heimspekileg samræ a...skynjana okkar og óendanleiki hugsana okkar. ess vegna getum vi sagt a...

Hugvísindasvi

Heimspekileg samræ a

Um gildi heimspekilegrar samræ u í skólum

Ritger til B.A.-prófs

Elsa Haraldsdóttir

Janúar 2010

Háskóli Íslands

Hugvísindasvi

Heimspeki

Heimspekileg samræ a

Um gildi heimspekilegrar samræ u í skólum

Ritger til B.A.-prófs

Elsa Haraldsdóttir

Kt.: 030583-5829

Lei beinandi: Páll Skúlason

Janúar 2010

Ritger in fjallar fyrst og fremst um heimspeki og menntun. Menntun mannsandans og

heimspekilega samræ u sem tæki til menntunar mannsandans, en markmi

heimspekilegrar samræ u er a hugsa á gagnr ninn hátt. Upphafspunktur ritger arinnar

er tilvera mannsins. Tilveran er kjarni okkar og innblástur. Vi undrumst yfir sjálfum

okkur, ö rum og veruleikanum. Vi spyrjum spurninga og leitum svara. En a er essi

undrun sem veldur vi leitni mannsins til a menntast. Menntastofnanir eru skjól fyrir

starfsemi hugans og hvergi annarsta ar á heimspekileg samræ a eins miki heima, og

a á öllum skólastigum. En a skiptir máli hvernig samræ an fer fram ví ekki er öll

samræ a heimspekileg. ar af lei andi skiptir ekking kennarans á vi fangsefni sínu

miklu máli, en e li ess samkvæmt gerir næmni og innsæi kennarans herslumuninn. Ef

ramminn utan um samræ una er vi unandi er næst a reyna a ná fram markmi um

samræ unnar. ar erum vi komin a lykilatri i ritger arinnar en a er a sem gerist í

samræ unni. a sem gerist er a endanleikinn og óendanleikinn mætast. a er a segja

endanleiki skynjana okkar mætir óendanleika hugsana okkar. En egar endanleiki

skynjana okkar og óendanleiki hugsana okkar mætast á er hugurinn opinn fyrir hugsun í

rengri merkingu or sins a er a segja gagnr nni hugsun. En gagnr nin hugsun er eitt

a mikilvægasta fyrir einstaklinginn og samfélagi til a roskast og dafna. Ég mun ví

reyna a varpa ljósi á ávinning heimspekilegrar samræ u sem hluta af námsefni skólanna.

Til ess a fjalla um etta efni mun ég fyrst og fremst notast vi hugmyndir

eftirfarandi heimspekinga: Gu mundar Finnbogasonar og kenningar hans um heimspeki

menntunar, Páls Skúlasonar og hugmyndir hans um manninn og tilveruna, Friedrich

Schleiermachers og hugmyndir hans um innsæi og endanleikann og óendanleikann í

tengslum vi trúarbrög , og a lokum Oscar Brenifiers og hugmyndi hans um hva a

sé sem gerir heimspekilega samræ u heimspekilega.

2

Efnisyfirlit

INNGANGUR ................................................................................................................3

MANNLEG TILVERA ...................................................................................................4

Markmi menntunnar ................................................................................................4

Tilvera mannsins vekur me honum ótal spurningar.................................................6

Til a au velda sér skilning á tilveru sinni vill ma urinn menntast...........................7

SJÁLFSVERAN .............................................................................................................9

A stunda heimspekilega samræ u er gó lei til menntunnar mannsandans ..........9

Í heimspekilegri samræ u mætist endanleikinn og óendanleikinn ..........................10

Tilveran er samsett af endanleika skynjana og óendanleika hugsana......................11

A láta af sjálfsverund sinni .....................................................................................12

Mikilvægi ess a yfirgefa sjálfsverundina ..............................................................14

Heimspekileg samræ a gerir einstaklingnum kleift a yfirgefa sjálfsverundina......16

SAMRÆ AN ...............................................................................................................19

Vi horf einstaklingsins til samræ unnar .................................................................19

Kennarinn leggur grunninn a samræ unum .........................................................21

Kennarinn arfnast bæ i innsæis og áræ ni ...........................................................23

GAGNR NIN HUGSUN..............................................................................................24

Innsæi .....................................................................................................................24

Tilfinningar og rökhugsun .......................................................................................26

NI URSTA A.............................................................................................................28

HEIMILDASKRÁ ........................................................................................................30

3

Inngangur Í essari ritger reyni ég a s na fram á a a heimspekileg samræ a er mikilvægur

hluti af kennslu í grunn- og framhaldsskólum fyrir roska og eflingu mannsandans og

vegna ess a hún lei ir af sér betri skilning á tilveru mannsins. Hér er a ví

heimspekileg samræ a, menntun og tilvera mannsins sem ég mun fjalla um. Ég vil s na

fram á mikilvægi samræ unnar me ví a reyna a varpa ljósi á hva a er sem gerist í

heimspekilegri samræ u en a mínu mati á er heimspekileg samræ a vettvangur ar

sem endanleikinn og óendanleikinn mætast. En hva eigum vi vi egar vi segjum

endanleikinn og óendanleikinn? Á einfaldan hátt gætum vi sagt a tilvera mannsins sé

samsett af endanleika skynjana hans, en veruleiki skynjana hans er endanlegur, og

óendanleika hugsana hans, ar sem mannshugurinn hefur óendanlega möguleika til. En

tilvera mannsins er honum flókin og til a au velda sér a skilja tilveru sína vill

ma urinn menntast. Ein af bestu lei unum til ess a menntast er a stunda

heimspekilega samræ u vegna ess a í heimspekilegri samræ u mætist endanleiki

skynjana okkar og óendanleiki hugsana okkar. ess vegna getum vi sagt a

heimspekileg samræ a sé ein besta lei in til a læra meira um tilveruna.

a eru tvö atri i sem arfnast nánari útsk ringa í essari röksemdarfærslu en ég

mun gera eim ítarlegar skil í ritger inni sjálfri. essi tvö atri i eru, í fyrsta lagi, hvernig

endanleikinn og óendanleikinn mætist í samræ unni, og í ö ru lagi, hva a sé sem

skilgreini heimspekilega samræ u. Var andi fyrra atri i á, í stuttu máli, arf

einstaklingurinn a láta af sjálfsverund sinni, a er a segja a gefa frá sér

fyrirframgefnar hugmyndir sínar og sko anir um lífi og tilveruna, til ess a endanleiki

skynjana hans og óendanleiki hugsana hans geti mæst í heimspekilegri samræ u. Me ví

a yfirgefa sjálfsveruna (sko anir sínar og sjálfsímynd) og bara vera, opnar ma urinn

hugann fyrir óendanleika hugsana sinna og endanleika skynjana sinna. En a er

heimspekileg samræ a sem gerir manninum kleift a yfirgefa sjálfsveruna og nálgast

endanleika skynjana sinna og óendanleika hugsana sinna. En hva er á heimspekileg

samræ a? Í ritger inni mun ég ekki fara ítarlega í hvernig sé best a framkvæma

heimspekilega samræ u (ég er enn a reifa fyrir mér í eim efnum), heldur fara yfir a

sem skiptir máli fyrir samræ una til a hún sé heimspekileg og af henni sé einhver

4

ávinningur annar en einber sko anaskipti. Ávinninginn er a mínu mati a finna í ví

hvernig samræ an fer fram. En a er a eins ef a hún er framkvæmd á ákve inn máta

a óendanleikinn og endanleikinn mætist. ess vegna segi ég a heimspekilegar

samræ ur eigi sér sta egar ær a stæ ur skapast a einstaklingurinn, í trausti til

annarra átttakenda samræ unnar, lætur af sjálfsverund sinni. Til ess a

einstaklingurinn/nemandinn treysti hinum átttakendum samræ unnar á arf

lei beinandi samræ unnar/kennarinn a vera næmur fyrir a stæ um. En a er ekki nóg

a lei beinandinn/kennarinn hafi næmni til a bera ví hann arf líka a geta tt

átttakandanum/nemandanum a ystu olmörkum hans til a hann láti af sjálfsverund

sinni. annig a a er í höndum lei beinandans/kennarans a st ra samræ unum á

nærgætinn en ákve inn máta til a samræ urnar ver i heimspekilegar.

ar af lei andi, ef vi erum sammála ví a heimspekileg samræ a sé gó ur

vettvangur til a menntast um tilveru mannsins, vegna ess a í henni mætist

endanleikinn og óendanleikinn egar ma urinn yfirgefur sjálfsverund sína, í traustu

umhverfi stjórna af kennaranum, á getum vi sagt, a ar af lei andi sé heimspekileg

samræ a mikilvægur hluti af kennslu í grunn- og framhaldsskólum.

Mannleg tilvera Markmi menntunnar

Meginmarkmi ritger arinnar er a benda á a sem gerist í samræ unni og a eitt og

sér ætti a nægja sem rök fyrir mikilvægi hennar. En ávinningur af heimspekikennslu í

skólum gæti veri margvíslegur. a fyrsta er a í samræ unni ar sem óhlutbundin

hugsun á sér sta , er hægt a taka fyrir málefni sem vi eigum oft erfitt me a nálgast og

takast á vi . Einnig er hægt a spyrja: Hvers vegna er ræktun andans mikilvæg? Er a til

a tryggja si fer i framtí arinnar? Er a til a tryggja l ræ i? Til a stoppa a

hugsunarleysi sem heimspekingurinn Páll Skúlason l sir sem sem a alspillingarvaldinum

5

í heiminum um essar mundir1? E a er a menntun menntunarinnar vegna sem skiptir

mestu máli? Er etta spurning um si fræ i e a gagnr na hugsun? E a er si fræ i hluti af

gagnr ninni hugsun? E a öllu heldur, er gott si fer i aflei ing gagnr ninnar hugsunar?

a sem skiptir mestu máli hér er a hvort a mögulegt sé a gefa sér á

sta hæfingu a markmi menntunnar sé a stu la a aukinni ekkingu á tilveru

mannsins? Hvert er yfirl st markmi menntunnar? Vi vitum a a me

framhaldsmenntun viljum vi nálgast eitthva sem vi höfum a einhverju leyti fyrirfram

ákve nar hugmyndir um, vi erum a leitast eftir einhverju. Vi aukna menntun getur

samfélagi gert til okkar meiri kröfur, en eins og Gu mundur Finnbogason segir í bók

sinni L menntun, á s nir menntunarstig manna sig í ví ,,hvernig eir eru ví vaxnir

sem heimta ver ur af eim sem mönnum”.2 Almenna grunnmenntun er öllum egnum

samfélagsins skylt a leggja stund á og a er ekki a ástæ ulausu. Skólinn hefur róast

sem mi stö mi lunar ekkingar, og í essu tilviki grunn ekkingar sem skiptir máli fyrir

lífsskilyr i okkar. Gu mundur segir einnig a :

,,menntun hvers manns ver ur a metast eftir ví hve hæfur hann er til a lifa og starfa í mannlegu félagi, lifa og starfa annig a líf hans ver i me hverjum degi meira vir i fyrir sjálfan hann og a ra”3

Menntun er ví bæ i grunnmenntunin, sem á a undirbúa okkur fyrir lífi í samfélagi

manna, og svo framhaldsmenntunin, ar sem hver og einn á a fá tækifæri til a rannsaka

nánar a sem hann hefur hug á. En hvernig veljum vi a sem okkur finnst vi hæfi a

sé kennt í grunnskóla? Hva a fög eru a sem undirbúa mann fyrir lífi ? Hvernig

undirbúning viljum vi gefa framtí arkynsló um? essum spurningum reyna menn a

svara me ví a semja skólanámskrár ar sem fram kemur hva á a kenna, hvenær og

hvernig. Í námskrám er tilteki hva hvert fag á a innihalda og í hva a tilgangi a er

kennt. ar er ó ekki a finna heimspeki sem fag en lengi vel ótti heimspeki ekki eiga

erindi til barna og unglinga og tali a hún gæti jafnvel haft neikvæ áhrif á roska 1 Páll Skúlason. 1991. ,,Mannvernd” í Sjö si fræ ilestrar, Háskóli Íslands –

Háskólaútgáfan, Rannsóknarstofnun í si fræ i: 92 2 Gu mundur Finnbogason. (1903). L menntun: huglei ingar og tillögur (2. útgáfa).

Rannsóknarstofnun kennaraháskóla Íslands í samstarfi vi Félagsvísindastofnun Háskóla

Íslands og Sagnfræ istofnun Háskóla Íslands. Reykjavík, 1994: 33 3 sama

6

eirra. En sí ustu ár hafa margir kennarar og a rir fræ imenn stigi fram og fært rök fyrir

heimspekikennslu í skólum. En a mínu mati er eirri spurningu ekki of oft svara ,

spurningunni hvers vegna ætti a fara a taka upp á ví a kenna heimspekilega

samræ u markvisst í skólum?

Tilvera mannsins vekur me honum ótal spurningar

Mannleg tilvera er kjarni okkar, hún er okkar innsta. Kjarnann er a finna innst inni. En

hún vekur me okkur ótal spurningar, spurningar um veruleikann. Veruleikann sem

tilheyrir endanleika skynjana okkar og ann sem tilheyrir óendanleika hugsana okkar.

Ma urinn er vera á me al annarra og arf stö ugt a vera a kljást vi tilvist eirra ásamt

sinni eigin. Hann hefur örf fyrir a túlka og leita skilnings, skilnings á sjálfum sér,

ö rum og veruleikanum en vi höfum ótal kenningar um a hvernig best sé a fara a

ví. a sem einkennir ær hugmyndir sem vi viljum setja fram hér er a í túlkun sinni,

í hva a formi sem hún er, á getur túlkunin ekki veri án tilfinningar. En á eigum vi

ekki vi tilfinningar í hef bundnum skilningi or sins, a er a segja tilfinningar sem eru

einber aflei ing einhvers líkt og sársauki í fæti, heldur tilfinningar í anda

Schleiermachers, sem er tilfinning me innsæi. En ær hugmyndir um tilveruna sem

ma ur les um í bók Schleiermachers, Um trúarbrög in, eru a mörgu leyti hugmyndir

tilfinninganna. ar segir hann tilfinningarnar og innsæi vera grundvöll trúarbrag anna

en ekki skynsemina og rökhugsunina, en a sem ma ur les úr textum Schleiermachers er

a tilfinningin stendur skynseminni ofar e a framar. a er í henni sem vi finnum

sannleikann.

Tilfinningar mannsins ,,tengjast eim eiginleika mannsins a breg ast vi

einhverju og ær vakna vi áreiti”4 og ær eru jafnframt ,,innri vi brög e a túlkun

eirrar s nar sem birtist manninum í lífi hans”.5 essari s n er ágætlega l st í bók Páls

Skúlasonar, Huglei ingar vi Öskju, en eins og titill bókarinnar gefur til kynna er um a

4 Sigurjón Árni Eyjólfsson. 2008. Tilvist, trú og tilgangur, Hi íslenzka bókmenntafélag,

Reykjavík: 44 5 sama

7

ræ a huglei ingar vi Öskju, sem er ein af náttúruperlum Íslands. Fegur hennar kallar

fram spurningar um e li tilverunnar e a óendanleikans, heildarinnar, sem hún gefur til

kynna, spurningar sem fá ef einhver svör eru vi . Páll segir: ,,Sá sem spyr svona stendur

andspænis heiminum og huganum í fullkominni fávisku. a eina sem hann veit er a

hann veit ekki neitt, eins og Sókrates sag i um sjálfan sig for um”.6 En essi hugmynd

um næstum fullkomna fávisku mannsins er bæ i ógnvekjandi og spennandi um lei .

Hvernig stendur á ví a ég veit ekki neitt, e a veit a eitt a ég veit ekki neitt? Ég

skynja svo margt, en ég veit samt ekki neitt. Páll segir einnig a : ,,hann veit ekki einu

sinni hvert hann á a snúa sér til a leita viskunnar”.7 Eins og fárá lingur vir ist

ma urinn standa arna lama ur af eigin fávisku en til a fullkomna a á veit hann ekki

einu sinni hva or in merkja, or in ,,sem hann notar ó til a benda á sitt eigi

fáviskuástand”.8 En innra me honum b r eitthva sem hreyfir vi essum lamandi ótta.

Hann ykist vita a hann viti ekkert og hann ráir a vita.

Til a au velda sér skilning á tilveru sinni vill ma urinn menntast

etta fáviskuástand sem nefnt var hér a framan felur í sér skynjun á óendanleikanum.

Skynjanir mannsins vekja me honum spurningar um tilveru sína og til ess a svara

eim finnst honum hann knúin til a fara út fyrir rammann. Hann situr í endanleika

skynjana sinna og ráir a reifa á óendanleikanum. Hann vill stækka

sjóndeildarhringinn, skilja meira, vita meira. a er etta fáviskuástand sem er bundi

essari tilfinningu, tilfinningu sem erfitt er a l sa me or um. essi tilfinning opnar á

tilvistina, a er a segja, ær opna augu mannsins fyrir tilvistinni. Án eirra værum vi

líkt og au d r sem lifa lífinu án neinnar sérstakrar undrunar. essi tilfinning opnar fyrir

hugmyndir okkar um óendanleikann. a mætti ví segja a a sé egar vi mætumst í

essu ,,fáviskuástandi” í heimspekilegri samræ u sem vi höfum möguleika á a ná

einhverskonar árangri í hugsun okkar og roska. Ma urinn b r ví yfir rá til a ná betri

6 Páll Skúlason. 2005. Huglei ingar vi Öskju: Um samband manns og náttúru.

Reykjavík, Háskólaútgáfan: 11 7 sama

8 sama

8

tökum á tilveru sinni. Til ess vill hann ö last betri skilning á sjálfum sér, ö rum og

veruleikanum og ess vegna sækist hann eftir menntun. En hvernig skilgreinum vi

hugtaki menntun?

Ófáir fræ imenn hafa fjalla um etta hugtak og skilgreint a en skilgreining

Gu mundar Finnbogasonar á or inu menntun er falin í or inu sjálfu. En hann segir, í bók

sinni L menntun, a ,,menntun” sé samstofna vi or i ,,ma ur” og a menntast ætti ví

a a a ,,ver a a manni”.9 Páll Skúlason segir einnig a menntast sé a ,,ver a meira

ma ur – ekki meiri ma ur – í eim skilningi a ær gáfur e a eiginleikar sem gera

manninn mennskan fái noti sín, vaxi og dafni e lilega“.10 (leturbreyting mín). Af essu

tvennu má ví draga á ályktun a menntun snúist um vöxt. a er essi vi leitni til a

taka eitthva utana frá og gera a a sínu, sér í hag, eins og blómi sem drekkur í sig

næringuna og vex. essi vöxtur er einstaklingsbundinn, sumir vaxa hratt en a rir hægt,

sumir stutt en a rir lengi. Eitt er ó víst a vi erum í stö ugri mótun allt okkar líf af

utana komandi áhrifum. En í grunn- og framhaldsskólum erum vi móttækilegri en

seinna um ævina. Gu mundur bendir einmitt á í bók sinni L menntun, a a skiptir

miklu a menn ver i fyrir gó um áhrifum á barnsaldri, á me an ,,móttækileikinn er

mestur og gáfurnar lei itamastar”.11 Í ví riti fjallar hann ítarlega um grunnmenntun barna

og ær kröfur sem ger ar eru til kennslunnar en riti er gefi út egar skólastefna

Íslendinga er í mótun um aldamótin 1900 og haf i hún mikil áhrif á róun ess.

Samkvæmt Gu mundi á er menntun takmark sem allir eigi a keppa a en lengd

skólagöngunnar segir ekki allt um menntun einstaklingins ví a enginn sá er lifir í

si menntu u samfélagi er algerlega ómennta ur og lengi lærir sá er lifir. En Gu mundur

efast ó um a hvort nokkur ma ur hafi ná hæsta stigi menntunarinnar en a er heldur

ekki markmi i í sjálfu sér heldur a er makmi i a nema og menntast.12 Vi getum

ví sagt a menntun sé ví órjúfanlegur hluti samfélagsins og órjúfanlegur hluti tilvistar

mannsins.

9 Gu mundur Finnbogason. 1903: 31

10 Páll Skúlason. 1977. ,,Vi horf til menntunar” í Pælingar: Safn erinda og greina.

Reykavík, ERGO, 1987: 305 11

Gu mundur Finnbogason, 1903: 59 12

Gu mundur Finnbogason, 1903: 56

9

Sjálfsveran A stunda heimspekilega samræ u er gó lei til menntunnar

mannsandans

Hvernig förum vi a ví a reifa á óendanleikanum og stækka sjóndeildarhring okkar?

a gerum vi me ví a hugsa. Ekki me ví a hugsa í hef bundnum skilningi heldur

me ví a hugsa á gagnr ninn hátt. En eins og Mikael M. Karlsson bendir á í grein sinni

,,Hugsun og gagnr ni” á er hægt a tala um tvenns konar hugsun, hugsun í ví um og

röngum skilningi. Hugsun í afar ví um skilningi er a hans mati a a : ,,skynja,

ímynda sér, muna, álykta, reikna, yfirvega, dreyma, skálda, ekkja, forvitnast, undrast,

efast, óttast og ar fram eftir götunum”.13 En ess háttar hugsun, segir hann, arf ekki

endilega a vera gagnr nin. a á hins vegar vi hugsun í rengri skilningi or sins, en

ess háttar hugsun felst í ví a vega og meta.14 Ma urinn leitar inn á vi eftir svörum.

Hugsunin er persónuleg en ekki eitthva algilt e a á reifanlegt. Hún er huglæg og öllu

framar á byggist hún á næmni einstaklingsins, næmni hans fyrir ví sem er.

Vi fangsefni hugans eru ví oftar en ekki okkar innsta hjartans mál og okkar innsta

hjartans mál er tilveran.

Í ljósi ess a ma urinn er félagsvera, b r í samfélagi vi a ra menn, á vill hann

deila ví sem honum liggur á hjarta me ö rum. En Gu mundur segir a ,,[allt] samlíf

manna og a sem af ví sprettur á rót sína í ví a menn hafa örf á og geta láti a ra

vita hva eim b r í brjósti”.15 En jafnvel ó a ráin sé ekki jafn sterk hjá öllum, á er

hún ,,einn sterkasti átturinn í ræ i eim sem bindur mann vi mann”.16 essi rá ur er

sá ós nilegi rá ur sem gerir samfélagi a ví sem a er. ví ótt eir fyrirfinnist sem

vilji ávallt vera útaf fyrir sig á hef i samfélag aldrei geta blómstra ef ma urinn deildi

ekki hugsunum sínum me ö rum. En um hugsanir okkar, sem vi teljum yfirleitt vera

okkar einkamál, segir Gu mundur a :

13

Mikael M. Karlsson. 2005. ,,Hugsun og gagnr ni” í Hugsa me Páli: Ritger ir til hei urs Páli Skúlasyni sextugum. Ritstj. Róbert H. Haraldsson, Salvör Nordal og Vilhjálmur Árnason. Reykjavík, Háskólaútgáfan: 73 14

sama 15

Gu mundur Finnbogason. 1903: 53 16

Gu mundur Finnbogason. 1903: 54

10

,,Fagrar hugsanir og vi kvæmar tilfinningar eiga erindi vi fleiri en ann sem fyrstur finnur ær, og eitt hi veglegasta í e li manns er hin ósíngjarna löngun eftir a gjöra a ra a njótandi ess sem ma ur á best í eigu sinni, ráin eftir a heyra sína d r legustu drauma og helgustu hljóma endurkve na í sálum annarra”17

essi or eru sem andi samræ unnar, a er vegna essa a sam-ræ an er svo mikilvæg

fyrir manninn í samfélagi manna. Skólinn er samfélag og í samræ unni deilum vi

hugmyndum okkar. Vi reynum a glugga inn í hugarlíf annarra og roskum um lei

okkar eigin, en líkt og Gu mundur segir á getur enginn or i a manni ,,…nema í

samfélagi annarra manna”.18

Í heimspekilegri samræ u mætist endanleikinn og óendanleikinn

a er í heimspekilegri samræ u sem endanleiki skynjana okkar og óendanleiki hugsana

okkar mætist. Í heimspekilegri gu fræ i er a finna mörg au sömu hugtök og í

kenningum um heimspekilegar samræ ur í kennslu, hugtök á bor vi traust, tengsl,

vi kynni, og or i . Á bá um stö um er a einnig vi kynni vi ,,hinn” sem ver ur

samband byggt á trausti. Kenningar Schleiermachers um samband manns og trúar, sem

innri upplifun mannsins, má finna í riti hans Um trúarbrög in. ar er umfjöllunarefni

drifkraftur trúarbrag anna, en drifkrafturinn er sú ,,vitund um a skilna e a skil

endanleikans gagnvart óendanleikanum og ráin eftir a komast út fyrir au mörk sem

endanleikinn setur”.19 Ef vi yfirfærum hugmyndir hans um trúarbrög in á hugmyndina

um tilveruna almennt væri hægt a segja a drifkraftur tilveru okkar sé sú vitund um

a skilna e a skil endanlegra skynjana okkar og óendanlegra hugmynda e a hugsana

okkar. Vi leitumst eftir ví a víkka hugmyndir okkar og hugsun yfir n yfirrá arsvæ i í

tilvist okkar. Enn fremur á snúast trúarbrög in, í kenningu Schleiermachers, um rétta

fjarlæg og nálæg frá endanleikanum og a fá sk ra mynd af honum, en a er í

trúarbrög um sem ma urinn getur loksins umgengist endanleika sinn frjálslega. a er

17

sama 18


Sigurjón Árni Eyjólfsson. 2008: 111

11

vegna ess a trúarbrög in tengja saman reynsluna af endanleikanum vi óendanleikann

og au fela í sér reynslu af óendanleikanum mitt í endanleikanum.20 Í samræ unni getum

vi einnig umgengist veruleika okkar frjálslega, vegna ess a ar tengist endanlegur

skynheimur okkar vi óendanleika hugsana okkar. Í ljósi essa gætum vi sagt a a sé í

heimspekilegri samræ u sem heimar okkar tveir, sá endanlegi og sá óendanlegi, mætast

og ver a einn. Vi ráum a fara út fyrir mörkin og heimspekileg samræ a gefur okkar

möguleika til ess.

Tilveran er samsett af endanleika skynjana og óendanleika hugsana

egar vi skynjum hlutina í kringum okkur á skynjum vi á á ákve in hátt. Vi

skynjum hlutina ólíkt frá ólíkum sjónarhornum, sem dæmi á vir ist bor i vera ferhyrnt

ef vi horfum ofan á a en egar vi sitjum vi a á er a ekki svo ferhyrnt lengur.

Vi sjáum framhli á húsi en vi vitum a a hefur fjórar hli ar osfrv. ó a vi

skynjum ær ekki allar í einu. annig er skynjun okkar takmörku og endanleg en hugur

okkar b r yfir óendanlegum möguleikum, möguleikanum til. Kjarna essa má kannski

finna í eftirfarandi or um Gu mundar:

,, a er a alsmark mannsins, a honum er frjálst a hugsa sér upp betra ástand en

a , sem er í svipinn, og trúa á möguleika, sem ekki eru or nir a veruleika. Hugsjónir vísa lei ina, s na hva gæti veri , og fyrsta skilyr i til a snúa eim í framkvæmd er a trúa á ær”21

Hugsjónir s na hva gæti veri og ar af lei andi getur einstaklingurinn sé fyrir sér

mögulegar og ómögulegar a stæ ur í huganum án ess a framkvæma ær raunverulega.

etta getur komi sér vel til a mynda egar ma urinn arf a vinna úr flóknum

si fer islegum a stæ um, ímyndunarafli ver ur okkar helsta hjálparhella. Gu mundur

nefnir fimm atri i sem skilgreina sálarlíf mannsins en a eru skynjun okkar, minni,

ímyndunarafl, skynsemi og tilfinningar og vilji sem orsaka athafnir okkar. En hann segir

a ímyndunarafli myndi n jar heildir sem:

20

Sigurjón Árni Eyjólfsson. 2008: 112 21


12

,,...vér höfum hvergi fyrirfundi á ur í reynslunni, og annig er mannsálin ekki a eins spegill reynslunnar, ekki a eins örk e a bla sem atvikin skrifa me sínum krummaklóm, heldur hefur hún mátt til a skapa n jar myndir, sem auga hefur ekki sé né eyra heyrt”22

Án ímyndunaraflsins ver ur ekkert n tt til. Enginn hefur til dæmis sé atóm me berum

augum en samt er tilvist eirra talin almenn vitneskja. Ímyndunarafli fær okkur til a

kanna ófarnar sló ir og teygja mörk ess mögulega. Skynjanir okkar og endurminningar

er sá efnivi ur sem ímyndunarafli og hugsun manns byggir úr, en ,,úr litlu og lélegu efni

byggir enginn háar hallir” og a a ,,vanrækja a efla og glæ a skynjunargáfu sína lei ir

ví til andlegs kotungsskapar”.23 Í heimspekilegri samræ u reynir á ímyndunarafli , á

hæfnina til a sjá möguleikann til. ar fær nemandinn tækifæri til a virkja og efla essa

mikilvægu ætti hugans. ess vegna er heimspekileg samræ a ein besta lei in til a læra

meira um tilveruna.

En hvernig s num vi fram á a endanleikinn og óendanleikinn mætist í

samræ unni?

A láta af sjálfsverund sinni

Til a endanleiki skynjana okkar og óendanleiki hugsana okkar geti mæst í

heimspekilegri samræ u arf einstaklingurinn a láta af sjálfsverund sinni. En á ur en

lengra er haldi er vi hæfi a reyna a varpa svolitlu ljósi á samræ una sjálfa og hva

a sé sem geri heimspekilega samræ u a heimspekilegri samræ u en ekki

hversdagslegu spjalli. Ekki a a hversdagslegt spjall sé ekki nau synlegt til síns brúks

en a ver ur aldrei heimspekilegt, ví um lei og a er or i heimspekilegt á er a

hætt a vera hversdagslegt spjall.

Heimspekingurinn Matthew Lipman gæti talist upphafsma ur heimspekistarfs

me börnum en Hreinn Pálsson fjallar um kenningar hans í riti sínu Heimspeki me

22



13

börnum.24 ar kemur fram a samkvæmt hugmyndafræ i Lipmans urfi rennt til a

samræ a sé heimspekileg. Fyrsta atri i er a hugmyndir ær og rá gátur sem teknar eru

til umfjöllunar séu heimspekilegar. Hér er a hlutverk kennarans a velja vi eigandi

vi fangsefni en Lipman hefur sami fjölda textabrota sem eiga a virka hvetjandi til

heimspekilegrar samræ u. Efni textans er ví heimspekilegt og nemendurnir sem fjalla

um hann í samræ unni lei ast inn í heimspekilega samræ u. Í ö ru lagi segir hann a a

ver i a vera hægt a beita röklegum tökum vi greiningu umfjöllunarefnisins en me

ví er aftur bent á mikilvægi ess a a efni sem sko a er ti undir heimspekilega

samræ u hjá nemendunum. Og í ri ja og sí asta lagi segir a kennslua fer in ver i a

enduróma af heimspekilegum samræ um, ,,hvort heldur menn eiga ær me sjálfum sér

e a vi a ra, ar sem athyglinni er beint a rökum og forsendum fyrir sko unum og

átttakendur eru ess rei ubúnir a tileinka sér n sjónarmi ”.25 etta atri i beinir sjónum

sínum a vi leitni nemendanna til beita hugsun sinni á heimspekilegan hátt, í

samræ unni, e a me sjálfum sér sem áheyrendur, a nemendur færi rök fyrir máli sínu

og séu tilbúnir til a breyta sko un sinni ef önnur betri rök, en eirra eigin, koma til.

a er margt jákvætt vi hugmyndafræ i Lipmans, og hér höfum vi rétt a eins

bent á hva heimspekileg samræ i arf a hafa til ess a teljast heimspekileg a hans

mati, en franski heimspekingurinn Oscar Brenifier er einn eirra sem hefur gagnr nt

hugmyndafræ i hans. Gagnr ni hans fellst einna helst í ví a í hugmyndafræ i Lipmans

sé gert rá fyrir ví a nemendurnir taki sjálfstætt upp á ví a fara a hugsa á

heimspekilegan máta. egar notast er vi a fer Lipmans fá nemendurnir til dæmis texta

e a eitthva anna efni sem á a virkja heimspekilega hugsun hjá eim. Kennarinn

kynnir fyrir eim efni og st rir nemendunum í átt a vi eigandi umræ uefni en sí an

taka eir vi . Í ess háttar samræ ur ver a engin átök innra me nemandanum og, a

mati Brenifiers, ver a ær líti anna en sko anaskipti.26 A hans mati á samræ an a

24

Hreinn Pálsson. 1986. Heimspeki me börnum. Rannsóknarstofnun uppeldismála. Rit nr. 4. Reykjavík, 1989. 25

Hreinn Pálsson. 1986: 12 26

Brenifier, Oscar. “A quick glance on the Lipman method”, Oscar Brenifier: Institute of Philosophical Practises. Sótt 16. júlí 2009 af: http://www.brenifier.com/english/lipman_critic.htm

14

vera krefjandi. a a stunda heimspeki krefst mikils af einstaklingnum, enginn lærir a

stunda heimspeki fyrir eintóma tilviljun e a galdra.

Brenifier segir a algengasta hindrun ess a einstaklingurinn stundi heimspeki

séu ástrí ur hans og rár, jafnvel ó a ástrí an e a ráin sjálf búi í hjarta heimspekinnar.

essu er betur l st me hugmyndinni um hi óendanlega. Ma urinn hefur hugmynd um

óendanleikann, um óendanleika möguleika sinna, og í ví felst óhamingja hans, angist

hans. Hann hefur nefnilega óendanlegt ímyndunarafl, eins og vi minntumst á hér á

undan, en ar af lei andi skapar hann sér óendanlegan sársauka. Sársauka sem ver ur til

egar hann b r sér til fullt af rám og löngunum sem hann getur ekki fullnægt.27 Til a

mynda b r ma urinn yfir rá eftir sannleikanum, rá sem krefst mikils sársauka vi a

reyna a uppfylla. ess vegna er au veldara a tileinka sér langanir sem au velt er a

uppfylla. En ef heimspekin er vinna, átök vi sjálfan sig og a ra, mun henni ver a hafna

af meirihlutanum, sem hindrun a hinu ,,gó a lífi”.28

Hér ber ó a nefna a rátt fyrir a ímyndunarafli og óendanlegir möguleikar

hugans, sé orsök angistar mannsins samkvæmt Brenifier, á er etta tvennt afar

mikilvægt í samræ unni sjálfri, eins og fram kom hér fyrir framan í umræ unni um

hugmyndir Gu mundar og ólíka ætti hugans. En án ímyndunaraflsins sjáum vi ekkert í

huganum sem vi höfum ekki sé á ur. Ímyndunarafli er tæki okkar til a tengja saman

hugmyndir og sjá hlutina í stærra samhengi. annig hjálpar a okkur vi a hugsa á

gagnr ninn hátt, rátt fyrir angistina.

Mikilvægi ess a yfirgefa sjálfsverundina

En til ess a geta stunda heimspeki, a mati Brenifiers, á arf ma ur af láta af

sjálfsverund sinni e a ,,a deyja fyrir sjálfum sér”. Ég tel a me a fer Brenifiers sé

samræ unni annig hátta a í henni mætist endanleikinn og óendanleikinnen a er

27

Brenifier, Oscar. “To philosophize is to cease living”, Oscar Brenifier: Institute of Philosophical Practises. Sótt 16. júlí 2009 af: http://www.brenifier.com/english/cease_living.htm 28

sama

15

einmitt vegna ess a til a geta teki átt í samræ unni, annig a hún sé heimspekileg,

arf einstaklingurinn a láta af sjálfverund sinni. En hvernig á a sér sta ?

Brenifier segir a einn mikilvægasti hæfileikinn til a geta stunda heimspeki er

a geta greint vandann, ví í samræ unni eru a vandamálin og vi leitnin til a skilja

au, af hveju au séu vandamál, sem skiptir máli. En etta vi horf er mjög krefjandi ví

a manninum er mun e lilegra a leita lausna vi vandamálum en a leita uppi vandamál.

( etta hljómar ef til vill svolíti undarlega en sk rir sig betur egar vi sko um nánar

hvernig samræ unni er hátta í anda Brenifier). En til ess a geta tileinka sér etta

vandamála-vi horf arf ma ur a ,,deyja fyrir sjálfum sér”, ma ur arf a gefa frá sér,

jafnvel bara tímabundi , a sem manni er kærast, sem eru sko anir manns.29 En a hans

mati á eru sko anir okkar a sem okkur er kærast, ær skilgreina hver vi erum og a

a gefa ær frá okkur, er fyrir okkur líkt og a ,,deyja”. Hugmyndir okkar eru vi , vi

erum hugmyndir okkar. A yfirgefa hugmyndir okkar um lífi og tilveruna er líkt og a

yfirgefa okkur sjálf. Alla jafna myndum vi frekar gefa frá okkur möguleikann á

sannleikanum en tilvist okkar. eir sem stunda heimspeki í anda ess sem Brenifier l sir,

afneita sjálfum sér fyrir möguleikann á einhverju mun mikilvægara, einhvers

frumspekilegs hugtaks, megi a vera sannleikurinn, náttúran e a eitthva anna , jafnvel

hugtak sem ekki er hægt a bera fram, en hugtak sem eir eru tilbúnir til a fórna öllu,

ar á me al sjálfum sér.30 Heimspekin bi ur okkur um a gefa frá okkur a augljósa e a

a tafarlausa í sta inn fyrir a sem er frekar fjarlægt, ósnertanlegt, óskynjanlegt og

erfitt a treysta á.31 etta sn st um a a geta hugsa á óhlutbundinn hátt. Til ess a

geta hugsa á óhlutbundinn hátt á arf einstaklingurinn a ,,gefa eftir” e a láta af

fyrirfram ákve num hugmyndum sínum um tilvistina. essi hugmynd minnir á franska

heimspekinginn Descartes og hugmynd hans um a hreinsa hugann, en á eim

hugmyndum hans er bo or gagnr ninnar hugsunar byggt á. Bo or i setti Descartes sér

sjálfur sem vinnureglu en a var a „hafa ekkert fyrir satt, nema mér lægi alveg í augum

uppi, a svo væri, me ö rum or um a for ast umfram allt hvatvísi og hleypidóma og

kve a ekki á um neitt nema a , sem stæ i mér svo sk rt og greinilega fyrir

29

sama 30

sama 31

sama

16

hugskotssjónum, a ég gæti me engu móti bori brig ur á a “.32 Brenifier segir einmitt

a a sem á sér sta í samræ unni, hvort sem ma ur á hana einn me sjálfum sér e a

me ö rum, er fyrirbærafræ ileg smættun, en samkvæmt honum á er a skilgreint sem:

,,…huglægt ferli ar sem okkur er bo i a yfirgefa heiminn og slá á frest dómgreind okkar, me a a markmi i a ná utan um innri veruleika fyrirbærisins, í sjálfu sér, eins og a kemur fyrir. A sjálfsög u ver um vi a gefa frá okkur allan veruleikann í kringum okkur, til ess a geta ná utan um á hluti er vi skynjum í huga okkar, óhá a nokkru samhengi”33

Einstaklingurinn arf ar af lei andi a einbeita sér á ann hátt sem krefst mikillar vinnu

og angistar af hans hálfu. Me ví a yfirgefa sjálfsveruna og bara vera á sta setur

einstaklingurinn sig gagnvart endanleika skynjana sinna og óendanleika hugsana sinna.

Heimspekileg samræ a gerir einstaklingnum kleift a yfirgefa

sjálfsverundina

a er heimspekileg samræ a sem gerir einstaklingnum kleift a yfirgefa sjálfsveruna,

bara vera, og nálgast endanleika skynjana sinna og óendanleika hugsana sinna. En til ess

a varpa ljósi á hvernig a gerist mun ég notast vi hugmyndafræ i Brenifiers um

samræ una. 34

Brenifier gerir greinarmun á tveimur hli um samræ unnar, a er færni og

vi horfum en essi tvö atri i eiga bæ i vi einstaklinginn sem tekur átt í samræ unni.

au taka til færninnar sem hann arf a búa yfir og beita, og vi horfi hans til og í

samræ unni. Til a byrja á færninnni á felur hún í sér rjú eftirfarandi atri i; a d pka

skilning e a bera kennsl á vi fangsefni , a greina e li vandans og hugtakagreiningu.

a a d pka skilning sinn e a bera kennsl á vi fangsefni felur í sér færni til a

rökfæra, túlka og skilgreina, a geta gefi dæmi og finna forsendur. Ég mun ekki fjalla

32

Descartes, Réné. Or ræ a um a fer . . Magnús G. Jónsson me inngangi og sk ringum eftir orstein Gylfason. Reykjavík. Hi íslenzka bókmenntafélag, 1991: 79 33

Brenifier, Oscar: “To philosophize is to cease living” 34

Eftirfarandu umfjöllun, fram a 4. greinarskilum kaflans, um a fer afræ i Brenifiers er

fenginn frá: Brenifier, Oscar: ,,The art of questioning“, málstofa í Argenteuil, Frakklandi,

26. og 27. september 2009.

17

nánar um færnishugtökin ví í essari ritger beini ég sjónum mínum fyrst og fremst a

umgjör samræ unnar og hvernig hún á sér sta og hvernig hún geti or i heimspekileg.

Færnishugtökin snúa frekar a framkvæmd samræ unnar sjálfrar, efnisatri i og

vi fangsefni og a eiginleikum einstaklinganna sjálfra sem eir roska me sér í

samræ unni. Vi horfin hins vegar eru ess e lis a a er nau synlegt a au sér til

sta ar til ess a samræ an sé heimspekileg og einhver ávinningur sé af henni. Án

vi eigandi vi horfa er enginn ávinningur af samræ unni fyrir einstaklinginn. En gera

ver ur rá fyrir ví a sjaldnast hefur einstaklingurinn öll réttu vi horfin til a bera, en á

er a hlutverk lei beinanda samræ unnar a bera skynbrag á hva a vi horf a séu

sem einstaklingurinn arf a vinna í og st ra einstaklingnum í rétta átt. Ef vi horfin eru

rétt á er hægt a leggja rækt vi færni einstaklingsins til eirra atri a sem nefn voru hér

a framan. En færni einstaklingsins og vi horf hans til samræ unnar eru atri i ess e lis

a a er ekki endilega hægt a vinna me au í sitthvoru lagi. Stundum er a svo a í

samræ unni, ar sem einstaklingurinn er a kljást vi vi fangsefni me færni sína a

vopni, a á vinni hann sömulei is me vi horf sín. á er a svo a í samræ unni er

lagt upp me “verkefni”, átttakendur hefjast handa vi a “leysa” verkefni og um lei

fylgist lei beinandinn me vi horfum eirra og fær einstaklinginn til a vinna me

vi horf sitt jafnó um.

Vi horfunum sem unni er me í samræ unni er l st sem fáfræ i, stellingu,

hei arleika, samkennd, undrun og átökum.Ef vi sko um au nánar á er fyrsta atri i ,

hugmyndin um fáfræ ina, komin frá Sókratesi, en fræg tilvísun í hann er eitthva á á

lei a a eina sem hann veit er a hann veit ekki neitt. Hugmyndin um fáfræ ina er a

til ess a vi getum opna hugann á urfum vi a losa okkur vi allar fyrirframgefnar

sko anir. Fáfræ in er ar af lei andi mikilvæg vegna ess a hún fær okkur til a ,,hætta

a hugsa”, .e.a.s. vi reynum a tæma hugann af öllu ví sem vi teljum okkur vita.

egar ú ert a spyrja einhvern út úr á ertu ú ,,enginn” og veist ekkert. a er a vísu

eitthva sem ú veist en ú ver ur a geyma a í bakgrunninum. Fáfræ in er ekki a

sama og heimska ví a ú veist a ú veist ekki neitt. Leikarinn sem gleymir a hann sé

leikari og ver ur persónan hættir a vera leikari. Hann ver ur a vera bæ i leikarinn og

persónan. Anna vi horfi , líkamsbeyting e a a setja sig í stellingar, á vi um a

hvernig átttakendur sta setja sig gagnvart ö rum átttakendum samræ unnar. Til a

18

mynda ef eir sitja á stólbrúninni á mætti ætla a eir væru mjög ákafir a koma sínum

vi horfum á framfæri en a eir væru ekki eins viljugur a hlusta á a sem a rir hef u

a segja. Brenifier segir a etta sé álíka og a sitja hest, ef ú spennir fæturna of miki

og grípur of fast í tauminn mun hesturinn fara of hratt. ú arft a sitja á hestinn annig

a ú fylgir hreyfingum hans, annars ver ur rei túrinn ó ægilegur. Hei arleiki og

hreinskilni átttakenda eru einnig mikilvæg, en án eirra geta samræ urnar or i

yfirbor skenndar og ávinningur einstaklingsins af átttöku í samræ unni er lítill sem

enginn. En hlutverk samkenndar er a koma í veg fyrir a vi lítum á a ra átttakendur

samræ unnar sem ógnun. Vi ver um a finna til samkenndar en án ess ó a hún komi

í veg fyrir a vi spyrjum spurninga e a segjum a sem okkur b r í brjósti vegna ess

a vi viljum ekki særa tilfinningar annnarra. a eru ekki tilfinningarnar sem skipta

máli, ær eru fyrir utan samræ una, annars gætu ær or i til ess a vi kæmumst

ekkert álei is ví enginn vildi valda ö rum ama. Fimmta vi horfi er undrunin, vi

undrumst en um lei erum vi sett útaf laginu. Vi brög okkar vi essari undrun geta

veri afneitun hennar vegna ess a vi viljum afneita annarleika hlutanna, afneita ví a

eir geti veri ö ruvísi en a vi töldum á vera, jafnvel af ótta. Ef vi hugsum alltaf:

,, etta er hans/hennar sko un”, á erum vi a neita átttöku í samræ unni me

honum/henni. Lokavi horfi eru átök sem oft fylgir angist ví einstaklingurinn er a

kljást vi sjálfan sig og sinn eigin veruleika í samræ unni en e li hennar er a oft a

kollvarpa ví sem hann hefur á ur ekkt. etta er hluti af ví a láta af sjálfsverund sinni.

Af essum vi horfum sem Brenifier nefnir getum vi dregi eftirfarandi ályktanir

um samræ una. Í fyrsta lagi a me fáfræ inni og samkenndin tengjumst vi

umheiminum, umheimi sem er endanlegur í skynjunum okkar og ar af lei andi

tengjumst vi endanleikanum. Aftur á móti á tengjumst vi óendanleikanum í

óendanleika hugsana okkar me bæ i fáfræ inni og einlægninni, á opnum vi hugann

gagnvart n jum hugmyndum og vi losum okkur vi fyrirframgefnar sko anir okkar.

egar vi horfumst í augu vi eitthva á erum vi bæ i a kljást vi veröldina,

endanleikann, og okkur sjálf, óendanleikann.

Samkvæmt Brenifier er samræ an mjög mikilvæg fyrir heimspekina í sjálfu sér en

hann segir a í samræ u sem fer fram í anda Sókratesar hefur heimspekingurinn

(einstaklingurinn) vinninginn á tvo vegu; annars vegar me ví a fá vi mælanda sinn til

19

a sjá eitthva sem hann hefur ekki gert á ur og hins vegar me ví a sjá hlutina me

augum vi mælandans.35

a er ess vegna sem samræ an er mikilvæg fyrir heimspekina

og a er ess vegna sem Sókrates ger i a sem hann ger i. a er vegna essa sem

hann gekk á samborgara sína og spur i á spjörunum úr ví í eim taldi hann sig sjá

sannleikann. a var ekki vegna ess a hann hafi veri umkringdur gáfumönnum e a

spámönnum, heldur vegna ess a a a eiga í ess háttar samræ um gaf honum

möguleikann til a yfirgefa sjálfan sig e a ,,til a deyja fyrir sjálfum sér” en a var

einungis me ví a stíga inn í essar undarlegu og framandi sálir sem hann var fær um

a horfast í augu vi sjálfan sig.36

a má ví segja a samræ an sé vettvangur roska

einstaklingsins í samvinnu me ö rum. Samræ an ar sem hi endanlega og hi

óendanlega mætast og menn geta loks umgengist tilvist sína frjálslega. En hva er

heimspekileg samræ a?

Samræ an Vi horf einstaklingsins til samræ unnar

Heimspekileg samræ a á sér sta egar ær a stæ ur skapast a einstaklingurinn í trausti

til annarra átttakenda samræ unnar lætur af sjálfsverund sinni me vi eigandi

vi horfum. En samkvæmt Brenifier er samræ uformi oft kynnt fyrir átttakendum sem

æfing e a leikur. En hann segir a essi nálgun geri átttakendum oft au veldara fyrir a

láta af sjálfsverund sinni, ví ef eir hafa til of mikils a vinna e a of miklu a tapa á er

etta ekki leikur lengur fyrir eim og eir ver a lélegir átttakendur.37

En ég tel a

heimspekileg samræ a, eins og henni er l st hér, sé samræ a fyrir fólk sem stundar ekki

endilega almennt heimspeki, hún er heimspekileg samræ a fyrir alla. Hún fær ig til a

hugsa um a hvernig ú hugsar, og gefur ér n ja s n á sjálfan ig. En ar af lei andi

vir ist henni vera annig hátta a hún sé ekki lei til ess a leggja stund á heimspeki.

35


sama 37

Brenifier, Oscar: ,,The art of questioning“, málstofa í Argenteuil, Frakklandi, 26. og

27. september 2009.

20

A leggja stund á heimspeki a mínu mati er a kynna sér heimspekihef ina, a

kynna sér hugmyndir og kenningar fyrri heimspekinga, me a a markmi i a leggja

eitthva til heimspekihef arinnar. Ef ú hefur áhuga á a kortleggja heimspekikenningar

í huganum til a vinna me ær, gagnr na ær e a mæra, á arftu a lesa og túlka

heimspekilega frumtexta. a er a segja a ef vi teljum a a a stunda heimspeki sé

a vinna me hugmyndir og setja ær í samhengi vi a sem ú egar ekkir og gerir.

ú ver ur a ekkja heimspekihef ina til ess a geta lagt stund á heimspeki. ví ó a

samræ an sé n tanleg til sins brúks á ver um vi a gera okkur grein fyrir ví a egar

vi horfum til Sókratesar og viljum líkjast honum í heimspekii kun a a hefur bara

veri einn Sókrates og a er kannski gó ástæ a fyrir ví a Sókrates hefur ekki átt

neinn áberandi eftirmann sí ustu 2500 árin. Meira a segja hans helsti og frægasti

lærisveinn, Platon, kaus a skrifa ni ur hugmyndir sínar, frekar en a notast vi

samræ uformi á sama hátt og lærifa ir hans. Hann rita i ni ur samræ urnar, svo í dag

lesum vi og túlkum samræ ur hans, en hann var ekki eitt me samræ unni á sama hátt

og Sókrates. En ó a samræ an gefi ér enga yfirs n yfir heimspekihef ina, á gefur

hún ér öllu heldur inns n inn í heimspekihef ina. Hún gefur ér inns n án ess a segja

neitt til um hvar hún er stödd innan hef arinnar. Hún segir ér a eitt a ú ert a stunda

heimspeki e a a praktísera heimspeki, sem er ein besta lei in til a roska og efla

mannsandann. Í samræ unni sko um vi hugmyndir okkar um tilveruna á gagnr nin hátt,

hugmyndir sem hafa or i hluti af okkur og vi erum hætt a taka eftir. Hún er hentugt

form til a rannsaka starfsemi hugans, afhjúpar hvernig vi hugsum og veraldars n

okkar, me gagnr num hætti. Opnar augu okkar fyrir kostum og göllum hugsana okkar.

ess vegna arf ma ur a láta af sjálfsverund sinni til a geta teki átt í samræ unni af

heilum hug, til ess a hún komi manni a einhverju gagni.

Ég geri ar af lei andi greinarmun á ví a vita miki um heimspeki, sem er

hlutverk ess sem kennir heimspeki og a leggja stund á heimspeki, sem er hlutverk

fræ imannsins (hér ver ur ó a taka fram a háskólakennarinn er bæ i fræ ima ur og

kennari í essum skilningi) og ví a praktísera heimspeki, sem er á allra færi (en ekki

spillir áhuginn fyrir). a eru ví allir færir um a taka átt í heimspekilegri samræ u.

21

Kennarinn leggur grunninn a samræ unum

Einn stærsti áhrifavaldur á mótun okkar, á eftir fjölskyldu okkar og vinum, er skólinn.

Skólinn er sk li og hann á a veita skjól til ess a læra, hugsa og roskast. Kennarinn

hefur ví miki a segja um mótun nemandans. Hlutverk hans er a lei beina okkur og

mi la ekkingu. En til ess a kennarinn nái einhverjum árangri í starfi sínu á arf hann

a ekkja vi fang sitt, ekki einungis a sem hann á a kenna heldur hverjum hann er a

kenna. Kennarinn er túlkandi og hann túlkar nemandann á annan hátt en sjálfan sig e a

a ra menn og konur vegna ess a nemandinn er ekki jafningi hans á sama hátt.

Nemandinn er ví vi fang kennarans og kennarinn er fyrirmynd og áhrifavaldur í lífi

nemandans.

Skylda grunn- og framhaldsskólakennarans beinist ví fyrst og fremst a

nemandanum sjálfum á me an frumskylda háskólakennarans liggur fyrst og fremst hjá

fræ unum sjálfum og sí an hjá nemandanum. a er ví um a ræ a tvær ólíkar nálganir

á kennslunni. a væri ví hægt a segja a grunnskólakennarinn sé me verkfærakassa

sem hann á sífellt a vera a laga til og bæta í en kennaraskólinn útskrifar hann me

fullbúinn verkfærakassa. Háskólakennarinn hins vegar, sem fræ ima ur, er sá sem smí ar

kassann og framlei ir verkfærin. a er ví ekki á færi grunnskólakennarans a vera

heimspekingur á sama hátt og fræ ima urinn (enda engin ástæ a til ess), en hann ver ur

a ekkja fagi á sama hátt og önnur fög og hljóta jálfun í ví líkt og ö ru. En

samkvæmt Gu mundi á arfnast kennarinn jálfunar, ví a ,,[enginn] er svo algjör, a

hann taki upp hjá sjálfum sér allt a sem mannkyni hefur vari mörgum öldum a

finna”.38 En a er vegna ess a kennsla er list, nánar tilteki list ,,sem læra ver ur ekki

sí ur en a rar listir, nema fremur sé, af ví a er einhver hin vandasamasta list”.39

Gu mundur bætir vi a til ess a geta kennt ver ur kennarinn a kunna a sem kenna

á og a kunna a kenna ö rum a en jafnframt a :

,,…til ess a geta mi la ö rum essari ekkingu, annig a hún hafi au áhrif sem henni er ætla , ver ur kennarinn a vita, hvernig hann á a sam a hana

38



22

ví sem fyrir er í sál nemandans, hann ver ur a kunna a taka í ann strenginn sem vi á í hvert skipti ”40

Hér skiptir ví a fer afræ in miklu máli, en sérhver list hefur sína a fer .41 a er ví

ekki hlaupi a ví a ver a gó ur kennari. Til a ver a gó ur kennari arfnast ma ur

jálfunar og reynslu, en a er ekki allt fengi me jálfuninni einni saman. Innsæi e a

næmni er til a mynda ekki eitthva sem er svo au veldlega kennt. Samkvæmt Max van

Mannen á er sú manneskja sem b r yfir næmni sú manneskja sem skilur kröfur, takmörk

og jafnvægi a stæ na, sem ver ur til ess a hún veit nákvæmlega hversu langt hún getur

gengi í eim og a hva a leyti hún á a halda sig frá eim. Einnig segir hann a næmni

sé djúp vir ing fyrir huglægni einstaklingsins og reisn hans, opinn hugur og tillit gagnvart

hugsunum og tilfinningum annarra.42 Í ess háttar andrúmslofti ar sem kennarinn í

einlægni gerir sér grein fyrir a stæ um, ætti heimspekileg samræ a a blómstra. Hlutverk

kennarans skiptir ví miklu máli til a samræ an sé heimspekileg samræ a en ekki

einungis hversdagslegt spjall um daginn og veginn. Hann arf a vita hversu langt hann

getur gengi gagnvart nemendunum í samræ unni, ví samræ an á a vera krefjandi en

a eru jafnframt takmörk fyrir ví hversu langt er hægt a ganga nærri nemandanum. Til

ess a einstaklingurinn geti bori traust til a stæ na samræ unnar arf kennarinn a

vera næmur fyrir vi fangi sínu, sem er nemandinn, og svo a stæ unum í heild sinni.

En tjáningin er ekki alltaf í or um ví líkt og allir a rir menn, b r nemandinn til

tákn, me vita og óme vita , sem kennarinn, me jálfun e a innsæi, ætti a geta túlka .

Me túlkun sinni stendur hann nemandanum nær, en Gu mundur segir einmitt a

líkaminn sé einskonar brú frá sál til sálar ví á sama hátt og líkaminn skilur sál frá sál á

setur hann ær í samband vi hver a ra.43 En hann bætir vi a vi rá um hug annara af

svipbrig um, or um og gjör um og á sama hátt gefum vi í skyn hugsanir vorar og

40

sama 41


Juuso, Hannu, Laine, Timo og Rocena, Ieva. 2009. “Dialogua, self and education” í

Dialogua on Dialogue, rannsóknarsk rsla fyrir “Developing dialogue through philosophical enquery” kennsluáfangi fyrir kennara. Framleitt í samvinnu vi EU Socrates Scheme af Menon hópnum, sem samanstendur af kennurum frá 11 Evrópulöndum. Uppkast/2009: 65 43

sama

23

tilfinningar.44 etta undirstrikar ví mikilvægi næmni og jálfunar kennarans sem felst í

ví a hann sjái umfram a sem sagt er í samræ unni. á fyrst er hann fær um a stjórna

samræ unni en a skiptir höfu máli hvernig samræ an fer fram. En ég tel a , ásamt ví

a lesa í háttalag nemandans, á er a í samræ unni vi nemandann, og nemandans vi

a ra nemendur, sem kennarinn fær inns n í sálarlíf hans.

Kennarinn arfnast bæ i innsæis og áræ ni

a er etta krefjandi starf heimspekinnar, etta erfi i sem krafist er af einstaklingnum,

sem skiptir máli fyrir samræ una. En Gu mundur segir einmitt a nám almennt sé starf

sem sé sni i a kröftum nemandans, hvorki of né van, en hann segir einnig a áreynslan

megi ekki vera of lítil ,, ví a eins og vö var vorir verra, ef vér látum á ekki ver a fyrir

eirri raun sem eir geta sta ist, annig er ví fari me hæfileika vora”.45 En hann

bendir á a a sé ánægjan sem vi upplifum eftir a hafa loki e a tekist á vi erfitt verk

sem skiptir máli. ess vegna ver ur kennarinn a sní a vi fangsefnin eftir getu

nemendanna ví a á fyrst vaknar áhugi nemendanna og vi leitni af sjálfu sér en án

eirra má ekki búast vi neinum framförum.46 Kennarinn ver ur a geta tt nemandanum

a ystu olmörkum hans til a hann láti af sjálfsverundverund sinni. a a stunda

heimspeki á ekki a vera au velt og ægilegt. En Brenifier segir a skilgreining og

hugtakamyndun, og a a krefjast ess a einhver leiti og afhjúpi sannleikann og efist,

getur veri og a öllum líkindum er, sársaukafullt og í andstö u vi á samú sem vi

höfum gagnvart náunganum.47 Hann segir jafnframt a heimspekin, líkt og a rar

bardagalistir, geti ekki komist hjá ví a hrasa, detta og fá marbletti og annig roskumst

vi , me ví a fást vi raunveruleikann.48 En samkvæmt Brenifier á eiga tilfinningar og

a a stunda heimspeki eins og hann l sir ví, ekkert sameiginlegt. Sú tilfinning sem er

algeng, samú , er samkvæmt honum sú tilfinning sem gefur oft ástæ u til a stunda ekki

44

sama 45


sama 47


sama

24

heimspeki. Hann segir a samú in lei i okkur a eins á villigötur og frá ví sem skiptir

máli.49 En vi megum ekki rugla essu vi samkennd ví ég vil meina a samkenndin sé

mjög mikilvæg fyrir samræ una, ví vi ver um a hafa samkennd me ö rum

átttakendum samræ unnar, án samkenndarinnar höfum vi ekkert traust og án trausts

erum vi ekki hei arleg. Samú in ein og sér er ekki gó vegna ess a ef vi erum of

upptekin af ví a særa ekki tilfinningar annarra og ví segjum vi sjaldnast a sem vi

vildum sagt hafa. Eins ef vi erum of upptekin af sjálfinu á segjum vi heldur ekkert

sem myndi kannski varpa skugga á sjálfi . Sjálfi er okkur of kært. ess vegna horfum

vi til franskrar heimspeki um sjálfi , sjálfsveruna, til hugmyndarinnar um a gefa upp

sjálfi til a samræ urnar nái betur árangri. En eins og á ur var sagt, á örfnumst vi

hugmyndanna um samkenndina til a minna okkur á vir inguna sem vi berum fyrir

ö rum. Kennarinn leggur grunninn a gó ri samræ u og a er í höndum hans a st ra

samræ unum á nærgætinn en ákve inn hátt til a samræ urnar séu heimspekilegar.

Gagnr nin hugsun Innsæi

a a ,,skynja alheiminn me innsæi” er kjarni ræ u Schleiermachers Um trúarbrög in

en hann kallar etta almennustu og æ sta formúlu trúarinnar.50 ó a trúin sé ekki efni

essarar ritger ar á eru a hugmyndir hans um innsæi sem er innblástur hennar. En

hugmyndafræ i Schleiermachers um innsæi sem hann l sir sem undirstö u trúarinnar, er

einnig hægt a l sa sem grundvelli ess a ma urinn sé si fer isvera. etta innsæi opnar

nefnilega dyr inn a okkar innsta. En a sem skiptir mestu máli er a etta innsta er

kjarni tilveru okkar, okkar hjartans mál, en a er jafnframt vi fangsefni samræ unnar. Í

umræ u sinni um innsæi tekur Schleiermacher fram a :

49

sama 50

Schleiermacher, Friedrich. 1799. Um trúarbrög in. Ræ ur handa menntamönnum sem fyrirlíta au. ing Jón Árni Jónsson. Ritstj. Björn orsteinsson og Ólafur Páll Jónsson. Hi íslenzka bókmenntafélag, 2007: 105

25

,,Vi getum ekki kennt eim a skynja me innsæi, vi getum ekki flutt frá okkur til eirra ann kraft og á kunnáttu a láta skilningarvitin alsta ar drekka í sig hi upprunalega ljós alheimsins, sama frammi fyrir hva a fyrirbærum vi stöndum”51

Me ,, eim” á Schleiermacher vi á sem ekki trúa, en a sem skiptir okkur máli hér er

a hann segir a innsæi , sem hann talar um, sé ekki hægt a kenna. Sá sem vill ö last

innsæi arf, í fyrsta lagi, a vilja ö last a , og ar a auki arf hann a s na vi leitni til

og taka skref á móti. a sama á vi um menntun, en vi urfum vi a vera opin fyrir

ví a menntast á sama hátt og ví a trúa. Vi urfum a taka skrefi á móti, bæ i í

almennri menntun og í trúnni, eins og Schleiermacher l sir ví. ví a er ekki hægt a

innræta trúna og á sama hátt er ekki hægt a innræta lærdóminn inn í nemendur nema a

ví leyti sem eir eru tilbúnir til a taka á móti ví sem kennarinn vill mi la til eirra.

etta getum vi kalla a mætast í gættinni, egar nemandinn stígur skrefi á móti

kennaranum – í menntagáttinni.

Samkvæmt Schleiermcaher á er innsæi og ver ur ,,ætí eitthva einstakt,

a greint, bein skynjun, ekkert anna ”.52 Innsæi er bundi tilfinningunni, en innsæi án

tilfinninga er ekkert, a ,,getur hvorki átt sér réttan uppruna né réttan kraft”.53

Schleiermacher segir a í huganum a skiljum vi etta tvennt, vi tölum um innsæi og

tilfinninguna. En a er egar etta tvennt, innsæi og tilfinningin, er eitt og hi sama,

á ur en vi greinum a í sundur, á á sér sta leyndardómsfullt augnarblik ,,sem ver ur

vi sérhverja líkamlega skynjun, ... ar sem hugurinn og vi fang hans hafa svo a segja

or i eitt”.54

Á essu augnabliki, sem lí ur skjótt hjá, og erfitt er a festa hendur á, á sér

sta upplifun sem Schleiermcher segir a erfitt sé a l sa í or um, en hann segir samt

sem á ur:

,, a er hverfullt og gagnsætt, eins og fyrsta angan sem döggin andar á n vöknu

blómin, feimin og blí eins og meyjarkoss, heilög og frjósöm eins og

brú arfa mlag; já, ekki eins og etta heldur er a sjálft etta”55 (leturbreyting mín)

51

Schleiermacher, Friedrich. 1799: 175 52



sama 55

Schleiermacher, Friedrich. 1799: 121

26

Me essari ljó rænu l singu reynir Schleiermacher a ná utan um andartaki egar

veröldin opinberar sig fyrir manninum e a réttara sagt hann finnur sig í veruleikanum. En

Schleiermacher segir a ma urinn stilli sér ávallt upp í andstö u vi veruleikann, en

trúarbrög in, sem hafa smekk fyrir óendanleikanum, eru a sem gætir ess a ma urinn

sé í veruleikanum. A hann skilji sig ekki frá honum. A hann finni sig inní honum.56

En

til ess a hugtakagreina veruleikann í heimspekilegri or ræ u, hvort sem hún er vi

okkur sjálf e a a ra, á reynum vi a skilja okkur frá veruleikanum. Vi reynum a

skilgreina okkur frá vi fangsefni okkar til ess a geta sé hlutina í sk rara ljósi.

Schleiermacher hins vegar vill draga okkur aftur til baka, inn í veruleikann. Me

innsæinu upplifum vi veruleikann upp á n tt. Fyrir Schleiermacher er trúin fyrst og

fremst upplifun og etta innsæi er innsæi trúarupplifunar, hér myndum vi vilja nálgast

a sem innsæi upplifunarinnar án ess a velta trúar ættinum sérstaklega fyrir okkur,

látum hann liggja á milli hluta.

En rétt a taka fram a innsæi sem Schleiermacher fjallar um er ólíkt ví innsæi

sem minnst er á hér a framan. á var átt vi innsæi sem mikilvægur eiginleiki

kennarans, eiginleiki til a geta st rt samræ unni annig a hún sé heimspekileg. Innsæi

kennarans er ví ólíkt innsæinu til a skynja alheiminn, sem er innsæi sem hver og einn

reynir á me sjálfum sér og roskar í heimspekilegri samræ u.

Tilfinningar og rökhugsun

En hvers vegna a blanda gu fræ ilegri heimspeki, í essu tilviki trúarlegri upplifun, inn

í hugmyndir um heimspekilega samræ u sem fyrir flestum er álitin ,,hrein” hugsun og

rökræ a? Kenningarnar sem hér hafa veri settar fram, til a reyna a sk ra einn og sama

hlutinn, vir ast a öllu leyti stangast á. Brenifier segir a vi eigum a losa okkur vi

tilfinningarnar og deyja fyrir sjálfum okkur, á me an Schleiermacher segir a innsæi ,

sem vi notum til a skynja alheiminn sé uppfullt af djúpstæ ri tilfinningu fyrir

veröldinni. Hvernig er hægt a fylgja bæ i Brenifier og Schleiermacher a máli í

heimspekilegri samræ u? Hvernig er hægt a vera dau ur og á sama tíma fullur af

56

Schleiermacher, Friedrich. 1799: 104

27

tilfinningu? Ég held a vi ver um a deyja fyrir sjálfum okkur til a geta nota innsæi .

Brenifier er stóllinn, sem vi tum upp a glugganum, og Schleiermacher er kíkirinn í

hendi okkar. Án stólsins á gætum vi ekki sé út um gluggan og án kíkisins sæjum vi

skemmra en ella. Vi ver um a hreinsa hugann líkt og Descartes l sir í riti sínu

Or ræ a um a fer og Brenifier reynir a setja í framkvæmd í samræ uformi sínu, til a

geta opna okkur fyrir eirri tilfinningu og innsæi sem Schleiermacher l sir.

Tilfinningin sem fylgir innsæinu er ekki sú sama og samú in sem Brenifier segir a sé

eina helsta ástæ an til a stunda ekki heimspeki. Tilfinningin er eitthva anna og meira

en samú , eitthva sem vi eigum erfitt me a setja í or . En Schleiermacher segir a

,,sérhvert innsæi er í e li sínu bundi tilfinningu”.57 essi tilfinning segir hann, ver a

menn oftast varla varir vi en í ö rum tilvikum getur hún vaxi svo ákaflega a ,, i

gleymi af hennar völdum bæ i hlutnum og sjálfum ykkur, allt taugakerfi getur veri

svo gagns rt af henni a um langa hrí ríkir essi skynjun ein og endurómar og hamlar

gegn verkan annarra áhrifa”.58 Sí ar segir hann: ,, i muni vitaskuld vi urkenna a etta

liggur langt ofar mætti jafnvel sterkustu tilfinninga og hl tur a eiga sér allt a ra

uppsprettu í ykkur”.59 a er essi tilfinning sem fær manninn til a gapa yfir veröldinni,

spyrja sjálfan sig spurninga og leita svara vi eim, en ég tel a essa tilfinningu sé a

finna í heimspekilegri samræ u, ef vel a henni er sta i . Me essari tilfinningu erum

vi opin fyrir ví a sjá óendanleikann í endanleikanum. Me Schleiermacher náum vi

fram andanum sem umlykur samræ urnar og vi horf eirra sem taka átt í henni. a er í

samræ unni sem vi getum fari út fyrir endanleikann. a er vegna ess a heimspekin

er upplifun og hugmyndir Schleiermachers minna okkur á ann hluta heimspekinnar sem

erfitt er a festa í or . Einhverntíma heyr i ég vísa til essara tveggja fræ a,

heimspekinnar og gu fræ innar sem systra. Rökhugsun og tilfinning. Systur sem ganga

hli vi hli en eru sjaldnast sammála um nokkurn skapa an hlut. En ef a er rétt a ær

séu systur á hljóta ær a í upphafi a vera af sama mei i, en bá ar reyna ær a svara

spurningum mannsins um tilveruna.

57



sama

28

Páll segir í fyrrgreindum huglei ingum sínum vi Öskju a hugur mannsins sé

,,knúinn áfram í óendanlegri vi leitni til a festa sig vi veruleikann og trúin og tjáningin

eru höfu farvegir essarar vi leitni”.60 Trúin er essi tilfinning og vi tjáum okkur í

samræ unni. En Páll segir einnig a í raun sé essi vi leitni okkar borin von, ekki nema

a ,,okkur takist a halda huganum sjálfum á lofti, svo a hann geti sífellt fari um

veruleikann og fundist hann ná utan um hann allan, haldi honum saman, var veitt

tilfinninguna fyrir heiminum sem einni órofa heild, sem er ó sífellt a taka á sig n jar

myndir”.61 En a mætti kannski or a a svo a a a halda huganum á lofti væri a

eiga í heimspekilegri samræ u, vi sjálfan sig e a a ra.

Ni ursta a

Ég tel a heimspekileg samræ a sé gó lei til ess a jálfa hugann, til a efla krafta

hans og getu, alveg sama hvort einstaklingurinn ekkir eitthva til heimspeki e ur ei, en

a er vegna ess a í samræ unni arf einstaklingurinn a kljást vi sjálfan sig og

hugmyndir sínar á krefjandi hátt, eitthva sem hann gerir ekki í sínu daglega lífi. ess

háttar hugsun á sér einungis sta ef a ver a einhver andleg átök, áskorun e a togstreita.

Heimspekileg samræ a er ví einn af grundvöllum gagnr ninnar hugsunar sem er eitt af

ví mikilvæga fyrir einstaklinginn og samfélagi til a roskast og dafna. En a alatri i

er a a a hugsa gerir okkur a mönnum.

Mikilvægi samræ unnar birtist einna helst í or um Gu mundar: ,,Vér lærum a

hugsa vi a hugsa”.62 Í samræ unni fær einstaklingurinn tækifæri til a mæta ö rum

huga en í skólunum er a ö rum nemendum. Lei beinandi samræ unnar e a kennarinn

er a eins túlkandi, áhorfandi og stjórnandi en ekki átttakandi. Hann er ar af lei andi

fyrst og fremst lei beinandi samræ unnar ví a skiptir miklu máli hvernig samræ an

fer fram og um hva er rætt. En til ess a geta sta i vel a verki arfnast kennarinn

innsæis og áræ ni. En annarskonar innsæi er einnig mikilvægt fyrir samræ una en a er 60

Páll Skúlason. 2005: 43 61

sama 62


29

innsæi Schleiermachers, innsæi sem getur aldrei veri án tilfinningar. Tilfinningin er

bundin tilveru mannsins, mannsins sem kemur inn í veröld sem hann ey ir öllum sínum

ævidögum í a reyna a skilja. Tilvera hans er fólgin í ví a kljást vi hana. ess vegna

er a honum mikilvægt a nema og tileinka sér a sem er honum til framdráttar. A

menntast er a gera eitthva anna a sínu eigin. A vaxa og dafna. Vöxtur nemandans er

a sem skiptir öllu máli en roski einstaklingsins er markmi menntunarinnar.

Heimspekileg samræ a er gó ur vettvangur til a menntast um tilveru mannsins

vegna ess a í henni mætist endanleiki skynjana okkar og óendanleiki hugsana okkar,

a er a segja, egar ma urinn yfirgefur sjálfsverund sína me ví a tileinka sér

vi eigandi vi horf og a gerir hann einungis í traustu umhverfi sem er stjórna af

kennaranum. ar af lei andi er heimspekileg samræ a mikilvægur hluti af kennslu í

grunn- og framhaldsskólum.

30

Heimildaskrá Brenifier, Oscar. “A quick glance on the Lipman method”, Oscar Brenifier: Institute of

Philosophical Practises. Sótt 16. júlí 2009 af: http://www.brenifier.com/english/lipman_critic.htm

Brenifier, Oscar. “To philosophize is to cease living”, Oscar Brenifier: Institute of

Philosophical Practises. Sótt 16. júlí 2009 af: http://www.brenifier.com/english/cease_living.htm

Descartes, Réné. 1637. Or ræ a um a fer . . Magnús G. Jónsson me inngangi og

sk ringum eftir orstein Gylfason. Reykjavík. Hi íslenzka bókmenntafélag,

1991.

Gu mundur Finnbogason. 1903. L menntun: huglei ingar og tillögur (2. útgáfa).

Rannsóknarstofnun kennaraháskóla Íslands í samstarfi vi Félagsvísindastofnun Háskóla Íslands og Sagnfræ istofnun Háskóla Íslands. Reykjavík, 1994.

Hreinn Pálsson. 1986. Heimspeki me börnum (2. útgáfa). Reykjvaík. Rannsóknarstofnun

uppeldismála. Rit nr. 4, 1986. Juuso, Hannu, Laine, Timo og Rocena, Ieva. 2009. “Dialogua, self and education” í

Dialogua on Dialogue, rannsóknarsk rsla fyrir “Developing dialogue through philosophical enquery” kennsluáfangi fyrir kennara. Framleitt í samvinnu vi EU Socrates Scheme af Menon hópnum, sem samanstendur af kennurum frá 11 Evrópulöndum. Uppkast/2009.

Páll Skúlason. 2005. Huglei ingar vi Öskju: Um samband manns og náttúru. Reykjavík.

Háskólaútgáfan. Páll Skúlason. 1991. ,,Mannvernd” í Sjö si fræ ilestrar, Háskóli Íslands –

Háskólaútgáfan, Rannsóknarstofnun í si fræ i. Páll Skúlason. 1977. ,,Vi horf til menntunar” í Pælingar: Safn erinda og greina.

Reykavík, ERGO, 1987.

Mikael M. Karlsson. 2005. Hugsun og gagnr ni í Róbert H. Haraldsson, Salvör Nordal

og Vilhjálmur Árnason (ritstjórar), Hugsa me Páli: Ritger ir til hei urs Páli Skúlasyni sextugum, (bls. 67-74). Reykjavík: Háskólaútgáfan.

Schleiermacher, Friedrich. 1799. Um trúarbrög in. Ræ ur handa menntamönnum sem

fyrirlíta au. . Jón Árni Jónsson. Ritstj. Björn orsteinsson og Ólafur Páll Jónsson. Reykjavík. Hi íslenzka bókmenntafélag, 2007.

31

Sigurjón Árni Eyjólfsson. 2008. Tilvist, trú og tilgangur. Reykjavík, Hi íslenzka bókmenntafélag.

heimspekileg samræ a...skynjana okkar og óendanleiki hugsana okkar. ess vegna getum vi sagt a...

Documents