T.C. ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS ADA TRK LEHELER VE EDEBYATLARI

ANA BLM DALI

DL-URAL SAHASINDA CEDTLK DNEM TRK-TATAR GRAMERCL

Doktora Tezi

Hlya Gke

Ankara-2008

2

T.C. ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS ADA TRK LEHELER VE EDEBYATLARI

ANA BLM DALI

DL-URAL SAHASINDA CEDTLK DNEM TRK-TATAR GRAMERCL

Doktora Tezi

Hlya Gke

Tez Danman Do.Dr. Ufuk Tavkul

Ankara-2008

3

T.C. ANKARA NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS ADA TRK LEHELER VE EDEBYATLARI

ANA BLM DALI

DL-URAL SAHASINDA CEDTLK DNEM TRK-TATAR GRAMERCL

Doktora Tezi

Tez Danman : Do. Dr. Ufuk Tavkul

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad mzasProf. Dr. Sema Barutcu znder ........................................

Prof. Dr. etin Pekacar ........................................

Do. Dr. Ufuk Tavkul ........................................

Do. Dr. Jale Demirci .........................................

Yrd. Do. Dr. Aynur z zcan .........................................

Tez Snav Tarihi 09.09.2008

4

NDEKLER

N SZ.....................................................................................................................VI GR ..................................................................................................................... VIII

I. KONU.............................................................................................................. VIII II. ALIMAYA ESAS OLAN KAYNAKLAR ..................................................XI III. ALIMADA KULLANILAN YNTEM.................................................XVII

KISALTMALAR ............................................................................................... XVIII I. GENEL KISALTMALAR VE ESER ADI KISALTMALARI ................... XVIII II. ZEL ARETLER ........................................................................................ XX III. EVR YAZI ARETLER ....................................................................... XXI

1. BLM .............................................................................................................................. 1 I. DL-URAL SAHASINDA CEDTLK HAREKET ................................................. 1

A. KAVRAM OLARAK CEDTLK ......................................................................... 1 B. CEDTLK HAREKETNN NTEL................................................................ 3 C. DL-URAL SAHASINDA CEDTLK HAREKETNN OLUUMUNDAK BALICA ETKENLER .................................................................................................. 5 D. CEDTLK HAREKETNN ETM VE RETMDEK GRNM......10

1. USL- CEDT..................................................................................................... 10 E. CEDTLK DNEM TRK-TATAR GRAMER ALIMALARI .................. 13

2. BLM ............................................................................................................................ 29 I. CEDTLK DNEM KAZAN TATAR GRAMERLERNDE SES BLGS ......... 29

A. SES BLGSNN TANIMI ..................................................................................... 29 B. TATAR TRKESNN SES BLGS ALIMALARININ KISA TARH ...... 30 C. SES BLGSNN KONUSU ................................................................................... 36 D. SES ........................................................................................................................... 38 E. SES VE HARF......................................................................................................... 39 F. ALFABE ................................................................................................................... 41

1. ALFABEDEK HARFLERN TASNF.............................................................. 46 G. CEDTLK DNEM TATAR GRAMERLERNDE HAREKE SSTEMNN ELE ALINII ................................................................................................................ 54 H. ML........................................................................................................................ 57

1. CEDTLK DNEM KAZAN TATAR GRAMERCLERNN ML ZERNE GRLER .......................................................................................... 57 2. CEDTLK DNEM KAZAN TATAR GRAMERLERNN ML ZELLKLER......................................................................................................... 68

2.1. NLLERN YAZILILARI ...................................................................... 68 2.1.1. /a/ NLSNN YAZILILARI ........................................................ 68

2.1.1.1. N SESTE...................................................................................... 68 2.1.1.2. SESTE........................................................................................ 69 2.1.1.3. SON SESTE.................................................................................... 72

2.1.2. // NLSNN YAZILILARI ........................................................ 73 2.1.2.1. N SESTE...................................................................................... 73 2.1.2.2. SESTE........................................................................................ 73 2.1.2.3. SON SESTE.................................................................................... 75

2.1.3. // NLSNN YAZILILARI......................................................... 76 2.1.3.1. N SESTE...................................................................................... 76 2.1.3.2. SESTE........................................................................................ 76 2.1.3.3. SON SESTE.................................................................................... 78

2.1.4. // NLSNN YAZILILARI......................................................... 79 2.1.4.1. N SESTE...................................................................................... 79

5

2.1.4.2. SESTE........................................................................................ 79 2.1.4.3. SON SESTE.................................................................................... 81

2.1.5. /i/ NLSNN YAZILILARI......................................................... 81 2.1.5.1. N SESTE...................................................................................... 81 2.1.5.2. SESTE........................................................................................ 82 2.1.5.3. SON SESTE.................................................................................... 83

2.1.6. // NLSNN YAZILILARI........................................................ 83 2.1.6.1. N SESTE...................................................................................... 83 2.1.6.2. SESTE........................................................................................ 83

2.1.7. // NLSNN YAZILILARI........................................................ 85 2.1.7.1. N SESTE...................................................................................... 85 2.1.7.2. SESTE........................................................................................ 85

2.1.8. /u/ NLSNN YAZILILARI........................................................ 86 2.1.8.1. N SESTE...................................................................................... 86 2.1.8.2. SESTE........................................................................................ 87 2.1.8.3. SON SESTE.................................................................................... 88

2.1.9. // NLSNN YAZILILARI........................................................ 88 2.1.9.1. N SESTE...................................................................................... 88 2.1.9.2. SESTE........................................................................................ 89 2.1.9.3. SON SESTE.................................................................................... 90

2.2. NSZLERN YAZILILARI .................................................................... 90 2.2.1. // NSZNN YAZILILARI ........................................................ 90

2.2.1.1. N SESTE...................................................................................... 90 2.2.1.2. SESTE........................................................................................ 90 2.2.1.3. SON SESTE.................................................................................... 92

2.2.2. /g/ NSZNN YAZILILARI........................................................ 92 2.2.2.1. SESTE........................................................................................ 92

2.2.3. // NSZNN YAZILILARI ........................................................ 93 2.2.3.1. SESTE........................................................................................ 93 2.2.3.2. SON SESTE.................................................................................... 94

2.2.4. /p/ NSZNN YAZILILARI........................................................ 94 2.2.4.1. N SESTE...................................................................................... 94 2.2.4.2. SESTE........................................................................................ 95

2.2.5. /s/ NSZNN YAZILILARI ........................................................ 95 2.2.5.1. N SESTE...................................................................................... 95 2.2.5.2. SESTE........................................................................................ 96

2.2.6. /t/ NSZNN YAZILILARI......................................................... 98 2.2.6.1. N SESTE...................................................................................... 98 2.2.6.2. SESTE........................................................................................ 99 2.2.6.3. SON SESTE.................................................................................. 100

I. SES UYUMLARI .................................................................................................... 101 1. NL UYUMU ................................................................................................. 101

1.1. KALINLIK-NCELK UYUMU (BYK NL UYUMU)................... 101 1.2. DZLK-YUVARLAKLIK UYUMU (KK NL UYUMU) ........ 103

2. NL-NSZ UYUMU................................................................................... 104 . SES OLAYLARI ..................................................................................................... 104

1. SES DEMELER .......................................................................................... 104 1.1. NL DEMELER .............................................................................. 104 1.2. NSZ DEMELER ............................................................................ 107

2. NL DMES ............................................................................................... 108 3. NL TREMES ............................................................................................ 108 4. NL NCELMES ........................................................................................... 109

6

5. NSZ DMES............................................................................................. 109 6. NSZ TONLULAMASI ............................................................................... 109 7. NSZ BENZEMES...................................................................................... 109

3. BLM .......................................................................................................................... 111 I. CEDTLK DNEM KAZAN TATAR GRAMERLERNDE EKL BLGS... 111

A. EKL BLGSNN TANIMI VE BALICA ZELLKLER ............................ 111 1. EKL BLGSNN TANIMI VE KONUSU.................................................... 111 2. KELME YAPISI: KK VE EK ........................................................................ 113 3. KELME YAPIMI .............................................................................................. 115

3.1.BRLETRME YOLUYLA KELME YAPIMI ........................................ 115 3.2. EKLENME YOLUYLA KELME YAPIMI............................................... 116

3.2.1. SMDEN SM VE SIFAT TRETEN EKLER ................................ 116 3.2.1.1. SMDEN SM TRETEN EKLER ........................................... 116 3.2.1.2. SMDEN SIFAT TRETEN EKLER......................................... 117

3.2.2. SMDEN FL TRETEN EKLER.................................................... 119 3.2.3. FLDEN SM VE SIFAT TRETEN EKLER ................................. 121

3.2.3.1. FLDEN SM TRETEN EKLER............................................. 121 3.2.3.2. FLDEN SIFAT TRETEN EKLER.......................................... 122

3.2.4. FLDEN FL TRETEN EKLER..................................................... 123 4. KELME TRLER............................................................................................ 123

4.1. KELME TRLERNN TASNF MESELES......................................... 123 4.2.ANLAMLI KELMELER ............................................................................ 136

4.2.1. SM ..................................................................................................... 136 4.2.1.1. SMN TANIMI............................................................................ 136 4.2.1.2. SM TRLER ............................................................................ 140

4.2.1.2.1. GREV VE ANLAMLARINA GRE SM TRLER ..... 140 4.2.1.2.2. YAPILARINA GRE SM TRLER................................ 142

4.2.1.3. SMN GRAMER KATEGORLER ........................................... 144 4.2.1.3.1. YELK KATEGORS ......................................................... 144 4.2.1.3.2. ATLK.................................................................................. 150 4.2.1.3.3. HL KATEGORS .............................................................. 151 4.2.1.3.4. CNS KATEGORS ............................................................. 171 4.2.1.3.5. SAYI KATEGORS (TEKLK-OKLUK)......................... 174 4.2.1.3.6. SORU KATEGORS ........................................................... 178

4.2.2. SIFAT................................................................................................... 179 4.2.2.1. SIFATIN TANIMI........................................................................ 179 4.2.2.2. SIFAT TRLER ......................................................................... 183

4.2.2.2.1. LEVLERNE GRE SIFAT TRLER ............................ 183 4.2.2.2.2. YAPILARINA GRE SIFAT TRLER ............................. 183

4.2.2.3. SIFATLARDA DERECELENME KATEGORS ...................... 187 4.2.2.3.1. SIFATLARDA BAST DERECE ......................................... 188 4.2.2.3.2. SIFATLARDA KARILATIRMA DERECES ................. 189 4.2.2.3.3. SIFATLARDA EN STNLK DERECES ..................... 192 4.2.2.3.4. SIFATLARDA KLTME, AZLIK DERECES ............. 195

4.2.3. ZAMR................................................................................................. 196 4.2.3.1. ZAMRN TANIMI ...................................................................... 196 4.2.3.2. ZAMR TRLER........................................................................ 200

4.2.3.2.1. LEVLERNE GRE ZAMR TRLER .......................... 200 4.2.3.2.2. YAPILARINA GRE ZAMRLER ..................................... 217

4.2.4. ZARF.................................................................................................... 222 4.2.4.1. ZARFIN TANIMI......................................................................... 222 4.2.4.2. ZARF TRLER .......................................................................... 224

4.2.4.2.1. YAPILARINA GRE ZARFLAR........................................ 224

7

4.2.4.2.2. LEVLERNE GRE ZARFLAR....................................... 225 4.2.5. FL ...................................................................................................... 232

4.2.5.1. FLN TANIMI ........................................................................... 232 4.2.5.2. FL TRLER ............................................................................. 234

4.2.5.2.1. YAPILARINA GRE FLLER ........................................... 234 4.2.5.3. FLN GRAMER KATEGORLER........................................... 246

4.2.5.3.1. AHIS VE SAYI KATEGORS .......................................... 246 4.2.5.3.2. FLDE KP VE ZAMAN KATEGORS ............................ 251 4.2.5.3.3. FLDE OLUMLULUK-OLUMSUZLUK KATEGORS322 4.2.5.3.4. FLDE ATI KATEGORS ............................................... 326

4.2.6. FLMSLER (EKMSZ FLLER) ................................................ 350 4.2.6.1. SM-FLLER.............................................................................. 352

4.2.6.1.1. -v, -uv/-v .............................................................................. 354 4.2.6.1.2. -rga/-rg ,-arga/-rg, -rga/-rg ........................................... 356 4.2.6.1.3. -mak/-mk.............................................................................. 357 4.2.6.1.4. -ma/-m.................................................................................. 359 4.2.6.1.5. -, -(y)/-(y)........................................................................ 360

4.2.6.2. SIFAT-FLLER ........................................................................... 360 4.2.6.2.1. GEM ZAMAN SIFAT-FLLER ................................... 362 4.2.6.2.2. MDK ZAMAN SIFAT-FLLER .................................. 364 4.2.6.2.3. GELECEK ZAMAN SIFAT-FLLER................................ 367

4.2.6.3. ZARF-FLLER ............................................................................ 370 4.2.6.3.1. -p, -p/-p................................................................................ 373 4.2.6.3.2. -a/-, -y/-i.............................................................................. 374 4.2.6.3.3. -mya/-mi.......................................................................... 375 4.2.6.3.4. -ga/-g, -ka/-k ............................................................... 376 4.2.6.3.5. -gan/-gn, -kan/-kn ................................................... 378 4.2.6.3.6. -ganda/-gnd ........................................................................ 379

4.2.7. SAYI SMLER (SAYI) ..................................................................... 380 4.2.7.1. SAYI SMLERNN TANIMI .................................................... 380 4.2.7.2. SAYI SMLERNN TRLER .................................................. 382

4.2.7.2.1. SAYI SMLERNN TRLERNE GRE TASNF ......... 382 4.2.7.2.2. SAYI SMLERNN TRLERNE GRE NCELENMES..384

4.3. GREVL KELMELER ............................................................................ 397 4.3.1. GREVL KELME TRLER .......................................................... 399

4.3.1.1. NLEM EDATLARI ................................................................... 400 4.3.1.1.1. NLEMLER ......................................................................... 400

4.3.1.2. SESLENME EDATLARI............................................................. 401 4.3.1.3. SORMA EDATLARI ................................................................... 402 4.3.1.4. CEVAP EDATLARI .................................................................... 403 4.3.1.5. BALALAR (BALAMA EDATLARI) ................................. 404

4.3.1.5.1. BRLETRC BALALAR ............................................ 405 4.3.1.5.2. SIRALAYICI BALALAR ............................................... 408

4.3.1.6. ASIL EDATLAR (SON EKM EDATLARI)............................ 409 4.3.1.6.1. YALIN HL VEYA LG HL LE BRLEEN EDATLAR ............................................................................................ 410 4.3.1.6.2. YNELME HL LE BRLEEN EDATLAR .................. 413 4.3.1.6.3. AYRILMA HL LE BRLEEN EDATLAR ................... 413

4. BLM .......................................................................................................................... 414 I. CEDTLK DNEM KAZAN TATAR GRAMERLERNDE CMLE BLGS 414

A. CMLE BLGSNN TANIMI VE KONUSU .................................................... 414

8

B. KELME GRUPLARI VE CMLE....................................................................... 417 1. KELME GRUPLARI ........................................................................................ 417 2. CMLE .............................................................................................................. 421

2.1. CMLENN TANIMI................................................................................. 421 2.2. CMLENN GELER .............................................................................. 423

2.2.1. CEDTLK DNEM KAZAN TATAR GRAMERLERNDE CMLENN ANA GELER ....................................................................... 435

2.2.1.1. YKLEM ..................................................................................... 435 2.2.1.2. ZNE............................................................................................ 442

2.2.2. CEDTLK DNEM KAZAN TATAR GRAMERLERNDE CMLENN YARDIMCI GELER ........................................................... 447

2.2.2.1. NESNE.......................................................................................... 447 2.2.2.2. ZARF ............................................................................................ 453 2.2.2.3. TAMLAYAN................................................................................ 460

2.2.3. DER GELER................................................................................. 462 2.3. CMLE TRLER ..................................................................................... 464

SONU ............................................................................................................................... 517 KAYNAKLAR ................................................................................................................... 523 ZET .................................................................................................................................. 538 ABSTRACT........................................................................................................................ 539

9

N SZ

dil-Ural sahasnda XIX. yzylda din yenileme hareketlerini takiben

eitimde de yenileme hareketlerinin balad grlr. XIX. yzyl ortalarndan

1917 ylna kadar olan dnemi kapsayan ve Ceditilik Dnemi olarak adlandrlan

dnemde, dil-Ural sahasnda aydnlar tarafndan balatlan yenileme hareketlerinin

sosyal ve kltrel alanlardaki yansmalar pek ok Trk blgesinde etkili olmutur.

Bu dnem iinde dilde yenileme, eitimde Kazan Tatar Trkesinin kullanlmas ve

ders kitaplarnn bu dil ile hazrlanmas gibi pek ok konu aydnlar tarafndan dile

getirilmitir. Ceditilik Dneminde eitimdeki yenileme hareketlerini, Kazan Tatar

Trkesinin ilm olarak ilenmesi ve mahall dil unsurlarnn yaz diline geirilmesi

sonucunda standart bir Tatar Trkesi yaz dilinin oluturulmas abalar izlemitir.

Bu dorultuda ayn dnem iinde Kazan Tatar Trkesinin gramer yapsnn

incelendii almalar yaymlanmaya balamtr. Gramer almalaryla birlikte

edeb eserlerde de ilenen Tatar Trkesi, gnmzde Genel Trk dili alan iinde

ayr bir yaz dili olarak kullanlmaktadr.

dil-Ural sahasnda Ceditilik Dneminde yenileme hareketleri

dorultusunda gelime gsteren Trk-Tatar gramer anlay konusunun bal bana

tek bir alma olarak henz btn ynleriyle incelenmemi olmas ve bu konunun

ilm olarak incelenmesinin gereklilii bizi bu sahada almaya ynlendiren en

nemli etken olmutur.

Bu ama dorultusunda hazrladmz doktora tezimizde, dil-Ural sahasnda

Ceditilik Dnemi Kazan Tatar gramer kitaplarnda ele alnan balca ses, ekil ve

cmle bilgisi konular ve ortaya kan Trk-Tatar gramer anlay deerlendirilmitir.

Bu dneme ait gramer kitaplar, Trk Dil Kurumu Kitapl, A. . DTCF

Ktphanesi, Mill Ktphane, TBMM Ktphanesi, stanbul niversitesi

Ktphanesi, stanbul niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Ktphanesi,

stanbul Sleymaniye Ktphanesi, Artvin l Halk Ktphanesi, Erzurum Atatrk

niversitesi Ktphanesi, Sinop Rza Nur l Halk Ktphanesi, Tataristan Mill

Ktphanesi, Kazan Devlet niversitesi Lobaevski lm Ktphanesi gibi

ktphanelerden ve arivlerden alnarak tezimize malzeme oluturan rnekler

fileme yntemiyle derlenmitir.

10

Bu almada, sadece dil-Ural sahasnda Ceditilik Dneminde yazlm

gramerlere deil, Ceditilik Dnemi sonrasnda (Sovyet dnemi ve Sovyet dnemi

sonras) yazlm gramerlere de bavurulmu ve bu iki farkl dnem karlatrlarak

eldeki malzeme deerlendirilmitir.

Tezimizin Giri blmnde, tezin konusu, snrlar, deerlendirilen

malzeme ve kullanlan yntem hakknda bilgiler verilmitir. Bu blmn sonunda,

ksaltmalar, zel iaretler ve eviri yaz iaretleri yer almaktadr.

1. Blmde DL-URAL SAHASINDA CEDTLK HAREKET bal

altnda, Ceditilik kavram, Ceditilik hareketinin nitelii, bu hareketin

oluumundaki balca etkenler, eitim ve retimdeki grnts ve Ceditilik

Dnemi Trk-Tatar gramer almalar ele alnmtr.

2. Blmde CEDTLK DNEM KAZAN TATAR

GRAMERLERNDE SES BLGS bal altnda, Ceditilik Dnemi Kazan Tatar

gramer kitaplarnda ele alnan ses bilgisi konular ve bu kitaplarn iml zellikleri

incelenmitir.

3. Blmde CEDTLK DNEM KAZAN TATAR

GRAMERLERNDE EKL BLGS bal altnda, Ceditilik Dnemi Kazan

Tatar gramer kitaplarnda ele alnan ekil bilgisi konular deerlendirilmitir.

4. Blmde CEDTLK DNEM KAZAN TATAR

GRAMERLERNDE CMLE BLGS bal altnda, Ceditilik Dnemi Kazan

Tatar gramer kitaplarnda ele alnan cmle bilgisi konular deerlendirilmitir.

Tezimizin sonunda Kaynaklar, Trke zet ve ngilizce zet

bulunmaktadr.

Son sz olarak almamn bandan sonuna kadar karlatm birtakm

glklerin zmnde yardmlarn esirgemeyen, bana yol gsteren saygdeer

danman hocam Do. Dr. Ufuk Tavkula ve aratrmalarm ilerledike nerileri ile

katkda bulunan, beni sabrla dinleyen kymetli hocalarm Prof. Dr. F. Sema Barutcu

znder, Do. Dr. Jale Demirci ve Yrd. Do. Dr. Aynur z zcana teekkr bir

bor bilirim.

Hlya Gke, 2008

11

GR

I. KONU

almamzn konusunu dil-Ural sahasnda Ceditilik Dneminde (XIX.

yzyln ortalarndan 1917 ylna kadar) dilde yenileme hareketleri dorultusunda

yazlan Kazan Tatar gramer kitaplarnn (sarf-nahiv) ve Trk-Tatar gramerciliinin

deerlendirilmesi oluturmaktadr.

Bu almayla dil-Ural sahasnda Ceditilik Dnemi Trk-Tatar gramer

anlaynn genel zellikleri ve geliim srecinin tayin edilmesi dnlmektedir.

dil-Ural sahasnda kullanlan ortak yaz dili geleneinin XIX. yzyl

ortalarndan itibaren yerini blge halklarnn konuma dilleri temelinde oluan yaz

dillerine brakt bilinmektedir. Bu yeni yaz dillerinin oluumunda blge

halklarnn siyas ynden kendi mill benliklerinin oluturmak ve bir millet olabilmek

iin yaz diline sahip olmalar gerektii grnn yaygnlamas da bir hayli etkili

olmutur. zellikle Rus misyonerlerin abalar ile gerekleen bu yeni harekete farkl

niyetlerle olsa bile baz Tatar aydnlar da katlmtr. Bu faaliyetlerin sonunda Kazan

Tatar Trkesi, XIX. yzyldan itibaren yaz dili olarak kullanlmaya balanmtr.

Gnmzde bu Trk ivesi, Genel Trk Dili alan iinde ayr bir yaz dili olarak

kullanlmaktadr. phesiz, bu oluumda baz Tatar aydnlarnn da nemli etkileri

olmutur.

XIX. yzyln ortalarndan itibaren dil-Ural sahasndaki aydnlanma

hareketinin Ceditilik olarak adlandrlan yeni bir safhas balamtr. Bu dnemde

milletin ve halkn tarih kaderi, Tatar aydnlarn eserlerinin en temel konusunu tekil

etmitir. Bu aydnlara gre halkn kaderi, ilerlemesi btn gr ve dncelerin asl

klavuzu olmaldr. Tatar aydnlar, milletin tarih kklerinin ve kltrel mirasnn

bilinmemesinin, sosyal ve mill ilerleme yolunda nlerine konulan engeller olduuna

inanmaktadrlar. Bu sebeple Kayyum Nasr, ehabeddin Mercan gibi mehur

aydnlar, Tatar halknn tarih ve kltrel mirasn aratrmann nemi zerinde

durmulardr. Ayrca Tatar aydnlar, toplumlar ilerletebilmek iin eitim-retimin

yaygnlatrlmas, ada bilim ve kltr hareketlerinin takip edilmesi gibi konular

vurgulamlardr. Bu durum, Ceditilik hareketinin bir aydnlanma hareketi olarak

tipolojik birliini gstermektedir. Tatar aydnlar iin kltrn, bilimin yaylmas,

12

halkn ada bilimlere ve kltre yaknlamas, asl grevlerdir. Aydnlanma

hareketinin temsilcileri, ncelikle Tatar Trkleri arasnda yaygn olan geleneksel

medrese tipi mektebin yapsn deitirme, mektep programna dnyev bilimleri

sokma gibi grler ne srmlerdir. Onlar, eitimin ve bilimin yaygnlatrlmas

programn hayata geirmede edebiyatn nemli bir yer tuttuuna inanarak edeb

eserlerin halkn anlayabilecei bir dille yazlmasnn nemi zerinde durmulardr.

Tatar aydnlar, halkn eitim seviyesini ykseltme amacna bal olarak dilde reform

yapma, Tatar Trkesini Arapann etkisinden arndrma ve konuma diline

yaklatrma fikirlerini savunmulardr. Bu durum onlara gre, halk arasnda bilimin

ve pratik bilgilerin yaylmasn kolaylatracaktr. Tatar aydnlar, Tatar Trkesinin

sz varl ve gramer yaps bakmndan baka dillerden eksik olmadn ve bu

Trkeyle ilm fikirlerin ve bedi hislerin mkemmel bir ekilde ifade edilebileceini

gstermeye almlardr.

Tatar aydnlarnn Tatar Trkesinin ilm olarak ilenmesi ve edeb dilin

konuma diline yaknlatrlmas hususunda da abalar olmutur. XVIII. yzyln

sonlarnda balayan bu faaliyetler, XIX. yzyln ortalarndan itibaren yenileme

hareketleriyle birlikte hz kazanmtr. lk olarak Kazan Gimnazyasnda Tatar

Trkesini okutan Said Halfin tarafndan balatlan dil almalar, . Halfin, S.

Kukleev, A. Vahapov, H. Feyizhanov ve Kayyum Nasr gibi ilim adamlar

tarafndan srdrlmtr. Bu dnemde pek ok Tatar aydn, Kazan Tatar

Trkesinin szlk ve gramerini hazrlayarak bu faaliyete katkda bulunmutur.

Aydnlarn yaz dili zerindeki ilm aratrma, inceleme ve yaz dilini

konuma diline yaknlatrma yolunda yaptklar almalar, son derece nemlidir.

XIX. yzyln ortalarndan SSCBnin kurulu ylna kadar olan dnemde dil-Ural

sahasnda zellikle aydn tabakann konuma dilini yaz dili hline getirme abalar

dorultusunda kaleme aldklar Tatar Trkesi gramer kitaplarnn (sarf-nahiv)

deerlendirilmesi gerekmektedir. zellikle bu gramerlerde mahall dil unsurlarnn

yaz diline geirilmesi ile standart bir Tatar Trkesi yaz dilinin oluturulmas iin

meydana getirilen gramer kitaplarnn gerek dil ve iml gerekse tekil biimi

bakmndan e zamanl olarak ele alnarak bugnk gramer anlay ile

karlatrlmas bu alanda alan pek ok aratrmacya o dnem hakknda ok daha

fazla bilgi salayacaktr.

13

Konunun zellii ve nemi dorultusunda almamzn amacn da Kazan

Tatar yaz dilinin oluturulmasnda ara olarak kullanlan Ceditilik Dnemi Tatar

gramerleriyle gelime gsteren Trk Tatar gramerciliinin zelliklerinin incelenmesi

oluturmaktadr. zellikle de bu dnem Tatar gramerleriyle Ceditilik Dnemi

sonras Tatar gramerlerinin karlatrlmas sonucunda dil-Ural sahasnda Trk-

Tatar gramer anlaynn geliiminin ortaya konulmas amalanmtr.

14

II. ALIMAYA ESAS OLAN KAYNAKLAR

Tarih gramer aratrmalarnda orijinal kaynaklar kullanmann son derece

nemli olduu bu konu ile ilgilenen aratrmaclarn ortak tespitidir. lk elden

kaynaklara eriilmeden yaplan aratrmalarda, doru verilere ve sonulara

ulalamayabilir. Bu gerekten hareketle dil-Ural sahasnda, XIX. yzyln

ortalarndan 1917ye kadar olan Ceditilik Dneminde Kazan Tatar Trkesiyle

yazlm Arap harfli Tatar gramerleriyle gelien Trk-Tatar gramerciliini konu

edindiimiz tezimiz iin bu dneme ait almalarn mevcut olan orijinal

basklarndan yararlandk.

almamzda dil-Ural sahasnda, Ceditilik dneminden gnmze kadar

olan zaman dilimi iinde, Trk-Tatar gramerciliinin gsterdii geliimin tespit

edilmesinde Sovyet Dnemi ve Sovyet dnemi sonrasnda yaymlanan Tatar gramer

kitaplarndan yararlanlmtr. Bu kitaplar almamzda Ceditilik dnemi sonras

Tatar gramer kitaplar eklinde adlandrlmtr.

almamzda Ceditilik dnemi Trk-Tatar gramerciliinin durumunu ve

zelliklerini belirlerken faydalandmz gramerler hakknda ksa da olsa baz bilgiler

vermemizin ileride almamzdan yararlanma ihtiyac duyabilecek aratrmaclara

kolaylk salayacan umuyoruz. almamzda ele aldmz balca Ceditilik

dnemi Kazan Tatar gramerleri unlardr:

Tatar Tlg s"aa `lm \arf : Eser Gabdlgallm Fyz*anov

tarafndan yazlmtr. Ceditilik Dneminde Tatar Trklerine kendi dillerini

retmek amacyla hazrlanan Tatar Trkesiyle yaymlanm ilk gramer kitabdr.

1887 ylnda Kazan niversitesi matbaasnda Arap harfli Tatar alfabesiyle

baslmtr. Otuz iki sayfadan ibaret olan bu eser betimlemeli gramer1 nitelii

tamaktadr. Eserde ilk konular harf, alfabe ve hareke sisteminin aklanmas

oluturmaktadr. Tekil biimi bakmndan be blmden oluan eserde, her blm

balklarla belirtilmitir. Bu balklar srasyla Brn Fa~l smlr Bynnda

Birinci Fasl simler Beyannda, kn Fa~l \yfatlar Bynnda kinci Fasl

1 Betimlemeli gramer (grammaire descriptive): Karlatrmaya kamadan herhangi bir dilin ya da lehenin betimlemeli aklamasn yapan gramerdir. ki ekli vardr: a. Statik ya da senkronik gramer, b. Tarihsel ya da evrimsel gramer. (bk. Agop Dilar, Gramer: Tanm, Ad, Kapsam, Trleri, Yntemi, Eitimdeki Yeri ve Tarihesi, Trk Dili Aratrmalar Yll-Belleten 1971, Ankara, 1989, s. 88.)

15

Sfatlar Beyannda, n Fa~l Kinylr Bynnda nc Fasl Kinyeler

Beyannda, Drtn Fa l Fi`llr Bynnda Drdnc Fasl Fiiller Beyannda,

Bn Fa~l dtlar Bynnda Beinci Fasl Edatlar Beyanndadr. Eserde

gramer terimlerini belirtmek iin genel olarak Arap gramer terminolojisinden

faydalanlmtr. almada kullanlan retim yntemleri, tanmlama ve

rneklendirmedir.

~

nmzc: Kayyum Nasr tarafndan yazlmtr. Hicr 1313, Milad 1895

ylnda, Kazan niversitesi matbaasnda Arap harfli Tatar alfabesiyle baslmtr.

nmzc, nmne, rnek anlamna gelen Arapa bir kelimedir. Tatar Trkesinin

ses, ekil ve cmle bilgisi zelliklerinin ele alnd kapsaml bir eserdir. Seksen yedi

sayfadan olumaktadr. Kayyum Nasr, eserin nsznde Kazan Tatar Trkesinin

yerel dille yazlm ilk gramer kitab olarak belirtse de alma, Ceditilik

Dneminde yaymlanm ikinci gramer kitab olma zelliini tar. Eser srasyla

M"addim Yazma" v U"ma" Bynnda Mukaddime Yazmak ve Okumak

Beyannda, Brn Bb smlr Birinci Bab simler, kn Bb Fi`llr kinci

Bab Fiiller, n Bb Qrflr nc Bab Edatlar, Drtn Bb Trkb v

Ta~nf `idlr Drdnc Bab Terkp ve Tasnif Kaideleri blmlerinden

olumaktadr. Eserde Arap gramer terimleri kullanlmtr. Arap gramer anlay

esasnda oluturulan bu eser betimleyici ilm bir gramerdir. almada kullanlan

retim yntemleri, tanmlama ve rneklendirmedir.

M*tsar Yaa \arf- Trk : Hsyn Z. Mkki tarafndan yazlan bu

gramer, Kazan eref matbaasnda 1907 ylnda, Arap harfli Tatar alfabesiyle

baslmtr. Krk sayfadan oluan bu eser, kuralc-betimleyici, okul grameri nitelii

tamaktadr. Eserin hazrlanma sebebi, yazar tarafndan kitabn kapanda Osmanl

Trkesi gramerlerinden yararlanlarak, ibtida mekteplerin nc snfnda drt

sene okutmada tecrbe edildikten ve faydas grldkten sonra hazrlanmtr.

szleriyle ifade edilir. Bu eser on sekiz blmden olumaktadr. Blmlerden her biri

drs ders olarak adlandrlmtr. Eserde Arap gramer terimleri kullanlmtr.

almada kullanlan retim yntemleri ise, tanmlama, rneklendirme ve soru

sorma eklindedir.

16

Trk \arf: *mtcan Mstafa tarafndan yazlmtr. Toplam iki basks

bulunan bu gramerin ilk basks, Kazanda . N. _aritonova matbaasnda 1905

ylnda, ikinci basks ise, Milliyet matbaasnda 1909 ylnda, Arap harfli Tatar

alfabesiyle baslmtr. lk bask elli alt, ikinci bask ise, elli drt sayfadan

olumaktadr. almamzda kaynak olarak kullanlan basks 1909 yl, ikinci

basksdr. Eserde bab ya da fasl eklindeki blmlemeye rastlanmamaktadr.

Numaralandrma sistemine gre dzenlenen gramerde konular, doksan be balk

altnda ele alnmtr. Eserde Arap gramer terimleri kullanlmtr. Kayyum

Nasrnin takipileri arasnda yer alan *mtcan Mstafa, bu almasn Arap

gramer anlay esasnda oluturmutur. Kuralc-betimleyici, okul grameri nitelii

tayan bu gramer kitabnda kullanlan retim yntemleri ise, tanmlama,

rneklendirme ve konu ile ilgili altrma yaptrma eklindedir.

Trk Nqv: . Hadi Maksud tarafndan yazlmtr. Eser, Hicr 1328,

Milad 1910 ylnda Kazanda, . N. _aritonova matbaasnda, Arap harfli Tatar

alfabesiyle baslmtr. Altm sayfadan olumaktadr. almada Tatar Trkesi

gramerinin cmle bilgisi konular, numalandrma sistemi kullanlarak aklanmtr.

almada drt yz kural sralanmtr. Eserde genellikle Arap gramer terimleri

kullanlmtr. Yazar tarafndan kitabn balang ksmnda, bu almada Arap,

Fars, Fransz ve Rus gramerlerinin eitli zelliklerinden yararlanld belirtilmitir.

btida mekteplerin drdnc snf rencileri iin hazrlanan bu eser, kuralc-

betimleyici, okul grameri nitelii tamaktadr. Kullanlan retim yntemleri ise,

tanmlama ve rneklendirmedir.

Tatar \arf: Galimcan brahim tarafndan yazlmtr. 1911, 1913, 1915,

1917, 1918, 1921, 1930 yllarnda olmak zere toplam yedi basks bulunan bu

gramer kitab, dnem gramerleri iinde en fazla basks olan ve en ok model alnan

eserdir. Eserin 1930 yl basks Tatara \arf adyla yaymlanmtr. lk drt basks

Kazanda . N. _aritonova matbaasnda, 1918 ve 1921 yl basklar mit

matbaasnda, 1930 yl basks ise, slm matbaasnda Arap harfli Tatar alfabesiyle

baslmtr. Bunlardan 1911 yl basks seksen iki sayfa, 1913 yl basks yetmi

sekiz sayfa, 1915 yl basks altm drt sayfa, 1917 yl basks elli iki sayfa, 1918

ve 1921 yl basklar seksen drt sayfa, 1930 yl basks ise, seksen sayfadan

17

olumaktadr. almamzda kullandmz basklar 1911, 1921 ve 1930 yl

basklardr.

Bu gramer kitabnn 1911 ve 1930 yl basklarnda blmler fa~l olarak,

1921 basksnda ise, blk eklinde adlandrlmtr. 1911 ve 1930 yl basklar on

blm, 1921 basks ise, be blmden olumutur. Eser, Rus gramer anlay

esasnda oluturulmutur. Genel olarak kullanlan gramer terimleri Tatar Trkesine

ait kelimelerden meydana getirilmi, Arap gramer terimleri olduka azaltlmtr.

Mekteb-i ibtidaiyyenin son ve mekteb-i rdiyyenin ilk snflarnda okutulmak iin

hazrlanan bu gramer kitab, kuralc-betimleyici, okul grameri nitelii tamaktadr.

Eserde kullanlan retim yntemleri ise, tanmlama, rneklendirme, soru sorma ve

konu ile ilgili altrma yaptrma eklindedir.

Tatar Nqv: Galimcan brahim tarafndan yazlan bu eser, 1911, 1917 ve

1930 yllarnda olmak zere toplam kez baslmtr. 1911 yl basks Kazanda .

N. _aritonova matbaasnda, 1917 yl basks mit matbaasnda, 1930 yl basks

ise, slm matbaasnda Arap harfli Tatar alfabesiyle baslmtr. lk basks yetmi

drt, ikinci basks, elli, nc basks ise, yetmi yedi sayfadan olumaktadr. Rus

gramer anlay esasnda oluturulan bu eserde Tatar Trkesinin cmle bilgisi, fa~l

olarak adlandrlan on blmde incelenmitir. Mekteb-i rdiyye snflarnda ders

kitab olarak okutulmak zere hazrlanan bu almada kullanlan retim

yntemleri, tanmlama ve rneklendirmedir. Galimcan brahim bu eserinde de Tatar

\arf adl eserinde olduu gibi, gramer terimlerini Tatar Trkesine has kelimelerden

semitir. almada, Arap gramer terimlerimin kullanm olduka azdr.

Ya hm Yl Trtbd Tlbzn \arf: Gabdurrahman Sgdi tarafndan

yazlmtr. 1913 ylnda, mit matbaasnda, Arap harfli Tatar alfabesiyle baslmtr.

Yetmi iki sayfadan olumaktadr. Numaralandrma sistemine gre dzenlenmitir.

Kitapta toplam olarak elli balk bulunmaktadr. almann sonuna Arapa ve

Farsadan Tatar Trkesine girmi alnt kelimelerin ksa bir listesi eklenmitir.

btida mekteplerin son ve rd mekteplerin ilk snflarnda okutulmak iin

hazrlanan bu gramer kitab, kuralc-betimleyici, okul grameri nitelii tamaktadr.

almada kullanlan retim yntemleri ise, tanmlama, rneklendirme, soru sorma,

hatrlatma ve konu ile ilgili altrma yaptrma eklindedir. Eserde Galimcan

18

brahimin gramer kitab rnek alnmtr. Kullanlan terimler genellikle Tatar

Trkesine has kelimelerden oluturulmutur. Arap gramer terimleri olduka azdr.

Ana Tl Nqv: M. Krbangali ve _. Gabdlbdig tarafndan hazrlanmtr.

lk basks 1917, ikinci basks ise, 1919 ylnda Kazan Milliyet matbaasnda Arap

harfli Tatar alfabesiyle yaymlanmtr. almamzda kullandmz basks 1919

yl ikinci basksdr. mekteplerinin ikinci snfnda okutulmak iin hazrlanan bu

kitap, krk sekiz sayfadan olumaktadr. Numaralandrma sistemiyle dzenlenmi

kitapta, toplam on alt balk altnda Tatar Trkesinin cmle bilgisi konular ele

alnmtr. Kitapta uygulanan balca retim yntemleri, tanmlama, rneklendirme,

hatrlatma ve konu ile ilgili altrma yaptrma eklindedir. Eser bu bakmdan kuralc-

betimleyici, okul grameri nitelii tamaktadr.

Mktbd Tatar Tl Drslr: Faty* Syfi tarafndan yazlmtr. I. ve II.

kitap olmak zere toplam iki ayr kitaptan olumaktadr. Her iki kitap da Kazanda

1917 ylnda mit matbaasnda, Arap harfli Tatar alfabesiyle baslmtr. Birinci

kitap, otuz dokuz, ikinci kitap ise, elli bir sayfadan ibarettir. Her iki gramer kitabnda

da numaralandrma sistemi kullanlmtr. lk kitapta konular, otuz iki, ikinci kitapta

ise, krk alt balk altnda konular aklanmtr. lk kitapta sadece Tatar Trkesinin

iml kaideleri ve in zellikleri ele alnrken dierinde bunlarn yan sra sarf

konular da incelenmitir. lk kitabn sonunda Arapa ve Farsadan alnt kelimelerin

imls hakknda bilgi verilmi ve bu dillerden Tatar Trkesine giren alnt

kelimelerin listesi eklenmitir. Her iki kitapta da kullanlan retim yntemleri,

tanmlama, rneklendirme ve konu ile ilgili altrma yaptrma eklindedir. Kuralc-

betimleyici, okul grameri nitelii tayan her iki eserde de gramer terimlerinde Tatar

Trkesine has kelimeler kullanlmtr. almada kullanlan Arap gramer terimleri

bir ka terimle snrldr.

almamzda Kazan Tatar gramerciliinin tarih geliimini deerlendirmede

Ceditilik dneminde ve bu dnem ncesinde Rusa olarak yaymlanm Tatar

gramerlerinden de yararlanlmtr.2

2 osif Giganov, Grammatika Tatarskogo Yazka, So. v Tobolskoy glavnoy kole uitelem Tatarskogo Yazka, Akademiya Nauk, Spb. 1801; shak Halfin, Azbuka i grammatika Tatarskogo yazka c pravilami arabskogo teniya, prepodavaeme v kazanskoy gimnazii, Kazan Tipografiy Kazan Univ., Kazan, 1809; Aleksandr Troyanskiy, Kratkaya Tatarskaya Grammatika, Spb, 1814; ---, Kratkaya Tatarskaya Grammatika, zd. spr. i Dop., zd-vo duh.-ueb. upr. Kazan, 1860; A. Kazem-bek, Grammatika Turetsko-Tatarskogo Yazka, Kazan, 1839; ---, Obtaya Grammatika Turetsko-

19

almamzda bu almalarn yan sra hem Ceditilik Dnemi hem de

Ceditilik Dnemi sonras Tatar gramerciliinin ortaya konulmasnda pek ok

birincil ve ikincil kaynaklara bavurulmutur. Bu kaynaklarn adlar almamzn

KAYNAKLAR bal altnda sralanmtr.

Tatarskogo-Yazka, Peatano v Universitetskoy Tipografii, Kazan, 1846; . Martinyan vanov, Tatarskaya Grammatika, Kazan Tipografiy Kazan Univ., Kazan, 1842.

20

III. ALIMADA KULLANILAN YNTEM

dil-Ural sahasnda Ceditilik Dnemi Trk-Tatar gramerciliini konu

edindiimiz tezimizde uyguladmz yntem aadaki esaslara dayanmaktadr:

1. dil-Ural sahasnda, Ceditilik Dneminde, dilde yenileme hareketleri

dorultusunda yazlan Kazan Tatar gramer kitaplar (sarf-nahiv) ile Ceditilik

Dnemi sonrasnda (Sovyet Dnemi ve Sovyet Dnemi sonras) yaymlanan Tatar

gramer kitaplar taranarak tezimizde kullanacamz malzeme (gramerin ses, ekil ve

cmle bilgisi gibi eitli dallarna ait malzeme, balca gramer kategorileri, dil ve

iml malzemesi vd.) filenmitir.

2. Tarama ilemi sonucunda elde edilen malzeme, almamzn inceleme

blmnde balca aratrma yntemlerinden e zamanl ve karlatrmal yntem

kullanlarak deerlendirilmitir. Ceditilik Dneminde (XIX. yzyln ortalarndan

1917ye kadar) yaymlanan Kazan Tatar gramerleri ile Ceditilik Dnemi sonrasnda

(Sovyet Dnemi ve Sovyet Dnemi sonras) yaymlanan Kazan Tatar gramerlerine

ait malzemenin incelenmesinde, konunun dikey zaman unsuru iindeki durumu

dnlmeksizin belli bir zaman dilimindeki yapsnn aydnlatlmasna ynelen e

zamanl yntem kullanlmtr. Ceditilik Dnemi Kazan Tatar gramer almalar ile

Ceditilik Dnemi sonrasnda yaymlanan Tatar gramerlerine ait malzeme,

karlatrmal yntem kullanlarak incelenmitir.

3. Tezimizin DL-URAL SAHASI CEDTLK DNEM KAZAN

TATAR GRAMERLERNDE EKL BLGS blmnde, gramer ve kelime

kategorileri ele alnrken (r. ses olaylar, sfatlarda karlatrma derecesi, fiillerde

birleik zaman ekimi, grlen gemi zaman, duyulan gemi zaman, kesin gelecek

zaman ekimi kipinin kuruluu vd.) baz konularda Genel Trk Dilinin tarih

dnemlerini ele alan eitli kaynaklara bavurularak art zamanl yntem de

almamzda kullanlmtr.

21

KISALTMALAR I. GENEL KISALTMALAR VE ESER ADI KISALTMALARI

a.g.e. : Ad geen eser

a.g.m. : Ad geen makale

ATN 1919 : M. Krbangali, _. Gabdlbdig, Ana Tl Nqv,

Kazan, 1919.

avt. : Yazar, yazarlar.

a.y. : Ayn yer

bk. : Baknz

C. : Cilt

ev. : eviren

ED : G. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-

Thirteenth Century Turkish, Clarendon Press, Oxford, 1972.

nmzc 1895 : Kayyum Nasri, nmzc, Kazan, 1895.

ET. : Eski Trke

EUTS : Ahmet Caferolu, Eski Uygur Trkesi Szl, 3.

bask, Enderun Kitabevi, stanbul, 1993.

Giganov 1801 : osif Giganov, Grammatika Tatarskogo Yazka, So. v

Tobolskoy glavnoy kole uitelem Tatarskogo Yazka, Akademiya Nauk, Spb. 1801,

187 + 75s.

H. : Hicr

Halfin 1809 : . Halfin, Azbuka i grammatika Tatarskogo yazka c

pravilami arabskogo teniya, prepodavaeme v kazanskoy gimnazii, Kazan

Tipografiy Kazan Univ., Kazan, 1809, 106 s.

haz. : Hazrlayan

Kazem-bek 1839 : A. Kazem-bek, Grammatika Turetsko-Tatarskogo

Yazka, Kazan, 1839, 528 s.

MTTD. I, 1917 : Faty* Syfi, Mktbd Tatar Tl Drslr, I. Kitap,

Kazan, 1917.

MTTD. II, 1917 : Faty* Syfi, Mktbd Tatar Tl Drslr, II. Kitap,

Kazan, 1917.

22

MYST. 1907 : Hsn Z. Mkki, M*tsar Yaa \arf- Trk,

Kazan, 1907.

Nu. : Numara

OGTTY. 1846 : A. Kazem-bek, Obtaya Grammatika Turetsko-

Tatarskago-Yazka, Peatano v Universitetskoy Tipografii, Kazan, 1846.

r. : rnek

red. : Redaktr

S. : Say

s. : Sayfa Tat.T. : Tatar Trkesi

TDGTK : Emine Grsoy Naskali, Trk Dnyas Gramer

Terimleri Klavuzu, TDK Yaynlar: 667, Ankara, 1997.

TDK : Trk Dil Kurumu

Tl Sab. 1919 : Galimcan brahim, Tl Saba"lar, 2. Kitap,

Tipografiy md, Kazan, 1919.

TN. 1911 : Galimcan brahim, Tatar Nqv, Kazan, 1911.

TN. 1917 : Galimcan brahim, Tatar Nqv, Kazan, 1917.

TN. 1930 : Galimcan brahim, Tatar Nqv, Kazan, 1930.

Trlk 1911 : Gimad Nugaybk, Trlk, Lito - Tipografiy . N.

_aritonova, Kazan, 1911.

TrN. 1910 : Maksud, . Hadi, Trki Nqv, Lito - Tipografiy .

N. Haritoniva, Kazan, 1910.

TrS. 1909 : *mtcan Mstafa, Trk \arf, Kazan, 1909.

Troyanskiy 1814 : Aleksandr Troyanskiy, Kratkaya Tatarskaya

Grammatika, zd. spr. i Dop., zd-vo duh.-ueb. upr. Kazan, 1860, 234 s.

TS. 1911 : Galimcan brahim, Tatar \arf, Kazan, 1911.

TS. 1921 : Galimcan brahim, Tatar \arf, Kazan, 1921.

TS. 1930 : Galimcan brahim, Tatar \arf, Kazan, 1930.

TTKGS. 1887 : Gabdlgallm Fz*anov, Tatar Tlg s"aa `lm

\arf, zd-vo Kazan Univ., Kazan, 1887.

23

vb. : Ve bakas, ve bakalar, ve benzeri, ve benzerleri, ve

bunun gibi

vd. : Ve devam, ve dierleri

Vlidi 1919 : Vlidi, Cmal, Tatar Tln Grammatikas, Kazan,

1919, 175 s.

yay. : Yaymlayan

YHYTTS. 1913 : Gabdurrahman Sgdi, Ya hm Yl Trtbd

Tlbzn \arf, Elektro-Tipografiy Umid, Kazan, 1913.

II. ZEL ARETLER

// : Fonem parantezi.

{} : Morfem parantezi.

- : Gramer tahlilinde fiil kk, fiil kkne gelen ek.

+ : Gramer tahlilinde isim kk, isim kkne gelen ek.

* : Tanklanamayan ekil; yeniden kuruluu yaplm ekiller.

: Bulunmamay gsterir.

> : Bu ekle gider.

< : Bu ekilden gelir, bir dilden baka bir dile gei.

~ : Deiken ekil.

A, I, U : Gramer tahlilinde srasyla a/e, /i, u/ nl deiimlerini gsterir.

G, K : Gramer tahlilinde srasyla g/, k/" nsz deiimlerini gsterir.

C : Konson, nsz.

V : Vokal, nl.

V: : nllerde uzunluu gsterir.

: nllerde yar darlamay gsterir.

24

III. EVR YAZI ARETLER

: a /

: b / p

: t

: x

: c /

: q

: *

: d

: w

: z

: s

:

: ~

: {

: |

: ]

: `

:

: "

: k / g

:

: g

: n

: u / ; / ; v

3 : /

: a / ; h

: / , y

: /

25

1. BLM

I. DL-URAL SAHASINDA CEDTLK HAREKET

A. KAVRAM OLARAK CEDTLK

Ceditilik, XIX. yzyln sonuna doru Rusya Trkleri arasnda eitim ve

kltr alannda balayan yenileme hareketine verilen addr.

Ceditilik kelimesinin kkn oluturan cedit, kelime anlam olarak, eskinin

zdd, yeni demektir. Cedit kelimesinin trevi olan tecdit, yenilemek, bir eyi eski

hline kavuturmak, ayn kkten gelen mceddit veya cediti kelimeleri ise,

yenileyen, bir eyi eski hline kavuturan kii anlamna gelir. Cedit kavram, eskinin

zaman gemi, bozulmu ynlerinin yerine yeni bir ey getirme, eskinin belirli

zelliklerini tekrar yerine koyma veya eskiyi canlandrma gibi anlamlar tar. Bu

bakmdan kelimenin hem geriye hem de ileriye dnk iki ynnn bulunduunu

sylemek yanl olmaz. Ceditilik Dneminde olduka sk olarak karlatmz

slah kavramnn aklamasnda da ayn durum sz konusudur. nk cedit gibi slah

da iki ynl bir anlama sahiptir. Islahn kelime anlam, fesadn zdd, dzeltmek,

kusur ve noksann gidermek, fenal gidermek, bozuk yerleri kemle kavuturmak,

onarmak ve hastay shhate kavuturmaktr. Islah, bir eyi daha nceki iyi hline

evirme ve bozulan hususlarn yerine, eskiden bulunmayan, yenilerini koyma

anlamna gelir.3

dil-Ural sahasndaki Trk-Tatar aydnlar, Ceditilik hareketini yayarken

zellikle cedit ve slah kavramlarnn eskinin baz unsurlarnn devam ile birlikte

yeni baz hususlarn veya yeni bir dnce tarznn yerletirilmesi gibi anlamlarn

vurgulamlardr. Trk-Tatar ceditileri, cedit ve slah kavramlar erevesinde; hem

geriye hem de ileriye dnk olmak zere iki ynl bir yenileme gerekletirmeye

almlardr. dil-Ural sahasndaki ceditiliin esas karakterini zellikle ileriye

dnk slahatlar gerekletirmenin oluturduunu sylemek yanl olmaz. Cedit ve

slah kavramlarnn bu ileriye dnk olan ynn, Trkede; yenileme, yeniletirme

veya yenilikilik kelimeleriyle karlayabiliriz. nk bu hareketin temelini, eskinin

3 brahim Mara, Trk Dnyasnda Din Yenileme (1850-1917), tken Yaynlar, Yayn no: 231, stanbul, 2002, s. 31-32.

26

baz unsurlarn kullanmak veya devam ettirmekle birlikte, eskiden olmayan yeni

unsurlar eklemek, yeni bir anlay da kabul etmek oluturmaktadr.

Cedit ve slah kavramlarnn her ikisinin birlikte Trk-Tatar ceditileri

arasnda ne zaman kullanlmaya baland tam olarak bilinmemektedir. Ancak

ehbeddin Mercannin Tatar ceditiliinin ilk temsilcisi olarak kabul edilen

Abdnnasr Kursavyi her yzylda bir gelen ve snneti ihya eden bir slah ve

cediti olarak adlandrmas, her iki kavram da ilk kullananlardan biri olduunun

delilidir.

dil-Ural sahasndaki Trk-Tatar ceditilerin ehbeddin Mercanden

balayarak hepsi cedit ve slah kavramlarn kullanmlardr. Bu kavramlarla hem

din dndeki yenilemeyi hem de eitimdeki yenilemeyi kastetmilerdir.

XIX. yzyln sonlarna doru, eitimdeki ceditilik hareketini bildirmek iin

kullanlan kavramlarn banda usl-i cedit gelir. Usl-i cedit kavramnn Trke

karl, yeni metoddur. Sadece eitimdeki yenilemeyi ifade etmesi bakmndan

usl-i cedit, cedit ve slah kavramlarndan farkllk arzeder. Bu adan daha dar bir

anlama sahip olduu sylenebilir.4

Cedit kelimesi, 1884 ylnda mehur Trk limi smail Gaspralnn Krmda

at usl-i cedit mektepleri ile kullanlmaya balanmtr. smail Gaspralnn

eitimdeki yenileme ynndeki almalar ve usl-i cedit mektepleri, Trk

dnyasnda ksa srede byk yank uyandrm bylece o, bu dnemde btn Trk

reformculara isim babal yapm, kendilerini Cediti olarak tanmalarn

salamtr. Bu tarihten itibaren usl-i cedit taraftarlar ya da ksaca ceditiler olarak

adlandrlan Trk-Tatar aydnlar, modernleme arayna girmi ve bu aray

zamanla aydnlanma, uyan dncesine dnm ve Ceditilik hareketi, Rusya

Trklerinin mill, kltrel, siyas hak ve taleplerinin elde edilmesi yolundaki ilk

admlarn atlmas iin bir vesile olmutur.

Ceditilik hareketinin fikr temsilcileri olan Trk-Tatar aydnlar, sosyal

hayatn her alannda ve zellikle eitim konusunda reform arzuluyorlard. dil-Ural

sahasnda balayan bu hareketin asl amac, Rusyadaki Mslman Trk nfusun

eitilmesi ve cahillikten kurtarlmasyd. Bu ama sayesinde siyas, kltrel ve din

taleplere daha abuk ulalabilecekti. Bu sebeptan dolay, cediti aydnlar, eitimin

4 brahim Mara, a.g.e., s. 33-37.

27

nemini farketmiler, bu uyan ve aydnlanmann temel hareket noktas olarak da

eitimi esas almlardr.

B. CEDTLK HAREKETNN NTEL

Ceditilik hareketi, Trk mill bilincinin geliimi ve Trk halklarnn

bamszlk mcadelelerine nemli fikr etkisi olmu bir hareket olarak

nitelendirilebilir. XIX. yzyln sonuna doru, dil-Ural sahasndaki Ceditilik

hareketi, din dncede yenileme ile ilgili fikirlerle balam ve slm dnyasnn

farkl blgelerindeki yenileme hareketlerinden bamsz olarak, kendine zg

artlarla gelimitir.

Trk dnyasnda Osmanl Devletinin ykl srecine girmesiyle birlikte,

Mslman ve gayrimslim aznlklarn ayaklanmaya balamalaryla, devletin

kurtulu reeteleri olarak ne srlen slmclk ve Osmanlclk gibi ideolojiler

anlamszlamaya balam, bu da Trk milliyetilii ideolojisini gl bir seenek

olarak ortaya karmtr. Bu dnemde dil-Ural Trkl arasnda balayan Cedit

hareketinin fikr etkisi, zamanla btn Trk topluluklarna yaylm ve bamszlk

yolunda mcadele veren Trk halklar zerinde olumlu etkiler salamtr.

Trk mill bilincinin geliiminde nemli olan Trk milliyetilii dncesi,

Osmanl aydnlar ve Rusyadan Osmanl Devletine gelen aydnlar tarafndan

yaylmtr. Tatar Trklerinin kutsal saydklar deerler bakmndan Osmanllarla

benzer zellikler tamalar, Tatar olmayan dier topluluklar tarafndan sevilmeleri

ve dier Trk topluluklaryla iliki kurmak istemeleri gibi pek ok sebepten tr

Trklk akm bu halk arasnda abucak yaylm ve etkisini uzun zaman

srdrmtr. Tatar Trkleri bu hareket ierisinde nemli bir konumda yer

almlardr.

Trk milliyetilii dncesinin Tatar Trkleri arasnda yaylmaya

balamasyla birlikte Rus ynetimi tarafndan zellikle Hristiyanlatrma ve

Ruslatrma ynndeki basklar artmtr. Rus arnn Rusya Mslmanlar

hareketini bask altna almasndan sonra Tatar, Krml ve Azerbaycanl aydnlardan

oluan bir grup aydn Trkiyeye gelmi ve bu aydnlarn faaliyetleriyle birlikte Cedit

hareketi olduka hz kazanmtr. 1908 ihtillinden sonra stanbulda Yusuf Akura,

Ayaz shaki, Hseyinzade Ali, Abdrreid brahimov, Ahmet Aaolu ve Halim

28

Sabit gibi aydnlar tarafndan gmen Trk rgtleri kurulmutur. Bu aydnlar

tarafndan gazete ve dergiler yaymlanm, bylelikle de yenileme ve milliyetilik

dncesi daha geni bir kitleye yaylma frsat bulmutur.5

Ceditilik hareketi ortaya kt ve yayld corafyaya gre deien bir

karaktere sahiptir. Bu hareketin ncleri, Kazan ve Krm Tatar Trkleri ile

Azerbaycan Trkleridir.

Kazan Tatar Trkleri, batya olan yaknlklar ile birlikte stanbul, Hindistan

ve Msrda ortaya kan din reformcu, modernist hareketlerden de abucak

etkilenmiler, bu sebepten tr Ceditilik hareketi, bu Trkler arasnda din slah

bir izgide ilerlemitir.

Azerbaycan ve Kazak Trkleri arasnda yaylan Ceditilik hareketinin

nitelii, Rus tesirinin aka hissedildii modernist bir yapya sahiptir. zellikle

Azerbaycanda arlk ynetiminin bir takm ayrcalklar tand ve bu ekilde

kendine balad yerli aristokrat kesimin ve tcir snfnn ocuklar Rus

mekteplerinde okuyarak Bat medeniyetini daha yakndan tanma frsatn

yakalyorlard. Bu ocuklar, Rus dili ve edebiyatn bilen, Bat ile temasa gemi,

yeni bir dnya grne sahip aydn bir tabakann olumasn salamlardr.

Orta Asyann gneyi, Buhara ve Semerkant gibi nemli merkezlere

baktmzda bu dnemde, Batya olan uzaklklar, geni llerle evrilmi olmalar,

geleneksel ticaret yollarnn atl duruma dmesi sebebiyle dnyadaki gelimeleri

takip edemediklerini gryoruz. Btn bunlara ramen XIX. yzyln banda

kltrel ve coraf yaknlk sebebiyle Hindistandaki reformist akmlar, Trkistan

sahasn etkilemeye balamtr. Ceditilik hareketinin ilk tohumlarn atan

Abdnnasr Kursav ve ehbeddin Mercan gibi Tatar reformcularn bu sahadan

etkilendiklerini de unutmamak gerekir. Ancak Ceditililik hareketi, XIX. yzyln

banda Orta Asyada geliememi, bu yzyln sonlarna doru, Krm, Kazan ve

Bakden gelen tesirler sonucunda ortaya kmtr.

Kazanda Trkistanda, Osmanl Devletinde, Krmda, Azerbaycanda,

Hicazda ve Hindistanda yeniliki fikirlerin aydnlar araclyla geni bir

corafyaya yaylmas ve toplumu etkilemesi, balangta slm reform eklinde 5 Nadir Devlet, smail Bey Gaspral, Trk Dnyas Aratrmalar Enstits Yaynlar, Ankara, 1990, s. 9; Jacop M. Landau, Pan Turkism: From Irredentism to Cooperation, Hurst Comp., London, 1995, s. 1.; Turgay Uzun, Trkiye Dndaki Aydnlarn Trk Milliyetilii deolojisine Katklar, Trk Yurdu, Ocak 2001, Cilt: 21, Say: 161, s. 13-24.

29

ortaya kan Ceditilik hareketinin zamanla kltr ve eitimle ilgili bir harekete

dnmesini salam, XX. yzyln balarnda da bu hareket, siyas bir nitelik

kazanmtr.6

C. DL-URAL SAHASINDA CEDTLK HAREKETNN

OLUUMUNDAK BALICA ETKENLER

Tatar Ceditiliinin dayand temelleri ve bu hareketin oluumundaki balca

etkenleri anlayabilmek iin her eyden nce dil-Ural sahasnn tarih ve sosyal

zeminine baklmas gerekir.

1552 ylnda Kazan Hanlnn baehri Kazann Ruslar tarafndan

zaptedilmesinden sonra, Tatar Trklerinin kltr ve medeniyetine darbe indirilmitir.

Kazan Hanlnn yklmasyla Tatar Trkleri, kendi topraklarnda esir duruma

dm, zellikle de XVI. ve XVIII. yzyllar arasnda Ruslarn uygulad

Ruslatrma ve Hristiyanlatrma politikas sonucunda Tatar halknn etnik yaps ve

nfusu byk bir zarar grmtr.7

Kazan Hanlnn yklmasndan sonra Ruslar tarafndan bu blgede planl bir

politika balatlmtr. Merkez otoritenin glendirilmesi iin eitli yollar

denenmi, Tatar Trklerinin daha abuk ve kolay eritilebilmesi amacyla ilk olarak

Kazan Hanlndan kalan madd ve manev btn deerler yok edilmeye allmtr.

Cami, medrese, saray gibi blge halk iin tarih ve zellikle de manev neme sahip

yaplar yklm, bunlarn yerine Rus kltrn yerli halka daha abuk

benimsetebilmek iin manastrlar ve kiliseler ina edilmitir.8 Ayn zamanda

Kazanda yaamalar yasaklanan Mslman Tatar halk zorla Hristiyanlatrlmaya

balanmtr. Hristiyanlatrma politikas Kazanda piskoposluun kurulmasyla

birlikte kurumlatrlm, bylece aktan aa Tatar halk asimilasyonla kar

karya kalmtr.

6 Ahat Andican, Cedidizmden Bamszla Harite Trkistan Mcadelesi, Emre Yaynlar, 1. bask, stanbul, 2003, s. 24-33; Ahmet Kanldere, Tatarlar ve Tataristan: Dn, Bugn, Yarn Sempozyumu, Marmara niversitesi, 27 ubat 2003 (www. turkoloji.cu.edu.tr, eriim tarihi: 16.07.2007) . 7 Ravil Fahretdinov, Tatar Olu Tatarm, ev. Mustafa ner, Trk Dnyas Tarih Dergisi, Austos, 1993, s. 47. 8 Akdes Nimet Kurat, Rus Hakimiyeti Altnda dil-Ural lkesi, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, Temmuz-Aralk, 1965, s. 92.

30

1555 ylnda piskoposluun bana getirilen Guriy adl bir rahip, yaklak alt

bin Tatar Trknn Ortodoksluu kabul etmesinde nemli bir rol oynamtr. Ancak

geleneklerine ok bal olan Tatar Trkleri zerinde asimilasyon politikalar ok

baarl olamam, Hristiyanl kabul edenler ok gemeden tekrar kendi dinleri olan

Mslmanla dnmlerdir. Bu durum merkez otoriteyi kzdrm ve daha sert

tedbirler almalarna sebep olmutur.9

Ruslarn asimile politikalarnn bir dier ekli de Tatar Trklerini

Ruslatrmayd. Bu amala Kazan Tatarlarnn ou ge zorlanm, yerlerine

Ruslarn yerletirilmesiyle Kazanda Rus nfusu arttrlmtr.

Ruslarn Tatar Trklerine uyguladklar ekonomik basklar ok ard. Bu

dnemde Hristiyanl kabul etmeyenlerin topraklar Ruslara datlmaya

balanmt. Kabul edenlerin ise, yl sresince btn vergi ve mkellefiyetlerden

azad edilecei bir fermanla bildirilmiti.10

Hristiyanlatrma politikasnn uygulanmas srasnda byk aclara maruz

braklan Tatar Trkleri, ilk kez bu dnemde dinlerini ve geleneklerini koruyabilmek

iin mcadeleye balamlardr. Ruslarn basklarna hemen boyun emeyen Tatar

Trkleri sk sk isyan etmiler ancak bu isyanlar merkez otorite tarafndan derhl

ok kanl bir ekilde bastrlmtr. Tatar Trklerinin gerekletirdii en byk

isyanlar, XVII. yzylda Stenka Razin isyan, XVIII. yzylda ise, Pugaev isyandr.

arie II. Katerina zamannda gerekleen Pugaev isyanndan sonra,

Ruslarn zorla Hristiyanlatrma faaliyetleri biraz yavalamtr. Bu kanl isyanlarn

herhangi bir sonu getirmediini gren Tatar aydnlar, hem halklarn koruma hem

de gelitirmenin daha zararsz yollarn aramaya balamlardr. Tatar aydnlar,

halkn bilinlenmesinin eitimle olacan dnm ve bu dnemde eitim

faaliyetleri arttrlmaya balanmtr. Tatar Trkleri mevcut durumdan istifade ederek

genlerini retim grmeleri amacyla Buharaya gnderme frsat yakalamlardr.

Tatar Trklerinin eitilmesinde ilk nemli adm atanlar XVIII. yzyl

sonlarndan XIX. yzyl ortalarna kadar zellikle Buhara medreselerinde yetien

mollalard. Buhara, o dnemde Timur zamanndaki gibi bir ilim merkezi olmasa da,

9 Akdes Nimet Kurat, Kazan Trklerinin Medeni Uyan Devri, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, Temmuz-Aralk, 1966, s. 95. 10 Akdes Nimet Kurat, Rus Hakimiyeti Altnda dil-Ural lkesi, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, Temmuz-Aralk, 1965, s. 121.

31

ilme susayan Tatar genlerini kendine ekiyordu. Ayrca Buharada Arap ve Fars

dillerini renen genler talebeler, zengin ktphanelerden yararlanyorlar, eski

slm filozoflarnn eserlerini ve fikirlerini yakndan tanma frsat yakalyorlard.

Buharada eitim gren talebeler halk arasnda byk sayg gryorlard. Tamamen

skolastik bir eitim sistemine sahip olan Buhara medreselerinde yetien Tatar

genleri, modern bilimlerden habersiz ve hatta olduka kat bir zihniyete sahip

mutaassp hocalar olarak yetiiyorlard. Btn bunlara ramen kendi

memleketlerinde bulamadklar kltrel ortama kavumalar, onlar iin olduka

faydal olmutur. Bu mollalar arasnda kendini yetitirerek modern bilimleri ve bat

dillerini renen pek ok lim kmtr. Tatar Ceditiliini balatanlarn ou da bu

medreselerde eitim almtr. rnein, Tatar Ceditiliinin temelini atan Otuz menli

Abdurrahim, Abdnnasr Kursav, ehbeddin Mercan, Kayyum Nasr, Hseyin

Feyzhan gibi limler hep medrese eitimi grm, pek ok yabanc dile vakf

ahsiyetlerdir.11

Buharaya gidip gelmek ve orada okumak o devrin artlarna gre kolay

deildi. Bu sebepten tr, Kazanda medreseler almaya balanmtr. 1771 ylnda

Ahunov ve Apanayev adl iki byk medrese alm ve bu medreselerde eitimde

Buhara medreselerinde uygulanan anlay esas alnmtr. Bu medreselerde eitim,

skolastik metotla yrtlyordu. Din dogmalarn ar bast medreselerde

talebeler, mstakil olarak fikir yrtemiyorlard. Btn bunlara ramen, bu

medreseler Tatar Trkleri arasnda okuma-yazma orannn arttrlmasnda nemli

olmutur.12

Medreseler, din bilgileri tam olarak verirken modern bilimleri retmede

eksik kalmtr. Ayn dnem iinde Rus okullarnda fen bilimleri retiliyor ancak

Rus basks altnda uzun yllar ezilen Tatar Trkleri bu okullardan uzak duruyorlard.

Bu okullarda okuyanlar, Rus dilini renenler halk arasnda baz din adamlarnn da

etkisiyle Ruslam gibi grlyorlard. Bu durum XIX. yzyln sonlarna kadar

devam etmiti. Halkn dnyev ihtiyalarna cevap veremeyen medreselerin

11 Akdes Nimet Kurat, Kazan Trklerinin Medeni Uyan Devri, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, Temmuz-Aralk, 1966, s. 96-110; Yahya Abdullin, Tanzimat ve dil-Ural Tatarlar Arasnda Aydnlanma Hareketi, lm Aratrmalar, ev. Hayati Develi, C. 1, stanbul, 1995, s. 175-184. 12 Ferit Agi, 19. Asrda Tatarlar Arasnda Ceditilik Hareketi, ev. Harettin Gleyz, Dou Trkistann Sesi, Yl: 3, Cilt: 3, Say: 11-12, Aralk 1986, s. 27.

32

yetersizlii bu dnemde anlalm, yine ncln bu medreselerde eitim alan

Tatar aydnlarnn yapt fikr bir hareket balamt. Bu aydnlar, modern bilimlerin

ve zellikle Rus dili olmak zere eitli bat dillerinin renilmesi gerektiini yksek

sesle halka duyurmutu. Eitimdeki yenileme hareketi, usl-i cedit mektepleri ile

btn Trk topluluklarna yaylmaya balamt. zellikle hareketin yaylmasnda

smail Gaspralnn kard Tercman gazetesinin etkisi ok fazladr.13

Eitimde Ceditilik hareketinin ilerlemesinde Tatar Trkleri arasnda ticaret

ehli olan baz zenginlerin bat tarz eitim veren okullar amalar ok etkili olmutur.

XVIII. yzyln ortalarndan itibaren Rusya ile Orta Asya arasndaki ticarette

araclk roln stlenen Kazan Tatar Trkleri arasnda zengin bir snfn ortaya

kmasna sebep olmutur. Bylelikle de XIX. yzyln sonlarnda ekonomik ve

politik durumu olduka gl bir Tatar burjuvazisi olumutu. Bu dnemde

Hseyinev, Gubeydullin, Gaynullin, Saydaev, Akurin, Subayev, Kerimov,

Arslanov, temiev, Yavuev, Sagdiyev ve daha isimi sayamadmz pek ok

zengin Tatar Trknn elinde olduka byk meblada semaye toplanmt. Bu

zenginlerden bazlar mektep ve medrese amak iin yardm yapmlard. Bylelikle

de Tatar Trkleri arasndaki Ceditilik hareketine madd ynden de destek

salanmtr.14

Tatar zenginlerinin destei Ceditilik hareketinin gelimesinde ok nemli bir

yere sahiptir. Rus sosyal hayatna karan, ancak slmiyetten de kopmak istemeyen

Tatar tacirleri, yeni gelimeler karsnda eski tarz eitimde srarc olmann

yanlln da fark etmilerdi. rnein, ehbeddin Mercan gibi saygn bir din

liminin slmiyetle modernlii uzlatran yeni yorumlar Tatar burjuvazisinin hayat

tarzna da uygun dyordu.

Kazan Tatar Trklerinde gelien din slahln en nemli zelliklerinden

birini din limlerinin Bat dnyasna kar olan olumlu tutumlar oluturmaktadr. Bu

limler, Rusya ve Avrupay model olarak grmler ve kendi toplumlarn onlarn

seviyesine karmak iin mmkn olduu kadar onlarn tecrbelerinden yararlanmak

gerektiini dnmlerdir. ehbeddin Mercannin ve dier baz slah limlerin

13 Akdes Nimet Kurat, Kazan Trklerinin Medeni Uyan Devri, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, Temmuz-Aralk, 1966, s. 112. 14 Ferit Agi, 19. Asrda Tatarlar Arasnda Ceditilik Hareketi, ev. Harettin Gleyz, Dou Trkistann Sesi, Yl: 3, Cilt: 3, Say: 11-12, Aralk 1986, s. 28.

33

oryantalistlerle dostane iliki kurmalar da bu durumu aklamaktadr. Ayrca, Musa

Carullah Biginin bu uzlamay teorik alana tama abalar da ilgi ekicidir. Bu tr

modernist eilimler, Tatar Ceditiliinin gelimesinde olduka etkili olmutur.

XIX. yzylda Tatar mektep ve medreselerinin toplam says kesin olarak

belli olmasa da ina edilen her mescidin yannda bir mektep ald bilinmektedir.

1781 ylnda Kazan eyaletinde 250 mescit varken, 1868 ylnda bu say 729a

ulamtr. 1858 ylnda Kazan ilinde 430 ky mektebi ve 50 medrese bulunduu,

1870 ylnda ise, her 119 ocua bir okul dt Trkolog Vambery tarafndan dile

getirilmitir.

Eski usllerle eitimin yrtld medreselerde, ehbeddin Mercan,

Hseyin Feyzhan gibi limler, modern bilimlerin de retim programlarna dhil

edilmesi iin almlardr. Usl-i cedit ile eitim yapan ilk mektep, smail Gaspral

tarafndan Krmda almtr.

Yeni uslde eitim veren mektepler hem kz hem de erkekler iin almt.

Buradan mezun olan muallimler eitim iini mollalarn elinden almtr. zellikle

mutaassp kesimler tarafndan yeni usl eitimin Tatar Trklerini Ruslatraca ve

slm yok edecei gibi fikirler ne srlm, usl-i cedit mekteplerinin almasna

kar klmtr. Onlardan baka Tatar Trklerinin ada ilme sahip olmasn

istemeyen ar ynetimi de bu okullar her frsatta bir bahane yaratarak

kapatabilmitir. Btn bu engellere ramen usl-i cedit mektepleri almaya devam

etmi ve Trk dnyasna yayldka yaylmtr.15

Usl-i ceditilerin etkisiyle Rus okullarna kaydolanlarn says da gittike

artmtr. Rus dili ve edebiyatn renen genler, Rusa tercmelerinden Bat

edebiyatyla da tanmlard. Bu ekilde Tatar Trkleri arasnda edebiyattan ve

sanattan anlayan entelektel bir snf olumutu.

Tatar Ceditiliinin dnyevlemesi XIX. yzyln son eyreinde balar.

smail Gaspralnn Tercman gazetesi ve usl-i cedit mekteplerinin yaygnlamas

bu dnemde yenilik araylarnn organize olmasn ve gl bir hareket hline

dnmesini salamtr. Tercman gazetesinin yaymlanmasndan itibaren 5-6 yl

15 Ferit Agi, a.g.m., s. 28.

34

ierisinde Cediti aydnlarn gc gittike artmtr. ehbeddin Mercan gibi din

limlerinin de Ceditilere katlmas hareketi iyice glendirmitir.16

Islah limlerin slm toplumlarnn durumlarn anlama abas ile smail

Gaspralnn sylemi olduka farkl bir noktadr. smail Gaspral, ncelikle inan

konularn deil toplumsal sorunlar ele almtr. Ona gre, toplumun refaha

ulaabilmesi iin tecdit veya din slahn tesinde bir takm admlar atlmas

gerekmektedir. Gerekten de smail Gaspralnn daha ok etnik ve dil balln

ne kardn ve bu konularda halk bilinlendirmeye gayret sarfettiini gryoruz.

Bu dnemde batda ortaya kan fikirlerden etkilenen yeni Tatar intelijansiyas artk

sadece din bir toplumun paras olarak kendini grmemeye ve Batl anlamda

milliyetilii gelitirmeye balamtr. smail Gaspral, Yusuf Akura, Zeki Velidi

Togan, Sadri Maksudi Arsal gibi nl limler bu grubun nde gelen temsilcilerini

oluturmaktadr.17

Sonu olarak, Tatar Ceditilik hareketinin geliimindeki temel etkenlerin

slm dnyasndaki reform hareketleriyle birlikte, Kazan Tatar Trklerinin coraf

konumlar, tarihleri ve sosyal artlarnn oluturduu sylenebilir.

D. CEDTLK HAREKETNN ETM VE RETMDEK

GRNM:

1. USL- CEDT

Trke karl, yeni metod olan usl-i cedit, eitimde yenileme veya

dier bir deyile maarif reformuyla ilgili bir kavramdr. lk olarak Osmanl slahat

hareketleri erevesinde kullanlmaya balanan bu kavram, daha sonralar Krmda

smail Gaspralyla birlikte Krm, Rusya, Sibirya ve Trkistanda yaayan btn

Mslman Trklere mal edilmitir.18

16 Necip Hablemitolu, arlk Rusyasnda Trk Kongreleri (1905-1917), Krm Dergisi Tarih Aratrmalar Serisi No: 1, Ankara, 1997, s. 18-19. 17 smail Gaspral, Seilmi Eserleri 2, Fikr Eserleri, Hazrlayan: Yavuz Akpnar, tken Yaynlar: 568, stanbul, 2004, s. 11-57. 18 brahim Mara, Trk Dnyasnda Din Yenileme (1850-1917), tken Yaynlar, Yayn no: 231, stanbul, 2002, s. 39.

35

XIX. yzyln sonlarnda bir Trk maarif-kltr akm olarak ortaya kan ve

ilkokullar slah davran olarak tanmlanan usl-i cedit hareketi, ilk olarak Krml

smail Gaspral tarafndan balatlmtr.19

smail Gaspral, eitim ve retim amacyla bulunduu stanbulda Gen

Trklerden, Paristeyken de sosyalist ve liberalistlerden etkilenmi, bunun

sonucunda da Batdaki eitim sistemini tanma ansn yakalamtr. smail

Gaspral, Krmda ve Rusyadaki dier Trk topraklarnda halkn iinde bulunduu

gerilii farketmi, bu durumdan kurtulmak iin ncelikle eitim ve kltre nem

verilmesi gerektiini dnmtr. Bunun iin de slah almalar ilkokullardan

balatlmalyd. Ayrca bu okullarda uygulanan usl-i kadm terkedilmeli yerine usl-

i cedit yerletirilmeliydi. smail Gaspral, 1883 ylndan itibaren Krmda karmaya

balad Tercman gazetesinde usl-i ceditle ilgili fikirlerini dile getirmeye

balamt. Bu gazetede ilk eitimdeki mevcut sistemi eletiriyor ve usl-i ceditin

temel unsurlarn da dile getiriyordu.20

smail Gaspralya gre, okuma yazma retiminde eski harf uslnden ses

(avaz) metoduna geilmeli, eski medreselerde yer verilmeyen imtihan sistemini

getirmeli, retim ylnn snrlarnn belirlenmesiyle birlikte sene iki retim ylna

blnmeli, rencilere kendi ana dilleri retilerek okuma yazmaya kendi ana

dilleriyle balatlmalar salanmal, ders programnda din bilgilerin yannda fen

bilimlerine de yer verilmeli, mektep ve medreselerin fizik artlar uygun hle

getirilmeliydi. Bunlar usl-i ceditin temel unsurlarn oluturuyordu.21

Yine smail Gaspralya gre, mektep ve medreseler birbirinden ayrlmal,

ilkokullarn zel retmenleri olmal, bu retmenlere aylk balanmal, kzlar iin

ayr okullar almal ve eitimin her seviyesine uygun kitaplar hazrlanmalyd.

smail Gaspral, bu hedefler ve ilkeler dorultusunda 1884 ylnda Bahesarayda

usl-i cedit mektebini at ve yeni yntemi uygulamaya balad. Ondan sonra bu

mektep rnek alnarak yeni okullar alm ve bu okullara da usl-i cedit mektepleri

denilmitir. Bu mekteplerden mezun olan rencilerin baarlar halkn ksa srede

dikkatini ekmi ve bylelikle de bu okullara olan ilgi artmtr. Bunun zerine 19 Abdullah Battal-Taymas, Kazan Trkleri, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar: 15, Seri: III, Say: A3, Ankara, 1966, s. 160. 20 Taha Akyol, Cedidcilik, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, Cilt: 7, stanbul, 1993, s. 211. 21 brahim Mara, Trk Dnyasnda Din Yenileme (1850-1917), tken Yaynlar, Yayn no: 231, stanbul, 2002, s. 40-41.

36

Kazandan, Kafkasyadan ve Trkistann eitli blgelerinden usl-i cedidi tanmak

ve renmek isteyen retmenler, mollalar Bahesaraya gelmeye balamtr.22

Usl-i cedit kavramnn muhtevas smail Gaspraldan nce baz Tatar

limler tarafndan dnlmtr. rnein, ehbeddin Mercannin ders okutmaya

balad erken yalarnda, ders kitaplarnn yetersizlii ve zorluundan yaknd, bu

sebepten tr de baz ders kitaplar yazarak bunlar derslerinde kulland

bilinmektedir. Yine ehbeddin Mercannin rencisi olan Hseyin Feyzhan ve

Abdlhabir Mslim, medreseleri ve dersleri dzene sokma, talim uslnn slah

edilmesi gibi zellikle eitimle ilgili konularda zgn baz grler ne

srmlerdir.23

smail Gaspral, usl-i cedit mekteplerinde tarih, corafya ve matematik gibi

tamamen dnya ile alakal bir eitim sistemini n grm bunun yan sra slm

geleneklerini ksmen terk ederek derslerde Arapa yerine Trke okutulmasn da

istemitir.24

Kazan Tatar Trkleri arasnda smail Gaspraldan nce Abdnnasr Kursav

tarafndan balatlan eski-yeni tartmas, medreselerde Kazan Trkesiyle eitim

yaplmas fikrinin gelimesinde olduka etkili olmutur. Hseyin Feyzhan ve

Abdlhabir Mslim, retim dilinin Trkeletirilmesini savunmu ve hatta ders

kitaplarnn da Trke olmasn, kolaydan zora doru yazlmasn istemilerdir.

Hseyin Feyzhan ve Abdlhabir Mslimnin bu tr istekleri, Kayyum Nasr

tarafndan belli bir lde yerine getirilmi ve onun tarafndan pek ok ders kitab

Tatar Trkesiyle yazlmtr.25

Mektep ve medreselerde retim dilinin Trkeletirilmesi gr

beraberinde Tatar Trkesinin okutulmas meselesini de gndeme getirmitir. Bu

ama dorultusunda Kayyum Nasr ve Hseyin Feyzhan, Tatar Trkesiyle eitli

almalar yaymlamlardr.26

22 Taha Akyol, a.g.m., s. 211. 23 brahim Mara, Trk Dnyasnda Din Yenileme (1850-1917), tken Yaynlar, Yayn no: 231, stanbul, 2002, s. 40. 24 S. Zenkovski, Rusyada Pan-Turkizm ve Mslmanlar, ev. zzet Kantemir, gal neriyat, stanbul, 1966, s. 30. 25 brahim Mara, a.g.e., s. 303. 26 bkz. Kayyum Nasr, Nahiv Kitab, Kazan, 1860; -----, Kratkaya Tatarskaya Grammatika, Kazan, 1860; -----, Lehe-i Tatar, 2. cilt, Kazan, 1895-1896; Hseyin Feyzhan, Kratkaya Grammatika Tatarskogo Yazka, St. Petersburg, 1862.

37

retim dilinin Trkeletirilmesi ile mektep ve medreselerde Tatar

Trkesinin okutulmas konular ceditiler tarafndan uzun sre tartlmtr. Islh-

Lisn- Trk, Islh- Mektip ve Ner-i Maarif cemiyetinin 15 Haziran 1898 ylndan

1917 ylna kadar yapt pek ok toplantda zellikle retim dilinin

Trkeletirilmesi ve Tatar Trkesinin gramerinin hazrlanmas konusunda ortak

baz kararlar alnmtr. Bu karalarda 1905 ylndan sonra Ceditiler tarafndan

yazlan eserlerin ounda Tatar Trkesinin ya da Osmanlcaya yakn bir dilin

kullanlmas da olduka etkili olmutur.27

Tatar aydnlarnn dil alanndaki yenileme istek ve abalarn, farkl

alanlardaki almalar izlemitir. Kazan Tatar Trklerinden ehbeddin Mercan,

tarih alanndaki aratrmalaryla, Musa Carullah Biginin ilhiyat alanndaki

eserleriyle Ceditilik hareketi iyice gelimitir. Bu harekete katkda bulunan bilim,

dnce, edebiyat ve sanat adamlar arasnda Hadi Atlas, Fatih Kerim, Abdrreid

brahim, Abdullah Tukay, Fatih Emirhan, Kerim Tinur, Hadi Maksud, Sadri

Maksud, Yusuf Akura, Ayaz shak ve Sultan Galiyevi de saymak mmkndr.28

1880li yllardan itibaren toplumsal bir uyan hareketine dnen Tatar

Ceditilii, eitimdeki yenileme anlay ve din dncedeki yenilikilik

hareketiyle iyice btnlemitir. XIX. yzyln sonu ve XX. yzyln balarndan

itibaren cediti, usl-i cediti ve slah gibi tabirlerin hepsi bu hareketin temsilcileri

iin kullanlmtr.

E. CEDTLK DNEM TRK-TATAR GRAMER ALIMALARI

Kazan Tatar dil ve edebiyat aratrmalarnda XIX. yzyln ortalarndan 1917

ylna kadar olan dneme Ceditilik Dnemi ad verilmektedir. Bu dnem adn XIX.

yzyln sonuna doru Rusya Trkleri arasnda eitim ve kltr alannda balayan

yenileme hareketinden alr. Bu dnemde smail Gaspralnn eitim hakkndaki

dncelerini somut olarak usl-i cedit mekteplerinde ve Tercman gazetesinde

yaymaya balamasyla birlikte Tatar Ceditilii dnyevlemi, retim dilinin

Trkeletirilmesi, mektep ve medreselerde Tatar Trkesinin okutulmas, ders

kitaplarnn bu dille yazlmas gibi konular tartlmaya balanmtr.

27 brahim Mara, Trk Dnyasnda Din Yenileme (1850-1917), tken Yaynlar, Yayn no: 231, stanbul, 2002, s. 305-308. 28 Taha Akyol, Cedidcilik, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, Cilt: 7, stanbul, 1993, s. 212.

38

Tatar Trkesinin ilm bir dil olarak ilenmesi ve yaz dilinin konuma diline

yaknlatrlmas konusunda Tatar aydnlar tarafndan yaplan almalar, XVIII.

yzyln sonlarnda balamtr. Bu dnemde Kazan Tatar yaz dilini oluturmak ve

yaygnlatrmak iin ncelikle dilin gramerinin incelenmesi ve szlnn

hazrlanmas gerektiini dnen baz aydnlar tarafndan zellikle bu alanlarda pek

ok alma yaplmtr.

dil-Ural sahasnda Kazan Tatar Trkesinin ilk olarak szlnn ve ksa

gramerinin yaymlanmas 1785 ylna rastlar. Rus ynetimi tarafndan zellikle

Hristiyanlatrma ve Ruslatrma politikalarnn gerekletirilmesi iin uygulanan

yntemlerden ilki, bask uygulama, dieri ise, bar yoluyla Mslman halk etkileme

eklindeydi. kinci yntem yani bar yolunu kullanarak Mslman Tatar Trkleri

arasna sokulma tedbirlerinden biri olarak, Kazanda mparatorie Elisabeth

zamannda ilk Rus Gimnazyas (Rus Lisesi) almtr. Bu okulun alndan on yl

sonra 1769 ylnn 12 maysnda II. Katerina tarafndan karlan bir fermanla Tatar

Trkesinden Rusaya ve Rusadan Tatar Trkesine tercmeler yapabilecek usta

evirmenlerin gerekli olduu gz nnde bulundurularak bir Tatar Trkesi snf

almtr.29 Bu okulda Tatar Trkesi retmenlii yapmak zere, Kazan silah ve

tehizat deposunun idaresinde tercman olarak alm, II. Katerinann kard

fermanla Vilyet Tercman nvann alan Trk Halfeoullarnda (Halfinler) Said

Halfin (? - 1753) atanmtr. Bu okulda Tatar Trkesi retmenlii uzun zaman irs

olarak Trk Halfeoullar (Halfinler) ailesinin bireyleri tarafndan yaplmtr.30

Said Halfin bu grevini yrtrken okulda okutulmak zere baz ders

kitaplar yazmtr. Tatar Trkesinin bilinen ilk alfabe kitab Said Halfin tarafndan

hazrlanm ve 1778 ylnda Moskova niversitesi basmevinde yaymlanmtr.31

Ayrca Tatarskaya Slovar i Kratkaya Tatarskaya Grammatika v polzu

Obuayutegosya Pri Kazanski* Gimnaziya* Yunoestva Tatarskomu Yazku (Kazan,

1785) adl bir eserinde de Tatar Trkesinin szln ve ksa gramerini inceledii 29 Abdullah Battal-Taymas, Kazan Trkleri, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar: 15, Seri: III, Say: A3, Ankara, 1966, s. 102. 30 Kazan Gimnazyas (daha sonraki ad Kazan Lisesi) olarak da belirtilen bu okulun Tatar Trkesi retmenliine ilk olarak Said Halfin atanmtr. Ondan sonra bu greve 1785 ylnda olu shak Halfin gemi, 1812 ylnda ise, bu memuriyet grevi torunu brahim Halfine intikal etmitir. Halfinlerden brahim Halfin ayn yl, Kazan niversitesinde Tatar Trkesi ve Arap dili retmeni olarak tayin edilmi, 1823 ylnda ark edebiyat profesr olmutur. 31 Sait Halfin, Azbuka Tatarskogo Yazka Sobstoyatelnm Opisaniem Bukv i skladov, Moskva, 1778, 55 s.

39

bilinmektedir. Onun bu szl, Tatar Trkesiyle Rusann yaklak 25 bin

kelimesinin karlatrlmasyla hazrlanmtr. Banda da Tatar Trkesinin ksa bir

grameri yer almaktadr.32

XIX. yzyln ilk yarsnda Kazan Tatar Trklerinin ilk matbaaclk

almalarnn balamasyla birlikte yzyln ikinci yarsndan itibaren mill bir Tatar

yaz dilinin oluturulma almalar artm, bunun sonucunda da gramer kavramnn

anlamnda gelime grlmeye balanmtr. Bu dnemde mill bir yaz dili oluturma

abalarn osif Giganov, Aleksandr Troyanskiy, M. G. Ma*mudov, A. Kazem-bek,

Kayyum Nasr, S. Kuklyaev, _. Feyizhanov, A. Vagapov, . Ahmerov, N.

lminskiy ve N. F. Katanov tarafndan 1801den 1911e kadar yaymlanan yaklak

yirmi kadar almann nitelii de kantlamaktadr.33

Bu gramerler Tatar Trkesinin temel gramer kurallarn ilk kez ayrntl

olarak aklamalar bakmndan dnemleri iinde yaymlanm esasl almalardr.34

rnein . N. Berezin, M. G. Ma*mudova ait olan Praktieskoe rukovodstvo k

izueniyu Tatarskogo yazka (Kazan, 1857) adl gramer kitabn yle

deerlendirmitir: Bilgi alma ihtiyacndan dolay, pratik ders kitab olarak

oluturulmutur. Kazan ve onun komu blgelerinde kullanlan lehe olan Tatar

dilinin teorisini aklayan mkemmel bir pratik ders kitab olmas hayret vericidir.

Kitabn yazar z lehesini esasl bir ekilde derinlemesine biliyor ve son dilbilimsel

almalara da vakftr.35

32 Ferit Agi, 19. Asrda Tatarlar Arasnda Ceditilik Hareketi, ev. Harettin Gleyz, Dou Trkistann Sesi, Yl: 3, Cilt: 3, Say: 11-12, Aralk 1986, s. 30. 33 Bu eserler unlardr: osif Giganov, Grammatika Tatarskogo Yazka, So. v Tobolskoy glavnoy kole uitelem Tatarskogo Yazka, Akademiya Nauk, Spb. 1801, 187 + 75 s.; A. Kazem-bek, Obtaya Grammatika Turetsko-Tatarskogo-Yazka, Peatano v Universitetskoy Tipografii, Kazan, 1846, 457 s.; M. G. Ma*mudov, Praktieskoe rukovodstvo k izueniyu Tatarskogo yazka, Kazan, 1857, 6+VII+255 s.; A. A. Vagapov, Samouitel dilya Russkih po-Tatarski i dilya Tatar po-Ruski, Kazan, 1846; S. Kuklyaev, Slovar k Tatarskoy Hrestomatii, Kazan, 1859; -----, Tatarskaya Hrestomatiya, Kazan, 1859; Aleksandr Troyanskiy, Kratkaya Tatarskaya Grammatika, zd. spr. i Dop., zd-vo duh.-ueb. upr. Kazan, 1860, 234 s.; K. Nasrov, Kratkaya Tatarskaya Grammatika, zlojennaya v Primerah, Kazan, 1860; -----, Polny Russko-Tatarskiy Slovar, Kazan, 1892; -----, nmzc, Kazan, 1895; _. Feyizhanov, Kratkaya uebnaya grammatika Tatarskogo Yazka, Spb., 1862, 95 s.; N. . lminskiy, Uatatelnaya Forma Tatarskogo Glagola // U. zap. Kazanskogo Un-ta, 1863; . Ahmerov, Sintaksieskiy Razbor Glagola v Kazansko-Tatarskom Nareii, Kazan, 1895; N. F. Katanov, Material k zueniyu Kazansko-Tatarskogo Nareiya, Kazan, 1898. 34 M. Z. Zekiyev, Kazanskaya kola Tyurkologov i Gramatiki Na Tatarskom Yazke (Konets XIX-Naalo XX. vv.), Tatar, Leningrad, 1976, s. 199. 35 . N. Berezin, Mahmudov M. Praktiesko Rukovodstvo k zueniyu Tatarskogo Yazka, Jurnal Ministerstva Narodnogo Prosveteniya, S. I, VI. blm, 1858, s. 56.

40

XIX. yzyln ikinci yarsnn karakteristik zellii, Tatar Trkesi

gramerinin yazlmas ve bu dilin ilm adan incelenmesi almalarna Tatar

limlerin aktif ekilde katlmalar olarak kabul edilir. Yazarlar bu dnemde zellikle

mektep ve medreselerde ders kitab olarak kullanlmas amacyla Tatar Trkesinin

gramer kurallarnn incelendii gramerler hazrlamlardr. Bu ders kitaplarn, Kazan

Trkoloji mektebinin dorudan etkisiyle eitim amal olarak XIX. yzyln 30lu ve

50li yllarnda olutururlar. Kazan niversitesinin merkez Kazan ve ark snflarnn

Trk-Tatar dil biliminin gelimesinde belirgin bir ekilde katk salad grlr.

XVIII-XIX. yzyllarda baslan Tatar Trkesi gramerleri yazl amalar

bakmndan Ruslara Tatar Trkesini retmek iin dzenlenen gramerler ve

Tatarlarn kendi halklarna Tatar Trkesini retmek iin yazdklar gramerler

olmak zere iki gruba ayrlr. Birinci grupta yer alan gramer kitaplar, bu dnem

iinde yazlan gramer kitaplarnn byk bir ksmn oluturur. kinci gruptakiler ise,

say bakmndan ok azdr. Saylar -drt ile snrl kalmtr.

Bu yzyllarda Tatar Trklerine kendi dillerinin gramer kurallarn retmek

amacyla yazlan gramer kitaplar iinde en nemlileri olarak . Giganovun

Grammatika Tatarskogo Yazka (Spb. 1801) adl eseri ile Kayyum Nasrnin

nmzc (Kazan, 1895) adl eseri gsterilebilir. Dierleri ise, sadece dil ile ilgili

pratik yapma amacyla yazlm almalardr. Konumacya daha ok oku