T.C. ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAMBLMLER ANABLM DALI

HADS BLM DALI

HADS RVAYETLERNDE YLK VE KTLK KAVRAMLARI

YKSEK LSANS TEZ

Glen KEKLK

ANKARA 2007

T.C. ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS TEMEL SLAMBLMLER ANABLM DALI

HADS BLM DALI

HADS RVAYETLERNDE YLK VE KTLK KAVRAMLARI

YKSEK LSANS TEZ

Glen KEKLK

Tez Danman Prof.Dr. Mehmet GRMEZ

ANKARA 2007

I

NSZ

Kuran- Kerim, 610-632 yllarnda inmi olan en son kitaptr. Bu ilahi

kitap ncelikle Araplara inmitir; ama o, btn insanlk iindir. Bu son kitabn

ini amac insanlar karanlklardan aydnla karmak onlar dalaletten kurtarp

doru yola ulatrmaktr. Son ar olan Kurn- Kerimin bu hidayet grevini

yerine getirebilmesi, ncelikle onun doru anlalabilmesine baldr. Aradan

geen asrlar, szcklerde anlam deimelerine yol amtr. O halde bu anlam

deimelerinin belirlenmesi, doru anlam iin kanlmazdr. Bu balamda art-

sremli semantik aratrmalar, kendini zorunlu klmaktadr. Ayn durum, Kurn-

Kerimin ilk yorumu mertebesinde olan hadis metinleri iin de sz konusudur.

Gerek Kurn- Kerim, gerekse hadisler ile ilgili son zamanlarda yaplan

aratrmalar sevindiricidir. Ancak Kurn ve hadislerin doru bir biimde

anlalmalar bu aratrmalarn oalmasna baldr. Bu alana bir nebze de olsa

katkda bulunabilmek arzusu, bu almann ortaya kmasnda nemli etken

olmutur.

Bylesine anlaml bir konuyu tez konusu olarak neren ok deerli

danmanm Prof. Dr. Mehmet Grmez hocama, tezin daha iyi olabilmesi iin

gsterdii abalardan dolay kran duygularm ifade etmeyi yerine getirilmesi

gerekli bir bor bilirim. Ayn ekilde yardmlarn esirgemeyen ok deerli hocam

Do. Dr. Bnyamin Erul beyefendiye ve tezle ilgili her konuda yardmc olan Suat

Kocaya en iten teekkrlerimi sunarm.

Glen KEKLK

II

NDEKLER

NSZ .....................................................................................................................I

NDEKLER ....................................................................................................... II

GR .....................................................................................................................IV

I. ARATIRMANIN KONUSU VE NEM. ......................................................IV

II. ARATIRMANIN AMACI...............................................................................V

III.ARATIRMANIN PLANI VE METODU.......................................................VI

KISALTMALAR................................................................................................. VII

BRNC BLM

YLK VE KTLK DEERLERYLE LGL KAVRAMSAL

EREVE

1. yilikve Ktln Tanm................................................................................1

2. yilik ve Ktln Kayna ..............................................................................6

3. Deer Olarak yilik ve Ktlk........................................................................10

KNC BLM

HADS RVAYETLERNDE YLK VE KTLK KAVRAMLARI

2.1.SEMANTK VE NEM ................................................................................15

III

2.2. TAYYB-HABS............................................................................................25

2.2.1. Szlklerde Tayyib-Habis ........................................................................25

2.2.2. Kuran- Kerimde Tayyib-Habis .............................................................28

2.2.3. Hadislerde Tayyib-Habis ..........................................................................34

2.3. HAYIR-ER..................................................................................................42

2.3.1. Szlklerde Hayr-er .................................................................................42

2.3.2. Kuran- Kerimde Hayr-er ......................................................................45

2.3.3. Hadislerde Hayr-er ...................................................................................50

2.4. HASENE-SEYYE.........................................................................................55

2.4.1. Szlklerde Hasene-Seyyie .......................................................................55

2.4.2. Kuran- Kerimde Hasene-Seyyie ............................................................58

2.4.3. Hadislerde Hasene-Seyyie.........................................................................62

2.5. BRR-SM ......................................................................................................66

2.5.1. Szlklerde Birr-sm .................................................................................66

2.5.2. Kuran- Kerimde Birr-sm ......................................................................70

2.5.3. Hadislerde Birr-sm...................................................................................74

2.5.4. Deerlendirme ...........................................................................................77

SONU .................................................................................................................79

KAYNAKA.........................................................................................................81

ZET .....................................................................................................................85

ABSTRACT...........................................................................................................86

IV

GR

I.ARATIRMANIN KONUSU VE NEM

En son ve en mkemmel din olan slam dininin hakkyla yaanmas

ncelikle doru anlalmasna baldr. Doru anlalmas ise Kuran- Kerim

kadar snnet ve hadislerle de ilgilidir. Dinin temel kayna olan bu iki unsur

yeterince anlalmadka dinin de doru anlalmasndan sz edilemez. Son

zamanlarda zellikle Kurn alannda semantik aratrmalarn giderek

younlatn byk bir coku ile izlemekteyiz.1 Erciyes niversitesi lahiyat

Fakltesi Hadis Anabilim dalnda konuyla ilgili baz tezlerin yaplmas da son

derece sevindiricidir.2 Ancak bu yaplan almalar tek bir kk ya da kavramla

ilgilidir. Biz ise aratrmamzda Tayyib-Habis, Hayr-er, Hasene-Seyyie ve Birr-

sm zt anlamllar zerinde duracaz. Bildiimiz kadaryla, u ana kadar bu tr

bir alma, ne Kuran ne de hadis aratrmalarnda yaplmtr.

yilik ve ktlk toplumsal hayatn en nemli iki ahlki deeridir. Bu iki

deerin kapsamna giren davranlar tam olarak bilinmeden toplum hayatnn

salkl olmas mmkn deildir. Hz. Peygamberin bu iki deerle ilgili olarak

hadislerinde aklad davranlar ve ifade ettii kavramlarn yeterince

1 Korkmaz, Hatice, Vahiy Geleneinde ehede Kknn Semantik Adan ncelenmesi, A..

Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2003; Karata, Yahya, Kuranda Havf ve Hzn Kavramlarnn Semantik Analizi, F.. Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi, Elaz, 2003 2 Canl, Mustafa, Hadislerdeki Sosyolojik Kavramlarn Semantik Tahlili, Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi Lisans Tezi, Kayseri, 1989; Doan, Yusuf, Hadislerde Kamu Hukuku Kavramlarnn Semantik Tahlili, Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi Yksek Lisans Tezi, Kayseri, 1997

V

anlalmamas dinin eksik ya da yanl anlalmasna neden olmaktadr. Bu durum

da toplum hayatnn huzurunu dorudan etkilemektedir.

Aratrmamz bir kavram almas olup hadisleri doru anlama amacna

yneliktir. yilik ve ktlk anlamnda kullanlan drt ift kavramn incelendii

aratrmamzda bu kavramlarn kk anlamlar, hadislerdeki anlamlar ve bugnk

anlamlar karlatrlarak gerek anlam ortaya karlmaya allmtr.

II. ARATIRMANIN AMACI

Toplumsal ve bireysel hayatn salkl olmasn mmkn klacak ahlaki

ilkeler ve davranlar hadis rivayetlerinde olduka geni bir ekilde yer almaktadr.

Ancak bunlarn ifade edildii kavramlar zaman iinde anlam deiikliine veya

anlam kaymasna uradndan bugn gerek anlamyla anlalamamakta, bu

yzden rivayetlerde iyilik ve ktlk balamnda hangi davranlarn kastedildii

tam olarak bilinmemektedir.

Tezi hazrlamamzdaki en byk amacmz, semantik metod yardmyla

bu kavramlarn esas anlamn bulup, bugnk ilevleriyle karlatrmak, aradaki

fark belirterek hedeflenen davran ve ilkeleri ortaya koymaktr. Bir baka

deyile Hz. Peygamberin iyi veya kt olarak nitelendirdii davranlarn bugn

tam manasyla anlalp anlalamadn tesbit etmektir. Ayrca tezimizde bu

ilkelerin ve davranlarn ahlki deerler asndan incelemesi yaplacak, toplum

ve birey asndan ilevi tartlacaktr.

VI

III. ARATIRMANIN METODU VE PLANI

Aratrmamzda kaynak olarak kullandmz metinler hadis metinleridir.

u halde onlar anlamak iin kadim szlklere bavurmak gerekecektir. Geri bu

szlklerin de art-sremli olmadklar ve dolaysyla bize Hz. Peygamber

zamanndaki anlamlar vermedikleri ileri srlmse3 de biz, bu iddiann biraz

ar bir iddia olduunu dnyoruz.4 u halde yntemimiz, kadim szlkleri

kronolojik bir biimde kullanmak suretiyle art-sremli bir yntem olacaktr.

Ama, art-sremli bir yntem kullanmak suretiyle iyilik ve ktlk deerleriyle

ilgili tanmlar yapmak iin kavramsal bir ereve oluturmaktr.

Aratrmamzn plan, u ekilde olacaktr: Birinci blmde iyilik ve

ktlk deerleriyle ilgili kavramsal ereve oluturulacaktr. kinci blmde ise

aratrma konusu kavramlarn nce szlklerdeki anlamlar ardndan Kurn ve

hadislerdeki kullanmlar aratrlacaktr. Rivayetler alanmzla ilgili temel eserler

olan en sahih dokuz hadis kitabndan (Ktb-i Tisa) alnacaktr. Rivayetlerde

hangi davranlarn tevik, hangilerinin men edildii tesbit edilerek gerek anlam

ile davran arasndaki iliki ortaya konmaya allacaktr. Kavramlarn bugnk

anlam ve ilevlerine deinilerek, ahlki adan deerlendirmesine de yer

verilecektir.

3 Byle bir iddia ilk kez, deerli aratrmac Emn el-Hl tarafndan ileri srlmtr. Ona gre

kadim szlklerimiz art-sremli deildirler ve bu yzden de bize Hz. Peygamber zamannda konuulan arap dilini aktarmamaktadrlar. Bu konudaki grlerini Kurn Tefsirinde Yeni Bir Metod, ev. Mevlt Gngr, stanbul 1995. balkl eserinde geni bir biimde aklar. el-Hlnin grleri, zellikle Arap dilbilimcileri arasnda da ilgi grmektedir. Bu konuda bkz., brahim, Enis, Delletul-elfz, Khire 1993. 4 Bu gr iin bkz, Ali Galip Gezgin, Kurnda Sevgi, sparta, 2003, s. 26.

VII

KISALTMALAR

a.g.e. : Ad geen eser a.g.m. : Ad geen makale a.g.md. : Ad geen madde A...F.D. : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi a.y. : Ayn yer b. : bn bkz. : Baknz bt. : Bint c. : Cilt ev. : eviren D..A. : Diyanet slam Ansiklopedisi F. : Frat niversitesi h. : Hicr Hz. : Hazreti .B.. : stanbul Bilgi niversitesi kr. : Karlatrnz m. : Milad md. : Maddesi l. : lm tarihi ra. : Radyallahu Anh s. : Sayfa (sav) : Sallallahu Aleyhi ve Sellem T.D.V. : Trkiye Diyanet Vakf tah. : Tahkik eden ter. : Tercme eden tsz. : Tarihsiz

yay. : Yaynlar

1

BRNC BLM

YLK VE KTLK DEERLERYLE LGL KAVRAMSAL

EREVE

1. YLK VE KTLN TANIMI

Tarih boyunca insanolu iki kavram etrafnda deerler belirlemitir. Bunlar

en genel ifadeyle iyilik ve ktlktr. Zaman ve mekana gre telaffuz olarak

farkl ekiller alsa da anlam bakmndan hi deiiklie uramadan sregelmitir.

yi kavram szlkte istenilen, beenilen nitelikleri tayan, kazanl,uurlu,

yeterli, salkl, bol anlamna gelir.5 Kt ise zararl, tehlikeli, korku ve endie

veren, hoa gitmeyen, kaba, krc, olumsuz, istenilmeyen, beenilmeyen

anlamlarn tar.6

Kutsal kitaplar daima iyi olan emretmi, kt olan ise men etmitir.

Kutsal kitaplarn amacnn insanlarn mutluluu olmasndan hareketle faydal olan

her eyin iyi, zararl olan her eyin de kt olduunu syleyebiliriz.

ster kutsal kitaplar, ister hukuk kurallar isterse rf iinde yer alsn

yaplmas istenen, faydal ve gzel olan ey iyidir. Aksine yaplmas istenmeyen,

zararl ve irkin olan ey ise ktdr. Ksaca arzu edilebilir ey iyi, arzu

5 Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2005, s.1006

6 a.e., s.1238

2

edilmeyen ey ktdr.7 Burada arzu edenin Yaratc olmas veya insan olmas

arasnda fark yoktur.

yilikle ktln ya da hak ile batln mcadelesi ilk insanla balar. Hz.

Ademin iki olu arasndaki mcadele belki de tm insanln kavga ve

ekimelerinin temelini oluturur. Hakikatte ise ilk ekime Kuran- Kerimde

anlatlan Hz. Ademin yaratlmas olay ile balar. Allah Hz. Ademi yaratt

zaman tm meleklere onun nnde eilmelerini syler. Btn melekler secde

ederken blis kar kar ve kibirlenir.8 te bu noktada hak ile batln baka bir

deyile iyilikle ktln mcadelesi balam bulunmaktadr.

yilik ve ktlk slam dncesinde hayr ve er kavramlaryla ifade

edilmitir ki zaten bu iki kavram aratrma konumuzun birer parasdr. Hem

kelamclarn hem de filozoflarn inceledii bu kavramlar, ontolojik ve ahlki

ynden ele alnmtr. Kelamclar konuyu genellikle husn-kubuh terimleriyle

ve ahlki boyutuna arlk vererek ele alrken, felsefeciler hayr-er terimlerini

kullanmlar ve konunun metafizik yn zerinde durmulardr.9

slam filozoflarnn bu konu hakkndaki anlaylar slami telakkiden

sapmamak kaydyla ksmen Aristo felsefesine, ksmen de Aristoya isnat

edilmekle birlikte gerekte Yeni Eflatuncu felsefenin rn olan sudr teorisine

dayanr. Bu teoriye gre Tanr ilk hayrdr ve evrendeki tm hayrlar Ondan bir

tamadr. Alemde zorunlu olarak hayr dzeni geerlidir ve sadece iradeye ve

seime konu olan fiillerde erden sz edilebilir. Hayr Tanrdan zorunlu ve

7 Gngr, Erol, Deerler Psikolojisi zerine Aratrmalar, tken Yaynlar, stanbul, 2000, s.27

8 38. Sd 71-74

9 D..A., Hayr md., s.44

3

srekli bir tama olup evrendeki her varlk bundan kendi gc ve liyakati

nisbetinde pay almaktadr. Tanrdan ilk sudr eden varlkla birlikte ilk eksiklik

de balamtr. Tanrdan uzaklatka eksiklik de artarak devam eder; ite bu

uzaklama veya eksiklik erdir.10

slam dncesine gre Allah evreni hayr zerine yaratmtr. Ortaya kan

erler Tanrdan deil insanlarn bu hayr dzenini bozmasndan

kaynaklanmaktadr. Baka bir deyile errin kayna Allah deildir. Bu iyimser

dnce slam tarihinde hem felsefeciler, hem kelamclar hem de mutasavvflar

tarafndan dile getirilmi ve savunulmutur.

Felsefe tarihinde iyinin veya en yksek iyinin ne olduu bir problem olarak

varln srdrmtr. Bata Aristoteles olmak zere btn filozoflar bu konuya

arlk vermilerdir. Hatta bu konu Aristoteles iin temel problemdir. Bu temel

problemin amac insann neyi semesi gerektii hususunda zm bulmaya alr.

yinin ne olduu konusuna aklk getirmeye alan birok yaklam

vardr. Bunlardan doalc antropolojik yaklama gre iyi, insann doal ve

toplumsal gereksinimlerini en uygun ekilde gidermesinde lt olan eydir. Bir

toplumsal varlk olarak insan, doal ve toplumsal gereksinimlerini yine ve ancak

toplum ierisinde karlayabilir. Dolaysyla iyi , insana, dier insanlarla ilikisi

iinde yarar getiren eydir. Kantn ban ektii tinselci (evrendeki btn

varlklarn fiziksel yaplarndan bamsz bir ruhsal yaps olduunu ileri sren)

antropolojik temellendirme ise insann akl sahibi, zgr bir varlk olduunu

vurgulayarak, onun ahlksal yaamn kendi koyduu bir yasaya gre belirleyip

10 D..A., Hayr md., s.44

4

dzenlemesi gerektiini savunur. 11 Dinsel/teolojik temellendirmede iyi

Tanrnn kutsal iradesi, Onun buyruklardr. Doru veya doru eylem de bu

iradeye, bu buyruklara uymak, itaat etmek olur. Tabii buna gre kt de bu

iradeye aykrl ifade eder. Ve bu iradeye aykr eylemler yanl olarak

adlandrlr.12

Kendisini bilmenin ve uygulamann yeterli olaca mutlak iyi ya da

kendinde iyilik yoktur. yilik temaa edilecek bir ey deil, yaplacak bir eydir.13

Ahlak retileri gelitirmi olan tm filozoflarda ortak olan ey, onlarn

bir en yksek iyi sayltsna (dncesine) sahip olmalar, bu en yksek iyiyi

gerekletirmek veya ona ulamak gerektiine inanm bulunmalardr. yle ki

bu en yksek iyi, bir olmas gereken olarak tasarlanr.14

Kuran- Kerime baktmzda ise iyi olan ve yaplmas istenen

davranlar yle sralanabilir:

yilerle dost olmak

yilikte yardmlamak ve ktle kar koymak

Bakalarna maddi yardmda bulunmak ( infak )

Namuslu olmak ( iffeti korumak )

Arabuluculuk yapmak

Adil olmak

Kardelik

Hogr ve balama

11 zlem, Doan, Etik Ahlk Felsefesi-, nklp Kitabevi, stanbul, 2004, s.28-29

12 zlem, Doan, a.g.e., s.26

13 Sponville, Andre Comte, Byk Erdemler Risalesi, ev:Ik Ergden, .B.. Yaynlar, stanbul,

2004, s.xv 14

zlem, Doan, a.g.e., s.32

5

Olumsuzluklara kar dayankl olma ve direnme ( sabr )

Alakgnlllk ( tevazu )

Sznde durmak ve yeminini yerine getirmek

Kleyi zgrletirmek

Grgl olmak

Dnya-ahiret dengesini korumak

nsanlara iyi davranmak ve gzel sz sylemek15

Kutsal kitaplarda iyiliin emredildiini ktln de men edildiini

sylemitik. Kurann genel olarak yerdii ve yasaklad davranlar da u

ekildedir:

Cimrilik

Yaplan iyilii baa kakmak

Bakalarn ekitirmek ( gybet )

Kendini beenmilik ( kibir )

Bozgunculuk ( ifsad )

ekememezlik ( hased )

Savurganlk ( israf )

Adam ldrmek

Yalan sylemek

nsanlar kk drmek

Gsteri yapmak ( riya )

Zina ve fuhu

15 zsoy, mer ; Gler, lhami, Konularna Gre Kuran, Fecr Yaynevi, Ankara, 2001, s.424-452

6

Ecinsellik

nyargl olmak ( s-i zan )

Sarholuk ve kumar

Dnyaya ar dknlk ( seklerlik )

Byclk ve byye bavurma

Rvet almak ve vermek16

Kuran- Kerimin emir ve yasaklar yukarda belirtildii zere yararl

olann istenmesi, zararl olann da yasaklanmas eklindedir. Dolaysyla Kuran

erevesinde yararl olan ey iyi, zararl olan ey ktdr diyebiliriz. Zaten bir

hadis aratrmas olan almamz, Kuran- Kerim ve hadisler kapsamnda

ekillenecektir.

2. YLK VE KTLN KAYNAI

lk insanla birlikte var olan iyilik ve ktln kayna yani yaratltan

m yoksa sonradan m gerekletirildii hususu insanlk tarihi boyunca

tartlmtr. Her bilim dal konuya kendi perspektifinden yaklaarak eitli

cevaplar bulmaya almtr. slam ncesinde felsefeciler, daha sonra ise slam

kelamclar konuyu tm boyutlaryla ele almlardr. Filozoflar daha ziyade

ktlk ile Tanrnn iyilii arasnda iliki kurmaya alrken, kelamclar insann

fiilleri ve bunlarn yaratcsnn kim olduu ile iyilik ve ktln akl ya da er

olup olmad noktasnda konuya yaklamlardr.

16 zsoy, mer ; Gler, lhami, a.g.e., s.452-472

17 Gkberk, Macit, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi , stanbul, 1999, s.285

7

lka filozoflarndan Herakleitos evreni ve evrendeki tm nesneleri

kartlarn sava olarak grr. Ona gre evrendeki kartlar ile aralarndaki sava

olmasayd evren de olmazd.17

Ztlarn mcadelesinin varlk sebebi saylmasndan baka ktlk,

ontolojik olarak tartma konusu olmutur. Evrendeki sava, ktlk, deprem, ac

ekme ve gnahlarn niin var olduu, mutlak iyi olan Tanrnn bunlar neden

yaratt veya neden nlemedii sorgulanmtr. Problemin kayna Platona

kadar dayandrlmaktadr. Bir zm getirmemekle birlikte O ktl evrendeki

dzensiz hareketlere balam ve bundan Tanry deil kt ruhlar sorumlu

tutmutur.18 Kendinden sonra gelen birok dnr her trl ktln kayna

olarak maddeyi grmtr. Hissedilen ya da yaanlan ktlklerin madde ile olan

ilikisine dikkat ekilerek, ktlklerin nedeninin Tanr ya da ruhlar deil, mistik

bir deyile , eklin ekilsizlikten, aydnln karanlktan ayrld snr belirleyen

madde olduu tezi hararetle savunulmutur.19

Ortaa filozoflar ise ktlk kavramnn kendisini yorumlayarak zm

bulmaya almlardr. Bunlardan St. Augustineye gre varolan her ey

Tanrnn g ve iyiliinin bir sonucudur. Tanr kt olan yaratmaz. Yaratklarn

iyilii Tanrnn iyiliinden kaynaklanmaktadr. Ktlk sadece yokluktan,

iyiliin eksikliinden ibarettir. 20 St. Thomas da ktl fizik ve ahlk

olarak ikiye ayrdktan sonra fizik ktln reel varln inkar eder, ahlki

ktl de insann zgr iradesine balar. nk Tanr hibir zaman

18 Aydn, Mehmet, Din Felsefesi, zmir lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, zmir, 1999, s.154

19 Yasa, Metin, Tanr ve Ktlk, Elis Yaynlar, Ankara, 2003, s.11

20 Yasa, Metin, a.g.e., s.11-12

8

ktlklerin nedeni olamaz. Tanr en yetkin varlktr ama her eyin en yetkinini

yaratmak zorunda deildir.21

slam dnrlerinden Frabye gre ktlk maddenin ilah nizam tam

olarak kabul edip yanstacak bir kuvvete sahip olmamasndan doar. Varlklarn

kar karya kaldklar bir takm fetler maddenin tam bir nizam kabul

edemeyiinden kaynaklanmaktadr. O ahlki ktl de maddenin (yani bedenin)

tam nizam kabul edemeyiine balamaktadr.22 bni Sina da bu konuda Frab

gibi dnmektedir. Ona gre ktlk kemlin yokluudur. Gazli ise bu lemin

mmkn lemler arasnda en iyisi, en gzeli ve en tam olduunu syler.23

Yenia filozoflarndan Leibniz Theodicee adl eserinde en mkemmel

varlk olan Tanrnn ktl neden yarattn tartr.24 O Her eyi bilen, en iyi,

en gl varlk olan Tanr neden iinde acnn ve gnahn olmad bir dnya

yaratmamtr? diye sorar ve ardndan Ac olmasayd haz olmazd, gnah

olmasayd sevap olmazd. diyerek sorusunu yantlar.25 Kendi dnce sistemi

ierisinde Tanry hakl gstermeye alan Leibniz, Tanrnn yaptnn

olabilecek en iyi ihtimal olduu sonucuna vararak tartmasn noktalar.26

lkalardan itibaren filozoflar eitli dnce sistemleri ierisinde soruna

cevap bulmaya almlardr. Grld gibi bu tartma slam dnce tarihi

boyunca da devam etmitir.

21 a.e., s.13

22 Aydn, Mehmet, a.g.e., s.154

23 a.e., s.155

24 Gkberk, Macit, a.g.e., s.284

25 a.e., s.285

26 a.e., s.286

9

Kelam ilminde bu konu husn ve kubuh bal altnda yer almaktadr.

Kelimelerin anlamlarna bakacak olursak husn bir eyin keml sfatnn olmas,

maksada uygun olmas, dnyada methe hirette sevaba vesile olmasdr. Kubuh

ise bir eyin noksan sfatnn olmas, maksada aykr olmas, dnyada yerilmeye

ahirette cezaya sebebiyet vermesidir.27 u halde btn gzel davranlar husn,

btn kt davranlar da kubuh olarak nitelendirilebilir. Ancak bu niteleme

yeterli deildir, nk nemli olan iyilik ve ktln nasl ve niin iyi ya da

kt olduudur. Kelam alimlerince iki ana gr ortaya atlmtr:

Eariyye ve Selefiyye ile fii, Mlik ve Hanbel usulclerinin

ounluunun yansra baz Hanef usulclerine gre hsn ve kubuh erdir,

yani bir eyin iyi veya kt olduu ancak tespit ve tayininden sonra bilinebilir;

nk iyilik veya ktlk bir fiilin mahiyetine ve zatna ait bir vasf deildir; fiil

din tarafndan insanlara emredilmesi veya yasaklanmasyla iyilik veya ktlk

vasfn kazanr. u halde bir fiil Allah tarafndan emredildii iin iyi, yasakland

iin ktdr.28

Cehmiyye, Mutezile, ia, Kerramiye ve baz Mturidiyye-Hanefiyye

alimleriyle slam filozoflarna gre husn ve kubuh akldir; bu deerler akl

yrtmekle bilinebilir ve bylece iyilikle ktln bir eyin mahiyetine dahil

olup zat bir vasfn tekil ettii anlalr. Mutezile alimlerine gre deerler

fiillerin zat vasflarndan olmasayd dinin geliinden nce iyilikle ktlk

arasnda bir fark bulunmaz, bu durumda din anlamn yitirirdi.29

27 Aydn, Ali Arslan, slam nanlar, Gonca Yaynevi, Ankara,1984, s.382

28 D..A., Husn ve Kubuh md., s.60

29 a.e. s.61

10

yilik ve ktln akl, yani fiillerin zne ait bir vasf olduunu kabul

etmekle birlikte akln bir ok noktada snrl ve yetersiz kaldn da dikkate

almak gerekmektedir. u durumda iin znn sadece er ya da akl olduunu

savunmak pek tutarl grnmemektedir. Akl ve vahyin bir btn olduunu,

birbirini tamamlayan unsurlar olduunu unutmamak gerekir. Bir baka deyile

iyilik ve ktlk aklla bilinebilir ancak vahiy de ona yardmc olmaktadr.

Bu konuyu ilgilendiren bir baka husus da insann fiillerinin yaratcsnn

kim olduudur. Yani fiillerinin yaratcs insan mdr? Yoksa bunlar yaratan

Allah mdr?

Earye gre insanlarn fiillerini Allah yaratr. Mutezile kulun fiillerini

kendisinin yarattn sylerken Cebriye ise kulun kendisinde hibir irade ve

kudret bulunmadn savunur. 30 Bu grler kelam kitaplarnda delilleriyle

birlikte tartlmtr. Konuyla ilgili detaylar aratrmamzn dndadr.

3. DEER OLARAK YLK VE KTLK

nsanolu yaantsna yn veren tm davranlara ya da objelere belirli

anlamlar ykler. Bu anlam ykleme ii kendiliinden olmamaktadr. Dnen bir

varlk olan insann zihin dnyas ile d dnyann rtmesi gerekir. Aksi takdirde

bir anlamdan bahsetmek imkansz olacaktr. Anlam yklemede kullanlan belli

ltler vardr. te insann hayatn anlaml klmak iin ihtiya duyduu bu

ltlere deer denir.

30 Uluda, Sleyman, Kelam lmi ve slam Akaidi, Dergh Yaynlar, stanbul, 1999, s.201

11

Szlkte u anlamlar verilmektedir:

1.Bir eyin nemini belirlemeye yarayan soyut l, bir eyin dedii

karlk, kymet. 2.Bir eyin para ile llebilen karl, paha. 3. Yksek ve

yararl nitelik. 4. Kiinin isteyen, gereksinim duyan bir varlk olarak nesne ile

balantsnda beliren ey.31

lkene gre deer, kendisine muhta olduumuz, kendisini aradmz ve

bizi tamamlayan eydir.32

Deer kavramnn ok eitli ve kapsaml tanmlar yaplmtr. Bu tanmlar

iindeki ortak zelliklere gre u ekilde snflandrlabilir:33

I. znelci Deer Tanmlar

Bu tanmlar birey ve toplum asndan yaplmalarna gre kendi ilerinde iki

grupta toplanabilirler:

1) Birey asndan deer;

a) Urunda uralmas, aba gsterilmesi,gerekletirilmesi gereken,

b) Genellikle benimsenen, zenilen, nemsenen,stn tutulan,

c) Nesne, olgu ve olaylarn kendisinde bulunmayan, fakat insanlar

tarafndan bunlara bireysel ve znel olarak atfedilen, ykletilen niteliktir.

2) Toplum asndan deer;

a) Bir sosyal grubun veya toplumun btnnn kendi varlk, birlik,

31 Trke Szlk, T.D.K. Yaynlar, Ankara, 2005, s.483

32 lken, Hilmi Ziya, Bilgi ve Deer, lken Yaynlar, stanbul, 2001, s.201

33 zlem, Doan, a.g.e., s.167

12

ileyi ve devamn salamak ve srdrmek iin yelerin ounluu tarafndan

uygun ve gerekli olduklar kabul edilen, ayn yelerin ortak duygu, dnce, ama

ve karlarn yanstan, genelletirilmi ilke ve inan(lar)dr;

b) Gruplarn veya toplumlarn arzu edileni ve edilmeyeni, beenileniveya

beenilmeyeni, doru olan ve doru olmayan belirleyen temel standard veya

standartlardr.

II. Nesnelci Deer Tanmlar

Bu tanmlarda deerlerin bir gerekliklerinin bulunduundan hareket edilir.

Bu gereklik, ideal, mutlak ve kutsal nitelikte olabilir.Bu demektir ki, deerler

znenin kendilerini bilmesinden bamsz olarak vardrlar. Bunlar:

a) Metafiziksel

b) Mutlak teleolojik

c) Teolojik anlaylardr.

Deerlerin zelliklerine bakacak olursak iyi-kt, gzel-irkin, doru-yanl

eklinde ift kutuplu olduklarn grrz.34 O halde bir eyin deer olmas iin

zttnn da bulunmas gereklidir. Diyebiliriz ki ktlk olmasayd salt iyiliin bir

anlam olmazd. Dolaysyla bir deer olarak varl imkansz olurdu.

Deerlerin snflandrlmasna gelince genel olarak u be grupta

toplandklarn gryoruz:

1. Hazc ( hedonist) Deerler: ( Olumlu:haz, olumsuz:ac )

34 lken, Hilmi Ziya, Deerler, Kltr ve Sanat, stanbul, 1965, s.8

13

2. Bilgisel Deerler: ( Olumlu:doru, olumsuz:yanl )

3. Ahlaksal Deerler: ( Olumlu:iyi, olumsuz:kt )

4. Estetik Deerler: ( Olumlu:gzel, olumsuz:irkin )

5. Dinsel Deerler: ( Olumlu:sevap, olumsuz:gnah )35

Bizi burada ilgilendiren dierlerinden ziyade ahlaksal deerlerdir. Dolayl

olarak dinsel deerler de konumuzla ilgili olmakla beraber zerinde duracamz

husus iyilik ve ktlk kavramlardr.

Ahlksal deerler erevesinde konumuzla ilgili bir kavram da erdem

kavramdr. Yaplmas arzu edilen, istenen ey(iyi)in doru eylemle ortaya

kacan yukarda belirtmitik. te doru eylemde bulunmak iin bir insann

sahip olmas gereken zelliklere erdem ad verilir.36 Erdem, edinilmi bir iyilik

yapma yeteneidir. Erdem iyiliin kendisidir, ruhtaki ve hakikatteki iyiliktir.

Erdem gtr ama zgl gtr. Bir varln erdemi onun deerini oluturan

eydir. Bir baka deyile kendine zg yetkinliidir. 37

yilik ya da ktlk insann mutluluu ile ilgilidir. Doru eylemlerde

bulunan bir insan, Allah tarafndan, toplum tarafndan, ailesi tarafndan istenenleri

yerine getirmitir, erdem sahibidir, nihayetinde mutludur. ayet Yaratcnn

isteklerini yerine getiriyorsa buna bir de ahiret mutluluu eklenecektir. Bunu

bilerek yaamak ise ayr bir mutluluktur. Tam tersine arzu edilmeyeni yapan bir

kimse hem Allah hem de insanlar tarafndan kabul grmez. yle ise mutluluk

getiren eyler iyidir diyebiliriz.

35 zlem, Doan, a.g.e., s.169

36 a.e., s.33

37 Sponville, Andre Comte, a.g.e., s.xv-xv

14

Farknda olsun olmasn herkesin kendine gre benimsedii ya da bir grup

tarafndan kendisine benimsettirilmi bir iyiyi gerekletirmeye abaladklar

aktr. rnein kiisel olarak bakldnda salk, gvenlik, refah gibi eyler

iyidirler ve yine bunlar kiinin mutluluu ile ilgilidirler. Eylemlerimizi yle bir

snadmzda, onlar deerli bulduumuz baz eyleri gerekletirmek veya

deerli bulduumuz baz amalara ulamak iin yaptmz saptarz.38 Bunu yle

bir rnekle aklayabiliriz: almak doru bir eylemdir ve ayn zamanda bir

erdemdir. Kii alarak arzu ettii noktaya ulaabilir. Arzu edilen nokta bir

meslek ya da makam- kendisinin veya toplumun benimsedii bir deerdir.

Dolaysyla buna ulamak kiiyi mutlu edecektir.

Sonu olarak diyebiliriz ki deerlerin olmad bir toplum dnlemez.

Zira deerler insann mutluluu iin vardr. Zaten Yce Allahn vahiy

gndermesinin amac da insanlarn mutluluunu salamaktr.

38 zlem, Doan, a.g.e., s.31

15

KNC BLM

HADS RVAYETLERNDE YLK VE KTLK KAVRAMLARI

2.1. SEMANTK VE NEM

Semantik (anlambilim), dili anlam asndan inceleyen bilim daldr. 39

Yunanca bir kelime olan semantik Trkede mn ilmi, szlerin mns ve

anlambilimi eklinde tanmlanmaktadr. 40 Anlambilim gstergelerle ya da

szckler ve nermelerle, onlarn dile getirdii anlam arasndaki balanty

inceleyen bilim daldr. 41 Kelimeler evrende her bir varla mukabil olarak

insan zihninde meydana gelen anlamann dildeki karldr. Dolaysyla her

kelime bir gstergedir ve her gsterge bir mnya aittir. te anlambilim bu

gstergelerle ait olduklar anlamlar arasndaki ilikiyi konu edinmektedir.

Semantiin konusu anlam denilen kavranmas g varl aratrmak

deildir ve olamaz da. Semantiin konusu kelime ve cmlelerin nasl olup da bir

eyler ifade edebildiklerini belki daha iyi bir ifadeyle, onlarn nasl anlaml

olabildiklerini anlamaya almaktr. Anlam, kelimelerin veya baka herhangi

bir unsurun sahip olmak(have) kelimesinin herhangi bir szlk anlamnda-

sahip olduu bir varlk deildir.42

39 Guiraud, Pierre, Anlambilim, ev: Berke Vardar, Multilingual, st, 1999, s.7

40 Trke Szlk, T.D.K. Ankara, 1983, II.1033

41 Akarsu, Bedia, Felsefe Terimleri Szl, Ankara, 1979, s.21

42 F.R. Palmer, Semantik Yeni Bir Anlambilim Projesi,ev: Ramazan Ertrk, Kitabiyat, Ankara,

2001, s.43

16

Nermi Uygur ise yle demektedir: Belli bir dildeki tek tek szcklerin ne

demek istedii, tarih boyunca dilin gelimesiyle sz tanmlarnda meydana gelen

deimeler, kelimelerdeki anlam kaymalar, anlam akrabalklar, ayn dilin eitli

dnemlerindeki kelime anlamlarnn deiik gr alarndan karlatrlmas

gibi birok nemli dev semantikinin aratrma alanna girer.43

Fransz dilbilimcisi Michel Breal, anlamlar ve bunlarn deimesine

yol aan yasalar inceleyen bilimi belirtmek iin semantik terimini kullanmtr.44

Toshihiko sutsuya gre ise semantik, bir dilin anahtar kelimeleri

zerinde tahlil almadr, mana incelemesidir. 45 Semantik alma, yalnz

konuma leti olarak deil, bundan daha nemli olmak zere kendilerini kuatan

dnya hakkndaki anlay ve dncelerinin de leti olarak o dili kullanan halkn,

dnya hakkndaki dncelerini anlamak iin yaplr.46

letiim arac olarak dil canldr. nsan zihninin d dnyaya alm olan

kelimeler doar, byr, yaar ve lrler. Belirli bir dnemde kullanlan kelimeler

zamanla deiiklie uruyor veya hi kullanlmyor. Dier yandan bir szck bir

dnemde ifade ettii anlam kaybediyor ve yeni anlamlar ykleniyor. Anlam

deimeleri denilen bu durum anlambilimin en fazla urat problemlerden

biridir.47

43 Uygur, Nermi, Felsefenin ars, YKY, stanbul, 1995, s.32

44 Guiraud, P., a.g.e., s.10

45 zutsu, Toshihiko, Kuranda Allah ve nsan, ev: Sleyman Ate, Ankara niversitesi

Basmevi, Ankara, 1975, s.15 46

zutsu, T., a.g.e. s.15 47

Aksan, Doan, Her Ynyle Dil, Ana izgileriyle Anlambilim,T.D.K., Ankara, 1990, s.213

17

Anlam deimesi bir szcn balangta ifade ettii bir nesneyi zamanla

tam olarak ifade edememesi veya herhangi bir szcn zamanla o kavramdan az

ok uzaklamas ya da yeni bir kavram yanstmas durumudur. rnein

Trkede VIII. yzyl metinlerinde geen saknmak eylemi hibir biim

deiikliine uramadan bugne kadar gelmitir. Ancak ayn kelime o zaman

dnmek, zerinde durmak, yaslanmak, kederlenmek kavramlarn yanstrken

bugn esirgemek, korumak gibi anlamlara gelmektedir.48

Grld gibi bazen bir szck eklini koruyarak yalnzca anlam

deiimine uruyor bazen de szcn ekliyle birlikte anlam da deiiyor.

Kelimelerde meydana gelen anlam deimeleri ana grupta toplanr:

1. Anlam Daralmas:

Bir gstergenin, gsterilen yn eskiye gre daralr, bir baka deyile,

szck eskiden anlatt nesnenin bir blmn bir trn anlatr duruma gelirse

buna anlam daralmas ad verilir. rnein oul szc Gktrk yaztlarnda

hem erkek hem de kz ocuk iin kullanlrken, bugn sadece erkek ocuk

anlamnda kullanlmaktadr.

2. Anlam Genilemesi:

Bir gsterge, temel anlam olarak bir nesnenin, bir iin bir blmn, ya da

bir trn gsterirken zamanla o nesnenin btnn, btn trlerini anlatr

duruma gelirse buna anlam genilemesi denmektedir. rnein dl szc

48 a.y., s.214

18

nceleri yalnzca grelerde verilen mkafat anlamnda iken bugn bununla

birlikte yarma (msabaka) anlamn da karlamaktadr. Sait Faik dl, Dil

dl gibi.

3. Anlam Kaymas, Baka Anlama Gei:

Bir gstergenin nceki anlamyla bugnk anlamnn tamamen farkl

olmasdr. rnein zmek eylemi Gktrk yaztlarnda krmak, kesmek

anlamnda kullanlmtr. Bugn insan iin bir kimseye dert ve znt vermeyi

anlatmaktadr. Ayrca baz yrelerde elbiselerin eskiyen yerine zlm

denilmektedir.

Bu trden baka anlam iyilemesi ve anlam ktlemesi trleri de

eklenebilir. Bir szcn eskisine gre daha iyi bir anlam tar duruma gelmesine

anlam iyilemesi denir. rnein Trkedeki mareal szc ordudaki en

yksek rtbeyi gsterir. Bu szck Latincede mariscalcus at bakcs, nalbant

demek oluyordu. Anlam ktlemesinde ise Gktrk yaztlarnda fena, kt,

perian anlamna gelen yabz szc zamanla yaz biimini alm ve

yaman, yiit anlamlarnn yan sra Anadolu azlarnda iyi, gzel, iyi huylu,

eli ak, yakkl anlamlarnda kullanlr olmutur.

Anlam deimeleri genellikle uzun bir srede, ou kez birka yzyl

iinde gerekleir. Ancak bir toplumda ksa bir srede hzl gelimeler olmusa bu

anlam olaylar da ksa srede gerekleir.49

49 Aksan, Doan, a.g.e., s.215-21

19

Szcklerde meydana gelen anlam deimelerinin nedenlerini Guiraud

yle sralyor:50

a) Tarihsel nedenler ya da bilimlerde, tekniklerde, kurumlarda, trelerde

yaplan deiimler.

b) Dilsel nedenler ya da seslere, biimlere, sz dizimine ilikin

nedenlerden doan deiimler.

c) Toplumsal nedenler.

d) Ruhsal nedenler

Guirauda gre anlambilim dorudan doruya bilime balanr: Ruhbilim,

mantk ve dilbilim. Dilbilimsel anlambilim (asl semantik) szckleri dil iinde

inceleyerek, bir szcn biim ve anlam arasndaki bantlar, szcklerin

ilikilerini, szcklerin ilevlerini yerine nasl getirdiini bulmaya alr. Her

bilim de kendi hesabna gstergelerin anlam sorununu inceler. Bugn artk

dilbilimsel anlambilimin yan sra simgesel manta balanan bir felsefi

anlambilim ile gstergeyi ruhsal, toplumsal ve mantksal adan inceleyen bir

genel anlambilim var. 51

Bugn anlambilim almalar birok aratrc tarafndan dilbilim

asndan ele alnmakta, dilbilimsel anlambilim olarak yrtlmektedir. Kimi

bilim evreleri ise onu mantk almalaryla rttrerek mantksal anlambilim

zerinde durmaktadr. Kuruluu 1930lara kadar uzanan ve dil-insan ilikilerini,

50 Guiraud, Pierre, a.g.e., s.82

51 a..e., s.16-17

20

insann dil karsndaki durumunu ele alan genel anlambilim alannda alanlar

da vardr.52

Ali Galip Gezgin semantik ve ubelerini Werner Weltenin u ekilde

gsterdiini belirtir:53

Semantik

1. Mantksal/ Felsefi Semantik 2. Dilbilimsel Semantik

A. Geleneksel Semantik A. Artzamanl ( Diachronic) Semantik

B. Yapsal Semantik a.Semantik

C. Yorumlayc Semantik b.Adbilgisi

D. retimsel Semantik B. Ezamanl (Synchoronic) Semantik

Dini metinleri anlama konusunda tarihsel anlambilim ya da dier adyla

art sremli semantik nem kazanmaktadr. Art sremli semantik, szcklerin

anlam asndan tarih boyunca gsterdikleri gelimeleri eitli dillerin anlam

bilgisi erevesinde inceleyen almalardr.54 Bu nedenle art sremli semantik

yalnz gsterenle ilgili evrim olgularn incelemekle kalmaz, ayrca zaman

ierisinde gsterilende grlen eitli deiimleri de belirleyip aklamaya

alr.55

52 Aksan, Doan, Anlambilim Konular ve Trke'nin Anlambilimi, Engin Yaynevi, Ankara, 2005,

s.19 53

Gezgin, Ali Galip, Tefsirde Semantik Metod ,tken Neriyat, stanbul, 2002, s.111 54

Aksan, Doan, Her Ynyle Dil, Ana izgileriyle Anlambilim,, s.213 55

Vardar, Berke, Dilbilim, Multilingual, stanbul, 1998, s.123; Bkz, Toklu, M.Osman, Dilbilime Giri, Aka Yaynlar, Ankara, 2003, s.88-106

21

Tarihsel semantik dile ait her eyde zaman unsurunun roln grr. Art

sremli olarak kelime hazinesi, bir kelimeler demetidir ki her biri kendi bana

bamsz olarak byr ve deiir. Demetteki baz kelimeler toplumun belli bir

sresinde durur, kullanlmaz olur; bazlar da uzun zaman kullanlr; tarihin belli

bir anda yeni kelimeler ortaya kar ve onlarn da tarihi ortaya ktklar

zamandan itibaren balar.56

Tarihi semantik sadece mnferid kelimelerin tarihin seyri iinde nasl

mana deiikliine uradklarn anlamaa almaktan ibaret deildir. Gerek

tarihi semantik, ait olduklar sistem iinde kelimelerin tarihini incelemee

baladmz zaman balar. Baka bir deyile ne zaman ki ayn dilin iki veya daha

fazla kesitini herhangi bir kesitle mukayese edersek ite o zaman tarihi semantik

balar ve tarihi bir aradan sonra dilin durumunun dier devirlerdekinden farkn

gsterir.57

zutsunun dilin kesiti ile kastettii ey bizi esremli semantie

gtrmektedir. Zira kelimeler yalnzca tarihin akna paralel olarak dikine deil,

ayn zamanda belli bir dnemde yatay olarak da hareketlilik gsterir. Tarihi

semantik, anlam deimelerini ortaya koyabilmek iin bu yatay hareketlilikten

yararlanr. nk ayn anda bir dilin eski ve yeni unsurlar ile elemanlar

grlebilir.

Belli bir srede bir dildeki btn kelimelerin tarihi akn bir vurula

durdurmakla, yapma bir statik durum elde etmi oluruz. Bu profil bize statik, kuru

ve hareketsiz gibi gzkrse de gerekte durum byle deildir, sadece

56 zutsu, Toshihiko, a.g.e. s.37

57 zutsu, Toshihiko, a.g.e. s.38

22

makroskobik adan byle grnr. Mikroskobik adan baklrsa yzeyin hayat

ve hareketlerle dolu olduu, yzeyde hayat ve hareketin kaynat fark edilir.58

alma konumuz hadisler tarihin belirli bir dneminde kullanlan belli bir

dile aittir. O dnemde kullanlan szcklerin geirdii anlam deiimleri din

metinleri doru anlamay etkileyecektir. Bu nedenle hadislerde geen ve inceleme

konumuz olan kavramlarn hem tarihi srelerini hem de belli dnemlerdeki

hareketliliini aratrmak gerekmektedir. Bu dnemler slam ncesi dnem ile Hz.

Peygamber dnemidir. uras muhakkaktr ki Hz. Muhammed Kurann getirdii

dnya gr erevesinde konumutur. Yani kavramlar Kuran kavramlarla

rtmektedir. Kuran ise zaten mevcut olan kavramlarn ieriklerini deitirerek

farkl bir dnya gr ortaya koymutur.

zutsu bu konuda yle diyor: Arap dnya grn kknden deitiren

slam retisinin inan ve deerlere uygulad niversal dzenlemenin kk bir

parasndan baka bir ey deildi. Kelimelerin asl anlamlar deimemiti.

Deien genel sistem, genel plan idi. Ve kurulan yeni sistemde her kelime yeni

mevkiini buldu. rnein melek kelimesi yine eskisi gibi melek manasna

geliyordu. Ancak kelime yeni sistemdeki yerine nakledilince hafif fakat derin bir

semantik deimeye uramt.59

Kelimeler yukarda belirtildii gibi onu kullanan toplumun hayata bak

asn, alkanlklarn, olgular alglay biimlerini gsterir. Palmer bu konuda

yle diyor: Bir dilin kelimeleri, genellikle, dnyann realitesini yanstmaktan

ok, o dili konuan toplumun ilgi ve alakalarn yanstmaktadr. Kendi

58 zutsu, Toshihiko, a.g.e. s.37

59 a.e., s.20

23

kltrmzden farkl olan baka kltrlere baktmzda bu husus aka

grlmektedir. Antropolog B.L. Whorf u noktaya iaret eder: Eskimolar karn

yama anndaki durumu iin bir kelime, yerde duran kar iin ayr bir kelime ve

ev yapmada kullandklar kar iin ise ayr bir kelime kullanmalarna ramen,

uan nesnelere atfta bulunmak iin sadece tek bir kelime kullanmaktadrlar, uan

nesne ister bir uak, ister bir pilot veya isterse bir bcek olsun fark

etmemektedir. 60 Benzer bir ekilde Arapada deveyi ifade etmek iin yz

civarnda kelimenin mevcut olduu bilinmektedir.

u halde kelimeler ait olduklar toplumun yaam biimlerini, deerlerini

ortaya koyan en gzel aratr. Dolaysyla bir toplumu anlamak istiyorsak nce o

toplumun dilini aratrmalyz.

Bu genel yaklamn hadisler zelinde ele alrsak hadislerde ska yer alan deer yarglarn yle sralayabiliriz:61

Hayr er ( ) Tayyib Habis ( ) Lanet Rahmet ( ) Nime (Ne Mutlu) Bise (Ne kt) ( ) Birr sm ) (

Tb (Mjdeler olsun) Veyl (Yazklar olsun) ( !" ) Hasene Seyyie ( #$%$ ) Ecr Vizr ( & ) Hak Batl ( )%+ ) Cennet(lik) Cehennem(lik) ( ,-& )

60 Palmer, F.R., a.g.e., s.35

61 Koca, Suat, Erken Dnem Mekrim-i Ahlak Literatrnn Ahlak-Deer likisi Bakmndan ncelenmesi, (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara, 2005, s. 80; Ayn yazar, Hadis Rivayetlerinde Deer Yarglar, (Yaymlanmam Lisans Tezi), Ankara, 2002, s. 14

24

eytan(dandr) Melek (tendir) ( .+ ) Minn (Bendendir) Leyse Minn/Minn (bizden deildir)(+0

1) Allah sever Allah Sevmez ( 34 ,64 6 , 7 8) Sadet(tendir) ekvet(tendir) ( :+$8"+;) Helk (.?)

Hadis rivayetlerindeki bu yarglar, aslnda insanlardan, deer yarglarnn

ihtiv ettii olumlu deeri yapmalarn, olumsuz deeri de yapmamalarn

istemekten te asl bir anlam tamazlar. Baka bir deyile bunlar, yap veya

yapma ifadelerinin dinahlak dil iindeki ekilleridir. Hadislerdeki u

davran hayrldr/efdaldir/sadakadr vs. trnden yarglar, o davrann Hz.

Peygamber tarafndan onaylandn ve yerine getirilmesinin istendiini ifade eder.

Zira bu trden ahlk yarglar, betimsel bir unsur iermekle beraber asl olarak

insanlara ne yapmalar ya da yapmamalar gerektii konusunda bir etki yaratmay

amalamaktadr. Nitekim hadis rivayetlerinde deiik deer yarglaryla ifade

edilen pek ok husus, kimi zaman yap ya da yapma eklinde emir ve yasak

formunda da vrid olmutur.62

Hadis rivayetlerindeki deer yarglarnn tamamn ele almak, daha nce

iaret edildii zere, bu aratrmann snrlarn aacaktr. Bu nedenle almamz

drt nemli kavram ifti ile snrlandrdumz bir kez daha ifade etmek gerekir.

62 Koca, Suat, a.g.t.,s. 81

25

2.2. TAYYB-HABS

2.2.1. Szlklerde Tayyib-Habis

Birok anlamda kullanlan tayyibe eski szlklerde u manalar

verilmektedir:

ncelikle habisin zttdr: ? BC EF? G Tiksinti vermeyen herhangi

bir kokuya tayyib dendii gibi, 8I# +-> 8JK ? E -J# lezzetli yemek

de O0 !Q RSI$K S? E + tayyibtir. 63

Kurandaki kullanmlarnda grlecei zere Allahn helal kld

yiyecekler bu kelimeyle adlandrlmtr. Bir eyin hoa gitmesi, bir eyi gzel

bulmak, yiyecek bir nesnenin lezzetli ksm gibi anlamlar vardr. bn Manzur

(.711/1311) Araplarn yenilmeyen nesneleri kirli saydklarn, yenilebilenleri ise

bu kavramla isimlendirdiklerini zikreder ve bu nedenle Kurann helal klnanlar

tayyibat ad altnda akladn belirtir. Ayrca hell olarak yenilebilen tm

yiyeceklere mstetb denilmektedir. +I$ B "X R!64

Kalbin temizlii, i gzellii, insanlarla ilikilerdeki yumuaklk tayyibtir.

Bununla birlikte neslin soylu ve asaletli olmas anlamna da gelmektedir, nitekim

mer b. Abdlaziz iin yazlan bir iirde onun soyundan bahsedilirken sz

konusu kavram et-tb soylu nesil manasnda kullanlmtr. 8 0Y 8 0Y +K

+F? ... +F? +F? 1> Y\ !+] 65

63 bn Manzur, Cemaleddin Muhammed Ebul-Fazl, Lisanul Arab,

DarulLisanil-Arap, Beyrut, 1970, c.2, s.632,

64 Cevheri, smail b. Muhammed, Tcul Luga ve Shhahul Arabiyye, Drul Kitabil Arabiyyi,

Msr, tsz. c.1, s.55;

65 bn Manzur,a.g.e., c.2, s.632; Cevheri, a.g.e. s.173

26

Aacn silkelenerek meyvelerin toplanmas esnasnda olgunlap dklen

hurmalar tayyib olarak isimlendirilirken $? + Y F_, yine benzer

ekilde elmann olgun ve gzel olanlar iin " +F` a +-F#XJ> "metyube

kavram kullanlmtr. Bir kimsenin rtsnn veya petemalinin temiz ve edebe

uygun olmas durumu da (tayyibul izar) c E B> eklinde ifade

edilmitir.66 Bu iki rnek kelimenin insanlar iin sfat olarak kullanmn ki

Kuranda ska gemektedir- aklar niteliktedir. Zira hurmann olgunlamas ile

olgun insan arasnda bir ilikiden sz edilebilecei gibi temiz ve edebe uygun bir

kyafet gzel ahlakl ve iffetli olmay artrmaktadr.

Cennette bulunduu rivayet edilen tuba aac da ayn kkten tremitir.

Ebu shak onun tayyibten treyen bir fiil olduunu, gzel geirilen bir mr

anlamna geldiini sylerken, krime gzellik manasn vermektedir. Said b.

Cbeyre gre Habeistanda bir bahe ismidir. Katade ise onun Arapa bir

kelime olduunu ve S S d> .? " yle yle yaparsan senin iin iyi

(tuba) olur. anlamnda bir deyim olarak kullanldn zikreder.67

Yine cahiliye dnemine ait bir iirde ]?+ "F? :I$K 80? " Dalar

kylere dntrebilen kimseye ne mutlu (tba) denilmektedir.68

Bunlardan baka yer iin otluk ve bolluk olmak, gnl holuuyla

muvafakat etmek, gzel koku srnmek ve aka yapmak manalar da

bulunmaktadr.69

66 Ez-Zemaheri, Muhammed b. mer, El-Faik fi Garibil Hadis, Darul Fikri Littabati ven-

Neri, Beyrut, 1993, c.2, s.371; bn Manzur, a.g..e., c.2, s.633

67 Ezheri, Ebu Mansur Muhammed b. Ahmed, Tehzibul Luga, El-Messesetl Msriyyetil

Ammeti, Msr, tsz. c.14, s.39; bn Manzur , a.g.e., c.2, s.633 68

bn Manzur , a.g.e., c.2, s.633 69

Sar, Mevlt, El-Mevarid, Bahar Yaynlar, stambul, tsz., s.949

27

Habis ise u mnlara sahiptir:

Rzk, ocuk ve insanlar konusunda tayyibin kartdr: 8 EF? R:g G?

+? :?"? E? Necis, pis, kirli anlamna gelmektedir. Peygamberimizin

Allaha snd tm kt eyler habistir: Gi+? G? 8 7+ "Y +; Ebu

Bekir hubs ile errin habis ile de eytanlarn kastedildiini belirtmektedir:

8 +

28

Habisten treyen bir dier kelime mahbese ikramda bulunan kimseye

kar yaplan nankrl ifade eder ki, bozgunculuk, fesatlk manasndaki

mefsedet ile ayn anlama gelmektedir.74 Burada da yine yukarda olduu gibi

insan ruhunda bir kirlenme, bir aslndan uzaklamlk yani bir bozulma sz

konusudur. Haramlar ile insann velinimetine kar yapt nankrln

isimlendirilmesi arasnda bir anlam benzerlii grlmektedir. nk yaplan

iyilie ktlkle mukabele etmek ne ise, her trl nimeti insan iin yaratan

Allaha kar yasaklanan davranlarda bulunmak da odur. Bir baka deyile

kavramn muhtevasnda - ister Allaha ister insanlara kar yaplsn nankrlk

manas mevcuttur.

Baka bir rnek de evlilik d ilikiden doan ocuun ibn hibse

eklinde isimlendirilmesidir.75 Grld gibi soylu ve asil kimseler iin tayyib

kullanlrken, soyu belli olmayan anlamnda habis kullanlmaktadr. lkinde

safiyet ve nezahet mevcut iken dierinde bozulmuluk ve kirlenme sz konusudur.

Bu durum kavramn tm rneklerinde bulunmaktadr.

rneklerden ortaya kan sonu habis kavramnn kirli, zararl manalarnn

yansra temelde doalln ve safln kaybetme, asli zelliklerini yitirme ve

bozulma anlamlarna sahip olduudur.

2.2.2. Kuran- Kerimde Tayyib-Habis

Tayyib kelimesi Kuran- Kerimde trevleriyle birlikte krk iki yerde

74 Zebidi, Muhammed Murtaza el-Hseyin, Tcul Arus Minel Cevahiril Kamus, Kitabul Fikri

vet-Tabaat ven-Neri, Beyrut, 1994, c.3, s.202

75 Ezheri, a.g.e., c.7, s.338

29

gemektedir.76 Bunlardan bir ksm yiyecek ve iecek gibi somut baz varlklar

nitelerken bir ksm davranlar iin kullanlmtr. Birok ayette ise muhtelif

nesnelerin sfat olarak grlmektedir. Gerek Kuran- Kerimde gerekse

hadislerde tayyib kelimesinin ztt olarak kullanlan ve kt, irkin, ho olmayan

anlamlarn tayan habis kavram ise baz ayetlerde tek bana ounlukla

tayyible birlikte 15 ayette gemektedir. 77 ki kavramn birlikte kullanld

ayetlerde karlatrma yaplmaktadr.

Kurann srarla vurgulad helal kazan ya da temiz rzk tayyib

kavramyla ifade edilmitir:

"#+ 8J? +#"0k + +; + +E 8 " "F$? F80? JY +?_# +04? JY +Fk

-$`# "0lK

Ve sizi bulutla glgeledik, size kudret helvas ve bldrcn gnderdik ve

Verdiimiz gzel nimetlerden yiyiniz" (dedik). Hakikatte onlar bize deil sadece

kendilerine ktlk ediyorlard.78

Bir baka ayette tayyib nesil kelimesinin sfat olarak kullanlmtr:

+YR:? n0o .F# E FKE .#:F? 8 1? E +; OF +FK +Y .?+

Orada Zekeriyya, Rabbine dua etti: Rabbim! Bana tarafndan hayrl bir

nesil bala. phesiz sen duay hakkyla iitensin dedi.79

Baz ayetlerde de toprak kelimesini niteleyen bir sfattr:

"`q r"`Y + O? F JK:K J"," "%$+> +E := "0F0I>

76 Abdulbaki, Muhammed Fuad, el-Mucemul-Mfehres Lielfazl Kuran- Kerim, ar

Yaynlar, stanbul, 1990, s.432 77

el-Mucemul-Mfehres, s.226 78

2. Bakara, 57 79

3. li mran, 38

30

O zaman temiz bir toprakla teyemmm edin: Yzlerinize ve ellerinize

srn. phesiz Allah ok affedici ve balaycdr. 80

Teyemmm edilecek topran her trl kirden arnm ya da kire

bulamam olmas gerektii dnlrse kavramn safiyet ve herhangi bir ekilde

bozulmamlk anlamnn glendii grlmektedir.

Sz konusu kavramn sfat kullanmna bir dier rnek gzel sz

tamlamasdr:

:0%? = ? : "]? 8 EF? ? :

Ve onlar, szn en gzeline yneltilmiler, vgye lyk olan Allah'n

yoluna iletilmilerdir.81

Bu ayette gzel szden maksat ncelikle Kuran- Kerim olsa da genel

anlamda insanlar iyilie aran, her trl ktlkten uzaklatran, gnlleri

okayan, bireyleri birbirine yaknlatran hatta kenetleyen, yapc, hoa giden

szlerdir.

Cennette mminler iin hazrlanan evler ve saraylar da tayyib olarak

vasflandrlmtr:

l? "` ? .? :Y +F, 1> E 8+$ +-#X? +-I%a 8 &a +F, JC:K J"# J? ` 4K

"te bu takdirde O, sizin gnahlarnz balar, sizi zemininden rmaklar

akan cennetlere, Adn cennetlerindeki gzel meskenlere koyar. te en byk

kurtulu budur.82

Baz ayetlerde iyi ve kt (tayyib-habis) birlikte zikredilmitir:

80 4.Nisa, 43

81 22. Hac, 24

82 61. Saff, 12

31

EF? 8 G? _0K FI OY I# u Y 8v0? S? O? + +F

"Allah, mminleri (u) bulunduunuz durumda brakacak deildir;

sonunda murdar temizden ayracaktr.83

+" + OF# J?" ? -?" "Xa w EF?+ G? "?F:Ia w -?" +I? "ax

"Yetimlere mallarn verin, temizi pis olanla deimeyin, onlarn mallarn

kendi mallarnza katarak (kendi malnzm gibi) yemeyin; nk bu, byk bir

gnahtr.84

Yukardaki ayette geen tayyib haram karmam kazan anlamna gelir.

Ayrca habis ile birlikte zikredilmesi gstermektedir ki tayyib temiz ve helal

kazan, habis haram karm kazan anlamna gelmektedir.

Gzel sz ve kt sz de szkonusu kavramlarla anlatlmtr.

+0F$? 1> +-Y> d+y +-= E &

32

veren bir aa gibi olmaktr ki ruh bu aala beslenir.86 Kelime-i tayyib iin baz

mfessirler Allah zikretmek manasn verseler de ounlua gre bundan

maksat kelimei-i tevhiddir.87 Kk olmayan aa nasl ayakta duramazsa kt

szn de gerekliini koruyamayaca muhakkaktr. Kksz aacn glgesi ve

meyvesi olmaz; o halde kt szn de kimseye bir faydas yoktur, bilakis zarar

vardr. Buradan hareketle habisin ie yaramayan, zararl anlamlarn verdii

rahatlkla sylenebilir.

Baz ayetlerde insanlar iin sfat olarak kullanlmtr:

+EF? "EF? 8EF? +EF? +? "? 8? +K

"Kt kadnlar kt erkeklere, kt erkekler ise kt kadnlara; temiz

kadnlar temiz erkeklere, temiz erkekler de temiz kadnlara yarar.88

Bu ayetlerde phe yok ki iffetli mmin kadn ve erkeklerden

bahsedilmektedir. Tayyib kavramnn kire burada gnaha- bulamam ya da

kirden arnm olma anlam n plana karken habis kavramnn gnah anlamna

geldii aka grlmektedir.

J

33

anlamlarna gelmektedir. Tayyib ne kadar verimli ve faydal ise habis de ayn

oranda verimsiz ve faydaszdr.

Baz ayetlerde habis ile mallarn ie yaramayan kt ksmlar

kastedilmektedir:

O G? "0F0a w \ 8E J? +,C +F0 I$ + +E 8 "]`# "x 8KSF? +-RK +K

"]`a I$? OKSCu Fw "604a O> "0Y F O? 1q :0

"Ey iman edenler! Kazandklarnzn iyilerinden ve rzk olarak yerden size

kardklarmzdan hayra harcayn. Size verilse, gznz yummadan

alamayacanz kt mal, hayr diye vermeye kalkmayn. Biliniz ki Allah

zengindir, vgye lyktr.90

ine bata yetimler olmak zere bakalarnn hakk karm veya

kartrlm kazan habistir. Yukarda getii zere tayyible birlikteki bu

kullanm helal ve haram ayrmn gerekletirmektedir.

Lut kavminin iledii her trl kt, pis ve irkin i habistir:

8]o+> "o "; "#+ -F# Gi+? !0Fa d#+ 1IF? K]? 8 +F +0Y +0J +ax + "?

"Lt'a gelince, ona da hkm (hakimlik, peygamberlik, hkmdarlk) ve

ilim verdik; onu, irkin iler yapmakta olan memleketten kurtardk. Zira onlar (o

memleketin halk), gerekten fena iler yapan kt bir kavimdi.91

zetle Kurn- Kermde tayyib ve habis kavramlar farkl pek ok trden

kii ve durum iin birer deer yargs olarak kullanlmtr. Bu erevede helal ve

haram rzk,92 mmin ve kfir,93 mmin ve mnafk,94 iyi erkek ve kadnlar ile

90 2. Bakara, 267

91 21. Enbiya, 74

92 2. Bakara 57, 168, 172; 5. Mide 4, 5, 42; 7. Arf 32, 157, 160; 8. Enfl 69; 10. Ynus 93; 16.

Nahl 72, 114; 17. sr 70; 20. Th 81; 23. Muminn 51; 40. Gfir 64; 45. Csiye 16

34

kt erkek ve kadnlar,95 gzel ve irkin szler96 tayyib ve habis yarglaryla ifade

edilmitir. Ayrca zrriyet, 97 cennetlikler, 98 kadnlar, 99 hayat, 100 dnyev

lezzetler,101 toprak (arz),102 Sebe ehri,103 rzgar,104 selam (tahiyye)105 szckleri

de tayyib kavram ile ilikilendirilmitir.

2.2.3. Hadislerde Tayyib-Habis

Tayyib-habis zt anlamllar, geen ksmda grdmz zere, Kuran-

Kerimin yaps iinde son derece ilevsel bir konuma sahiptir. Ayn durumun

Kurann en salam yorumlar konumunda olan hadis-i erifler iin de geerli

olmas son derece doaldr. Bu iki kkle ilgili hadis kaynaklarn semantik adan

incelediimizde, Kurandaki kullanmlarn rivayetlerde de aynen getiini

rahatlkla grmekteyiz. Bununla birlikte t-y-b kknden tremi olan Kuranda

hi kullanlmayan tetayyebe ve istetabe salarnn hadis-i eriflerde youn

bir biimde kullanldklarna tank olmaktayz. Bu iki kk szlklerde sras ile

koku srnmek, temizlik yapmak anlamlarna gelmektedir. Vardmz

sonular belgelendirmek amacyla, zt anlaml iki kkn hadis-i eriflerdeki

kullanmlarn srasyla sunmak yerinde olacaktr.

93 Enfl 36-37; 7. Araf 57-58

94 3. Al-i mran 179

95 4. Nr 26

96 14. brahim 24-26; 35. Fatr 10

97 3. Al-i mran 38

98 39. Zmer 73

99 4. Nis 3

100 16. Nahl 97

101 46. Ahkf 20

102 5. Mide 6; 4. Nis 43

103 34. Sebe 15

104 10. Yunus 22

105 24. Nur 61

35

1.Allah Telnn ismi ve sfat olarak (et-Tayyib)

"o +; +; K 8Y o OY 7 = OF? E OF? F +F? +-RK +E Fw !]K w

Eb Hreyre yle demitir: Reslllah (Sallallah Aleyhi ve Sellem): Ey

nsanlar! phesiz ki Allah, tayyibdir. Tayyib'den baka bir ey kabul etmez.

buyurmutur. 106

Baka bir rivayette ise yle sylenir:

E OF? F EF? R%K

Allah tayyibtir; tayyibi sever.107

2. nsanlarn sfat olarak

a) Mmin (Tayyib) ve Mnafk (Habis)

Cbir (R) yle demitir: Hz. Peygamber'e bir A'rb geldi de, slm zere

O'nunla bey'atlat. O adam ertesi gn kzm kararm olarak tekrar geldi ve:

Benim bey'atm z, dedi. Peygamber bu teklfi kabul etmekten defa uzak

durdu. Sonunda yle buyurdu:

+-E n|K +-C ` a J?+ K:0?

"Medine ehri demirci kr gibidir; ktsn (habis) dar atar da, iyi

(tayyib) olan kalr.108

Zeyd ibn Sabitten gelen bir rivayette ise u anlatlr: Hz. Peygamber

Uhud harbine kt zaman, sahbleri arasndan bir takm insanlar yoldan geri

dnnce, bir grup, Bu dnenleri ldrelim dediler; bir grup da: Hayr, onlar

106 Mslim, Zekat, 65

107 Tirmizi, Edeb, 41

108 Buhari, Fedail'l-Medine, 10

36

ldrmeyelim dediler. Bu ihtilf zerine "Siz hl niin mnafklar hakknda

Allah onlar kazandklar (bunca gnah) yznden tepesi aa getirdii hlde iki

zmre oluyorsunuz? Allah'n saptrdn siz mi doru yola getirmek istiyorsunuz?

Allah kimi saptrrsa, artk onun iin hibir yol bulamazsn (Nis, 88) yeti indi.

Hz. Peygamber de yle buyurdu:

` a +0 +,E? ` a +-F#+F?

Medine, insanlar atein, demirin pisliini att gibi, darya atar109

b) Kibirli Kimse

Eb Hureyre Hz. Peygamberin yle buyurduunu nakletmitir:

qOC +]? "K OF? Y !, w B\ . F0$K + !, OY Olq OF? Fw .

Kyamet gnnde Allah Tel'nn en fazla gazab edecei ve habis

bulaca adam Melikl-emlak adn kullanan kimsedir. Allah'tan baka Melik

yoktur.110

c) Bir hastay ziyaret eden kii

Eb Hureyrenin naklettiine gre Hz. Peygamber yle buyurmutur:

+# OF? > O? +C +6K +Y 8 a +

37

Hi bir kimse hell kazancndan bir sadaka vermemitir ki, Rahman olan

Allah onu sa eliyle kabul buyurmu olmasn.112

3. Gzel Sz

Kuran- Kerimde kkleri salam bir aaca benzetilen gzel sz, hadis

rivayetlerinde ateten koruyacak kadar gl bir davran modeli olarak karmza

kyor:

;:= EF? 0J?

Gzel sz sadakadr.113

5. Nefse ait bir sfat

Muz b. Abdullah b. Hudeybin amcas anlatyor: Biz bir grup halinde

idik. Banda slaklk olduu halde Reslullah kageldi. Birimiz ona: Bugn sizi

iyi ve ferah gryoruz dedi. Evet! Elhamdlillah! buyurdular. Sonra insanlar

zenginlik hususunda sohbete daldlar. Reslullah da yle buyurdu:

E? 8 ` F? 4? 8 C ]Fa 80? F%E|? ]Fa 80? 4?+ X w

Takva sahibi iin zenginliin bir sakncas yoktur. Ancak shhat

muttaki iin zenginlikten daha hayrldr. Gnl (nefis) rahatl da bir

nimettir.114

Baz rivayetlerde de kiinin kendini (nefsini) habis olarak nitelemesi

yasaklanmaktadr:

? $` # dC : F8?"]K w$` # d$]? !]? 8J

Hibiriniz nefsim habis oldu, demesin.Ancak nefsim skld desin. 115

112 Mslim, Zekat, 63

113 Mslim, Zekat, 56

114 bn Mce, Ticaret, 1

115 Buhari, Edeb, 100; Eb Davd, Edeb, 84

38

Hadisin erhinde Hattab (. 388/998), aslnda hadiste geen habis ve lakis

kelimelerinin ayn anlama geldiini ancak habis lafznn kt anlamda yaygn

olarak kullanldn ve Hz. Peygamberin insanlar konumalarnda gzele ve

doruya ynlendirmek iin habis kelimesin kullanmn ho grmediini ifade

etmitir.

6. Ktlk ve Gnah

Zeyneb binti Cah (r.anha)dan rivyete gre, yle demitir: Raslullah

(s.a.v.), bir gn yz kzarm olarak ve kere L ilahe illallah diyerek

uykudan uyand ve yle dedi: Yaklaan bir bela yznden Araplarn vay haline!

Bugn Yecc ve Mecc seddinden u kadar delik ald buyurdu ve

baparma ile ehdet parma daire eklinde balad. Zeyneb: Ey Allahn

Rasl, aramzda salih kiiler olduu halde helak olur muyuz? deyince

Raslullah (s.a.v.) u karl verdi:

G? #

Evet, ktlk ve gnah oald zaman buyurdular.116

7. Haram / Mekruh

Rafi b. Hadcden rivyete gre Raslullah (s.a.v.) yle buyurmutur:

GC J? 80y GC E4? - GC +F&%? $

Kpein sat karlnda alnan para habistir. Fahienin zina karl

ald cret habistir. Kan almadan dolay alnan cret habistir.117

Mslimde bu rivayet u bab bal altnda yer almaktadr:

116 Tirmizi, Fiten, 23

117 Mslim, Msakt, 9; Tirmizi, Buyu, 46

39

Kpein paras, kahinin creti ve fahienin cretinin haram klnmas ve

kedinin satndan neh bab

Kpein satndan ve kan aldrma iinden elde edilen parann haram,

mekruh ve mbah olduuna dair ihtilafl grler ileri srlmtr, zina karl

kazanlan parann ittifakla haram olduu sylenmitir.118 Bu rivayette zikredilen

habis ile ilk elde bir yasaklama ve olumsuzlama varken sonraki dnemlerde habis

kavramna haram yahut mekrh gibi fkh bir ierik takdir edilmitir.

8. Kt Cinler/eytanlar

Enes b. Mlikin anlattna gre Hz. Peygamber tuvalete girmek istedii

zaman yle dua ederdi:

"Y E# F-F?Gi+? G? 8 .

Allahm, erkek ve dii eytanlardan sana snrm.119

Hadiste geen hubs kelimesinin eytanlarn erkei, habis kelimesinin de

eytanlarn diisi anlamna geldii sylenmitir. Yine habis kelimesinin mutlak

anlamda eytanlar, masiyet, yerilmi fiiller ve kt hasletler, hubs kelimesinin de

de kfr, fcur, syn ve mutlak er (ktlk) manalarna geldii ifade edilmitir.

bnul-Arab, hubs ilk olarak mekruh yani istenilmeyen ey diye akladktan

sonra bu many tafsil ederek mekruh ilerin nevilerine gre baka baka tabrler

ile beyn edildiini ve mesel kelm- habse etm, din-i habse kfr, tam-

118 Miras, Kmil, Tecrd-i Sarh Tercmesi ve erhi, VI, 380, 541

119 Buhar, Vud, 9, Tirmizi, Tahare, 1

40

habse haram, arb- habse drr denildiini sylemitir. te hubs ile

habisden saknmak, bu saydmz eylerin tamamndan saknmak demektir.120

9. ki:

Nesanin zikrettiine gre Hz. Osman yle buyurmutur:

Gi+? R +-F#~> 0? "I,

kiden uzak durun! Zira o ktlklerin anasdr.121

10. Sarmsak vs. kt kokulu yiyecekler

Eb Sadin rivayet ettiine gre Hayber'in fethinden dnerken ashab

sarmsak tarlalarna rastlam ve a olduklar iin de tka basa sarmsak yemilerdi.

Sonra mescide gittiklerinde Reslllah kokuyu fark etmi ve yle buyurmutur:

S 8 ! 8B> + ? &F

41

12. Kk ve byk abdest bozmak ve istinc

Mslimin Hz. ieden naklettiine gre Hz. Peygamber yle buyurmutur:

wB= +C\ O>:K " w +F? 6%

Hem yemek hazr olur ve hem de kiinin byk ve kk abdest

bozaca gelirse (nce yemek yenir) namaz klnmaz.124

Mslimin rivayet ettii bir haberde de Eb Katde yle demitir:

-# o OY 7 = FF? F O0 F0K +#c > F`IK O0 I$K

Hz. Peygamber (sav) kabn iine solumaktan, tensl uzvunu sa eliyle

tutmaktan ve sa eliyle taharetlenmekten nehiy buyurdular.125

13. Duyularn ve nefsin arzu ettii ey (koku vs.)

Tayyib kelimesi asl/lgat itibariyle duyularn ve nefsin arzu ettii ey

olarak tanmlanmtr. 126 Pek ok hadis rivayetinde bu asl anlamnda

kullanlmtr. Mesela Eb Hureyrenin Hz. Peygamberden naklettii bir hadiste

yle buyurulmutur:

` ? .$0? K 8 OF? :Y i+F|? >

Orulunun az kokusu Allah katnda misk kokusundan gzeldir.127

124 Mslim, Mescid, 67

125 Mslim, Tahre, 65

126 el-Isfehan, er-Ragp, el-Mfredt, 380

127 Mslim, Sym, 161

42

zetle tayyib ve habis kavramlar, hem din-ahlak alanda, hem de bunun

dndaki konularda olumlu ve olumsuz nitelendirmeler iin kullanlabilen geni

bir anlam ieriine sahiptir. Bu iki zt anlaml kavramn eitli nesne ve olgular

tanmlayan bir anlam alanna sahip olduklar, hadislerdeki rivayetlerin Kuranla

rtmekle birlikte farkl kullanm rneklerine sahip olduklar grlmektedir. Bu

sebeple sz konusu szcklerin islam geleneinde ilevlerini etkin bir biimde

srdrdklerini de sylemek mmkndr.

2.3. HAYIR-ER

2.3.1. Szlklerde Hayr- er

yi ve iyilik kapsamnda ok geni bir anlam yelpazesine sahip olan hayr

kavram szlklerde yle yer almaktadr:

err kelimesinin ztanlamlsdr: ? :g ? yilik, eref, erdem ve

cmertlik anlamlaryla birlikte mal, mlk anlam da vardr. Nemr b. Tevlib bir

iirinde yle demektedir:

1#; "Y F0, "C 1aXC "? d;w

Saysz hata yaptm, iyilikleri ortaya dkmedim ve rakiplerimi

yendim.128

Araplar arasnda u tabirler ska kullanlmaktadr: !, +K C Sen iyi

yaptn , i+C d#X> Sen iyi birisin, .? 7 +C Allah sana iyilik versin

. C " O senden hayrldr.

128 bn Manzur, a.g.e., c.1, s.926

43

er kavramyla birlikte yer ald bir baka iirde ise iyiliklerin ve

ktlklerin saklanamayaca anlatlmaktadr: 129

X 1> #+ w i+ C 1> #+ +0>

Ayrca her eyin stn olanna, kiinin zatndaki gzellie ve i huzuruna

da hayr denmektedir.130

Ebu Ubeyde ait bir iir de yledir:

+J0? C : B BF? n+& d :]?

Kralieleri hayrl olan birok Hindli iman eletirdim. bn Manzur

burada stnlk anlam bulunduunu belirtir. Zira Arapada hem erkek hem de

kadn iin insanlarn hayrls C B> C !]a ? +? C #B>

+?tabirinin kullanldn zikreder.131

Halid b. Cenebe asil bir soydan gelen, ahlk ve yz gzel olan, mal ok

olan kadnlarn hayrl olduunu zikreder. `K

44

olarak hayr denmektedir. zetle hayr dnyada bir insann yaayabilecei ne

kadar gzel ey varsa hepsinin addr. Bu nedenle anlam alan en geni olan

kavramn o olduu sylenebilir.

er kavramnn anlamlar da u ekildedir:

er hayrn (iyiliin) eksikliidir, yokluudur.133 bn Seyyid ise hayrn ztt

olduunu sylemektedir: ? :g RF

45

Araplar kt baktan Allaha snrm anlamnda bir deyim

kullanmaktadrlar: F 8Y 8 7+ SY 138 Burada da kastedilen buz ile yani

kskanlk ve dmanlkla bakma halidir ve her hlkarda bir zarar sz konusudur.

er ruhun kt halleri ve bunlarn davrana dnmesi durumudur.

Hayrn tm iyilikleri ve iyi olanlar kapsamas gibi er de kt adna ne varsa

ieren bir kavramdr. nsann en byk dman saylan eytann yapt - ya da

yapmakta olduu tm ktlklerin er ile isimlendirilmesi dikkat ekicidir.

Ksaca er kiinin kendisinden veya bakalarndan kaynaklanan her trl kt fiil,

olay ve durumlar ifade etmektedir.

2.3.2.Kuran- Kerimde Hayr-er

Balca bakalarna yaplan maddi ve manevi yardm, kiiye ve evresine

faydal olan her trl davran, mal ve mlk, dnya ve ahirette kurtulua ermek,

gzellik ve mutluluk getiren ey anlamlarna gelen hayr kavram Kuranda tam

170 yerde gemektedir.139

Hayr kavramnn bu kadar geni kapsaml tanmlarnn olmas onun

birok ayette eitli menfi kavramlarn ztt olarak kullanlmasndan

kaynaklanmaktadr. Bu ztlarn en yaygn erdir. Ayrca edna, seyyie, ism, durr,

fitne kelimeleri de hayrla birlikte ve onun kart olarak geer.140

Hayrn Kurandaki kullanmlarn iki ana blmde ele almak mmkndr.

138 Cevheri, a.g.e., c.2, s.695; Zebidi, a.g.e., c.7, s.16

139 el-Mucemul-Mfehres, s.249

140 D..A., Hayr md., s.43

46

Bir ksm ayetlerde her trl iyi ve gzel davran ile bu davranlarn

ahlaki deerini belirtmek iin kullanlmaktadr:

| "0a +0 O? F O? :Y :&a C 8E J$`#\ "E:]a + +F_? "ax BF|? "0;

Namaz kln, zekt verin, nceden kendiniz iin yaptnz her iyilii

Allah'n katnda bulacaksnz. phesiz Allah, yapmakta olduklarnz noksansz

grr.141

1q O? u-IK ;:= 8E C ` 4 F ";

"Gzel sz ve balama, arkasndan incitme gelen sadakadan daha iyidir.

Allah zengindir, acelesi de yoktur.142

1F$ + ? 8 JIow 4? Y d "? O? + + Fw rg w +` # 1$` ? . Fw !;

"R$? +# Fw KS#

47

+ !F$? 8 8+$0? +I? 8;\ 8K:?"> C 8E I]` # + !; "]` K + .#"?X$K

Y O O? F~> C 8 "` a

S " ana (Allah yolunda) ne harcayacaklarn soruyorlar. De ki: Maldan

harcadnz ey, ebeveyn, yaknlar, yetimler, fakirler ve yolcular iin olmaldr.

phesiz Allah yapacanz her hayr bilir.145

:K: I0Y "a+J> J#+0K dJ +F0 +IJ? "4IK

"Ellerinizin altnda bulunanlardan (kleler ve criyelerden) mktebe

yapmak isteyenlerle, eer kendilerinde bir hayr (kabiliyet ve gvenilirlik).

gryorsanz, hemen mktebe yapn.149

145 2. Bakara, 215

146 100. diyat, 8

147 34. Sebe, 39

148 18. Kehf, 44

149 24. Nur, 33

48

Allahn kullarna verdii tm nimetler de hayr kavramyla ifade edilir:

K:; 1 E! Y .F# ? :

Her trl iyilik senin elindedir. Gerekten sen her eye kadirsin.150

Kuran- Kerimde en ok geen kavramlardan biri olan hayr tayyibe gre

daha geni bir anlam almna sahibtir. Tayyib belli davranlar ile objeleri

nitelemektedir bu nedenle daha snrl bir kullanm alan olduu sylenebilir.

Dieri ise tayyibi de iine alacak ekilde tm gzellikleri ifade eden kavramlar

kapsamaktadr. Her trl dnya nimeti hayr kapsamndadr. Kiinin kendi

kazand ya da Allah tarafndan verilen tm gzellikler onunla ifade edilmektedir.

Nitekim zutsu bu iki hususun kavramn Kuranda bulunan iki anlam alann

oluturduunu belirtmektedir.151

Hayrn kart anlamls olan er de dieri gibi Kuran- Kerimde onlarca

yerde gemektedir. Yaklak 35 kez zikredilen bu kelime kty ifade eden

birok unsuru iinde barndrmaktadr. 152 Hastalk, doal felaketler,insanlarn

gerekletirecei her trl kt davran bunlardan bazlardr. Hibir anlam

deiikliine uramadan Trkeye giren kelimelerdendir.

Kurann anlam erevesinde insann bana gelebilecek felaketler er

olarak adlandrlr:

+ovK + RF

49

",a +? I> ? EF

50

zutsu hayr ve erri holanlacak ve holanlmayacak eyler olarak

tanmlamaktadr. Bununla birlikte hayrn Allah korkusu ile yaplm i errin ise

kfr olduunu ifade etmektedir.157

2.3.3. Hadislerde Hayr-er

Hadis rivayetlerinde hayr ve errin bir deer hkm olarak yer ald

haberler158 incelendiinde bu haberlerdeki hayr ve errin genel anlamda sekiz

balk/anlam altnda toplanmasnn mmkn olduunu syleyebiliriz. imdi bu

anlamlar ele alalm:

1. stnlk (Fazilet Bakmndan Ycelik)

Hadis rivayetlerinde daha ok ism-i tafdil kalbyla kullanlan hayr ve

er, fazilet bakmndan stnlk ya da dklk anlamlarna gelir. Bu erevede

rivayetlerde hayrl ve erli insanlardan bahsedilmitir. Mesela bir bedev Hz.

Peygambere gelerek, insanlarn en hayrls kimdir? (C +F? R) diye sormu,

o da mr uzun ve ameli gzel olandr, diye yant vermi; bedev insanlarn en

erlisi kimdir? ( +F? RX>) diye sorunca da mr uzun fakat ameli kt

olandr buyurmutur.159

Hz. Peygamber hayr ve er kelimeleriyle sadece genel anlamda insanlar

iin deil, daha pek ok kii ve olgu iin de olumlu ve olumsuz deer atfetmitir.

157 zutsu, Toshihiko, a.g.e., s.291

158 Bu rivayetler iin bkz. Wensinck A .J, Concordance Et ndices De ta Tradition Musulmane

(el-Mucemul Mfehres li Elfazil Hadisin-Nebev),h-y-r- md. I-VIII, ar Yay.,stanbul, 1986 159

Tirmizi, Zhd, 22

51

Bu erevede hayrl ynetici,160 hayrl arkada ve komu,161 hayrl ahit,162

hayrl kadn,163 hayrl sz,164 hayrl kazan,165 hayrl din,166 hayrl sadaka,167

gnahkarn hayrls, 168 yemein erlisi, 169 hayrl tccar, 170 hayrl nikah, 171

obann erlisi,172 hayrl saf,173 hayrl amel,174 insann kendisinden sonra geriye

braktklarnn en hayrls175 gibi farkl kii ve olgular hayr ve er yarglaryla

tavsif edilmitir.

2. nsanlara iyilik etmek ve yararl olmak anlamnda hayr

Baz rivayetlerde hayr, insanlara iyilik etme ve yararl olma anlamnda

kullanlmtr. Mesela Buharnin rivayet ettiine gre Rasulullah ( sav) yle

buyurmutur:

C "]K C 0> +F? 8 |K SF? FSJ? ?

nsanlar arasn dzeltmek iin hayr (insanlara iyilik ve yarar) amacyla

sz tayan veya ( yalan)syleyen yalanc deildir. 176

.? OJ$0a .? C !6`? Sa .# x 8 + +K

160 Tirmizi, Fiten 77

161 Tirmizi, Birr 28; Drimi, Seyr 3

162 Tirmizi, ehdt 1

163 Nes, Nikah 14

164 Mslim,Cuma 43-45; bn Mce, Mukaddime 7

165 bn Hanbel, II, 334, 357

166 bn Hanbel, V, 32

167 Buhari, Zekat 18, Nefakt 2; Mslim, Zekat 94; Eb Davud, Zekat 28; Tirmizi, Zekat 38

168 Tirmizi, Kyamet 49

169 Buhari, Nikah 72 ; bn Mce, Nikah 25; Muvatt, Nikah 50

170 bn Hanbel, III, 19

171 Eb Davud, Nikah 31

172 Mslim, mret 23; bn Hanbel, V, 64

173 Mslim, Salt 132; Tirmizi, Salt 52; Nes, mret 32; bn Mce; kme 52; bn Hanbel, III, 3

174 Tirmizi, Dua 6; bn Mace; Edeb 53; Muvatta, Kuran 7

175 Nes, Mukaddime 30

176 Buhari, Sulh 2; Mslim, Birr 101; Ebu Davud, Edeb 50

52

Ey ademolu! Kendinde fazla olan harcar, sarf edersen bu senin iin bir

iyiliktir. Eer bunu elinde tutarsan bu da senin iin bir ktlktr.177

3. Mal ve mal varl anlamnda hayr

Baz hadis rivayetlerinde hayr ile mal kastedilmektedir. Mesela bir

defasnda Ensardan baz kimseler Raslullahtan bir eyler istemiler, O da

istediklerini vermiti. Ancak sonra tekrar istemiler O ( sav) yine istediklerini

vermi ve elinde olan tkenince onlara unu sylemitir: 8> C 8 :Y "JK +

JY CF

Yanmda bir hayr (mal) bulunursa elbette onu biriktirip sizden saklamam. 178

4. Gzel sz anlamnda hayr

Hayr ve errin yer ald baz hadis rivayetlerinde hayr, gzel ve

hikmetli sz anlamnda kullanlmtr. Ebu Hureyrenin rivayet ettiine gre Hz.

Peygamber yle buyurmutur:

C !]> CQ "? OF?+ 8vK + 8 d0|?

Kim Allaha ve Ahiret gnne inanyorsa ya hayr (gzel sz) sylesin

yahut sussun! 179

5. Saadet ve iyi talih anlamnda hayr

Muviye nin rivayet ettiine gre Hz. Peygamber yle buyurmutur:

177 Tirmizi, Zhd, 32, IV, 573.

178 Mslim, Zekat 42

179 Buhari, Edeb 31, 85; Rikk 23; Mslim, man 74, Lukata 14

53

8KE:? > O-E]` K C O OF? K 8

Allah kimin hayrn (saadet ve iyiliini) isterse onu dinde derin bir

anlay sahibi yapar. 180

6. Sevap ve gnah anlamnda hayr-er

Baz hadis rivayetlerinde hayr ile sevap ve mkafat anlamlar

kastedilmitir. Hz. Aienin rivayet ettii hadiste hayr vc er, sevap ve gnahla

ilikilendirilmitir.

Hz. Peygamberin Muz b. Cebele syledii hayr kaplar da sevap

vesilesi olan ibadetlerdir. O (sav) bir gn Hz. Muza yle demitir:

? " Y .R? w `K +0 ? `a ;:F|? F, "F|? 8 !,F? B= +F? +0?

!F? ",

Sana hayr (sevap) kaplarn gstereyim mi? (Bunlar) oru kalkandr,

sadaka, suyun atei sndrd gibi hatay sndrr. Ve kiinin gece yars

kld namaz buyurmutur.181

7. yi ve gzel huy anlamnda hayr

Rivayetlerde hay ve rfk gibi erdemler hayr olarak nitelenmitir:

OR C +%?

Hay, btnyle hayrdr. 182

? %K )>E? %K 8

180 Buhari, lim 10, 13, Fedilus-Sahabe 5, tisam 10

181 Tirmizi, man 8; bn Hanbel, V, 231, 237, 348

182 Mslim, man 61; Eb Davud, Edeb 6

54

Kim rfk (yumuak huyluluk)tan mahrumsa, tm hayrdan mahrum

kalmtr. 183

8. Hz. Peygamber in deiik konularda yetkinlik anlamnda

kulland hayr

Hayr ve er kavramlar din-ahlk sahann dndaki sahalarda farkl

olgular hakknda da kullanlmtr. Bu erevede tedavi yntemlerinin, 184

srmenin, 185 kokunun 186 ve benzer baka olgularn hayrllarndan sz edilmitir

ki, bu rivayetlerde hayr, ilgili olduu husustaki yetkinlie iaret etmektedir:

+? J+y C

Elbisenizin en hayrls beyaz olandr.187

zetle hayr ve er kavramlar Kurnda ve hadislerde ok geni bir

kullanm alanna sahiptir. Bu iki kavram asl olarak iyi ve kt anlamna gelmekle

birlikte baz kullanm farkllklar gstermektedir. Elbette bu farkllklar onlarn

deiik yerlerde kullanlmalarna neden olmutur. Kavramlar davranlar

nitelemekle birlikte, davranlarn ortaya karaca sonular da vurgulamaktadr.

Bununla birlikte ilgili kavramlarn Kurandaki kullanmlarna paralel olarak bir

anlam alan oluturduklar grlmektedir. te yandan bu iki kavram asli

anlamlarn yitirmeden Trkemize de gemi ve hali hazrda ahlk dilimizin en

temel szcklerinden birisi olarak kullanlmaya devam etmektedir.

183 Mslim, Birr 74, 76; bn Mace, Syam 6, Edeb 9

184 Tirmizi, Tb 10

185 Tirmizi, Tb 10

186 Nes, Ceniz 42

187 bn Mce, Ceniz, 12

55

2.4. HASENE-SEYYE

2.4.1. Szlklerde Hasene Seyyie

Genellikle gzel ve faydal davran eklinde alglanan hasene kavram

iin u anlamlar verilmektedir:

Hasene irkinliin zttdr. +oc R:g +$c 188 Ayetlerde ve

hadislerde ztt olarak seyyie kavram kullanlmtr. Bununla birlikte nceki

blmde belirttiimiz gibi slam dnce tarihinde iyilik ve ktlk, husn ve

kubuh kavramlaryla ifade edilmitir. Dolaysyla her iki kavram seyyie ve

kubuh da husnn ztt olarak kabul edilmektedir.

slam ncesi baz iirlerde u ekilde yer almaktadr:

+ S 8$ + 8$ + -Y + + 1E +? n0K ?

Ben insanlara istediklerini vermediim halde onlar beni istediim eyden

men etmediler. Bu edeb sahibi olmaktr, gzelliktir.(husn)189

Bir baka iirde fiziksel gzellik kastedilmektedir:

:&? #+$ BY k +K +-? "]# + 1I? +I` ?

Gen kzlarn yannda biz yle sylerdik: Ey boyunlar gzel olan zgr

ceylanlar! Baka bir beyitte yine beyaz tenli gen kzlarn gzelliinden

bahsedilmektedir: +#+$ 3 I> R!190

188 Cevheri, a.g.e., c.5, s.209; bn Manzur, a.g.e., c.1., s.638

189 bn Manzur, a.g.e., c.1., s.638

190 a.y.

56

Araplarn birok deyim ve atasznde hasene yer almaktadr:

Falancaya iyilik ettim, falancaya ktlk ettim. B` Xo B` d$

Bundan baka yeryznn gzelliini ya da baz gzel yerleri anlatmak

iin de kullanlmtr: !F$? 8$%?+ Fg G% dF, + !K \ E\191

Kkten treyen kelimeler arasnda Trkeye de giren hseyn, tahsin,

ihsan, muhsin, hsna gibi kavramlar bulunmaktadr. Bir eyi gzel olarak ve

hakkyla yapmak, gzel olmak mnlaryla birlikte gzel sz, bedenin gzel

uzuvlar, cmertlik ve davranlardaki gzellik gibi anlamlar da iermektedir.192

Ayrca yardm etmek manas da vardr.193

Mehur Cibril hadisinde getii zere ihsan Allah gryormu gibi

ibadet etmektir. K O#~> a 8Ja ? ~> a .#X 7 :a " 194 Burada kastedilen

Allah ile btnleerek ruhun bir ykselie gemesi ve manevi adan

gzellemesidir. bn Manzur ihsan ile ifade edilenin ihlas olduunu, teslimiyetle

birlikte samimiyetin de bulunmas gerektiini sylemektedir. Zira iman sahih olsa

bile ihlas ile yaplmayan davranlar ihsan kapsamnda deildir. hsan Allah ile

btnlemek anlamna geldiine gre bunu yapanlarn yani Onunla iletiimini

iyi kuranlarn davranlar gzelleir.195

Hasene kelimesi szlklerde hem somut olarak nesneler iin hem de

soyut olarak durumlar iin kullanlmtr. Yani kavramn iinde tad gzellik

191 bn Manzur, a.g.e., c.1, s.639

192 Ezheri, a.g.e., c.4., s.314-315

193 Firuzbdi, Muhammed b. Yakub, Kamsul Muhit, Messesetl Arabiyyeti Littabaati

vet-teri, Beyrut, tsz, c.4, s.215 194

Ezheri, a.g.e.,c.4, s.315 195

bn Manzur, a.g.e., c.1, s.639

57

ya da iyilik- anlam bir taraftan fiziksel gzellii ifade etmi, dier taraftan da

manevi anlamda davran gzelliini ifade etmitir. Bir baka deyile hasene

insann ruhundaki gzelliin davranlara yansmas ya da dnmesidir. Buradan

hareketle kavramn Kurandan nce belli bir lde anlam genilemesine

uram olduu sylenebilir.

Seyyie kavram da u anlamlara sahibtir:

Kubuh ile yakn anlaml olan kavram kt olmak, bir eyin ktlemesi,

davranlarda ktye gitme manalarn iermektedir. irkin olan her sz veya

davran seyyiedir. Herhangi bir konuda gaflette bulunmak veya yanlmak da

onunla ifade edilmektedir.196

Eski szlklere baktmzda Arapada yle bir deyim olduunu

gryoruz: B>+ICw Eo Onun seimi kt oldu. Baka bir tabirde

kavramn kabih anlamnn yansra fcur ve mnkir mnlarnn bulunduu da

grlmektedir: "&`? "R$? += O= ; "$K += B> !> + +o

0?J 197

Hasen ile birlikte getii bir deyimde kt davran anlamna gelmektedir:

Falancata iyilik ettim, falancaya da ktlk ettim. B` Xo B` d$ 198

Trkemizdeki suiistimal (ktye kullanmak) ve suizan (kt dnmek)

kelimelerinin kayna da bu kavramdr.

196 Ezheri, a.g.e., c.13., s.130-131; Zebidi, a.g.e., c.1, s.176-177

197 bn Manzur, a.g.e., c.2, s.251

198 bn Manzur, a.g.e., c.2, s.251

58

Kk gnah, kusur, ayp, keder, ate, alaca hastal, afet, felaket gibi

anlamlar da bulunmaktadr.199

Szlklerde seyyie kavramnn hasenden farkl olarak somut varlklar iin

kullanlmad grlmektedir. Bilakis zellikle davranlardaki bozulma, irkinlik

ve ktlk iin kullanlmtr. Yani slamdan nce de kt davran mnsna

gelen kelime Kuran ile birlikte gnah anlamn kazanmtr.

2.4.2 Kuran- Kerimde Hasene-Seyyie

Kuranda ve hadislerde iyilik, iyi davran ile ktlk, kt davran

karlnda kullanlan bir kavram ifti de hasene ve seyyiedir. Baz ayetlerde

kart anlamls seyyie ile birlikte zikredilen hasene trevleriyle birlikte yaklak

160 ayette gemektedir.200 yiliin yansra zellikle gzellik anlamna yakn olan

kavram genel olarak her trl gzel ve iyi davran ifade etmektedir.

Rgp el-sfahani husn kelimesini gzel olan, rabet edilen ey diye

tanmladktan sonra bir eye akl, duygu (heva) veya duyu (his) ynnden olmak

zere ekilde gzellik deeri yklenebileceini, ancak halk dilinde husn

kelimesinin genellikle gze hitab eden gzellik iin kullanldn buna karlk

Kuran- Kerimde ayn kelimenin ounlukla kalp gznn (basiret) gzel kabul

ettii eyi ifade ettiini belirtir. Buna gre husn gnlk dilde estetik bir

kavram,Kuran dilinde bir ahlk terimi olarak kullanlmaktadr.201

199 Sar, Mevlt, a.g.e., s.792

200 el-Mucemul-Mfehres, s.202

201 D..A., Husn ve Kubuh md., s.59

59

Kurandaki balca kullanmlarna gre Allahn insanlara lutfettii

iyilikler hasene ile isimlendirilmitir:

O?+ ` w"o +F? +o .$` F# 80> Eo 8 .+= + O? 80> $ 8 .+= +F

:-

Sana gelen iyilik Allah'tandr. Bana gelen ktlk ise nefsindendir. Seni

insanlara eli gnderdik; ahit olarak da Allah yeter.202

Dinin emir yasaklarna uymak, insanlarla iyi geinmek, haram ve helallere

dikkat etmek gibi Allahn rzasn kazandracak davranlar da hasenedir:

8KFS? .? +EF$? 8SK +$%? F !F? 8E +` ? +-F? 1> BF|? ;

Gndzn iki ucunda, gecenin de ilk saatlerinde namaz kl. nk iyilikler

ktlkleri (gnahlar) giderir. Bu, t almak isteyenlere bir hatrlatmadr.203

Bu gzel davranlar yerine getirenlere muhsin denir:

+0lY , F8J +$%0? F:Y OF? F~> Cu? F:? O?"o OF? a F8I

Eer Allah', Peygamberini ve ahiret yurdunu diliyorsanz, bilin ki, Allah,

iinizden gzel davrananlar iin byk bir mkfat hazrlamtr.204

Estetik anlamnn her ne kadar gnlk dilde kullanld belirtilse de

Kuranda da byle bir anlam mevcuttur:

J? +EF? 8E J; "= 8$X> F"= + +0F$? ; X? J? !, SF? OF?

OF? JR +I> OF? R 80?+?

202 4. Nisa, 79

203 11. Hud, 114

204 33. Ahzab, 29

60

"Yeri sizin iin yerleim alan, g de bir bina klan, size ekil verip

eklinizi gzel yapan ve sizi temiz besinlerle rzklandran Allah'tr. te Allah,

sizin Rabbinizdir. Alemlerin Rabbi Allah, ycelerden ycedir.205

Hasenenin sfat olarak kullanmlarnn en zel ekli esmal-hsna ( gzel

isimler) tamlamasdr:

_K_? " X? +0F$? 1> + O? E$K $%? +0oX? O? E"|0? +? )?+? OF? "

J%?

O, yaratan, var eden, ekil veren Allah'tr. En gzel isimler O'nundur.

Gklerde ve yerde olanlar O'nun nn yceltmektedirler. O, galiptir, hikmet

sahibidir.206

Hasene ile cennet kastedilmitir:

u 8$ -?