hue-motthoi edit copy

V HNG-AN

HU CA MT THI

HU CA MT THIV Hng-An

Xut bn ln th nht:Nh xut bn Nam Vt, California, USA, 2006

Copyright by V Hng-AnBa v trnh by: Tc gi.

2

Hu ca mt thi - Li tha

Li tha

C u vng minh nguyt

u t c hng

L BCH

Ngng u trng sng nh gng,Ci u chnh nh c hng xa vi.

TN dch

Ngng u nhn trng sngCi mt nh qu xa.

V HNG-AN dch

Hu Ca Mt Thi l tp hp nhng bivit v Hu ca mt thi qua, thp thongbng cung nh, trong hoi nim ca mtngi xa x vo tui x chiu, nh nh,qun qun. . . .

Trn trng mi bn c cng chia s.

Tc gi,V Hng-An

5

Hu ca mt thi Trong tp ny

TRONG TP NY

ng xa Thnh Ni * 9nh hng cung nh trong phong cch Hu(1) * 29nh hng cung nh trong phong cch Hu (2) * 41Vua T c con ai? * 61Hu rt *79Ting Hu, mt ngai ng? * 93Con ma i * 107Chuyn cung nh nghe k li * 115Hu ln ng * 135M Ngai * 157Chuyn c * 173Xun t trong y * 183Ph thy v ma Xun *193Voi ca vua * 201V vua cng ln chc * 215Hu c t khi m? * 223Cng cha ly chng * 243My ln tht th Kinh * 259

*

6

Hu ca mt thi ng xa Thnh Ni

NG XATHNH NITng nhng ngi Hu tha hng.V HNG-AN

Khi ngi bn hi ti qua in thai, Ny, citrng Thiu sinh qun ngy xa ca Nh Qun khu,nm ng B Tham hay ng B Th? Ti khngngi trong mt thong mi tr li c, v phi bt bnh lm vic trong my giy phi bt i lp bi thigian cho qu kh hin ra. Nu bn c c trong tay bn du lch ca Hu ngy nay th d thng cm vi ngivit trong my dng hai nim ny.

Vic nh c s ph c tn ch c t khi Php hVit Nam, pht trin th theo m thc phng Ty. u khng bit, ch ring trong Thnh Ni -- tc Kinh

7


thnh Hu -- nh c s n trc ph c tn. Phi t1945 mi thy nhng con ng trong Thnh Ni ct tn theo kiu mi, cn trc , ngi ta ch gi theothi quen. Trn con ng, h thy c ci g ni bt, cth ch dn mi ngi mt cch d dng, ngi ta lyngay vt y lm tn ng. Nh ng m Hn, tc LThnh Tn ngy nay, chng hn.

Thi ti cn trai tr, ci tn m Hn rt thng dng,nghe d s i vi ngi l, v gi ra cnh hn ma bngqu, nhng i vi my chng, m Hn li l con ngd thng, v c nhiu ngi p. Ch th m tronghi k Thng T ngy xa, nh nh... qun qun, tcgi Qu Chi H ng nh, d nay hai th tc trnu, vn cn nh v k tn vanh vch cc ngi p nay ln chc b, khng b ni cng b ngai. Cng nhci tn Qun cm m ph vy, nghe m u rng rn, tngnh phi n cm chung vi c hn cc ng, nhng thct li l mt nh hng c thc n ngon, thc n c o,ngi nm ri c mun tr li gh thm, khng phich mt ln. M sao li gi l ng m Hn? Munbit, phi ti ngay gc ng L Thnh Tn v Mai ThcLoan, s thy c mt ci miu nh, st ngay bnng, gi l Miu m Hn. Ngy 23 thng Nm nmt Du (5/7/1885), kinh Hu tht th, vua Hm Nghiphi ri cung in chy ra vng rng ni Qung Bnh,cm u cuc khng chin Cn vng. Khi qun Php tMang C nh ra, phi hp cng qun Php t TaKhm s bn kia sng Hng ch i hc S phm bygi -- qun nh vo, qun lnh v dn chng cht nhr, sau ngi ta phi o h chn tp th. My chcnm sau, ngi ta pht hin c mt h nh th, bn htct em ci tng chn ni Ng Bnh, ri lp miu th,

9


hng nm c ti ngy 23 thng Nm li t chc cng trt long trng. Truyn thng vn cn gi c cho tiby gi, d bit bao th h qua i. Ci miu tuy nhnhng ni ting nn c dng ch con ng chyngang trc miu, thnh ra ng m Hn.

T ngoi ca Thng T - Ty gi l Mirador VIII --i v, con ng thng tp mt mch t Thng Bc choti Cu Kho, ra n ca Hu (Mirador I), ngy nay c tnl ng inh Tin Hang, trc 1975 l inh B Lnh( B Lnh hay Tin Hang cng ch l mt ng h inh Hoa L, nhng chc nghe Tin Hang c kh th hnB Lnh nn i cho n oai?!) Xa kia con ng ny cnhiu tn: an t Thng Bc v n ca Thng T,ngn ngn, li mang tn Ty, Rue de la Citadelle, nhngdn Hu ch quen gi l ng Thng T. on nytuy ngn nhng c hai tim chp hnh ni ting, tngchp nh cho cung nh, no Nam Phng Hang hu,no vua Bo i, no triu nh , l Tn Tht Dungv Tng Vinh; sau 1945 cn hat ng mt thi gian rimi chm dt. ng Thng T cn c ngi ta nhvi tim n Lc Thnh v bnh khoi Lc Thin. LcThnh th ng ca lu, nhng Lc Thin vn cn snghng sng mnh v hp dn du khch.

T ca Thng T vo H Thnh th c tn l ngH Thnh, an chy ngang h Tnh Tm c tn lng Tnh Tm, cn an t Cu Kho i vo, khngnh c mang tn ng Cu Kho hay khng. Nay ai nh,xin nhc gim! T ca Thng T i vo, va v khica, s gp con ng chy st chn thnh ct ngang, l ng Thng Thnh. R ngay v tay tri mt an,ni ch T B Trang do nhc s Nguyn Hu Ba sng lp,ngy xa l tr s ca Tam Php Ty hay Tam Php B

11


Hnh, c quan x n ti cao ca Nh Nguyn, ni bt clc no dn cng c th ti nh trng ku oan cthu nhn n, v cu xt theo th tc khn cp. Ci vnh trng ku oan ni ting hn c l v b Bi HuNgha. ng Bi Hu Ngha, ngi tnh An Giang, uTh khoa thi Hung nm 1835, i Minh Mng, lm Trihuyn, b vu oan, mt chc, b y lm lnh. B Bi HuNgha t Vnh Long i ghe ra Hu, n Tam Php tynh trng ng vn np n ku oan cho chng, cuc chng thot nn.

Ca Thng T trc 1945

T ca Thng T i v mt an, c con ng ctngang, mang tn Tng Duy Tn. Con ng ny, ngyxa, on tay tri chy ngang trc Quc T Gim -- saulm trng Trung hc Hm Nghi c tn l ng QucT Gim; cn an bn tay phi, chy ngang trc TamTa, mang tn l ng Tam Ta. Khun vin Tam Tany cng tang thng bin i d lm. u tin, lph ca vua Minh Mng khi ang cn l Hang t, rilm Thi t, sau vua cho ngi em, mt thi gian, li lyt xy cha Gic Hang. Ri Ty chim, lm tri lnhkhi tht th kinh (7/1885). Sau , ngi ta xy ba tanh, ta gia dnh cho Vin C Mt, ta bn tri lmMuse Economique (Bo tng Kinh t), ta bn phi l cquan c vn ca Bo h cnh 6 b ca triu nh, gi lDelgations aux Ministres, my ng gi l Nha Hi l.V y l l do c ci tn Tam Ta. Cng v pha ny, nikhu vc trng Trn Quc Tan ngy nay, xa kia lVin Thng T vi hai n v k binh l Khinh K Vv Phi K v, khin cho ci tn ca ng Nam b qunlng tr thnh ca Thng T, v ci thnh ng nga

13


Thng t tr thnh mt cch ni quen thuc ca Humt thi ch my c gi ham chi, trc nt.

Vin C Mt trongKhu Tam Ta, hi u th k 20

Ni theo kiu M, qua khi block Quc T Gim,s gp khu vc ca Vin Bo Tng Khi nh, nay lVin bo tng C vt Hu. Qua khi block ny lng inh Cng Trng, tc ng Tn Nhn ngyxa, v chy ngang trc Ph Tn Nhn, c quan qun trHang tc, lp ra t i Minh Mng. K cn ph ny,pha tay phi l vn hoa Ba Vin, cy cao bng mt, idin, c hiu Thun Xng nm ngay bn ng HThnh, ni ting mt thi Hu, thua chi ting tm nhbch ha Sears ca x Hoa K (!) i vi m ti, ci gb mua sm Thun Xng l s mt, d l ci ra ch ci! Trc 1975, trong dy ph Thun Xng ny ctim n Lu Hng ni ting vi nhng mn ln. Chnghe vn cn nhng hnh nh i ch (?). Ma lnh, icoi phim v, gh y m n mt t cho ln, nghe thitl m bng, v v nh ng ngon.

Nh ni, Thnh Ni chnh l Kinh thnh Hu xa,nn ta khng ly lm l khi nhiu con ng, nhiu khuvc, c tn mang m hng triu nh, d triu nhchng bao gi chnh thc t tn nh th cho nhng conng. Tan l sn phm ca dn a phng.

T ng t inh Cng Trng/ inh Tin Hang tip tctin v pha bc, s gp cc con ng Hn Thuyn, xal ng B Hc , Nguyn Ch Diu tc ng Lc B,ng Dung tc ng B Tham, v Nguyn Biu, tcng B Th; C ngi ngy nay hi: gi l ng LcB th d hiu, v ngy xa, t i Minh Mng (1820-

15


1841) c 6 B -- tc Lc B -- ca triu nh, l Li, H,L, Binh, Hnh, Cng, t trn con ng ny 1 Nhngsao li gi l B Tham v B Th? Lm g c cc b nhvy?

Ci ny, mun tr li, phi i v c cu t chc cacc b ngy trc mi hiu c. Cm u mi b l mtThng th (B trng). Ph t Thng th c T vHu Tham tri (tng ng Th trng ). K n l Tv Hu Th lang (tng ng gim c cc Nha). Vth, con ng chy ngang cng ng ca 6 b (Bng) gi l ng Lc B; con ng chy ngangcng ng ca cc Tham tri 6 b gi l ng BTham; v con ng chy ngang trc cng ng ccTh lang l ng B Th. Ngi Thnh Ni xa x lungy c khi ln ln ng ny vi ng kia, nhng cmt iu rt d nh, y l v tr ca B Li chnh l tanh xa, dng lm qun ng ca Qun Thnh Ni .Lm dn Thnh Ni, chng l cha mt ln ti qun xinth thc bn sao giy t hay rng?

Khi B Hc (Gio Dc) c lp ra di i DuyTn (1907-1916), ngi ta ly ph c ca vua Dc clm tr s . Con ng chy ngang trc b c gi lng B Hc, tc Hn Thuyn ngy nay, con ng cnhiu ngi p v qun c-ph Dung, mt thi sinh vinti lui, nay khng bit cn khng.

Nu con ng Thng thnh chy ngang trc TB Trang c hai hng cy m-u xanh ngt th hai bnng H Thnh l nhng cy nhn (nhn) ln, lm micho m tiu yu ng hng th ba vo mi h v. D

1 ng inh Tin Hang chia cc ng Lc B, B Tham v B Th thnh hai cm. Cm bn tri, thuc cc b Li (ni v), H (ti chnh, kinh t), L (l nghi v gio dc) ; v cm bn phi thuc cc b Binh (quc phng), Hnh (t php),Cng (cng chnh v kin thit).

17


l th h n anh (trc 1945) hay n em (sau 1945) aimun n trm nhn cng phi c b c bn, a leo cyb cnh, a canh chng tun st (thi cn vua) hay cnhst (sau 1945), a lo tu tn ti sn!

Ng t Mai Thc Loan/inh Tin Hang l mt ngt ni ting ca Thnh Ni: Ng t Anh Danh. Chng canh no tn Danh c s nghip ln lao ly lm tn c.Anh Danh l gi tt tn ca mt ngi trng o to quanv ca Nh Nguyn, gi l trng Anh Danh GioDng. Ni ng t ny c mt trm bin in, trngAnh Danh nm ngay gc . Cng ngay gc ny c tonh xa, ngy trc l dinh ca quan Trung Qun thng, chc quan v cao cp nht ca triu nh, thiKhi nh, m v quan cui cng l Trung Qun thngNguyn Hu Tin, chng ca cng cha Ngc Sn, congi th hai ca vua ng Khnh. Ngi Hu thu thng gi ng l C Trung hay C , m t dinh cang nay l Ngc Sn Cng cha t, trn ng NguynCh Thanh, mt nh vn in hnh ca c , mt aim hp dn du khch.

Sen h Tnh Tm ni ting c nc, khi phi ni, chc ci tn H Thnh nghe l tai mt cht. H Thnh l cquan gn gi an ninh v trt t bn trong kinh thnh, tcThnh Ni, cm u l mt c. C H Thnh rtc uy, v di tay c c lnh tun st, l x lm mt anninh trt t l c cho lnh bt nht ngay; bn trong NhaH Thnh c nh tm giam, tc gi lao H Thnh. Mtln c xm ti rn rn chy ra ng coi, ti cng butheo. Th ra, ng L Thng, L trng phng Hu An,khn en o di, tay kp d, tay xch ni t nu ncch, ang cng vi my ngi na dn mt ngi n b,b tri hai tay, xung H Thnh giao cho c , v ngin b ny b bt qu tang b thuc c (?) vo ni nc

19


ch ca mt nh kia, khi gi vo xin nc ung. Sau Cchmng thng 8 (1945), khi vua khng cn, c ln i hc v,ti v l bn ng coi ngi ta dn hai tn Vit gian vlao H Thnh. C by o Vit gian qu c, nay nghli khng bit gian hay ngay gia thi bui nhiu nhngkh ni lc .Vo thp nin 1960, v tr H Thnh cdng lm c s cho trng N Trung hc Thnh Ni.

T H Thnh i v, s gp h Tnh Tm bn tay tri,lu Tng Th bn tay phi, ri qua cu Kho s dn n bang, ca Hu, Mang C v vng Lng Y, ni c thngbn ni kh cho ti ngy theo v ra ring, v cng t ti khng c dp lui ti na, cng hn 40 nm!

Ngay c con ng Mai Thc Loan kia, ngy xa lng ng Ba v dn ra ca ng Ba, Ty gi lMirador IX, c tn chnh thc l Chnh ng nhng hunh t ai thm nh. T khi nh nc xy hai bn ngnhng ngi nh kiu mi, bn li cho cng chc Namtriu, a s l cc ng Tha phi, nn cng c nhiungi gi con ng ny l ng Tha Phi! T cang Ba i v, gp ngay con ng chy st b thnh ctngang, Pha bn tri gi l ng Nh thng, v cmt nh thng nh nm trn , cn pha bn phi c tnl ng Ch Xp, v c ci ch nh, Ch Xp. Ngynay, c hai con ng u mang tn chung l ng 68.

Bc chn n Hu, ci p vo mt du khch trctin l K i cao sng sng. Ngi Hu chng bao gidng hai ch K i, ci cho sch v, giy t. Hc Ct c m gi. V th, con ng chy ngang dichn K i c gi l ng Ct C, ngy nay mangtn l ng ch Khim. Cng con ng ng ch Khim

21


ny, ngy xa, ty mi on m mang mt tn khc nhau.Chng hn, on gn Quan Tng i -- tc i quan stthin tng ca c quan Khm Thin Gim c gi lng Nam i. Dn khng cn bit n Quan Tngi l ci chi, h thy c mt ci i dng ln trn mtthnh pha nam, trng ep , d thy, nn gi l Nami, thnh cht tn.

Cng trong ci gc kinh thnh pha ty nam ny cn X tc nn c ng X Tc. Ci n X tc ny,by gi th nh ca ph ht, ch ngy xa, rt trangnghim, l ni vua phi lo cng t hng nm. n ththn X Tc l v thn coi gi t ai, ma mng, em lis an n cho t nc. Hai ch x tc, v th cn c nghal t nc, t quc. im c o ca n ny l khi lpn vo nm 1806, vua Gia Long ra lnh cho 23 trnv 4 doanh (tnh ngy nay) t Nam Quan n C Mu)u phi la ch t sch, ly mu dng v Kinh hipli lm nn tng trn cng ca n, tng trng s thngnht lnh th ca t nc. Tht l mt vic lm trntrng v y ngha.

Chung quanh hong thnh tc i Ni c 4 conng bao bc. Con ng chy song song vi b thnhi Ni pha ng l ng Hin Nhn, v chy ngangtrc ca Hin Nhn, ca pha ng ca i Ni, dnhcho phi nam v ra. m tang ca vua cng i ra cany, v Ng Mn ch dnh cho vua ang ti v. C iu tikhng nh r l ng ny c i tn lm ng anTh im khi no. Hai bn ng, pha Quc T Gim,l hai hng phng v; cn pha Lc b, l hai hng cymui, cho bng mt ma h v nhng chm tri mui chicht, nh nh ht cm, m l nhc hi lm n bn

23


sng ch to bng ng hp, nghe n lp bp rt vui tai.Cc ng Lc b, B Tham, B Th u thng gc ving Hin Nhn, v cc c, cc quan xa kia u dong ny m v trong Ni (i Ni) chu vua. Quakhi ng ba an Th im/ ng Thi Thn mt anngn, bn tay phi l trng n tiu hc an Th im,trng cp 1 u tin dnh cho con gi trong Thnh Ni.Nguyn n mang tn Ty l cole des Jeunes Filles , c lc i tn thnh an Th im sau khi Nht ochnh Php (9/3/0945). Trng c xy trn khun vinca Vin St c.

Trong cng mt khun vin, gii hn bi bn ngngy nay l inh Tin Hong, Ng S Lin, an Thim v Nht L m c n 3 c quan u lng vo nhau,xy mt ra ba hng khc nhau, l: Nha H Thnh, Vin St v Quc S Qun. Con ng nh chy ngangtrc Quc S Qun, ni lin ng H Thnh (inhTin Hang) v ng Hin Nhn (an Th im) cgi l ng S Qun, sau gi l ng Ng S Lin.Trong khun vin ca Quc S Qun c mt ci gingnc rt trong dn gi l ging S Qun -- ma hkhng bao gi cn, pha tr rt ngon, tc truyn l gingxa ca lng Din Phi c, m t b sung cng lmkinh thnh.

V pha nam, chy ngang trc ca Ng Mn l

ng Ng Mn, nay gi l ng 23 thng 8. C lngi ta mun nhc li ngy 23/8/1945, ci ngy vua Boi tuyn b thai v, trao quyn cho Vit Minh, chmdt ch qun ch cui cng ca Vit Nam sau 143 nm

25


tr v (1802-1845). 2 Cc ng Ng Mn, Ct C uc trng m u. L m u xanh quanh nm, nhng bntr khng quan tm ti v p . Tri m u mi l cihp dn, c ti cui tun hai ba a cng xm r nhau ilm tri m u em v gt sch v, phi kh, lm bi nhchi. Thu , bi thy tinh cng c, nhng l th xa xca con Ty v con nh giu.

V pha ty, ng Ng Mn chm dt bng ngChng c, tc L Hun, con ng bc pha ty iNi, chy di ra n Ng H, con sng o ct ngangkinh thnh, vi hai cng Ty thnh thy quan v ngthnh thy quan, cho php nc lu thng t ty sangng. Ngy xa, khi t Ty Lc cn l ni lp trngthi Hng v thi Hi th c n ma thi, con sng Ngny u c thuyn ca s t v thn nhn t cc ni vkinh, nghe m ngai ti k li nh th, v k thi Hngcui cng m ra nm 1918, ti cha m mt, lm chi bit!

Cng ging nh ng Hin Nhn pha ng, conng pha ty c gi l Chng c v chy ngangtrc ca Chng c, ca pha ty ca i Ni, dnhcho phi n v ra. m ma ca cc b Thi hang Thihu (b ni vua) v Thi hu (m vua) u a qua cany. i xa, ch ngha cng mnh, h n ng th phily vic lm t ci lng nhn hu l chnh, cn n b thphi lm sng ci c hnh ca mnh, nn mi t tn caHin Nhn v Th Nhn dnh cho phi nam, v caChng c, Qung c dnh cho phi n. Ngy hnng nc, cc b trong ni cung mun ra sng Hnghng mt hay tm mt th theo ca Chng c ra khi

2 n 30/8/1945 mi lm l trao n kim tng trng vng quyn cho i din Vit Minh trc lu Ng Mn.

27


Hang thnh, ri theo ca Qung c m ra khi ThnhNi. Nm 1944, ti c xem m b Tin Cung, mrut vua Khi nh, b ni ca vua Bo i, l do butheo ng anh bn ngoi, ng chen chc hai bn ngChng c xem ci m to cha tng c. Trong vtht th kinh nm 1885, vua Hm Nghi cng tam cunglc vin c ph ra ca Chng c, ri theo caHu m that ra khi kinh thnh.

V pha bc, ng Chng c thng gc vi ccng L Thin, kit L Thin, v Cu t. ng LThin nay l Trn Bnh Trng, cn Kit L Thin tcng Trn Cn, l con ng nh hn, chy song songvi ng L Thin, cch mt qung ngn v pha bc.Ni c rnh r nh th cng l nh thng bn c nhctung ch hn 40 nm xa Hu, nhiu hnh nh ch cn lnhng bng m. Thu cn hc trng Vit Anh, tcNguyn Tri Phng sau ny, c mi bui sng, ma cngnh nng, ti u phi tt vo ng L Thin, ni c nhng L Dc, L trng phng Hu An c (k ng LThng), r my thng bn i cng cho vui ng xa;c vy 4 nm rng ca thi hc nht cp, tc cp 2ngy nay. Nh trong Thnh Ni, vy m a no cngphi li b qua tut bn kia sng Hng hc. Chnhng a con nh gu mi c xe p, v mi n khiu trung hc, Thy ti mi cho chic xe p lm hctr trng Quc Hc! Li ni lang bang ri; ci ngny c tn L Thin, chng phi k nim tn ca mtng h L tn Thin no u. L Thin l tn ca mtn v ng trn trm ngi, gm 3 i, tuyn t dn lngPhc Yn, Tha Thin, vn ni ting nu n kho, chuyn lo vic nu c cng t v yn tic ca triu nh --ch khng phi cho vua, v vua c mt i qun u bp

29


ring, gi l Thng Thin. Hi u triu Nguyn, LThin ng pha ng i Ni, n i Minh Mng(1821) mi di v ni ny.

Gi l ng Cu t nay l Nguyn Thin Thut-- v ng ny dn n mt cy cu xy bng gch bcqua h, dn vo ca Chng c. Khu vc cn kng ny l khu Cu t, cng c nhiu ngi p,khin Qu Chi khng qun k trong bng phong thn, xinc c Thng T ngy xa, nh nh...qun qun s gp.Gia thp nin 1960 tr v trc, trn ng ny c mtci ch nh nhm vo bui sng, gi l ch Cu t. Khiti ln ln, trn con ng ny cn hin hu hai c s,nguyn l ch tr ng ca hai n v qun i thi trc, l V Hu Ng v V T Tam. Khong thp nin 1960,ngi ta ph b nhng ngi nh nt ca V Hu Ng,lp ra mt ci ch thay th cho ch Cu t thngnhm mt cch mt trt t. iu bun ci l ch cbng hiu kh ln, bng tn, vit ch xanh, Ch VHu Ng nhiu ngi c m khng hiu ci chi -- dngtrn hai ct tr b th. C ngi hi ti, Rng khnggi Ch Cu t, m li li gi Ch V Hu Ng, nghemt tai qu!, ti ci, Qua bn Thnh ph m hi.

i v pha Bc mt i, s gp V T Tam. Chnh shin din ca ci v ny m ng ba L Hun/ng ThiThn c tn l Ng Ba T Tam, lm ci mc cho my btr gi cuc xe ko t ch ng Ba v, y v Ng BaTa Tam, my xu? Nin kha 1946-1947, v T Tam cdng lm trng s cho trng tiu hc Trn Cao Vnmi thnh lp. Nh ti gn , nhng khi v cn lnhtrng nn khng c vo. n khi c ngi b con cb dng lm Cai trng, mi theo chn ng ta vo xem,

31


th t ra l c s lm thuc sng cung cp cho b phnHa lnh Ct C, dng bn ng lnh. Ngy xa,thuc sng ca ta l mt hn hp gm ba th, c ginh v trn u vi nhau, y l lu hynh, dim tiu vthan thu u (su ng). Cn thy c ci chy gi than,lu hynh, v rt nhiu nong phi thuc sng. Thucsng bm kn mt nong nh c trt bng hc n. Bntr chng ti cy thuc sng ra, em gi nh ri lmpho t chi!

Song song vi ng Chng c l ng Nh -- trc 1975 c tn Cng , nay l Nguyn Tri --chy t ca Nh pha nam cho n ca An Ha pha bc. Trong Thnh Ni, c hai con ng chy theohng bc nam, rt di, rt thng, y l ng H Thnh pha ng v Nh pha ty. u ng Nh ny l nh ca mt thng bn thn, t hi cn tiu hc.Mt ba ti chi, v qun kha, mt bng ngay chic VeloSolex, lai xe gn my nh ca Php thi thp nin 1960,bun ngn ng c tun.

Hai bn ng Chng c, tc L Hun, trngton phng v, ma h trng tht l rc la. Khng hiusao gia nhng hng phng v , on gn ng ba YtKiu/L Hun li chen vo mt cy su. C l cng lui lm, v n cao, to, bn tr chng ti khng leo lnc. Ti ma su chn, ch c nc sm n cao-su(ging thun) xm vo m bn, ha may c tri b vming. Ch ngi mi su chn cng chy nc mingcc! T Qung Nam tr v, khng thy c loi cy ny.

i v pha bc, ng Chng c, tc L Hun, gpng Ca Hu tc Yt Kiu. Trong k c tui th ca

33


ti, y l con ng chnh tr v pha ty nhng khvng v, nh no cng c vn rng, ch no khng nhca th thy mc ton bi rm, y cy ng sc v cymm xi. Khi i qua khu Tn Miu, miu th vua Dcc, do vua Thnh Thi (1889-1907) lp nn, thy saom u qu; sau 1945, ch cn l ng gch vn. Trong khuTn Miu ny, hi xa c nh thy Tr ., mt ng giot, d c ting, con nt a no nghe cho i hc thy Tr. th mt my mo xo, nhng cha m li rt tn nhim.Ti c hn hnh hc h vi thy nm ln lp Ba haylp Nh chi , v c chng kin cnh thy tr my anhhc tr li tht l n tng, no m bng, b r thging, da qu x mt v.v., nhiu a s khc rng, thmthit, ti cng s, nhng nay nh li, thy bun ci, vtan l n php da dm ch thy khng c c tm hnhh con nt.

Qua khi ng ca Hu mt qung ngn, th ngChng c gp ng Ha Bnh, nay l ng ThiThn, con ng bao mt bc ca i Ni. Ca Ha Bnhxy nm 1811, i Gia Long, l ca pha bc ca i Ni,ban u c tn l Cng Thn, sau vua Minh Mng i lma Bnh (1821) ri Ha Bnh (1833) v gi nguyn choti ngy nay. i Ni c bn ca, Ng Mn l ca dnhcho vua, c tnh cch nghi l; Hin Nhn th dnh chophi nam, cn Chng c th dnh cho phi n, ringca Ha Bnh tuy b ngai khim tn hn cc ca khcnhng li l ca hn hp, a dng. Vua vo ra i Nithng dng ca ny, nht l t khi c xe hi (i DuyTn, 1907-1916), v xe c th n tn thm, ni vua .Con ng, v th mang tn Ha Bnh, mi cho n sauthng 3/1975 mi i lm ng Thi Thn nh hin nay.

35


Ngi nh ni ti sinh ra v ln ln nm trn conng ny nn mi i thay ca n c nh hn trong kc. ng Ha Bnh c gii hn bi ng on Thim v ng L Hun (Chng c), ngy xa rtvng v v ni ting nhiu ma, khng phi ti ch nghengi ta n m cn nghe c chuyn ma do m ti k li.Hai bn ng, trc 1945, l hai hng dng liu c th,gc to phi hai ba ngi m mi ht, bng l rm rp,nhiu m kh. Mt ln, cy dng cao nht b st nhgy i. M ti k khi st nh, ngi ta (?) thy mtbng trng nhy qua cy dng khc, b bnh lun continh d lm, trnh c c ba Thin li! Sau , ngita n ht hai hng dng ny v trng li bng cy nhn(nhn). Con ng v th, trng sng sa hn v khngnghe ai k chuyn ma na.

Ngy nay th nh ca mc ln lin tc t u cho ticui ng, ch trc kia, nht l trc 1945, con ngHa Bnh ch c hai xm nh hai u ng, mt chgip vi on Th im, chng nm nh vi ci nhPhng Trung Hu, pha sau l nh nhc s Ng Ganh; vmt xm khc, ch gip vi ng L Hun, vi vn vnbn nh. Gia hai cm nh ny l mt khong trng lngm hai vt t rng mnh mng gi l Hu B (chkhng phi Hu B, nh c ngi Php vit sai), chiai bi ng Canh Nng tc Phng Hng. Hi trc,ngi Php lp S Canh Nng (Service Agricole) phabn phi con ng nn mi sinh ra ci tn . Khu Canhnng l mt vn bch tho L con nt chng ti thngvo kim m cy bt-bt lm banh chi, r nhau hisoi, gt v qu, v chy vt gi ln c trn my ngphu lm vn Canh nng. Hu B l ni vua ra tp nga,ci nga do chi, ngha l vng cm a, nn ngy xa

37


c hai bc tng ln v di, chy t thnh i Ni ra chon ng M Khi, tc Thch Hn v Nht L ngynay, ngn cch xm nh dn v ni vua gii tr. Gi lM Khi v hi xa c M Khi s , l tu nga ca vuanm trn ng ny. Trn ng ny cng c tu voi.Ngay ni gc ng Phng Hng/ Nht L, bn nyng l mt ci miu nh v bn kia ng l c s utin ca Trng B Cng, tn thn trng K thut Hu.Ci miu ru phong np di hai cy bng c th, c tnchnh thc l Thch thn tng qun miu. Khi ti cn Hu vn thy a phng th cng, nay khng bit cnhay khng. Quanh gc bng, la lit ng to, bnh vi. l miu th hai pho tng bng ca Nguyn VnThnh v L Vn Duyt, hai danh tng ca vua GiaLong, m gc gc vic th phng hai pho tng ny l ti tm hiu ca nh Hu hc thi danh LopoldCadire.

Khi ngi ta ph b hai bc thnh ngn khu vc HuB, khng bit vi gch vo u m ch cn li cimng. Vo ma lt, khi nc dng ngp c khu mnhmng nh bin nhng nc ch ngang lng, bn tr chngti trong xm r nhau ng b chui, ra tha h chochng, a nghch.

By gi nh li th ti thy v tr xm nh ca ti thtl tin li v c nhiu ci th hn cc xm khc trongThnh Ni. Ngy h, tha h banh v th diu, v ct trng ngay trc mt nh; sn bay Thnh Ni saulng, vt t Hu B trng tri, tha h xem my bay loib gi ca vua Bo i, ca ng Su ng Nm g ctcnh h cnh.

39


C s xy dng kin c u tin trn vt t Hu Bny, pha on Th im, l trng Trung hc T thco Duy T, xy di thi Tng thng Dim, hnh nhca Hi ng hng Qung Bnh, nay l Trung tm Gaodc K thut Tng hp Thnh Ni. Sau bin c MuThn (1968), hng dy chung c vch vn lp tn chi h dng ln cho nhng gia nh mt nh mt ca vbom n, nht l nhng ngi tm tr trn thng thnhca Thng T. Con ng Ha Bnh t khng cnmt ch trng, nht l khi dy nh ca my ng s quanxut hin ven ng M Khi.

Hi u th k 20, khi chng kin s thay i ca Nam nh di tc ng ca t nhin, T Xng cm thn rng :

Sng kia ry nn ng,Ch lm nh ca, ch trng ng khoai.m nghe ting ch bn tai,Git mnh cn tng ting ai gi .

Trong hi c ca ti, s i thay khng n t thinnhin; tt c u do con ngi, l nhng lp sng phhng ca thi i tc ng qua nm thng. Trong gingi thay cng thy mnh trong y, thp thang bngbun, vui...Cng may vn cn ci tn Thnh Ni mgi v m nh. Nu c ng hng no c nhngging ny m thy ngi vit ni sai, ni by, ni thiu,xin lm n ch gim, rt ly lm bit n./

V HNG-AN [email protected]

41


43

Hu ca mt thi nh hng cung nh (I)

NH HNG CUNG NHTRONG PHONG CCH HU (I)

Hi cn qut mi ngang, khi c thy ti cho bitmi i a th trn bn th l a kim giao, ti khoilm,em ngay vic y khoe m ln vi l bn th l mixanh cng lp v cng xm, hn nh ta cng c caqu! Bn c bit ti sao khng? V a kim giao c mtc im tr danh, khng khoe c th m c lm.

V pha Ty Nam Hu, cch th trn Cu Hai chng15km v pha Ty, sng sng ngn Bch M vi caotrn 1500m. Cu Hong Bo i vi my ng Ty thuca c th lc u c bit th ngh mt trn ni ny.Nhng Bch M khng ch ni ting l ni ngh mt tuytho vi cnh quang xinh p m cn ni ting vi cykim giao. l mt loi cy khng ln, g mu trngng, khi kh, va nh, va dai va cng. Gp cht c,t mu trng ng, g ng sang mu thm en. Cc vuaNh Nguyn, li dng u im ny, dng a kim giao phng nn u c.

45


Chn thm cung thng c nhiu b s. Nhng g xyra trong bn bc tng cao ca Hong thnh (i Ni)qu l nhng b mt hp dn, v chuyn trong Ni mtkhi c truyn ra ngoi hn khng thiu phn thm btmu m, do kh m bit u l h, thc. Th nn ngayc n vic n ung thng nht ca vua cng d tothnh huyn thoi. Ti tng nghe b ngoi ti k rngvua ch dng a kim giao m thi, mi ba mt i,dng xong l vt. Ni nu cm cho vua cng th: miba mt ci om t. Trong ci tr non nt ca ti hi y,h b ngoi k chuyn th hng m ln m nghe cni k li vi bn b cho oai, cn chi phn bit thit gi.V chng, trong cnh sng ngho nn hi y, ci kiu nxong l vt a, p om, qu tht ch c vua m thi !Mi v sau, qua sch v v qua nhng nhn chng camt thi vng son cung nh, nht l thy ti, v Nhtng Th v cui cng ca Triu Nh Nguyn, ti mi cth tm bng lng vi nhng hiu bit tng i chnhxc hn, chng hn, vic n ung hng ngy chn cungnh.

Triu Nh Nguyn, c hai b phn lo vic m thc.Ph trch nu nng c bn cho cc yn tic v t l, kgi ca triu nh l L thin. Dn lng Phc Yn Tha Thin vn ni ting nu n kho, thng c chnlm lnh L thin. Trong bn con ng bao quanh iNi hin nay, c ng L Hun bc pha ty. ung L Hun, pha Ct C, c mt con ng nhmang tn L thin. l ni n v lm vic ca bphn L thin ngy trc. Cn lo i ch v nu n hngngy cho vua v tam cung lc vin l Thng thin.

47


Thng thin l u bp ring ca vua v Hong giann phi gn vua tin phc v. Do , lnh Thngthin c trong khu T Cm Thnh, l khu vcnghim mt nht trong i Ni.

Ngoi tr vua Bo i do chu nh hng ca vnho Ty phng nn sng chung vi v con ti inKin Trung cn t i vua Khi nh tr v trc, vuasng khu vc ring, khng chung ng vi v con nhdn d.

Ni ti i Ni l ni ti cung in. Khi no gi lcung, khi no gi l in? C ngi cho rng v hnhthc, cung in chng khc g nhau. l loi kin trckiu cung nh, di, to, cao, rng (theo tiu chun VitNam xa); ch khc nhau ch cng dng. Nh dnh chophi n c gi l cung; v d Hong hu cungKhn Thi (Khn l mt qu trong Bt qui, thuc m,ch v n, ng u l Hong hu). Cn in l dinhth dng vo vic cng, vic triu nh; v d vua lmvic ti in Cn chnh v n ti in Cn thnh (Cn lmt qu trong Bt qui, thuc Dng, ch v nam, ngu l vua). Ring ti, cn c vo thc t kin trc th cth thy c rng cung v in khc nhau qui m kintrc. Nu in l mt kin trc c lp 3 th cung l mtkhu vc kin trc trong c in, lu. cc, v nhiu cs ph thuc khc.4

y, hy ni v thi Khi nh. Hng ngy,Thng thin i ch cho c Hong gia nhng ch m

3 V d in Thi Ha, v cc in khc trong T Cm thnh, nh Cn Chnh, Vn Minh, ng Cc v.v.4 V d trong khu vc cung Din Th c ta nh chnh l in Th Ninh, nh T Tr, lu Tnh Minh, Trng Du t, Phc Th am v.v

49


nhn vic nu nng cho ring vua m thi. Thc phmmua v c phn phi cho tam cung lc vin, th n slo vic nu nng cho cc b (Thi hu, Hong hu . . .)cho hp khu v tng ngi.

Th ly mt ba n ca vua Khi nh lm in hnh.Thc n c sa san ti nh bp (cn gi l nh tr, trc ngha l bp) ca s Thng thin. Cm cha nu.Thc n nu chn xong, c cho vo qu sn son, vosing 5 ph khn , c che hai lng vng v c lnhThng thin khin vo in Kin trung. y c mtnh bp. Lnh Thng thin by gi mi nu cm chonng, cng hm li thc n dn ln. Cnh ng AnCu tuy nh nhng c ting v c mi mu rung ttnht ring cy mt loi la ngon gi l la Nhe, go htnh, cm mm v rt thm, ch dnh ring cho Hong gia.

V hnh thc, mm cm ca vua l mt mm gi, cn ba mi lm mn. in l nh rng mm cm cahong phi c tam thp ng phm v (35 mn).Bn ng vi la ln: mt mnh vua m xi n 35 mn,n chi ht. y, Mao Trch ng i tic Tng thngNixon Nhn Dn i Snh c n 90 mn, th sao?Ci hay l ch ny: lnh Thng thin c tha thngminh kt hp hi ha gia nguyn tc v nhu cu thct cng s tinh t, m thut trong cch dn mm. Bami lm mn khng c ngha l ba mi lm mn n.Th nn chic da mi chanh vi vi lt t l mt phmv; chic tha s trn da cng l mt phm v. Duvy, ba mi lm mn k cng hi nhiu nn phi dn ra

5 Mt dng an bng tre, to bng ci nong, ng knh chng 2m,c thnh cao khong 10cm, c quai di, hai ngi khin bng n. Thng thin v L thin dng sing chuyn ti n t ni ny qua ni khc.

51


mi th mt t, ch khng th m y mc ln nh chndn gian. Chn da ton l kiu, mang ch Ni phvi hnh rng nm mng v bng men xanh. Rng l biutng ca vua, c nm mng; rng v ngoi dn gian chc bn mng thi, vi phm iu ny l mt trng ti ( ycng l mt du hiu gip ngi chi c phn bit s ng dng v s thng thng). l loi sGiang Ty, c t ring cho triu nh v hong gia.Khu vc ng Ba, Gia Hi, Bao Vinh l ni tp trung ccthng nhn ngi Hoa. Triu nh mun mn hng g,gi cc nh bun c ting y n, t hng theo mu chn. n ma gi thun, khi cc thng nhn Qungng, Phc Kin sang bun bn, s nhn cc mi nyem v t lm bn Tu kp nm sau giao hng.

V a, khng nht thit phi dng a kim giao nhb ngoi ti k, cng khng phi a ng bt vng hay amun bt bc nh ngi ta n i, m ch l a tre thngthng, v vua Khi nh thch nh th, c l v a trenh, d gp. Mi ba n, nh vua s dng mt i a vmt chic tm bng. Thy ti gom hai th ny li, emv cho gia nh dng, v nh vy, hi b ti c cihn hnh (?!) nhn ngm, s m v s dng ngdng ph thi. Tre ct gi, lng tre di v thng, phitht kh, c bn tay thin ngh ca lnh Thng thinchut vt, nn i a c dng p nh mt cp di trngtin bng my : lng bng, nh, cm rt m tay v gp. . .ht trt.

Xin c m mt du ngoc v ci c gi l tmbng. Khng bit trong s cc c gi cao nin c vno cn nh loi tm ny khng? Ti ngh l sn

53


phm pht xut t tc nhum rng. Chic tm di c cybt bi, c mt u nh ging u tm thng thng dng

Vua Khi nh ng thinHnh ny chp vo dp vua Khi nh ch ta mt tic khan i ccquan ln ca triu nh Hu ti in Cn Chnh trong l mng sinh nht th 40 ca vua (T tun i khnh). Vua ngi ring mt bn, cc quan c bn tic khc. iu ny cng th hin trong ba cm hng ngy.

xa rng, cn u kia ln bng mt a, c ngivt dng sng ra p nh nh cho x u v mn, tatrn nh mt a hoa vn th. Tm m c bng nn cgi l tm bng (ngi Hu thng hi hoa l bng). Ccc nhum rng en, sau khi n cm xong, xa rng ungnc sch ming, bn dng u bng ch sch rng, rimi ri li hm rng bng thuc xa cho hm rng lunc bng p, nht l phi n. 6

6 Trong ln xut bn trc, chng ti ni rng ngi ta dng u bng ch sch rng v nhng vo thuc xa ri li rng cho p.

55


Vic vua n cm c gi l hong ng thin hayngi ng thin. Vua ring, khng n chung mm vi vcon. n mt mnh khng c vui, ngha l khng cngon cm, nn lun lun c hai trc thn (quan trc)thuc hng ng quan (Vn t t phm tr ln, V phit tam phm ) ngi hu chuyn vua cho vui ba n, gi lchu thin. Bo v vua, hu h vua trong tng ming ngic ng v sinh hot hng ngy l Th v. Vua ngi trnsp sn son thp vng hay ngi ti bn, cng loi sn sonthp vng hay cn xa c, dng ba. Hai trc thn chuthin ngi chnh chch i din, khng gn qu khiv l nhng cng khng xa qu khi phi ni ln khii thoi. Vua ch ng trong cu chuyn. l mtcuc mn m t do, vua c th hi h mi th tivua thch. i vi cc trc thn chu thin, nu gp ngivua knh trng hay c cm tnh c bit, vua c th mih n cm. khng phi l ban yn m l vua banthin. ng tng nghe vua mi n l xch gh x vongi chung mm, coi chng mang ti khi qun. Theolnh vua, th v s gi Thng thin dn ring cho trcthn mt mm khc ti mt bn khc.

n xong, vua trng ming bng g? Khng nht nh,ma no thc , v vic ny do cc b Phi, Tn cungphng ch khng phi do Thng thin lo. u cng lmt c hi tt cc b c dp by t s sn sc chochng nh m dn d thng lm.

Theo c Trn Trng Phc, mt nhn s lo thnh ca Hu, ni vy khng ng, u bng ch dng ch sch rng m thi. Ngi vit xin sa li theo c Phc.

57


Cm xong, th v dng ln mt khay ln gm cc mntrng ming nh ch, mt, bnh, tri cy. . . Tt c cch bin v trnh by vi k thut v ngh thut thngng. C khi vua khng ban thin, nhng t lng sngi, vua c th chn mt mn c bit no trong mmtrng ming biu v quan trc thn. l ngi ban n.Qu tng ny, v quan khng phi cm tay mang v. Mnqu c ring ra; sau ba n, th v s chuyn mnqu cho Thng thin vi ch th r rng. LnhThng thin s cho qu vo qu sn , trong sing,ph khn , c lnh che lng xanh, khing n tn nh.Ti y, v quan c mt vi khn o chnh t nnhn n vua lc nc, ming nh nhng ting to.

ng ngh rng mm cm no ca vua cng ton lnem cng ch phng. Cao lng m v n hoi cng n,nn nu vua t thch th nhng mn bnh dn v cHu, nh ruc s, da mn kho, da ci, rau mung lucchm nc tm kho nh, c bng th kho kh v.v. cngc dn ln trang trng trong tiu chun ba mi lmphm v.

*

Hn hai mi lm nm trc , mt anh bn ngi CnTh b ra vng Ho tuyn (Qung-Tr-Th Thin), c ln ni vi ti bn ly c ph qun ng Tn:

-Tui ni ci ny anh ng gin: ngi Hu cc anhthit l cu k, anh thy khng ? Nhn vo mm gi, thytm lum, khng bit bao nhiu mn. Da n chng ln tkia, ng um sm nhng ni thit, c da tui la va mtming. Sao khng mc cho y t, dn cho y da nh

59


trong tui, c phi khe hn khng? By ra nhiu da,nhiu chn, nhiu t, ra dn thm mt. Ci g cng mith mt cht. My con tm vi my ming tht kho rimcng chim mt da. Nm ming ch gi vung nh conc cng lm mt da. Ci ci da (mung, tha) vi mylt t cng mt da. .

. Ri li cn mc na. Gi th tui thy cng quen ri,

ch hi mi b i ra y, ln u tin thy b bn xu-xoau i nn, vai gnh hng, chn i t m mc o di, tuinhn ci mun cht. Trong tui, nh anh thy , c dpchi long trng mi mc o di, ch cn lm n bun bn,ch ba . . . th c b ba cho khe. Ni nng th l phpqu chng. Ln u tin nghe ni tha ba m thi cm,tui chng hng khng hiu. May m tui cha dnh c no y. B ny lm r Hu chc mt.

Qu tht ti khng nhng khng gin anh bn ngiCn Th m li cn bit n l ng khc, bi v nhngthc mc d thng ca anh nh thc trong ti s suyngh v ci iu t bao lu nay quen thuc qu, n xem nh mt iu t nhin, bnh thng, m s tht,khng bnh thng cht no.

Hy nhn li qu kh mt cht. T nghip Vng chon nghip , ngoi tr my mi nm gin on, lthi h Trnh v Ty Sn lm ch, Nh Nguyn ng trtrn t Ph Xun hn 400 nm (1558, Nguyn Hongvo trn th Thun Ha; 1945, vua Bo i thoi v).Ngay t bui u, chng t s c lp ca mnh trngiang sn mi, cc cha Nguyn canh ci nhiu mtchng hn t chc cai tr, quan ch, thi c, thm ch nc cch n mc. Bn cnh nhng ci chung , khng

61


th khng c ci ring. l vic to cho dng h nhngc quyn nhm mc ch va hng th va gia tng gitr cng c uy quyn. l mi ni thi cc cha; ivi cc vua sau ny, khi giang sn thng nht mt mi,vic t bi cng c phong cch cung nh cho c bithn, cho ra v vng hn, chc chn phi c. Mmcm thng nht vi 35 phm v l mt in hnh nh.

Du rng thnh cao ho su qu c ngn cch cungnh vi cuc sng dn gian nhng khng phi v th mphong cch sng ny khng lan ta nh hng ra ngoi.Chnh tng lp qu tc gm gia nh cc quan li, ccqun cha, cng cha xut gi, cc ng hong ti tuitrng thnh c php ra m ph ring, sng gn vidn chng v.v. l u cu chuyn nh hng ca li sngcung nh ra dn gian.

Lch s tin ha chung ca nhn loi chng tkhuynh hng ca con ngi l hng thng, bao gicng tm n ci tt p hn nng cao cuc sng vtcht cng nh tinh thn. Tng lp qu tc khi du nhpphong cch cung nh vo trong gia nh h, trc htnhm tha mn nhu cu ca giai cp, nhng chnh nhvy m phong cch ny qua nm thng thm dn nhhng vo sinh hot ca dn gian tr thnh n np tnhin.

Ci m ti tm gi l phong cch Hu bao gm mikha cnh sinh hot hng ngy ca ngi dn Hu, biu lqua cch n, mc, , ngn ng, c x v.v. to thnh mtnt ring, khng ln vi cc min khc ca t nc.Thc mc d thng ca anh bn ngy no c th hiu

63


c khi phng chiu hnh nh mm cm 35 phm v cavua ln trn mm gi (c k) ca dn gian.

Ti sao li l mm gi m khng phi l mm cmthng nht? Phi thy rng l mt s phng tc rtsng to, va st vi hon cnh kinh t, va by t clng tn knh i vi t tin m khng phm thng ivi vua, ng thi cng tha mn c khuynh hngnng cao phm cht cuc sng.

Ni th khng c ngha l ch thy nh hng cacung nh trn mm gi. Trong cuc sng hng ngy, nhhng ny cng bng bc trn tng mm cm gia nh,ch c khc l tng lp x hi cng cao th nh hngcng r. Chng hn, i vi mn n gin nht l raumung luc, c nhiu gia nh khng nhng chn raungon, luc cho xanh mm nh, m khi dn ra da,ngn rau cn phi c tt hai ra cho cng rau trthnh mm mi, ngon mt v d n hn. Gi lm dacng thng c ngt u ngt r cho nc da ctrong v khng ni bt, ch khng phi ch n gin rasch v u l xong.

Mt ng Bang t hi hu, n hi sa st vn thngphe phy qut giy n nh bn m hi t tm, ti bn.C ba mi vui cuc chi, qun c gi cm. B v gidnh phn cho chng bng mt mm cm rt tm tt,gm nm mn, dn trn chic mm ng bng long, chelng bng cn thn. Nm mn l:

-Da rau mung luc,-Chn nc chm,-T nc rau luc vi my tri c chua ta ni bp bnh.

65


-Da ci mung, mi chanh v hai tri t xanh,-Da rau mung xo ti.

R rng l tt c c nm phm v nhng chung quicng rau mung thi. Thit ch c Hu, Hu ca ngyxa.

Tht ra, vn nh hng cung nh trong phongcch Hu l mt ti khng nh, i hi mt s nghincu su rng, bao gm nhiu kha cnh sinh hot, nh ni qua trn, trong khi bi ny ch mi ni n chuynn m thi v rt khi qut. Xin coi y ch l nhng ntphc tho, chm ph, c tnh cch gi . C dp s xingi tip v nh hng cung nh qua ngn ng, yphc. . .

V Hng-AnSan Jose, 7-1992

67

Hu ca mt thi - nh hng cung nh (2)

NH HNG CUNG NHTRONG PHONG CCH HU (II)

Kh m xc nh n thi im no th hnh nh c nsinh ng Khnh vi mi tc th, chic nn bi th v to trng tr thnh mt trong nhng biu tng ca xHu, mang c tnh tng trng gi cm chng khc gsu nhp cu Trng Tin mm mi, dng sng Hnglng l v thp Thin M c knh soi bng lung linh.

Hn hnh nh duyn dng yu kiu v nn th khng phi c hnh thnh do mt quyt nh ca BGio Dc, buc hc sinh trung hc nam n phi ngphc, nh ngi ta c th ngh mt cch n gin. C ln phi c k tha t mt phong cch Hu, thm mt hng trm nm, lm cho ngi ph n Hu, trong mtthi qu kh khng xa, d giu hay ngho, nhn du haybun gnh bn bng, cng khoc chic o di trn mnhkhi bc chn ra ng.

Anh bn ngi Cn Th ca ti ln u tin bcchn n Hu nhn ci mun cht khi thy b bnxu-xoa vai gnh hng, mc o di, m . . . chn t ! lmt hnh nh y v cu k v mu thun ca ngi Huso vi li sng bnh d ca ngi min Nam. . . Mc d

69


tr nh ngy cng ti t vi thi gian, nhng mt trongnhng hnh nh thi th u cn in m trong k c titrn t khch ny l m M v m Ngi.

M M l mt ngi n b t c v thn, sng trongmt cn lu xiu vo sau lng lu ng Hong Tng .M sinh nhai bng ngh ni v: V Tht th Kinh , VC Thng Tm, V M i. . . Hng ngy, vi cp sanhbng g trc ln nc bng nh mun, m bc d dmkhp mi no ng ca Hu ni v, kim vi xu nht. Ging m khn khn, khi phi ln ging din t, ccon ngi m o ca m rn ln cng cp mt trng d, ph ha hu hiu vo tnh tit cu chuyn bi thm vlm cho nc mt ngi nghe kh m ngn c tuntro. B ngoi ti v m ti nc mt nh thkhng bit my ln, d ni dung cu chuyn c ccb thuc nm lng. Ti gi l nhng git nc mtnui sng m M. D c cc nh th, d lm ngh htdo ca mt k n xin, m M vn lun lun mc o di,mt manh o di v chm v p.

Cn m Ngi, c kh hn m M mt t, ngay trongxm ti, v vn ling sinh nhai l i trin ging, chicn gnh ln nc v my ci mt v mng ng no me,i, o, su, kh ngt, sim, ht mc, ht st . . . ma nothc ny, cung cp qu vt cho bn th l mi xanh nhtqu nh ma th ba hc tr. T thi bt tit, m Ngicng o di . . . chn t. Thm ch n my o, my chlng Chung hay Ca Thun, ngi tanh rnh, gnh cchy o o, lm y v chi rt ngt, m hi m k tmlum . . vy m cng o di.

71


Ch phong kin no cng to ra ng cp vi sphn bit v c quyn c li trong i sng, v lmt nguyn tc phi c nhm mc ch duy tr quyn uyca ch v s hng th ca ngi ngi trn. Nhngc quyn c li c th hin r rt trong trong lin, mc v . Giai cp quan quyn, ngoi phm phc vuaban, h cn c kh nng may mc vi la l gm vc, chtc theo s thch trong khun kh ca lut php. Cc bc chng lm quan, d nhin cng c thm ly, csc phong ty theo chc tc v a v ca chng, t c nhng quyn li ph thuc i km. Chic o mngph (mnh ph) ca cc b cng vi chic khn vnh vsau c phng tc v ph bin trong x hi qua chico ci khoc ngoi v ci khn vnh ry i u ca ccc du ngy nay. Nhng g v n mc c vua quinh, d nhin khng ai dm vi phm, nhng khng cmc nhng ch tc m phng t nhng qui nh lm cho cuc i ti p hn. Chng hn, ph n vocc dp l lc, khng phn bit giai tng, nu c iu kinti chnh vn din c o m hai m ba nh ai. Mhai l mc hai lp o di, m ba l ba lp. 7 Cc bchn mu theo gam cc b thch v bo th may cc o cng mt ln. V sao? V cc o phi mc chngln nhau v cc mu sc phi c ph by nn th phio may mt ln mi tnh ton c. o trong bao gicng hp v ngn hn o ngoi khi mc vo cc lp om st nhau v khi bc i, nhng t o theo bc chnphe phy khoe mu theo th lp, trng p mt v khc lhn ngi.

7 Theo c Trn Trng Phc, mt nhn s Hu lo thnh Mountain View, California, th c c o m 5, nhng rt kn th may.

73


o m hai, m ba, o gm, o mnh ph hay bt cloi o p no cng phi i vi qun xp con, l loiqun c hai ba ng xp nh, rng nm su ly, chyhai bn hng. ng xp chy dc t lng xung lai.Hai t o gp nhau va ng ng xp ca qun.

Khn vnh v o mng ph, tin thnca khn v o ci ca c du ngy nay.

Ph n Hu bnh dn cn c mt kiu o di khc rtsng to, l o ni khoc. Cm n v o mc l haivn bc thit trong cuc sng, nn cng tit kim cngtt. Th nn khi cc b c o di rch vt hoc rch vai,rch c, thy chm v cng k m b i th ph ca tri,

75


vy nn cc b mi em na di lnh ln ca ci nychp vi na trn lnh ln ca ci kia, to thnh mt chico mi vi hai mu sc khc nhau, c khi rt nh. Din tnh th, bn c cng hiu c ch ni trong oni khoc l g. Th cn khoc l g? y khng phil mt t m, n c mt ngha ngang hng vi ni.

Nh ni, mc o di ra ng l php lch s tithiu ca ph n Hu, bt k giu ngho sang hn. T ralch s, n np, con nh, l iu cn thit, d n rau nmm i na, nhng . . . thit tnh m ni, i lc cngphin toi. Bc ra u xm hi thm cht vic, ra qunu ng ch c Ca Thun gnh ln, bc qua nh bCu cch c ba nh xin t l chanh nng tht . . . mcng mc nguyn chic o di sao? C v long trng qu! th, tit h oi , c vic g quan trng phi chu cchnh trong chic o di nh th ? Trong nhng trnghp , chic o ni khoc tht l thch hp: qu vici o, cc b khoc ln mnh, khng x tay, ch ci mtkhuy cho chic o khi ri, v c th ung dung do xm,vn gi c php lch s m khng thiu thoi mi!Trong ngh c ln ca ti, chic o ni khoc ny lmt sng to c gi tr nh gi tr sng to ca mn cmhn.

Hnh nh cm hn c ch tc trong mc ch tiuth cm ngui ca ti hm trc vi vt liu sn c trongtm tay: ruc, m hn l lun lun sn c trong nh; mnbc h, bp chui, rau thm, t ti . . . c sn sau vn.Ch cn chu kh i con m bn hn i ngang ng lc y thnh phn cho mt ba n khoi khu. Khngc mt sng to no va tit kim li va c tnh nghthut cao tuyt vi n th, va v ngh thut va v nhn

77


sinh. Ci o ni khoc ra i cng trong iu kin tngt.

Sau nm 1975, vi np sng vn minh th hin tnhng nh cao tr tu, t o di cht bin i nh mtqu kh. Trong mt ln i qut vi thu cho mt gia nhn chun b m ci, ti c nghe mt mu ithoi l th gia hai b sui v chic o di truyn thng.

Bn ng gi Hu, thuc gia nh c cng vi cchmng. ng trai gc Qung Bnh, b m l mt cn btrung cp lm vic ti H Ni, c con trai vo lm vic Sign v gp ngi yu . C hai dn nhau v Hu,n m t H Ni vo lm l ci.

B sui gi:-Ch c em theo o di khng?B sui trai:-Ch ni o di g c?-Th o di mc vo cc dp l nh ci hi nh ri

n.-, lm g c. Loi o xa ri, ngoi ta ha may

ch c my b c gi by tm mi mi cn c loi o .By gi, np sng vn minh, tin cng tc, sinh hot,l lc g ngi ta cng n mc n gin thi.

- ngoi th c, ch y ci hi nh ri mmc ra khng c m, b con ngi ta ci cht. Thi,ch c ngi cng bng em . . .ch coi ci m mc va vng th ly mai mt mc khi lm l. m th phitheo phong tc , lm khng ging ai, thin h ngita ci, em chu khng c m.

-, , hay nh. M lm sao ch c nhiu o di p th ?

79


Cu chuyn xy ra vo ma h 1985. Cng may nhc i mi t duy nn nay chic o di truyn thng sng li, nu khng, ngh may o di chng mi nmna th tuyt ging v cc nh dn tc hc quc t hn skh cng tm kim ci gi l quc phc ca mt nc chn bn ngn nm vn hin!

Thnh ng n Bc mc Kinh ph bin khp mimin, ai cng bit. Ch n vi ngha l ni nnghay n ung, ngi ta vn cn bn ci, cha ai chu ai,nhng mc Kinh th ngha qu r rng, hin nhin.Do nh hng ca li sng cung nh, vic n mc chnkinh tr thnh mt tiu chun thi trang chng khcg th gii khi hng v thi trang Paris hay New York.

Vua Minh Mng, sau cuc kinh l min Bc (ng giBc tun, 1821), thy li mc vy ca ph n ngoi khng c nh, h chiu bt phi thay i cch nmc. D lun nhao nhao ln phn i, phn nh qua bica dao sau :

Thng Tm c chiu vua ra,Cm qun khng y, ngi ta hi hng.Khng i th ch khng ng, i, th phi lt qun chng, sao ang?C qun th ra ng ng,Khng qun, v ng u lng trng quan.

Cng may l con ngi c hng hng thng,dn d ri cng hiu n th no l ngon, mc th no lp, v d phn i, dn d ri chic vy si dy nh mocau kia cng lui v qu kh, nhng ch cho chic qundi tha tht, hi ho vi chic o di xinh p, lm tn

81


gi tr ca ngi ph n Vit Nam. Trong tin trnh lmp cho dn tc, Hu khng du dim nim hnh din mng. Nu bi th o la H ng a Nguyn Savo lch s vn hc th ngi dn Hu cng bit n nhcs Hong Nguyn vi T o Tm. Mu Tm Hu tr thnh mt c trng ca Hu m mng v trm mc.T n i, ngy nay nhng t o trng sng li bn bsng Hng, ni li mt truyn thng tng nh mthn k t ci nm 1975 .

O

Nu nh hng cung nh trn cch n mc nng vphong thi hn l vt cht th xem ra nh hng ny trnngn ng c v phong ph hn. Hn l v li ni khngmt tin mua v giai tng no cng c th ng gp vos phong ph mt cch d dng, ty nhn thc v cmtnh. Theo thin ngh, cung nh nh hng trn lini ca ngi Hu qua hai yu t tc ng: s bt bucphi king hy v s phn bit ng cp qua ngn ng.

Nh hi cn b, anh ch em chng ti nhiu ln b bm la ry l bt hiu, v l, ch v trong lc ninng khng kp suy ngh trc sau phm vo trnghy, dng nhng ch trng tn ng b ni, ng b ngoihoc cc bc trng thng khc. i, bit bao king cphi theo, lm sao my a nh nh cho xu: no kingtn ng b, t tin, no king tn vua cha, no king tnthn hong, khai canh . . . C em ti sinh ra, c t tnl Xun Minh, trong nh thng gi tt l Minh. Ti nhrng ci tn Minh c gi u chng bn nm thng ththy m ti bo c nh t nay phi gi tn em l Min.Ti hi m: Ti rng li i tn em? Tn Min nghe d

83


m. M ti cho bit l cu ti ngh i tn, v tnMinh trng vi tn ca mt bc trng thng bn ngai,ang cn sng. Rt kinh nghim , khi nh ti c thaia con u, hai v chng ti chn mt lot tn con traiv con gi, xong a danh sch cho thy ti duyt.Nhng ci tn phm hy c gch b, phn cn li,chng ti c th m dng t tn cho cc con.

Vo na trc th k XX, khi nh hng ca t tngTy phng cha ly g lm su m, hu nh i a sngi Vit, theo truyn thng, quan nim rng ci tnrt ng trng, nht l khi a v ngi trong x hicng cao, hoc khi ngi qu vng. Gi tn tc cangi khc l mt thi bt knh. V vy, t s knhtrng, phi king tn ngi , ch c gi bng chctc, a v hoc th bc trong gia nh m thi. V d,trc nm 1945, Hu v Qung Tr, khi ngi ta munni n ng Nguyn Hu Bi, Thng th B Li catriu nh Hu trc 1932, thng gi l c Qun PhcMn, v ng c phong lm Phc Mn Qun Cng.

Trong cc dp ma chay, cng gi, khi cc thy c s,ip (nu cng Pht), thng ngn nga ln ging, thnhng n tn ngi qu c, lin xung ging nh ththm l t lng tn knh ngi khut. Thi cn cpsch n trng tiu hc (cp 1), ai trong chng ta hncng hn mt ln bng mi cch bo v cho c cithng tn b (hc b ) thy c pht ra ch v khng muncho a bn ngi bn cnh c thy tn cha m mnh, sc ngy n em ra chi. Ro tn ng b, cha m ca iphng ra m chi l mt thi m l cng tt. trongdn gian m cn th, hung g i vi tng lp thng trng quyn.

85


Triu i no cng coi trng s king tn ca cc vuacha v iu ny thng c th hin bng lut php,ngha l bt buc mi ngi phi thi hnh. Hy ly mtth d v ci tn ca T Hin, mt trong hai ca bin caTha Thin m khng mt ngi Hu no khng bit.Nguyn ca bin ny i Nh L t tn l T Dung. KhiMc ng Dung cp ngi Nh L, bn ra lnh i tn lT Khch. Khi Nh L trung hng, chim li c ThunHa, lin ra lnh tr li tn c l T Dung. o Duy T,khi theo chn nhc gia t Khnh Ho ra Ph Xun mu cu mt cuc tin thn di thi cha Nguyn PhcNguyn (Cha Si), ghe ca ng vo ca T Dung ngc dng Hng n kinh . i cnh sinh tnh, oDuy T sng tc bi ca T Dung Vn k thc tms ca k cha gp thi. Nhiu ngi khng r nguyny, ly lm l ti sao o Duy T vo ca T Hin mli gi l T Dung? Ci tn T Dung tn ti n nm1841 th chm dt. Nm , hong t Min Dung ln ningi vua, ly nin hiu l Thiu Tr (1841-1847). Gi TDung l phm trng hy, nn B L phi tu xin i litn khc; ci tn T Hin ra i t .

Thi trc, th sinh di bt c triu i no cng lylm lo s v vic phm hy v vic ny s dn n nhnghu qu lm khi tht t hi. Trc mi k thi, nhng quinh v vic king hy c thng bo cho th sinh r vthy no dy hc tr i thi cng phi dy k iu . Tuynhin, v phi king hy qu nhiu, c khi nh khng xu,s st vi phm l thng.

n triu Nh Nguyn,xem ra vic king hy cngtrm trng hn. Mt ng vua Nh nguyn thng c nmtn:

87


-Danh t: l tn tc, tn mc ni, tn do cha m tkhi mi sinh ra.

-Ng danh: l tn mi, nhn lnh khi ln lm vua.Vua Minh Mng (1820-1841) sau khi chn 20 ch c ngha hay, vit theo b Nht (mt tri), cho khc voKim sch (sch ng bng nhng l vng dt mng, thaycho giy) v qui nh rng khi mt hong t c chnni ngi, s khng dng tn c na, m phi mang mttn mi, ly theo th t ghi trong Kim sch. Tha mnhTri, nhn lnh nhim v mi y thing ling v cao c,vy phi c tn mi v phi t ra xng ng vi tn mi. y l ngha ca s ch tc Kim sch.

-Nin hiu: l tn ca triu i ng thi. V d GiaLong, Minh Mng, Thiu Tr . . . l nin hiu.

-Thy hiu: l tn gi khi cht, tn dng khn khicng bi (tn cng cm). Khi vua bng h, triu nhdng thy hiu, ngha l t tn mi cho vua. V d thyhiu ca vua Minh Mng l Nhn Hong .Vic t tnmi cho ngi qu vng l mt vic ph bin i vi mingi (tn ny s c vit vo l triu ) ch khng phil mt c quyn ca hong gia.

-Miu hiu: sau khi chn ct xong, vua qu c s c th ti Th miu v Triu nh li ngh mt tn mi th, gi l miu hiu. V d vua Gia Long c miu hiu l Th T, vua Minh Mng l Thnh T.

Khi vua mi ln ngi, B L c nhim v r sot litt c mi a danh trong nc, xem c ni no trng tnvi vua khng. Nu c th phi dng s ngh xin itn mi, v danh t v ng danh l trng hy, tuyt ikhng c ni n, vi phm s b ghp vo ti khi qun,l mt trng ti theo php lut xa. Quan hay dn c tntrng vi tn ca vua cng phi lo i gp. Thm ch, i

89


vi cc quan nu c h hay ch lt trng vi tn vua micng phi thay i. Khi hong t ng ng tr thnhvua Kin Phc (1884) th dng h Trng ng, mt thgia vng tc Qung Ngi, phi i thnh Trng Quang khi trng tn vi vua.

Nh vy, c mi ln c vua mi, trong dn gian li cthm nhng ch phi king c, khng c ni ti, cngha l phi sng tc ra ch mi dng. Ci tn cavua thing ling cho ti ni cc s thn khng dm vitthng tn vua vo s m phi vit theo li chit t, aimun bit th t ghp li, s c c l ch g.

Hn c ngi s t cu hi: vic king tn ngi uphi l mt c im ca Hu, bng c l trong Nam,ngi ta king tn ng T Qun L Vn Duyt nn giduyt l dt, king tn cha Nguyn Phc Nguynnn gi nguyn l ngun. Cn ngoi Bc, ngi taking tn cha Trnh Tng nn gi tng l tng v.v.v v.v.

Vng, chng ti cng hiu iu , nhng iu cnlu y l Hu, chn kinh , gn mt tri, do vicking hy cng c t nng hn cc ni khc. Trongvic king hy ny, gii no phi chp hnh trc v chphnh trit ? chnh l gii quan li m Hu l nith sn. Chnh pht xut t gia nh cc quan li mnh hng lan vo qun chng, mt kiu nh hng dychuyn, nh chng ti c dp trnh by trong bi trc,khi ni v nh hng cung nh qua cch n ca ngiHu (Ting Sng Hng, Dallas,1992).

91


Thy ti vn lm quan di hai triu Khi nh(1916-1925) v Bo i (1925-1945), hi chng ti mibt u cp v i hc c dn l phi king hy cahai ngi, ngoi tn ca cc ng b ni v ngoi. VuaKhi nh c tn l Bu o, vua Bo i c tn l VnhThy. Th l chng ti phi gi hn o l hn c lao,gi thy l th. Khi mun ni o ngc th phi nil tr ngc. Th hi lc by gi, di s h cangi Php, vua Vit Nam khng cn thing nh ngytrc m cn n th hung h l vo lc thnh thi ca ch.

Hng c ngi Hu bin thnh hng ,hoa tr thnh bng, v vy ngi ta th gi l hoahng nhng ngi Hu c l bng hng, ch v kingtn vua T c (hy l Hng Nhm) v tn ca ca bH Th Hoa, thn mu vua Thiu Tr. Tnh Thanh Hoa trthnh Thanh Ha v trch nhm tr thnh trchnhim cng l th.

O

Nu c nhng ch c Hu m chng ta c th truytm c ngun gc ca s thay i nh dn chng ikhi trn th cng c nhng ch c Hu khc mchng ta kh bit do u m thnh hnh, ngoi tr kt lunmt cch chung chung l do vn king hy m ra.Chng hn ngi Hu thng gi m l m, c vnggi cu m l c m, gi nc l nc, bn l bin,lt l lt, v t khi phn bit s khc nhau gia muv mi, v.v.

93


S king hy qu c nh hng trn li ni ca ngiHu, nhng thc s khng mnh m v su xa bng nhhng ca vn phn bit ng cp qua ngn ng, phtxut t trt t cung nh.

Do nh hng ca truyn Tu, ca ht bi, ci lng,nn khng t ngi ngh rng trong cuc sng hng ngyni cung cm hn hong gia cng gi nhau nh tiuthuyt tng m t. chng hn con gi m l mu hu,m gi con lm vua l vng nhi v.v. Ti cng hn mtln ngh nh th cho n khi bit c s tht. Hong giaNh Nguyn gi nhau kh bnh d nhng trong s bnh d vn hm cha tnh cch vng gi. Chng hn:

-Vua gi m (hong thi hu) l ;-Hong thi hu gi vua l Con hay Hong ;-Vua gi hong hu (hay Nht giai phi) v cc th phibng B;-Con gi vua cha l c Cha;-Chu gi b l c B;-Em gi anh l c Anh (hay c Yn), gi ch l c Ch;-Hong gia v triu thn gi v vua qu c (bng h) l c Tin v cc v vua i trc l Lit Thnh.

Vua xng vi cc quan l Trm hay Ta v gi ccquan l ngi. t lng yu mn th gi l khanh, hoctn trng hn na th gi l thy. Cc quan khi i thoivi vua th xng l chng ti. Nhng danh xng nhthn, h thn, cng c th dng hoc khng trong ithoi nhng tuyt i phi dng trong giy t dng lnvua (s, biu). Ngoi tr hong thi hu, cn tt c, t

95


hong hu tr xung cho ti cc quan v th dn, m ui thoi vi vua, d trc tip hay gin tip, u phidng ch tu hoc tu m u cu ni.

Vua th phi khc ngi thng, do nhng g linh ti cng vic v cuc sng hng ngy ca vua cng cth cch ring din t. Vua n th gi l Ngi ngthin; vua ng l Ngi ngi hay Ngi ng ngi; vua ngcha dy l Ngi ngi cha tnh; vua bnh gi l Ngise mnh; vua cho ai ci g th gi l Ngi ban hay Ngi nt. Ngi ban cng c ngha l vua ra lnh, vua truynphn, vua ni v mt iu g . Nu ba cm ca vuavi ba mi lm phm v c th c m phng trthnh mm gi c bit ca ngi Hu th li ni nngca cung nh, qua trung gian ca ng cp quan li vgia nh h, hn phi gy t nhiu nh hng trong cchni ca ngi Hu.

Ngi Hu chng ta, nht l lp c, hn khng l gphong cch ca cc m (danh xng ch nhng ngitrong Hong tc, bt k nam hay n) trong cch n ni,lun lun biu l ci v quyn uy, i cc, c khi n gn nh gi to, nu nhn di mt kha cnh khc. Mtgiai thoi k rng c mt m vn l con chu ca mtng hong, nhng v n chi qu nn cnh nh trthnh sa st, thng phi vay mn, thm ch, c khi phixin tin ca ngi quen bit trc kia m tiu. Thnhng kiu xin ca m cng khc ngi ta. Xin vi xu mua khoai lang luc n cho i nhng m li ni: N,c tin dng m t nhiu m chm u my c khoai.Nu khng phi l Hu, bit v cc m, tht khthng thc cu ni y tnh hi hc .

97


Trong giao tip, i vi vua, mun ni mt iu g, ttc phi m u bng tu. Cn quan cp nh ni viquan cp trn th phi tha hoc bm, c khi cn phithm ch knh ng trc nu mun t lng cungknh hn, hoc mun gi ging nnh. Nhng li ni nycng p dng trong dn d khi h i thoi vi nhngngi c a v hoc nhng bc tui tc, trng thngtrong gia nh.

V cch mi n, t lng knh trng, ngi Bc baogi cng ni mi .(ng, b, anh, ch . . .) xi cm. Vingi Hu, ti thy c mt lot t ng phong ph ni vvic n, p dng cho tng i tng khc nhau, ty theomi tng quan th bc gia nh hoc x hi gia hai bn,biu l tnh ng cp r rt. Chng hn:

- t lng knh trng th mi xi cm, thi cm;-Va phi, lch s, th mi dng cm;-Ngang hng, cng trang la, thn mt th mi n cm;-Coi thng, ni vi k di tay, ni vi by qun,sp nh,ni gin di, ni lm y, th c: lm nmba ht, mn mt bng, nch, n, ta, dng, tp, tp...

Ngi ta k rng hi cn ch thuc a, Chnh SMt thm Trung k, Lon Sogny, rt thng tho ch Hnv ting Vit. Tuy vy, ng ta vn khng ngng tm cchhc hi thm, bt c u, vi bt c ai. thng hiungn ng ca gii bnh dn x Hu, Sogny thu mt chicxe ko, dn mi bui chiu khi n gi tan s th em xen trc ca Ta Khm ch quan ln i do mt.Mt khi ngi trn xe, Sogny tm mi cch gi chuynv chuyn tr rm r vi anh phu ko xe. Thy quanln bnh dn, li thng tho ting An-Nam, anh phu

99


ko xe t ra rt hng khi trong nhng ln ko xe chquan i do. Sau mt thi gian thc tp nh th, Sognycm thy vn ling ngn ng bnh dn ca mnh ng b vng vng hung, bn th tm cch t trc nghim khnng. Mt bui chiu, quan ln ni vi anh phu xeko : T ba ni, tau cho php mi ni bt c cu chi mtau khng hiu th tau thng cho mi mt ng bc.Anh xe ko tng mnh nghe lm, v ng bc lc by gic gi tr ln lm, mt cuc xe chng nm, su xu, chy m hi trn mi c, nay ch ni chi chi m c cng bc, sng bit chng m. y vy m khng d n.My ba lin tip, anh ta u tht bi, v quan ln rnhting An-Nam qu, ni chi quan cng hiu. Mt hm,anh cht ngh ra diu k, bn em ra thc hnh ngay. Saukhi quan ln an ta trn nm xe, anh xe ko va nngcng xe ln va hi:

-Da, bm quan ln, chiu ni ngi ta cha m igii sm ri?

Sogny khng ngi khi nghe cu hi. Im lng mtlt, ng ta ln ting:

-Gii! Ra l mi c thng mt ng bc nh tau ha. Mi ni cu n ngha l rng?

-Da, c chi m. Con ch hi quan ln l quan xicm cha m i chi, i do sm nh th ny. Nh qunh ma ti con, c khi gi n cm l ta hoc dng, cngi i chi, i do l i gii.

Ci iu anh xe ko ngh ra l my lu nay anh cgng dng ngn ng lch s ni chuyn vi quan lncho khi tht l, do quan hiu ht. Nay th cho quan

101


nghe ngn ng ca bn cng inh xem sao. Qu thtquan chu thua. Cu chuyn khng bit cha c baonhiu phn trm s tht, nhng ngha ca n tht th v:quan ln tuy hc gii thit nhng khng phi ci g ngicng bit ht; mun bit, phi tn tin cho thy, m thyl anh phu xe ko.

Khng bit bn no gp bi hc nh trng hp cati hi cn b nh th ny cha? Mt ln, sau khi nxong hai chn cm, ti bung a rt lui, v trc lt d hai chn ch u en ri. Thy ti hi:

-Rng ba ni con n t ra?-D, tha thy, con no ri.-, nhng ln sau con ng ni no ri. Khi ngi trnhi nh ra m con tr li no ri, ngi ta c th hiulm l con ni ly. Con nn ni l con va bng ri,khng ai trch mnh c.

Ch no ngi Hu c th hiu theo ngha bng,biu l mt s chn ngy v mt tm l trc mt hnhng hay li ni ca k khc i vi mnh: nghe hn ni,tau no c rut.

Ch c trong ngn ng Hu cng c mt nghakh phc tp, ty ng cnh m n mang ngha khinhtrng khc nhau. Khi dng ch c gi mt ngi cchc tc a v hay tui tc, th c mang ngha knhtrng. Nhng khi dng ch c gi mt ngi n ngi n xin, mt ngi n ng sng bng ngh lam l th cmang ngha l thng. C Ngo, c Tru Hu thucloi ny. Ngoi ra, hng ngy ngi ta cng nghe ni v

103


nhiu loi c khc, chng hn c th n, c th mc, cn my v.v.

Phn bit m khng phn bit, s lp l trong ngnng ny phi chng cng l mt c im ca Hu ?

Ngi Bc thng dy cho tr bit gi d bo vng phn bit hai cch tr li, bit khi no th d, khi noth vng. Ngi Hu cng p dng iu nhng hikhc mt cht. Trong gia nh Hu, khi tp cho tr contr li cu hi ca ngi ln, tr con c dy phi ni ld c, d khng, d cha, d ri, . . . ch khng c nitrng rng c, khng, cha, ri. Ch d i vi ngiHu tr thnh mt ch m cn thit, m u trongmi cu ni, d l cu hi hay cu tr li cng vy. Thiun, l thiu lch s, nu khng ni l v l. l mt cim m ngi ngoi tnh i khi cho l cu k.

Nhng iu va trnh by khi qut trn c ci ngynay khng cn hoc phai nht, nhng c ci vnang hin hnh trong mi gia nh. S i thay l mt ttyu v cuc sng l mt dng sng lun lun i mi binc t trm khe nghn sui tun dn v to nn dngnc v tn. Du cn hay mt, nhng c im y cng mt thi to nn ci gi l phong cch Hu./

San Jose, 8/93

105


107

Hu ca mt thi Vua T c con ai?

VUA T C CON AI?Thn tng anh i, nh nhng ngy

khoai sn vi nhau Tin Lnh.V Hng-An

Mt hm ang cong lng nh sn trn i, mt anh bncng i bng cao hng hi: Anh hay k chuyn s,vy anh c bit chuyn ngi ta n rng vua T c lcon ca ng Trng ng Qu khng? Anh c tin vykhng? Ti ci: , chuyn th ti c nghe, nhngtin th cha tin, thin h pha chuyn thiu g, cn phi tmhiu cn k mi tm thi kt lun c. C iu vchuyn ny, c ln em ra hi thy ti th ng c li kcho ti nghe mt chuyn lin h v phong thy m ng cv tin l tht , iu ny mi lm cho ti t ra nhiu nghivn. -Chuyn ra sao?-Thi ng i, dp khc, nh sn mt thy cha m k nig.

K t , hn hai mi nm tri qua, nay mi c dp tr li ti ny.

109


Trng ng Qu l ai?

l mt gng mt ln di triu Nh Nguyn, mtv i thn tr ct tri qua 4 i vua: khi nghip lmquan vo cui i Gia Long (1802-1820), ri dn dnthng quan tin chc n tt nh danh vng di cctriu Minh Mng (1820-1840), Thiu Tr (1840-1847) vT c (1847-1883). Trong i Nam Nht Thng Ch(tnh Qung Ngi), mc Nhn Vt, s thn Nh Nguyn ghi vn tt tiu s ca ng nh sau:

Trng ng Qu: ngi huyn Bnh Sn, hng cng i Gia Long. ng Qu l ngi khai khoahng tin Qung Ngi. u i Minh Mnh sungng cung bn c, sau thng chc Binh b Thng thsung C mt i thn, nm th 14 gia Thi t thiu bo,nm th 15 sung chc Kinh lc i s, i khm crung t su tnh Nam k, thng Hip bin i hc s,vn gi cng vic Binh b; nm th 17 sung Kinh lci thn Thanh Ha, nh tan th ph, khi tr v vn gichc c; nm th 20 tn phong tc Tuy Thnh Nam;nm th 21 vng c mnh sung Ph chnh. Nm ThiuTr th 1, v c cng gip rp, thng th Vn minh ini hc s, gia Thi bo, qun l Binh B kim C MtVin, li kim Quc S Qun Tng ti, tn phong TuyThnh T. Li xt thy ng Qu c nhiu cng trhoch v vic bnh nh Trn Ty, khi c sng biudng cng lao, tn ng Qu c khc vo khu sngBo i nh cng, l khu sng ng hng th nht.Ngy thng 9 nm th 7, vng danh hiu C mnh lngthn, sung Ph chnh. Nm T c th 1, thng Cnchnh in i hc s, tn tc Qun cng, sung gingquan Kinh Din. Sau v gi yu, c xin ngh, v qu

111


cht, th 73 tui. ng Qu tri th bn triu, hn 40nm gi vic c yu, c tng Thi s, cho thy l VnLng, th ph Th Miu. C tp Hc Vn hnh th.

Ai c cc b chnh s ca Nh Nguyn (i NamThc Lc, nh, tam v t k, hoc Quc TriuChnh Bin tot yu) u c th thy tot ln mt iu rtr rng l c ba i vua, t Minh Mng, Thiu Tr, n Tc u c mt s tin tng, tn nhim, trng n v u ic bit i vi Tuy Thnh Qun Cng Trng ngQu. Chnh v vy m trc khi nhm mt, vua MinhMng c bit giao trng trch ph t ngi con k vl vua Thiu Tr cho ng vi sc phong C Mng LngThn 8 kim Ph Chnh i Thn. By nm sau, trc khibng h, vua Thiu Tr cng lp li iu , khi t httin tng ni v lo thn ny trong vic ph t vua mi Tc. Chnh v vy m vua T c phong tng ngdanh hiu Lng Triu C Mng Lng Thn vo nm1850, nm T c th 3.

Khi chp thun cho ng Trng ng Qu ngh hu,vua T c t chc tin a rt l trng th: no lmth tng, no ban ng tu v cc loi thuc qu, li bocc quan a tin. Ton b h thng cung trm v quana phng trn on ng t Hu n qu nh ng Qung Ngi c lnh phi lo cung n phng tin dichuyn v n . Vua cho php ng trong thi gian nghhu h thy c vn g ch nc li dn th c dngmt s ln vua, v quan tnh c bn phn phi chuyn s ny v kinh theo h thng cung trm. Quan tnh cngc lnh phi thng ti lui thm ving, v nu gp vn kh gii quyt, phi ti thnh th kin ca lo thn h

8 By ti gii lnh s mnh chm lo gip vua tr.

113


Trng v.v. Khi Trng ng Qu mt, vua cho tng tTh Miu. 9 l mt vinh d rt ln, ch dnh cho cci cng thn, nhng ngi m quc gia phi tri n v thphng.

Ngi ta n rng . . .

Ngi ta n rng b T D, v vua Thiu Tr, v bv ca ng Trng ng Qu l hai ch em rut, c mangv sinh con trai cng mt lc. Li dng vic ny, ng Qu thc hin m mu tro con vi to bo v sau.Ly c thm ch, b Trng ng Qu b theo con traivo cung v khi v nh tro con ca b T D. Ngita ni rng Hong t Hng Nhm, v sau l vua T c,chnh l con ng Trng ng Qu vy. Ngi ta cndm thm rng c nhn vua T c th bit; vua khngtrng tro, p trai nh hng l ngc cnh vng thngc, m nc da li ngm ngm, thm mt hi r hoa vhu qu ca bnh u ma hi cn b, nn mt rngchng ra dng vng gi cht no. th li th tng yuui, khng c con ni di.

Ln n, ti em tin n ny ra hi thy ti th ng ckhng nhng xc nhn c bit v tin n m cn kthm mt cu chuyn v phong thy lin h n dng hTrng Qung Ngi nh mt tr li gin tip bng dnchng v s ng nghim ca phong thy trong i ngi.Cu chuyn nh th ny :

9 Trc Th miu (th cc vua Nguyn) trong i Ni l Hin Lm cc, hai bn Hin Lm cc c hai nh dng th cc cng thn. Ngi no c th y gi l tng t Th miu.

115


Thu hn vi, thn ph ca ng Trng ng Qunh ngho, lm ngh a ngang Mt hm, c mtngi Tu ti ni th ri khi bn. ng ta gi, nn n xin qua v gp vic, thn ph ng Qu chu kh quay tr li rc khch. th li cnkhng ly tin , v thy ng ta c v l mt ngthy Tu ch khng phi ngi bun bn tmthng. Vi hm sau, chng nh xong cng vic,ngi Tu tr li, ni vi thn ph ng Trngng Qu rng Ti coi tng ng phc hu, tuyngho nhng khng tham, li bit trng ngi. Tilm thy a l lu, qua vng ny, bit y cmt cuc t rt tt, pht cng danh ph qu n bc vng, nhng ri tuyt t. Theo sch v, th lhuyt:

Nht i tm thng,Nh i pht vn chng,Tam i pht vng,T i tuyt.

(i th nht ch tm thng thi. Nhng n i thhai th pht v s nghip vn chng, c ngi t cao. i th ba pht n bc vng. Nhng n i th t th tuyt t)

Nu ng mun th ti lm gip cho, gi l tr cin i ng ca ng.. Thn ph ng Trng ngQu ngm ngh mt lt ri xin nhn, v th huy hongmt i cn hn gia nh c quanh qun trong cnhlm thu lm mn mi Th l ng thy a l Tu gip thn sinh ng Trng ng Qu (i th nht)ci tng ngi m ca thn ph ng ta vo ci huyt m

117


c bit . Sau sinh ra ng Qu (i th hai),thng minh hc gii, t, lm quan to ba triu.ng Qu sinh ra vua T c (i th ba) v vua Tc khng c con ni ging (i th t), phi nuicc chu gi bng bc lm con, T i tuyt, ngy nh thy a l ni.

u l s tht?

Ci tin n v thn th ca vua T c c lin h nng Trng ng Qu, ti c nghe hi cn i hc nh cp (cp 3 by gi), nhng nghe qua ri b, v thychng c g hp dn, v n cng thuc loi tin n kiunh ni rng vua Bo i khng phi l con ca vua Khinh m l con ca ng ny ng kia v.v. Nhng v sau,khi trng thnh hn mt cht, li c thch tm hiu lchs, nh li chuyn c nn mi em ra hi thy ti thc nghe cu chuyn va k. Qu tnh cu chuyn c vhp dn v chi tit mi l, nhng khng phi d tin.Nhm tnh ci tui ca thy ti (ng c sinh nm 1897)th ti bit rng hn c cng ch nghe ai k li chuyn m thi, nn ti mun th tm xut x ra sao, bn hi:

-Chc ng Gim Tm k chuyn cho thy nghe?(ng ny l Thi gim trong cung cm, bit nhiu chuynthm cung b s, thng k cho thy ti nghe)

Thy ti p ngay:-Khng, chuyn ny do ng ni k. C k cho ng

ni nghe, ri ng ni k li cho thy.

Chnh ci xut x ny lm cho ti suy ngh.: cuchuyn thc h nh th no m truyn ming trong gia

119


nh quan li n i ti l bn i?? Ong c ti lm Thlang B H triu T c (1848-1883), c con gi g chovua Dc c (1852-1883), b c phong lm Nh giaiTrim phi. B l thn mu cu ng Bu Lim, tc gi lng Hong Mi, m Ph ng Hong Mi nay l trngTrung hc Gia Hi. ng ni ti l Cng B T chc ing Khnh (1884-1888), Thnh Thi (1888-1911) Vthy ti, hy V Vn Lang (1897-1977) l Nht ng Thv cui cng ca Nh Nguyn. Cu chuyn khng phic lu truyn trong dn chng m li c lu truyntrong gii quan li triu nh. iu y chng t n phic mt c s ng tin no nn mi c mt hp lc nhth. Vy th s tht u ? l mt nghi n m ti rtmun gii quyt nhng cha c c hi thun tin.

Mun lm sng t vn ny, theo ti ngh, t ra cngcn phi lm r nhng im cn bn ny:

1) Gia gia nh ng Trng ng Qu v b T Dc mi lin h no chng??

2) ng Trng ng Qu c ngi con trai no cngtui vi vua T c khng?

3)Vo thi im ngi ta ni n v tro con, liu ngQu c quyn uy v th lc thc hin m mu khng?...

Nhng nghi vn va nu c th c gii quyt nuc c trong tay mt ti liu quan trng, y l gia ph hTrng Qung Ngi. Ch mi my mi nm th cmay n vi ti khi c anh ch bin nin sanTing Sng Hng (Dallas, Texas) cho tham kho cungia ph (n bn Rono, kh nh, 1990, do Ban Trng

121


Tu Gia Ph Trng Tc bin son v n hnh Vit Nam)trong T Sch Ting Sng Hng.

Theo , thy t h Trng ng t H Tnh vonh c ti M Kh, Qung Ngi, n i thn ph ngTrng ng Qu c c Trng ng Phc - l i th6.

C Phc (1758-1801) tng lm Tri huyn M Hoa(M c) Qung Ngi, di thi Ty Sn; khi NguynVng (vua Gia Long sau ny ) chim li Qung Ngi,ng c lu dung v lm n Hu Tuyn V, ph QungNgi. ng sinh c 4 nam, 4 n, trong , ng Trngng Qu l con th ba.

Nh vy thn ph ng Trng ng Qu u c phixut thn dn d tm thng nh cu chuyn phong thy k?

ng Qu c su b v:- B Tin tht phu nhn tn Bi Th Hng, l con gica ng Tin qun Ty Sn h Bi;- B Chnh tht Nht phm phu nhn l Ngc L Quncha, con gi ng Phc Long Cng. B l em thc bvua Gia Long.- B Nh Phu nhn Nguyn Th c, khng r l lch;- B Nh Phu nhn Trn Th c, khng r l lch;- B Nh Phu nhn Ng Th c, khng r l lch;- B Nh Phu nhn L Th Hnh, khng r l lch.

ng v cc b sinh c 12 nam, 9 n.S cho ta bit rng b T D (1810-1901) , v vua

Thiu Trc(1841-1847), thn mu ca vua T c (1847-1883), l con gi ng Phm ng Hng ( 1765-1825)ngi G Cng. ng Hng l L B Thng th, khai

123


quc cng thn triu Gia Long. B hy l Phm ThHng, ni ting l ngi c hc vn v c hnh, nn mi15 tui c b Thun Thin Cao Hong Hu (v thhai ca vua Gia Long, thn mu vua Minh Mng) tuynvo cung.

Nh nu, trong cc b v ca ng Qu, khng cai h Phm c. Vy cn c vo u m ni rng v ngQu v b T D l ch em rut ???

Trong cc ngi con trai ca ng Qu, c hai ngic lu danh trong s sch. l ng Trng Quangn (1833-1913), con ca b Ngc L Qun cha, tikim vn v, v cng nh cha, lm quan n tt phmtriu nh. ng n c 7 b v, trong , b th hai, Nhphm phu nhn Phm Th Hip l chu b T D yl mt chi tit ng lu .

Ngi th hai l ng Trng Quang (1837-1886),lm quan n Tham tri B Binh, c nhiu chin cng,tng ph vua Hm Nghi ra lp cn c chng Php HTnh, sau t tit.

R rng c hai ng ny u nh tui hn vua T c(sinh 1828, i Minh Mng) Ngi cng tui vi vua Tc l ng Trng ng Tr (1828-1902) con trai th haica ng Qu v b Tin tht Bi Th Hng. ng Tr c4 b v, trong b v chnh l cng cha An M, conth t ca vua Thiu Tr, v vy, ng c phong lm PhM y.

Ngoi ra, trong tc ph h Trng c ghi li mt cuchuyn phong thy l th vo i ng Trng ng Hng

125


(1650-1720), v t th hai ca Trng tc M Kh,Qung Ngi. Cu chuyn c ghi li trong gia ph nhsau:

Nguyn ng c s nghip ring, bn vn nh cmt cy i th b trc gc sau mt cn bo ln, vng pht hin ti y mt chum vng. ng em vchn li.

Hn mi nm sau, hm n, bng c mt ngiTu l, t xa n ni ny, i qua li nhiu ln nh c tm mt vt g. ng vi n hi th ngi ny em stht trnh by, sau li a t chc th ca ng bngi y li, cho ng xem.

Sau khi xem xong, ng ni:-Vic ny qu c.

Ri thnh tht mi ngi Tu v nh ch nichn vng.

Sau khi o ln, xem xt li, thy s vng vn cny nguyn nh chc th ghi, nn qu khm phc, ri ngh tng ng mt na t n, nhng ng nhtmc t chi, ng ni:-y l ca ci ca tin nhn qu ng, lo phu khng ly lm g.

Bt c d, ngi Tu ny quay heo lm l t thnlinh ri tht i m than rng:-ng Phc Th ny tuy ngho kh, d c nghnvng m khng em dng, nay tng cng khng nhn,ci thnh tnh ny, nghn nm ch c mt.

Xong xui, xin co bit v nc.Ba nm sau, ngi ny tr li, dn theo mt thy

a l danh ting ngi Tu, n xin ving ng v ngh tm tng ng mt huyt m c bit bo nng, v c cu khon rng:

127


Giai thnh thng thng, th xut hu cng.Tm dch: Ngi m ny rt p, i i c cng hu.

l ngi M LM, ta lc ti x G Ra, thuc x Tr Sn.

n y, ti thy vn sng t ra nhiu lm: yl ngi ta trn ln thc v h phng ra mt tinn tht thit, nu khng ni l y c , v vua T cv ng Trng ng Qu.

Tht vy, r rng l gia i gia nh ca lo thn hTrng v b T D c quan h thn tnh, l chu gib T D bng c l con du ng Qu ( ch khng phiem b T D l v ng Qu). R rng l trong s ccngi con ca ng Qu, c ngi cng tui vi vua Tc, nhng khng th c s nh tro c, nh s dnchng sau. R rng l trong tc Trng c cu chuynphong thy lin quan n s thnh pht ca dng h,nhng cu chuyn ny thuc i th hai ch khng phii th su ca thn sinh ng Qu, v khng c ci huytno gi l T i tuyt.c

By gi, xin th phn tch kh nng nh tro con.Vua T c sinh nm 1828, i Minh Mng. Vua MinhMng l mt ng vua ni bt nht ca Nh Nguyn, rtc u c t chc, k cng, v quyt on. Chnh vua lp ra Tn Nhn Ph thng nht qun l Hong tcmt cch cht ch. Ngoi tr vua Gia Long (vua u) vvua Bo i (vua cui), cc vua Nh Nguyn khng c llp thi t. Vua k v c ch nh trong di chiu v chsau khi vua bng h, di chiu mi c m ra tuyn c

129


bit ngi k v l ai. Vua Minh Mng mt nm 1841v vua Thiu Tr mt nm 1847, khi vua T c mi 19tui.

Nu ng Trng ng Qu c mu to ln v saunn by ra vic tro con nh ngi ta n i, thkhng nhng chng ta ngy nay m ht thy mi ngimi i phi nghing mnh bi phc ng Qu, bi v ngl mt Gia Ct ti sinh, ti tr tuyt vi, tin liu michuyn, sp t mi vic t 19 nm trc, lc mngay chnh vua Thiu Tr, lc by gi ang cn l hongt Min Dung, cha chc bit mnh c c lm vuahay khng !!!

Mt khc, gi nh ng Trng ng Qu c mu , th th hi vi a v ca ng lc by gi, khi vua Tc mi ra i (1828), c tm vc khuynh lotTriu nh, dm qua mt mt ng vua thng minh, sc sov quyt on, nh vua Minh Mng khng?

Cn c vo gia ph, ng c nhn vo cui i GiaLong, nm 1819, v khi nghip cng danh vi chcHnh tu B L. Chn nm sau, Nm Minh Mng th 9(1828) nhn ch d giao sang B Li, lo trch nhimhng dn cc quan mi chnh n y phc vo bi kin,sung chc Hnh tu Vn Th Phng. Cng nm y, sungchc Qun l Cng vic Vn Th Phng. Thng 10thng Thng bo Thiu khanh (thp hn Hng l Thiukhanh mt bc), gi cng vic Qun Cai Phng.(Trng Tc H Ph, H 7, tr.5) Vi chc v ny, theoquan ch Nh Nguyn, th ng mi ch l quan Ng phm,ngha l quan b ch cha phi l quan ln, hng i thn.Khng th no c chuyn mt ng quan mi vo hng

131


Ng phm m c mu son ot vi tnh ton ludi gh gm nh vy.

Mt khc, vic tro con, nu xy ra, hn phi c sng la ca b T D. Mt ngi ni ting c hnh vtn qun nh b T D chc chn khng bao gi tn trmt vic lm in o cng thng nh th.

Tm li, tin n ni rng vua T c l con ca ngTrng ng Qu hon ton l mt tin ba t y dng. C cu chuyn phong thy cng nm trong dng loantin tht thit .

Mt cu hi c t ra l: ai ba chuyn nh th?V, vi dng g? Thit tng mt cht lch s vo thi c th gip chng ta mt li gii p.

Huynh tng tn

Khi vua Thiu Tr bng h (1847), ngi con trngl Hng Bo tht vng ng cay v khng c ningi. Theo di chiu, ngi k v l hong t th hai, tnHng Nhm, tc vua T c sau ny. L do l, HngBo, theo nhn xt ca vua Thiu Tr, l ngi ham chi,thiu c, li con v th, trong khi hong t HngNhm tuy con th nhng con b v chnh, li ni tinghay ch v c . ginh li ngai vng lun lunnung nu trong u ng hong tht th ny v th lcnc ngoi l ni ng mun da vo ginh li quynbnh t tay ngi em khc m.

133


Thng 1 nm 1851, ng toan trn sang Singapore cu vin ngi Anh nhng c mu bi l. ng khc lcnn n, ni vi vua T c rng nay ng ngho kh nnngi ta khi d ng, c lm hi ng nn ng phi tmni khc sng ch khng c g khc. Vua T ckhng lm ti, li an i v chu cp tin bc sng cho rav hn. Du vy, An Phong Cng Hng Bo vn mthm t chc tay chn trong v ngoi nc ch chi o chnh. Nm 1855, do mt ngi trong bn tco, triu nh ph v c m mu ni ng ngoihip ny v ht trn gi . trnh ting ni da xo tht,vua giao v n cho triu nh lun ti (nh ngh) v HngBo b kt n lng tr. Vua T c gim xung cnchung thn, tch thu ti sn, cm con Hng Bo khngc mang h Nguyn Phc m phi mang h m l hinh. Hng Bo v ut c, xu h, tht c cht trongngc. Nhng s vic cha phi chm dt . Milm nm sau, n li c hm nng tr li di mt hnhthc khc.

Vua T c tuy khng phi l hn qun bo cha g,nhng di triu i ny hu nh t nc khng c mtngy thanh bnh. Ni lon v ngoi xm thay nhau dinra khp ni. Ngay ti kinh , ba anh em on Trng,on Hu i v on T Trc, ly danh ngha ph tinh o (con ca Hng Bo) ly li ngi v chnh thng, tm cch lt vua T c qua mt bin c thngc gi l gic Chy vi.

thc hin mu ny, v chnh tr, ba anh em hon cng Trng trng Ha, Phm Lng, lp ra Snng Thi Tu Hi lm ni gp g v qui t ngicng ch hng. V qun s, h b mt tuyn truyn

135


v nm c s qun lnh v dn phu ang xy dng cs Vn Nin lm lc lng nng ct. Nguyn vua Tc ang cho xy lng ca ng ti vng ni Vn Nin,mt i cng trnh thuc loi nin cng nguyt cngnn phi tp trung rt ng qun lnh v dn phu. Thngch Nguyn Vn Xa ch huy cng trng mt cch hkhc, th bo, to nn mt ni phn ut ngm ngmtrong m qun dn lao kh. iu ny c phe hon khai thc trit , th hin qua cu ca dao cntruyn n ngy nay:

Vn Nin l Vn Nin no?Thnh phi xng lnh, ho o mu dn.

Na m 16/9/1866 (8/8 bnh dn) di s ch huyca phe h on, lc lng dn, qun Vn Nin v trangbng gm gio v chy gi vi (v vy mi gi nm nal gic Chy vi) ni dy, lt thng ch Xa v taychn, ri rng rng ko v kinh thnh, xng vo i Niquyt bt cho c vua T c. Nh phn ng kp thica ton cn v di quyn ch huy ca Chng v HOai, vua T c thot nn trong ng t k tc vcuc phn lon b p tan ngay trong m . 10 Anh emh on b bt, v khi phi ni v s phn ca phe chinbi. iu ng ni l c gia nh inh o u b x t ,d khng c bng c tham gia trc tip vo v to phn.

10 Trong khi chin u, H Oai b on Trc chm t mt l tai, nhng sau m cht Trc v bt sng on Trng. Do cng trng ny, vua T c phong cho ng lm Thng ch Dinh Long V, tc Dng Ngha T, Qun lnh Th v i thn, thng mt th bi bng vng c khc 5 ch Sc t Trung Dng Tng, mt th bi khc bng ngc qu, mt ci nhn vng gn kim cng, v 10 lng vng. ng lm n Tin Qun Thng kim T Qun (nht phm quan V) (Theo i Nam Chnh Bin Lit Truyn )

137


Thu t trong lng T c

Chin tranh tm l?

Khng phi bc vo thi vn minh hin i mi cchin tranh tm l. iu ny cha ng chng ta lm tlu. Chng hn, vo th k 15, trong cuc khng chinchng qun Minh, Nguyn Tri cho ngi kn o lymt vit trn l rng my ch L Li vi qun, NguynTri vi thn (L Li lm vua, Nguyn Tri lm ti).Kin ln theo vt mt m n, to nn nt ch l m mtcch t nhin nh do thnh thn no vit ra. Th lmt n trm n ngn v uy tn ca L Li, ngi ccoi l tha mnh Tri lm vua, ln cao trong lng dn,mt yu t quan trng gp phn trong cuc chin tranhginh c lp. Hu nh khng c ng vua no dngnghip li khng c mt huyn thoi thin mnh bao ph .Nu c mnh li to uy tn cho ngi cm u thucphe ta th hn khng thiu ngn n tm l nhm h bi phng.

139


Qua v n Hng Bo v gic Chy vi, vua T c rrng l i tng ca mt s tranh chp quyn lc. VTrng ng Qu vi hai ln vinh d mang danh hiuC mng lng thn, l ngi h tr nng ct choquyn lc , nn c hai cn phi c h b uy tn .Chnh v vy m trong ci tin n r tai kia c hai u cmt khng kht.

Qua tin n , ngi tung tin mun cho ngi nghehiu ngm rng cp bi trng T c-Trng ng Qul hon ton bt xng trong a v cao tt ca h lc bygi. Vua l th ln sng, nh tro ch chng phi lngc cnh vng g, cn by ti th thuc loi mu m gianc nn thin bt dung gian, pht cho ci n tuyt t. Vyth phi lm g by gi? Phi tr gian t, phi khi phcchnh thng. Ai xng ng l dng di chnh thng y? hi, tc khc thy ngay cu tr li: Cn ai hn AnPhong Cng Hng Bo v hu du ca ng !

Phi cng nhn tc gi tin n ny l mt tay khnngoan, th on c hng. Thi thng, t khng m nic, ngha l ni dng ng th rt kh thuyt phcngi nghe. V vy, ngi ta b cong s tht, trn lntht v gi rt kho khin ngi nghe d dng b hp dn,thuyt phc. Trong hon cnh thng tin b hn ch vothi , ngi nghe khng th no kim chng tht ginhng g c r tai. V chng, tin r tai thuc loi thmcung b s bao gi cng hp dn, v cu chuyn c th mlan truyn v lu truyn.

Nay th ti tin rng nhng tin n v mi quan h mm gia vua T c v ng Trng ng Qu u l sn

141


phm chin tranh tm l do phe i lp tung ra trong cuctranh chp quyn lc lc by gi nhm h b uy tn cagii cm quyn. Phi ch my mi nm mi c c higii quyt c mt nghi vn lch s, t ra cng cho ringmnh, mi hay i tm s tht khng d.

V HNG-ANSan Jose, 7/2000

GHI CH: Bi ny ng trn tp ch TING SNG HNG, Dallas, Texas,USA,2000, pp.13-18, di nhan Vua T c l ai?

143

Hu ca mt thi Hu rt

HU RT

Khi ni Hu rt, ti mun k chuyn ch c Hu mi c, khng ln vo u c . . .Nc i b Cha Tri thng Su Hu. Mi bui sng m gi Nam thi sm, ha hn mt ngy nng kinh ngi. Cht xongba cy chui s cho by heo bn con nh , ch Ln ivo bp, xin b ngoi ti nc ung. Ch bit bao gi bti cng c mt ni nc ch ti ngon lnh, khng chTrui th cng ch Tun. Va nghing ci om (ni) ncch rt vo ci t snh, ming ch bi bi la ln:

-Ui chao! Nc ch chi ca m va ngui ngt va trong nh nc i b cha, ri .

B ti tr li:-Ci con ni n ni v duyn m. D chi c nc i b

cha cho mi ung. Sng ni m Li bn tru ch cha ingang y th ly m ra ch ti nu, m ch ngui vinng. Ngoi Hu ra, c l khng c mt a phng nokhc c li din t c o v bun ci nh vy. Vathanh va tc. Bnh dn v qu tc c mt hu. ch long ti a ca mt ni ch ti hay mt m tr nlc khng cn nhn ra mu sc hay hng v thng c

145

Hu ca mt thi Hu rt

ca n na, ngi ta mn n ci trong tro ca nci b cng cha cho d gy n tng khi so snh. Trongtr c cht phc ca ngi bnh dn x Hu thi xa, thuvng son cung nh cn rc r, c l ci g thuc v vuacha cng c phm cht tuyt ho. Th nn l cngcha l ngc cnh vng th khng nhng ng nhinnng phi c ci nhan sc tuyt m nh tin nga gangth, m n ci cht thi kia ca nng cng trong trokhc thng v khng c ci mi v u kh ngi nhca m tin dn, nn rt ng em ra lm mu mc sosnh ! Qu l mt ngh ng nghnh him c v rttiulmNga Thng T Gia tra, ang thim thip trn chic vng gai mcdi hai gc v sa im mt, ti bng git mnh v ting bCu Th cnh nh:

-Li i, Li! Li i, Li!Khng c ting ch Li tr li.-a m chy qua nh b Mi ku con Li v y tau

biu. Con ni ngy cng h. H ra l chy rong nh ngaThng T, khng lo nh trng coi nh ca chi ht.Khng bit nh b Mi c lm chay ht bi chi khng mtra m cng qua t tp chuyn tr.

147

Hu ca mt thi Hu rt

Hnh nh ca nga Thng T qua nt v ca Gras, BAVH. Li nga Thng T. Trong mi ca ra vo Kinhthnh Hu, c l ca ng Nam vi ci tn thng tcThng T l quen thuc vi mi ngi hn c, k cnhng ngi ngoi tnh c ln n Hu. Ngi ta hunh qun ci tn chnh thc ng Nam d ba chng Nam Mn c khc trn mt ci bng vi ln gntrn vm ca vn cn . Ngi ta ch bit c Thng Tv hi xa xa, khi triu Nguyn cn lm ch t nc, c mt n v k binh tinh nhu, mang tn Thng T,ng ngay bn trong ca. C l nhng con nga ThngT thng xut hin trc mt ngi dn qua nhng lnthao din, tp luyn hay tun phng vi ting v nga dpdn, ting h di no ng, nhng bng nga thong hinthong mt, rm rt trn ng, nhng ma nga ci ngc by ra nhng cnh kh coi trn nhng bi c venng v.v. gy n tng v mt ci g thng xuynng chuyn, n o, khng chu yn, c khi l liu lnglon kh coi, khng ng c ni ch ng ngi v.v. ntng c lin h vi trng hp nhng c gi thiu

149

Hu ca mt thi Hu rt

nt na du dng, khng thch khng kh gia nh m chmun rong chi chm xm, t tp, ln la. Tin xa hnna, l hnh nh ca nhng ph n trc nt, lng nhngtrong vn quan h trai gi. Con gi Hu m b xp vo loi nga Thng T th thit l ht m. . . a con v Ni Trng n chi , hi mn mt cun sch hay m tiva kim c. Ti bo cho Bnh, bn chung ca haia, mn hm kia ri. Trng th di chp ming: -Mi a cho thng n mn cng cm bng nh acon v Ni. Chc tau khng c hy vng chi c c. Bnh c tt chng qun. Mn ci g ca ai thng lc mt hoc lu ngy ri qun tr, coi nh ca . . .mnh. Bn b thng cho rng a cho Bnh mn ci gc ngha l s mt lun, rt t hy vng vt hon c ch.Trng th di l v th. Nhng sao li a con v Ni?

Di nh hng ca Nho gio v trong ch qunch, vic trai nm th by thip l iu x hi v lut phpchp nhn nh mt c quyn ca nam gii. m n ngdn d m cn c nh th, ni g n ng qun vng.Cung A-Phng ca vua Tn Thy Hong ni tingtrong lch s, vn hc v truyn thuyt vi s lng cungn ln n hng nghn. Cc vua Nh Nguyn tuy khngbng cc vua Trung Quc v s ngi p trong hu cung,nhng vn c hng chc b phc v bn mnh, ngoi ccb v chnh thc. Vic mt ngi p no do mt cmay hy hu c lt vo mt xanh ca vua ri mtbc nhy ln ngi v cao sang m c gi no cng mc nh trng hp ca b Nguyn phi -Lan, v vuaL Thnh Tng, vn l mt thn n lng Th Li tnh BcNinh l iu thng c nhiu trong chuyn c tch hntrong thc t. Thc t ph phng hn nhiu. V vy , khi

151

Hu ca mt thi Hu rt

c lnh truyn tuyn chn cc thiu n xun th p ngip nt a vo cung cm, cc bc cha m c con gixinh p trong la tui mi tm i mi phi mt phenmt n mt ng. C ngi s hi: b c con gi ctuyn lm cung phi khng phi l mt nim hnh din,mt dim phc hay sao m li u lo lm chuyn? Cung On Ngm Khc ca Nguyn Gia Thiu trli cho cu hi . May mn c nh vua sng i v cmt a v xng ng trong cung cm lm v vang chocha m, lng nc, l iu kh khn cng nh trng sc c vy. iu chc chn l mt khi c a v kinh ,nhp vo i Ni, thng c gi tt l Ni, trong khuvc cung cm thuc T Cm Thnh, th ngi con givinh hnh bt c d cng nh Kinh Kha thu no bnsng Dch chun b sang t Tn: trng s v giai nhnu mt i khng tr li! D cuc sng v sau c th huy hong hay ch mthm trong bng ti cung nh, s phn ca ngi con gitin cung coi nh chn cht sau my vng thnhquch. Cha m cm bng nh mt con. Khi vua bngh, thn phn ca cc cung n hon ton ty thuc volng tt ca vua mi. Mt s may mn c th c tr vnguyn qun lm li cuc i. cn a s c a nsng ti khu vc lng tm ca v vua va qua i tiptc hu h khi hng cho n khi chnh h c hngkhi.

a con v Ni c ngha l s mt con, chng khc gvt s hu ca mnh a cho ngi khc mn ri b mthn. ng l mt li v von khng ging ai, mt c snca ngi dn sng gn gi chn cung nh.

153

Hu ca mt thi Hu rt

ng B cho lng nh Li nh mt bui tra n, m ti i ch v, ang chunb ba cm tra th ting b Cu hng xm hi vngsang:

-C i ch v ri ? Rng ? Con c hanh khi ringon nh ra, m c c mua c khng?

-Khng. Con m ni thch thu tri, ai mua choni. Ha l mua n ng B cho lng nh th tui cngmua . Vi ci tui Nh chuyn khoa hi (lp 11), titm hiu rng m ti mun ni l mt cuc u tkhng ng, nhng ti khng th hiu ng B l ai mlng li c th nh v c. Ti c hi nhng m tikhng ct ngha c ngn ngnh, ch ni vn tt rngng B l ng Gim, ln ri bit. Bn trong Kinh thnh Hu c mt khu vc rng lnthm nghim, kn cng cao tng. l Hong thnh, tci Ni, gi tt l Ni. i Ni c nhiu khu vc khcnhau, trong quan yu hn c l T Cm thnh. ychnh l ni cc vua Nh Nguyn iu khin gung mycai tr t i Nam Quan cc Bc cho n mi C Mau cc Nam. y cng l ni vua n ng, gii tr, sng isng gia nh, nh mi con ngi khc. T Cm thnh cnhiu lu i, cung in, mang nhiu tn gi khc nhau, lni vua v bu on th t c tr. Do nh hng ca sTu, khi ni n tam cung lc vin ngi ta thng nghrng l chn hu cung ca vua, bao gm cc b vchnh thc v m v l nng hu , thng c gi lcung phi m n. iu ny c th ng vi Tu v mt striu i khc ca Vit Nam, cn theo ch chng ti bit,khi cp n Nh Nguyn, nht l t i Minh Mngn Khi nh, my ch tam cung lc vin nn c hiuchnh xc hn mt cht.

155

Hu ca mt thi Hu rt

O

Nm thi gim (hnh bu thip) Vua lm vic ti in Cn Chnh hay in Vn Minh,v n ti in Cn Thnh, cn chnh phi th ti cungKhn Thi. Cc th phi th in Trinh Minh, cc cungtn th chia nhau trong 6 vin (lc vin) l Thun Huy,oan Huy, oan Thun, oan Ha, oan Trang v oanTrng. St v pha Ty ca T Cm thnh c hai cungquan trng khc dnh cho cc bc b trn ca vua. lcung Din Th, dnh cho b ni vua (Thi hong thihu) v cung Trng Sanh dnh cho m vua (Thi hu).

Vy th tam cung lc vin ca Nh Nguyn bao gmth gii n b sau lng vua, gm c th h trn trc lnphi tn cung n. Th gii ny l cung cm, hiu theongha en, v ngoi vua ra, cm khng c mt bng dngn ng no c lai vng. la gn rm th no ri

157

Hu ca mt thi Hu rt

cng c ngy sinh chuyn, nn phi nghim cm nh thcho ng php tc l nghi, v an ton! Tuy nhin, cungcm cng c lc cn n ngi c sc khe, cn ngilm con thoi lin lc gia vua v hu cung, ngha l cnngi c sc khe phc v m vn bo m c s anton nh mun ca vua. l cc thi gim, thngc gi l cc ng gim.

V mt sinh l, thi gim l ngi thuc loi khngr rng v mt gii tnh (i nam i n) do bm sinh (ngb np), hoc do ngi nam t nguyn hy b phn sinhdc c lm gim (gim thin, gim lt), sut iphc v trong cung cm, va c a v, bng lc, gn givua cha, li khi nng ma vt v ngoi i.

Ngay c vi phng tin gii phu tin b nh ngynay, va an ton va khng au n, liu c ng nam nhino dm hy sinh ca qu mu cu mt a v no chng? Thi xa, c triu i dng bin php ct b bphn sinh dc nam nh mt nhc hnh dnh cho trng ti.Vy nn s ngi v ming cm manh o m t nguynlm gim hn l rt him hoi, trong khi nhu cu cungcm i hi phi c y nhn lc k tha lin tc. Thnn ch cn trng cy vo hng gim . . . tri cho (bmsinh). gi rng ca tri cho th hn khng phi d kim.Vua bit r s chnh lch v cung cu ny nn banhnh mt qui ch c bit cho gim bm sinh. Theo , hlng x no trong nc c gia nh sinh con i nam i nth phi bo ngay ln huyn huyn khm xt. Sau khixc minh c tnh trng c bit ca hi nhi, huyn stheo h thng hnh chnh bo ln ph, ri ln tnh.Tnh s bo v B L, l c quan trung ng c trch vgio dc v nghi l ca triu nh. L lch a b nh th

159

Hu ca mt thi Hu rt

c ng k v t nh nc s chu cp nuidng. Cha m a b, v c cng sinh con hu ch cho vua,nn c min su dch v thu inh, li cn c cpcng in cng th cy cy nui con. Lng s ti, nic a b sinh ra, cng c hng cht thm ly, y llng c min su thu trong mt s nm no , chak c th c nhng c n bt thng khc, ty dp v tylng tt ca vua. C a b mang khuyt tt bm sinh noli c th mang vinh d v li lc v cho cha m v lngnc nh vy chng? C a b no mi sinh ra m tr thnh ngi ca vua nh vy chng? Qu l him hoiqu bu! Vy th t lng bit n (ngi mang li n hu)v knh trng (ngi ca vua), lng khng gi a b kial thng ny thng n na, m gi l ng B. R rng l ng B th ln

hue-motthoi edit copy

Documents