila 27,3 miliona eura. Na osnovu kretanja raspoloživih sredstava i izvr-šenih plaćanja, ostvarivan je suficit u prosječnom iznosu od240,4 miliona eura.38

U prilog zadovoljavajućoj likvidnosti banaka je i činjenica da u 2006. godini nije bilo korišćenja obavezne rezerve za likvidnost. Pored toga, likvidna aktiva banaka (novčana sredstva i depoziti kod depozitarnih institucija) na dan 31.12.2006. godine iznosila je 511 miliona eura, i u odnosu na decembar 2005. godine po-većana je za 244 miliona eura ili 91%. Učešće likvidne aktive u ukupnoj aktivi iznosilo je 36%.

Pored navedenih pokazatelja i koeficijent krediti/depoziti (0,79na kraju godine) ukazuje da je nivo likvidnosti zadovoljavajući. (Prilog B, Tabela 13).

Podaci iz dekadnih izvještaja o likvidnosti banaka pokazuju da je tokom 2006. godine nivo novčanih sredstava u odnosu na kra-tkoročne izvore39, za bankarski sistem u cjelini, konstantno bio znatno iznad dekadnog minimuma (20%) propisanog za banke koje imaju viši iznos kredita od ukupnog iznosa depozita, kao i/ili visoko učešće nekvalitetnih kredita u ukupnom kreditnom portfoliju. (Grafik br. 2.3)

2.3. Agregatni bilans stanja banaka

Agregatni bilans stanja banaka na kraju godine obuhvata bilanse deset banaka. Iako u 2006. godini nije promijenjen ukupan broja banaka, zabilježene su promjene u vlasničkoj strukturi, počela je sa radom „Hypo alpe-adria banka“, a „Atlas mont banka“ je preuzela/kupila „Pljevaljsku banku“ koja sada posluje pod na-zivom „Invest banka Montenegro“.

Odnos aktive, depozita, kredita i BDP-a, iako značajno popravljen od početka reforme bankarskog sistema, pokazuje da još ima prostora za razvoj bankarskog sistema (tabela br. 2.5).

Grafik br. 2.2 – Raspoloživa sredstva i izvršena plaćanja banaka, stanje posljednjeg dana u mjesecu, u 000 eura

Grafik br. 2.3 – Likvidna aktiva i kratkoročna pasiva banaka (000 eura) i njihov odnos (u %)

Tabela br. 2.5 – Odnos odabranih monetarnih pokazatelja i BDP, u %

2002. 2003. 2004. 2005. 2006.*

Aktiva/BDP 26,2 26,5 28,4 41,2 77,9

Depoziti/BDP 15,8 16,0 17,5 28,9 58,6

Krediti/BDP 9,6 15,2 18,0 22,2 46,2

* Projektovani BDP za 2006. godinu

38 Izvor: Izvještaj o dnevnoj likvidnosti banaka39 Izvor: Dekadni izvještaji o likvidnosti banaka

57

MON

ETAR

NA

KRET

ANJA

Proces konsolidacije i privatizacije banaka, odnosno dolazak re-nomiranih ino-banaka/finansijskih institucija, uticao je na sma-njenje koncentracije u bankarskom sistemu. Koeficijent tržišnekoncentracije prema aktivi (CRa) pokazuje da je na kraju 2006. godine u odnosu na kraj 2005. godine zabilježeno smanjenje tr-žišnog učešća jedne banke, sa 43 na 38%, dok se na pet banaka i dalje odnosilo oko 80% aktive svih banaka. Koeficijent tržišnekoncentracije prema depozitima (CRd), takođe, pokazuje sma-njenje tržišnog učešća jedne banke, i to za sedam procentnih poena (tabela br. 2.6).

Herfindahl-Hirschmanov indeks (HHI) koncentracije za aktivu,depozite i kredite bio je niži na kraju 2006. u odnosu na kraj 2005. godine. (Tabela br. 2.7)

2.3.1. Struktura bilansa stanja banaka

Struktura bilansa stanja banaka pokazuje da su u 2006. godini depoziti bili osnovni izvor za plasmane banaka, u kojima su do-minirali krediti. Ulaganja u hartije od vrijednosti, iako povećana, imala su i dalje nisko učešće u plasmanima, što je opravdano s obzirom na visoku tražnju za kreditima, visoke kamatne stope,

Tabela br. 2.6 – Koncentracija u crnogorskom bankarskom sektoru prema CR

Tabela br. 2.7 – HH Index, crnogorski bankarski sektor

CRa: Prema aktivi CRk: Prema kapitalu CRd: Prema depozitima

1 banka 3 banke 5 banaka 1 banka 3 banke 5 banaka 1 banka 3 banke 5 banaka2002. 0,22 0,59 0,75 0,19 0,53 0,71 0,30 0,72 0,902003. 0,27 0,59 0,78 0,18 0,50 0,74 0,33 0,67 0,852004. 0,31 0,60 0,77 0,18 0,47 0,65 0,37 0,62 0,822005. 0,43 0,66 0,81 0,21 0,51 0,69 0,50 0,69 0,852006. 0,38 0,64 0,80 0,20 0,50 0,71 0,43 0,68 0,83

2002. 2003. 2004. 2005. 2006.

HHI aktiva 1.552 1.531 1.641 2.296 2.034HHI depoziti 1.965 1.892 1.991 2.898 2.346HHI krediti 1.950 1.526 1.699 2.336 2.116

odnosno prihode banaka po ovom osnovu, kao i visok stepen nesigurnosti tržišta kapitala.

Aktiva banaka je iznosila 1,4 milijarde eura na kraju godine, odnosno bila je dva puta viša nego na kraju 2005. Ovom porastu doprinijele su sve banke, s obzirom na to da su sve zabilježile viši nivo aktive u odnosu na prethodnu godinu: najniži godišnji po-rast iznosio je 8%, dok je jedna banka zabilježila čak četiri puta viši nivo aktive u odnosu na kraj 2005. godine.

Na strani aktive bilansa stanja banaka, sve pozicije su zabilježile porast u odnosu na prethodnu godinu, a izmijenjena je i nje-na struktura u korist kredita koji inače imaju najveće učešće u aktivi (Tabela br. 2.8). Pored toga, značajno je istaći da su ban-ke počele da plasiraju sredstva u strane hartije u vrijednosti: jedna banka je kupila obveznice francuske i belgijske vlade u decembru, što je svakako pozitivno sa aspekta upravljanja, tj. diversifikacije rizika.

Na strani pasive, takođe, sve pozicije su zabilježile porast u odno-su na prethodnu godinu. Najveće učešće u ukupnoj pasivi na kraju 2006. godine imali su depoziti - 75,2%. (Tabela br. 2.9)

58

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Tabela br. 2.9 – Pasiva banaka, stanje na kraju perioda

Opis2002. 2003. 2004. 2005. 2006.

mil. € % mil. € % mil. € % mil. € % mil. € %Depoziti 205,5 60,4 211,0 60,3 273,2 61,5 487,9 70,1 1.071,5 75,2Pozajmice 12,0 3,5 26,6 7,6 59,5 13,4 80,3 11,5 173,3 12,2Ostale obaveze 45,0 13,2 23,0 6,6 20,9 4,7 21,1 3,0 30,6 2,2Ukupan kapital 77,9 22,9 89,2 25,5 90,8 20,4 106,5 15,3 149,7 10,5Ukupno 340,5 100,0 349,8 100,0 444,4 100,0 695,8 100,0 1.425,1 100,0

Boks br. 2.1 - Učešće kredita privatnom sektoru u BDP

Učešće kredita privatnom sektoru u BDP u Crnoj Gori iznosilo je 42,2% na kraju 2006. godine. Vrijednost ovog indi-katora je slična vrijednosti indikatora za privrede u tranziciji (PUT) koje su članice EU. Imajući u vidu vrijednost ovog indikatora u EU i Baltičkim republikama, jasno je da postoji još dosta prostora za dalji rast kredita u Crnoj Gori.

Tabela br. 2.8 – Aktiva banaka, stanje na kraju perioda

Opis2002. 2003. 2004. 2005. 2006.

mil. € % mil. € % mil. € % mil. € % mil. € %Novčana sredstva i depoziti kod depozitnih institucija 140,2 41,2 96,0 27,5 107,6 24,2 267,0 38,4 511,2 35,9

Krediti 124,7 36,6 200,6 57,4 281,5 63,3 375,9 54,0 844,4 59,3Hartije od vrijednosti 5,6 1,6 16,0 4,6 23,9 5,4 16,9 2,4 25,8 1,8Ostala aktiva 84,1 24,7 46,5 13,3 45,3 10,2 51,1 7,3 63,7 4,5Ukupna rezervisanja -14,1 -4,1 -9,4 -2,7 -13,9 -3,1 -15,3 -2,2 -20,1 -1,4Ukupno 340,5 100,0 349,8 100,0 444,4 100,0 695,8 100,0 1.425,1 100,0

2.3.2. Kreditna aktivnost banaka

Promjene u instrumentu obavezne rezerve, koje su dovele do po-rasta nivoa sredstava izdvojenih na računima kod CBCG po ovom osnovu, nijesu uticale na usporavanje kreditne aktivnosti banaka, tako da je rast kredita zadržan na visokom nivou, prateći rastuću tražnju za ovim oblikom finansiranja. Nakon konstantnog rastatokom cijele godine, krediti banaka su na kraju godine dostigli iznos od 844,4 miliona eura, što je bilo više od dva puta iznad

nivoa zabilježenog godinu dana ranije. Pri tome, rast kredita bio je intenzivniji u 2006. u odnosu na prethodne godine. Tako je prosječni mjesečni rast iznosio 7% u 2006. godini, što je značajno više od prosječnog mjesečnog rasta zabilježenog u 2005. godini (2,5%) i 2004. (2,9%), kao i u odnosu na 2002. (4,7%) i 2003. godinu (4,1%) kada je tek počela kreditna aktivnost banaka što je uticalo na visoke stope rasta u tom periodu.

59

MON

ETAR

NA

KRET

ANJA

Grafik br. 1 - Učešće kredita privatnom sektoruu BDP-u

Izvor: Economic indicators for Central and Eastern Europe, BIS banka

Većinu PUT karakterisao je izuzetno visok rast odobrenih kredita, a razlozi rapidnog kreditnog rasta su slični razlozima kreditne ekspanzije u Crnoj Gori. U pitanju je kombinacija mikro i makroekonomskih faktora: rast raspoloživog dohotka, rast potrošačkog povjerenja, opada-juće stope inflacije, opadajuće kamatne stope,stabilan kurs nacionalnih valuta, poboljšane investicione mogućnosti i dr. Istovremeno je povećana i ponuda bankarskih kredita, kao re-zultat finansijske deregulacije, produbljivanjafinansijskog tržišta i dolaska stranih visokokre-dibilnih banaka na tržišta zemalja u tranziciji. Povećana konkurencija između banaka vodi-la je opadanju kamatnog spreda i olakšanom pristupu kreditima. Trenutno preovlađujuće mišljenje je da rapidna kreditna ekspanzija ne predstavlja ozbiljnu prijetnju.

Banke su kroz povećanu kreditnu aktivnost podsticale porast proizvodnje i potrošnje: najveći dužnici bili su sektor privrede i stanovništva, ali istovremeno nijesu uticale na nestabilnost na tržištu roba (cijene roba porasle su za 2% u 2006. godini). Pro-izvodnja je povećana u 2006. godini za svega 1%, ali ukupna privredna aktivnost, prema procjenama Sekretarijata za razvoj, ostvariće realni porast od 6,5%.

Kada je kreditna aktivnost banaka u pitanju, 2006. godinu obi-lježio je značajan rast stambenih kredita. Porast dugoročnih kredita svakako predstavlja pozitivno kretanje, s obzirom na to da povlači za sobom i porast investicija. I pored pozitivnog uticaja na ekonomsku aktivnost, špekuliše se da je porast ove vrste bankarske ponude uticao na rast cijena na tržištu nekre-tnina. Međutim, iako se ne može osporiti međuzavisnost ova dva kretanja, jaka uzročno-posljedična veza nije karakteristika crnogorskog tržišta u prethodnoj godini, s obzirom na to da je na rast tržišta nekretnina presudan uticaj imao priliv SDI, odno-sno sredstava po osnovu prodaja nekretnina. Priliv sredstava po ovom osnovu dalje je vodio porastu tražnje za stanovima i poslo-vnim prostorima, rastu u sektoru građevinarstva, što je uticalo na rast cijene nekretnina.

Povećanju ponude-kredita doprinijelo je produbljivanje finan-sijskog sektora, privatizacija bankarskog sektora, porast kon-kurencije među bankama, zatim ekonomski rast, dolazak kva-litetnih klijenata (stranih investitora). Stabilni uslovi u kojima su banke poslovale omogućili su porast osnovnih izvora za kre-ditnu aktivnost, depozita i pozajmica iz inostranstva, a porastu ponude kredita doprinijele su i dalje relativno visoke kamante stope, visoka kreditna marža i sl. Porast ponude odgovarao je na porast tražnje za kreditima, koja je u 2006. godini bila jako izražena, čemu su doprinijeli kako transakcioni (porast raspolo-živog dohotka, optimistička očekivanja porasta dohotka), tako i špekulativni motivi (ostvarenje špekulativnih zarada, prije svega na tržištu kapitala). Pored toga, na porast tražnje za kreditima uticali su stabilizovanje inflacije; smanjenje aktivnih kamatnihstopa (u slučaju efektivne kamatne stope: za 2,17 procentnih poena za godinu dana); bolje mogućnosti za investiranje; ra-zvoj tržišta kapitala i sl.

60

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Boks br. 2.2 – Sektorska struktura kredita

Sektorska struktura bankarskih kredita u Crnoj Gori je povoljna: najveći dio kredita odobrava se nefinansijskim in-stitucijama, od kojih se najveći dio odnosi na sektor privrede (tabela br.1).

Tabela br. 1 – Sektorska struktura kredita banaka u Crnoj Gori, stanje na kraju godine, u %

* Sektor „Država“ obuhvata: centralnu Vladu, agencije i institucije centralne Vlade, opštine i državne fondove

Od početka reforme bankarskog sektora značajno je smanjeno učešće kredita sektoru države, sa 16,5%, koliko je iznosilo na kraju 2002. godine, na 4,7% na kraju 2006. godine. Smanjenje zaduženja sektora države, prije svega centralne Vlade, rezultat je porasta priliva sredstava po osnovu privatizacije i definisanja Strategije upravljanjadržavnim dugom Crne Gore 2005-2007, kojom su postavljene smjernice za smanjenje zaduženja putem bankarskih kredita i državnih zapisa, kao „najrizičnijim kategorijama domaćeg duga“.

S obzirom na dobru likvidnost banaka, međubankarsko kreditiranje je rijetko i u malom obimu, tako da se najveći dio kredita odobrenih finansijskim institucijama odnosi na kredite odobrene nebankarskim institucijama. Kreditifinansijskim institucijama činili su svega 0,3% ukupnih kredita na kraju 2006. godine.

Najveći dio bankarskih kredita odobrava se nefinansijskim institucijama (57,3% na kraju 2006. godine). Od kreditaodobrenih takvim institucijama, na sektor privrede se odnosilo 97%. Prema učešću u ukupnim kreditima, sektor

Stanovništvo Finansijske institucije Država* Nerezidenti Nefinansijske

institucije2002. 17,9 0,6 16,5 0,0 65,02003. 24,9 0,8 10,3 0,0 64,02004. 26,4 1,4 6,7 0,4 65,22005. 27,7 0,0 8,2 0,6 63,52006. 36,8 0,3 4,7 0,8 57,3

Grafik br. 1 – Sektorska struktura kredita, u %

privrede ima primat: preko 55% svih kredita odobreno je ovom sektoru. Pri tome, pozitivnu promjenu predstavlja izmjena ročne strukture u korist dugoročnih kredita koji se koriste za inve-sticionu aktivnost (55,3% na kraju 2006. godine; 45,7% na kraju 2005. godine).

Krediti sektoru stanovništva konstantno bilježe porast od početka reforme bankarskog sektora, tako da je njihovo učešće u ukupnim kreditima povećano sa 17,9%, koliko je iznosilo na kraju 2002. godine, na 36,8% na kraju 2006. godine. Pri tome, u 2006. godini je izmijena ročna stru-ktura ovih kredita u korist dugoročnih kredita koji su, na kraju godine, činili 89,9% kredita odobrenih ovom sektoru.

61

MON

ETAR

NA

KRET

ANJA

Struktura bankarskih kredita u Crnoj Gori slična je strukturi kredita, kako u zemljama članicama EU, tako i u ze-mljama u tranziciji (grafik br. 1).

U posmatranim zemljama, najveći dio kredita odobren je nefinansijskim institucijama (Slovačka, Letonija, Litvanija,Slovenija, Rumunija, Crna Gora) i sektoru stanovništva (Mađarska, Estonija, Poljska), dok je primjetno smanjenje kre-dita odobrenih sektoru države koji su u većini posmatranih zemalja imali najmanje učešće u ukupnim kreditima.

Krediti stanovništvu

Krediti stanovništvu su konstantno rasli tokom cijele godine i na kraju decembra su iznosili 310,9 miliona eura, što je bilo skoro tri puta više nego na kraju 2005. godine. Rast kredita ovom se-ktoru bio je intenzivniji u 2006. godini nego u ranijem periodu: prosječni mjesečni porast iznosio je 9,6%, dok je odgovarajući rast u 2005. iznosio 2,9%, odnosno 3,4% u 2004. godini. Po-smatrano u apsolutnom iznosu, krediti stanovništvu su prosječno mjesečno rasli za 17,2 miliona eura, što je bilo značajno iznad iznosa za 2005. godinu (2,5 miliona eura) i 2004. godinu (2,0 miliona eura). Najveći mjesečni porast zabilježen je u decembru 2006. godine – 32,6 miliona eura, dok je najviši mjesečni porast u prethodne dvije godine iznosio 6,6 miliona eura. Na kraju go-dine, zaduženost stanovnika per capita prema bankama izno-sila je 501,4 eura, što je bilo više za 333,1 euro u poređenju sa zaduženošću per capita na kraju 2005. godine.

Krediti sektoru stanovništva imaju sezonski karakter, kao i ve-ćina monetarnih agregata crnogorske ekonomije. Grafik br. 2.4.pokazuje da je najveći mjesečni porast kredita u martu, kao i da su niže stope rasta tokom glavne turističke sezone.

Grafik br. 2.4 – Mjesečni rast kreditasektoru stanovništva, u %

Ročna struktura kredita odobrenih stanovništvu značajno je pro-mijenjena u 2006. godini u korist dugoročnih kredita koji su činili 89,9% ukupnih kredita ovom sektoru na kraju godine (73% na kraju 2005. godine). Dugoročni krediti stanovništvu su povećani za 203,7 miliona eura za godinu dana, odnosno tri i po puta.

Boks br. 2.3 – Krediti po tekućim računima

Oblik kratkoročnog kreditiranja predstavljaju krediti po tekućim računima, odnosno po osnovu tzv. minusnog salda na računima građana. U 2006. godini tri banke nijesu pružale ovu mogućnost svojim deponentima, dok su ostale banke pružale, ali pod različitim uslovima. Tako su se deponenti dvije banke mogli „minusno“ zadužiti do 100% neto zarade, tri banke su dozvoljavale zaduženje do 50% posljednje zarade, odnosno prosjeka tri posljednje neto zarade, dok su dvije banke dozvoljavale zaduženje po ovom osnovu do 30% posljednje neto zarade. Kamatne stope na ovaj oblik kredita su: 1% (jedna banka), 1,33% (jedna banka), 1,5% (tri banke) i 2% (dvije banke), na mjesečnom nivou. Kamata se obračunava na broj dana korišćenja minusnog salda, odnosno do priliva sredstava po osnovu na-redne neto zarade, što inače predstavlja dan likvidiranja potraživanja banke.

62

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Ovaj oblik kreditiranja koristi sve veći broj građana. Međutim, mali broj korisnika ove usluge istu shvata kao kredi-tiranje banke. Naime, građani su skloni vjerovanju da se na ovaj način ne zadužuju kod banke, već da „posuđuju od sebe“, tj. svoje naredne zarade. Većina klijenata nije upoznata koliku kamatu plaćaju za ovu uslugu jer su primanja uglavnom redovna, tako da se kamata obračunava za period od mjesec ili manje dana. Ali da kamatna stopa nije niska pokazuje njeno prikazivanje na godišnjem nivou (tabela br. 1)

Tabela br. 1 – Godišnje komforne kamatne stope na kredite po tekućem računu

Ako znamo da je na kraju godine prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa na kratkoročne kredite, do tri mjeseca, odobrene rezidentnom stanovništvu iznosila 18,55%, odnosno ukupno sektoru stanovništva 15,79% na godišnjem nivou, onda se može zaključiti da je korišćenje kredita po tekućem računu skupo.

Mjesečna kamatna stopaGodišnja kamatna stopa

Mjesec od 30 dana Mjesec od 31 dan Mjesec od 28 dana1,00% 12,17% 11,78% 13,04%1,33% 16,19% 15,67% 17,35%1,50% 18,27% 17,68% 19,57%2,00% 24,36% 23,57% 26,10%

Na porast tražnje sektora stanovništva za kreditima uticali su:

- visoki prinosi crnogorskog tržišta kapitala - u posma-tranom periodu nemali broj stanovnika se zaduživao kod banaka kako bi sredstva iskoristili za ulaganja na tržištu kapitala, na kojem je za godinu dana promet uvećan za 90%;

- smanjenje kamatnih stopa na kredite odobrene sekto-ru stanovništva (za 2,07 procentnih poena za godinu dana, efektivne kamatne stope);

- porast ponude dugoročnih kredita, prije svega stam-benih kredita po povoljnijim uslovima: u 2006. godini počela je realizacija projekta Vlade RCG „1.000 stam-benih kredita“ koji se ostvaruje u saradnji sa poslovnim bankama.40

Krediti sektoru privrede

Kreditiranje sektora privrede je, takođe, bilo intenzivnije u 2006. godini nego u ranijem periodu. Od iznosa ukupnog potraživanja banaka po ovom osnovu na kraju godine, 55,8% se odnosilo na potraživanja od sektora privrede.

Krediti sektoru privrede su konstantno rasli tokom godine i na kraju decembra su, u iznosu od 471,6 miliona eura, bili dva puta viši u odnosu na kraj 2005. godine. Prosječni mjesečni rast iznosio je 20,1 milion eura, odnosno 6,2%, što je više nego u prethodne dvije godine (u 2005. godini 4,5 miliona eura ili 2,3%, u 2004. godini 4,1 milion eura ili 2,8%). U 2006. godini, sektor privrede se zadužio za dodatnih 241,5 miliona eura.

Kako kreditiranje sektora privrede ima sezonski karakter, smanje-nje rasta, čak i negativne stope rasta, evidentne su u mjesecima glavne turističke sezone, dok je porast tražnje za kreditima evi-dentan u mjesecima prije ljetnje i zimske turističke sezone.

40 Kamatna stopa je 6,4% na godišnjem nivou, uz rok otplate do 5, 10 i 20 godina, u iznosu do 5, 15 i 30 hiljada eura.

63

MON

ETAR

NA

KRET

ANJA

Grafik br. 2.5 – Mjesečni rast kreditasektoru privrede, u %

Pozitivna promjena u 2006. godini, kada je kreditiranje privrede u pitanju, jeste porast učešća dugoročnih u ukupnim kreditima i to sa 45,7%, koliko je iznosilo na kraju 2005. godine, na 55,3% na kraju 2006. godine.

2.3.3. Depoziti

Depoziti kod banaka su konstantno rasli tokom 2006. godine, prosječno mjesečno po stopi od 6,8%, dok je prosječni porast u apsolutnom iznosu iznosio 48,6 miliona eura, pri čemu je izuzetno veliki rast zabilježen u četvrtom kvartalu: mjesečni porast u decembru je iznosio 15,4%, čemu je doprinio priliv sredstava po osnovu prodaje akcija Crnogorske komercijalne banke OTP banci.

Rastu ukupnih depozita doprinijeli su kako rast depozita po vi-đenju (prosječno mjesečno za 7,5%, odnosno kumulativno za

Grafik br. 2.6 – Depoziti u 2006. godini, umilionima eura, stanje na kraju perioda

351,5 miliona eura u 2006. godini) tako i rast oročenih depozita (prosječno mjesečno za 6,1%, odnosno kumulativno za 232,1 milion eura u 2006. godini). (Grafik br. 2.6).

Iako su oročeni depoziti na kraju godine bili dva puta viši u odno-su na kraj 2005. godine, njihovo učešće je i dalje niže od učešća depozita po viđenju koji su činili 57,1% ukupnih depozita.

Porast ukupnih depozita svakako predstavlja pozitivno obilje-žje bankarskog sektora u 2006. godini. Međutim, pri tome se ne smije zanemariti činjenica da dio depozita, prije svega sekto-ra privrede, vodi porijeklo od zaduženja u inostranstvu. Sektor privrede se tokom 2006. godine zadužio, prema preliminarnim podacima, oko 180 miliona eura kod inobanaka/finansijskih in-stitucija, od čega se najveći dio (98,7%) odnosio na dugoročne pozajmice. Ovo zaduženje je veće u odnosu na 2005. godinu dva puta. Pored toga, značajan je uticaj prometa nekretninama na porast ukupnih depozita u 2006. godini.

Depoziti stanovništva

U ukupnim depozitima na kraju 2006. godine dominirali su de-poziti stanovništva, u iznosu od 498,6 miliona eura ili 46,5% ukupnih depozita. Oni su konstantno rasli tokom 2006. godine, prosječno mjesečno za 9,2%, što predstavlja intenzivniji rast u odnosu na prethodnu godinu, kada je prosječna mjesečna stopa rasta iznosila 7%. Iznos dostignut na kraju godine bio je skoro tri puta viši nego na kraju 2005. godine, što ujedno predsta-vlja, i pored visoke baze za poređenje, i najviši godišnji porast do sada zabilježen.

Grafik br. 2.7 – Depoziti stanovništva (lijevaskala u milionima eura, desna skala u %)

64

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Grafik br. 2.9 – Depoziti sektora privrede,u milionima eura, stanje na kraju perioda

Posmatrano u apsolutnom iznosu, depoziti stanovništva su po-rasli za 322,8 miliona eura za godinu dana, pri čemu je prosječno mjesečno povećanje iznosilo 26,9 miliona eura (prosječno pove-ćanje u 2005. godini iznosilo je 8 miliona eura, a u 2004. godini 2,9 miliona). Najveći mjesečni porast u 2006. godini iznosio je, čak, 74,2 miliona, koliko su depoziti na kraju godine bili veći u odnosu na kraj novembra. Pri tome, mjesečno povećanje zabi-lježili su i depoziti po viđenju, za 42,1 milion eura, i oročeni de-poziti, za 32,1 milion eura. Za godinu dana, povećanje depozita stanovništva po viđenju iznosilo je 200,8 miliona eura, dok je povećanje oročenih depozita iznosilo 122 miliona eura.

Grafik br. 2.8 navodi na pitanje šta se dogodilo u ekonomiji zagodinu dana, a da je rezultiralo, pored ostalog, i na izuzetno vi-sok porast depozita stanovništva. Zarade zaposlenih, svakako, nijesu mogle uticati na ovoliki porast štednje. Međutim, 2006. godinu je karakterisao visok priliv stranih direktnih investicija, od čega se najveći dio, 53%, odnosio na priliv po osnovu prodaje nekretnina, što je predstavljao značajan izvor za porast depozita stanovništva. Pored toga, značajan je bio priliv sredstava ostvaren u oblasti turizma (za godinu dana prihodi od turizma su povećani za 29,7% u odnosu na isti period 2005. godine), kao i po osno-vu tekućih transfera stanovništvu, koji su, prema preliminarnim podacima, iznosili 108,5 miliona eura u 2006. godini. Takođe, zabilježen je porast faktorskih dohodaka, koji su iznosili 65,3 mi-liona eura u 2006. godini. Značajan izvor sredstava predstavljalo je crnogorsko tržište kapitala na kome je u 2006. godini ostvareni promet bio za 90% viši nego u prethodnoj godini.

U ročnoj strukturi ukupnih depozita stanovništva i dalje veće učešće bilježe depoziti po viđenju (59% na kraju 2006. godi-ne). U okviru oročenih depozita, najveće učešće imali su de-poziti oročeni na rok od tri mjeseca do godinu dana (77,5%), zatim depoziti oročeni do tri mjeseca (12,6%) i oni oročeni na rok od jedne do tri godine (9,5%), dok je i dalje neznatno uče-šće depozita oročenih na rok duži od tri godine (0,4%), iako je zabilježen0 njihovo povećanje za 422 hiljade eura ili dva puta u odnosu na kraj 2005. godine.

Iako oročeni depoziti stanovništva bilježe porast, ročna struktura depozita ovog sektora još uvijek nije povoljna. Razlozi za to su: nizak nivo tekućih primanja; kod dijela stanovništva još uvijek izražen strah od dugoročnog oročavanja sredstava, kao posljedica problema sa kojima se suočavao bankarski sektor tokom 90-ih; visoki prinosi na tržištu kapitala u Crnoj Gori i dr.

Grafik br. 2.8 – Depoziti stanovništva,u milionima eura

Depoziti privrede

Depozite privrede je karakterisao dinamičan rast tokom 2006. godine. Prosječnim mjesečnim rastom za 7,1%, depoziti pri-vrede su na kraju godine dostigli iznos od 318 miliona eura, što predstavlja najviši iznos od početka reforme bankarskog sektora. Iznos dostignut na kraju godine bio je više od dva puta iznad nivoa zabilježenog na kraju 2005. godine. Posmatrano u apsolutnom iznosu, depoziti sektora privrede su u 2006. godini uvećani za 174,1 miliona eura.

Porast depozita sektora privrede, sam po sebi, pokazatelj je pozitivnih kretanja u ovom sektoru. Međutim, treba imati u vidu da veliki dio ovih sredstava, u stvari, predstavlja dug pre-ma inostranstvu. Liberalizacijom tekućeg i kapitalnog računa, otvorena je mogućnost zaduženja u inostranstvu. Po ovom osnovu, na račune privrednih društava slilo se oko 180 miliona

65

MON

ETAR

NA

KRET

ANJA

eura tokom 2006. godine, od čega se najveći dio (77%) odno-sio na dug privrednih društava iz oblasti turizma (hotelijerstvo) i građevinarstva.

2.3.4. Pozajmice banaka

Pozajmice banaka na kraju 2006. godine su iznosile 173,2 miliona i bile su dva puta više nego na kraju 2005. godine. Prosječni mje-sečni porast pozajmica iznosio je 7,7 miliona eura ili 6,9%.

Pozajmice se uglavnom odnose na dugoročno zaduženje banaka kod njihovih matičnih banaka iz inostranstva. Na ovaj način, ban-ke lakše dolaze do dugoročnih izvora sredstava, po povoljnijim uslovima. Matične banke su zainteresovane za obezbjeđivanje sredstava, posebno ako se polazi od izražene tražnje za kredi-tima, potencijalima rasta ekonomije, još uvijek visokih aktivnih kamatnih stopa i sl.

Ovaj izvor kreditiranja ne predstavlja osnovu, već samo doda-tni izvor za zadovoljenje tražnje i ostvarivanje profita. Banke sene zadužuju zbog npr. sporog rasta domaćih izvora tj. depozi-ta, jer je njihov porast dinamičan i značajan. Međutim, kako je rast oročenih depozita evidentan, ali nedovoljan za zadovoljenje tražnje za dugoročnim kreditima, prije svega stambenim, ovaj oblik eksternog finansiranja banaka omogućava usklađivanjeročne strukture ponude i tražnje za kreditima.

Od ukupnog porasta zaduženja, u iznosu 92,9 miliona eura, 38,9 miliona eura se odnosilo na novoosnovanu banku, a pozajmice postojećih banaka porasle su za 54 miliona eura.

Kao kreditori javljaju se KFW, OTP banka, Nova Ljubljanska ban-ka, Hypo Alpe-Adria banka, IFC, DEG, EBRD itd.

2.3.5. Odnos kredita banaka i depozita kod banaka (i pozajmica bankama)

Pozajmice banaka iz inostranstva su povećane za 92,9 miliona eura za godinu dana. Istovremeno, depozitni ulozi u bankama povećani su za 583,6 miliona eura, dok su krediti na kraju godine zabilježili godišnje povećanje za 468,5 miliona eura.

Odnos ukupnih kredita i depozita bio je povoljan tokom cijele go-dine - krećući se u intervalu od 0,79 do 0,90 prosječno je iznosio

0,83 za 2006. godinu. Odnos ukupnih kredita i zbira depozita i pozajmice banaka prosječno je iznosio 0,73.

Odnos kredita i depozita po sektorima pokazuje da je sektor stanovništva tokom cijelog perioda predstavljao neto štedišu sa koeficijentom krediti/depoziti od 0,6, dok se sektor privredeu odnosu na banke nalazio u poziciji neto dužnika, sa koefici-jentom krediti/depoziti od 1,5 na kraju godine. Depoziti sekto-ra stanovništva bili su za 187,7 miliona eura viši u poređenju sa njihovim dugom prema bankama po osnovu kredita, dok je, s druge strane, dug sektora privrede prema bankama bio za 153,6 miliona eura iznad nivoa njihovih uloga kod banaka.

2.3.6. Kapital banaka

Ukupan kapital banaka iznosio je 149,7 miliona eura na kra-ju 2006. godine, što je bilo za 43,2 miliona eura ili 40,6% više nego na kraju 2005. godine. Godišnji porast ukupnog kapitala rezultat je porasta kako akcijskog kapitala (za 30,7%) i rezervi (za 68,7%), tako i porasta dobiti iz tekuće godine.

Akcijski kapital banaka je uvećan za 26,9 miliona eura za godinu dana, od čega se 15,0 miliona eura odnosilo na akcijski kapital banke koja je počela poslovanje u 2006. godini, a 11,9 miliona eura je predstavljalo neto povećanje akcijskog kapitala već po-stojećih banaka. Na crnogorskim berzama je obavljena trgovina akcijama banaka u ukupnom iznosu od 129 miliona eura, od čega se 6,3 miliona eura odnosilo na primarnu emisiju akcija jedne banke. Putem blokovske trgovine akcijama banaka prometova-no je 104,9 miliona eura u 2006. godini.

Vlasnička struktura kapitala banaka značajno je izmijenjena u 2006. godini u korist kapitala iz ino i domaćih privatnih izvora. Tako je kapital iz inoizvora činio 80%, kapital iz domaćih pri-vatnih izvora 15,4%, a državni kapital 4,6% ukupnog kapitala banaka na kraju novembra 2006. godine.

Prihodi banaka u 2006. godini su iznosili 108,5 miliona eura i bili su viši za 39,4% u odnosu na 2005. godinu; rashodi su iznosili 97,5 miliona eura, za 33,7% više nego u prethodnoj godini, dok su po osnovu ostvarenog rezultata banke platile 0,6 miliona eura poreza i doprinosa. U okviru prihoda, dominirali su prihodi od kamata (59,5%) koji su za godinu dana porasli za 54,7%, što je očekivano s obzirom da u okviru ove pozicije najveće učešće

66

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

imaju prihodi po osnovu kamata na kredite i lizing (92,7%) koji su zabilježili porast, a karakterisala ih je i dobra naplata. Značajni su bili i prihodi od naknada koji su činili 33,5% ukupnih prihoda i uvećani su za 32,6% u odnosu na prethodnu godinu. Rashodi banaka su, takođe, uvećani (za 33,7%), a najveći dio odnosio se na opšte troškove (troškove plata i doprinosa, poslovnog pro-

stora i fiksne aktive, ostali troškovi). Na kraju godine, banke suostvarile pozitivan finansijski rezultat u iznosu od 10,4 milionaeura. Pri tome, samo je jedna banka ostvarila negativan finan-sijski rezultat, dok se dobit ostalih banaka kretala u intervalu od 0,2 do 4,0 miliona eura.

Boks br. 2.4 – Renominare međunarodne banke/finansijske institucije – diobankarskog sistema Crne Gore

Iako je ukupan broj banaka ostao nepromijenjen od 2002. do kraja 2006. godine, kapital banaka je značajno po-većan, a zabilježene su i promjene u vlasničkoj strukturi kapitala, kao i slučajevi pripajanja/preuzimanja banaka i otvaranja novih.

Kapital banaka na kraju 2006. godine bio je za 71,7 miliona eura ili blizu dva puta viši nego na kraju 2002. godi-ne.

Od 2002. do kraja 2006. godine značajno je izmijenjena vlasnička struktura kapitala banaka. Izmjena vlasničke strukture izvršena je kroz proces privatizacije, odnosno prodajom državnog kapitala putem međunarodnih ja-vnih tendera ili berzanskom prodajom akcija. Učešće državnog u ukupnom kapitalu banaka smanjeno je sa 31%, koliko je iznosilo na kraju 2002. godine, na 4,6% na kraju novembra 2006. godine. Istovremeno, učešće kapitala iz inoizvora je povećano sa 25% na 80%, dok je učešće kapitala iz domaćih privatnih izvora smanjeno sa 44% na 15,4% (grafik br. 1).

Grafik br. 1 – Vlasnička struktura kapitalabanaka, stanje na kraju perioda, u %

Izvor: CBCG – Sektor za kontrolu banaka

Najveće učešće u akcijskom kapitalu iz inoizvora ostvarili su: Societe Generale, Hypo alpe-adria bank Group, Komercijalna banka Beograd, Opportunity Transformation Inv. INC USA, OTP Banka i FMO. Pored navedenih, u kapitalu doma-ćih banaka učešće imaju i DEG, Nova Ljubljanska banka dd Ljubljana, Koroška banka dd Slovenj Gradec, Cerera S.R.L. Italija, EBRD, Hemago Limited London, Bucom KFT Budapest, East capitalholding aktiebolag Stockholm, A Banka Ljubljana, Podravska banka Hrvatska i Hrvatska poštanska banka.

Iz tabele br. 1 lako se uočava da su na crnogorsko tržište ušle renomirane banke/finansijske insti-tucije, sa visokim kreditnim rejtingom.

67

MON

ETAR

NA

KRET

ANJA

Tabela br. 1 – Kreditni rejting banaka koje imaju vlasništvo u bankama u Crnoj Gori

Izvor: Standard & Poor’s i veb stranice posmatranih banaka/finansijskih institucija

Razlozi ulaska stranih banaka na crnogorsko tržište, kroz učešće u kapitalu domaćih banaka, bili su: postignuta makroekonomska stabilnost; očekivani brzi rast BDP-a; atraktivnost tržišta tj. dostupnost novih klijenata/poslova; najave članstva Crne Gore u EU, čime se praktično proširuje učešće na tržištu EU; visoka tražnja za kreditima, prije svega sektora privrede i stanovništva; slaba konkurencija; diversifikacija rizika; pretpostavka povećanja profita-bilnosti; visoke kamatne marže; povećanje tržišnog učešća. Pored toga, strane banke su računale na lak pristup jeftinim sredstvima, prije svega od svojih matičnih banaka, što predstavlja značajnu prednost jer se, za razliku od domaćih banaka, ne oslanjaju na domaći finansijski potencijal već, uglavnom, na finansijsku snagu izvan te zemlje,i to prije svega dugoročnu. Osim dva slučaja, ulazak stranih banaka tj. stranog kapitala u domaće banke nije bio spontani proces u smislu da su banke tj. njeni vlasnici sami donosili odluku o prodaji kapitala stranim bankama. U slučaju CG, ulazak stranog kapitala bio je rezultat procesa privatizacije u kojem je država kao većinski vlasnik bi-rala nove većinske vlasnike.

Za crnogorsko tržište dolazak stranih, renomiranih, banaka uticao je, pored ostalog, na jačanje povjerenja u ban-karski sistem, povećanje konkurencije, što je dalje uticalo na pad aktivnih kamatnih stopa; dalji priliv stranog ka-pitala; pristup dugoročnim izvorima finansiranja itd.

Standard & Poor’s Moody’s Fitch Ratings

Societe Generale AA/Stable/A-1+ Aa2 AA

Hypo alpe-adria bank Group Nije rangirano Aa2/P-1 Nije rangirano

FMO AAA/ Stable/ A-1+ n/a n/a

KfW Bankengruppe AAA/ Stable/ A-1+ Aaa/P-1/Stable AAA/F1+/Stable

Nova Ljubljanska banka dd Ljubljana Nije rangirano A2/Prime-1/Stable A-/F2/Stable

OTP bank Budimpešta BBBpi A2 n/a

A Banka Ljubljana Nije rangirano BBB/F-3/Stable Nije rangirano

EBRD AAA/Stable/A-1+ Aaa AAA/F1+/Stable

2.4. Obavezna rezerva banaka

Centralna banka Crne Gore je u januaru 2006. godine donije-la novu Odluku o obaveznoj rezervi banaka kod CBCG, kojom je uvela značajne izmjene u politici obavezne rezerve. Novom odlukom, koja je u primjeni od aprila 2006. godine, izvršeno je sniženje stope uz istovremeno širenje osnovice za obračun oba-

vezne rezerve, a smanjena i mogućnost izdvajanja dijela obave-zne rezerve u državne zapise.

Novom politikom obavezne rezerve uvedena je diferencirana sto-pa obavezne rezerve, umjesto dotadašnje jedinstvene. Za depozite po viđenju41 i depozite sa rokom dospijeća kraćim od 90 dana stopa iznosi 19%, a za depozite sa rokom dospijeća dužim od tri

41 Depoziti domaćih banaka ne ulaze u osnovicu za obračun obavezne rezerve.

68

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

mjeseca, a kraćim od godinu dana 5%. Depoziti oročeni preko godinu dana ne ulaze u osnovicu za obračun obavezne rezerve. Mogućnost izdvajanja dijela obavezne rezerve u državne zapise smanjena je sa 25% na 10%, a stopa po kojoj CBCG plaća kamatu na 40% ukupno izdvojenih sredstava obavezne rezerve banaka je 1% na godišnjem nivou. Izdvojena sredstva obavezne rezerve banke mogu da koriste za održavanje dnevne likvidnosti najviše do 50%, beskamatno ako korišćeni iznos obavezne rezerve vrate istog dana, dok u slučaju da sredstva ne vrate istog dana plaćaju kamatu obračunatu po stopi od 11% (ranije 12%).

Tokom 2006. godine, depoziti koji čine osnovicu za obračun oba-vezne rezerve kretali su se u intervalu od 252 do 1.024 miliona eura, pa je osnovica za obračun u prosjeku iznosila 580 milio-na eura. Znatno viši nivo osnovice za obračun obavezne rezer-ve u 2006. godni u odnosu na 2005. godinu (2,9 puta), pored rasta ukupnih depozita, rezultat je širenja osnovice za obračun obavezne rezerve. Posmatrano po mjesecima, najviši nivo de-pozita koji čine osnovicu za obračun obavezne rezerve u 2006. godini zabilježen je u decembru (prosječno 942 miliona eura). Istovremeno, depoziti koji ne ulaze u sastav osnovice za obra-čun prosječno su iznosili 85 miliona eura, a na kraju decembra 40 miliona eura, što je, takođe, rezultat pomenutih izmjena u politici obavezne rezerve.

Navedena kretanja su uticala da banke na dan 27.12.2006. godine izdvoje ukupno 172,8 miliona eura obavezne rezerve, što je za 111 miliona eura ili 2,8 puta bilo više nego krajem 2005. godine. Rezultat svih pomenutih izmjena u politici obavezne rezerve je

povećanje učešća izdvojene obavezne rezeve u ukupnim depo-zitima banaka, koje je sa 12,6%, koliko je iznosilo u decembru prethodne godine, povećano na 16,1% na kraju 2006. godine. (Prilog B, Tabela 14)

Struktura izdvojene obavezne rezerve na kraju 2006. godine značajno je izmijenjena u odnosu na kraj 2005. godine, tako da je na račun obavezne rezerve u zemlji izdvojeno 9%, na računu Centralne banke u inostranstvu 89%, a u državnim zapisima 2% obračunate obavezne rezerve. Značajne izmjene u struktu-ri obavezne rezerve u odnosu na kraj 2005. godine rezultat su opredjeljenja većine banaka da pretežan dio sredstava izdvoje na račune CBCG u inostranstvu, kao i smanjene mogućnosti ba-naka da dio sredstava obavezne rezerve izdvoje u državne zapise RCG. (Tabela br. 2.12).

Tabela br. 2.10 – Prosječno stanje osnovice za obračun obavezne rezerve, u milionima eura

Tabela br. 2.11 – Prosječno stanje osnovice za obračun obavezne rezerve po mjesecima, u milionima eura

Opis/Godina 2002. 2003. 2004. 2005. 2006.

Prosjek osnovice 71 108 131 199 580

Opis /Period2005. 2006.

XII I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Prosjek osnovice 264 257 260 264 390 524 571 622 712 773 803 845 942

Grafik br. 2.10 – Obavezna rezerva., stanjena kraju mjeseca, u 000 eura

69

MON

ETAR

NA

KRET

ANJA

Na izdvojena sredstva obavezne rezerve na računu obavezne re-zerve kod CBCG, CBCG je obračunavala kamatu po stopi od 1% na godišnjem nivou i ukupno platila 375.839,08 eura u 2006. godine. U posmatranom periodu, banke nijesu koristile sredstva obave-zne rezerve za likvidnost, dok je niži nivo obavezne rezerve od propisanog zabilježen samo četiri dana kod četiri banke.

2.5. Mikrokreditne finansijskeinstitucije

U 2006. godini zabilježen je visok rast aktivnosti mikrofinansij-skog sektora, čemu je doprinijela i pojava novih mikrokreditnih finansijskih institucija na finansijskom tržištu Crne Gore42.

Ukupna aktiva mikrokreditnih finansijskih institucija (MFI) uCrnoj Gori iznosila je 34 miliona eura na kraju 2006. godine, što je bilo za 83% iznad nivoa ostvarenog na kraju 2005. godine,

Tabela br. 2.12 – Struktura izdvojene obavezne rezerve, kraj godine, u %

Opis/Godina 2002. 2003. 2004. 2005. 2006.

Račun obavezne rezerve u zemlji 91 50 31 43 9

U državnim zapisima 9 24 23 12 2

Obavezna rezerva na računu CB u inostranstvu 0 26 46 45 89

Tabela br. 2.13 – Bilansna suma MFI, stanje na kraju mjeseca, u 000 eura

Opis/Period2003. 2004. 2005. 2006.

XII XII XII III VI IX XII

Alter modus 2.800 4.262 5.999 7.009 7.873 7.854 9.064

Agroinvest 8.452 9.728 12.612 14.949 14.981 16.990 23.248

Monetenego Investment credit 596 981 1.017

Ozmont 342 411 705

Ukupno 11.252 13.990 18.611 21.958 23.792 26.236 34.034

odnosno tri puta više u odnosu na kraj 2003. godine, od kada se prati posmatrana serija podataka. Pri tome, tokom 2006. go-dine, bilansna suma Agroinvesta činila je od 66 do 70% ukupne bilansne sume MFI.

Grafik br. 2.11 – Struktura izdvajanjaobavezne rezerve, 2002-2006. godina

42 Početkom marta Centralna banka Crne Gore izdala je dozvolu za rad dvjema novim mikrokreditnim finansijskim institucijama: ,,OZMONT“doo Podgorica i ,,MONTENEGRO INVESTMENT CREDIT“ doo Podgorica.

70

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Posmatrano u apsolutnom iznosu, aktiva MFI je povećana za 15,4 miliona eura za godinu dana (od kraja 2005. do kraja 2006. godine). (Tabela br. 2.13).

U aktivi MFI dominiraju potraživanja po osnovu odobrenih kredita koja su na kraju 2006. godine činila čak 95,4% ukupne aktive.

Tokom 2006. godine, potraživanja MFI po osnovu odobrenih kredita rasla su prosječno mjesečno po stopi od 5,5% i na kraju godine iznosila su 32,5 miliona eura, što je za 82% bilo više u odnosu na kraj 2005. godine. Od ukupnog iznosa potraživanja po ovom osnovu na kraju 2006. godine, 69% se odnosilo na potraživanja Agroinvest-a, a 31% na potraživanja ostalih mi-krokreditnih finansijskih organizacija.

U strukturi kreditnog portfolija MFI po djelatnostima, domi-nantno je učešće kredita za poljoprivredu (69,5% na kraju 2006 godine).

Tabela br. 2.14 – Ukupni krediti MFI, stanje na kraju mjeseca, u 000 eura

Tabela br. 2.15 – Ukupni krediti MFI, po djelatnostima, stanje na kraju mjeseca, u 000 eura

Opis/Period2003. 2004. 2005. 2006.

XII XII XII III VI IX XII

Alter modus 2.728 4.237 5.885 6.859 7.841 7.586 8.658

Agroinvest 7.668 9.431 11.946 12.352 14.040 16.582 22.285

Monetenego Investment credit 564 837 906

Ozmont 300 403 624

Ukupno 10.396 13.668 17.831 19.211 22.745 25.408 32.473

Opis/period2005. 2006.

XII III VI IX XII

Trgovina 2.222 2.434 2.864 3.050 3.565

Usluge 2.570 3.175 3.935 3.932 4.693

Proizvodnja 838 901 862 905 838

Poljoprivreda 12.201 12.701 14.630 16.781 22.570

Ostalo 454 740 807

Ukupno 17.831 19.211 22.745 25.408 32.473

U ročnoj strukturi kredita koje su odobrile MFI dominiraju dugo-ročni krediti, koji su u posmatranom periodu činili od 67 do 85% ukupnih kredita. Kreditni portfolio tokom posmatranog perioda uglavnom je pokazivao zanemarljivo učešće kredita koji preko-račuju rok vraćanja, koje je iznosilo manje od 1%.

U ukupnim potraživanjima MFI po osnovu odobrenih kredi-ta, na neto kredite, u iznosu od 32,2 miliona eura, odnosilo se 99%, a preostali dio odnosio se na rezervisanja za potencijalne kreditne gubitke.

Novčana sredstva MFI na kraju 2006. godine iznosila su 1,1 mili-on eura (3,1% ukupne aktive), dok su fiksna aktiva i ostala aktivaiznosile 0,8 miliona eura (2,4% ukupne aktive).

U pasivi MFI ukupne obaveze (obaveze po uzetim kreditima i po-zajmicama, kondicioni grantovi, subordinisani dugovi i ostale oba-veze) su iznosile 20,7 miliona eura ili 60,9% ukupne pasive MFI.

71

MON

ETAR

NA

KRET

ANJA

Izvor sredstava mikrokreditnih organizacija bio je i ostao ugla-vnom inostrani kapital koji se mikrokreditnim linijama usmje-rava poljoprivrednim proizvođačima, preduzetnicima iz oblasti usluga, sitne proizvodnje, trgovine i sl.

Ukupan kapital MFI, na kraju 2006. godine, iznosio je 13,3 miliona eura ili 39,1% ukupne pasive MFI. Od iznosa ukupnog kapitala, 9,5 miliona eura ili 71,4% odnosilo se na kapital iz donacije, 0,6 miliona eura ili 4,6% na donacije, dok je neraspoređena dobit iznosila 3,2 miliona eura ili 24% ukupnog kapitala. Na kraju 2006.godine, MFI su ostvarile pozitivan rezultat u ukupnom iznosu od 2,4 miliona eura.

Međutim, treba napomenuti da i pored značajnog rasta kredi-tne aktivnosti MFI u posmatranom periodu, odnosno povećanja značaja ovog sektora kao dodatnog izvora sredstava prvenstveno za klijente koji imaju ograničen pristup bankarskim kreditima, MFI, u poređenju sa bankama, i dalje imaju relativno mali značaj u finansijskom sistemu Crne Gore.

2.6. Aktivne kamatne stope

Tokom 2006. godine, aktivne kamatne stope karakterisao je postepen opadajući trend tako da su na kraju godine bile za 1,7 (nominalne), odnosno 2,17 procentnih poena (efektivne) niže nego na kraju 2005. godine: prosječne ponderisane aktivne ka-matne stope iznosile su 9,06% (nominalna) i 9,94% (efektivna),

Tabela br. 2.16 – BDP, krediti banaka i MFI u Crnoj Gori, u milionima eura

Opis/period 2003. 2004. 2005. 2006.

BDP 1.392,0 1.565,0 1.690,0 1.829,0*

Krediti MFI 10,4 13,7 17,8 32,5

Krediti banaka 200,6 281,5 375,9 844,4

Krediti MFI/BDP (%) 0,7 0,9 1,1 1,8

Krediti MFI/krediti banaka (%) 5,2 4,9 4,7 3,8

* Projektovani BDP

dok su odgovarajuće kamatne stope godinu dana ranije iznosile 10,76%, odnosno 12,11%43.

U 2006. je zabilježeno sniženje kamatnih stopa i na kratkoro-čne i na dugoročne kredite, pri čemu je bilo izraženije sniženje kamatnih stopa na kratkoročne kredite. Nivo kamatnih stopa na kratkoročne kredite konstantno je bio iznad kamatnih stopa na dugoročne kredite, pri čemu se primjećuje njihovo približa-vanje, tako da je raspon između ove dvije kamatne stope sma-njen sa 2,42 procentnih poena, koliko je iznosio na kraju trećeg kvartala 2005. godine, na 0,21 procentni poen na kraju 2006. godine. (Grafik br. 2.13)

Grafik br. 2.12 – Prosječne ponderisane aktivne kamatne stope, u %, na godišnjem nivou

Izvor: Regulatorni kreditni biro CBCG

43 Podaci se ne odnose samo na novoodobrene kredite u mjesecu izvještavanja, već na sve kredite (kumulativno) koji su odobreni zaključno sa mjesecom izvještavanja.

72

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Što se tiče ostalih trendova tokom 2006. godine, treba izdvo-jiti sljedeće:

1. Konstantno viši nivo kamatnih stopa na kredite odo-brene fizičkim licima, u odnosu na kredite odobrenepravnim licima. Za fizička lica, PPEAKS44 na kraju de-cembra 2005. godine je iznosila 14,23%, a na kraju decembra 2006. 12,16%. Za pravna lica, PPEAKS na kraju decembra 2005. godine je iznosila 11,67%, a na kraju decembra 2006. godine 9,01%.

2. Konstantno viši nivo kamatnih stopa na kredite odobre-ne privatnom sektoru, u odnosu na kredite državnom sektoru. Za privatni sektor, PPEAKS na kraju decembra 2005. godine je iznosila 12,46%, a na kraju decembra 2006. godine 10,23%. Za državni sektor, PPEAKS na kraju decembra 2005. godine je iznosila 10,41%, a na kraju decembra 2006. godine 7,56%.

I jedna i druga pojava su manje ili više prisutne i u drugima ze-mljama. Objašnjenje je u tome da su pravna lica, tj. subjekti dr-žavnog sektora, manje rizični dužnici od fizičkih lica, tj. subje-kata privatnog sektora.

Grafik br. 2.13 – Prosječne ponderisane efektivne kamatne stope, u %, na godišnjem nivou

Izvor: Regulatorni kreditni biro CBCG

Padu kamatnih stopa tokom 2006. godine doprinijela su sljede-ća kretanja: povećanje depozitnog potencijala banaka; zakon-ska liberalizacija tekućih i kapitalnih tokova sa inostranstvom, čime je omogućeno svim ekonomskim subjektima (uključujući i domaće banke) zaduživanje u inostranstvu po znatno nižim kamatnim stopama od onih koje nudi crnogorski bankarski se-ktor; dalje jačanje konkurencije i efikasnosti (uključujući boljeupravljanje rizicima) na bankarskom/finansijskom tržištu (prijesvega ulaskom stranih banaka tj. poznatih svjetskih brendova iz oblasti finansijskih usluga); pad rizika zemlje (političkog rizi-ka); stabilizacija inflacije.

Od kretanja koja i dalje djeluju na relativno visok nivo kamatnih stopa, mogu se izdvojiti:

1. Izražena tražnja za novcem (kreditima): Dok god po-stoji visoka tražnja, banke će ugovarati kamatne stope na višem nivou, ceteris paribus.

2. Referentne kamatne stope u zemljama Evropske mo-netarne unije (Evropske unije): Bankarski sektor je dominantno u stranom vlasništvu i inostrane banke posredstvom crnogorskih banaka po većoj kamatnoj stopi plasiraju sredstva do kojih dolaze uz nižu kamatnu stopu na tržištu EMU (EU). Kako se u posljednje vrije-me dešava rast kamatnih stopa na tržištu EMU (EU), to se i kamatne stope na crnogorskom tržištu održavaju na relativno visokom nivou. Primjera radi, referentne kamatne stope45 Evropske centralne banke, preko ko-jih Eurosistem46 plasira sredstva za potrebe likvidno-sti bankarskom sektoru, 6. juna 2003. godine iznosile su 2%, tj. 3%. Na kraju decembra 2006. godine, ove stope iznose 3,5%, tj. 4,5%. Slično je bilo i kretanje EURIBOR-a, stope po kojoj banke na tržištu EU pozaj-mljuju jedne drugima novčana sredstva. Tako je npr. 6-mjesečni EURIBOR47 24. marta 2004. godine iznosio 1,923%, a na kraju decembra 2006. godine 3,853%.

44 Prosječna ponderisana efektivna aktivna kamatna stopa.45 Prva se odnosi na kredite sa ročnošću od obično sedam dana, a druga na prekonoćne (overnight) kredite.46 Čine ga Evropska centralna banka i centralne banke zemalja članica Evropske monetarne unije.47 Ovdje je kao primjer uzet 6-mjesečni EURIBOR, iako postoje stope različite ročnosti: od jedne sedmice do jedne godine.

73

MON

ETAR

NA

KRET

ANJA

Tabela br. 2.17 – Prosječne ponderisane aktivne kamatne stope po djelatnostima, u %, na godišnjem nivou

Opis/Period2005. 2006.

IX XII III VI IX XII

Poljoprivreda, lov, ribolov

PPKS – nominalna 8,76 7,49 7,36 6,72 6,72 6,52

PPKS – efektivna 9,54 7,62 7,54 7,05 7,07 6,88

Rudarstvo

PPKS – nominalna 12,78 11,71 10,58 10,85 8,68 7,81

PPKS – efektivna 17,38 12,81 10,94 11,12 10,19 7,29

Proizvodnja

PPKS – nominalna 11,15 10,68 10,53 9,70 9,03 8,25

PPKS – efektivna 12,13 11,70 11,41 10,54 9,94 8,89

Energetika

PPKS – nominalna 9,65 10,45 10,49 9,33 10,10 8,27

PPKS – efektivna 14,82 14,17 13,30 11,41 13,86 8,90

Građevinarstvo

PPKS – nominalna 12,49 11,97 10,40 9,73 8,84 8,33

PPKS – efektivna 13,10 12,72 11,60 10,35 9,49 9,06

Trgovina

PPKS – nominalna 11,69 11,04 10,61 9,94 9,44 8,57

PPKS – efektivna 12,21 12,24 11,52 10,64 11,40 9,53

Usluge, turizam, ugostiteljstvo

PPKS – nominalna 9,85 9,78 9,86 9,49 8,40 7,57

PPKS – efektivna 15,31 11,06 10,42 9,65 8,30 8,55

Transport, skladištenje, ptt

PPKS – nominalna 10,25 9,78 9,73 9,33 8,74 8,52

PPKS – efektivna 11,94 10,81 10,19 10,09 9,39 9,37

Finansije

PPKS – nominalna 7,12 5,85 10,15 9,65 7,23 7,12

PPKS – efektivna 4,91 6,11 11,14 10,46 7,55 7,85

Trgovina nekretninama

PPKS – nominalna 11,55 11,74 11,39 10,14 8,98 8,42

PPKS – efektivna 12,95 13,04 12,05 11,09 9,96 9,51

Administracija i druge javne usluge

PPKS – nominalna 10,16 9,28 9,77 9,43 8,83 7,97

PPKS – efektivna 10,17 11,05 12,23 10,53 9,65 8,51

Ostalo

PPKS – nominalna 6,99 10,24 6,44 6,74 6,78 7,27

PPKS – efektivna 7,80 10,81 3,66 3,76 3,45 4,78

Izvor: Regulatorni kreditni biro CBCG

74

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Iako je pojačana konkurencija na crnogorskom bankarskom tržištu doprinijela sniženju aktivnih kamatnih stopa, konku-rencija je i dalje nepotpuna/nedovoljna: nove banke prihvataju postojeće kamatne stope uz blage korekcije nadolje, polazeći, prije svega, od izražene sklonosti stanovništva i privrede da se zadužuje. Daljem padu kamatnih stopa svakako bi doprinio bolji uvid banaka u kreditnu istoriju dužnika, poboljšanje kredibiliteta privrednih društava i sl.

Pored razlike između nominalne i efektivne kamatne stope, razlika između efektivnih kamatnih stopa na kredite odobrene različitim sektorima (do 4,81 procentnih poena) i za različite djelatnosti u slučaju pravnih lica (do 4,75 procentnih poena) ukazuje da po-stoji prostor za dalje sniženje kamatnih stopa.

TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA 3

77

TRŽI

ŠTE

NOV

CA I

KAPI

TALA

3.1. Tržište novca

U toku 2006. godine održano je petnaest aukcija državnih zapisa, na kojima je emitovano i prodato 12,6 miliona eura, uz tražnju koja je za 82,3% premašila ponudu. U odnosu na 2005. godi-nu, smanjen je i broj aukcija i iznosa emitovanih zapisa. Aukcija državnih zapisa sa rokom dospijeća 28 i 56 dana u toku 2006. godine nije bilo.

3.1.1. Aukcije 91-dnevnih državnih zapisa

U 2006. godini održano je sedam aukcija državnih zapisa sa ro-kom dospijeća 91- dan, šest aukcija manje nego u 2005. godini. Ukupna vrijednost emisija iznosila je 4,9 miliona eura. Cjelokupni iznos emisija je realizovan, dok je tražnja za zapisima premaši-la ponudu za 86,7% i iznosila je 9,1 milion eura. U poređenju sa prethodnom godinom emitovano je 79%, a prodato 78% manje zapisa ove vrste. Prosječne ponderisane kamatne sto-pe kretale su se u rasponu od 0,49% do 2,52%, što znači da je prosječna kamatna stopa na ovu vrstu zapisa iznosila 1,18%. U odnosu na 2005. godinu (kada je prosječna kamatna stopa na ove zapise iznosila 5,76%), zabilježen je pad kamatnih stopa od 4,58 procentnih poena.

3.1.2. Aukcije 182-dnevnih državnih zapisa

Na osam održanih aukcija državnih zapisa (jedna manje u odnosu na prethodnu godinu) sa rokom dospijeća 182 dana, emitova-no je i prodato 7,6 miliona eura, što je bilo za 79,5% manje od traženog iznosa ovih zapisa. U poređenju sa prethodnom godi-nom emitovano je i prodato 54% manje ovih zapisa. Ostvarena ponderisana kamatna stopa kretala se u rasponu od 0,45% do 2,96%. Prosječna kamatna stopa na ovu vrstu zapisa, u toku 2006. godine, iznosila je 1,18% i bila je niža u odnosu na prosječnu ka-matnu stopu iz 2005. godine za 5,3 procentna poena.

Grafik br. 3.1 – Prodati zapisi i postignute ponderisane stope na 91-dnevne državne zapise u 2006. godini

Izvor: Centralna banka Crne Gore

Grafik br. 3.2 – Prodati zapisi i postignute ponderisane stope na 182-dnevne državne zapise u 2006. godini

Izvor: Centralna banka Crne Gore

78

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Od 2001.godine kada je Centralna banka Crne Gore, u svojstvu fiskalnog agenta Vlade Republike Crne Gore, započela aukcijedržavnih zapisa, obavljeno je 146. aukcija, četiri vrste državnih zapisa ( sa rokom dospijeća 28, 56, 91 i 182 dana), za potrebe finansiranja kratkoročne budžetske potrošnje. Iznosi emitovanihi prodatih zapisa rasli su iz godine u godinu sve do 2005. godine. Tada je zabilježen pad u prodatim zapisima, u odnosu na 2004. godinu, u iznosu 57,5%. Primjenom strategije za smanjenje ja-vnog duga, kroz racionalnije bužetsko trošenje i veće prihode budžeta, u 2006. godini je prvi put ostvaren budžeski suficit. Diote strategije je i smanjenje zaduživanja budžeta putem emisije državnih zapisa. Tako je u 2006. godini vrijednost prodatih zapisa bila niža za 96,4 miliona eura nego u 2005. godini.

Grafik br. 3.3 – Ponuđeni i prodati zapisi odpočetka održavanja aukcija

Izvor: Centralna banka Crne Gore

Boks br. 3.1 – Zaduživanje države na tržištu novca

Ukupno zaduženje budžeta, po osnovu drža-vnih zapisa, na kraju decembra 2006. izno-silo je 3,3 miliona eura, što u poređenju sa decembrom prethodne godine predstavlja pad zaduženosti od 57,8%, dok u odnosu na decembar 2004. godine predstavlja pad zaduženosti od 91,2%. Prema Strategiji upravljanja javnim dugom, alternativni izvor finansiranja budžetske nelikvidnostimogu biti emitovanje srednjoročnih ob-veznica na međunarodnom tržištu kapita-la (po kamatnoj stopi od 6%) ili uzimanje kredita od evropskih razvojnih banaka po Euriboru.

Grafik br. 1 – Neisplaćeni državni zapisi

Izvor: Ministarstvo finansija RCG

3.2. Tržište kapitala

3.2.1. Ocjena kretanja

Proteklu godinu na tržištu kapitala obilježila su ciklična kretanja. Promet ostvaren do kraja maja činio je svega 14,8% ukupnog

godišnjeg prometa na crnogorskim berzama. Ovakvo kretanje u velikoj mjeri bilo je posljedica političke neizvijesnosti u vezi drža-vnog statusa zemlje. Od juna do kraja godine, ako se izuzme ku-povina Crnogorske komercijalne banke (vrijednosti 104,0 miliona eura), ostvaren je promet od 217,2 miliona eura, što predstavlja veći promet nego u čitavoj 2005. godini. Ipak, i drugu polovinu

79

TRŽI

ŠTE

NOV

CA I

KAPI

TALA

godine karakterisale su velike oscilacije u prometu i kapitaliza-ciji na berzama. Nakon avgustovskog i septembarskog izrazito visokog prometa, kome je doprinio visok rast tražnje, došlo je do pregrijavanja tržišta i precjenjivanja nekih hartija od vrijednosti. Stoga su u naredna tri mjeseca bile neminovne korekcije cije-na velikog broja akcija. Ipak postoji sumnja da su i dalje akcije velikog broja preduzeća „naduvane“ i da u narednom periodu možemo očekivati „izduvavanje“ njihovih cijena.

U toku 2006. godine, na tržištu su se prvi put pojavile nove vrste obveznica: obveznice fonda za restituciju, obveznice za sanaciju puteva i municipalne obveznice.

3.2.2. Promet

Ukupan promet na crnogorskim berzama u 2006. godini iznosio je 377 miliona eura i bio je viši za 90% ili 178,6 miliona eura u odnosu na 2005. godinu. Najveći promet ostvaren je u decembru, 146,1 milion eura, čemu je posebno doprinio promet akcijama Crnogorske komercijalne banke (kupovina od strane mađarske OTC banke) u iznosu od 104 miliona eura, kao i u avgustu kada je ostvareno 45,9 miliona eura prometa, prvenstveno kroz uče-šće u trgovini malih investitora i fondova. Najmanji promet ( 9,4 miliona eura) ostvaren je u aprilu, pred referendum. Za 249 dana trgovanja promet je ostvaren kroz 114.073 transakcije, što je za razliku od obima prometa koji je skoro dupliran, svega 2,7% više ostvarenih transakcija nego u 2005. godini.

Prosječan mjesečni promet iznosio je 31,4 miliona eura, i bio je viši u odnosu na prosječni mjesečni promet u 2005. godini za 16,5 miliona eura ili 89,9%. Dnevno je prosječno obavlja-no 458 transakcija, dok je prosječan dnevni promet iznosio 1,5 miliona eura.

3.2.3. Struktura prometa

U strukturi prometa najveće učešće imale su akcije kompanija (81% ukupnog prometa). Akcije investicionih fondova su činile 13,9%, dok se na trgovinu raznim vrstama obveznica odnosilo 5,1% ukupnog prometa.

U poređenju sa 2005. godinom, struktura prometa u 2006. je ostala gotovo ista kad su u pitanju akcije kompanija (81,0% u 2006. i 82,4% u 2005. godini), promijenjena je u korist veće tr-govine investicionim jedinicama investicionih fondova (13,9%

Grafik br. 3.4 – Ukupan promet i broj transakcija na crnogorskim berzama u 2006. i 2005. godini

Izvor: Montenegroberza i Nexmontenegro berza

Grafik br. 3.5 – Struktura prometa nacrnogorskim berzama u 2006. godini

Izvor: Montenegroberza i Nex Montenegro berza

u 2006. i 9,5% u 2005. godini), a smanjeno je učešće trgovine obveznicama (5,1% u 2006. i 8,6% u 2005. godini).

3.2.4. Akcije

Promet akcijama kompanija u 2006. godini bio je veći za 141,9 miliona eura u apsolutnom iznosu, dok je relativno porastao 86,7% u odnosu na 2005. godinu. U ukupnoj strukturi prometa akcijama kompanija znatno je veće učešće bilo trgovine akcija-ma na Montenegroberzi (64%). Promet ovom vrstom hartija od vrijednosti na Montenegro berzi bio je veći za 231,2% u odnosu na 2005. godinu, dok je ista vrsta prometa na Nex Montenegro berzi bilježila pad od 5,2%.

80

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Ako se uzme u obzir broj emitenata na Montenegroberzi (444), a na Nex Montenegroberzi (435) kompanija, bez obzira na visok rast prometa i kapitalizacije pojedinih firmi, zabrinjava činjeni-ca da se od ukupno ostvarenog prometa u 2006 godini, na 30-tak najlikvidnijih hartija od vrijednosti (sve su akcije kompanija, izuzev obveznica fonda za obeštećenje) na obje berze odnosilo 74% ukupnog prometa. Postoji značajan broj nelikvidnih hartija od vrijednosti, kojima se rijetko ili nikad nije trgovalo. Radi se o firmama koje, ako ništa drugo, imaju u svojim aktivama određe-nu vrijednost nekretnina i zemljišta koje bi mogle biti zanimljive za potencijalne investitore u budućnosti.

Tako je npr, 62% ukupnog godišnjeg prometa na Montene-groberzi ostvareno kroz trgovinu pet najlikvidnijih hartija od vrijednosti (5 kompanija), a na Nex Montenegro berzi 39,2% godišnjeg prometa ostvareno je kroz promet pet najlikvidni-jih hartija od vrijednosti (četiri kompanije i obveznice Fonda za restituciju).

3.2.5. Investicioni fondovi

Promet akcijama investicionih fondova u 2006. godini bio je za 177,6%, ili za 33,4 miliona eura, viši nego u 2005. godini i izno-sio je 52,3 miliona eura, pri čemu je 63,8% ukupnog prometa akcijama investicionih fondova ostvaren na Nex Montenegro berzi, (što je vjerovatno posljedica senzibiliteta investitora na promjene indeksa NEXPIF).

3.2.6. Obveznice

Na trgovinu obveznicama odnosilo se 5,1% ukupno ostvarenog prometa na crnogorskim berzama. Pregled trgovine obveznica-ma pokazuje da se obveznicama stare devizne štednje trgovalo tokom svih mjeseci 2006. godine, i njihov promet predstavljao je 34,3% ukupnog prometa obveznicama. Od maja je počela trgovina obveznicama Fonda za obeštećenje čiji promet je či-nio 39,5% ukupnog prometa obveznicama. Osim što su ostva-rile značajno učešće u prometu, ove obveznice su bile likvidne i u nastavku 2006. godine. U septembru je počela trgovina ob-veznicama za sanaciju puteva (19,4% ukupnog prometa obve-znicama), a u oktobru obveznicama crnogorskih opština (6,2% ukupnog prometa obveznicama).

Grafik br. 3.6 – Promet akcija investicionihfondova i broj ostvarenih transakcija

Izvor: Montenegroberza i Nex Montenegro berza

Grafik br. 3.7 – Promet raznim vrstama obveznica na crnogorskim berzama u 2006. godini

Izvor: Montenegroberza i Nex Montenegro berza

3.2.7. Berzanski indeksi

Indeks Montenegroberze MOSTE je u 2006. godini zabilježio rast od 455,8 indeksnih poena, odnosno u relativnom iznosu za 98,4%. Maksimalnu vrijednost ostvario je u septembru kada je iznosio 1.124,9 indeksnih poena, što ujedno predstavlja i istorij-ski maksimalnu vrijednost indeksa. Minimalnu vrijednost ovaj indeks zabilježio je u januaru, kada je iznosio 465,6 indeksnih poena. Tako da je spred ovog indeksa u 2006. godini iznosio 659,3 indeksna poena.

81

TRŽI

ŠTE

NOV

CA I

KAPI

TALA

Tabela br. 3.1 – Opšti podaci o indeksima

MOSTE NEX 20 NEXPIF

Vrijednost na 31.decembar 2006. 918.9 18,050.89 17,763.63

Apsolutna promjena u 2006. +455.8 +8269.61 +9668.06

Početna vrijednost indeksa 100.0 1000.00 1000.00

Maksimalna vrijednost u 2006. 1124.9 12.09.2006. 23113.16 01.10.2006. 25038.54 12.09.2006.

Minimalna vrijednost u 2006. 465.6 09.01.2006. 9825.72 09.01.2006. 7992.5 09.01.2006.

Maksimalna istorijska vrijednost 1124.9 12.09.2006. 23113.16 01.10.2006. 25038.54 12.09.2006.

Minimalna istorijska vrijednost 94.8 23.06.2004. 918.57 14.04.2003. 959.53 02.04.2003.

Rast od 31.dec. 2004. do 31.dec 2005. 302,20% 287,66% 404,86%

Rast od 31.dec. 2005. do 31.dec 2006. 98,44% 84,54% 119,42%

Izvor: Montenegroberza i Nex Montenegro berza

Grafik br. 3.8 – Kretanje indeksa MOSTE u2006. godini

Izvor: Montenegroberza

Grafik br. 3.9 – Kretanje indeksa NEX20 INEX PIF u 2006. godini

Izvor: Nex Montenegro berza

Indeks NEX20 je u 2006. godini zabilježio rast od 84,5% i nje-gova apsolutna promjena je iznosila 8.269,6 indeksnih poena. Maksimalnu vrijednost od 23.133,1 indeksnih poena dostigao je u septembru, a minimalnu vrijednost od 9.825,7 indeksnih poena, zabilježio je na početku godine.

NEXPIF je u protekloj godini ostvario rast od 119,4%, što pred-stavlja procentualno najveći rast od svih indeksa crnogorskih berzi. Maksimalna vrijednost indeksa zabilježena je u septem-bru (25.038,5 indeksnih poena), a minimalna u januaru (7.992,5 indeksnih poena).

3.2.8. Kapitalizacija

Na dan 31. decembar 2006. godine, kapitalizacija na Nex Monte-negro berzi iznosila je 1,94 milijardi eura, i bila je viša u odnosu na 2005. godinu za 32,5%, a u odnosu na 2004. godinu rast je iznosio 63,6%. Koeficijent obrta iznosio je 0.010019.

Na Montenegroberzi kapitalizacija, na dan 31. decembar, je iznosila 1,66 milijardi eura i zabilježila je rast od 88% u odnosu na 2005. godinu, odnosno rast od 539,6% u odnosu na 2004. godinu. Koeficijent obrta iznosio je 0.076221.

82

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

3.2.9. Blok trgovine

Na obje berze u protekloj godini realizovane su 22 blokovske tr-govine, čija je vrijednost iznosila 117,5 miliona eura, što predsta-vlja 31,2% ukupnog prometa, kao i svojevrstan pokazatelj ukru-

Tabela br. 3.2 – Vrijednost prometa i broj transakcija u blok trgovinama u 2006. godini

Blok trgovine u 2006. godini

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Ukupno

559.123 3.770.256 1.797.414 2.313.766 0 0 0 0 0 0 3.213.533 105.883.528 117.537.620

1 5 2 2 0 0 0 0 0 0 3 8 21

Izvor: Montenegroberza i Nex Montenegro berza

pnjavanja vlasništva u crnogorskim kompanijama. Od ukupne vrijednosti blok trgovine, 89% je, međutim, činila samo jedna transakcija, prodaja CKB, mađarskoj OTC banci.

Boks br. 3.2 – Šta je investitorima u 2006. godini bilo najzanimljivije, kod nas i u okruženju

Interesantno je posmatrati koje su grane bile najzanimljivije za ulaganje, preko berzi, u Crnoj Gori i ostalim zemlja-ma regiona. Možemo primijetiti da je situacija različita od zemlje do zemlje. Ipak, treba imati u vidu da je stepen različitog interesovanja u velikoj mjeri rezultat činjenice različitog stepena razvijenosti pojedinih grana.

Na ljubljanskoj berzi npr. investitorima su najzanimljivije bile: farmaceutska industrija, naftna industrija, finansij-ske usluge, špediterske i lučke usluge, prehrambena i industrija proizvodnje aparata za domaćinstvo.

U Hrvatskoj najveće promete u 2006. godini bilježile su kompanije farmaceutske i prehrambene industrije, naftna industrija, industrije šećera, pomorskog saobraćaja, finansijskih usluga.

U Srbiji najveće promete bilježe kompanije finansijskog sektora, građevinarstva i infrastrukture, naftne industrije,elektroprivrede, a dobrim dijelom i veoma atraktivne prehrambene industrije.

Na sarajevskoj berzi najveće promete bilježe kompanije prehrambene industrije, djelimično zbog zaštitnih mjera u ovoj industriji.

U Crnoj Gori, sudeći po 20-tak najlikvidnijih hatrija, najatraktivniji je energetski sektor i rudarstvo, telekomunikaci-je, bankarski sektor i turistička djelatnost, a u posljednje vrijeme i firme koje se bave izgradnjom infrastrukture.

83

TRŽI

ŠTE

NOV

CA I

KAPI

TALA

Zaključak

Iako je u 2006. godini ostvaren značajan rast prometa na tržištu kapitala, i dalje kao osnovna karakteristika ostaje niska kapita-lizacija, niska likvidnost, loša transparentnost poslovanja firmi ipotencijalna opasnost od pojave „cjenovnih mjehurića“.

Trgovanje na crnogorskim berzama i dalje karakteriše uzak spektar hartija kojima se trguje, njihova ograničenost na trgo-vanje običnim akcijama, investicionim jedinicama investicionih fondova i na svega četiri vrste državnih ili kvazidržavnih obve-znica, na suviše mali broj inicijalnih javnih ponuda (IPO) hartija od vrijednosti, koje uglavnom realizuju finansijske institucije. Unarednom periodu potrebno je stvarati uslove za veće oslanja-nje privrednih društava na prikupljanje eksternih finansija natržištu kapitala, putem dodatnih emisija akcija i emisija korpo-rativnih obveznica.

Da bi se obezbijedili uslovi za širenje dijapazona hartija za trgo-vanje na crnogorskim berzama, kao i za intenzivnije trgovanje sa postojećim hartijama, potrebno je povećati efikasnost za-štite prava povjerilaca, kao i nivo transparentnosti poslovanja domaćih kompanija.

Neinformisanost o rezultatima poslovanja crnogorskih privrednih društava je izuzetno velika. Nizak nivo opšte informisanosti pro-izilazi iz neadekvatnog, prevashodno zakonskog tretmana oba-veznog podnošenja finansijskih izvještaja. Praksa drugih zemaljau tranziciji, pokazala je da obavezno frekventnije objavljivanje finansijskih izvještaja i postojanje institucije koja se bavi izradombonitetnih analiza i izvještaja, ne samo da podiže cijene akcija na berzi već utiče na smanjenje rizičnosti investiranja i uopšte rizika koji proizlaze iz svih obligacionih odnosa u privredi. Ovu pozi-tivnu praksu neophodno je što prije primijeniti i u Crnoj Gori. U protivnom, završetak procesa privatizacije mogao bi dovesti do drastičnog pada trgovanja na crnogorskim berzama.

U budućnosti će se mnogo više pažnje morati poklanjati obje-ktivnim vrijednostima kompanija, njihovoj istoriji poslovanja i bilansima koji će morati biti dostupni svim zainteresovanim li-cima. U tom smislu, poželjno bi bilo određivanje respektabilne institucije koja bi se bavila analizom boniteta poslovanja crno-gorskih kompanija.

Posljedice po same berze, ali i po investitore, od eventualnog pada prometa na crnogorskim berzama, moguće je predupri-jediti i pravovremenim aktuelizovanjem i operacionalizacijom povezivanja berzi u regionu.

FISKALNI SEKTOR4

87

FISK

ALNI

SEK

TOR

4.1. Prikaz Budžeta

U eurizovanim ekonomijama fiskalna disciplina predstavlja osno-vni preduslov makroekonomske stabilnosti. Zato je od izuzetnog značaja što su postignuti rezultati u oblasti fiskalne politike u2006. godini u saglasnosti sa ciljevima Ekonomske politike i Agendom ekonomskih reformi, i predstavljaju kontinuitet po-litike iz prethodne godine. Dosljedna primjena reformisanog poreskog sistema, veća finansijska disciplina, efikasnija naplataporeskih obaveza i smanjeno učešće sive ekonomije u tekućoj godini, imalo je direktnog uticaja na rast izvornih budžetkih pri-hoda, kao i stvaranje uslova za što veće finansiranje budžetskihizdataka iz realnih izvora, eliminisanje dugogodišnjeg deficita iostvarenje budžetskog suficita.

U tabeli 4.1, prikazano je kretanje budžetskog deficita u peri-odu 2002-2006. godine, ostvareni i planirani suficit za 2007.godinu.

Skupština Crne Gore, krajem novembra prethodne godine, usvojila je Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o budžetu Republike Crne Gore za 2006. godinu (Sl. list RCG 70/06) kojim je izvršen rebalans, kojim su planirani ukupni budžetski primici i izdaci uve-ćani za 12,5 miliona eura i iznosili su 531,5 miliona eura.

Tabela br. 4.1 – Kretanje budžetskog deficita/suficita

Opis/Period 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. Plan 2007.

Deficit/Suficit Budžeta RCG (mil.eura) -25,2 -45,9 -32,8 -30,1 34,6 10,6

% učešća u BDP -2,02 -3,30 -2,22 -1,92 1,89 0,53

Izvor:Ministarstvo finansija

Ovaj zakon je donesen zbog promijenjene strukture prihoda (povećanja izvornih budžetskih prihoda), primjene Zakona o za-radama i drugim primanjima poslanika i funkcionera, primjene Zakona o finansiranju političkih partija, kao i primjene Granskogkolektivnog ugovora u oblasti kulture, i u oblasti zdravstvene i socijalne zaštite.

Ovim rebalansom, tekući prihodi budžeta procjenjuju se na 492,7 miliona eura i veći su za 12,5 miliona eura u odnosu na plani-rana Zakonom o budžetu za 2006.godinu. (uslijed veće naplate prihoda od PDV-a za 10,7 mil.eura i poreza na međunarodnu trgovinu i transakcije za 1,8 mil.eura).

Na strani izdataka, novim planom povećani su izdaci po osnovu prava iz oblasti socijalne zaštite za 4,3 miliona eura, uslijed po-većanog broja korisnika ovih prava, i povećana su sredstva tekuće budžetske rezerve za 8,3 miliona eura nakon primjene Zakona o zaradama i drugim primanjima poslanika i funkcionera i drugih neplaniranih izdataka u 2006.godini.

Budžet za 2006. godinu, nakon rebalansa, planiran je u iznosu od 531,5 miliona eura, što predstavlja povećanje od 6% u odnosu na budžet iz 2005. godine.

88

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Ukupni budžetski primici (preliminarni podaci Ministarstva finansija) u 2006. godini iznosili su 582,3 miliona eura i viši suza 9,6% u odnosu na planirana sredstva za 2006. godinu nakon rebalansa. Posmatrajući budžetske prihode ostvarene u 2005. godini, bez privatizacionih prihoda od prodaje Telekoma, uočava se rast budžetskih prihoda u posmatranom periodu u odnosu na uporedni period prethodne godine za 24% što je pozitivno, i u skladu sa utvrđenom politikom u fiskalnoj sferi.

Tokom godine, ostvarenje budžetskih primitaka po mjesecima bilo je neravnomjerno, ali sa tendencijom rasta. Najveći priliv sredstava ostvaren je u drugom dijelu godine, što je između ostalog rezultat uspješne turističke sezone i povećanja tekućih prihoda (prihoda od poreza na PDV, carina i akciza na uvezenu robu), kao i primitaka od otplate kredita.

Struktura budžetskih primitaka pokazuje vrlo dinamičan rast te-kućih prihoda sa učešćem od 567,1 milion eura ili 97,4% uklju-čujući i primitke od otplate kredita. U odnosu na plan za 2006. godinu, ovi prihodi su povećani za 15%, dok su u poređenju sa 2005. godinom bili viši za 32%, kao rezultat rasta prihoda od poreza i naknada.

Grafik br. 4.1 – Prikaz ostvarenja budžeta u periodu 2003-2006. godine po mjesecima, u milionima eura

Grafik br. 4.2 – Struktura budžetskih primitaka u periodu 2003-2006. godine i plan za 2007.

Boks br. 4.1 – Struktura budžetskih prihoda

Prihodi od prodate imovine (finansijske i nefinansijske) iznosili su 6,3 miliona eura ili 1% ukupnih primitaka i nižisu od plana za 10%, ali i značajno niži u odnosu na 2005. godinu, u kojoj je realizovana privatizacija Telekoma Crne Gore, što je i uticalo na visok rast prihoda po ovom osnovu. Po osnovu otplate kredita koje su koristili javna pre-duzeća, pojedinci i druge institucije prihodovano je 9 miliona eura ili skoro četiri puta više u odnosu na prethodnu godinu, dok su prihodi od donacija i transfera bili neznatni i iznosili su svega četrdeset četiri hiljade eura (planira-na sredstva po ovom osnovu iznosila su 5 miliona eura). Pozajmice i krediti iz inostranih izvora iznosili su 9 miliona eura, i imaju opadajući trend u odnosu na 2005. godinu, kao i u odnosu na ranije godine, što je pozitivno i u skladu sa preporukama MMF-a da Vlada treba što manje da se zadužuje i koristi skupe izvore kreditiranja.

Tekući prihodi budžeta se najvećim dijelom formiraju iz prihoda od poreza sa učešćem od 88% koji su iznosili 499 miliona eura, i predstavlja povećanje za 14% od plana nakon rebalansa, i 24% u odnosu na 2005. godinu. Ovom povećanju doprinio je snažan priliv prihoda od poreza na dodatu vrijednost i akciza u ukupnom iznosu od 345 mi-

89

FISK

ALNI

SEK

TOR

Grafik br. 1 – Struktura poreza u periodu 2003-2006. godine i plan za 2007.

liona eura, što je povećanje 33% u odnosu na prethodnu godinu. U poređenju sa prethodnom godinom, prihod od PDV-a je viši za 41% i učestvuje sa 55% u prihodima od poreza, ili 48% u tekućim prihodima. Od akciza, kao drugoj najvećoj prihodnoj kategoriji, naplaćeno je 72 miliona eura ili 10% više u odnosu na 2005, ali i 7% manje od plana. U 2006. godini, u strukturi poreza evidentno je povećanje kod svih kategorija poreza u odnosu na plan, osim kod poreza na dobit kod kojih je ostvarenje bilo niže za 21%, kao rezultat primjene snižene stope od 9% od 01. janua-ra 2006. godine. U odnosu na 2005. godinu ovi prihodi zabilježili su pad od 40%. Ipak, treba očekivati rast naplate prihoda po ovom osnovu, čemu idu u prilog podaci Poreske uprave da se broj poreskih obveznika po ovom osnovu povećao u odnosu na ranije godine. Prihodi od poreza na dohodak fizičkih lica zabilježili su rast od 8% u odnosu naprethodnu godinu, i iznosili su 73 miliona eura, što ukazuje na povećanu privrednu aktivnost u tekućoj godini. U 2006.godini, visok rast od 300%, u odnosu na plan, ostvarili su prihodi od poreza na imovinu u iznosu od 7,4 milio-na eura, kao rezultat povećane prodaje nekretnina po raznim osnovama posebno na području primorja. U odnosu na 2005, ovi prihodi su povećani za 200%. Od poreza na međunarodnu trgovinu i transakcije (carine) prihodovano je 57 miliona eura ili 38% više u odnosu na 2005. godinu, što je posljedica rasta uvoza u toku ljetnih mjeseci, kao i pojačane ekspanzije građevinskih radova. Ostali porezi su zabilježili povećanje od 22% u odnosu na 2005. godinu, i iznosili su četiri i po miliona eura.

Prihodi od taksi, u 2006. godini, ostvareni su u iznosu od 14 miliona eura, ili 103% više u odnosu na prethodnu godinu. U ovim prihodima značajno učešće od 97% imaju administrativne i sudske ta-kse, dok je učešće prihoda od boravišnih taksi 3%. Naplata boravišne takse u odnosu na plan bila je viša za 83%, i sredstva po ovom osnovu se preu-smjeravaju shodno Zakonu o boravišnim taksama- 80% lokalnoj, a 20% Nacionalnoj turističkoj orga-nizaciji. Inače prihodi po osnovu taksi u izvornim budžetskim prihodima učestvuju sa 3%.

Vrlo dinamičan rast , ostvarili su prihodi od na-knada po raznim osnovama sa učešćem od 2,3%, i porastom u poređenju sa prethodnom godinom za 160%, posebno kod naknada za puteve i prire-đivanje igara na sreću. Negativan trend ostvarili

su ostali republički prihodi, koji su bili niži 22% u odnosu na prošlogodišnje, kao posljedica neizvršenja plana i lo-šije naplate kod ostalih prihoda (naplata poreskih potraživanja iz prethodnog perioda).U tekućim primicima ovi prihodi učestvuju 5%.

Rast budžetskih prihoda tokom dvanaest mjeseci bilježi konti-nuitet, što je između ostalog rezultat uspješne turističke sezone, pozitivnih efekata poreskih olakšica koje je Vlada Republike Crne Gore donijela tokom 2004. godine, smanjenja stope oporeziva-

nja prihoda građana i preduzeća, bolje naplate javnih prihoda, kao i implementacije više zakona iz oblasti fiskalne politike odjanuara 2006. godine (Zakon o izmjenama i dopunama zakona o akcizama, Zakon o izmjenama i dopunama o PDV-u48, Zakon

48 Izmjenom ovog Zakona uvedeno je plaćanje PDV–a na proizvode na koje se PDV nije plaćao do 1. januara 2006. god. (proiz. za ljudsku ishranu, udžbenici i nastavna sredstva, štampa, lijekovi, razne usluge i dr.)

90

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

o carinskoj tarifi kao i Zakon o objedinjenoj registraciji i siste-mu izvještavanja o obračunu i naplati poreza i doprinosa). Zna-čajno povećanje prihoda po osnovu PDV-a za 2006. godinu, u odnosu na prethodnu, govori o povećanju ekonomske i privre-dne aktivnosti, finansijske discipline, smanjenju sive ekonomijei efikasnijem angažovanju poreskih i carinskih službi, i potvr-đuje činjenicu da je prihod od PDV-a značajan izvor budžetske likvidnosti i stabilnosti. Takođe, očekuje se da će se kontinuirani rast prihoda od PDV-a nastaviti, i da će se sa prihodima od po-reza po drugim osnovima obezbijediti nadoknada smanjenja budžetskih prihoda po osnovu poreza na dohodak fizičkih lica.Naime, primjenom Zakona o izmjenama i dopunama zakona o porezu na dohodak fizičkih lica od 01. januara 2007. godine,smanjuje se poreska stopa sa progresivnih 15, 19 i 23 odsto, na jedinstvenu od 9 odsto. Predloženo je postepeno sniženje, i to u naredne dvije godine poreska stopa bi iznosila 15%, u 2009. godini 12%, a u 2010. godini 9%. Uvođenje proporcionalnog oporezivanja zarada zaposlenih imalo bi pozitivne efekte u cilju stvaranja povoljnih uslova za privredni razvoj, podsticaj pre-duzetništva, zapošljavanje novih radnika, što su i opredjeljenja sadržana u Agendi ekonomskih reformi.

Ukupni izdaci budžeta, prema preliminarnim podacima Mi-nistarstva finansija, u 2006. godini iznosili su 579,8 milionaeura, i od ostvarenih primitaka su niži za 0,4% ili 2,5 miliona eura. Izvršenje izdataka u odnosu na plan za 2006. godinu, nakon rebalansa, povećano je za 9%, kao rezultat povećanih izdataka po osnovu otplate dugova, datih pozajmica i kredita i tekuće budžetske rezerve. U poređenju sa prethodnom godi-nom viši su za 5%.

Tokom godine, trošenje sredstava budžeta po pojedinim mje-secima bilo je neravnomjerno, kao i kod priliva sredstava. Visok nivo otplate kredita, neizmirenih obaveza iz prethodnih godina i kamata, opredijelile su visoku potrošnju budžetskih sredstava posebno u drugom dijelu godine, kada su i primici bili na naj-većem nivou.

Struktura ukupnih izdataka tokom godine, pokazuje kontinuitet visokog učešća tekućih izdataka od 262 miliona eura ili 45%, što je u odnosu na projektovani iznos nakon rebalansa za 2006. godinu niže za 2%, ali i više za isti procenat u odnosu na 2005.

Grafik br. 4.3 – Kretanje primitaka iizdataka u periodu 2003-2006. godine.

Grafik br. 4.4 – Kretanje nivoa izdataka pomjesecima u periodu 2003-2006. godine

Grafik br. 4.5 – Kretanje strukture ukupnih izdataka u periodu 2003-2006. godine i plan za 2007. godinu

91

FISK

ALNI

SEK

TOR

Boks br. 4.2 – Struktura budžetskih izdataka

U 2006. godini, Država je po osnovu otplate duga izdvojila 94 miliona eura ili 16,2% ukupnih izdataka, što je više za 144% u odnosu na plan, i ima pozitivne efekte na smanjenje javnog duga države, kroz uredno servisiranje oba-veza po osnovu ino i drugih kredita, kao i obaveza iz prethodnih godina. Pozajmice i krediti koje je Vlada dodijelila (nefinansijskim institucijama, pojedincima i ostale pozajmice) iznosile su 6,8 miliona eura ili 1,2% i bile su u po-ređenju sa prethodnom godinom niže za 8%. U istom periodu, primici od otplate odobrenih kredita iznosili su 9,3 miliona eura, i budžet je po ovom osnovu ostvario suficit od 2,5 miliona eura. Za budžetske rezerve (stalne i teku-će) izdvojeno je 27,3 miliona eura, ili 60% više u odnosu na 2005. godinu.

Transferi institucijama, pojedincima, nevladinom i javnom sektoru i transferi za socijalnu zaštitu kumulativno su iznosili 158,2 miliona eura ili 27,3% ukupnih izdataka, što obezbjeđuje visok nivo socijalne, zdravstvene zaštite, kao i uredno izmirivanje obaveza po osnovu penzijskog i invalidskog osiguranja. U poređenju sa prethodnom go-dinom, izdaci po ovom osnovu su povećani za 38%.

Za kapitalne izdatke u 2006. godini (investicije u infrastrukturu od opšteg i lokalnog interesa, građevinske objekte, kao i za investiciono održavanje) izdvojeno je 32 miliona eura, ili 6% ukupnih izdataka. U 2005. godini, ova sred-stva su bila viša i iznosila su 52 miliona eura, uključujući i projektne zajmove. Ipak, niži nivo kapitalnih izdataka obezbijedio je vraćanje kreditnih i neizmirenih obaveza iz prethodne godine.

Po osnovu bruto zarada i doprinosa, kao najvećoj rashodnoj stavci, izdvojeno je 159 miliona eura, što čini 29,8% ukupnih izdataka, odnosno 61% tekućih budžetskih izdataka.U odnosu na plan, izdaci za bruto zarade bili su niži za 3%, dok su u odnosu na 2005. godinu, bili viši za svega 1%. Sredstva za bruto zarade učestvuju u BDP-u 8,7 %.

Ostale kategorije na strani izdataka (rashodi za materijal i usluge, tekuće održavanje, ostala lična primanja, renta, subvencije, i ostali izdaci), u odnosu na planirane izdatke za 2006. godinu, bilježe opadajući trend, ali su pojedini izdaci imali tendenciju rasta u odnosu na prethodnu godinu. Ovi izdaci kumulativno su iznosili 81 milion eura, sa učešćem od 15%, sa najvećim udijelom rashoda za materijal i usluge i tekuće održavanje. U odnosu na prethodnu godinu, povećani su izdaci za rentu 35%, ostali izdaci 56%, dok su subvencije bile niže za 5%. Na ime obaveze po osnovu kamata, u 2006. godini izdvojeno je 22,3 miliona eura, što je 44% više od plana, ali i 8% više u poređenju sa prethodnom godinom. Visok rast ostvarenih tekućih budžetskih prihoda, kao i ostvareni budžetski suficit, omo-gućili su finansiranje budžetske potrošnje u 2006. godini iz realnih izvora i redovno servisiranje obaveza premameđunarodnim finansijskim institucijama

Grafik br. 1 – Kretanje strukture izdataka u periodu 2003-06. godine i plan za 2007.

92

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Posmatrajući iznos suficit/deficit kao razliku primitaka i izda-taka, pri čemu se primici umanjuju za pozajmice, primljene tran-sfere, donacije i primitke od prodaje imovine, a izdaci za otplatu glavnice u zemlji i inostranstvu po osnovu duga nastalog uzi-manjem kredita i emitovanjem hartija od vrijednosti, u periodu

01.01 – 31.12. 2006.g, Budžet Republike je ostvario suficit 34,6miliona eura.49 (Prilog D, tabela 17).

Ukoliko suficit posmatramo kao razliku između primitaka i izda-taka onda je iznosio 2,5 miliona eura.

Boks br. 4.3 – Fiskalni deficit/suficit

Grafik br. 1 - Učešće budžetskof deficita/suficitau BDP

Budžetski deficit je u većini privreda u tranzicijibio u skladu sa Mastrihtskim kriterijumom. Jedino u slučaju Mađarske je bio ekstremno visok.

Crna Gora spada u manji broj privreda u tranziciji koje su ostvarile budžetski suficit.

U decembru, Skupština je usvojila Predlog Budžeta za 2007. go-dinu. Budžet za narednu godinu iznosi 616,9 miliona eura, i veći je 85,4 miliona eura ili 16% u odnosu na planirani prošlogodišnji (Budžet nakon rebalansa u 2006. godini iznosio je 531,5 miliona eura), a za 34 miliona eura je veći u odnosu na ostvarene prošlo-godišnje primitke. Razlog povećanog budžeta je, između osta-log, i implementacija kapitalnog budžeta, shodno izmjenama i dopunama Zakona o budžetu koji je usvojen u novembru 2005. godine. Naime, Zakonom je propisano da budžet pored tekućeg, sadrži i kapitalni budžet sa ciljem unapređivanja procesa plani-ranja i izvršenja budžeta, i preciznijeg definisanja poslova kojiće se finansirati kroz tekući budžet i poslova i projekata koji ćese iskazivati kroz kapitalni budžet. Shodno tome, tekući budžet planiran je u iznosu od 582,9 miliona eura, a kapitalni u iznosu

od 33,9 miliona eura. Planiranje budžeta izvršeno je na osnovu ostvarenih prihoda u prethodnim godinama, procijenjenog rasta BDP-a, kao i fiskalnog uticaja novih propisa koji će se primjenji-vati u 2007. godini, sa ciljem povećanja bužetskih prihoda, ra-cionalizacije potrošnje i povećanja kapitalnih izdataka, a što je u skladu sa ciljevima ekonomske politike za 2007. godinu. Imajući u vidu očekivani nominalni rast BDP-a, možemo konstatovati da je budžet planiran realistično i da je vrlo vjerovatno da će ostva-reni primici biti veći od planiranih.

Na prihodnoj strani, planirani tekući budžetski prihodi za 2007. godinu iznose 589 miliona eura, uključujući i primitke od otplate kredita, i viši su za 15% u odnosu na 2006. godinu, nakon reba-lansa i bazirani su na pozitivnim trendovima naplate PDV-a, po-

49 Metodologija obračuna suficita/deficita „Sl.list RCG“, 71/05.

93

FISK

ALNI

SEK

TOR

reza na međunarodnu trgovinu i transakcije, naknada i prihoda koje potrošačke jedinice obezbjeđuju kroz sopstvenu djelatnost. Takođe, pozitivan efekat u povećanju budžetskih prihoda očekuje se i implementacijom više zakona u oblasti fiskalne politike u2006. i 2007. godini. Privatizacioni prihodi planirani su u iznosu od 11, 4 miliona eura, i viši su za 4,4 miliona u odnosu na prošlo-godišnje, i koristiće se za finansiranje kapitalnog budžeta, dok sudonacije planirane u iznosu 0,6 miliona eura, i značajno su niže u odnosu na 2006. godinu (planirane donacije u 2006. iznosile su 5,5 mil.eura). Pozajmice i krediti (inostrani izvori finansiranja)viši su za 11 miliona eura, i planirani su u iznosu od 15,9 miliona eura, uključujući i projektne zajmove. Sredstva po ovom osnovu odnose se na kredite za reformu Fonda PIO, reformu zdravstva, kapitalnog budžeta i rekonstrukciju Jadranske magistrale.

Izdaci budžeta za 2007. godinu projektovani su za 16% više u odnosu na planirane iz 2006. godine, i na njihov rast uticala je: promjena državnog statusa Republike Crne Gore, i preuzimanje međunarodnih i ostalih obaveza sa nivoa bivše Državne zaje-dnice, primjena Zakona o zaradama funkcionera, poslanika i državnih službenika i namještenika kojim se povećavaju bruto zarade i ostala primanja, kao i povećanje kapitalnih izdataka implementacijom kapitalnog budžeta.

Tekući budžet planiran je za 2007. godinu u iznosu od 582,9 mi-liona eura. U strukturi ovih izdataka prioritetni su tekući izdaci sa učešćem od 56,7%, ili 330,7 miliona eura, i veći su za 24,2% u odnosu na prošlogodišnje, pri čemu dominantno učešće imaju izdaci po osnovu bruto zarada, sa učešćem od 54%. U BDP-u učešće bruto zarada iznosi 8,9%. U odnosu na 2006. godinu, po-većani su planirani izdaci po osnovu transfera za socijalnu zaštitu za 12%, sa povećanjem sredstava za tehnološke viškove, dok su transferi pojedincima, institucijama i javnom sektoru niži za 2%. Inače, transferi u ukupnim izdacima učestvuju sa 28% što obe-zbjeđuje visok nivo socijalne, zdravstvene zaštite kao i uredno izmirivanje obaveza po osnovu penzijsko-invalidskog osigura-nja. Kapitalni izdaci tekućeg budžeta planirani su na nešto višem nivou u odnosu na 2006. godinu, i odnose se na manje projekte koji ne ispunjavaju kriterijume kapitalnog budžeta, i u ukupno planiranim sredstvima učestvuju sa 5,9%. Projekcijom budže-ta za 2007. godinu, smanjena su sredstva po osnovu pozajmica i kredita za 13% sa učešćem od 0,9% u ukupno planiranoj po-trošnji, dok su sredstva za budžetske rezerve (tekuće i stalne) u odnosu na 2006. godinu niža za 37%, sa učešćem od 0,9%. Po osnovu otplate dugova, planirana sredstva iznose 41 milion eura

i viša su za 6% u odnosu na 2006. godinu, a namijenjena su za otplatu kredita rezidentima, nerezidentima, obaveze iz pretho-dnih godina i date garancije u zemlji i inostranstvu.

Kapitalni budžet za 2007. godinu, planiran je u iznosu od 33,9 miliona eura, i odnosi se na kapitalne projekte koji će se reali-zovati preko Direkcije javnih radova i Direkcije za saobraćaj, i obuhvataju izgradnju novih i održavanje postojećih objekata, opreme kao i kupovinu zemljišta, čiji je vijek trajanja duži od pet godina. S obzirom na to da su kapitalni projekti veliki izda-ci i zahtijevaju višegodišnje finansiranje, potrebno je definisatiprioritete i planirati visinu zaduživanja putem zajmova ili du-goročnih kredita. Inače, kapitalni projekti mogu se finansirati isredstvima dobijenim od donacija. Takođe je važna povezanost tekućeg i kapitalnog budžeta, jer nabavka kapitalnih sredstava (izgradnja ili kupovina) mora da ima podršku tekućeg budžeta, kako bi se ta sredstva održala

U 2007. godini, neto iznos budžeta raspoloživ za potrošnju iznosi 578 miliona eura, što je 29% procijenjenog BDP-a, dok budžetski suficit iznosi 10,7 miliona eura sa učešćem od 0,5% u BDP-u. Zarealizaciju stabilnog finansiranja budžetske potrošnje u narednimgodinama, neophodan je nastavak fiskalnih reformi. Reforme seodnose na poreski sistem kroz smanjenje poreskih stopa, restri-ktivnu budžetsku potrošnju i smanjenje učešća izdataka za za-rade u BDP-u, putem smanjenja broja zaposlenih u državnom sektoru, kao i smanjenje ukupnog ino i domaćeg duga. Najveći potencijalni rizik se odnosi na činjenicu da je još uvijek nepoznat iznos obaveza po osnovu restitucije. Veliko opterećenje budžeta po ovom osnovu moglo bi negativno uticati na budžetsku ra-vnotežu u dužem roku.

4.2. Prikaz budžetskih fondova u 2006. godini

Republički fond penzijskog i invalidskog osiguranja (pre-liminarni podaci fonda) tokom 2006. godine ostvario je ukupne prihode u iznosu od 206,1 milion eura, što je za 17% više u odno-su na prethodnu godinu. Od doprinosa, kao najvažnijeg izvora finansiranja fonda PIO, prihodovano je 138,5 miliona eura, štopredstavlja povećanje od 17% u odnosu na 2005. godinu, čime je obezbijeđena likvidnost Fonda i uredno servisiranje obave-za. Doprinosi su u ukupnim prihodima učestvovali sa 67%, što

94

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

ukazuje na njihov trend rasta, a što je posljedica većeg zapo-šljavanja, smanjenja sive ekonomije, kao i većeg nivoa fiskalnediscipline. Osim rasta prihoda od doprinosa, na finansijsku sta-bilnost Fonda, pozitivan uticaj imali su prihodi od prodaje akcija iz portfelja Fonda, transferi iz budžeta, kao i interna ekonomija, odnosno unutrašnja racionalizacija poslovanja Fonda. Transferi iz budžeta su iznosili 54 miliona eura ili 26%, prihodi od akcij-skog kapitala 10 miliona eura ili 5%, dok su ostali primici izno-sili 2 miliona eura, i za 24% su bili veći u odnosu na prethodnu godinu. Prema podacima Fonda, u tekućem periodu ove godi-ne, Fond je iz depozita povukao 1,3 miliona eura, i nije koristio sredstva iz kredita kod poslovnih banaka.

Ukupni izdaci Fonda PIO u posmatranom periodu iznosili su 20-6,8 miliona eura, i u odnosu na 2005. godinu bili su viši za 2%. Najznačajniji udio imali su rashodi za penzije, koji su iznosili 155 miliona eura ili 75%. Po osnovu naknada, dodatka, doprinosa za zdravstveno osiguranje i isplate penzija u inostranstvu, Fond je utrošio 32,5 miliona eura ili 16% ukupnih izdataka. Operati-vni izdaci koji obuhvataju: tekuće i kapitalne izdatke, pozajmice i kredite i transfere pojedincima, institucijama, javnom i nevla-dinom sektoru iznosili su 7 miliona eura ili 3% ukupnih rashoda. Fond je za obaveze iz prethodne godine i po osnovu povraćaja kredita izdvojio 1,5 miliona eura, i 11 miliona eura kao oročeni depozit kod poslovnih banaka, radi korišćenja povoljnih kredita, čime objezbjeđuje održavanje likvidnosti u poslovanju.

Poredeći prihode i rashode, fond PIO je u 2006. godini ostvario deficit u iznosu od 0,7 miliona eura.

Republički fond zdravstva (prema preliminarnim podacima Fonda), u 2006. godini, ostvario je prihode u iznosu od 118 mi-liona eura, što je u odnosu na 2005. godinu povećanje za 11%, kao rezultat bolje naplate doprinosa. U ukupnim prihodima, 72% ili 85,3 miliona eura učestvovali su prihodi od doprinosa, dok su ostali prihodi, prihodi od zemljoradnika i prihodi od Zavoda za za-pošljavanje iznosili 1,2 miliona eura. Učešće prihoda od Fonda PIO iznosilo je 21%, dok su prihodi od transfera iz budžeta u ukupnim primicima učestvovali 6%. Izdaci Fonda zdravstva iznosili su 119 miliona eura, i u odnosu na prethodnu godinu bili su viši za 9%.

Najveće učešće u ukupnim izdacima imali su izdaci za redovnu djelatnost, i nabavku lijekova u iznosu od 111 miliona eura, ili 95%. Fond je svoje poslovanje u 2006. godini, završio sa defici-tom od jedan milion eura (modifikovani obračunski model), ali isa neizmirenim obavezama u iznosu od 13,6 miliona eura.

Zavod za zapošljavanje Republike Crne Gore, u 2006. go-dini, ostvario je ukupne primitke u iznosu od 19,2 miliona eura (uključujući transfere i primitke od otplate kredita). Tekući primici (doprinosi, takse i ostali prihodi) iznosili su 10,5 miliona eura, što je za 57% više u odnosu na isti period prethodne godine. Od transfera iz budžeta prihodovano je 6 miliona eura, donacija 0,1 milion eura, dok su primici od otplate kredita iznosili 3 miliona eura. Po osnovu prodaje akcijskog kapitala, u posmatranom pe-riodu, Zavod je ostvario 4 miliona eura.

Izdaci Zavoda u 2006. godini iznosili su 29,2 miliona eura, od čega se sedam miliona eura odnosilo na tekuće izdatke, dok su transferi za socijalnu zaštitu i transferi pojedincima, instituci-jama, i javnom sektoru iznosili 13,3 miliona eura. Za kapitalne izdatke izdvojeno je 0,4 miliona eura, dok su neto pozajmice iznosile 5,5 miliona eura, jer su odobrene pozajmice i krediti iznosili 8,5 miliona eura, a primici od otplate kredita 3 miliona eura. Poredeći primitke i ostvarene izdatke, Zavod je u 2006. go-dini poslovao sa deficitom od 10 miliona eura. Prema podacimaZavoda, neizmirene obaveze na dan 31.12.2006. godine iznosile su 4,4 miliona eura.

Fond za razvoj je u 2006. godini realizovao prihode u iznosu od 1,5 miliona eura, što je u poređenju sa prethodnom godinom više za dva i po puta, kao rezultat povećanih prihoda ( kamata po osnovu odobrenih kredita, transakcija na tržištu kapitala i divi-dendi), dok su rashodi iznosili 0,8 miliona eura, pa je realizovan suficit u iznosu od 0,7 miliona eura.(Prilog D, tabela 18).

JAVNI DUG5

97

JAVN

I DUG

Javni dug Crne Gore na kraju 2006. godine je iznosio 701,1 mili-ona eura, i njegov udio u procijenjenom BDP-a za 2006. godinu je bio oko 38,3% . Od ukupnog iznosa javnog duga, 197,1 milion eura ili 28,1% se odnosi na domaći dug, dok inostrani dug iznosi 504 milion eura ili 71,9%.

Visina javnog duga u Crnoj Gori, u poređenju sa drugim tran-zicionim zemljama, sa prosjekom Evropske unije, kao i sa Ma-strihtskim kriterijima, relativno je povoljna, pa se, shodno ovom kriterijumu, i dalje nastavlja tendencija svrstavanja Crne Gore u kategoriju nisko zaduženih zemalja.

Struktura javnog duga Crne Gore ukazuje na stanje u kojem i dalje dominira nasljeđeno zaduženje iz prethodnog sistema, odnosno, oko 84% obaveza se odnosi na obaveze preuzete Za-konom o regulisanju obaveza i potraživanja po osnovu inoduga i devizne štednje građana.

Izvor: Ministarstvo finansija RCG

5.1. Strani javni dug

Ukupan spoljni dug Crne Gore, prema stanju na dan 31.12.2006. godine, iznosi 504 miliona eura, što čini oko 27,6% procijenjenog BDP-a u 2006. godini i prikazan je tabelom br. 5.1.

Dug prema Pariskom klubu iznosi 137,8 miliona eura i pri-kazan je u ukupno umanjenom iznosu duga. Ovaj dug je u 2006. godini umanjen za preostalih 15% (od dogovorenog otpisa duga od 66%) u iznosu od 26 miliona dolara, shodno uspje-šno okončanom aranžmanu sa MMF-om. U strukturi spoljnog duga koji se odnosi na dug prema Pariskom klubu povjerilaca, osim otpisa, je i promjena koja je nastala usljed uvećanja ove obaveze za oko 12,5 miliona eura dodavanjem kapitalizovane kamate na iznos duga, kao što je i predviđeno odredbama bi-lateralnih sporazuma. U stanje duga uključene su i obaveze po osnovu prvih povlačenja kredita vlada Poljske i Mađarske, kao i nova povlačenja iz aranžmana sa KfW-om. U procesu regulisanja obaveza prema povjeriocima Pariskog kluba je još ostalo da se potpiše bilateralni sporazum sa Japanom, odnosno Japanskom bankom za međunarodnu saradnju JBIC (dug u iznosu od oko 123 miliona jena nije uključen u podatke), dok je sa Italijom i Srbijom potpisan trilateralni sporazuma o reprogramu duga. Sekretarijat Pariskog kluba najavio je namjeru zemalja kredi-tora da sa Crnom Gorom, uslijed sticanja nezavisnosti, potpiše bilateralne sporazume. Stanje duga po Pariskom klubu, uslijed potpisivanja bilateralnih sporazuma, neće se bitnije promijeni-ti, jer su obaveze RCG definisane po principu krajnjeg korisnikau postojećim bilateralnim sporazumima sa SRJ, odnosno SCG. Od septembra 2007. god, Crna Gora će početi sa otplatom 60% kapitalisane kamate u 14 polugodišnjih rata, što će dug po Pa-riskom klubu uvećati za 12,5 miliona eura.

Grafik br. 5.1 – Udio javnog duga Crne Goreu BDP-u u periodu 2002– 2006. godina

98

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Tabela br. 5.1 – Stanje stranog duga Crne Gore na dan 31.12.2006. godine, u milionima eura

Kreditor Stanje duga

BDP procijenjeni

Ino dug/BDP

% ino duga

% javnog duga

1 2 3 (2/3)4 5 6

Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) 261,8 1,829.0 14,3% 52,2% 37,5%

Međunarodna finansijska organizacija (IFC) 9,2 1,829.0 0,5% 1,8% 1,3%

Zemlje članice Pariskog kluba kreditora* 137,8 1,829.0 7,5% 27,5% 19,7%

Međunarodna organizacija za razvoj (IDA)** 34,9 1,829.0 1,9% 7,0% 5,0%

Evropska investiciona banka (EIB)*** 37,2 1,829.0 2,0% 7,4% 5,3%

EBRD 1,4 1,829.0 0,1% 0,3% 0,2%

Razvojna banka Savjeta Evrope 2,6 1,829.0 0,1% 0,5% 0,4%

Evropska zajednica 5,5 1,829.0 0,3% 1,1% 0,8%

Kreditna banka za obnovu - Njemačka (KFW) 5,9 1,829.0 0,3% 1,2% 0,8%

Austrijski kredit 4,1 1,829.0 0,2% 0,8% 0,6%

Anglo Yugoslav banka 0,7 1,829.0 0,0% 0,1% 0,1%

Mađarski kredit 1,5 1,829.0 0,1% 0,3% 0,2%

Poljski kredit 1,4 1,829.0 0,1% 0,3% 0,2%

UKUPNO 504 1,829.0 27,6% 100,0% 71,9%

* Iznos originalnog duga u eurima je 71%,američkim dolarima 26% i 3% u ostalim valutama; konverzija je izvršena 30.09.2006. godine.

**Originalni iznos je u specijalnim pravima vučenja (SDR)***Stari dug 1,2 mil eura

Obaveze po osnovu novih kredita su u 2006. godini uvećane za oko 20%, od čega se najveći dio, oko 7,1 milion eura, odnosi na povlačenje kredita po osnovu SAC II kredita (kredita za strukturno prilagođavanje) odobrenog od strane Svjetske banke .

Na osnovu podataka o stanju postojećeg spoljnog duga, Mini-starstvo finansija izradilo je projekciju njegove otplate koja jedata u tabeli br. 5.2.

Tabela br. 5.2 – Projekcija servisiranja spoljnjeg duga Crne Gore do 2010. godine

Godina Glavnica Kamata Ukupno

2007. 9.352.429,09 19.475.676,68 28.828.105,77

2008. 11.703.163,25 19.318.481,35 31.021.644,60

2009. 14.169.850,47 18.970.235,50 33.140.085,97

2010. 14.323.672,37 18.186.045,88 32.509.718,25

Izvor: Ministarstvo finansija Crne Gore

Indikatori spoljne zaduženosti ukazuju da, uprkos visokoj na-slijeđenoj zaduženosti, Crna Gora se nalazi u grupi zemalja sa niskom zaduženosti. Racio stranog duga u bruto domaćem pro-izvodu (27,2%), učešće spoljnog duga u procjenjenom izvozu roba i usluga (oko 55%), kao i dug po glavi stanovnika potvrđuju ovakav zaključak. Nakon otpisa preostalog duga prema Pariskom klubu, Crna Gora se svrstala u nisko zadužene zemlje (nivo duga ispod 30% bruto domaćeg proizvoda) što je pozitivno ocijenje-no i od strane MMF-a.

99

JAVN

I DUG

Prikazani procenti mogu se smatrati prihvatljivima, odnosno sta-nje duga održivo, ali je i dalje neophodno naglasiti potrebu da se buduće zaduživanje preduzima sa oprezom. Barijera na strani ponude izvora u prethodne dvije decenije je rezultirala niskim nivoom novog zaduženja i smanjenim investiranjem države kroz ovaj način finansiranja. Stabilizacijom političke i ekonomske si-tuacije u Crnoj Gori se smanjuju ili nestaju barijere ove vrste i ona dobija slobodan pristup međunarodnom tržištu kapitala. Sa ovakvom kvalitetnom pozicijom na samom startu procesa, neophodno je stalno usavršavanje strategije upravljanja javnim dugom kako bi se stvarao kvalitetan ambijent i za buduće ge-neracije. Upravljanje javnim dugom (unutrašnjim i spoljnim), kao preduslov stvaranja održivog ekonomskog sistema, treba obezbijediti kroz sljedeće aktivnosti:

Tabela br. 5.3 – Kriterijum zaduženosti i pozicija Crne Gore

Pokazatelj Visoko zadužene

Srednjezadužene

Niskozadužene

Crna Gora

31.12.2005. 31.12.2006.

Stanje duga/BDP Racio>50% 30%<racio≤50% racio≤30% 31,1% 27,2%

Stanje duga/Izvoz Racio>220% 132%<racio≤220% racio≤132% 70% 55%

1. Implementirati model za upravljanje javnim dugom. Na ovaj način bi se sagledale mogućnosti otplate posto-jećeg duga, kao i mogućnosti do kog nivoa je moguće eventualno novo zaduživanje.

2. Prilikom novih zaduženja potrebno je vršiti stalne anali-ze „najjeftinijih“ izvora kako bi se obezbijedilo efikasnofinansiranje.

3. Sa ciljem racionalisanja troškova u javnom sektoru primijeniti postupak tenderske procedure kod izbora izvora finansiranja javnog sektora.

4. Strogo kontrolisati sve vidove stvaranja obaveza javnog sektora (na nivou države, ali i na lokalnim nivoima). Voditi kvalitetnu evidenciju obaveza po osnovu zadu-živanja emisijom dužničkih instrumenata i planiranih troškova po ovom osnovu, kako bi se smanjio poten-cijalni rizik previsokog zaduženja.

Boks br. 5.1 – Komparacija pokazatelja zaduženosti

Grafik br. 1 – Udio spoljnjeg duga u BDP u odabranim zemljama,u periodu 2002-2006. godina

Izvor: Hanbook of Statistics 2006.Central, East and Southeast Europe, Izvor za 2006: IMF, Publication notices, IMF Executive Board Concludes 2006. Article IV Consultation with countries

Kad se posmatraju poka-zatelji zaduženosti po ze-mljama u regionu, u pe-riodu od 2002. zaključno sa 2006. godinom, može se ocijeniti da Crna Gora spada u red nisko zaduže-nih zemalja, kao i da ovi pokazatelji pokazuju ten-denciju poboljšanja.

100

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Grafik br. 2 – Udio spoljnjeg duga u ukupnom izvozu roba i usluga,po odabranim zemljama, u periodu 2002–2006. godina

Izvor: Hanbook of Statistics 2006. Central, East and Southeast Europe

5.2. Domaći javni dug

Domaći javni dug na kraju 2006. godine je iznosio 197,1 milion eura ili 10,8% bruto domaćeg proizvoda. Najveći udio u do-maćem javnom dugu i dalje predstavlja stara devizna štednja, koja je 31.12.2006. godine iznosila 105,2 miliona eura ili 53,3% domaćeg duga. Dug po ovom osnovu umanjen je u odnosu na stanje krajem prethodne godine za 11,8 miliona eura ili za oko 10% duga.

Pored stare devizne štednje, značajni dio domaćeg javnog duga (26,5%) odnosi se na novonastale obaveze po osnovu obeštećenja odnosno restitucije50 vlasništva koji je metodologijom obraču-na obuhvaćen i iskazan u 2006. godini, dok su ukupne obaveze umanjene za obaveze po državnim zapisima za 4,7 miliona eura i za zaostale budžetske obaveze za čak 10,6 miliona eura.

Dug države po osnovu emitovanja kratkoročnih državnih zapisa u 2006. godini je iznosio 3,3 miliona eura, i smanjen je za 59% u odnosu na prošlu godinu. Ova pozitivna tendencija započe-ta je još prethodne godine odlukom Vlade, da kroz upravljanje dugom koristi jeftinije izvore finansiranja u slučaju potrebe pre-mošćavanja kratkoročnih nedostataka likvidnosti. Takođe, treba napomenuti da je smanjena potreba za ovim sredstvima nastala i kao rezultat smanjenih potreba Ministarstva finansija za zadu-živanjem uslijed visokih privatizacionih prihoda u budžetu koji su ostvareni u prethodne dvije godine. Kao posledica smanjene ponude državnih zapisa, kamatna stopa na ovim hartijama od vrijednosti je imala značajan pad.

50 Obveznice Fonda za obeštećenje ovaj Fond je emitovao u martu 2006. godine, u ukupnoj vrijednosti 150 miliona eura. Ove obveznice se mogu prodavati na tržištu ili upotrijebiti za kupovinu akcija, udjela i druge imovine RCG i državnih fondova. Inicijalna vrijednost jedne obveznice je jedan euro, a za razliku od obveznica stare devizne štednje, i opštinskih obveznica, ove obveznice nijesu kamatonosne i nemaju rok dospjeća. One ipak imaju rok važenja, 8.4.2007. godine, a svi koji kupe obveznice Fonda za obeštećenje na berzi, nakon isteka ovog roka stiču pravo na isplatu obeštećenja u šestomjesečnim ratama planiranim shodno Zakonu o povraćaju oduzetih imovinskih prava i obeštećenju. Ovim obve-znicama trguje se na slobodnom berzanskom tržištu.

101

JAVN

I DUG

Tabela br. 5.4 – Stanje domaćeg duga Crne Gore na dan 31.12.2006. godine

Kreditor Stanje duga BDP Dom.

dug/BDP% dom.

duga% javnog

duga

1 2 3 (2/3)4 5 6

Stara devizna štednja 105.2 1,829.0 5.8% 53.4% 15.1%

Obaveze po bankarskim kreditima 0.0 1,829.0 0.0% 0.0% 0.0%

Obaveze po državnim zapisima 3.3 1,829.0 0.2% 1.7% 0.5%

Zaostale budžetske obaveze 15.4 1,829.0 0.8% 7.8% 2.2%

Dug lokalnih samouprava 20.9 1,829.0 1.1% 10.6% 3.0%

Obaveze po osnovu obeštećenja 52.3 1,829.0 2.9% 26.5% 7.5%

UKUPNO 197.1 1,829.0 10.8% 100.0% 28.2%

5.3. Otplata javnog duga

U 2006. godini, ukupno je otplaćeno 74,31 milion eura po osnovu servisiranja javnog duga, što predstavlja 4% udjela u procijenje-nom BDP-u u 2006. godini. Servisiranje obaveza je u skladu sa predviđenom dinamikom otplate dospjelih obaveza.

Javni dug Crne Gore, sa javnim preduzećima, iznosio je oko 775 miliona eura ili 42,4% BDP-a na dan 31.12.2006. godine. Javna

Tabela br. 5.5 – Struktura otplate javnog duga u 2006. godini, u milionima eura

Spoljni dug

Otplata kamate na kredite i garancije 19.003Otplata glavnice kredita i garancija 14.544Otplata ostalih troškova 0.267UKUPNO 33.814

Domaći dug

Otplata glavnice po kreditima i garancijama 17.136Otplata kamate po kreditima i garancijama 2.018Otplata glavnice po kratkoročnim državnim zapisima 4.663Otplata kamate po kratkoročnim državnim zapisima 0.102Otplate po preuzetim dugovima 2.717Isplata zaostalih obaveza po zaključku Vlade 13.105Dati krediti 0.755Odluke užeg kabineta Vlade 0.675UKUPNO: 41.171

UKUPNO STRANI I DOMAĆI DUG: 74.985

Izvor: Ministarstvo finansija RCG

preduzeća koja su korisnici ino-kredita, a kojima je Crna Gora izdala garanciju ili kontragaranciju, Monteput, Aerodromi CG, EPCG i Agencija za kontrolu leta, su preduzeća sa autonomnim prihodima, i postoji osnovana pretpostavka da će ona redovno servisirati svoje obaveze, pa prema ESA-95 računovodstvenoj metodi te obaveze nijesu uključene u javni dug, već se tretiraju kao dug javnog sektora.

6EKSTERNI SEKTOR

105

EKST

ERNI

SEK

TOR

Preliminarni podaci iz platnog bilansa Republike Crne Gore poka-zuju da je u 2006. godini deficit na tekućem računu iznosio 568,2miliona eura ili 268,8% više nego u 2005. godini. Posmatrano kao procenat BDP-a, deficit na tekućem računu porastao je sa 9,1% u2005. godini na 31,1% BDP-a u 2006. godini. Izuzetno visok pri-liv stranih direktnih investicija i rast kredita najvećim dijelom su se odrazili na snažan uvoz roba. Pokrivenost spoljnotrgovinskog deficita suficitom ostvarenim na ostalim podračunima tekućegračuna iznosila je 37,3%, što je za 32,8 procentna poena manje od pokrivenosti u 2005. godini.

Ubrzani privredni razvoj Crne Gore ogledao se kroz povećanje obima ukupnih transakcija na tekućem računu u 2006. godini za 28,6%, posmatrano u odnosu na 2005. godinu. Ukupni obim raz-mjene na računu roba u 2006. godini veći je za 34,8% u odnosu na 2005. godinu. Ostvareni stepen pokrivenosti uvoza izvozom roba u 2006. godini iznosio je 36,2%, što je za 11 procentnih poena manje nego u istom periodu 2005. godine.

Obim razmjene usluga, u 2006. godini, iznosio je 650,7 miliona eura ili 40,2% više nego u 2005. godini. Istovremeno se pove-ćao neto izvoz usluga, koji pretežno određuju kretanja prihoda od pruženih usluga u turizmu. Ostvaren suficit u 2006. godiniiznosio je 216,4 miliona eura, što predstavlja povećanje od 10,7% u odnosu na suficit ostvaren u 2005. godini.

Poboljšanje ekonomskih uslova života i manje migracije uticali su na nastavak trenda smanjenja suficita ostvarenog po osnovufaktorskih dohodaka i transfera. U 2006. godini suficit je iznosio121 milion eura ili 26,2% manje nego u 2005. godini.

Priliv stranih direktnih ulaganja u Crnu Goru, u 2006. godini, iznosio je 644,3 miliona eura, dok je istovremeno odliv iznosio 177,6 miliona eura.

Kod portfolio investicija tokom 2006. godine zabilježen je priliv od 43,8 miliona eura, a odliv sredstava po ovom osnovu iznosio je 48,3 miliona eura.

Priliv sredstava po osnovu ostalih investicija, u 2006. godini, iznosio je 427,5 miliona eura, dok je istovremeno odliv iznosio 288,7 miliona eura. U ukupnom iznosu uzetih kredita značajan dio čine sredstva koja se ulažu u oblast turizma.

106

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

6.1. Tekući račun platnog bilansa

Prema preliminarnim podacima, deficit na tekućem računu u2006. godini iznosio je 568,2 miliona eura, odnosno 31,1% BDP-a. Platnobilansni podaci pokazuju da je spoljnotrgovinski deficitiznosio 49,5% procijenjenog BDP-a. Kod usluga, u 2006. godi-ni je zabilježen suficit od 216,4 miliona eura ili 11,8% BDP-a. Napodračunu faktorskih dohodaka ostvaren je porast neto priho-da, dok je na podračunu tekućih transfera evidentiran pad neto priliva ove godine u odnosu na 2005. Pokrivenost spoljnotrgo-vinskog deficita suficitom ostvarenim na ostalim podračunimatekućeg računa iznosila je 37,3%.

Finansiranje deficita tekućeg računa vršilo se najvećim dijelomkroz strane direktne investicije.

Tabela br. 6.1 – Platni bilans, u 000 eura i kao % BDP-a

2005. 2006. Promjena % BDP*

A. TEKUĆI RAČUN (1+2+3+4) -154.045 -568.162 368,83 -31,06

1. ROBE -513.653 -905.596 176,30 -49,51

1.1. Izvoz 460.648 514.466 111,68 28,13

1.2. Uvoz 974.301 1.420.062 145,75 77,64

2. USLUGE 195.540 216.415 110,68 11,83

2.1. Prihodi 329.765 433.548 131,47 23,70

2.2. Rashodi 134.225 217.134 161,77 11,87

3. DOHOCI 17.512 30.800 175,88 1,68

3.1. Prihodi 62.291 65.334 104,88 3,57

3.2. Rashodi 44.779 34.534 77,12 1,89

4. TEKUĆI TRANSFERI 146.556 90.220 61,56 4,93

4.1. Transferi u Crnu Goru 163.455 108.555 66,41 5,94

4.2. Transferi iz Crne Gore 16.899 18.336 108,50 1,00

B. KAPITALNI I FINANSIJSKI RAČUN 191.881 523.438 272,79 28,62

1. RAČUN KAPITALA 0 -14.028 -0,77

2. FINANSIJSKI RAČUN (1+2+3+4+5) 191.881 537.466 280,10 29,39

2.1. Direktne investicije-neto 381.213 466.701 122,43 25,52

2.2. Portfolio investicije-neto 4.815 -4.444 -92,30 -0,24

2.3. Ostale investicije-neto -20.390 138.879 -681,11 7,59

2.4. Promjene neto strane aktive kom. b. -60.900 73.379 -120,49 4,01

2.5. Promjena rezervi CBCG -112.857 -137.048 121,44 -7,49

C. NETO GREŠKE I OMAŠKE (A+B) 37.836 -44.724

* BDP za 2006. godinuIzvor: CBCG

107

EKST

ERNI

SEK

TOR

Tabela 6.2 – Tekući račun, u 000 eura

2004. 2005. 2006.Promjena

2005/2004. 2006/2005.

A. TEKUĆI RAČUN (1+2+3+4) -119.642 -154.045 -568.162 128,76 368,83 1. ROBE -416.436 -513.653 -905.596 123,35 176,30 1.1. Prihodi 452.148 460.648 514.466 101,88 111,68 1.2. Rashodi 868.584 974.301 1.420.062 112,17 145,75

2. USLUGE 148.176 195.540 216.415 131,96 110,68 2.1. Prihodi 249.529 329.765 433.548 132,15 131,47 2.2. Rashodi 101.353 134.225 217.134 132,43 161,77

3. DOHOCI 86.242 17.512 30.800 20,31 175,88 3.1. Prihodi 135.455 62.291 65.334 45,99 104,88 3.2. Rashodi 49.213 44.779 34.534 90,99 77,12

4. TEKUĆI TRANSFERI 62.376 146.556 90.220 234,96 61,56 4.1. Transferi u Crnu Goru 73.493 163.455 108.555 222,41 66,41 4.2. Transferi iz Crne Gore 11.117 16.899 18.336 152,01 108,50

Grafik br. 6.1 – Podračuni tekućeg računapo kvartalima u 2005. i 2006. godini

Izvor: CBCG

Izvor: CBCG

Grafik br. 6.2 – Tekući račun i priliv stranihdirektnih investicija u %BDP-a

Izvor: CBCG

Boks br. 6.1 – Najveći deficit u Evropi

Uprkos značajnim reformama, većinu zemalja novih članica EU i zemalja jugoistočne Evrope i dalje karakteriše visok deficit tekućeg računa platnog bilansa. Takođe, zemlje koje ostvaruju snažan ekonomski rast, usljed rasta domaćetražnje, te većih potreba za investicijama od trenutnog nivoa nacionalne štednje, koriste strani kapital, što gene-riše deficit na tekućem računu. Crna Gora je, na osnovu preliminarnih podataka, zabilježila deficit tekućeg računau 2006. godini u visini od 31% BDP-a, što je najviši deficit u Evropi.

108

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Osnovni razlog visokog deficita tekućeg računajeste izuzetno visok spoljnotrgovinski deficit -49,5% BDP-a. Rekordan priliv stranih direktnih investicija, značajan priliv kredita i visok nivo investicionih aktivnosti, uticali su na povećani uvoz roba koji se nije mogao pokriti suficitimaostvarenim na ostalim podračunima tekućeg računa. Za očekivati je da se, kao posljedica ubr-zanog privrednog razvoja i visokih investicija, u budućnosti poveća konkurentnost domaće pri-vrede, što će uticati na smanjenje uvoza i pove-ćanje izvoza, a sa time i na smanjenje spoljno-trgovinske neravnoteže.

Grafik br. 1 – Deficit tekućeg računa u procentimaod BDP-a, u 2006. godini

Izvor: Economic indicators for Central and Eastern Europe, BIS banka, CBCG

6.1.1. Robna razmjena51

Robna razmjena Crne Gore sa inostranstvom u 2006. godini bila je znatno dinamičnija u poređenju sa 2005. godinom. U 2006. godini izvezeno je 514,5 miliona eura52 robe, dok je uvoz robe iznosio 1420,1 milion eura. Brži godišnji rast uvoza od rasta izvoza, pogoršao je pokazatelj pokrivenosti uvoza izvozom za 11 procentnih poena ( u 2006. godini je iznosio 36,2%) i pove-ćao robni deficit, koji je iznosio 905,6 miliona eura ili za 76,3%više nego u 2005. godini. Ukupno ostvarena robna razmjena u 2006. godini iznosila je 1934,5 miliona eura, što ukazuje na rast ukupnog obima robnog prometa Crne Gore sa inostranstvom za 34,8%. Očigledno je da se ubrzani privredni rast ekonomije, visok priliv stranih direktnih investicija i kredita, korišćenih u in-vesticione svrhe, odrazio na znatno povećanje uvoza roba koje se ne proizvode u Crnoj Gori ili proizvode u nedovoljnim količi-nama. Takođe, pri upoređivanju podataka za 2006. godinu sa podacima iz ranijih perioda, treba uzeti u obzir da su podaci za 2006. godinu preliminarni.

Grafik br. 6.3 – Izvoz i uvoz roba Crne Gore,2004-2006, milioni eura

Izvor: CBCG i MONSTAT

51 Strukturu robne razmjene nije moguće pratiti, jer podaci nisu bili raspoloživi od strane MONSTAT-a. 52 METODOLOŠKE NAPOMENE: Podaci o izvozu i uvozu robe u skladu sa metodologijom BPM5 (Balance of Payments Manual, Fifth edition,

IMF, 1993). Metodološke razlike nametnule su obavezu prilagođavanja podataka dobijenih od statistike spoljne trgovine za potrebe platnog bilansa, usljed čega se i podaci o izvozu i uvozu robe u tabeli platnog bilansa ne podudaraju sa podacima o robnoj razmj eni Monstata.

109

EKST

ERNI

SEK

TOR

Grafik br. 6.4 – Spoljna trgovina Crne Gore,2004-2006, u 000 eura

Izvor: CBCG i MONSTAT

Grafik br. 6.5 – Izvozna koncentracija,2006. godina, u 000 eura

Izvor: CBCG i MONSTAT

Učešće spoljnotrgovinskog deficita u ukupnoj robnoj razmjeni,u 2006. godini, iznosilo je 46,8%, što je za 11 procentnih poena veće nego u istom periodu 2005. godine.

Podaci o robnom izvozu, pokazuju da je tokom 2006. godine izvoz porastao za 11,7% u odnosu na isti period prethodne godi-ne. Najznačajniji izvozni proizvod je i dalje aluminijum i proizvodi od aluminijuma koji čine 41,8% ukupnog izvoza (215,3 miliona

eura). Aluminijum - nelegirani se najviše izvozio u Italiju 58,6%, Grčku 19,1% i Mađarsku 17,6% od ukupnog izvoza. Zemlje u koje Crna Gora najviše izvozi su Srbija 168,2 miliona eura, Italija 142,2 miliona eura i Mađarska 43,9 miliona eura.

Crna Gora je u 2006. godini najviše uvozila iz Srbije 400,4 miliona eura, Njemačke 155,4 miliona eura i Italije 138,7 miliona eura.

Boks br. 6.2 – Alternativni izvori energije

Grafik br. 1 – Uvoz električne energije pokvartalima, 2004. do 2006, u 000 eura

Izvor: Elektroprivreda Crne Gore

Nedostatak električne energije u Crnoj Gori se iz godine u godinu povećava, što predstavlja po-tencijalnu opasnost da u budućnosti postane ko-čnica za dalji privredni razvoj. U 2006. godini u Crnoj Gori je proizvedeno, potrošeno i uvezeno više struje nego što je planirano. Očekuje se da će u 2007. godini biti mnogo složenija situacija u pogledu snadbijevanja strujom (nestašica struje u regionu zbog predstojećeg gašenja dva reaktora bugarske elektrane). U 2005. godini EPCG je uvezla 31,2 miliona eura, a u 2006. godini 43.1 milion eura (podaci o uvozu KAP-a i Željezare nisu obuhvaćeni ovim podacima).

110

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Izradom strategije razvoja energetike Crne Gore do 2025. godine predviđa se izgradnja više izvora električne ener-gije, između ostalog, gradnja malih elektrana, osnivanja farmi generatora koji bi koristili energiju vjetra (u okolini Nikšića i Ulcinja), razvoj solarnih elektrana i elektrana koje bi radile korišćenjem energije biomase (elektrana od tri-četiri megavata koja bi koristila drveni otpad).

Crna Gora posjeduje veliki potencijal za korišćenje obnovljivih izvora energije u budućnosti. Tridesetak kilometara od Nikšića počela je da radi fabrika za proizvodnju ekološkog goriva od otpadaka drveta i pilotine. Dnevna proi-zvodnja ove fabrike je do šest tona proizvoda, koja će se postepeno povećavati da bi se ubrzo postigao kapacitet od 30 tona eko-goriva. Finalni proizvod se pravi od pilotine u obliku malih valjaka, i ima ogromnu kaloričnu moć (2,3 kilograma peleta mijenja jedan litar benzina, i parno grijanje na ekogorivo je 30 odsto jeftinije nego na dru-gim konvencionalnim vrstama). Proizvodnja alternativnog vida energije, u ovom slučaju ekogoriva, ima višestru-ku korist i značaj za Crnu Goru, prije svega ekološku (uklanjanje deponija na kojima se godinama lagerovao otpad od drveta), ušteda u potrošnji „skupe“ energije, rast i razvoj pojedinih regija, izvoz i mogućnost otvaranja novih radnih mjesta kroz grinfild investicije (izgradnja mikro i mini elektrana).

6.1.2. Usluge

Na podračunu usluga, u 2006. godini, zabilježen je snažan rast ukupnog obima razmjene usluga, pri čemu se mogu izdvojiti tu-rizam, usluge u oblasti građevinarstva, komunikacijske usluge i razne poslovne i tehničke usluge. Ukupni obim razmjene usluga u 2006. godini iznosio je 650,7 miliona eura, što je za 40,2% više u odnosu na 2005. godinu.

Grafik br. 6.6 – Kretanje obima razmjeneusluga u %,2003 do 2006.

Izvor: CBCG

Prihodi od usluga u 2006. godini iznosili su 433,5 miliona eura i povećani su za 31,5% u odnosu na isti period prethodne godine. Najveći prihodi ostvareni su po osnovu putovanja 67%, zatim transporta 13%, ostalih poslovnih usluga 7% i građevin-skih usluga 6%.

Grafik br. 6.7 – Struktura prihoda poosnovu pruženih usluga, u 2006. godini

Izvor: CBCG

111

EKST

ERNI

SEK

TOR

Rashodi od usluga u 2006. godini su iznosili 217,1 milion eura i povećani su za 61,8% u odnosu na 2006. godinu. Osno-vni razlog povećanja rashoda je znatno povećanje rashoda po osnovu građevinskih usluga, koje čine 35% ukupnih rashoda od usluga. Značajne investicije u infrastrukturu, turizam i dru-ge oblasti građevinarstva zahtijevale su angažovanje stranih stručnjaka i strane operative zbog nedovoljne kvalifikovanostidomaće radne snage, što je u velikoj mjeri doprinijelo porastu rashoda od usluga.

Saldo usluga u 2006. godini iznosio je 216,4 miliona eura. U odnosu na 2005. godinu, ostvaren je veći suficit na računuusluga za 10,7%. Posmatrano po pojedinim uslugama, najve-ći suficit je ostvaren u oblasti putovanja i turizma (268 milio-na eura), dok je najveći deficit ostvaren u oblasti građevinskihusluga (49,8 miliona eura).

Transportni prihodi su u 2006. godini iznosili 56,8 miliona eura, što predstavlja smanjenje od 10,7% u odnosu na 2005. godinu. Najveći prihodi su ostvareni u oblasti pomorskog sao-braćaja 28,7 miliona eura ili 50,4% ukupnih transportnih priho-da, i u oblasti vazdušnog saobraćaja 17,8 miliona eura ili 31,3% ukupnih transportnih prihoda.

Prihodi u oblasti željezničkog saobraćaja bili su za 47% veći u odnosu na 2005. godinu, što je posljedica povećanog prevoza robe namijenjene izvozu i tranzitne robe. Porast prihoda je za-bilježen i u oblasti drumskog saobraćaja, i to 160% u odnosu na 2005. godinu. Od 2006. godine, u cilju usklađivanja sa međuna-rodnom metodologijom, dio prihoda u pomorskom saobraćaju vodi se u dijelu roba kao popravke.

Grafik br. 6.8 – Struktura rashoda poosnovu usluga, u 2006. godini

Grafik br. 6.9 – Saldo usluga, u 2006. godini

Izvor: CBCG

Izvor: CBCG

Tabela br. 6.3 – Transportni prihodi tokom 2005/2006, u 000 eura

Vrsta saobraćaja 2005. % učešća 2006. % učešća 2006/2005. Razlika

Pomorski 40.664 63,87 28.660 50,43 70,48 -12.004

Željeznički 2.204 3,46 3.240 5,70 147,01 1.036

Vazdušni 16.821 26,42 17.809 31,34 105,87 988

Drumski 1.248 1,96 3.253 5,72 260,66 2.005

Ostalo 2.733 4,29 3.867 6,80 141,49 1.134

UKUPNO 63.670 100,00 56.829 100,00 89,26 -6.841

Izvor: CBCG

112

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Ukupni transportni rashodi u 2006. godini su iznosili 48,9 mi-liona eura i povećani su za 36,8% u odnosu na 2005. godinu.

Najveći porast rashoda ostvaren je u oblasti drumskog saobraćaja, za 68% u odnosu na 2005. godinu, što je posljedica povećane an-

Tabela br. 6.4 – Struktura transportnih prihoda u 2006. godini, u 000 eura

Vrsta saobraćajaVrsta transportne usluge

Ukupno % učešćaPutnički Robni Ostalo

Pomorski 2.701 1.651 24.308 28.660 50,43

Željeznički 2 3.172 66 3.240 5,70

Vazdušni 13.232 5 4.572 17.809 31,34

Drumski 544 2.628 82 3.253 5,72

Ostalo 0 0 3.867 3.867 6,80

UKUPNO 16.479 7.456 32.895 56.829 100,00

% učešća 29 13 58 100

Izvor: CBCG

Tabela br. 6.5 – Transportni rashodi u 2005/2006,

Vrsta saobraćaja 2005. % učešća 2006. % učešća 2006/2005 Razlika

Pomorski 5.397 15,07 7.128 14,55 132,07 1.731

Željeznički 2.670 7,46 1.999 4,08 74,87 -671

Vazdušni 16.862 47,09 21.538 43,96 127,73 4.676

Drumski 9.770 27,29 16.489 33,66 168,77 6.719

Ostalo 1.108 3,09 1.838 3,75 165,88 730

UKUPNO 35.807 100,00 48.992 100,00 136,82 13.185

Tabela br. 6.6 – Struktura transportnih rashoda u 2006. godini u 000 eura

Vrsta saobraćajaVrsta transportne usluge

Ukupno % učešćaPutnički Robni Ostalo

Pomorski 148 2.331 4.650 7.128 14,55

Željeznički 43 1.648 308 1.999 4,08

Vazdušni 9.375 235 11.927 21.538 43,96

Drumski 314 15.817 359 16.489 33,66

Ostalo 0 10 1.828 1.838 3,75

UKUPNO 9.880 20.041 19.071 48.992 100,00

% učešća 20 41 39 100

Izvor: CBCG

gažovanosti stranih transportnih preduzeća za uvoz građevinskog materijala. Rashodi u oblasti vazdušnog saobraćaja u posmatra-nom periodu su iznosili 21,5 miliona eura, što je za 4,7 miliona eura ili 27,7% više nego u istom periodu 2005. godine.

Izvor: CBCG

113

EKST

ERNI

SEK

TOR

Učešće rashoda po osnovu transporta roba u ukupnom transportu je iznosilo 40,9%, dok je učešće rashoda po osnovu putničkog transporta iznosilo 20,2% od ukupnih rashoda.

Saldo transportnih usluga, u 2006. godini, bio je pozitivan i iznosio je 7,8 miliona eura, što je za 20 miliona eura ili 72% manje od suficita ostvarenog u 2005. godini.

Prihodi od putovanja računaju se procjenom prihoda od turi-zma, koja se dopunjava sa podacima o pruženim zdravstveno-rekreativnim uslugama i potrošnji u cilju školovanja. U 2006. godini procijenjeni prihodi od turizma iznosili su 288,3 miliona eura, 29,7% više nego u istom periodu 2005. godine. Podiza-nje kvaliteta usluge u oblasti turizma, uspješna promocija Crne Gore od strane Ministarstva turizma, izgradnja infrastrukture itd., imalo je za posljedicu produžavanje turističke sezone, dolazak velikog broja organizovanih grupa iz inostranstva i samim tim povećanje prihoda. Suficit ostvaren u oblasti putovanja i turi-zma tokom posmatranog perioda iznosio je 267,9 miliona eura, i bio je veći za 26,4% u odnosu na 2005. godinu.

U oblasti Komunikacijskih usluga, u 2006. godini ostvaren je prihod u iznosu od 22,9 miliona eura ili 49,2% više nego u 2005. godini. Od toga, prihodi od usluga pruženi u oblasti tele-komunikacija iznosili su 22,5 miliona eura. Novi servisi u oblasti telekomunikacija i povećanje broja turista koji koriste telekomu-nikacione usluge neki su od razloga povećanja prihoda. S obzi-rom na to da su rashodi po ovim osnovima iznosili 7,2 miliona eura, ostvaren je suficit od 15,7 miliona eura.

Prihodi od Ostalih poslovnih usluga, tokom 2006. godine dostigli su nivo od 28,4 miliona eura, dok su istovremeno ra-shodi iznosili 38,4 miliona eura. Najviše prihoda je ostvareno po osnovu pružanja raznih poslovnih, profesionalnih i tehničkih usluga (pravne i računovodstvene usluge, konsalting, inženjerske usluge i usluge iz oblasti arhitekture) 22,3 miliona eura, zatim u oblasti trgovine 5,8 miliona eura. Takođe, tokom 2006. godine evidentno je povećanje broja preduzeća koja se bave poslovima reexporta kao i posredovanja u igrama na sreću.

Na strani rashoda za angažovanje stranih stručnjaka iz oblasti prava, računovodstva i konsaltinga, u 2006. godini plaćeno je 13,1 milion eura. Troškovi promocije domaćih proizvoda i uslu-ga na inostranim sajmovima, kupovine reklamnog materijala,

istraživanja tržišta i ostale vrste medijskog plasmana, iznosili su 6,4 miliona eura.

Rad na građevinskim projektima i instalacijama domaćih pre-duzeća van Crne Gore, kao i u Crnoj Gori (u slučajevima anga-žovanja od strane nerezidenta koji izvodi radove u Crnoj Gori) obezbijedio je, tokom 2006. godine, priliv sredstava na račune rezidenata, u iznosu od 27,1 milion eura. Rashodi po osnovu angažovanja nerezidenata u oblasti građevinarstva u posma-tranom periodu iznosili su 76,9 miliona eura, što je dovelo do ostvarenja deficita u ovoj oblasti u iznosu od 49,8 miliona eura.Rekonstrukcija aerodroma i izgradnja puteva čine najveći dio ukupnih rashoda u ovoj oblasti.

Za međunarodne usluge osiguranja, rezidenti Crne Gore su, u 2006. godini, izdvojili 8,9 miliona eura što je rezultiralo defici-tom od 7,4 miliona eura.

6.1.3. Dohodak

Treći podbilans bilansa tekućih transakcija čine prihodi i rashodi ostvareni po osnovu vlasništva nad faktorima proizvodnje. Ovim dijelom su obuhvaćene kompenzacije zaposlenima (plate, na-dnice), te prihodi i rashodi od kamata, investicija, odnosno di-vidende. Novim Zakonom o tekućim i kapitalnim transakcijama za pojam rezidentnosti fizičkih lica definisan je vremenski peri-od od 6 mjeseci, što je dovelo do promjene u klasifikaciji većinepriliva od strane naših radnika u inostranstvu. Naime, veliki broj radnika na privremenom radu u inostranstvu provodi manje od godinu dana u inostranstvu, ali više od šest mjeseci (na primjer pomorci). Zarade tih radnika poslate njihovim porodicama sada se tretiraju kao transferi umjesto kao faktorski dohoci, kako su klasifikovani do januara 2006. godine.

Prihodi po osnovu faktorskih dohodaka, u 2006. godini, ostva-reni su u iznosu od 65,3 miliona eura, od čega 61,4 miliona eura čine kompenzacije zaposlenih. Prihodi po osnovu dohotka od međunarodnih ulaganja iznosili su 3,9 miliona eura. Rashodi po osnovu dohotka, u posmatranom periodu, su iznosili 34,5 miliona eura, od čega se 4,4 miliona eura odnosi na plate nere-zidenata, a ostalo na kamate na kratkoročne i dugoročne kredite (29,7 miliona eura) i dohodak od direktnih i portfolio ulaganja (405,9 hiljade eura). Saldo dohotka u 2006. godini bio je po-zitivan i iznosio je 30,8 miliona eura.

114

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

6.1.4. Tekući transferi

Ukupni priliv po osnovu tekućih transfera u 2006. godini iznosio je 108,5 miliona eura. Od toga 8,1 milion eura se odnosilo na sektor Država, a 100,4 miliona na ostale sektore. U okviru osta-lih sektora, priliv po osnovu radničkih zarada iznosio je 87,5 mi-

liona eura. Priliv ostalih transfera je iznosio 12,9 miliona eura. U istom periodu odliv tekućih transfera iznosio je 18,2 miliona eura, od čega ostali sektori čine 16,9 miliona eura, a sektor Dr-žava 1,3 miliona eura. Saldo tekućih transfera u 2006. godini iznosio je 90,2 miliona eura.

Boks br. 6.3 – Doznake iz inostranstva

Grafik br. 1 - Učešće dohodaka i transfera uukupnim prihodima na tekućem računu Crne Gore, 2000 do 2006. godine, u %

Izvor: CBCG

Prema najnovijim podacima Svjetske banke, u 2004. godini u svijetu je ukupno registrovano 232 milijarde dolara novčanih doznaka. Od toga se na Evropu i srednju Aziju odnosilo 8%. Najviše doznaka kao procenat BDP-a zabilje-ženo je u Tongu 50% i Moldaviji 28%. Od zemalja u okruženju, u Bosni i Hercegovini udio doznaka u BDP-u je iznosio 25%, Albaniji 16%, u Hrvatskoj 8%. Udio doznaka u BDP-u koristi se kao jedan od pokazatelja siromaštva.

Crna Gora spada u grupu zemalja sa relativno vi-sokim prilivom prihoda iz inostranstva po osno-vu zarada rezidenata koji rade u inostranstvu i transfera iseljenika. U 2006. procenat udjela doznaka u BDP iznosio je 9,5%, a godinu dana ranije 13,3%.

Prihodi po osnovu faktorskih dohodaka i prilivi transfera u Crnoj Gori u 2006. godini zajedno su činili 15,5% ukupnih prihoda ostvarenih na teku-ćem računu platnog bilansa, dok su u 2005. godi-ni iznosili 22,2%. Ovdje se radi o registrovanim prihodima kroz bankarske kanale. Znači, kada bi se obuhvatili i prilivi koji dolaze u gotovini kroz neformalne kanale, pogotovo ljeti kad iseljenici dolaze u posjete, taj bi iznos bio veći. Veoma je teško precizno iskazati ove tokove upravo zbog

1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005.

Kompenzacije zaposlenih

Priliv 40.850 39.986 42.119 48.048 58.081 66.370 71.770

Odliv 46.889 47.000 50.054 56.495 66.465 75.522 82.217

Globalno odstupanje -6.039 -7.014 -7935 -8.447 -8.384 -9.152 -10.447

korišćenja neformalnih kanala, te se na svjetskom nivou pojavljuju znatna neslaganja kod upoređivanja priliva i odliva. Prema godišnjem izvještaju Svjetske banke (Global Economic Prospects 2006), novčane doznake koje su poslate putem neformalnih kanala, kada bi se registrovale, uvećale bi zvanične procjene novčanih doznaka za oko 50%, ako ne i više, čime bi postale jedan od važnih izvora kapitala u zemljama u razvoju.

Tabela br. 1 - Kompenzacije zaposlenih i radničke zarade u svijetu, 1999. do 2005, milioni USD

115

EKST

ERNI

SEK

TOR

1999. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005.

Radničke zarade

Priliv 67.308 73.301 82.570 94.739 114.869 130.653 151.390

Odliv 8.114 11.290 15.200 17.268 33.741 39.935 53.975

Globalno odstupanje 59.194 62.011 67.370 77.471 81.128 90.718 97.415

Zbir kompenz. zaposlenima i radničkih zarada

Priliv 108.158 113.287 124.689 142.787 172.950 197.023 223.160

Odliv 55.003 58.290 65.254 73.763 100.206 115.457 136.192

Globalno odstupanje 53.155 54.997 59.435 69.024 72.744 81.566 86.968

Tabela br. 1 - Kompenzacije zaposlenih i radničke zarade u svijetu, 1999 do 2005 - Nastavak tabele

Izvor: Balance of Payments Statistics Yearbook 2006, Part 2, IMF

U okviru kapitalno-finansijskog bilansa nastavljen je značajanpriliv stranih direktnih investicija. Vrijednost neto direktnih in-vesticija (priliv minus odliv) u 2006. godini iznosila je 466,7 miliona eura. Ukupan priliv stranih direktnih investicija u 2006. godini iznosio je 644,3 miliona eura, od čega se 641,2 miliona eura odnosi na ulaganje nerezidenata u Crnu Goru, a 3,1 milion eura na povlačenje sredstava direktno investiranih u inostranstvu. Ulaganja u vlasnički kapital od strane nerezidenata su u 2006. godini iznosila 596 miliona eura, što je za 51,7% više nego u 2005. godini, dok je oko 45,1 milion eura priliva investicija rea-lizovano u formi interkompanijskog duga, u obliku kredita, de-pozita i ostalih potraživanja.

6.2. Račun kapitalnih i finansijskih transakcija

Grafik br. 6.10 - Priliv stranih direktnihinvesticija po kvartalima u 2005. i 2006. godini

Izvor: CBCG

Boks br. 6.4 – Investiciona klima u Crnoj Gori

OECD i Pakt za stabilnost su u nedavno objavljenoj studiji „Progress in Policy Reform – to improve the investment Climate in South East Europe“, ocjenjivali investicioni ambijent. U sljedećoj tabeli su prikazane dobre i loše strane investicionog ambijenta u Crnoj Gori prema rezultatima ove studije.

116

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Tabela br. 1 - Loše i dobre strane investicionog ambijenta u Crnoj Gori

Izvor: „Progress in Policy Reform – to improve the investment Climate in South East Europe“, OECD i Pakt za stabilnost, 2006. godina

U nastavku teksta slijede razlozi loših ocjena po pojedinim oblastima i oni mogu biti dobra smjernica, gdje su ne-ophodna unaprijeđenja u narednom periodu.

Borba protiv korupcije je u Crnoj Gori najlošije ocijenjena u čitavom regionu. Razlozi se nalaze u neadekvatnoj re-gulativi, neratifikovanim međunarodnim konvencijama u ovoj oblasti i nezadovoljavajućim rezultatima u suzbi-janju korupcije.

Promocija investicija je loše ocijenjena zbog loših usluga na terenu stranim investitorima, a naročito zbog odsustva post-investicionih usluga.

Trgovinska politika, kao dio investicionog ambijenta, je loše ocijenjena zato što Crna Gora nije članica STO i još uvi-jek nije potpisala Sporazum o stabilizaciji i asocijaciji sa EU.

Antimonopolska politika je loše ocijenjena, jer još uvijek nije donijeta sva potrebna podzakonska regulativa, zbog odsustva nezavisne institucije i nedefinisanih prioriteta u ovoj oblasti.

Dobre strane investicionog ambijenta Loše strane investicionog ambijenta

Investiciona politika Politika borbe protiv korupcije

Poreska politika Promocija investicija

Ljudski kapital Trgovinska politika

Regulatorni okvir Antimonopolska politika

Od ukupnog priliva, 337,9 miliona eura ili 53% odnosilo se na kupovinu nekretnina, dok je ulaganje stranog kapitala u domaća preduzeća i banke iznosilo 252 miliona eura ili 39% ukupnog priliva stranih direktnih investicija.

Odliv po osnovu stranih direktnih investicija u posmatranom periodu je iznosio 177,6 miliona eura, od čega se 81 milion eura odnosilo na nekretnine, 64,4 miliona eura na povlačenje udje-la stranog kapitala u domaćim bankama i preduzećima, dok se 29,3 miliona eura odnosilo na investiranje domaćih kompanija u inostranstvu. Posmatrajući strukturu odliva, 45,6% se odnosi na prodaju nekretnina, dok se 36,3% odnosi na povlačenje udjela stranog kapitala iz domaćih banaka i preduzeća.

Grafik br. 6.11 – Struktura priliva stranihdirektnih investicija u 2006. godini

Izvor: CBCG

117

EKST

ERNI

SEK

TOR

Boks br. 6.5 – Tržište nekretnina u Crnoj Gori

Tržište nekretnina u Crnoj Gori je u 2006. godini doživjelo veliku ekspanziju. Ovu hipotezu potvrđuju i podaci o stranim direktnim investicijama, gdje su ulaganja u nekretnine iznosila 337,9 miliona eura, što predstavlja 53% ukupnih stranih direktnih investicija. Sve veća potražnja za nekretninama je prisutna kako kod stranih investito-ra, tako i kod domaćeg stanovništva. Najveća ulaganja u nekretnine su u primorskim gradovima, ali je zapažen i rast ulaganja u ostalim gradovima.

Glavni razlozi za povećanje zainteresovanosti stranih investitora za ulaganja u nekretnine u Crnoj Gori su povoljni uslovi za investiranje - jednostavna zakonska regulativa, jak potencijal za dalji rast tržišta nekretnina i ostvarivanje profita od prodaje nekretnina i rast turističke industrije. Prema Svjetskom savjetu za turizam i putovanja (WTTC),Crna Gora će u narednom periodu ostvariti najveće stope rasta turizma u svijetu. Prema prognozama WTTC, sto-pa rasta turizma u periodu 2007-2016. godina će iznositi 10,2%53. Rast turizma će dodatno uticati da u srednjem i dugom roku dođe do daljeg rasta tržišta i porasta potražnje za nekretninama (za iznajmljivanje, prodaju, i sl.). Ovo je dodatni motiv za strane investitore da kupuju nekretnine u Crnoj Gori, jer će povećana potražnja dovesti do rasta cijena nekretnina.

Grafik br. 1 - Strane direktne investicije poosnovu ulaganja u nepokretnosti

Izvor: CBCG

Osim što je povećan priliv stranih direktnih in-vesticija po osnovu nepokretnosti, u Crnoj Gori je prisutan i odliv po osnovu prodaje nekretnina koje su u vlasništvu nerezidenata. Odliv stranih direktnih investicija po ovom osnovu je u 2006. godini iznosio 81 milion eura, što čini 45,6% uku-pnog odliva i za 68,6 miliona je veći u odnosu na 2005. godinu. Sve više je prisutna situacija da stra-ni investitori kupuju nekretnine da bi ih kasnije prodali i zaradili na razlici u cijeni. Ovdje je riječ o takozvanim pasivnim stranim direktnim inve-sticijama, čiji primarni cilj je ostvarenje dobiti od porasta cijene nekretnina.

Priliv portfolio investicija u 2006. godini iznosio je 43,8 miliona, dok je istovremeno odliv iznosio 48,3 miliona eura. Na računu ostalih investicija, kojim su obuhvaćeni krediti, trgovinski kre-diti, gotovina i depoziti, priliv sredstava iznosio je 427,5 miliona eura, što je za 332,6 miliona eura više u odnosu na 2005. godinu.

Posmatrajući strukturu ostalih investicija, 423,3 miliona eura se odnosi na zajmove koje su domaća preduzeća i banke uzele u inostranstvu, dok se 4,2 miliona eura odnosi na smanjenje po-traživanja domaćih preduzeća po osnovu datih sredstava. Odliv po osnovu ostalih investicija je iznosio 288,7 miliona eura, dok je saldo iznosio 138,9 miliona eura.

53 World Travel and Tourism Council, Tourism Satellite Accounting Report

118

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Boks br. 6.6 – Međunarodni krediti

U 2006. godini zabilježen je snažan rast obaveza prema inostranstvu, na što je posebno uticao rast obaveza banaka i ostalih sektora po osnovu uzetih kredita iz inostranstva. Ukupne obaveze prema inostranstvu u 2006. godini su iznosile 351,7 miliona eura ili 119,5% više nego u 2005. godini. Priliv kredita u 2006. godini iznosio je 423,3 miliona eura što je za 125,5% više nego u 2005. godini, dok je odliv (plaćanje glavnice) iznosio 67,6 miliona eura ili 38,3% više nego u 2005. godini. Struktura priliva pokazuje da se od ukupnog priliva sredstava u obliku kredita oko 47%

Grafik br. 1 - Struktura priliva kreditau Crnoj Gori

Izvor: CBCG

odnosi na finansijske institucije (komercijalnebanke, mikrokreditne institucije, lizing kompa-nije), dok se oko 36% odnosi na pravna lica koja su uzela kredite u cilju izvođenja građevinskih ra-dova, pretežno u oblasti turizma (izgradnja novih hotela, renoviranje starih hotela) i investiranja u nekretnine. Ostali krediti se odnose na druge privredne subjekte, Vladu i tako dalje.

Kod finansijskih institucija pretežno se radi o po-zajmicama između povezanih subjekata (odnos „majka – kćerka“), dok je ostavljena mogućnost kod hotela i nekretnina da se krediti pretvore u vlasničko ulaganje. Stoga visok priliv kredita tre-ba posmatrati kroz uzročno-posljedični odnos sa ubrzanim privrednim razvojem Crne Gore.

Neto strana aktiva komercijalnih banaka, u 2006. godini, bila je manja za 73,4 miliona eura u odnosu na 31. decembar 2005. Istovremeno, novčana sredstva CBCG na inoračunima i u trezoru, na dan 31. decembar 2006. godine, bila su veća za 137 miliona eura u odnosu na 31. decembar 2005.

7MEĐUNARODNA

EKONOMIJA

121

MEĐ

UNAR

ODN

A EK

ONOM

IJA

Na globalnom nivou u 2006. godini, prema preliminarnim podaci-ma, ostvarena je stopa privrednog rasta od 4,9%, što predstavlja rast od 0,1% u odnosu na 2005. godinu. Kao glavni pokretači tog rasta navode se SAD, Kina i Rusija. Predviđanja za naredni period ukazuju da će globalni rast biti niži, kao posljedica usporavanja ekonomije SAD- a, Japana i eurozone.

U 2006. godini, globalna konjuktura u svijetu bila je podstaknuta rastom spoljnotrgovinske razmjene i niskim uvoznim cijenama proizvoda iz zemalja jugoistočne Azije. Osnovne globalne poli-tike bile su „zdrave“, finansijska tržišta fleksibilna i uspješno suapsorbovala restriktivnije monetarne politike vodećih central-nih banaka. Međutim, postoje rizici koji u narednom periodu mogu usporiti globalnu konjukturu među kojima se ističu, pla-tnobilansna neravnoteža SAD- a, visok nivo cijena nafte, geo-politički rizici itd.

Globalni debalans se manifestuje u visokom trgovinskom deficituSAD- a (7% GDP ili oko 900 milijardi dolara u 2006. godini) i sa druge strane, rastućem suficitu i deviznim rezervama na trži-štima u razvoju u Aziji i među izvoznicima nafte. Rizik da strani investitori koji su finansirali trgovinski deficit SAD-a promjeneraspoloženje izazvao bi pad vrijednosti dolara i rast dugoročnih kamatnih stopa. Na privredni rast, osim globalnog debalansa, utiče visok nivo cijena nafte i ostalih sirovina koje u dužem vre-menskom periodu dovode do rasta bazne inflacije. Međutim,procjenjuje se da postoji visoka fleksibilnost finansijskih tržištai da je svjetski finansijski sistem stabilan i sposoban da apsor-buje postojeće rizike, a što uključuje i dalja povećanja kamatnih stopa centralnih banaka.

Cijena barela nafte krajem decembra 2006. godine iznosila je 61$, a u junu dostizala je nivo od oko 75$ za barel. Faktori koji

su najviše doprinijeli smanjenju u drugoj polovini godine su: povoljnije geopolitičko okruženje i revizija nekih međunarodnih institucija za energetsku industriju o potražnji za ovim energen-tima u narednom periodu.

Prema procjenama Američke agencije za energiju i Međunarodne agencije za energiju, cijena nafte zadržaće se u ovom rasponu tokom naredne dvije godine, pošto nijedan od uzroka visoke cijene neće nestati. Procjena se zasniva na analizi postojećeg tržišta energenata i činjenici da naftne kompanije, zbog niskih cijena energenata u posljednjih 20 godina nijesu dovoljno in-vestirale u proizvodnju. Prije samo tri godine cijena barela na-fte kretala se oko 20 dolara, a sada kada je cijena utrostručena, naftne kompanije investiraju, ali efekti tih investicija mogu dati rezultat tek za nekoliko godina.

Grafik br. 7.1 – Kretanje cijena nafte tokom2006. godine

Izvor: Bloomberg 2007

122

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

7.1. Konjukturna kretanja

7.1.1. Razvijene zemlje

SAD – U 2006. godini ostvaren je umjeren rast američke privrede od 3,5%, što je više za 0,3% u odnosu na 2005. godinu (3,2% u 2005. i 3,9% u 2004. godini). Efekti zaoštravanja monetarne politike od strane FED-a, započeti u junu 2004. godine, poče-li su da djeluju na privredni rast, jer po pravilu imaju odloženo dejstvo od 12 do 18 mjeseci. Na umjeren privredni rast, osim mjera monetarne politike, uticale su cijene nafte i usporavanje aktivnosti na tržištu nekretnina, koje su u prethodnom periodu bilježile visoke stope rasta. Dugogodišnji porast vrijednosti ne-kretnina u SAD je kod potrošača stvarao osjećaj većeg bogatstva i stimulisao je ličnu potrošnju. Međutim, pad vrijednosti nekre-tnina tokom 2006. godine uticao je na opadanje nivoa potrošnje i ukupne ekonomske aktivnosti krajem godine. Procijenjena go-dišnja stopa inflacije u 2006. godini iznosila je 2%.

Predviđanja analitičara ukazuju da će stopa rasta američke pri-vrede u 2007. godini iznositi oko 2,2%.

EU - U zemljama članicama Evropske monetarne unije ostva-rena su pozitivna konjukturna kretanja i procijenjena stopa pri-vrednog rasta iznosi 2,7%. Povećanje referentne kamatne stope ECB i jačanje eura u odnosu na dolar nije dovelo do usporavanja ekonomske aktivnosti. Preliminarni podaci ukazuju da je godi-šnja stopa inflacije u 2006. godini iznosila 1,9%. Na stopu infla-cije najviše su imale uticaj cijene nafte i visoke stope indirektnih poreza. U narednom periodu se očekuje nepromijenjen nivo in-flacije. Stopa nezaposlenosti u eurozoni je u decembru iznosila7,6%, što je najniži nivo od kada je počela da se prati ova seri-ja podataka (od 1993. godine). Nezaposlenost u eurozoni, koja je od 1. januara proširena na još jednu članicu Sloveniju, sporo se, ali kontinuirano snižavala. Zaposlenost u eurozoni tokom 2006. godine, posmatrajući kvartal na kvartal, rasla je po stopi od 0,4%, a najviši rast zaposlenosti ostvaren je u finansijskomsektoru i građevinarstvu.

Privredni rast zemalja EU u 2006. godini uglavnom je bio pod-staknut rastom domaće tražnje. Od zemalja Centralne i Istočne Evrope najviši privredni rast u 2006. godini ostvarila je Češka od 7%. U Češkoj, Poljskoj i Rumuniji privredni rast bio je podstaknut rastom domaće tražnje, dok u Mađarskoj rastom neto izvoza.

U Češkoj, najuspješnijoj zemlji u tranziciji, kamatna stopa cen-tralne banke iznosi svega 2%.

U EU 25 u decembru 2006. godine nezaposlenost je iznosila 7,7%, a preliminarni podatak o godišnjoj stopi inflacije (HICP)iznosi oko 2,2%.

Evropska komisija predviđa da će se u 2007. godini rast usporiti na 2,4% na području EU, odnosno 2,1% u eurozoni, zbog oče-kivanog pada tražnje u Njemačkoj u kojoj je od 1. januara 2007. godine PDV porastao sa 16% na 19%, kao i zbog usporavanja američke ekonomije.

JAPAN - Procijenjena stopa rasta GDP- u 2006. godini iznosi 2,7%, što je u odnosu na 2005. godinu više za 0,1%. U 2006. godini zabilježen je rast cijena, što ukazuje da je dugogodišnji deflatorni trend u Japanu zaustavljen, a kao jedan od razloganavodi se porast cijena energenata na svjetskom tržištu. Preli-minarni podaci pokazuju da je stopa inflacije za 2006. godinuiznosila 0,6%. Centralna banka Japana je upozorila na moguće rizike za japansku konjukturu u narednom periodu, a kao najveći rizik navodi mogućnost usporavanja američke ekonomije, glavnog izvoznog tržišta za japanske proizvode, kao i dalji rast cijena nafte jer Japan sve svoje potrebe za naftom pokriva uvozom.

Očekuje se da će u 2007. godini u Japanu biti ostvaren spori-ji privredni rast 1,8%, kao posljedica nižeg globalnog rasta i povećanja uvoza.

Grafik br. 7.2 – Kretanje godišnje stopeinflacije u izabranim zemljama

Izvor: Bloomberg

123

MEĐ

UNAR

ODN

A EK

ONOM

IJA

7.1.2. Zemlje u razvoju

Kina - Preliminarni podaci pokazuju da je kineska ekonomija u 2006. godini ostvarila stopu rasta od 10,4%, te se zemlja suočava s izazovima obuzdavanja nagle ekspanzije. Prema preliminarnim procjenama Kineske državne agencije za planiranje, vrijednost BDP-a je premašila 2.600 milijardi dolara. Kina je u proteklih pet godina gotovo udvostručila nacionalnu proizvodnju zahvaljujući snažnoj industrijalizaciji, urbanizaciji i stranim ulaganjima. Kina se suočava s izazovima pri upravljanju ekonomskim rastom uprkos restriktivnim mjerama monetarne politike (povećanja kamatne stope centralne banke, stope obavezne rezerve i smanjenja obi-ma kreditiranja) koje su usmjerene na sprječavanje pojave in-flacije tražnje trebale umanjiti procvat ulaganja, i tako otklonitiprijetnju od inflacije odnosno dužničke krize.

Kina je privukla rekordnih 63 mlrd $ SDI u 2006, ili 5% više u odnosu na 2005. godinu. U pomenute podatke nijesu uključena ulaganja iz inostranstva u kineski finansijski sektor. Sa namjeromda stimuliše izvoz kapitala kako bi smanjio pritisak svojih vode-ćih trgovinskih partnera, prije svega SAD- a, za apresijacijom juana, Kina ohrabruje domaće kompanije da ulažu u inostran-stvo kako bi osigurale resurse, izgradile „brendove“ i stekle veće tržišno učešće. Inostrana ulaganja kineskih kompanija u 2006. godini bila su viša za 32% (16,1 mlrd $) u odnosu na 2005. go-dinu. Kineske devizne rezerve su u odnosu na kraj 2005. godine porasle za 30%, što predstavlja dodatni pritisak na apresijaciju juana. Trgovinski suficit Kine je u 2006. godini porastao za 74%i iznosio je rekordnih 177,5 mlrd $ ponajviše zahvaljujući rastu izvoza. U odnosu na 2001. godinu, kada se Kina pridružila Svjet-skoj trgovinskoj organizaciji (STO), suficit te zemlje porastao jegotovo osam puta. U 2007. godini očekuje se privredni rast Kine od oko 9,5%, najviše zbog odluke Vlade Kine da preduzme mjere za ublažavanje rasta investicione potrošnje.

LATINSKA AMERIKA

U zemljama Latinske Amerike ekonomska aktivnost kontnuira-no raste. U Meksiku je ostvarena godišnja stopa rasta idustrij-ske proizvodnje od 4,6% (oktobar 2006. godine), a u novembru godišnja stopa inflacije iznosila je 4,1%. Ekonomski indikatoriukazuju na privredni rast i u Brazilu. U oktobru 2006. godine,

godišnja stopa rasta industrijske proizvodnje iznosila je 4,9%, a godišnja stopa inflacije 3% (u novembru 2006. god). U Argen-tini je ostvaren godišnji privredni rast od 8,7% uglavnom pod uticajem rasta eksterne tražnje i cijena nekretnina.

7.1.3. Privrede u tranziciji

Tokom 2006. godine u privredama u tranziciji privredni rast je bio stabilan. Hrvatska je u 2006. godini ostvarila stopu privre-dnog rasta od 4,8%, što je za 0,5% više nego u 2005. godini, prosječna godišnja stopa inflacije iznosila je 3,2%. Privredni rastu Hrvatskoj najviše je bio podstaknut rastom investicija i priva-tnom potrošnjom. Kurs kune prema euru na kraju 2006. godine bio je nominalno za 0,4% viši od kursa na kraju 2005. godine kad je iznosio 7,38 HRK/EUR.

U Srbiji je godišnja stopa privrednog rasta u trećem kvartalu 2006. godine iznosila 4,6%, dok je godišnja stopa inflacije u decembrubila 6,6%. U posljednjem kvartalu 2006. godine u Srbiji je došlo do sniženja inflacije zahvaljujući povećanju stepena restriktivno-sti monetarne politike, što je dovelo do usporavanja stope rasta monetarnih agregata i kreditne aktivnosti. Tokom 2006. godi-ne, varijabilnost kursa dinara, mjerena prosječnom promjenom dnevnog kursa prema euru, bila je veoma izražena i iznosila je 0,15% u odnosu na 0,04% u 2005. godini. Nominalni efektivni i realni efektivni kurs bili su niži nego u prethodnim mjesecima (1 euro=79,00 dinara)54.

U Bosni i Hercegovini, u septembru 2006. godine, godišnja sto-pa inflacije iznosila je 7,6%, pri čemu je najveći uticaj na rastimalo uvođenje PDV-a.

Unapređivanje uslova poslovanja u tranzicionim zemljama ostaje jedan od ključnih preduslova za intenziviranje ekonomskog ra-sta. U tabeli 7.1 dat je pregled rezultata tranzicije po zemljama mjeren tranzicionim indeksom EBRD.

Prema našoj projekciji, region jugoistočne Evrope je region koji će se u narednom periodu ubrzano razvijati. O tome svjedoči i naša prognoza kretanja stopa rasta BDP-a, do 2020. godine, koja je prikazana u narednoj tabeli.

54 Izvor: Narodna banka Srbije

124

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Grafik br. 7.3 – Rezultati tranzicije popojedinim zemljama

Izvor: EBRD

Tabela br. 7.1 – Prognoza kretanja stope rasta BDP-a od 2006-2020. godine

Stope rasta GDPp* GDPr** GDPo*** PREB BDPpc-p BDPpc-r BDPpc-o

Albanija 4 6 7 0,7 3,3 5,3 6,3BIH 5 6 7 0,1 4,9 5,9 6,9Hrvatska 3,5 4 5,5 -0,2 3,7 4,2 5,7Makedonija 2,5 4 5 0,4 2,1 3,6 4,6Crna Gora 4 6 7 -0,1 4,1 6,1 7,1Srbija 4 5 7 -0,25 4,25 5,25 7,25Zapadni Balkan 3,8 4,9 6,3 0,1 3,7 4,8 6,2Slovenija 0,05 2,95 3,95 4,95EU 27 1,5 2,2 3,0 0,5 1,0 1,7 2,5

Izvor CBCG* p – pesimistički scenario; ** r – realni scenario;*** o – optimistički scenario

7.2. Kretanje kamatnih stopa

ECB - U 2006. godini ECB je nekoliko puta povećala referen-tnu kamatnu stopu, tako da je ona u decembru dostigla nivo od 3,50%, a procjenjuje se da će u 2007. godini dostići i nivo od 3,75%. Predstavnici ECB smatraju da je povećanje kamatne stope bilo neophodno radi suzbijanja inflatornih očekivanja u eu-rozoni. Procjene ukazuju da je i na sadašnjem nivou referentne kamatne stope monetarna politika u zoni eura ekspanzivna, a o čemu svjedoče podaci koji se odnose na rast kredita privatnom sektoru. Analize ukazuju da se neutralna kamatna stopa kreće u rasponu od 3,5% do 4%.

Tabela br. 7.2 – Kretanje kamatnih stopa ECB tokom 2006. godine, (godišnji procentualni iznosi)

Izvor: ECB

Datum Depozitne olakšice

Glavne operacije refinansiranjaMinimalne varijabilne stope

Marginalni kreditni aranžmani

2006.

13. dec. 2,50 3,50 4,50

11. okt. 2,25 3,25 4,25

9. avgust 2,00 3,00 4,00

15. jun 1,75 2,75 3,75

8. mart 1,50 2,50 3,50

2005. 6. dec. 1,25 2,25 3,25

125

MEĐ

UNAR

ODN

A EK

ONOM

IJA

FED - Krajem 2006. godine, referentna kamatna stopa FED- a dostigla je najviši nivo od marta 2001. godine, 5,25%. Finansij-ska tržišta su očekivala da će se FED zaustaviti na nivou od 5%, što bi bilo približno neutralnoj kamatnoj stopi i skoro tri pro-centna poena iznad stope bazne inflacije, ali očekivanja inve-stitora nijesu se ostvarila. Procjena FED-a je da je rizik od uspo-ravanja privrednog rasta zbog eventualnog prekoračenja nivoa neutralne kamatne stope manji od rizika da se kod potrošača i poslovnog okruženja stvore inflatorna očekivanja. FED je daoprioritet suzbijanju inflatornih očekivanja i po cijenu žrtvovanjadijela privrednog rasta.

BOJ - Referentna kamatna stopa Banke Japana na kraju 2006. godine iznosila je 0,25%, i viša je u odnosu na 2005. godinu za 0,15 procentnih poena, čime su ispunjena očekivanja ana-litičara da će banka napustiti politiku nulte kamatne stope. Od marta 2001. godine, Centralna banka Japana vodila je mone-tarnu politiku tzv. „kvantitativnog popuštanja“ koja referentnu kamatnu stopu održava praktično na nuli i ubacuje svjež novac u finansijski sistem. Razlog vođenju ovakve monetarne politikebio je postojanje opasnosti od pojave deflacije. Međutim, kakoje krajem 2005. i tokom 2006. godine zapažen evidentan privre-dni oporavak Japana, kroz povećanje lične potrošnje, rast profitapreduzeća, pad nezaposlenosti, čime je prema mišljenu članova Monetarnog odbora smanjena opasnost od deflacije, centralnabanka Japana je na prve inflatorne signale odgovorila poveća-njem referentne kamatne stope.

U 2007. godini očekuje se nastavak vođenja monetarne poli-tike iz 2006. godine, tj. napuštanje ultraekspanzivne mone-tarne politike.

Tabela br. 7.3 – Kretanje kamatnih stopa FED-a tokom 2006. god.

DatumPromjena (bazičnih poena)

Rast Smanjenje Iznos (%)

8. avgust - - 5,25

29. jun 25 - 5,25

10. maj 25 - 5,00

28. mart 25 - 4,75

31. januar 25 - 4,50

Izvor: FED

Od ostalih centralnih banaka, izdvajamo Banku Engleske koja se pridružila trendu povećanja kamatnih stopa, tako da je u 2006. godini povećala kamatnu stopu za 0,5 procentnih poena i ona sada iznosi 5,00%.

7.3. Kretanje deviznih kurseva

Kretanja na deviznim tržištima tokom 2006. godine obiležio je pad dolara u odnosu na euro i jen. Razlozi pada vrijednosti dolara su očekivanja investitora na deviznom tržištu da će FED zaustaviti povećanje kamatne stope i da je slabljenje dolara ne-minovno zbog smanjenja debalansa u američkom trgovinskom bilansu. Istovremeno, ECB je počela sa primjenom mjera za su-zbijanje inflacije i preduzetim mjerama je doprinijela povećanjuatraktivnosti ulaganja u eurima. Za razliku od prethodnih perio-da kada je jačanje eura u odnosu na dolar izazivalo strahovanje monetarnih vlasti i privrednika, u ovom periodu nije bio prisu-tan takav scenario. Razlog takvom kretanju se nalazi u činjenici što je dolar ove godine zabilježio pad u odnosu na više valuta u Evropi i Aziji, tako da euro nije bio jedina valuta koja je treba-la da podnese teret slabljenja vrijednosti dolara. Krajem 2004. godine kada je euro rapidno rastao u odnosu na dolar, dok su druge valute naročito japanski jen bile relativno stabilne, znači-lo je da jedino evropski izvoznici moraju platiti cijenu slabljenja vrijednosti američke valute. U decembru 2006. godine, euro je vrijedio 1,33 $, što je za 2,6% više nego na kraju septembra, odnosno za 3,4% više u odnosu na godišnji prosjek.

U 2007. godini očekuje se rast vrijednosti eura u odnosu na dolar, i predviđanja su da će se kretati u zoni od 1,33 do 1,40$ eura.

126

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Očekuje se postepeni rast vrijednosti eura, tako da bi najveći iznos prema očekivanjima trebao da ima krajem 2007. godine.

Razmjenski kurs jena i eura tokom 2006. godine je oscilirao. U prvoj polovini godine bio je stabilan, dok je u drugoj polovini jen izgubio na vrijednosti. U junu 2006. godine jedan euro pro-sječno je vrijedio 145,105 jena, a u decembru 157,89 jena. Ove oscilacije najviše su bile podstaknute očekivanjima učesnika na finansijskom tržištu o pravcima monetarne politike Banke Japanau budućnosti, kao i kratkoročnim špekulativnim transakcijama na novčanom tržištu.

Grafik br. 7.4 – Kretanje kursa USD/EURtokom 2006. godine

Izvor: ECB Min= 1.1852 (27. feb. 2006. godine) Max= 1.3331 (5. dec. 2006. godine)

Grafik br. 7.5 – Kretanje kursa JPY/EUR iJPY/USD tokom 2006. godine

Izvor: ECB Min= 137.77 (27. feb.2006. godine) Max= 155.31 (29. dec. 2006. godine)

Tabela br. 7.4 – Razmjenski kurs eura u odnosu na izabrane evropske valute

Mjesec Češka kruna Britanska funta Mađarska forinta Poljska zlota

Decembar 2006. 27,485 0,67290 251,77 3,8310

Novembar 2006. 27,972 0,67425 256,27 3,8113

Oktobar 2006. 28,219 0,66850 260,22 3,8731

Septembar 2006. 28,383 0,67511 274,42 3,9649

Avgust 2006. 28,194 0,67669 274,41 3,9046

Jul 2006. 28,448 0,68782 277,49 3,9962

Izvor: ECB

7.4. Crna Gora i međunarodno okruženje

Na međunarodnom planu 2006. godina bila je veoma uspješna za Crnu Goru. Završeni su preliminarni pregovori sa EU o potpisiva-nju Sporazuma o stabilizaciji i asocijaciji, kao i aktivnosti vezane za učlanjenje Crne Gore u MMF i Svjetsku banku.

Globalna privredna konjuktura pozitivno je djelovala na privre-dni rast Crne Gore, priliv stranih direktnih investicija i kretanja u monetarnoj sferi.

127

MEĐ

UNAR

ODN

A EK

ONOM

IJA

Porast cijene nafte na svjetskom tržištu, u prvoj polovini 2006. godine, doveo je do porasta troškova proizvodnje što se odrazilo na cijene na malo i troškove života u Crnoj Gori. U prvoj polovini 2006. godine učešće nafte u ukupnoj inflaciji iznosilo je čak 42%,dok se u drugom dijelu godine to učešće smanjilo (zbog pada ci-jena nafte na svjetskom tržištu). Sem nafte na privredna kretanja u Crnoj Gori veliki uticaj ima i kretanje cijena metala (boksita i aluminijuma), jer je njihovo učešće u ukupnom izvozu značajno. Porast kamatnih stopa u svijetu ima negativan uticaj na kretanja u Crnoj Gori, kao neto dužnika prema inostranstvu.

Predviđanja za 2007. godinu, na globalnom nivou, ukazuju na pozitivne tendencije, čime će biti stvoreni povoljni spoljni uslovi privređivanja za Crnu Goru, izuzev najavljenih kretanja kamatnih stopa koja mogu imati negativan uticaj.

U 2007. godini očekuje se potpisivanje Sporazuma o stabiliza-ciji i pridruživanju, što će predstavljati značajan napredak Crne Gore na putu evropskih integracija i stvoriti uslove za početak nove faze odnosa sa EU.

8NAJZNAČAJNIJI

DOGAĐAJI

131

NAJZ

NAČ

AJNI

JI D

OGAĐ

AJI

Najznačajniji događaji u januaru 2006. godine

U Crnoj Gori počeo je da se primjenjuje Zakon o primjeni propisa kojima se uređuje zaštita prava intelektualne svojine, koji bi trebao omogućiti nesmetano primjenjivanje regulative iz te oblasti.

U crnogorskom bankarstvu zabilježena su tri značajna događa-ja; „Sosijete ženeral (Societe Generale) banka“ preuzela je „Po-dgoričku banku“, čime je zaokružen proces kupovine kontrolnog paketa akcija ove banke realizovan krajem prošle godine. Pored toga, od početka godine „Euromarket banka“ a.d. je i faktički pripojena „NLB Montenegrobanci“ a.d. Podgorica. Podgorička „Atlasmont banka“, prva iz Crne Gore, otvorila je svoje pred-stavništvo u Ruskoj Federaciji, nakon dobivanja odobrenja od Centralne banke Rusije.

Potpisan je ugovor o prodaji hotela „Galeb“, koji je u vlasništvu Ulcinjske rivijere u stečaju, hrvatskoj kompaniji „PGM Ragusa“ za 5,3 miliona eura

Crnogorska Vlada pozvala je investitore da prijave interesovanje za dobijanje koncesije za korišćenje vode u komercijalne svrhe sa devet crnogorskih izvorišta.

Crnogorsko Ministarstvo finansija objavilo je Nacrt zakona o lo-kalnim komunalnim taksama, prema kojem će opštine moći još dvije godine da naplaćuju takse za korišćenje značajnih infrastru-kturnih telekomunikacionih i objekata za prenos struje.

Crnogorska Centralna depozitarna agencija postala je član Evrop-ske asocijacije centralnih depozitarija za hartije od vrijednosti.

Najznačajniji događaji u februaru 2006. godine

Crnogorska Vlada usvojila je Prijedlog zakona o lokalnim komu-nalnim taksama i Plan privatizacije za ovu godinu. Takođe, Vlada je usvojila Program ovogodišnjeg rada, čiji su prioriteti pridruži-vanje Evropskoj uniji i obezbjeđivanje uslova za funkcionisanje državnih institucija nakon sticanja nezavisnosti.

Finansijski aranžman, koji je Međunarodni monetarni fond pri-je gotovo četiri godine odobrio Državnoj zajednici uspješno je okončan, i shodno postignutim dogovorima sa predstavnicima MMF-a dug prema Pariskom klubu je umanjen za preostalih 15% (od dogovorenog otpisa duga od 66%).

Članovi Odbora za raspodjelu finansijske imovine i obavezabivše SFRJ potpisali su Rezoluciju o podjeli 27% njenog udjela u osnivačkom kapitalu Jugoslovenske banke za međunarodnu ekonomsku saradnju (JUBMES).

Centralna banka Crne Gore izdala je dozvolu za rad austrijskoj Hipo Alpe Adria banci, čija je uprava najavila da će klijentima u Crnoj Gori ponuditi konkurentnije bankarske uslove od postojećih.

Najznačajniji događaji u martu 2006. godine

U Budvi je održan, 15. po redu, Međunarodni sajam turizma „Metubes“, koji je okupio 114 izlagača iz zemlje i inostranstva. Crnogorska preduzeća, čiji su predstavnici posjetili berzu rada na ovom sajmu, bili su zainteresovani da angažuju preko 700 nezaposlenih sa evidencije Zavoda za zapošljavanje.

132

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Komisija za hartije od vrijednosti Republike Crne Gore, odobrila je Nex Montenegro berzi javnu ponudu za preuzimanje Monte-negroberze. Nex Montenegroberza objavila je prospekt za preu-zimanje svih (oko 1,3 hiljade) akcija Montenegroberze sa pravom glasa, koje je namjeravala da plati po 130 eura.

Agencija za duvan dodijelila je podgoričkim kompanijama „Rok-šped“ i „Bar-Kod“ prve licence za trgovinu na veliko duvanskim proizvodima.

Crnogorska Vlada je prihvatila da učestvuje u projektu „Hiljadu stambenih kredita“, kojim će građanima biti omogućeno da pod povoljnijim uslovima od postojećih dobiju kredit, i plate ratu od 90 do 180 eura.

Predstavnici norveške kompanije „Stakraft“ i crnogorske „Elek-troprivrede“ potpisali su Memorandum o saradnji, s ciljem jačanja uloge Crne Gore na energetskom tržištu jugoistočne Evrope.

Najznačajniji događaji u aprilu 2006. godine

Crnogorska Vlada usvojila je Uredbu o poreskim olakšicama za poslodavce koji zaposle invalide, tehnološke viškove i radnike sa najmanje 50 godina starosti, invalide rada, nezaposlene koji su više od pet godina na biroima rada, sezonce, i radnike angažo-vane u javnim radovima.

Crnogorska Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzeća pozvala je iseljenike iz Crne Gore da se prijave za ukupno 500 hiljada eura vrijedne kredite koje će im odobravati u saradnji sa Crnogorskom komercijalnom bankom.

Predstavnici Srbije i Crne Gore, crnogorske Vlade i Evropske inve-sticione banke potpisali su finansijski protokol o zajmu za reguli-sanje otpadnih voda i snabdijevanje vodom u Crnoj Gori.

Hypo Alpe Adria banka, potpisivanjem ugovora sa crnogor-skom Vladom, uključila se u realizaciju projekta „Hiljadu stam-benih kredita“.

Predstavnici crnogorske i Vlade Poljske potpisali su u Varšavi ugo-vor o kreditu za Crnu Goru, vrijedan 15 miliona dolara, koji će biti iskorišten za rehabilitaciju željeznice i razvoj poljoprivrede.

Vlada Crne Gore usvojila je Predlog zakona o javnim nabavkama, usaglašen sa pravom Evropske unije u ovoj oblasti, koji doma-ćim ponuđačima neće dati traženi privremeni povlašćeni status u odnosu na strane.

Zavod za zapošljavanje, Direkcija za razvoj malih i srednjih pre-duzeća i Fond za razvoj uručili su 530 odluka o dodjeli kredita preduzetnicima, malim i srednjim preduzećima ukupne vrije-dnosti oko 5 miliona eura.

Poslanici crnogorske Skupštine usvojili su Zakon o porezu na igre na sreću, Zakon o komunalnim taksama, Zakon o vanpar-ničnom postupku, kao i izmjene i dopune Zakona o radu i Za-kona o eksproprijaciji.

Najznačajniji događaji u maju 2006. godine

U Crnoj Gori je 21. maja održan referendum o državnom statusu. Crnogorsku nezavisnost podržalo je 55,4% izašlih birača, i time je Crna Gora i zvanično postala nezavisna država. Vlada Crne Gore je, nakon proglašenja nezavisnosti u Skupštini, počela procedure za učlanjenje u međunarodne finansijske organizacije.

Na Cetinju je održana proslava povodom 100 godina crnogor-skog državnog novca. Proslavi, u organizaciji Centralne banke Crne Gore, prisustvovali su predstavnici velikog broja centralnih banaka, kao i najviši državni zvaničnici.

Austrijska kovnica poklonila je crnogorskoj Centralnoj banci je-dinu preostalu od nekoliko mašina na kojima je prije 100 godina kovan prvi novac države Crne Gore – perper.

Stupio je na snagu novi Sporazum o slobodnoj trgovini između Srbije i Crne Gore i Makedonije, koji je nakon sedam rundi ra-zgovora usaglašen krajem maja prošle godine.

Najboljom crnogorskom kompanijom za prošlu godinu, na osno-vu prvog takvog konkursa koji je raspisala Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzeća, proglašena je podgorička „Cijevna komerc“.

133

NAJZ

NAČ

AJNI

JI D

OGAĐ

AJI

Najznačajniji događaji u junu 2006. godine

Ministri finansija i guverneri centralnih banaka Srbije i Crne Gore,načelno su se dogovorili da članstvo bivše Državne zajednice u međunarodnim finansijskim institucijama naslijedi Srbija, sapostojećim članskim ulogom, od čega će Crnoj Gori biti refun-diran dogovoreni iznos.

Na ministarskoj konferenciji u Beču usvojena je Deklaracija o kreiranju investicionog okvira za stvaranje jedinstvenog regio-na, za koju se očekuje da će dovesti do dodatnog rasta obima investicija u jugoistočnoj Evropi.

Crnogorsko Ministarstvo finansija pripremilo je Nacrt dopunaZakona o regulisanju obaveza i potraživanja po osnovu inoduga i devizne štednje građana, koji će štedišama iz Crne Gore omogućiti vraćanje uloga u bankama koje su imale sjedište u Srbiji.

Nakon što je u Podgorici potpisan ugovor o prodaji kontrolnog paketa akcija Pljevaljske banke, Crna Gora je prva država na Bal-kanu koja se približava potpuno privatnom bankarskom sektoru i tržištu kapitala.

Crnogorska Agencija za telekomunikacije i poštanske usluge pri-premila je Nacrt pravilnika o uslovima i načinu pružanja javnog servisa prenosa govora preko mreža baziranih na Internet pro-tokolu, u cilju podsticanja konkurencije, liberalizacije i praćenja novih tehnologija u toj oblasti.

Najznačajniji događaji u julu 2006. godine

Predstavnici vlada i centralnih banaka Crne Gore i Srbije potpi-sali su međudržavni Sporazum o regulisanju članstva u među-narodnim finansijskim organizacijama i razgraničavanju finan-sijskih prava i obaveza doskorašnje Državne zajednice, nakon čega je crnogorska Skupština usvojila Zakon o potvrđivanju ovog Sporazuma.

Skupština Crne Gore usvojila je i novi Zakon o javnim nabavka-ma, koji predviđa nove i jednostavnije metode i postupke javnih nabavki, kao što je uvođenje elektronskog sistema, koji će do-prineti da procedura javnih nabavki bude efikasnija, efektivnijai transparentnija.

Crnogorska Vlada definisala je Predlog zakona o ratifikaciji spora-zuma Crne Gore i Evropske unije o formiranju zajedničkog ener-getskog tržišta jugioistočne Evrope, i usvojila Strategiju razvoja proizvodnje hrane i ruralnih područja.

Takođe, Vlada je usvojila i Strategiju podsticanja stranih direk-tnih investicija, dokument fokusiran na ključnim polugama in-vesticione politike i privlačenju investitora primjenom fiskalnih,finansijskih i institucionalnih podsticajnih mjera i promotivnihaktivnosti. Predlog Zakona o obaveznom osiguranju u saobraća-ju, koji je Vlada takođe usvojila, omogućiće mnogo bolju zaštitu i obezbjeđenje oštećenih.

Vlada je raskinula ugovor o gradnji prve naftne bušotine u cr-nogorskom primorju sa grčkim Helenik petroleumom (Hellenic Petroleum), jer nije ispoštovao dva puta produžavane rokove iz tog dokumenta.

Crna Gora je postala punopravni član Međunarodne organizacije rada, a takođe i punopravni član Međunarodne organizacije za telekomunikacije (ITU), čije je sjedište u Ženevi.

Fondu za obeštećenje bivših vlasnika, kojima je imovina u Crnoj Gori oduzeta poslije Drugog svjetskog rata, nadležne opštinske komisije do jula mjeseca dostavile su 53 pravosnažna i izvršna rješenja o restituciji, čija je ukupna vrijednost 9,5 miliona EUR.

Najznačajniji događaji u avgustu 2006. godine

Crnogorska Vlada je prihvatila predlog Međunarodne organiza-cije za standardizaciju da osnovni nacionalni kod bude oznaka ME, a troslovni MNE.

Mađarska OTP banka potpisala je ugovor o kupovini svih akcija Crnogorske komercijalne banke iz Podgorice za 105 miliona eura. Taj iznos, gotovo sedam puta veći od nominalne vrijednosti akcij-skog kapitala CKB-a, OTP će isplatiti do kraja godine.

Odbor direktora „Elektroprivrede“ Crne Gore pokrenuo je postu-pak prodaje pet malih crnogorskih hidroelektrana, a konačnu odluku o njihovoj prodaji usvojiće Skupština akcionara.

134

GODI

ŠNJI

IZVJ

EŠTA

J GLA

VNOG

EKO

NOM

ISTE

• 20

06

Najznačajniji događaji u septembru 2006. godine

Crnogorska Vlada usvojila je Nacrt zakona o zaštiti potrošača, koji bi u potpunosti trebao da štiti prava i interese potrošača.

Crna Gora, preko Privredne komore, uključena je u Svjetsku tr-govinsku mrežu 66 zemalja svijeta koje razmjenjuju informaci-je o trgovini, njenim sistemima i problemima, kao i načinima njihovog rješavanja.

Međunarodna organizacija za standardizaciju odobrila je da dvo-slovna skraćenica za Crnu Goru bude ME, a troslovna MNE, dok je Međunarodna unija za telekomunikacije (ITU) dodijelila Crnoj Gori novi međunarodni kod za telefonsku mrežu – 382.

Američka organizacija CHF je, u okviru prve godine sprovođenja programa lokalnog ekonomskog razvoja (CRDA-E), odobrila re-alizaciju 163 projekta vrijedna preko 6,3 miliona eura.

Predstavnici slovenačke kompanije „Petrol“ i crnogorskog „Mon-tenegrobonusa“ potpisali su na Cetinju pismo o namjerama, kojim su definisani zajednički projekti ukupne vrijednosti 1,5milijardi eura.

U septembru je crnogorsko tržište kapitala, umjesto nastavka rasta cijena koji se dogodio u postreferendumskom i periodu nakon održanih parlamentarnih izbora, registrovao negativan trend, što analitičari objašnjavaju manjom tražnjom.

Najznačajniji događaji u oktobru 2006. godine

Privredna komora Crne Gore postala je i zvanično član Asocijacije evropskih trgovinsko-industrijskih komora (Eurochambers).

Crna Gora postala je 36. član Evropske komisije za putovanja, na generalnom sastanku te organizacije.

Predstavnici srpske i crnogorske Vlade usaglasili su tekst Spo-razuma o socijalnom osiguranju između dvije države, ali nije prihvaćen predlog Crne Gore da se do njegovog stupanja na snagu poštuju sva stečena prava korisnika sa prebivalištem na njenoj teritoriji.

U Briselu je počela četvrta runda pregovora o jedinstvenom spo-razumu o slobodnoj trgovini zemalja jugoistočne Evrope.

U Podgorici je promovisan Evropski fond za jugoistočnu Evro-pu, koji planira da u narednih pet godina refinansira oko 150hiljada kredita i doprinese otvaranju oko 30 hiljada novih ra-dnih mjesta u regionu.

Crnogorsko Ministarstvo pomorstva i saobraćaja nije dozvolilo beogradskoj niskobudžetskoj avio-kompaniji „Centavia“ da leti do Podgorice.

Najznačajniji događaji u novembru 2006. godine

Crna Gora je postala član Evropske banke za obnovu i razvoj.

Crnogorska Vlada usvojila je Predlog zakona o budžetu, kojim je planiran suficit u konsolidovanoj javnoj potrošnji od 0,54%bruto domaćeg proizvoda. Takođe, Vlada se složila sa predlo-gom Komiteta za članstvo Međunarodnog monetarnog fonda (MMF) da kvota Crne Gore u toj instituciji iznosi 27,5 miliona specijalnih prava vučenja.

Poslanici crnogorske Skupštine usvojili su Zakon o ratifikacijiSporazuma o ekonomskoj i trgovinskoj saradnji između vlada Crne Gore i Kine.

Crnogorska Agencija za telekomunikacije objavila je međuna-rodni javni tender za dodjelu licenci za drugu i treću generaciju mobilne telefonije.

Predstavnici britanskog MNSS (MN Speciality Steels), crnogor-ske Vlade i državnih fondova potpisali su ugovor o kupoprodaji 66,7% akcija „Željezare“ u Nikšiću.

„Crnagoraput“, preduzeće čijih je 30,9% akcija prodato Štrabagu (Strabag) uz obavezu dokapitalizacije, pod upravom te austrijske firme biće nosilac gradnje puteva u Crnoj Gori i okruženju.

Počela je primjena novih pravila o blok trgovini na crnogorskom tržištu kapitala, koja dozvoljavaju da cijena akcija odstupa najviše petinu od tržišne cijene.

135

NAJZ

NAČ

AJNI

JI D

OGAĐ

AJI

Predstavnici crnogorske i njemačke Vlade potpisali su Protokol o saradnji za 2006. godinu, vrijedan oko 63 miliona eura, uključujući pristup regionalnim fondovima, koji pokazuje koliko Njemačka podržava Crnu Goru na putu ka Evropskoj uniji.

Upravni odbor saobraćaja Evropske konferencije transporta (ECMT), koja pomaže u kreiranju integrisanog, ekonomski efi-kasnog i bezbjednog saobraćajnog sistema, primio je Crnu Goru u članstvo.

Najznačajniji događaji u decembru 2006. godine

Završeni su pregovori o Sporazumu o stabilizaciji i pridruživa-nju Crne Gore Evropskoj uniji, koji bi trebao da bude parafirankad crnogorska Vlada ispuni preuzete obaveze u oblastima ca-rine i konkurencije.

Crnogorska Vlada usvojila je predloge Sporazuma o regulisanju obaveza Ruske Federacije prema Crnoj Gori, nastalih u doba biv-ših SSSR i SFRJ. Takođe, Vlada je usvojila Predlog zakona o kon-troli državne pomoći, koji zabranjuje svaki njen oblik kojim se narušava tržišna konkurencija, utiče na ispunjenje međunarodno preuzetih obaveza ili može izazvati takav efekat.

Poslanici crnogorskog parlamenta usvojili su Zakon o osiguranju i prihvatili izvještaj o prošlogodišnjem radu Regulatorne agencije za energetiku i Centralne banke Crne Gore, kao i njihove finan-sijske izvještaje. Takođe, usvojili su izmjene i dopune Zakona o Državnoj revizorskoj instituciji (DRI) i Zakona o porezu na do-hodak fizičkih lica. Zakon o dobrovoljnim penzijskim fondovi-ma, kao i Predlog budžeta za 2007. godinu, usvojeni su u crno-gorskoj Skupštini, uprkos zahtjevu dijela poslanika da se vrate u formu nacrta i doradi.

Vlada Italije otpisala je Crnoj Gori dio duga u okviru Pariskog kluba povjerilaca u iznosu od 2,5 miliona eura i 2 miliona dolara.

Crna Gora je primljena u članstvo Svjetske carinske organiza-cije.

Delegacija Vlade razgovarala je sa predstavnicima Majkroso-fta (Microsoft) o mogućnostima osnivanja tehnološkog centra te kompanije u Crnoj Gori koji bi regrutovao nove crnogorske stručnjake i bio motivacija za povratak već afirmisanih u ino-stranstvu.

Zvaničnici Crne Gore, Hrvatske, Albanije, Bosne i Hercegovine, Sr-bije, Bugarske, Moldavije, Rumunije i Makedonije, kao i specijalni predstavnik UN-a na Kosovu, potpisali su u Bukureštu Sporazum o srednjoevropskoj zoni slobodne trgovine (CEFTA).

Mađarska „OTP banka“ zvanično je postala vlasnik „Crnogor-ske komercijalne banke“ (CKB) kupovinom svih njenih akcija na Montenegroberzi.

Minimalna cijena rada, osnovica za obračun plata u javnom se-ktoru, postepeno će se uvećavati u 2007. godini, i u julu će dostići 55 EUR, što je predviđeno Sporazumom koji su potpisali pred-stavnici Vlade, Saveza sindikata i Unije poslodavaca.

9PRILOZI

139

Učešće u 2005.

ø 2005 = 100 INDEX NIVOA

2005. 2006. XII 2006.XI 2005.

XII 2006.XII 2005.

I-XII 2006.I-XII 2005.XI XII I -XII XI XII I -XII

Industrija ukupno 100.0 106.1 108.4 100.0 106.6 110.9 101.0 104.0 102.3 101.0

Vađenje ruda i kamena 6.1 81.0 125.9 100.0 96.4 108.8 102.9 112.9 86.4 102.9

Vađenje energ.sirovina 2.0 119.6 113.9 100.0 127.2 123.1 117.5 96.8 108.1 117.5

Vađenje kamenog uglja, lignita i treseta 2.0 119.6 113.9 100.0 127.2 123.1 117.5 96.8 108.1 117.5

Vađenje ostalih sirovina i mat. 4.1 61.7 131.9 100.0 81.0 101.6 95.6 125.4 77.0 95.6

Vađenje ruda metala 3.2 60.7 148.8 100.0 83.9 112.5 98.1 134.1 75.6 98.1

Vađenje ostalih ruda i kamena 0.9 65.4 69.2 100.0 70.2 61.2 86.3 87.2 88.4 86.3

Prerađivačka industrija 70.6 99.8 103.1 100.0 108.8 108.0 100.1 99.3 104.8 100.1

Prehrambeni proizvodi, pića i duvan 9.0 94.3 105.3 100.0 85.5 112.2 90.6 131.2 106.6 90.6

Proizvodnja prehr.proiz. i pića 7.1 117.0 121.4 100.0 102.3 137.6 103.8 134.5 113.3 103.8

Proizvodnja duvanskih proizvoda 1.9 8.6 44.8 100.0 22.4 16.4 41.0 73.2 36.6 41.0

Proizvodnja tekstila i tekst.proizvoda 1.2 67.6 80.9 100.0 133.3 154.0 116.6 115.5 190.4 116.6

Proizvodnja tekstilnih tkanina 0.1 105.0 278.2 100.0 328.5 184.0 148.6 56.0 66.1 148.6

Proizvodnja odjevnih predmeta i krzna 1.1 65.6 70.1 100.0 122.7 152.3 114.9 124.1 217.3 114.9

Proizvodnja kože i predmeta od kože 0.1 339.8 100.0 159.2 339.8 139.8 213.4 139.8

Prerada drveta i proizvodi od drveta 2.2 151.7 268.9 100.0 111.2 131.2 99.0 118.0 48.8 99.0

Proizvodnja papira, izdavanje i štampanje 1.0 87.9 107.6 100.0 71.6 69.2 95.9 96.6 64.3 95.9

Proiz.celuloze, papira i prerada papira 0.4 86.8 104.0 100.0 67.6 87.4 86.8 129.3 84.0 86.8

Izdavanje štampanje i reprodukcija 0.6 88.5 109.8 100.0 74.0 58.3 101.4 78.8 53.1 101.4

Proizv.hemijskih proizvoda i vlakana 6.7 132.2 139.8 100.0 92.8 84.9 65.1 91.5 60.7 65.1

Proizvodnja proizv od gume i plast. masa 0.1 109.5 124.8 100.0 87.2 136.6 69.6 156.7 109.5 69.5

Proiz.proizv od ost.nemetalnih minerala 6.1 101.0 98.3 100.0 100.3 100.4 100.9 100.1 102.1 100.9

Proizv. Osnovnih metala i met.proizvoda 42.6 93.4 90.2 100.0 113.8 107.9 104.8 94.8 119.6 104.8

Proizvodnja osnovnih metala 40.7 93.6 87.2 100.0 111.5 106.3 104.3 95.3 121.9 104.3

Proizvodnja metalnih proizvoda osim mašina 1.9 90.6 153.5 100.0 162.8 140.9 114.7 86.5 91.8 114.7

Proizvodnja mašina i uređaja, ostala 0.8 115.0 100.1 100.0 300.3 256.5 225.7 85.4 256.2 225.7

Proizvodnja maš. uređaja i apar. za domać. 0.1 120.9 103.6 100.0 120.9 120.9 114.4 100.0 116.7 114.4

Proizvodnja saobraćajnih sredstava 0.6 119.1 58.0 100.0 119.1 64.1 98.5 53.8 110.5 98.5

Prerađivačka industrija, ostala 0.1 135.9 169.4 100.0 361.9 389.9 386.7 107.7 230.2 386.7

Proizvodnja električne energije, gasa i vode 23.3 132.0 120.0 100.0 102.5 120.4 103.1 117.5 100.3 103.1

Prilog A. Realna kretanja

Tabela br. 2 – Industrijska proizvodnja

Izvor: Monstat

Izvor: Monstat

Tabela br. 1 – Pregled makroekonomskih kretanja

OPIS2005. 2006. (lančani indeks)XII/XI I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Industrijska proizvodnja (index) 102.2 97.9 90.5 111.3 86.3 109 101.6 99.8 93.8 105.5 91.5 115.5 104

Troškovi života (index) 100.2 100.3 100.3 100.2 100.7 100.7 100.1 98.9 100.3 100.3 100.4 100.3 100.3

Cijene na malo (index) 100.1 100.2 100.1 100.1 100.6 100.3 100.2 99.8 100.2 100.1 100.0 100.1 100.2

140Izvor: Monstat i kalkulacije CBCG

Tabela br. 3 – Industrijska proizvodnja

Ukupno Vađenje ruda i kamena Prerađivačka industrija Proiz. el. energije, gasa i vode

2000=100Godšnja

stopa rastaMjesečna

stopa rasta2000=100

Godšnja stopa rasta

Mjesečna stopa rasta

2000=100Godšnja

stopa rastaMjesečna

stopa rasta2000=100

Godšnja stopa rasta

Mjesečna stopa rasta

2001. 99.3 -0.7 88.5 -11.5 101.6 1.6 93.9 -6.12002. 99.9 0.6 95.1 7.5 103.9 2.3 87.7 -6.62003. 102.3 2.4 96.5 1.4 101.8 -2.1 103.1 17.52004. 116.4 13.8 91.5 -5.1 115.1 13.1 124.7 21.0

2002.

Jan. 78.2 -16.0 -33.8 74.9 52.9 -39.3 76.2 -5.6 -31.2 87.3 -38.0 -39.6Feb. 87.4 -17.2 14.0 90.0 51.8 20.1 99.5 -1.4 30.7 56.7 -57.2 -28.8Mar. 99.6 -12.8 11.8 72.7 -8.4 -19.2 107.1 1.3 7.6 87.8 -40.8 45.0Apr. 94.1 3.2 -5.6 49.6 57.1 -32.8 114.4 14.4 6.8 51.9 -39.2 -40.8Maj 80.6 -21.6 -14.3 71.9 -18.4 44.8 104.5 -4.0 -8.6 17.2 -81.0 -66.9Jun 95.5 2.2 18.3 100.4 10.6 39.6 108.2 2.8 3.5 58.5 -4.6 240.4Jul 105.5 24.5 10.5 113.0 61.9 12.5 111.4 9.6 2.8 86.9 103.1 148.6Avg. 93.5 5.2 -11.2 133.0 23.4 17.7 95.6 -11.6 -14.1 75.7 150.6 -12.9Sep. 107.6 18.2 15.0 126.1 -18.6 -5.1 110.5 11.1 15.6 93.7 95.7 23.7Okt. 117.8 17.4 9.5 120.8 2.7 -4.3 111.3 4.0 0.6 134.9 75.7 44.0Nov. 116.3 10.0 -1.4 122.2 35.6 1.1 108.4 7.8 -2.6 135.8 9.1 0.6Dec. 120.1 1.6 3.3 66.0 -46.5 -45.9 99.7 -0.6 1.6 164.0 19.7 20.7

2003.

Jan. 100.9 29.0 -16.0 46.3 -38.2 -29.9 86.2 13.1 -21.8 124.2 42.3 -26.3Feb. 111.7 27.9 13.3 66.8 -25.8 44.1 97.2 -2.3 13.1 163.9 189.3 10.7Mar. 113.8 14.3 -0.3 77.0 5.9 15.2 107.3 0.2 10.1 144.1 64.1 -17.8Apr. 83.5 -11.3 -26.8 56.4 13.6 -26.8 95.6 -16.4 -11.0 58.8 13.2 -59.1Maj 80.9 0.4 -3.1 56.1 -22.0 -0.5 98.4 -5.9 3.1 40.2 134.2 -31.6Jun 102.6 7.5 26.9 98.1 -2.3 74.2 111.7 3.2 13.5 79.2 35.4 96.7Jul 107.0 1.5 -1.3 100.7 -10.9 3.0 105.6 -5.2 -5.4 89.7 3.2 13.4Avg. 100.0 6.9 -1.3 210.7 58.4 109.3 97.8 2.3 -7.3 71.9 -5.0 -19.7Sep. 106.4 -1.1 -3.3 177.3 40.6 15.8 98.8 -10.6 1.0 66.4 -29.2 -7.9Okt. 104.7 -11.1 8.4 103.9 -14.0 -41.4 113.2 1.7 14.6 166.8 23.6 10.1Nov. 103.7 -10.8 -1.0 88.6 -27.5 -14.8 104.5 -3.6 -7.7 105.9 -22.0 29.2Dec. 122.0 1.6 17.7 75.1 13.8 -15.3 101.9 2.2 6.9 164.8 0.5 55.7

2004.

Jan. 100.8 -0.1 -17.4 56.3 21.5 -25.2 85.0 -1.4 -23.9 124.2 0.0 -4.1Feb. 107.8 -3.5 9.4 71.7 7.4 27.6 95.4 -1.8 12.7 151.5 -7.6 2.3Mar. 112.6 -1.1 2.3 46.1 -40.1 -35.6 123.3 14.9 28.9 103.9 -27.9 -35.9Apr. 120.8 44.7 7.0 58.3 3.4 26.3 117.2 22.5 -5.3 150.3 155.7 45.1Maj 118.1 46.0 -2.2 53.8 -4.1 -7.8 113.3 15.2 -3.0 190.8 374.2 0.2Jun 119.5 16.5 -0.3 101.4 3.3 87.6 117.6 5.3 1.6 129.6 63.7 -13.9Jul 113.6 6.1 -9.3 100.0 -0.7 -1 119.3 13.0 2.8 77.0 -14.2 -40.6Avg. 100.2 0.2 -6.2 90.4 -57.1 -9.6 114.0 16.5 -3.8 65.2 -9.3 -15.1Sep. 121.9 14.6 10.6 164.3 -7.3 82.1 118.2 19.6 3.6 74.5 12.3 13.9Okt. 112.3 7.3 1.4 102.1 -1.7 -37.9 123.4 9.0 4.5 173.3 3.9 14.4Nov. 123.8 19.4 10.1 88.3 -0.3 -3.7 121.6 16.3 -1.5 140.4 32.5 64.7Dec. 156.5 28.3 26.6 166.9 122.1 88.2 128.1 25.7 15.4 198.4 20.4 41.5

2005.

Jan. 114.2 13.3 -27 61.5 9.3 -63 101.1 19 -27.8 130.6 5.1 -16.3Feb. 101.9 -5.5 -8.7 42.8 -40.4 -30.4 104.2 9.2 3.4 114.1 -24.7 -26.7Mar. 117.6 4.5 13.1 83.8 81.7 96.1 117.6 -4.6 12.6 129.2 24.4 5.8Apr. 105.8 -12.4 -10.3 61.6 5.7 -26.5 114.6 -2.2 -2.9 95.3 -36.6 -26.1Maj 111.4 -5.7 5.4 70.3 30.8 14.3 119.2 5.2 4.3 129.5 -32.1 7.5Jun 115.7 -3.2 2.3 108.4 7 53.4 122.0 3.7 0.2 100.3 -22.6 -1.9Jul 125.0 10.1 4.1 106.0 6.0 -1.9 137.1 14.9 13.9 79.0 2.7 -21.1Avg. 116.7 16.5 -1.5 129.4 43.1 22 133.0 16.7 10.1 67.8 4.0 11.7Sep. 133.2 9.3 3.8 146.1 -11.1 13.1 129.1 9.2 -3.1 92.1 23.6 35.3Okt. 110.2 -1.9 -9 101.2 -0.9 -30.7 120.1 -2.7 -6.9 175.4 1.2 -11.5Nov. 120.9 -2.4 9.3 74.3 -15.9 -26.7 118.1 -2.9 -6.9 142.3 1.4 65.0Dec. 123.4 -21.2 2.2 116.1 -30.4 55.5 111.4 -13 3.3 129.4 -34.8 -9.0

2006.

Jan. 120.7 5.7 -2.1 93.0 51.3 -19.5 100.5 -0.6 -17.6 144.9 11 42.5Feb. 106.7 4.7 -9.5 91.8 114.8 -1.3 96.0 -7.9 -4.1 139.8 22.6 -19.0Mar. 121.2 3.0 11.3 90.5 8.0 -1.4 118.8 1.0 23.3 138.7 7.3 -7.4Apr. 105.0 -0.8 -13.7 70.8 14.9 -21.8 114.2 -0.3 -4.1 89.8 -5.8 -35.1Maj 114.3 2.6 9.0 90.0 27.9 27.1 118.7 -0.4 4.1 138.3 6.8 21.8Jun 117.9 1.9 1.6 96.3 -11.2 6.6 124.4 2.0 2.6 106.2 5.9 -2.9Jul 138.0 10.4 -0.2 96.8 -8.7 0.8 140.3 2.4 1.7 129.2 63.5 -6.3Avg. 112.2 -3.9 -6.2 108.0 -16.5 11.7 120.8 -9.2 -2.5 75.3 11.1 -24.2Sep. 126.2 -5.3 5.5 124.3 -14.9 15.3 129.2 0.1 6.9 72.1 -21.7 -4.4Okt. 104.9 -4.8 -8.5 82.8 -18.2 -33.3 120.6 0.5 -6.5 139.1 -20.7 -5.2Nov. 121.5 0.5 15.5 88.4 19.0 6.5 128.7 9.0 6.7 110.6 -22.3 61.7Dec. 126.2 2.3 4.0 100.3 -13.6 12.9 116.8 4.8 -0.7 129.8 0.3 17.5

141

Izvor: Monstat

Tabela br. 4 – Industrijska proizvodnja

Tabela br. 5 – Cijene na malo

Tabela br. 7 – Cijene proizvođača industrijskih proizvoda

Tabela br. 6 – Troškovi života

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIILančani index 97.9 90.5 111.3 86.3 109.0 101.6 99.8 93.8 105.5 91.5 115.5 104.0ø 2005 = 100 106.1 96.0 106.8 92.2 100.5 102.1 101.9 95.6 100.9 92.3 106.6 110.9U odnosu na isti mjesec preth. god. 105.7 104.7 103.0 99.2 102.6 101.9 110.4 93.1 94.7 95.2 100.5 102.3Period tekuće prema istom preth. god. 105.2 104.4 103.2 103.1 102.9 103.9 102.5 101.5 100.9 100.9 101.0

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIILančani index 100.2 100.1 100.1 100.6 100.3 100.2 99.8 100.2 100.1 100.0 100.1 100.2ø 2005 = 100 101.2 101.3 101.4 102.0 102.4 102.5 102.4 102.6 102.7 102.7 102.8 103.0U odnosu na isti mjesec preth. god. 102.6 102.3 102 102.1 102.2 102.3 102.3 102.3 101.7 101.7 101.9 102.0Period tekuće prema istom preth. god. 102.5 102.3 102.3 102.2 102.1 102.2 102.2 102.2 102.1 102.1 102.1Decembar 2005 = 100 100.1 100.4 100.5 101.1 101.4 101.6 101.4 101.6 101.7 101.7 101.8 102.0

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIILančani index 100.3 100.3 100.2 100.7 100.7 100.1 98.9 100.3 100.3 100.4 100.3 100.3ø 2005= 100 102.1 102.4 102.6 103.3 104.0 104.1 103.0 103.3 103.6 104 104.3 104.6U odnosu na isti mjesec preth.god. 102.9 102.9 102.8 103.1 103.3 103.1 103.3 103.3 102.7 102.8 102.7 102.8Period tekuće prema istom preth. god. 102.9 102.9 102.9 102.9 102.7 102.9 103 103 103 103 103.0Decembar 2005 = 100 100.3 100.6 100.8 101.5 102.2 102.3 101.2 101.5 101.7 102.2 102.5 102.8

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XIILančani index 100.1 100.4 101.0 100.4 100.2 100.5 100.0 100.2 100.7 99.6 100.2 99.6ø 2005= 100 101.3 101.7 102.8 103.2 103.4 103.9 103.9 104.2 104.9 104.4 104.6 104.2U odnosu na isti mjesec preth. god. 103.1 97.2 102.3 103.8 103.9 103.6 103.6 103.8 104.3 104.1 104.1 102.9Period tekuće prema istom preth. god. 97.1 102.8 103.1 103.3 103.3 103.4 103.4 103.5 103.6 103.6 103.5Decembar 2005 = 100 100.1 100.4 101.5 101.9 102.1 102.6 102.6 102.8 103.5 103.1 103.3 102.9

142Izvor: Monstat

Tabela br. 8 – Cijene

Cijene na malo Troškovi života Cijene proizv. ind. proizvoda

Ukupno Robe Usluge Ukupno Ukupno

Godšnja stopa rasta

Mjesečna stopa rasta

Godšnja stopa rasta

Mjesečna stopa rasta

Godšnja stopa rasta

Mjesečna stopa rasta

Godšnja stopa rasta

Mjesečna stopa rasta

Godšnja stopa rasta

Mjesečna stopa rasta

2001.

Jun 21.9 3.2 19.3 0.9 34.4 14.1 22.1 3.0 13.1 0.3Jul 23.4 2.4 18.6 0.5 45.3 10.4 21.5 0.4 15.5 1.1Avg. 24.8 2.7 20.5 3.2 44.9 1.1 23.3 2.7 19.7 1.6Sep. 25.6 2.0 21.4 2.0 45.3 1.8 23.5 1.3 18.6 -1.2Okt. 25.1 0.5 20.9 0.6 44.8 0.1 22.8 0.5 19.4 -0.5Nov. 25.0 2.8 21.5 3.5 41.5 0.0 24.3 3.7 12.7 1.2Dec. 28.0 3.5 25.6 4.0 39.5 1.7 26.5 2.5 15.1 4.1

2002.

Jan. 20.3 1.7 19.0 0.6 26.5 6.9 18.3 1.3 7.3 0.6Feb. 19.7 0.9 18.7 1.1 24.5 0.3 18.0 1.3 6.0 1.1Mar. 19.8 0.6 19.2 0.8 22.3 0.0 18.2 0.9 7.9 1.0Apr. 20.8 1.6 20.6 2.0 21.6 0.1 19.7 2.0 7.1 -0.2Maj 21.3 1.4 21.1 1.6 21.9 0.3 19.4 1.7 6.6 0.4Jun 20.7 0.8 21.2 0.9 18.2 0.2 19.1 0.8 3.8 -2.4Jul 19.4 0.1 20.7 0.1 13.5 0.2 17.6 -1.0 2.4 -0.3Avg. 17.3 0.3 18.2 0.3 13.0 0.8 15.8 0.4 0.9 -0.6Sep. 16.1 0.9 16.9 0.8 12.6 1.4 15.5 0.9 3.8 1.4Okt. 15.7 0.3 16.4 0.3 12.7 0.2 15.1 0.2 4.2 -0.1Nov. 12.8 0.3 12.4 0.0 14.7 1.9 11.0 0.1 3.9 0.1Dec. 9.4 0.1 8.7 0.1 12.7 0.0 9.2 0.5 0.7 -0.3

2003.

Jan. 8.4 0.8 8.4 0.3 8.4 2.8 8.4 0.5 -0.7 -0.1Feb. 8.0 0.5 7.5 0.2 10.3 2.1 7.2 0.1 -1.5 0.0Mar. 8.0 0.6 6.8 0.1 13.8 3.2 6.5 0.2 -0.7 1.8Apr. 9.7 3.2 8.1 3.2 17.3 3.2 7.7 3.1 3.8 3.8Maj 8.5 0.2 6.6 0.2 17.4 0.4 6.1 0.2 2.9 0.0Jun 8.0 0.3 6.0 0.4 17.1 0.0 6.6 1.3 6.7 0.9Jul 8.3 0.3 5.8 -0.2 19.8 2.4 6.9 -0.8 7.2 0.2Avg. 8.0 0.1 5.7 0.1 18.9 0.0 6.7 0.2 7.9 0.0Sep. 7.4 0.3 5.2 0.4 17.4 0.2 6.3 0.5 6.7 0.4Okt. 7.1 0.1 5.0 0.1 17.2 0.0 6.3 0.2 7.0 0.1Nov. 6.8 0.0 5.0 0.0 15.1 0.0 6.4 0.1 7.3 0.2Dec. 6.7 0.0 5.1 0.2 14.3 -0.7 6.2 0.3 8.2 0.6

2004.

Jan. 5.2 0.1 4.2 0.1 10.3 0.2 5.2 0.1 6.3 -0.2Feb. 5.7 0.5 4.5 0.2 11.1 2.3 5.4 0.2 6.9 0.5Mar. 5.5 0.1 4.9 0.1 8.4 0.2 5.8 0.1 8.7 3.3Apr. 2.3 0.1 1.7 0.2 5.0 0.0 2.6 0.0 6.3 0.6Maj 2.7 0.6 1.7 0.2 7.4 2.6 2.8 0.4 6.7 0.3Jun 2.4 0.0 1.3 0.0 7.5 0.1 0.9 -0.6 5.5 -0.4Jul 2.1 0.0 1.5 -0.1 5.0 0.1 0.9 -0.7 5.7 0.2Avg. 2.1 0.1 1.4 0.1 5.0 0.0 0.8 0.1 6.0 0.3Sep. 2.0 0.2 1.2 0.1 5.2 0.3 0.3 0.0 4.9 -0.6Okt. 2.4 0.5 1.3 0.2 7.1 1.8 0.3 0.3 4.6 -0.1Nov. 2.5 0.1 1.2 0.1 7.8 0.0 -0.1 0.1 4.0 0.0Dec. 4.3 1.8 1.1 -0.1 18.1 9.5 1.5 1.6 3.6 -0.4

2005.

Jan. 3.7 0.1 0.9 0.1 16.5 0.0 1.2 0.1 3.6 0.1Feb. 3.5 0.1 0.9 0.1 15.0 0.0 1.2 0.1 3.3 0.2Mar. 3.6 0.2 1.0 0.2 15.2 0.2 1.3 0.2 2.5 2.2Apr. 3.9 0.4 1.3 0.4 15.6 0.3 1.8 0.5 0.4 -1.5Maj 3.6 0.2 1.4 0.3 12.8 0.1 2.0 0.6 0.5 0.5Jun 3.8 0.2 1.6 0.2 13.2 0.4 2.9 0.3 1.7 0.8Jul 3.5 -0.2 1.3 -0.3 13.1 0.0 2.7 -1.0 1.5 0.0Avg. 3.5 0.1 1.3 0.1 13.1 0.0 2.7 0.2 1.3 0.1Sep. 3.7 0.3 1.4 0.3 13.2 0.3 3.2 0.4 2.1 0.2Okt. 3.3 0.2 1.4 0.2 11.4 0.3 3.2 0.3 2.1 -0.1Nov. 3.4 0.1 1.5 0.1 11.4 0.0 3.8 0.6 2.2 0.1Dec. 1.8 0.1 1.8 0.1 1.8 0.0 2.4 0.2 3.5 0.8

2006

Jan. 2.6 0.2 2.8 0.3 1.6 0.0 2.9 0.3 3.1 0.1Feb. 2.3 0.1 2.5 0.2 1.6 0.0 2.9 0.3 -2.8 0.4Mar. 2.0 0.1 2.2 0.1 1.5 0.1 2.8 0.2 2.3 1.0Apr. 2.1 0.6 2.3 0.7 1.0 0.1 3.1 0.7 3.8 0.4Maj 2.2 0.3 2.5 0.4 0.9 0.0 3.3 0.7 3.9 0.2Jun 2.3 0.2 2.6 0.2 0.8 0.1 3.1 0.1 3.6 0.5Jul 2.3 -0.2 2.6 -0.2 0.9 0.0 3.3 -1.1 3.6 0.0Avg. 2.3 0.2 2.4 0.1 1.6 0.7 3.3 0.3 3.8 0.2Sep. 1.7 0.1 1.7 0.0 1.8 0.3 2.7 0.3 4.3 0.7Okt. 1.7 0.0 1.6 -0.1 2.0 0.5 2.8 0.4 4.1 -0.4Nov. 1.9 0.1 1.9 0.1 2.0 0.0 2.7 0.3 4.1 0.2Dec. 2.0 0.2 2.0 0.2 2.0 0.0 2.8 0.3 2.9 -0.4

143

Tabela br. 9 – Turizam

Izvor: Monstat

Tabela br. 10 – Broj zaposlenih i nezaposlenih lica

* Izvor: Monstat;** Izvor: Zavod za zapošljavanje RCG*** Primijenjena nova metodologija

2005. 2006. IndexStruktura

XII I - XII XII I - XIII - XII ‘06. I - XII ‘05.

Dolasci

Ukupno 9.880 820.457 17.681 953.928 116.3 100.0

Domaći 5.905 548.452 9.317 576.130 105.0 60.4

Strani 3.975 272.005 8.364 377.798 138.9 39.6

Noćenja

Ukupno 27.569 5.211.847 48.475 5.936.270 113.9 100.0

Domaći 17.207 3.628.337 25.541 3.740.179 103.1 63.0

Strani 10.362 1.583.510 22.934 2.196.091 138.7 37.0

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Br. zaposlenih*

2001. g. 114.536 113.500 113.542 113.663 113.943 114.137 114.106 114.024 115.077 114.755 114.170 113.744

2002. g. 113.594 113.597 113.953 113.663 113.943 114.137 114.422 113.684 113.526 113.676 113.679 113.425

2003. g. 112.637 112.846 112.317 112.132 111.738 112.648 112.905 112.647 111.461 110.911 110.387 109.639

2004. g. 108.562 107.359 108.634 109.623 109.642 109.863 110.886 111.158 110.049 109.696 110.055 108.228

2004. g.*** 142.081 142.834 142.361 143.224 143.845 146.696 145.160 142.634 143.447 143.113 143.992 142.438

2005. g.*** 142.145 142.072 141.298 140.959 142.248 145.852 148.528 146.744 145.739 145.923 145.528 145.261

2006. g.*** 145.388 146.163 146.964 147.927 149.731 152.088 155.133 154.699 154.646 155.062 155.566

Br. nezaposlenih**

2001. g. 81.238 82.158 82.453 83.091 82.629 82.140 81.823 80.686 80.952 80.668 80.440 81.069

2002. g. 80.385 81.360 81.510 81.961 81.602 81.041 81.116 80.830 80.809 80.183 79.894 76.293

2003. g. 76.584 76.077 76.165 74.976 73.520 69.735 66.951 66.277 67.664 71.023 72.544 68.625

2004. g. 69.573 71.419 72.378 72.202 68.993 64.572 60.993 60.771 60.447 59.930 59.387 58.950

2005. g. 59.115 58.774 58.075 57.557 56.772 55.199 53.683 52.494 51.843 51.266 49.886 48.825

2006. g. 48.639 48.656 49.388 48.651 45.640 42.560 40.220 39.093 38.919 38.747 38.892 38.876

144

Tabela br. 11 – Odabrane stavke agregatnog bilansa stanja za 2005. i 2004. godinu

AKTIVA NekretnineDugoročna potraživanja

Dugoročni finansijski plasmani

Gotovina i gotovinski ekvivalenti

Trgovina na veliko i malo2005. 1.211.577.757 414.288.755 42.718.340 57.774.562 40.619.038

2004. 995.696.832 294.150.248 56.953.433 46.704.777 27.887.808

Prerađivačka industrija2005. 875.981.365 573.773.537 1.294.167 24.964.398 15.756.387

2004. 979.802.606 627.711.690 2.207.770 8.886.250 7.667.891

Saobraćaj, skladištenje i veze2005. 765.617.465 592.922.803 16.935.950 9.898.881 17.428.444

2004. 844.004.941 696.004.892 16.937.703 9.912.399 12.937.702

Građevinarstvo2005. 233.206.495 81.273.347 552.515 3.593.415 6.661.625

2004. 191.016.292 70.460.476 378.843 2.281.329 5.199.210

Proizvodnja el. energije2005. 1.259.409.680 1.127.942.254 20.264.615 5.026.174 1.769.506

2004. 1.245.493.069 1.128.222.421 18.496.648 3.824.031 1.566.157

Poslovi s nekretninama2005. 274.094.633 167.425.961 616.035 7.873.413 9.635.563

2004. 194.629.664 129.625.060 928.377 2.107.062 4.595.306

Vađenje kamena i ruda2005. 160.842.894 84.228.245 5.688.485 4.387.160 584.099

2004. 172.221.251 101.149.381 4.733.629 6.655.797 275.810

Poljoprivreda, šumarstvo i vodoprivreda

2005. 45.838.257 20.050.308 4.432 1.260.407 908.275

2004. 34.454.505 17.192.544 4.624 638.313 553.261

Ribarstvo2005. 3.573.627 1.159.056 0 288.921 94.351

2004. 3.933.850 1.309.133 0 262.292 47.091

Hoteli i restorani2005. 508.617.071 295.952.774 335.160 7.491.089 16.628.394

2004. 416.713.478 220.114.679 536.544 7.180.245 12.853.038

Finansijsko posredovanje 2005. 26.443.075 8.373.485 8.034.658 1.421.786 1.605.593

2004. 5.010.678 274.642 0 94.927 272.391

Obrazovanje2005. 4.048.810 1.166.317 0 39.873 294.110

2004. 3.371.789 933.443 0 39.873 155.388

Zdravstveni i socijalni rad2005. 88.356.082 84.039.131 50.061 428.779 350.172

2004. 88.833.879 85.011.430 66.033 552.531 241.063

Komunalne, društvene i lične usluge

2005. 121.684.249 79.005.490 234.392 941.881 4.268.808

2004. 107.604.102 53.110.983 171.749 290.323 2.024.343

UKUPNO PRIVREDNA DRUŠTVA2005. 5.579.291.460 3.531.601.463 96.728.810 125.390.739 116.604.365

2004. 5.282.786.936 3.425.271.022 101.415.353 89.430.149 76.276.459

Izvor: CBCG

145

PASIVAUpisani kapital

Dugoročne obaveze

Kratkoročne finansijske obaveze

Tekući udio dugoročnih

zajmova

Obaveze za dividende

1.211.577.757 403.549.273 79.517.812 108.352.386 5.845.327 273.447 2005.Trgovina na veliko i malo

995.696.832 336.303.380 94.310.345 64.324.114 1.583.726 262.504 2004.

875.981.365 525.210.455 66.342.940 108.443.840 5.741.954 33.900 2005.Prerađivačka industrija

979.802.606 494.780.904 131.338.461 37.856.995 2.321.819 0 2004.

765.617.465 664.717.067 53.576.244 18.125.922 1.079.085 41.244 2005.Saobraćaj, skladištenje i veze

844.004.941 627.705.516 113.585.902 12.472.850 576.401 24.866 2004.

233.206.495 53.378.178 8.379.120 17.088.540 266.250 1.661 2005.Građevinarstvo

191.016.292 46.071.384 11.409.605 8.912.405 191.625 4.320 2004.

1.259.409.680 684.113.549 141.228.676 8.683.818 568.556 0 2005.Proizvodnja el. energije

1.245.493.069 683.183.377 135.433.107 5.203.715 852.835 0 2004.

274.094.633 114.461.887 14.450.803 26.542.737 188.924 2.555 2005.Poslovi s nekretninama

194.629.664 92.026.291 8.324.560 12.469.408 128.539 3.497 2004.

160.842.894 81.693.688 32.897.398 6.837.637 40.482 0 2005.Vađenje kamena i ruda

172.221.251 105.115.413 32.881.677 6.959.374 7.407.461 0 2004.

45.838.257 28.885.011 2.157.573 2.242.972 71.085 0 2005. Poljoprivreda, šumarstvo i vodoprivreda34.454.505 23.079.644 1.801.686 1.518.705 45.940 0 2004.

3.573.627 1.643.202 0 695.652 22.917 0 2005.Ribarstvo

3.933.850 1.569.589 37.793 590.136 0 0 2004.

508.617.071 351.313.043 121.503.108 23.948.762 540.132 534 2005.Hoteli i restorani

416.713.478 311.563.273 61.196.836 19.708.868 300.812 0 2004.

26.443.075 1.716.759 16.432.089 2.926.043 2.660 0 2005.Finansijsko posredovanje

5.010.678 983.127 0 584.032 0 0 2004.

4.048.810 1.455.464 170.650 329.586 205.959 42.303 2005.Obrazovanje

3.371.789 1.148.217 366.343 93.714 85.813 0 2004.

88.356.082 61.649.567 551.803 5.848.663 14.560.376 0 2005.Zdravstveni i socijalni rad

88.833.879 61.391.357 3.636.898 21.330.121 0 0 2004.

121.684.249 74.786.671 9.475.935 5.292.967 50.891 0 2005. Komunalne, društvene i lične usluge 107.604.102 62.495.282 9.539.409 5.132.350 19.661 0 2004.

5.579.291.460 3.048.573.814 546.684.151 335.359.525 29.184.598 395.644 2005.UKUPNO PRIVREDNA DRUŠTVA

5.282.786.936 2.847.416.754 603.862.622 197.156.787 13.514.632 295.187 2004.

Tabela br. 11 – Odabrane stavke agregatnog bilansa stanja za 2005. i 2004. godinu - Nastavak tabele

Izvor: CBCG

146

PrihodTroškovi

zaposlenihOstali poslovni

rashodiNeto profit/gubitak za

obračunski period

Trgovina na veliko i malo2005. 1.558.542.611 -92.202.896 -148.832.547 27.161.524

2004. 1.293.661.275 -81.847.459 -136.870.367 10.204.852

Prerađivačka industrija2005. 537.833.833 -115.648.890 -116.015.964 -190.300.081

2004. 489.669.448 -103.018.159 -64.544.981 -36.273.037

Saobraćaj, skladištenje i veze2005. 258.327.796 -57.471.580 -153.089.893 -39.185.759

2004. 219.548.315 -55.003.841 -79.877.359 5.351.558

Građevinarstvo2005. 195.393.274 -21.732.860 -25.429.882 3.633.677

2004. 129.224.296 -19.901.899 -21.418.083 306.832

Proizvodnja el.energije2005. 180.743.575 -10.844.962 -30.230.167 -29.680.553

2004. 173.965.390 -10.326.831 -32.275.244 -11.647.054

Poslovi s nekretninama2005. 138.877.156 -30.940.738 -40.404.315 -762.186

2004. 92.714.305 -17.110.396 -29.275.574 -7.991.155

Vađenje kamena i ruda2005. 64.192.456 -29.472.231 -16.129.910 -7.585.368

2004. 64.744.674 -25.705.115 -17.376.177 -2.728.190

Poljoprivreda, šumarstvo i vodoprivreda2005. 29.461.154 -3.132.782 -4.378.907 758.668

2004. 21.607.928 -2.125.740 -3.051.578 259.811

Ribarstvo2005. 3.023.461 -398.619 -448.781 -53.079

2004. 3.147.159 -427.048 -790.416 58.414

Hoteli i restorani2005. 64.443.022 -22.514.204 -24.924.427 -17.496.568

2004. 52.355.053 -19.132.819 -40.482.986 -36.027.191

Finansijsko posredovanje 2005. 6.194.787 -646.177 -1.734.621 199.653

2004. 4.960.512 -246.881 -3.199.513 907.412

Obrazovanje2005. 4.856.370 -1.839.245 -1.021.090 -62.219

2004. 4.009.983 -1.256.350 -597.433 142.868

Zdravstveni i socijalni rad2005. 5.578.054 -2.321.470 -1.452.059 -373.852

2004. 4.313.644 -1.697.696 -1.130.752 -570.573

Komunalne, društvene i lične usluge 2005. 59.556.114 -27.124.404 -23.811.122 491.730

2004. 48.164.182 -23.719.233 -19.749.033 -5.412.754

UKUPNO PRIVREDNA DRUŠTVA2005. 3.107.023.663 -416.291.058 -587.903.685 -253.254.413

2004. 2.602.086.164 -361.519.467 -450.639.496 -83.418.207

Tabela br. 12 – Odabrane stavke agregatnog bilansa uspjeha za 2005. i 2004. godinu

Izvor: CBCG

147

Izvor

: Knj

igovo

dstv

o ban

aka

Tabe

la b

r. 13

– B

ilans

sta

nja

licen

cira

nih

bana

ka, u

000

eur

aPr

ilog

B

2005

.20

06.

Stru

ktur

a u

%, 3

1.12

.31

.12.

31.0

1.28

.02.

31.0

3.30

.04.

31.0

5.30

.06.

31.0

7.31

.08

30.0

9.31

.10.

30.11

.31

.12.

Inde

xIn

dex

12

34

56

78

910

1112

1314

14:1

314

:2

AK

TIVA

1. N

ovča

na sr

edst

va i

dep.

kod

de

p. in

stitu

cija

267.0

1925

3.04

924

2.10

322

3.34

822

4.89

122

3.69

625

0.23

930

5.16

935

3.64

838

3.40

842

2.61

942

4.69

251

1.180

120

191

35,9

2. K

redi

ti37

5.94

138

7.99

641

6.25

245

6.44

948

6.34

752

6.84

455

9.32

258

1.77

061

5.28

865

3.06

068

8.07

176

5.95

684

4.44

811

022

559

,3

2.1.

Rez

erve

za

kred

itne

gub

itke

-13.

511

-13.

659

-13.

724

-13.

550

-13.

704

-14.

247

-15.

148

-14.

971

-15.

905

-17.1

74-1

8.16

4-1

9.08

7-1

8.99

810

014

1-1

,3

2.2

. N

eto

kred

iti36

2.43

037

4.33

640

2.52

744

2.89

847

2.84

351

2.59

754

4.17

456

6.79

959

9.38

363

5.88

666

9.90

874

6.86

982

5.45

011

122

857

,9

3. H

artij

e od

vrij

edno

sti

16.9

4115

.681

15.9

7916

.056

16.0

2317

.816

22.7

2425

.375

25.0

1024

.159

22.0

9620

.468

25.8

3712

615

31,

8

4. O

stal

a ak

tiva

51.12

852

.549

52.7

5650

.759

57.0

5955

.376

54.5

9157

.075

61.5

7759

.879

59.6

6761

.403

63.6

9610

412

54,

5

5. R

ezer

visa

nja

-1.7

62-1

.775

-1.7

97-1

.777

-1.7

72-1

.793

-868

-1.0

11-9

87-1

.069

-1.0

16-1

.103

-1.0

8598

62-0

,1

6. U

KUPN

O A

KTIV

A69

5.75

669

3.84

071

1.56

973

1.28

576

8.84

480

7.69

287

0.86

095

3.40

71.

038.

631

1.10

2.26

31.

173.

273

1.25

2.32

91.

425.

078

114

205

100,

0

PASI

VA

1. D

epoz

iti48

7.91

749

1.41

750

6.11

651

3.93

754

4.70

958

6.08

163

5.57

470

3.21

077

4.21

680

9.37

385

4.95

992

8.67

61.

071.

496

115

220

75,2

1

.1. D

epoz

iti p

o vi

đenj

u26

0.72

927

2.12

027

4.99

427

3.65

929

1.39

132

7.531

360.

924

406.

893

443.

249

448.

727

474.

979

530.

616

612.

246

115

235

43,0

1

.2. O

roče

ni d

epoz

iti22

7.188

219.

298

231.1

2224

0.27

825

3.31

825

8.55

027

4.65

029

6.31

733

0.96

736

0.64

637

9.98

039

8.06

145

9.25

011

520

232

,2

2. K

ratk

oroč

ne p

ozaj

mic

e od

ce

ntra

lnih

b

anak

a, b

anak

a i

finan

sijsk

ihin

stitu

cija

8.92

18.

123

7.737

7.508

2.01

03.

010

1.84

183

283

887

672

24.

090

7.82

219

188

0,5

3 O

stal

e po

zajm

ice

71.3

7370

.895

70.9

3171

.240

77.5

6576

.784

82.8

1994

.546

103.

196

132.

436

146.

240

152.

876

165.

429

108

232

11,6

4. O

stal

e ob

avez

e21

.082

16.6

7319

.010

21.0

4326

.016

20.7

1625

.766

24.8

3128

.410

27.5

4339

.138

26.7

2630

.640

115

145

2,2

5. U

kupa

n ka

pita

l10

6.46

310

6.73

210

7.77

511

7.55

711

8.54

412

1.10

112

4.86

012

9.98

813

1.97

113

2.03

513

2.21

413

9.96

114

9.69

110

714

110

,5

5

.1. K

apita

l i re

zerv

e10

2.28

010

6.45

710

6.36

811

7.466

117.

225

119.

030

122.

864

125.

709

126.

089

125.

635

124.

575

131.

413

139.

314

106

136

9,8

5

.2. D

obita

k / G

ubita

k (+

,-) iz

te

kuce

god

ine

4.18

327

51.

407

911.

319

2.07

11.

996

4.27

95.

882

6.40

07.

639

8.54

810

.377

121

248

0,7

6. U

KUPN

O P

ASI

VA69

5.75

669

3.84

071

1.56

973

1.28

576

8.84

480

7.69

287

0.86

095

3.40

71.

038.

631

1.10

2.26

31.

173.

273

1.25

2.32

91.

425.

078

114

205

100,

0

148

Tabe

la b

r. 14

– P

regl

ed o

brač

unat

e i i

zdvo

jene

oba

vezn

e re

zerv

e, u

000

eur

a

* Od 1

.01.20

06. g

. Eur

omar

ket b

anka

i Mon

tene

grob

anka

zbog

spaja

nja p

osluj

u pod

zajed

ničkim

imen

om N

LB M

onte

negr

oban

ka

Izvor

: CBC

G

LICE

NCI

RAN

E BA

NKE

12

34

56

78

910

11U

KUPN

O

(1-1

1)H

ipot

ekar

na

bank

aPo

dgor

ička

ba

nka

Crno

g. k

om.

bank

aN

LB

Mon

tene

grob

anka

Nik

šićk

a ba

nka

Plje

valjs

ka

bank

aA

tlasm

ont

bank

aEu

rom

arke

t ba

nka*

Opp

ortu

nity

ba

nkKo

m. b

an. -

Bu

dva

Hip

o A

lpe

-A

drija

Ban

k

2005

.D

ecem

bar

1.62

28.

387

24.9

094.

265

1.134

291

5.11

57.

299

3.83

93.

411

60.2

721.

644

10.4

0423

.527

4.23

997

029

34.

464

7.20

73.

956

3.32

160

.025

1.57

88.

240

24.0

964.

193

1.00

230

05.

550

8.07

94.

020

3.44

760

.505

1.56

06.

722

26.7

734.

152

913

329

5.77

07.

868

3.99

63.

607

61.6

90

2006

.

Mar

t

1.48

16.

139

26.4

4311

.913

998

542

5.23

94.

638

3.95

161

.344

1.51

16.

122

29.19

212

.152

915

538

5.12

64.

393

4.07

364

.022

1.52

46.

176

27.2

249.

810

877

511

5.08

44.

454

4.20

759

.867

1.50

85.

916

26.8

119.

720

904

476

4.82

34.

672

4.15

858

.988

1.56

65.

822

27.4

7210

.703

904

464

4.34

54.

545

4.08

559

.906

Jun

1.37

99.

749

44.9

6513

.303

1.64

977

46.

642

6.77

74.

367

600

90.2

051.

332

9.30

345

.282

13.10

31.

661

804

6.73

06.

778

4.38

364

690

.022

1.40

69.

268

45.5

7312

.908

1.79

077

96.

378

7.30

34.

440

878

90.7

231.

381

9.63

947

.816

14.0

391.

675

869

7.67

77.5

864.

344

906

95.9

32

Sept

emba

r

2.56

211

.818

60.2

1917

.971

2.21

91.

025

8.65

29.

828

7.64

51.

894

123.

833

2.49

013

.164

60.4

6617

.844

2.18

272

99.

060

10.15

87.

602

1.79

312

5.48

82.

330

12.3

5462

.317

19.4

862.

293

716

8.82

810

.522

8.33

61.

736

128.

918

2.26

512

.509

61.9

4719

.289

2.41

871

58.

753

11.0

428.

055

1.78

712

8.78

0

Dec

emba

r

3.27

213

.661

68.9

7421

.867

3.29

199

09.

219

16.0

546.

732

2.51

914

6.57

93.

115

14.2

5768

.317

23.6

303.

721

997

9.93

616

.774

6.46

22.

549

149.

758

3.35

213

.979

74.4

5324

.435

4.57

099

99.

396

17.14

56.

946

2.67

715

7.95

23.

999

13.3

2981

.948

25.6

688.

284

971

9.64

718

.190

7.059

3.66

717

2.76

2

149

Prilog C: Pregled održanih aukcija u 2006. godini

Tabela br. 16 – Realizacija aukcija 182-dnevnih državnih zapisa

Izvor: CBCG

Tabela br. 15 – Realizacija aukcija 91-dnevnih državnih zapisa

Broj aukcija Datum Emitovano Prodato Tražnja Najniža stopa

Najviša stopa

Ponderisana stopa

XXII AUKCIJA 18.01.2006. 700.000,00 700.000,00 2.220.000,00 0,49 0,49 0,49

XXIII AUKCIJA 22.03.2006. 1.000.000,00 1.000.000,00 1.190.000,00 0,80 1,00 0,97

XXIV AUKCIJA 19.04.2006. 700.000,0 700.000,00 700.000,00 0,95 5,00 2,52

XXV AUKCIJA 21.06.2006. 1.000.000,00 1.000.000,00 1.750.000,00 1,25 5,00 1,48

XXVI AUKCIJA 19.07.2006. 500.000,00 500.000,00 1.686.000,00 0,90 4,99 0,90

XXVII AUKCIJA 20.09.2006. 500.000,00 500.000,00 800.000,00 0,85 0,99 0,92

XXVIII AUKCIJA 20.12.2006. 500.000,00 500.000,00 800.000,00 0,95 0,99 0,92

UKUPNOjanuar -

decembar2006.g.

4.900.000,00 4.900.000,00 9.146.000,00

Broj aukcija Datum Emitovano Prodato Tražnja Najniža stopa

Najviša stopa

Ponderisana stopa

XIV AUKCIJA 09.01.2006. 1.500.000,00 1.500.000,00 3.161.000,00 0,69 0,69 0,69

XV AUKCIJA 22.02.2006. 1.300.000,00 1.300.000,00 2.715.000,00 0,45 0,49 0,46

XVI AUKCIJA 06.04.2006. 1.000.000,00 1.000.000,00 1.900.000,00 0,75 1,00 0,91

XVII AUKCIJA 23.05.2006. 1.000.000,00 1.000.000,00 1.013.000,00 0,90 5,50 2,96

XVIII AUKCIJA 10.07.2006. 1.300.000,00 1.300.000,00 1.450.000,00 2,50 3,00 2,96

XIX AUKCIJA 23.08.2006. 500.000,00 500.000,00 1.300.000,00 0,45 2,99 0,45

XX AUKCIJA 05.10.2006. 200.000,00 200.000,00 500.000,00 0,40 0,69 0,53

XXI AUKCIJA 21.11.2006. 800.000,00 800.000,00 1.600.000,00 0,49 0,50 0,50

UKUPNOjanuar -

decembar 2006.g.

7.600.000,00 7.600.000,00 13.639.000,00

Izvor: CBCG

150

P R

I M I

C I

Plan

. za

2006

.g

reba

lans

Janu

ar

Febr

uar

Mar

t A

pril

Maj

Ju

n Ju

l Av

gust

Sept

emba

rO

ktob

arN

ovem

bar

Dec

emba

rKu

mul

ativ

no01

.01.

- 31

.12.

2006

. g.

O P

I S

Izno

s Iz

nos

Izno

s Iz

nos

Izno

s Iz

nos

Izno

s Iz

nos

Izno

s Iz

nos

Izno

s Iz

nos

Izno

sIz

nos

% iz

vrše

nja

Sred

stva

pre

neta

iz p

reth

odne

go

dine

0,

00

Pore

zi43

7.147

.690

,87

25.6

26.9

30,6

231

.340

.697

,21

37.6

21.6

90,9

137

.658

.355

,58

45.3

76.8

74,13

43.7

93.3

82,17

46.10

9.00

4,65

51.3

15.9

27,7

243

.682

.095

,79

45.9

85.3

30,4

542

.011

.169,

3248

.860

.289

,96

499.

381.

748,

5111

4,24

Pore

z na

doh

odak

gra

đana

70.3

76.15

5,20

2.79

5.71

2,96

5.17

0.58

3,92

5.80

7.139

,92

6.00

7.28

0,01

5.27

0.95

2,24

6.36

2.22

5,87

6.02

7.729

,04

6.92

3.78

7,64

5.90

8.51

5,86

6.52

7.22

7,06

6.64

7.40

4,69

9.04

5.14

4,61

72.4

93.7

03,8

210

3,01

Pore

z na

dob

it pr

eduz

eća

16.0

43.4

15,6

864

3.60

5,36

1.129

.716

,45

1.99

8.23

6,92

2.46

6.27

0,01

995.

808,

4157

3.16

5,15

753.

363,

2883

7.82

8,71

786.

150,

8575

1.02

8,89

636.

302,

041.1

09.8

06,0

112

.681

.282

,08

79,0

4Po

rez

na im

ovin

u 2.

458.

847,

0612

4.75

9,23

315.

564,

4744

4.42

6,77

321.

725,

3347

2.85

4,01

473.

282,

3840

5.59

6,56

672.

296,

4183

2.19

8,47

893.

784,

8975

2.69

7,96

1.66

2.70

6,38

7.37

1.89

2,86

299,

81Po

rez

na d

odat

u vr

ijedn

ost

i akc

ize

303.

411.

469,

9419

.437

.293

,68

20.8

97.7

12,4

324

.899

.692

,63

24.2

48.0

12,7

832

.522

.245

,35

30.6

03.5

17,4

732

.783

.953

,94

36.8

09.7

33,2

731

.205

.669

,39

32.2

11.4

53,14

28.9

37.9

86,4

630

.975

.608

,72

345.

532.

879,

2611

3,88

Pore

z na

međ

unar

odnu

tr

govi

nu i

tran

sakc

ije41

.518

.056

,182.

382.

707,7

63.

496.

094,

404.

134.

088,

624.

253.

310,

615.

691.

073,

385.

409.

728,

985.

749.

354,

515.

667.9

48,4

34.

536.

543,

635.

165.

304,

404.

631.1

13,11

5.64

8.95

5,79

56.7

66.2

23,6

213

6,73

Ost

ali p

orez

i3.

339.

746,

8124

2.85

1,63

331.

025,

5433

8.10

6,05

361.

756,

8442

3.94

0,74

371.

462,

3238

9.00

7,32

404.

333,

2641

3.01

7,59

436.

532,

0740

5.66

5,06

418.

068,

454.

535.

766,

8713

5,81

Tak

se10

.548

.639

,97

630.

473,

4892

3.12

9,67

1.09

5.17

8,48

1.08

6.37

0,23

1.39

5.67

8,69

1.169

.276

,98

1.120

.362

,23

1.185

.818

,66

1.29

1.85

4,20

1.27

9.91

3,32

1.26

2.10

0,40

1.46

0.12

2,85

13.9

00.2

79,19

131,

77 O

stal

i rep

ublič

ki p

rihod

i44

.958

.549

,60

1.04

5.45

4,11

2.22

1.56

5,86

2.58

0.73

7,02

2.85

2.68

2,71

2.55

2.40

0,69

2.79

0.16

4,45

3.24

3.43

1,53

3.95

7.132

,47

3.42

8.55

7,14

2.85

2.18

3,09

8.37

7.86

3,20

8.61

1.08

5,41

44.5

13.2

57,6

899

,01

Teku

ći p

rihod

i49

2.65

4.88

0,44

27.3

02.8

58,2

134

.485

.392

,74

41.2

97.6

06,4

141

.597

.408

,52

49.3

24.9

53,5

147

.752

.823

,60

50.4

72.7

98,4

156

.458

.878

,85

48.4

02.5

07,13

50.11

7.42

6,86

51.6

51.13

2,92

58.9

31.4

98,2

255

7.795

.285

,38

113,

22Pr

ihod

i od

prod

aje

imov

ine

Prim

ici!D

397.

000.

000,

002.

302,

610,

0064

5.96

9,80

0,00

53.3

45,3

61.

654.

877,9

255

1.36

2,49

35.0

00,0

061

5.12

5,00

1.90

8.82

1,33

818.

815,

552.

301,

666.

287.9

21,7

289

,83

Prim

ici o

d ot

plat

e kr

edita

21.19

5.44

5,82

3.40

0,00

557.1

03,9

917

3.62

1,64

833.

936,

7516

9.57

3,00

327.7

12,5

424

2.96

4,92

216.

963,

844.

351.

263,

2630

0,00

37.2

19,3

62.

398.

729,

239.

312.

788,

5343

,94

Don

acije

i tr

ansf

eri

5.50

3.62

5,00

0,00

0,00

3.79

8,78

0,00

32,3

411

.899

,32

5.44

7,48

0,00

5.41

6,47

7.60

2,65

9.67

8,47

279,

7644

.155,

270,

80 P

ozaj

mic

e i k

redi

ti5.

108.

234,

0032

.808

,23

94.3

23,0

614

8.71

8,69

55.5

76,11

95.14

9,34

119.

350,

1126

4.36

9,68

378,

0717

3.54

4,31

7.53

7.762

,65

96.7

20,9

319

9.43

5,22

8.81

8.13

6,40

172,

63U

KUPN

I PRI

MIC

I53

1.46

2.18

5,26

27.3

41.3

69,0

535

.136.

819,

7942

.269

.715

,32

42.4

86.9

21,3

849

.643

.053

,55

49.8

66.6

63,4

951

.536

.942

,98

56.7

11.2

20,7

653

.547

.856

,1759

.571

.913

,49

52.6

13.5

67,2

361

.532

.244

,09

582.

258.

287,

3010

9,56

I Z D

A C

I

Uku

pni t

ekuć

i izd

aci

266.

178.

055,

4910

.695

.650

,51

11.9

02.3

10,4

528

.705

.382

,72

21.11

1.54

4,85

21.6

85.8

34,0

626

.574

.978

,1719

.729

.610

,35

17.3

75.7

53,3

929

.110.

552,

6122

.256

.638

,09

22.3

32.0

73,9

030

.630

.355

,25

262.

110.

684,

3598

,47

Brut

o za

rade

zapo

slen

ih16

3.32

6.95

9,47

7.160

.282

,39

6.12

4.87

8,07

19.6

40.2

53,6

814

.497

.361

,62

12.7

67.0

82,13

15.2

02.0

38,0

111

.005

.368

,07

8.59

0.68

3,34

17.7

25.2

92,4

915

.445

.582

,22

14.2

46.5

06,5

116

.184.

231,

6815

8.58

9.56

0,21

97,10

Ost

ala

prim

. i n

akna

de z

apos

.8.

346.

715,

2983

.205

,04

1.193

.807

,1313

7.69

2,28

1.53

4.49

2,62

293.

206,

611.

267.

860,

4032

7.31

1,35

1.94

2.08

8,89

581.

271,

9821

2.54

7,68

209.

293,

9438

2.18

9,65

8.16

4.96

7,57

97,8

2Ra

shod

i za

mat

erija

l i u

slug

e48

.738

.673

,66

1.90

7.86

9,24

2.34

4.54

0,22

3.70

0.90

9,89

2.72

8.37

3,49

3.93

6.71

0,22

3.20

9.75

4,94

4.54

3.42

3,44

3.72

2.59

9,79

3.73

0.55

3,32

3.82

5.88

1,48

3.89

2.00

4,34

5.72

7.60

4,53

43.2

70.2

24,9

088

,78

Kam

ate

15.4

97.7

39,5

946

6.24

4,04

92.3

42,5

13.

447.

281,

5923

0.53

9,55

395.

905,

575.

244.

332,

6738

7.89

1,07

273.

606,

334.

374.

489,

9025

0.33

7,67

1.59

0.18

4,80

5.56

6.48

2,15

22.3

19.6

37,8

514

4,02

Rent

a2.

621.

787,1

296

.930

,91

181.

813,

4442

1.90

1,64

103.

018,

9116

0.94

0,27

139.

259,

6326

2.50

1,24

296.

187,1

613

0.75

8,72

247.

876,

9399

.785

,71

288.

675,

612.

429.

650,

1792

,67

Subv

enci

je6.

075.

000,

0026

6.73

2,51

332.

004,

1941

4.21

2,20

579.

075,

7084

4.37

9,80

226.

213,

6066

2.22

4,88

494.

481,

0160

8.69

5,51

541.

370,

3548

9.34

7,94

613.

929,

146.

072.

666,

8399

,96

Ost

ali i

zdac

i2.

459.

262,

0054

.597

,06

87.3

44,8

680

.591

,07

139.

452,

8983

.708

,60

173.

483,

2236

3.17

2,74

342.

430,

0727

4.51

9,71

291.

919,

7522

7.942

,37

300.

076,

902.

419.

239,

2498

,37

Teku

će o

drža

vanj

e19

.111.

918,

3665

9.78

9,32

1.54

5.58

0,03

862.

540,

371.

299.

230,

073.

203.

900,

861.1

12.0

35,7

02.

177.7

17,5

61.

713.

676,

801.

684.

970,

981.

441.1

22,0

11.

577.

008,

291.

567.1

65,5

918

.844

.737

,58

98,6

0Ka

pita

lni i

zdac

i35

.078

.625

,1578

7.49

9,16

1.47

9.71

5,86

986.

425,

192.

048.

574,

262.

479.

301,

372.

360.

874,

733.

436.

536,

565.

235.

896,

782.

406.

395,

743.

427.

407,7

52.

518.

673,

314.

230.

876,

0431

.398

.176,

7589

,51

UKU

PNI R

ASH

OD

I

Tran

sfer

i i p

rava

iz s

oc.z

aštit

e 16

1.09

1.02

9,07

11.3

53.4

92,9

512

.356

.544

,71

10.9

97.0

91,2

411

.668

.817

,61

14.5

68.2

09,12

13.9

52.0

73,9

914

.362

.733

,39

14.2

90.6

85,18

15.0

14.8

77,6

613

.545

.556

,87

12.4

46.0

71,5

013

.639

.818

,29

158.

195.

972,

5198

,20

Dat

e po

zajm

ice

i kre

diti

6.32

0.00

0,00

351.

900,

0081

7.25

4,54

954.

154,

6394

3.71

5,87

1.28

9.42

0,02

347.

420,

0261

4.00

0,00

218.

796,

8512

2.81

1,87

442.

909,

4726

2.00

0,00

520.

449,

016.

884.

832,

2810

8,94

Otp

lata

dug

ova

i sta

ra d

ev.

šted

nja

12.0

33.10

0,00

3.13

2.73

8,70

739.

414,

681.

265.

949,

6654

3.14

1,03

1.39

9.52

5,67

4.32

4.72

1,49

5.87

3.94

2,80

2.45

2.30

2,64

2.33

0.64

3,37

13.5

86.6

06,4

55.

755.

459,

175.

883.

202,

3147

.287

.647

,97

392,

98

Otp

lata

gar

anci

ja2.

000.

000,

0019

1.66

6,66

191.

666,

660,

0019

1.66

6,66

0,00

475.

939,

460,

000,

000,

000,

000,

000,

001.

050.

939,

4452

,55

Otp

l ata

oba

veza

iz p

reth

.god

.24

.471

.042

,98

3.65

8.49

6,93

4.49

7.60

8,58

8.69

8.04

6,13

3.78

1.35

6,85

5.10

0.91

6,20

1.193

.280

,182.

050.

884,

091.

859.

116,

333.

771.

726,

511.

530.

698,

172.

900.

466,

106.

467.7

68,2

245

.510

.364

,29

185,

98St

alna

bud

žets

ka re

zerv

a5.

000.

000,

000,

000,

000,

002.

857.

220,

001.

240.

000,

000,

000,

0060

7.56

4,84

295.

000,

001.

318.

526,

1453

.813

,1335

.875

,42

6.40

7.999

,53

128,

16Te

kuća

bud

žets

ka re

zerv

a19

.290

.332

,57

479.

070,

4361

3.91

6,29

989.

112,

8057

3.15

2,41

628.

689,

0578

6.17

3,75

1.20

6.03

3,38

3.89

3.04

8,21

2.06

8.44

2,43

1.25

5.88

0,75

2.88

7.65

8,70

5.55

2.33

3,58

20.9

33.5

11,7

810

8,52

UKU

P NO

IZD

ACI

531.

462.

185,

2630

.650

.515

,34

32.5

98.4

31,7

752

.596

.162,

3743

.719

.189,

5448

.391

.895

,49

50.0

15.4

61,7

947

.273

.740

,57

45.9

33.16

4,22

55.12

0.45

0,19

57.3

64.2

23,6

949

.156.

215,

8166

.960

.678

,1257

9.78

0.12

8,90

109,

09

Sufic

it/(

defic

it)*

-211

.518

,43

3.18

3.47

9,64

-9.8

58.9

84,6

6-7

44.7

03,2

42.

502.

156,

692.

389.

795,

849.

315.

965,

5613

.194.

981,1

1-3

6.03

6,43

6.34

0.10

9,62

8.28

7.59

5,64

252.

751,

6434

.615

.592

,98

Tabe

la b

r. 17

– O

stva

renj

e bu

džet

skih

pri

hoda

i iz

vrše

nje

budž

etsk

ih ra

shod

a u

2006

. god

ini,

u eu

rim

a

* Sufi

cit/D

eficit

kaor

azlik

aizm

eđuu

kupn

ihpr

imita

kaum

anjen

ihza

poza

jmice

,don

acije

,tra

nsfe

rei p

rimitk

eodp

roda

jeim

ovin

e,a i

zdac

izao

tplat

uglav

nicep

oosn

ovud

uga

nasta

log uz

iman

jem kr

edita

i em

itova

njem

harti

ja od

vrije

dnos

ti u z

emlji

i inos

trans

tvu.

Prilo

g D

151

Tabe

la b

r. 18

– P

regl

ed p

riho

da i

rash

oda

fond

ova

Repu

blik

e Cr

ne G

ore,

u 0

000

000

eura

Izvor

: Rep

ublič

ki fo

ndov

i u Cr

noj G

ori

OPI

S / m

jese

c01

.01-

31.12

.20

05. g

.20

06. g

.

III

IIIIV

VVI

VII

VIII

IX

XXI

XII

Kum

ulat

ivno

PRIH

OD

I

Repu

bli č

ki fo

nd P

IO20

1,6

13,3

714

,62

14,2

414

,56

16,0

018

,93

14,9

820

,22

18,3

818

,1820

,53

22,0

520

6,1

Repu

bli č

ki fo

nd z

a zd

ravs

tvo

102,

25,

337,9

57,4

38,

1510

,38

9,49

9,23

10,5

19,

239,

9510

,67

19,7

011

8,0

Zavo

d za

zap

o šlja

vanj

e23

,61,

82,

51,

81,

31,9

0,9

2,2

1,4

2,5

1,3

3,7

1,923

,3

Fond

za

razv

oj0,

531

0,08

90,

078

0,09

40,

075

0,10

30,

142

0,13

90,

152

0,12

80,

149

0,16

90,

168

1,48

5

RASH

OD

I

Repu

blič

ki f

ond

PIO

201,

614

,1914

,61

14,2

614

,54

16,0

118

,91

14,9

020

,31

17,8

318

,53

20,4

022

,27

206,

8

Repu

bli č

ki fo

nd z

a zd

ravs

tvo

99,9

6,3

8,1

9,18,

28,

89,

28,

68,

39,

010

,310

,422

,711

9,0

Zavo

d za

zap

o šlja

vanj

e18

,81,9

2,9

2,2

1,7

2,4

2,1

3,6

2,5

2,0

2,2

3,8

1,929

,2

Fond

za

razv

oj0,

319

0,03

00,

020

0,04

00,

026

0,05

40,

091

0,07

10,

051

0,03

30,

053

0,13

70,

165

0,77

0

SUFI

CIT

/ DEF

ICIT

Repu

bli č

ki fo

nd P

IO0,

05-0

,80,

00,

00,

00,

00,

00,

1-0

,10,

5-0

,40,

1-0

,2-0

,70

Repu

bli č

ki fo

nd z

a zd

ravs

tvo

2,36

-1,0

-0,1

-1,6

-0,1

1,5

0,3

0,6

2,2

0,2

-0,3

0,3

-3,0

-0,9

9

Zavo

d za

zap

o šlja

vanj

e5,

00-0

,1-0

,4-0

,4-0

,4-0

,4-1

,2-1

,08

0,49

-0,9

-0,1

0,0

-4,4

1

Fond

za

razv

oj0,

212

0,05

90,

058

0,05

40,

049

0,04

90,

052

0,06

80,

101

0,09

50,

097

0,03

20,

003

0,71

5

CIP - Katalogizacija u publikacijiCentralna narodna biblioteka Crne Gore, Cetiwe

330 (497.16) (060.55)

GODIŠNJI izvještaj glavnog ekonomiste : 2006. godina / Savjet Centralne banke Ljubiša Krgović... et.al. - (2003) - . - Podgorica (Bulevar Svetog Petra Cetinjskog br. 6) : Centralna banka Crne Gore, 2003 (Podgorica : Grafo Crna Gora). - 28 cm

GodišnjeISSN 1800-6485 = Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste (Podgorica) COBISS.CG-ID 11451152