IN-NIES TA' M'ATTARD Bnal kull ranal ienor, H'Attard gnandu storja li hi tiegnu biss. lmma

1-istorja jagnmluha n-nies tar-ranal. Hawnhekk, qegfldin nitkellmu mill­istorja "ta' kuljum" li minnha gnadda dan ir-ranal. Nippruvaw immorru lura kemm nistgnu. Biex nibnu din 1-istorja, kien hemm il-mezzi differenti li jwassluna biex nifhmu 1-passat. Fast dawn hemm zgur ix­xjun tagnna li setgnu jirrakuntaw din 1-istorja. Hemm ukoll registri u kitbiet onra tal-imgnoddi. Hemm il-memorja ta' dawk .li gnadhom 1

I·. jiftakru tfulithom u 1-grajjiet li sawru najjithom. Ma ttraskurajna ebda xhieda li sirna nafu biha.

L-istorja ta' H'Attard ghadha sejra sallum u gnad trid tibqa ' sejra 'I quddiern . Dak li naraw madwarna llum, nallejnieh barra. Bejn wiened u ienor, waqafna mas-sena 1950 gnax wara dik id-data H'Attard kellu zvilupp mgnaggel u mferrex nafna. H'Attard ilium espanda fejn qatt ma konna nobsru . Dwar dan 1-izvilupp li hu storja wkoll , forsi xi nadd gnad jikteb 'il quddiem.

IN-NIES TAS-SNAJJA Nibdew min-nies tas-sengna gnax huma fil-bicca 1-kbira li j iffurmaw ir-ranal. Dawn huma

s-sinsla tar-ranal, dawk li jaqalgnu 1-nobza ta' kuljum bl-gnaraq ta' gbinhom. Huma 1-irgiel u n-nisa li kienu jaqdu lir-ranal bix-xognol jew sengna tagnhom.

IL-BDIEWA

Wanda mill-eqdem snajja , mhux fH'Attard biss imma mad-dinja kollha zgur li hija 1-BIEDJA. Alia nnifsu, meta nalaq lill-bniedem "tah 1-art biex jafldimha" kif naqraw fii-Genesi . 11-bniedem bil-mod il-mod tgnallem kif jafldem 1-art u minnha jienu 1-gnajxien gnalih u gnal ta' madwaru . Go H'Attard, kien hemm familji li kellhom xi gnalqa kbira jew zgnira li huma kienu jafldmu. Xi unud minnhom, 1-gnajxien tagnhom -kien biss mir-raba' . Ohrajn kienu jandmu r-raba' wara 1-nin tax­xognol tagnom u kienujikkuntentaw bi ftit prodotti li kienu j ieklu huma stess u torsi kienu jbiegnu xi naga zgnira miz-zejjed tagnhom. lmma 1-onrajn li ga semmejna kienu jafldmu r-raba' minn sbin il-jum sa nzul ix-xemx. Kienu jzidu aktar raba' biex izidu 1-produzzjoni. Hawn kienet tagnti daqqa t'id il-famiija kollha, sanansitra t-tfal: ..

Fast dawn il-bdiewa nsemmu Iii Vestru Camilleri u uliedu. lnsemmu liii-"Qaddis" u uliedu. Kien hemm ienor "Ta' Strinqi" u ibnu Gianni. Onrajn kienu 1-anwa magnrufin "Ta' Wenz" li kellhom ir-raba ' in-nana tat-Triq ta' Hal Qormi u 1--anwa "Ta' Wistin" in-nana ta' Hal-Warda. Onrajn magnrufin "Tai~Morini" H kienu n-nana ta' Haz-Zebbug 'kif ukoll 1-anwa tan-"Nabukku". Kien hemm 1-anwa "Tad-Dewdew". Kien hemm il-familja "Ta' Gatt" . Bidwi ienor kien Pawlu Vella magnruf bnala "Grejbel". Bidwi ienor kien Gianni Dinqli, li kien 1-uniku wiened go H'Attard li jandem ir-raba' bil -baqra. lmbagfiad kien hemm 1-anwa Said Mikiel u Guzepp "Tad-Derder". Kien hemm Salvu Said magnruf bnala "11-Bellusi". Kien hemm 1-anwa xebbiet "Tai-Kaccatur'' lr-raba' ta' dawn aktar tard naditu "Xandra". Kien jigi quddiem I-M4 u jibqa' sejjer 'if fuq mid-dar gnall-anzjani, Santa Katerina. lenor kien Kola "Ta' 1-Gnasfurin" li kellu r-raba' lejn ta' Vnezja. Kien hemm 1-anwa Guzepp u Censu Borg "Tai-Kelus" u kien hemm ukoll bidwi ienor certu Said "Tas-Sottomarin". Wiened ienor kien "Palo"' li kellu r-raba' lejn ii-Mosta .

lmbaghad kien hemm ohrajn bi ftit raba ' jew xi g,ardina, li kienu j igu jbieghu fid-djar specjalment fis-sajf, kienu jigu bil-bajtar, tin .. parsot u bajtar ta' San Gwann. X'aktarx, li kellhom 1-abbonati, nies li kienu dejjem jixtru minn ghandhom. U hekk ir-rota kienet iddur!

Marbut rna' dawn ii-Bdiewa .... kien hemrn il-pizatur.

IL-PIZATUR

11-Bdiewa li kien ikollhom hafna ucuh, kien ikolhom bzonn il-pizatur u go H'Attard, pizatur kien hemm. Dan kien Salvu Dingli magnruf "ls-Surmast" gnax ghal xi zmien kien jgflallem fl-iskola ta' Hal Lija li kienet ukoll isservi gflat-tfal ta' H'Attard. Dan kellu 1-maflzen tiegnu fi Sqaq 2, Triq ii-Pjazzetta . Hafna bdiewa kienu jfittxuh anke dawk lima kienux mir-rahal. ·

71

IR-RAMMALA

Senglia olira kienet dik tat-trobbija tal-annimali li jaglitu 1-lialib, baqar, ngliag u moglioz. Ma dawn jistgliu jizdiedu 1-bclrrin u 1-liniezer,. Maglirufin bliala xerrejja kbar tal-paqar u barrin u annimali olira kienu dawk tal-familja Vella maglirufin "Tai-Belbuljn" lelior li glial xi zmien kien tliajjar irabbi 1-baqar kien il-kaptan Herbert Micallef li kellu razzett fit-Triq ta' t=taz-Zebbug. Kien hemm olirajn li kienu jrabbu 1-moglioz, ngliag u tjur u glialhekk dawn kienu jipprovdu 1-laliam, il-lialib u 1-gbejniet friski.

Fost dawk li kienu jipprovdu 1-lialib kien hemm dawk ta' Gatt, magliruf "Ta' Munkubew". Kellhom malizen kbir fi Triq Birkirkara fejn kienu jzommu 1-moglioz. Dawk "Ta' Stringi" li ga semmejna, kienu wkoll ibiegliu 1-lialib fi Triq t=taz-Zebbug. Fi Triq San Duminku kien hemm Rozi Pace. Fi Triq ii-Mitlina kien hemm "Grejbel" li ga semmejna li kien ibiegli il-lialib. Ukoll fis-Sqaq li hemm fnofs Triq San Duminku kien hemm 1-aliwa "Tai-Ka¢¢atur" . Dawn kienu Carmena, Giovanna, Angla w Guza. 11-Kaptan Micallef kien ibiegli il-lialib tal-baqar u dan b'differenza mill­olirajn kollha kien ibiegliu fil-fliexken. Kien hemm ukoll Karmnu Attard fi Triq Zebbug li kien ibiegli il-lialib ukoll. Dawn, minbarra gnadd ta' olirajn zgnar li kel.lhom ftit annimali tal-lialib. Barra minn dawn li kienu jbiegnu minn go djarhom kien hemm dawk li kienu jigu wara 1-bieb bil-merlila tal­moglioz. Jien niftakar tnejn. Wielied kien minn t=t 'Attard, Karmnu Attard li ga semmejna u l-ienor kien minn t=taz-Zebbug, Certu Guzeppi li kien jigi kuljum.

Kellu jkun zmien il-gwerra biex sirna nafu bit-"Trab tal-t=talib". Gliadni niftakar liii-Manann Attard, li kienet 'nurse' turi kif jitliallat dan it-trab tal-nalib. Dan gara fii-'Victory Kitchen' fid-dar li qabel kienet ii-Muzew tal-bniet fldejn il-knisja. Dan il-post m'gnadux jezisti.

Aktar tard, kien infetafl flanut wara 1-knisja ezatt, li kien ibiegli il-lialib pasturizzat. Prodott ieflor li jsir mill-flalib huma 1-Qbejniet friski. Kull min kellu n-ngflag, kien jaglimel il-gbejniet. Bihom kienu jsiru 1-pastizzi tal-irkotta, qassatat, tarot u gbejniet ta' Gnawdex jew inkella kienu jissajru b'xi mod jew ieflor. Fost dawk li kienu jbiegflu 1-gbejniet friski kien hemm dawk "Ta Stringi", dawk "Tan­Nabukku" fi Sqaq Sant'Anna, dawk "Ta Wjstjn" fi Triq Qormi u dawk "Ta' Munkubew" fi Triq Birkirkara. Hu x'inhu, t=t'Attard kien moqdl tajjeb minn dawn ir-raflnala.

IL-BENNEJJA

Fast in-nies tas-sengfla li kien hawn t=t'Attard, konna nsibu lill-bennejja. Hawn rna nistgflux rna nsemmux lill-familja Attard magflrufin "Ta¢-¢ap¢apun". Dawn kienu 1-aflwa Karmnu u Ganni, gflalkemm meta niftakarhom jien rna kienux jafldmu flimkien. Meta mbagflad laflqu wlied Karmnu, bdew jafldmu ma' missierhom. Dawn kienu Guzeppi, Nazju, Gianni u Pawlu. Baqgflu jafldmu flimkien sa wara 1-gwerra. X'aktarx li 1-annar bi¢¢a xognol li fladmu flimkien kienet id-dar tai­Kappillan li kienet waqgflet fil-gwerra. Kien hemm ukoll il-familja Borg, magflrufin "Tai-Kaki". Kienu 1-aliwa Guzeppi u Salvu Borg. Familja oflra kienu dawk ta' Debono. Kien hemm Guzeppi magnruf "L-Anmar" u nun Karmnu. lenor li flalla isem kien Guzeppi Portelli magnruf "lz-Zembillu" . Kien hu li bena 1-Kappella tai-Addolorata fRalial Gdid. Kien hemm familja oflra Borg magflrufin "Tat-Comba" li wkoll kienu bennejja.

IL-MASTRUPAXXI

Sengna olira antika kienet dik tal-mastrudaxxa. Xi 80 sena ilu go t=t'Attard, kien hawn zgur il-mastrudaxxa Lonzu Xerri magflruf "Ta' Lonz". Dan kien armat fi Triq ii-Mosta fdak il-manzen li jmiss rna' Casa Vella li fi zmien il-gwerra kien jintuza min-nies tai-A.R.P. Dan Lonzu kien ifladdem miegnu gnadd ta' lavranti li kollha xtaqu jitgflallmu s-sengna u li aktar tard kollha kienu jiftflu gnal rashom. Fost dawn zgur li kien hemm missieri Gianni Mallia, li wara li gfladda xi snin jafldem it-Tarzna bflala "Pattern Maker'' kien fetan il-nanut ta' mastrudaxxa, 1-ewwel fit-tart ta' Triq t=tal Qormi quddiem 1-gnajn u aktar tard fil-bidu ta' Triq Pjazzetta qrib 1-Gnajn tai-Bhejjem. Meta mbagliad morna noqgflodu quddiem il-flanut ta' missieri, kien zied ukoll kamra mdaqqsa fnumru 37, Triq ii-Kbira, ezatt quddiem il-forrn. ·

Mastrudaxxa ielior li kien jafldem rna' Ta' Lonz kien Antonio Pisani, magflruf bizzejjed go t=t'Attard. Dan kien armat fi Triq San Duminku jew alijar fMisrafl Sant'Anna. Aktar 'il quddiem, kien fla wkoll il-malizen kbir magtlruf bliala "11-Forn" fi Triq San Duminku fejn kien jalizen 1-injam u jaglimel xi xogliolliafrf, billi 1-magni tiegliu kienu 1-tlanut l-ienor. Miegliu kienu jandmu tlieta minn

73

uliedu, Karmenu, Manwel u Geraldu. Maz-zmien Karmenu fetan gnal rasu, 1-ewwel fi Triq t=taz­Zebbug, wara fi Sqaq San Pawl u fl-annar fi Triq Valletta. Kien hemm mastrudaxxa ienor Grezzju Bezzina, li kien armat fi Triq t=tal Qormi. Wara dawn, fir-ranal gie ienor, Elija Mifsud, li kien jandem fi Sqaq San Pawl.

Barra dawn kien hemm onrajn li kienu jafldmu privatament id-dar wara x-xognol.

IL-FURNARA

11-Funara ta' t=t'Attard, almenu dawk li niftakar jien kienu tnejn. Waflda kienet Anni Galea li kellha 1-forn qrib 1-gnajn tal-bhejjem tant dik in-nicca tal-Madonna ... fi Triq ii-Kbira. 11-Furnara 1-onra kienet Angela Attard, li kellha l:forn wara l.,.knisja ftarf is-Sqaq numru 3. Minn barra minn dawn, jien gnandi dubju, li go t=t 'Attard kien hemm xi forn ienor. Qiegned nirreferi gnal dak il­manzen kbir fi Triq San Duminku li jismu propju "11-Forn", go fih hemm rokna li tixban nafna d-danla li s-soltu naraw fil-forn. Possibbli li dak il-post huwa magnruf bnala "11-Forn" ta ' xejn? Ngnid is-sewwa, meta staqsejt dwar dan, nadd sa issa ma tani xi tagnrif. X'aktarx li dawk li kienu jafu jwiegbu din il-mistoqsija .. .. ilium m'gnadhomx magnna.

IL-MAJJATA

F'din is-sengna, t=t'Attard, kellu gnadd mhux nazin ta' dawk li kienu jagnmlu dan ix-xognol. Tnejn minnhom biss kienu rgiel, u dawn kienu Pawlu Camilleri li kien armat fi Triq San Anton u l-ienor kien Oreste Cumbo, li 1-ewwel kien armat fi Triq San Duminku u aktar tard kien fetan nanut fi Triq ii-Mitnna.

L-onrajn kienu nisa. Hawn ma nistgnux ma nsemmux lill-anwa Anjeze u Dolor Calleja li kienu joqgnodu fi Triq ii-KbJra. Dawn bnal nafna xebbiet onra minn t=t'Attard, kienu tgnallmu 1-njata, ir-rakkmu, il-bizzilla minn gnand is-sorijiet Frangiskani ta' Marija li kienu joqgnodu t=t'Attard. lmbagnad kienu gnallmu nafna xebbiet tar-ranal huma stess. Kienu najjata primi. t=tajjata tajba onra kienet Carmela Agius li toqgnod Triq San Anton. t=tajjata onra kienet Giuseppa Borg magnrufa "Tas-Swis" li kienet toqgnod fi Triq Sant Anna quddiem ii-Kazin La Stella Levantina. Onra, kienet Rozi Fenech, xebba tal-muzew li kienet toqgnod fi Triq t=tal Qormi. Fi Triq Santa Marija kien hemm onra magnrufa bnala Mari tai-Ostji. t=tdejn il-knisja, fbini li llum spicca kien hemm onra li kienet Vira Azzopardi. Tant ir-ranal kien hemm .Zeza Agius u fi Triq 1-lmdina kien hemm Marija Azzopardi.

Ma' dawn kien hemm dawk li kienu jnitu 1-gnonienel. Fosthom kien hemm Rozarja u Manwela Sciortino, Anjeze ll Dolor Calleja, Rozi Fenech u Carmela u Marjanna Portelli.

IL-BAJJADA

t=t'Attard, kellu numru sabin ta' bajjada. Fosthom insemmu iii Patist Camilleri. li kien joqgnod fi Triq Sant'Anna. Fi Triq San Duminku kien hemm Peppu Azzopardi. Kien hemm Gamri "ls-Swis" u wliedu Gustu u Pawlu Buhagiar, li kienu joqgnodu wara 1-knisja u aktar tard marru joqgnodu fi Triq ii-Mosta. Kien hemm Guzeppi Grima "11-Bus" li kien joqgnod fi Triq t=tal Qormi. Fi Triq San Anton kien hemm Zaru Bora u Karmenu Borg "Willie" fi Triq Sant'Anna. Fi Triq ii-Mosta kien hemm Guzeppi Schembri "ln-Nemes" li aktar tard mar joqgnod fi Triq San Anton. Gejtu Agius, kien bajjad ienor fi Triq t=taz-Zebbug. Kien hemm ukoll 1-anwa Gianni u Karmenu Debono "Ta' 1-lngliza" fi Sqaq San Pawl. Guzeppi Zammit "11-Mundu" kien ukoll jagnmel xognol ta' tibjid. Fi Triq San Anton kien hemm Guzeppi Aquilina . Ma nistax innalli barra liz-ziju Guzepp li kien ukoll bajjad u li kien spicca biex waqa' mill-gnoli u kiser is-sinsla ta' dahru u xi sitt xhur wara miet ta' 28 sena.

IL-LANDIERA

Minn dawn niftakar erbgna. Fi Triq 1-lmdina kien hemm Bertu Azzopardi qrib in-nicca tal­Madonna. Fi Triq Pjazzetta kantuniera ma' Sqaq numru tnejn kien hemm Guzeppi Spagnol. Fi Triq San Duminku kien hemm Peppu Azzopardi u fi Triq Birkirkara kien hemm Peter Agius.

Ma' dawn insemmu lil-landier tat-triq. Kultant fir-ranal, kien jigi xi landier minn ranal ienor li kien jagnzel xi rokna kennija, ipoggi fuq banketta jew kaxxa u madwaru fradda ta' salib kien iqiegned il-folji taz-zingu, il-'primus' biex isannan is-saldatur, 1-imqassijiet u gnodod onra. Malajr kienu jigu n-nisa tad-dar b'xi borma mtaqqba, min b'xi friskatur, min b'xi bott tal-nalib biex jagnmillu widna ...

75

u hekk ir-rota kienet iddur! Meta 1-landier kien jara li n-negozju waqaf, kien jigbor kollox u jmur fxi post ieflor biex jilflaq nafla oflra tar-raflal.

L-ISKRAPAN

Skarpan mill-antiki kien Lukardu Agius li kien jafldem ta' skarpan il-gurnata kollha. Fi Triq San Duminku, kien hemm GuZeppi Chircop. Fi Triq ii-Mitflna, kien hemm Ninu Agius li kien jafldem biss wara x-xogflol. Fi Triq San Anton kien hemm skarpan Gauci u warajh kien kompla ibnu fi Triq San Anton ukoll, imma dan jafldem biss wara x-xogflol. Fi Zmien il­gwerra, kien gie fir-raflal Vincent Bugeja, li kien jafldem fi Triq ii-Kbira flok fejn ilium hemm ii-KaZin Nazzjonalista. ·

L-'ELECTRICIANS'

Ftit kienu !-'electricians'. Wiened minnhom, torsi 1-aktar antik kien Pawlu Schembri li kien joqgnod Triq ii-Mosta. Gfladni niftakar meta gie d-dar tagflna biex jagflmel 1-istallazzjoni tal­elettriku fl-1930. L-ienor gie fir-raflal tagflna fi Zmien il-gwerra, dan kien Pawlu D'Andrea. Kien hemm ieflor Anglu Bonnj¢i: imma dan kien impjegat mal-gvern u ma kienx jagnmel xogflol privat.

IL-BARBIERA

Anke dawn konna nsibuhom fir-raflal gflalkemm mhux fgfladd kbir. Niftakar li fi Triq Pjazzetta kien hemm Santinu u Speditu. Fi Triq ii-Mosta kien hemm GuZeppi Schembri li kien jafldem biss wara x-xogflol. Meta spi¢¢a mix-xogflol gflal kollox, kien fetafl il-flanut fi Triq San Anton. Fil­pjazza tal-knisja fldejn fejn ilium hemm i¢-Centru Parrokkjali, kien hemm wiefled jismu Leli li kellu ieflor jandem miegflu bi sflab. Fi Triq Sant'Anna, kien hemm Kalang "L-Gflawdxi" li aktar tard kien nadem ukoll fi Triq San Anton. Antik aktar minn dawn kolllha kien hemm Cillu Chetcuti li kien jafldem fi Triq Sant'Anna fldejn ii-KaZin ' La Stella Levantina". Niftakar Zewg ZgflaZagflli kienu tgflallmu ma' wflud minn dawn il-barbiera li semmejna, dawn kienu GuZeppi Cuschieri u Gustu Aquilina, it-tnejn kienu jservu lill-abbonati tagflhom privatament gflax nadd minnhom ma fetafl nanut.

IN-NISSIEGA TAS-SODA

Din is-sengfla li biha kienu jinsgu 1-mgflaqad tas-siggijiet bis-soda kienet teZisti wkoll fdan ir-raflal. Tissemma' mara li kienet tagflmel dan ix-xogflol kienet Katarin Cuschieri "Ta' Cintju" fi Triq San Duminku. Kien hemm ukoll Felic Schembri fi Triq ii-Mosta li kien jagflmel dan ix-xogflol ukoll. Fil-knisja kellu fi flsiebu s-siggijiet. Kien jigbor dik it-tlett flabbiet gflal kull siggu u b'hekk kien ikopri 1-ispejjeZ. •

IL-GENNIENA

Go H'Attard, kien hemm flafna li kienu jafldmu fii-Gonna ta' Sant'Anton u minn hemm tgflallmu din is-sengfla. lmma kien wiefled biss sa fejn naf jien li kellu gnien kbir li fih kien ikabbar il:-fjuri. Dan kien Tancred Agius minn H'Attard li kellu 1-gnien fHal Balzan.

IN-NIES TAL-I-IWIENET

TAL-MERCA

Meta nigu biex nitkellmu mill-flwienet, ikollna ngflidu li H'Attard kien moqdi sewwa. Ser nibdew mill-flwienet tal-mer¢a: fi Triq San Anton kien hemm Vitorja Mizzi. Hanut iehor fl-istess triq kien immexxi mill-aflwa Mangion Virginia u Dolor, dan ilium m'gfladux jeZisti gflax id-dar tagnhom giet imwaqqa' biex twessgflet it-triq. Fi Triq ii-Mitflna, kien hemm Nina Debono. Fi Triq San Duminku kien hemm RuZar u martu Lanza Vassallo, eZatt taflt in-ni¢¢a ta' San Duminku. Fi Triq ii-Mosta kien hemm Carmela Sammut "11-Piajs". Dan kellu flanut imdaqqas, dejjem b'xi kanarin isaffar fil-gagga mdendla fnofs il-flanut. Fil-kantuniera ta' Triq Pjazzetta kien hemm Dela Sagnol. Fir-rokna ta' Triq Sant'Anna kien hemm 1-aflwa Antonia u Karmena Felice. Fi Triq San Duminku, qrib il-misrafl Sant'Anna kien hemm Angla Mamo u fi Zminijiet differenti kien hemm

77

onra jgnidula Dolor ii-Qormija u onra li kienet Tereza Zerafa. Fi Triq ii-Kbira, kien hemm 1-anwa Zammit. Pawla w ontha Mari. Fi Triq ii-Kbira qrib 1-gnajn tal-bhejjem kien hemm Giovanna Pace li kellha nanut kbir mhux nazin. Fi zmien il-gwerra, kienu gew xi refugjati li wkoll fetnu nanut tal-merca, fosthom Toni Farrugia li kien armat fi Triq ii-Kbira bejn Triq ii-Mitnna u Triq San Anton fil-post li fuqu hemm 1-istatwa ta' San Guzepp. lenor kien Gorg Debattista, li kien fetan nanut fil-pjazza tal-knisja ndejn ic-centru parrokkjali.

Ma' dawn rna' nliallux barra Iii Salvu ta' !=tal Qormi, li kien jigi biz-ziemel u 1-karettun mgliobbi sa run ommu bl-affarijiet tal-merca fosthom nafna kwalitajiet ta' gabon li kien jaqsamlek qalbek bir-rilia li kienet tolirog minnu .

MWIENET TAX-XORB

Minn dawn il-liwienet konna nixtru 1-inbid u 1-luminati u xorb ielior. Barra minn dan, kienu jsajru 1-kafe' u t-te'. Fi Triq 1-lmdina kien hemm Salvu Cuschieri li kellu 1-nanut jismu (u gliadu) 'Horace Bar' . Fi Triq ii-Kbira, kien hemm nanut ielior li gliadu hemm. Dan kien imexxih Wiqi Cuschieri. Quddiem ii-Knisja kien hemm ielior immexxi minn Xandru Pisani li sa ftit ilu kien imexxih Harry Bora. Fi Triq ii-Mosta fil-kantuniera ta' Triq ii-Mosta rna' Triq Pjazzetta, ezatt ndejn ii-Kazin Santa Marija kien hemm Patist Camilleri. Quddiem 1-gnassa tal-pulizija kien hemm ienor jismu 'The Half Way House' Bar li kienet tmexxih Manann Ciantar. Dan il-lianut kien popolari nafna mas-suldati lnglizi, li kienu stazzjonati qrib t=t'Attard. Snin wara 1-gwerra kien hemm x'uliud minnhom, li gew Malta bliala turisti u kienu gew t=t'Attard ifittxu dan ii-Bar, imma Manann kienet mietet u 1-Bar gnalaq. Fi Triq in-Nutar Zarb kien hemm ii-'Broadway Bar' fidejn il-familja Cuschieri, Pawla, binha .Zaru u fl-aliliar binha l-ienor Pawlu. Fi Triq ii-Kbira, kantuniera rna' Triq Santa Marija kien hemm Mikiel Mangion u martu Kelina qrib 1-gliajn tal-bhejjem. Ma' dawn mhux ta' min jinsa' z-zewg Kazini La Stella Levantina u ta' Santa Marija li wkoll kellhom il-bar taglihom. Minbarra 1-membri, kienu jidlilu jixorbu maglihom il-nbieb taglihom ukoll.

Barra dawn kien hemm Bondin ta' t=taz-Zebbug, li kien jigi jbiegli ix-xorb. Mir-Rabat kien jigi Toni, jbignl-inbid kif ukoll xi liadd minn !=tal Lija li kien ibigli 1-inbid ukoll.

MWIENET TAL-GWIEi

Fir-ranal kien hawn liafna li kienu jrabbu 1-annimali. M'inix qed ngliid gnal dawk li ga semmejna meta tkellimna fuq dawk li jrabbu 1-baqar, il-barrin, in-nagnag u 1-moglioz; imma gnall-onrajn li kwazi fkull dar kienu jnobbu jzommu t-tigieg,"fniek, namiem u xi annimali olira zgnar. Dawn kienu jelitiegu 1-gwiez. Fi Triq Pjazzetta, kien hemm Rozi Sciberras, li aktar tard armat fi Triq San Duminku. Fl-istess Triq, kien hemm Bernarda Dingli, li kienet ukoll tbiegli il-gwiez. Fi Triq ii­Mosta, kien hemm Carmela Ciantar, flak fejn darba kien hemm 1-uffiocju tai-Lottu.

Ma' dawn jizdiedu dawk li kienu jigu jbiegliu fit-toroq ta' t=t'Attard. Fast dawk niftakar kien hemm Zaren Ciantar mir-Rabat. Pinu ... minn t=taz-Zebbug. Jidhirli li kien hemm onrajn minn Birkirkara jew minn t=taz-Zebbug, imma ma rnexxilix insib isimhom.

MANUT TAS-SALAMI

. Meta ngnidu Salami, nifhmu fazola, tonn, aringi, marinat, zebbug, pikles u liwejjeg onra bnal dawn. Niftakar lianut wielied biss li kien ibigli biss is-Salami. Kien fi Triq Pjazzetta quddiem ii-Kazin Santa Marija. Dan fetan fi zmien 1-gwerra u kien imexxih certu Joe li kien jgliix m'ommu anzjana. Kant tienu gost tidliol fil-nanut tiegnu tassew kien inajrek u jqanqallek 1-aptit. lmma dan rna jfissirx li fil-liwienet atal-merca rna kontx issib xi liaga li nistgliu ngliidulha Salami. Gnax zebbug u ncova u xi liaga zgliira olira, kant issib kwazi minn kulllianut tal-merca.

Barra minn dawn, fit-toroq tagnna kienu jigu xi bejjieglia bis-Salami. Kienet tigi wanda Gilarda minn Birkirkara u mill-istess post kieri jigi ienor imlaqqam "11-Gerbubi".

BEJJIEGMA TAL-MUT

F't=t 'Attard, rna kienx hawn liwienet tal-hut. Gnalhekk il-nut konna nixtruh minn gnand dawk li jigu bil-karettun minn irnula olira . Kien hemm Bertu ta' !=tal Gharghur. Kien hemm Guzeppa minn San Pawl ii-Banar. Kien hemm ienor jismu Pietru u wiened ienor mis-Siggiewi mlaqqam "11-t=tanliaj".

79

TAL-LAHAM

Waflda li kienet tbigli il-laliam kienet Roi:i Vella mill-familja tai-Belbulin. Warajha liadet il­lianut Gui:eppa Mangion li kienet in-neputija ta' Roi:i. Wara din, 1-istess lianut dalial glialih Gui:epp magliruf "In-Nina". Dan il-lianut kien u gliadu fil-bidu ta' Triq Sant' Anna, ei:att talit ii-Kai:in La Stella Levantina. Kien hemm olira li kienet tbigli il-laliam. Din kienet Anni Agius fi Triq San Anton; imma din ma damitx wisq bil-lianut u glialqitu.

ID-DOLCIERA

Kien hemm dawk li jafldmu lileww.iet, luminati, gelati u pastizzi. L-aktar wielied antik kien Fidiel li kien jaglimel il-luminati u !-gelati. Olira li kienet taglimel il-pastizzi, qassatat u lilewwiet kienet Roi:i Camilleri. Dawn it-tnejn li semmejna kienu t-tnejn fi Triq San Anton. lmbagliad kien hemm Zei:a Cuschieri, fi Triq ii-Mosta. Kien hemm Zei:a Cuschieri, olira li kienet armata fi Triq ii-Kbira fejn ilium hemm is-Cellars.

IL-MANUT TA' L-IKEL

Glialkemm x'uliud milli ga semmejna kellhom anke 1-imwejjed fil-lianut taglihom, x'aktarx li kienu biss gliax-xorb. lmma kien hemm lianut li kien isajjar u dak jkun seta' jiekol xi naga fil­lianut. Dan kien il-nanut ta' Gianni mlaqqam "11-Furnar" li kien armat fi Triq ii-Kbira quddiem il-forn ta' Anni Galea li ga semmejna.

DRAPPIJIET U BAZAAR

Meta 1-mara tad-da·r. kienet trid issebban darha b'xi bicca drapp gnal xi purtieri, tvalji u affarijiet hekk, kienet tmur gnand Frans Pace li flimkien mal-mara tiegnu Giovanna, kienu jmexxu dan il-lianut. Kien lianut fi Triq ii-Mitlina, lianut mimli sa run ommu bl-affarijiet li semmejna u affarijiet gnad-dar. Dan kien 1-uniku lianut li kien ibigli liwejjeg blial dawn.

Barra dan kien hemm Gianni Sammut mir-Rabat li kien jigi kull gimgna jbigli il-liwejjeg. Minn Birkirkara, kien jigi wielied jgliidulu "1-Ajk". Kien hemm ienor jismu lndri u ienor jismu Gui:eppi Gauci. Barra dawn minn t=tai:-Zebbug kien jigi ielior imlaqqam "ls-Siskspenzu".

GAZZETTI U FAX}(IKLI

ln-nies ta' t=t'Attard kienu jaqraw ukoll il-gazzetti. Oak ii:-i:mien ta' qabel il-gwerra, kienet tinbiegn il-gazzetta "11-Berqa". Kien jigi Marjanu Chetcuti kuljum bir-rota iqassam din il-gazzetta. Warajh kien hemm liuh Noe' li kien iqassamha hu u barra minn d~wn kien hemm ielior minn Birkirkara. Kien servizz sliili, jum wara jum. Nlftakar fil-gazzetta kien ikun hemm stampata kaxxa xi i:ewg pulzieri kwadru bil-kelma TOKEN stampata fiha. Dawn konna nigbruhom u nibdluhom ma' xi ktieb li kienet toffri 1-g·azzetta.

Barra mill-gazzetti, n-nies kienu jfittxu 1-istejjer twal jew rumanzi li kienu jigu stampati ftit ftit, faxxiklu kull gimglia. Kull faxxiklu kien ikun fih tmien faccati li kienu jiswew sold kull faxxiklu. Kien hemm nies impjegati mill-istampaturi biex iqassmu dawn il-faxxikli lill-abbonati.

TAR-RITRATTI

F'xi okkai:jonijiet specjali ngliidu anna xi tieg, 1-ewwel tqarbina, gradwazzjoni jew xi naga mportanti onra,in-nies kienu jixtiequ li jkollhom tifkira. Go t=t'Attard ma kienx hemm min jagnmel dan ix-xogliol, gnalhekk kien ikollhom imorru barra r-ralial ngnidu anna 1-t=tamrun gnand Cassar jew gnand Blackman jew ir"'kella jmorru 1-Belt fi Triq San Gwann. Aktar tard, dawn tar-ritratti bdew jimbtu 'I hawn u 1-hinn u ma baqgliux daqshekk rari. Ilium, tarahom kullimkien. Mai:-i:mien bdew ukoll id-dilettanti li kienu jigbdu r-ritratti tassew ta' kwalita'. Go t=t'Attard kellna Iii Karnmenu Pisani li na eluf ta' ritratti fliafna okkai:jonijiet li graw t=t'Attard.

Barra minn dawn imsemmija, go t=t'Attard, fii-Gonna ta' Sant'Anton kien hemm certu Dovik li kien jieliu r-ritratti Iii min jitolbu u jaglitihulu ftit minuti wara.Bnalu kien hemm ukoll ii-Barakka ta' Fuq, ii-Belt Valletta u fpostijiet olira wkoll.

81

TAL-PITROLJU

lt-tisjir god-djar kien isir bil-pitrolju. Ma' dan zid li hafna kienu ghadhom rna dahnlux id-dawl elettriku u ghalhekk kienu juzaw Iampi tal-pitrolju, li wara kollox ghadhom'jezistu fhafna djar glial meta jinqata' d-dawl. Ghalhekk il-pitrolju kien mehtieg hafna. Minn t=fal Balzan kien jigi Gorg. Minn Birkirkara kien jigi Gianni. Mir-Rabat kien jigi Censu u hafna ghadhom jiftakru li mieghu kien ikolli Iii Leli, li kien poploari hafna go t=f'Attard. Barra minn dawn kien hemm ienor jismu Karmnu mlaqqam "11-Kwattru".

IL-PETROL

F't=f'Attard, il-petrol kien jinbiegh ukoll, Fil-fatt, kien hawn zewg pompi tal-petrol. Wanda kienet ta' Zeza Cuschieri li kienet fil-pjazza tal-knisja kantuniera rna' Triq ii-Kbira. 11-pompa 1-ohra kienet ta' Pawlu Cuschieri tai-"Broadway Bar" li ga semmejna fi Triq ln-Nutar Zarb.

IR-RIGETTIER

t=fanut wiened biss kien hawn, jekk tista' ssejjahliu hanut, ghax wara kollox din kienet id-dar ta' Cillu li ga semmejnih mal-barbiera. Kien joqghod Triq Sant'Anna ezatt fejn jispicca t-tarag tai-Kazin La Stella Levantina. Fl-intrata kellu ruxxmata kwadri u xi bicca ghamara.

TAL-BIGILLA

Fis-sajf konna nsibu wkoll ii-Bigilla li llum saret moda fhafna festini u sanansitra fit-tigijiet. F't=f'Attard kien hawn wiehed biss li kien gar taghna. Kien Zaren Cuschieri, li kien jarma bil-bigilla fis-sajf waqt li fi zminiji~t ohra kien ibiegh il-ful, ic-cicri u 1-karawett.

Barra dan, zmien wara beda jidher wiehed li kien jigi minn Birkirkara.

TAR-ROL Y POLY

t=fadd rna kien ibiegh ir-Roly Ploy go t=f'Attard. Ghalhekk, kienu jigu jbieghu nhar ta' t=fadd fil-ghodu. Kienu jkunu nafna li jixtru dan ir-roly poly bejn ghax konna mixtiqin minnu u onrajn biex juzawh bhala dezerta mal-ikla tal-t=fadd. Mir-Rabat kienu jigu tnejn. Wiehed kien jismu Gianni u l-ienor kien jismu Guzeppi. Ma' dawn ikollna nsemmu Iii dawk li kienu jigu jbiegliu il-gelati li bdew jigu nhar ta' t=fadd u mbagliad wara xi zmien· bdew jigu matul is-sajf kollu.

IT-TORK

Qabel il-gwerra, fit-toroq taghna konna spiss naraw it-'Tork' .. Hek1< konna nghidulu; imma rna kien Tork xejn. Kienu nies li jigu minn Tripli ... gliax rna kienx wiehed imma kienu diversi. Kienu jigu bil-bixkilla kbira fuq dirgliajhom mimlija b'kull gid. Kien ikollu 1-lakumja, zejt, liabb gliaziz, tarnal, xi liasira, gwielaq, paljijiet u kpiepel tax-xemx. Ohrajn, fosthom Giginu t-Taljan kienu jigu jbieghu statwi sbih tal-kina - zgur li fid-djar antiki gliad fadal minn dawn il-figorini. Kien ibiegli xi bicciet tal-bizzilla u pakketti tax-'Xorti' . Wielied iehor minn dawn kien jigi bil-limar u jgliajjat: 'Figurini belli' .

IT-TERRAMAXKA

Nhar ta' t=fadd fil-ghodu kultant konna naraw it-Terramaxka- aktarx li din hi talisira tat-taljan terra magica .... 1-art imsahhra- Sidha kien jarma 1-limar bil-karettun u jduru xi zewg irhula. Kien jaghtiha 1-habel billi jdawwar 1-imradd u dlonk il-pupi jew marjonetti kienu jibdew iduru mad-daqq ta' xi mazurka jew polka. Kien daqq ferriehi li kien jigbor hafna nies biex jisimghuh. lmbaghad is-sid kien idur bil-plattin u jigbor xi sold.

IS-SANN TAL-IMQASSIJIET U SKIEKEN

t=fadd go t=f'Attard rna kien jaghmel dan ix-xoghol, glialhekk kultant kien jigi wiehed bil-limar jig bed il-karettun li kien ikollu mola li kien idawwar b'riglu. Kien jgliajjat "lmqassijiet u skieken min ghandu". ln-nies kienu jgibulu 1-imqassijiet u s-skieken u dan kien isinnhomlhom bi ftit soldi.

83

IL-KURRIER

11-Kurrier kien dak jew dik li kien jaqdi lin-nies tar-ralial biex igibilhom xi liwejjeg meta huma rna setgliux imorru jaglimlu dan. F't=t'Attard kellna Iii Kuncetta Parnis li kienet taglimel dan ix-xogliol. Kienet mara twajba u onesta u glialhekk in-nies kienu jafdawha. Kienet taqdi lin-nies meta dawn jitolbuha ggibilhom xi liaga mill-belt, torsi xi liajta deheb jew xi liaga li kien jonqoshom il-liajjata tar-ralial, ngliidu anna liajt, Iabar, xi bicca fursetta jew xi bicca drapp. Ta' dan kienu jaglituha xi liaga tal-flus biex tgliajjex lilha, Iii olitha Gusta u lilliuha Guzepp li kien gliama.

IS-SENSAL JEW MUTTAB

Dawk li kienu jinnegozjaw il-bini u 1-artijiet kienujfittxu s-sensal biex jgliinhom jaslu fi ftehim max-xerrej. t=t'Attard, kellu aktar minn sensa! wielied. Kien hemm Cillu Chetcuti li ga semmejnih bliala regettier. Kien hemm Anqla Mama, li ga semmejniha bliala li kellha lianut tal-merca fi Triq San Duminku. Kien hemm Gianni 1-Furnar, li ga semmejnih bil-lianut tal-merca u tal-ikel u fl­aliliarnett kien hemm ielior li niftakru sewwa billi kien joqgliod qrib taglina fil-ftit snin li gliaddejna fi Triq Pjazzetta. Dan kien Miju, imma rna rnexxilix niftakar kunjonu. Kultant il-liuttaba, almenu fl-antik kienu jidlilu wkoll biex isibu xi xebba li tgliodd glial xi zaglizugli li jkun tefa' gliajnejh fuqha. 11-liuttab kien jersaq lejn il-genituri tagliha u kien jgliidilhom li hemm min iridha. t=tafna zwigijiet saru b'dal-mod; imma llum dan m'gliadux isir.

TAL-EANALI

Madwar 60 sena ilu, id-dawl walidani li kien idawwal xi ftit lir-ralial taglina, kien id-dawl tal­fanali Fit-toroq 'I hawn u 'I hinn kien hemm dawn il-fanali kwadri mdawrin bil-ligieg u go fihom ikun hemm lampa tal-pitrolju. Nistgliu nalisbu x'dawl kienu jitfgliu! lmma dawk kienu. Ma kellna lilliadd go t=t'Attard biex jieliu lisieb dawn il-fanali u glialhekk kien jigi certu Spiru minn Birkirkara biex jieliu lisiebhom hu. Qabeljidlam, kien idurhom wielied wielied bis-sellum fuq spalltu biex jitla' u jixglielhom. lmbagliad fil-gliodu, kien jigi b'qasba twila li biha kien ibexxaq il-bieba tal­fanal, jipponta 1-qasba mal-kuperc u jofoli b'salilitu, b'hekk kien jitfi 1-fanal. Kultant kien inaddaf it-tubi u jimla; 1-lampi bil-pitrolju.

IT-TRASPORT Go M'ATTARD

IL-KAROZZINI

Go t=t'Attard kien hawn numru sabin ta' karozzini. ln-nies tar-ralial kienu jfittxuhom gliall­bzonn. t=tadd rna kien jolilom li jmur gliax~xogliol bil-karozzin. Niftakar Iii Gianni Azzopardi li kellu karozzin. Dan kien joqgliod fi Triq San Durninku. Kien hemm Mikiel Mangion ukoll li kien armat bil-lianut tax-xorb fi Triq ii-Kbira. Kien hemm ukoll Karmnu Borg "Ta' Stringi" u Saver

· "11-Ballar". Kien hemm Karmnu u Salvu "Tas-Sottmarin". Kien hemm Guzeppi u Kale Grima "11-Bus". Kien hemm ukoll Censu Fenech "Ta' 1-lnfern". Ma' dawn kien hemm olirajn li rna rnexxilix insir naf isimhom.

IL-VAPUR TA' L-ART

Jgliidulu wkoll ii-Ferrovija. Dan dalial MMalta fl-1883. Kien jitlaq mill-Belt gliaii-Pieta', il­t=tamrun, Birkirkara, t=t'Attard, ir-Rabat u jieqaf 1-lmtarfa. Go t=t'Attard, kien hemm 1-lstazzjon -ilium dan sar jissejjali Gnien 1-lstazzjon -li fih kien jieqaf biex inizzel u jtella' n-nies. Gliad gliandi 1-impressjoni tad-dalina li kienet tolirog mic-cumnija tiegliu, kif ukoll it-tisfira tiegliu meta kien jigi biex jitlaq. Minn fuq il-bejt tad-dar taglina fi Triq Sant'Anton, kant narah sewwa. Dan imbagliad spicca glial kollox fl-1931.

85

I L-KAROZZI TAN-NAB

Dawn ilium nghidulhom semplicement karozzi jew 'taxis'. Bdew jidhru hawn Malta gnall­habta tal-1903. Ma nafx ezatt meta dahlu 1-ewwel darba go t=t'Attard; imma naf zgur lis-Sur John Bonavita kellu wanda li dellem niftakarha ghandu. Semmejt Iii dan ghax kien joqghod qrib taghna u kant narah hiereg kwazi kuljum gnall-habta ta' wara nofsinhar. Fi Triq Sant' Anton, kien joqgnod Lord Strickland li kellu miegnu lix-xufier Guzeppi Gatt li wkoll kien isuq il-karozza. Bnalhom kien hemm 1-Avukat Josie Vella li kien joqgnod fi Triq ii-Mosta.

I B-ROil

Ilium nghidulhom 'bicycles' jew BMX. Dari kwazi kulhadd kien juzahom biex imur ix-xognol. Niftakar sewwa meta qabel il-gwerra kant immur 1-iskola ta' t=tal Lija - gnax t=t'Attard ma kienx hawn skola - 1-ghalliema tiegni li kienu jigu miii-Mosta, kienu jigu bir-rota u ienor mill-t=tamrun. t=t'Attard, kien hawn numru sabin ta' rgiel u zgnazagn, li kellhom ir-rota. Anke 1-pulizija kienu jinqdew biha.

IL-MUTURI

11-progress ma jzommu nadd! Wara ftit bdejna naraw il-muturi. ls-sewwieq ma kienx ikollu jitnabat, joqghod jaqdef bhal ma jsir fir-rota. 11-mutur kien tassew mezz ta' trasport li sar popolari gnax kien jienu Iii dak li jkun il' boghod u fqasir zmien. Naturalment, il-mutur kant trid tonfoq somma gmielha; imma barra minn hekk, il-mutur kien juza 1-petrol li jqum il-flus . B'danakollu, t=t'Attard kien hawn ukoll numru ta' zgnazagnli kellhom il-mutur.

IL-KAROZZI TAL~LINJA

Bil-mod il-mod bdew dehlin il-karozzi tal-linja. Fil-bidu nett ma kienux organizzati bnal ma huma llum.Nismaghhom jghidu IJ,. meta Rienu jkunu 1-Belt jistennew in-nies biex jeflduhom fl­ibliet u 1-irhula kienu jibdew jghabbu Iii kull min jigi. Ma kienx hemm destinazzjoni fejn ikun sejjer, u jekk wara ftit jinqalghu sitta minn nies li riedu jmorru post ienor li ma jkunx dak gnal fejn kienu n-nies li ga kien hemm fil-karozza, ix-xufier malajr kien jghidilhom biex jinzlu gnax ma kienx seller fejn xtaqu huma; imma fejn xtaqu dawn li gew issa billi dawn ta' 1-annar kienu jkunu izjed fin-numru minn dawk ta' qabel. lmma aktar tard, dawn gew organizzati, kull wanda bid­destinazzjoni taghha u ghalhekk min jirkeb kien ikollu monnu mistrieh li ma kienx ser jigi mnizzel mill-karozza. Go t=t'Attard, niftakar minn dellem il-karozzi fil-venda li kienet tkun ndejn il-knisja n-naha tac-Centru Parrokkjali. 11-karozzi kienu mizbugnin bl-anmctr u b'faxx abjad. Fuq kollox kellhom miktuba d-destinazzjoni li kienet VALLETTA- LIJA. 'Iva, LIJA dan mhux zball. Dawn il-karozzi kienu maghrufin bnala ta' t=tal Lija gnalkemm kienu jieqfu t=t'Attard. Fil-fatt, kienu jghaddu minn t=tal Lija u jibqghu sejrhii-Belt. Zmien wara, il-venda ma baqgnetx fldejn il-knisja, imma saret it-Triq tai-Mosta, fldejn il-palma. imma lanqas hemm ma baqgnet gnax meta zviluppa Misrah Kola u wisq aktar meta tela' 1-Housing Estate li hemm wara Santa Katerina , allura 1-venda sabet runha hemm fuq.

CARMEL MALLIA

RINGRAZZJAMENT Qatt rna kien jirnexxili nikteb dan li ktibt minghajr 1-ghajnuna ta' hafna nies. X'utlud iltqajt magtlhom

apposta, ohrajn tkellimt maghhom bit-telefon u ohrajn bqajt ini:omm dak li kienu qaluli snin ilu . Ghalhekk irrid nirringrazzja Iii dawk is-sinjuri, li qed innii:i:ilhom b'mod alfabetiku: Carmelo Attard, Salvu Attard li kellimtu aktar minn darba u kien bit-tir li jgtlidli ii:jed, imma c-cirkustanzi dan rna ppermettewhx, Carmela Camilleri, Carmelo u Carmela Ciantar, Rita u Manwela Debono, Mary Fenech, Dolor u Maria Fenech, Agnes Galea, Lilian Mallia, Margaret Mallia, Paul, Giovanna, Rita u Antoinette Pisani, Antonio Said, Salvu Sciortino li kellimtu propju gimgtla qabel miet u Francis Zammit

Mill-gdid nirringrazzjahom ilkoll tat-tagtlrif li tawni.

Carmel Mallia S.Th. Dip. B.A. (Rei. Stud.)

87