isso-publicatie 91-2009

Ve

nt

ila

tie

sy

st

em

en

me

t d

ece

nt

ra

le t

oe

- en

af

Vo

er

en

wa

rm

te

te

ru

gw

inn

ing

in w

on

ing

en

Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterug winning in woningen en woongebouwen

ke

NN

ISIN

St

Itu

ut

vo

or

de

INS

ta

ll

at

IeS

ec

to

r

publicatie

91

ISBN: 978-90-5044-187-2

ISSO-publicatie 91

Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning

in woningen en woongebouwen

ISSO- publicatie 91 3 Ventilatiesystemen met decentrale toe- en afvoer en warmteterugwinning in woningen

INHOUDSOPGAVE

Samenvatting 7

Summary 7

Symbolenlijst 9

Begrippenlijst 11

1 Inleiding 15

1.1 Algemeen 15

1.2 Doelstelling en kader 15

1.3 Opbouw publicatie 17

1.4 Ontwerpproces 17

1.5 Leeswijzer kwaliteitsniveau 20

2 Wetgeving, normen en richtlijnen 21

2.1 Wetgeving 21

2.2 Normen, richtlijnen en certificering 21

2.3 Gelijkwaardigheidsbepaling 22

2.4 Definitie bestaande bouw 22

3 Programmafase 23

3.1 Algemeen 23

3.1.1 Uitgangspunten 23

3.1.2 Ventilatiesystemen 23

3.2 Binnenluchtkwaliteit 23

3.2.1 Wettelijke eisen 23

3.2.2 Kwaliteitseisen 24

3.2.3 Aanvullende kwaliteitseisen 25

3.3 Thermisch comfort 25




3.4 Akoestisch comfort 25




3.5 Energie 26




3.6 Overige randvoorwaarden 27

3.6.1 Duurzaam bouwen 27

3.7 Wettelijke eisen bestaande bouw 27

3.7.1 Binnenluchtkwaliteit 27

3.7.2 Thermisch comfort 27

3.7.3 Akoestisch comfort 27

3.7.4 Energie 27

4 Ontwerpfase 29

4.1 Algemeen 29


4.1.2 Stappenplan 29

4.2 Stap 1: Bepaling ventilatiebalans 30


4.3 Stap 2: Bepaling opstelplaats decentrale ventilatie-unit 30

4.3.1 Aandachtspunten m.b.t. luchtkwaliteit 31

4.3.2 Aandachtspunten m.b.t. thermisch comfort 31

4.3.3 Aandachtspunten m.b.t. akoestisch comfort 31

4.3.4 Overige aandachtspunten 32

4.4 Stap 3: Bepaling eigenschappen gevelventilatie-unit 33

4.4.1 Algemeen 33

4.4.2 Aandachtspunten m.b.t. luchtkwaliteit 34

4.4.3 Aandachtspunten m.b.t. thermisch comfort 35

4.4.4 Aandachtspunten m.b.t. akoestisch comfort 35

4.4.5 Aandachtspunten m.b.t. energie 35

4.5 Stap 4: Bepaling overige ventilatievoorzieningen 36

4.5.1 Algemeen 36

4.5.2 Ventilatiesysteem C 36

4.5.3 Overstroomvoorziening 36

4.6 Stap 5: Bepaling overige bouwkundige en installatietechnische voorzieningen 37

4.6.1 Luchtdoorlatendheid van de woning 37

4.6.2 Systeemkeuze ventilatie-verwarming-warmtapwater 37

4.6.3 Relatie ventilatie-warmtapwater 37

4.6.4 Relatie ventilatie-verwarming 37

4.7 Bestaande bouw 38


4.7.2 Bouwkundige kanalen in bestaande bouw 38

4.7.3 Elektra 38

5 Uitwerkingsfase 39

5.1 Uitgangspunten 39

5.2 Informatie-uitwisseling 39

5.3 Selectie gevelventilatie-unit en componenten 39

6 Realisatiefase 41

6.1 Algemeen 41


6.1.2 Toetsmomenten en rapportage 42

6.2 Montage- en installatietechnische kwaliteitseisen 42

6.3 Controleprocedures 42

6.3.1 Functionele controle 42Prestatiecontrole 43

6.3.3 Controlemeting geluidniveau 44

7 Beheerfase 45

7.1 Algemeen 45

7.2 Gebruikersvoorschriften 46

7.3 Bedienings- en onderhoudsvoorschriften 46

8 MKK-structuur 47

8.1 Opzet MKK 47

8.1.1 Fases 47

8.1.2 Kwaliteitbeheeraspecten 48

8.1.3 Matrix 49

8.2 Overzicht ingevulde cellen 50

8.3 Celinhoud en specificatiebladen 50

8.4 Opbouw specificatiebladen 55


Specificatiebladen 57

I. Programmafase 57

I.0-1 Programma van eisen 57

I.0-2 Randvoorwaarden 58

I.2-1 Uitwisseling informatie 61

I.3-1 Binnenluchtkwaliteit 63

I.3-2 Thermisch comfort 68

I.3-3 Geluid van buiten 70

I.3-4 Geluid van installaties 72

I.3-5 Energie 75

I.3-7 Duurzaam bouwen 77

I.4-1 Luchtdoorlatendheid 79

I.4-2 Indeling ventilatiesystemen 81

I.4-4 Thermisch comfort 83

I.4-5 Geluidwering gevel 85

I.4-6 Energieprestatie 86

I.4-10 Vraagsturing 88

I.4-11 Gelijkwaardigheid, CE-markering en kwaliteit 89

I.8-1 Rapportage 91

I.8-2 Vraagspecificatieblad kwaliteitsaspecten 92

II. Ontwerpfase 95

II.0-1 Algemeen 95

II.0-2 Uitgangspunten 97

II.2-1 Uitwisseling informatie 99

II.3-1 Kwaliteit toevoerlucht 101

II.3-2 Comfortaspecten en regelbaarheid 107

II.3-3 Brandveiligheid 110

II.3-4 Ventilatie overige ruimten 111

II.3-6 Luchtdoorlatendheid 113

II.3-7 Energiegebruik ventilatoren 115

II.3-12 Selectie gevelventilatie-unit 116

II.4-1 Luchtvolumestroom en regelbaarheid 119

II.4-4 Principe uitvoering ventilatiesystemen 122

II.4-5 Verdunningsfactor 129

II.4-7 Geluid van installaties 135

II.4-9 Geluid van buiten 138

II.4-12 Luchtdoorlatendheid 140

II.4-13 Energieprestatiecoëfficiënt 141

II.4-14 Opstelplaats 143

II.4-18 Relatie verwarming-ventilatie 147

II.4-19 Relatie warmtapwater-ventilatie 150

II.4-22 Naverwarming toevoerlucht 151

II.4-25 Luchtfilters 152

II.4-27 Elektra 154

II.4-30 Geveldoorvoer en muurrooster 156

II.4-31 Regelstrategie 158

II.4-32 Gelijkwaardigheid en kwaliteitsverklaringen 160

II.4-33 Ventilatiebalans 162

II.4-34 Selectie gevelventilatie-unit 167


II.8-1 Rapportage 169

II.8-2 Vraagspecificatieblad kwaliteitsaspecten 170

III. Uitwerkingsfase 173

III.0-1 Randvoorwaarden 173

III.2-1 Uitwisseling informatie 174

III.3-8 Relatie met overige ventilatiesystemen 175

III.3-9 Gevelventilatie-unit 176

III.4-8 Selectie gevelventilatie-unit 178

III.8-1 Rapportage 179

III.8-2 Vraagspecificatieblad kwaliteitsaspecten 180

IV. Realisatiefase 181

IV.0-1 Randvoorwaarden 181

IV.2-1 Uitwisseling informatie 182

IV.3-1 Montage- en installatietechnische kwaliteitseisen 184

IV.4-1 Richtlijnen montage en installatie 185

IV.4-2 Inregelprocedures 186

IV.4-3 Functionele Controle 187

IV.4-4 Prestatie controle 189

IV.4-7 Meting geluidniveau 194

IV.8-1 Rapportage 196

V. Beheerfase 197

V.0-1 Randvoorwaarden 197

V.2-1 Uitwisseling informatie 198

V.3-1 Gebruik luchtafvoervoorzieningen 199

V.3-2 Gebruik gevelventilatie-unit 200

V.3-4 Onderhoud luchttoevoervoorziening 201

V.4-1 Bedieningsvoorschriften 202

V.4-2 Onderhoudsvoorschriften 203

Bijlage A Verdunningsfactor 205

Bijlage B Ventilatiebalans referentiewoningen 209

Literatuurlijst 217


SAMENVATTING

Deze publicatie geeft een eenduidig pakket van ont-werptechnische kwaliteitseisen voor goed functione-rende decentrale mechanische ventilatiesystemen met warmteterugwinning in woningen en woonge-bouwen. Al dan niet op basis van vraagsturing wordt in verblijfsruimten lokaal mechanisch lucht toegevoerd en afgevoerd. Met name de inpasbaarheid in de bestaande bouw en een reductie van de faalkosten in de nieuwbouw zorgen voor een toenemende belang-stelling en toepassing voor dit type ventilatiesysteem.

Aan de hand van een globaal ontwerpen relatie-schema wordt duidelijk aangegeven waar keuzen moeten worden gemaakt, welke factoren daarbij een rol spelen en deze elkaar beïnvloeden. In de daarop volgende hoofdstukken wordt via verwijzing naar spe-cificatiebladen (SB) naar specifieke informatie verwe-zen.

De in de vorm van specificatiebladen uitgewerkte ont-werptechnische kwaliteitseisen en richtlijnen zijn gepresenteerd in de structuur van het Model Kwali-teitsbeheersing Klimaatinstallatie (MKK), zodat in iedere fase van het voortbrengingsproces van een ventilatiesysteem duidelijk is aan welke specificaties moet worden voldaan en welke informatie beschik-baar moet zijn om het voortbrengingsproces te door-lopen.

In aparte stappen zijn de programmafase, ontwerp-fase, uitwerkingsfase, realisatiefase en beheerfase beschreven.

Verder zijn twee bijlagen toegevoegd, te weten: Verdunningsfactoren; Ventilatiebalans referentiewoningen met een

decentraal gebalanceerd wtw-systeem.

SUMMARY

This manual provides a uniform package of design technical quality requirements for properly functio-ning local mechanical ventilation systems with heat recovery in dwellings and residential buildings. The ventilation system typically exists of local mechanical air supply and air exhaust. The package can also be applied to demand controlled ventilation systems. Interest for these kind of ventilation systems is gro-wing, especially because of the large possibilities for application in existing buildings and the reduction of costs due to failure.

A rough design and scheme of relationships clearly indicates what choices will have to be made, what fac-tors play an important role and how they influence one another. The following chapters refer to relevant infor-mation through specification sheets.

The design technical quality requirements and guideli-nes which have been worked out in the form of speci-fication sheets are presented in the structure of the Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties (Model Quality Control Climate Installations) (MKK), so that it will be clear during each stage of the production pro-cess of a ventilation system what requirements will have to be met and which information has to be avai-lable to complete the production process.

The program phase, design phase, execution phase and control phase have been worked out in separate steps. Furthermore, a number of appendices have been added, such as tables with the dilutionfactor and examples how to calculate and balance the airflows in the dwelling.


SYMBOLENLIJST

Ag gebruiksoppervlakte van een gebruiksfunctie, het totaal van de tussen omsluitende wanden gelegen vloeroppervlakten van in die gebruiksfunctie gelegen ruimten

[m2]

Avloer vloeroppervlakte van verblijfsgebied of verblijfsruimte [m2]

CO2 koolstofdioxide, indicator voor de binnenluchtkwaliteit en voor de regeling van ventilatie-systemen

[ppm]

EPC energieprestatiecoëfficiënt, maat voor de energetische eigenschappen van een gebouw(gedeelte) inclusief de gebouwinstallaties bij een genormeerd gebruikersgedrag, conform NEN 5128

[-]

f verdunningsfactor, maat voor de minimale afstand tussen de uitmondingen van een afvoer (van rookgassen en binnenlucht) en het toevoerpunt van verse ventilatielucht

[-]

h hoogteverschil [m]

Ga,k vereiste karakteristieke geluidwering gevel, uitgedrukt in het gefilterd geluidniveau dat rekening houdt met de gevoeligheid van het menselijk oor voor de frequenties uit het hoor-baar spectrum

[dB(A)]

Li,a,k karakteristiek installatiegeluidniveau t.g.v. installaties in een gebouw op een ander perceel, uitgedrukt in het gefilterd geluidniveau dat rekening houdt met de gevoeligheid van het menselijk oor voor de frequenties uit het hoorbaar spectrum

[dB(A)]

p drukverschil [Pa]

PMV predicted Mean Vote, rekengrootheid die de gemiddelde waarde voorspelt van de waardering van een grote groep personen die een uitspraak doen over de thermische gewaarwording van hun omgeving aan de hand van een 7-puntsschaal, lopend van -3 (koud) tot + 3 (heet)

[-]

PPD predicted Percentage of Dissatisfied, voorspeld percentage ontevreden personen onder een grote groep personen, die zich ten aanzien van het algemene comfort onbehaaglijk voelen

[%]

qv luchtvolumestroom [dm3/s]

qv;10 luchtvolumestroom tussen binnen en buiten die ontstaat bij 10 Pa drukverschil [dm3/s·m2]

qv;10;kar luchtdoorlatendheid per m2 gebruiksoppervlakte van de woning [dm3/s·m2]

Rc eenheid van warmteweerstand van een scheidingsconstructie [(m2·K)/W]

RV relatieve luchtvochtigheid [%]

Uglas warmtedoorgangscoëfficiënt glas, maat voor de grootte van de warmtestroom door een uitwendige scheidingsconstructie per graad temperatuurverschil per vierkante meter

[W/(m2·K)]

v luchtsnelheid [m/s]

rendement (warmtewisselaar) [%]


BEGRIPPENLIJST

In deze publicatie wordt een aantal begrippen gege-ven m.b.t. decentrale mechanische ventilatie. De vol-gende begrippen zijn voor deze publicatie van belang:

BeheerAlle (bestuurlijke) activiteiten die nodig zijn om de kwaliteit van het ventilatiesysteem in stand te houden.

BinnenconditiesOntwerp binnenluchttemperatuur, luchtsnelheid en vochtigheid.

BinnenklimaatHet complex van fysische factoren zoals temperatuur, vochtigheid, verlichting,luchtbeweging en het geluid in een verblijfsgebied van een gebouw.

BrandcompartimentEen besloten gedeelte van een gebouw, bestemd als maximaal uitbreidingsgebied voor brand.

BypassVoorziening in de vorm van een luchtkanaal parallel aan de warmtewisselaar, waardoor lucht geheel of gedeeltelijk rechtstreeks van buiten (zonder warmte-uitwisseling met de binnenlucht) in de woning kan worden gebracht.

BuitenconditiesOntwerp buitenluchttemperatuur, relatieve vochtig-heid en windsnelheid.

CapaciteitTerm uit de bouwregelgeving, waarmee onder andere een luchtvolumestroom wordt aangeduid.

CondensaatGecondenseerde waterdamp, condensaat is bijvoor-beeld te vinden op relatief koude oppervlakken indien de binnenlucht relatief warm is ten opzichte van bui-ten, en voldoende vochtig.

Decentrale ventilatieVentilatie waarbij de luchttoe- en de luchtafvoer via de gevel verloopt en op ruimteniveau op elkaar is afge-stemd. Deze lokale ventilatiesystemen kunnen zijn voorzien van warmteterugwinning en/of vraagsturing.

Duurzaam bouwenDuurzaam bouwen houdt in dat de milieu- en gezond-heidsaspecten in alle fasen van de inrichting van de gebouwde omgeving (de bouw en het gebruik, inclu-sief sloop) zodanig worden betrokken dat de draag-kracht van het milieu in ieder geval behouden blijft of wordt verbeterd. Onderscheiden milieuthema's bin-nen dit kader zijn: energie, water, materialen, binnen-milieu en omgevingskwaliteit.

Ecodesign richtlijnenEcodesign is een integrale ontwerpactiviteit die beoogt dat de productontwikkelaar bij het nemen van ontwerpbeslissingen ook de gevolgen voor het milieu overweegt, daarbij rekening houdend met alle scha-kels van de productketen.

Elektrostatisch filterBij dit type filters komt filtering tot stand door elektro-statische lading van (stof)deeltjes.

FilterToestel/voorziening voor de zuivering van onder meer lucht en damp. Er zijn diverse soorten filters te onder-scheiden, bijvoorbeeld koolstoffilters (met name voor het afvangen van chemische agentia), vezelfilters (bij-voorbeeld zakkenfilters) en elektrostatische filters.

Gebalanceerde ventilatieGecontroleerde mechanische toevoer en afvoer van ventilatielucht, waarbij evenveel lucht wordt toege-voerd als afgevoerd.

GebruiksfunctieDe gedeelten van een of meer bouwwerken op een perceel of standplaats, die dezelfde gebruiksbestem-ming hebben en die tezamen een gebruikseenheid vormen.

HR-glasMeervoudig glas met coating en speciale gasvulling waardoor de warmteweerstand hoog is ten opzichte van 'normale' beglazing.

Hygiënische luchtvolumestroomDe minimum luchtvolumestroom die door vraagge-stuurde ventilatiesystemen bij afwezigheid van perso-nen wordt onderhouden. Doel hiervan is de beheersing van emissies uit niet mensgerelateerde vervuilingsbronnen, zoals bouwmaterialen en wonin-ginrichting.

InductieHet door inblazen van lucht in beweging brengen van ruimtelucht waarbij vermenging (van ruimtelucht en nieuw ingeblazen lucht) optreedt.

Infiltratie (ongecontroleerde ventilatie)Luchtwisselingen die optreden via naden, kieren en andere lekken in de bouwkundige constructies. Venti-latie is ongecontroleerd en niet regelbaar.


Inwendige scheidingsconstructieConstructie die de scheiding vormt tussen twee voor mensen toegankelijke besloten ruimten van een gebouw, waaronder begrepen de op die constructie aansluitende delen van andere constructies, voor zover dat nodig is voor de bepaling van kenmerkende eigenschappen van een inwendige scheidingscon-structie.

InstallatiegeluidGeluid afkomstig van technische installaties in het gebouw. Voorbeelden van bronnen van installatiege-luid zijn: circulatiepompen van CV-installaties, ventila-toren en liftmachines.

Installatietechnisch Definitief Ontwerp (DO)Definitieve opzet en dimensionering van een werk-tuigkundige en/of een elektrotechnische gebou-winstallatie (uitwerkingsfase).

Installatietechnisch Voorontwerp (VO)Hoofdopzet en voorlopige dimensionering van een werktuigkundige en/of een elektrotechnische gebou-winstallatie (ontwerpfase).

Isolatie/isoleren (geluid)Een scheidingsconstructie of geluidbron voorzien van geluidisolerend materiaal. Met als doel het tegengaan van geluidoverdracht.

Isolatie/isoleren (warmte)Een scheidingsconstructie voorzien van een laag warmte-isolatiemateriaal. Met als doel het beperken van verwarmings- en koelverliezen.

KoudevalNeerwaarts gerichte convectieve (koude) luchtstro-ming langs (koude) ramen of wanden.

KrijtstreepmethodeDe krijtstreepmethode is gebaseerd op het feit dat in het Bouwbesluit is vastgelegd dat minimaal 55% van het gebruiksoppervlakte aan verblijfsgebied aanwezig moet zijn en is mede ontstaan in relatie tot de vereiste vrije indeelbaarheid. Indien van een ruimte niet het volledige vloeroppervlakte als verblijfsruimte is aange-merkt dan neemt de ventilatie-eis dienovereenkom-stig af en is er bij wijze van spreken sprake van een krijtstreep in de ruimte tussen het gedeelte dat voor het verblijven mensen bedoeld is en een niet voor mensen bedoeld vloerdeel.

LeefzoneDat deel van een verblijfsgebied waarin wordt voldaan aan de gestelde ontwerpcriteria ten aanzien van com-fort, dat zich volgens NEN 1087 bevindt binnen:

hoogte vanaf de vloer: 1,8 m; afstand vanuit de uitwendige scheidingscon-

structie: 1,0 m; afstand vanuit de inwendige scheidingscon-

structie: 0,2 m.

LuchtdichtheidEigenschap van een uitwendige scheidingsconstructie van een gebouw of gedeelte daarvan om lucht door te laten indien over deze scheidingsconstructie een luchtdrukverschil aanwezig is. Luchtdichtheid en luchtdoorlatendheid zijn elkaars tegengestelden. In het spraakgebruik wordt veelal de term 'luchtdicht-heid' gebruikt. Het Bouwbesluit en de normen hante-ren het begrip 'luchtdoorlatendheid'.

LuchtdoorlatendheidEigenschap van een uitwendige scheidingsconstructie van een gebouw of gedeelte daarvan lucht door te laten indien over deze scheidingsconstructie een luchtdrukverschil aanwezig is.

LuchtgeluidisolatieIsolatie voor geluidtrillingen die, opgewekt door geluidbron, in de lucht aanwezig zijn.

LuchtkanalenComponent van het ventilatiesysteem, bedoeld voor het transport van de lucht. Te onderscheiden zijn ronde en rechthoekige kanalen, gemaakt van staal of kunststof.

LuchtkwaliteitDe kwaliteit van de (binnen)lucht in de context van gezondheid en welzijn. Met "goede luchtkwaliteit" wordt over het algemeen lucht bedoeld die bij inade-ming geen hinder geeft en die daarbij geen stoffen bevat in dusdanig hoge concentraties dat op lange ter-mijn schade aan de gezondheid te verwachten is.

Luchtstromen (benaming)De benaming van de luchtstromen is als volgt:

Aanzuig: luchtstroom van buiten naar de venti-latievoorziening;

Afvoer: luchtstroom vanaf de ventilatievoorzie-ning naar buiten;

Afzuig: luchtstroom vanuit één of meerdere ruimten rechtstreeks naar buiten;

Toevoer: luchtstroom vanaf de ventilatievoor-ziening naar één of meerdere ruimten;

Retour: luchtstroom vanaf één of meerdere ruimten naar de ventilatievoorziening t.b.v. recirculatie.


LuchttemperatuurDe temperatuur van de lucht rond gebouwgebruikers.

LuchttransportHet transport van lucht van de ene ruimte naar de andere ruimte over een opening of via een luchtkanaal ten gevolge van een luchtdrukverschil.

LuchtvolumestroomHoeveelheid lucht die per tijdseenheid wordt toe- of afgevoerd, uitgedrukt in dm3/s of m3/h (1 dm3/s = 3,6 m3/h).

Mechanische ventilatieVentilatie die met één of meer ventilator(en) tot stand wordt gebracht.

Netto ventilatieHet buitenluchtaandeel in de luchttoevoerstroom, te bepalen als de totale luchttoevoerstroom minus de eventuele recirculatie van binnenlucht uit dezelfde ruimte.

Nominale luchtvolumestroomVolumestroom aan toevoer van verse lucht en afvoer van binnenlucht, die in principe continu tot stand moet kunnen worden gebracht.

Nominale ventilatieVentilatie die op grond van gezondheidsoverwegin-gen minimaal tot stand moet kunnen worden gebracht conform de eisen van het Bouwbesluit.

OnderhoudHet uitvoeren van de benodigde maatregelen om de kwaliteit van het ventilatiesysteem in stand te houden.

OnderdrukLuchtdruk die lager is dan het aangenomen nuldrukni-veau (atmosferische druk).

OntwerpconditiesDe gekozen binnen- en buitencondities die dienen als basis voor het ontwerp van een ventilatiesysteem.

OverstroomvoorzieningVoorziening voor de luchtverversing, die onder gede-finieerde omstandigheden kan dienen als afvoer van een ruimte en tegelijk als toevoer van een andere ruimte.

Programma van eisenDocument waarin behoeften, eisen en wensen en ver-wachtingen van een opdrachtgever en de toekom-stige gebruikers zijn verwoord. Het dient als communicatiemiddel tussen opdrachtgever en ont-werpende partijen, via een samenhangend geheel van activiteiten, gericht op het eenduidig en volledig ver-zamelen, bewerken, evalueren en overdragen van informatie op basis van uitgangspunten en voorwaar-den.

RoosterConstructieve (en regelbare) voorziening voor het toe-voeren van buitenlucht. Meestal rechthoekig uitge-voerd.

SpuiventilatieVentilatie bedoeld om onder bepaalde omstandighe-den sterk verontreinigde lucht of warmte snel te kun-nen afvoeren door middel van beweegbare constructieonderdelen in een uitwendige scheidings-constructie.

SpuivoorzieningEen beweegbaar gevel- en/of dakdeel (raam, luik of deur) waarmee het mogelijk is een relatief grote venti-latie tot stand te brengen.

Temperatuurgradiënt (verticaal)Verandering van de luchttemperatuur in een ruimte per eenheid van afstand (hoogte). Bijvoorbeeld: het verschil in luchttemperatuur tussen hoofd- en enkel-niveau (bij zittende personen: 1,1 m en 0,1 m boven de vloer).

Thermisch comfortToestand waarin de mens tevreden is over zijn thermi-sche omgeving en geen voorkeur heeft voor een war-mere of koudere omgeving.

TochtOngewenste lokale afkoeling van een lichaam veroor-zaakt door luchtbeweging.

TurbulentieVariatie van de luchtsnelheid in richting en in de tijd ten opzichte van de gemiddelde snelheid en –richting.

Uitwendige scheidingsconstructieConstructie die de scheiding vormt tussen een voor mensen toegankelijke besloten ruimte van een gebouw en de buitenlucht, de grond of het water, waaronder begrepen de op die constructie aanslui-tende delen van andere constructies, voor zover die delen van invloed zijn op het voldoen van die schei-dingsconstructie aan een bij of krachtens het Bouwbe-sluit gegeven voorschrift.


VentielConstructief en instelbaar einddeel van een luchtka-naal waardoor lucht gecontroleerd in een ruimte wordt toegevoerd of afgevoerd. Meestal rond uitge-voerd.

VentilatieDe luchtvolumestroom die teweeg wordt gebracht door speciaal daartoe aangebrachte ventilatievoorzie-ningen. Ventilatie geschiedt bewust, is gecontroleerd en regelbaar.

Ventilatiecapaciteit / ventilatiedebietDe ventilatiecapaciteit of ventilatiedebiet is de lucht-volumestroom die aan een verblijfsruimte of verblijfs-gebied moet kunnen worden toe- en afgevoerd. De ventilatiecapaciteit wordt uitgedrukt in dm3 lucht per seconde (dm3/s) of m3 lucht per uur (m3/h). Daarbij is 1 dm3/s gelijk aan 3,6 m3/h.

VerblijfsgebiedGedeelte van een gebruiksfunctie met tenminste een gebruiksruimte, bestaande uit één of meer op dezelfde bouwlaag gelegen aan elkaar grenzende ruimten, anders dan een toiletruimte, een badruimte, een technische ruimte, of een verkeersruimte.

VerblijfsruimteRuimte voor het verblijven van mensen, dan wel een ruimte waarin de voor een gebruiksfunctie kenmer-kende activiteiten plaatsvinden. In artikel 4.28 van het Bouwbesluit worden voorwaarden genoemd waaraan een verblijfsruimte moet voldoen. Een verblijfsruimte moet een vloeroppervlakte hebben van tenminste 5 m2, waarvan de breedte tenminste 1,8 m en de hoogte boven de oppervlakte tenminste 2,6 m is.

VerkeersruimteRuimte anders dan een ruimte in een verblijfsgebied, een toiletruimte, een badruimte of een technische ruimte, bestemd voor het bereiken van een andere ruimte.

Verse luchtLucht die direct van buiten of vanuit een ander ver-blijfsgebied of een verkeersruimte behorende tot de gebruiksfunctie, betrokken wordt.

Voorziening voor luchtverversing (ventilatievoor-ziening)Geheel aan constructieonderdelen, bestemd voor de toevoer van verse lucht van buiten, het overstromen van verse lucht of binnenlucht naar een aangrenzende ruimte en de afvoer van binnenlucht naar buiten, waarmee een nominale ventilatie tot stand kan wor-den gebracht.

VraagsturingGedragsvolgende regeling van de ventilatie op basis van een klokpatroon of sensorregeling. De luchtvolu-mestroom is geregeld op basis van de ventilatiebe-hoefte, met als doel een constante goede binnenluchtkwaliteit.

Vrije koelingHet zonder mechanische koeling (zonder toevoer van 'koude') koelen van binnenruimten. Ventilatie gedu-rende de nachtelijke uren, in warme perioden, die tot doel heeft de afkoeling van de gebouwmassa, waar-door de temperatuur overdag minder hoog oploopt. Vrije koeling wordt ook wel 'passieve koeling', 'natuur-lijke koeling' of 'zomernachtventilatie' genoemd.

Warmteterugwinning (wtw)Terugwinning van warmte uit ventilatieafvoerlucht en/of rookgassen, waarmee ventilatietoevoerlucht voorverwarmd kan worden.

Wtw-unitUnit waarmee met warmte uit de ventilatieafvoerlucht de toevoerlucht kan worden voorverwarmd (warmte-terugwinning).

WBDBOWeerstand tegen branddoorslag en brandoverslag. De weerstand tegen branddoorslag en brandoverslag tussen twee ruimten is de kortste tijd die een brand nodig heeft voor uitbreiding van de ene naar de andere ruimte.


1 INLEIDING

1.1 ALGEMEENWoningen kunnen pas een aantrekkelijke leefomge-ving vormen als zij tegemoet komen aan eisen van gezondheid en bruikbaarheid. Om aan de eisen te kun-nen voldoen worden zij onder andere voorzien van water toe- en afvoer, verwarming en ventilatie. De installaties ten behoeve van deze functies dienen niet alleen de gezondheid van de bewoners en de bruik-baarheid van de woningen te waarborgen, maar ze moeten ook veilig en energiezuinig zijn.

De kwaliteit van het binnenmilieu in relatie tot zo laag mogelijk energiegebruik staat daarbij centraal. In het Bouwbesluit zijn eisen geformuleerd met betrekking tot de aanwezigheid en inrichting van ventilatievoor-zieningen. Voor een goed binnenmilieu en een zo laag mogelijk energiegebruik is echter meer nodig.

Van belang voor de binnenluchtkwaliteit is de wijze waarop de bewoners de voorzieningen gebruiken. Veel bewoners sluiten de ventilatiekleppen of -roos-ters bij koud weer omdat het binnenstromen van lucht gepaard gaat met tochtverschijnselen. Om dat te voor-komen wordt aanbevolen om aan de ventilatievoor-zieningen de eis te stellen dat ze de behaaglijkheid van het binnenklimaat niet nadelig mogen beïnvloeden.

Een andere overweging om aandacht te besteden aan de ventilatievoorziening is de energiezuinigheid. In goed geïsoleerde woningen zijn de warmteverliezen klein. Het verhogen van de thermische isolatie draagt in die situatie weinig meer bij aan verdere verminde-ring van het warmteverlies. Andere factoren zoals ven-tilatie en infiltratie, gaan dan een grotere rol spelen.

Luchtinfiltratie door ondichtheden in de gebouwcon-structie wordt kleiner door de luchtdichtheid te verbe-teren. Het Bouwbesluit stelt daaromtrent voor nieuwbouw eisen. Voorheen fungeerde infiltratie als 'noodvoorziening' voor een minimum ventilatieni-veau. Echter, voor een luchtdichte eengezinswoning is de luchtinfiltratie aanmerkelijk minder dan de ventila-tiehoeveelheid die nodig is om een aanvaardbaar bin-nenmilieu te realiseren. Dit vergroot de noodzaak om bij nieuwbouw scherper te letten op de prestaties van de ventilatievoorzieningen. In bestaande woningen is op woningniveau vaak ruim voldoende infiltratie aan-wezig, maar treedt regelmatig op ruimteniveau een onderschrijding van de luchtvolumestroom op. Decentrale vraaggestuurde ventilatie kan de lucht-kwaliteit op ruimteniveau bewaken, met behoud van comfort.

De selectie van een luchttoevoervoorziening wordt idealiter bepaald door een aantal bouwkundige en installatietechnische kenmerken van de betreffende ruimte, te weten:

Gevelopbouw (glaspercentage, isolatiegraad en luchtdoorlatendheid);

Afgiftesysteem voor verwarmen en/of koelen;

Omgevingsparameters zoals buitenluchtkwali-teit, omgevingslawaai en ligging;

Ruimte-indeling; (Koppeling met) luchtafvoer.

In aanvulling hierop bepalen de gebruikerstypering en de kosten (initieel en in gebruiksfase) vaak de keuze voor een ventilatie- en verwarmingssysteem.

Het energiegebruik als gevolg van bewuste ventilatie is te beperken door:

De regelbaarheid van de volumestroom te ver-beteren. Wel moet tenminste de minimaal noodzakelijke toevoer van verse lucht uit het oogpunt van gezondheid, hygiëne en vocht gewaarborgd blijven, eventueel op basis van automatische vraagsturing;

Warmte terug te winnen uit de af te voeren bin-nenlucht. Bij warmteterugwinning wordt een deel van de energie die nodig is om de toevoer-lucht voor te verwarmen geleverd door de afvoerlucht. Met warmteterugwinning is het daarom eenvoudig om ventilatielucht tochtvrij toe te voeren.

Een schoon binnenmilieu verdient alle aandacht en vereist een doeltreffende ventilatievoorziening. Een thermisch behaaglijk binnenklimaat en energiezuinig-heid zijn randvoorwaarden voor de ventilatievoorzie-ning.

1.2 DOELSTELLING EN KADERHet doel van deze publicatie is het verstrekken van praktische informatie die noodzakelijk is voor installa-teurs, woningbeheerders, architecten, adviseurs of installatiedeskundigen en toeleveranciers, bij ont-werp, uitvoering en beheer van mechanische ventila-tiesystemen bestaande uit decentrale luchttoevoer en luchtafvoer in nieuwe en bestaande woningen.

In de woningvoorraad is met renovatieprojecten en energiebesparingprogramma’s zoals bijvoorbeeld Meer Met Minder Energie een groot energiebesparing-potentieel aanwezig. Voorliggende publicatie biedt voor bestaande woningen specifieke ondersteuning bij zowel de verbetering van het binnenklimaat én energiebesparing door decentrale ventilatiesystemen.

Onder decentrale toe- en afvoer en warmteterugwin-ning wordt in deze publicatie verstaan:Mechanische ventilatie waarbij de luchttoe- en afvoer lokaal via een gevelventilatie-unit aan de gevel ver-loopt. Deze ventilatiesystemen zijn voorzien van warmteterugwinning en optioneel van vraagsturing.


Onder decentrale toevoervoorzieningen wordt in deze publicatie verstaan:Gevelventilatie-units of ventilatieroosters voor lucht-toevoer, gecombineerd met een centrale mechani-sche luchtafvoer uit de 'natte ruimten'. Daarom wordt tevens aandacht besteed aan de ventilatie van de ruimten waar geen gevelventilatie-unit aanwezig is.

Daarnaast wordt in deze publicatie waar nodig onder-scheid gemaakt in:

Bestaande woningen en woongebouwen; Nieuwbouwwoningen en woongebouwen.

De ISSO-publicatie sluit tevens aan bij de geldende (Europese) normen m.b.t. decentrale mechanische ventilatiesystemen en geeft hieraan een praktische invulling.

Deze publicatie is onderdeel van een reeks van ISSO-publicaties betreffende ventilatie van woningen en woongebouwen. De publicaties sluiten naadloos op elkaar aan. Dit is weergegeven in afbeelding 1.1.

ISSO-publicatie 61 is het startpunt voor het opstellen van een algemeen programma van eisen voor een woningventilatiesysteem. ISSO-publicatie 61 geeft tevens nadere afwegingscriteria om tot een keuze voor een type ventilatiesysteem te komen.

Daarna is er, afhankelijk van het gekozen ventilatiesys-teem, een publicatie die het ontwerp en de realisatie van dat systeem verder in detail uitwerkt:

ISSO-publicatie 61 voor ventilatiesystemen met natuurlijke afvoer (systemen A of B);

ISSO-publicatie 62 voor centrale gebalanceerde ventilatiesystemen met warmteterugwinning (systeem D);

ISSO-publicatie 91 voor ventilatiesystemen met decentrale mechanische toe- en afvoer en warmteterugwinning (systeem D);

ISSO-publicatie 92 voor ventilatiesystemen met decentrale mechanische toevoer (systeem D) of natuurlijke toevoer (systeem C) en centrale mechanische afvoer;

Specifieke aspecten betreffende het beheer en onder-houd van natuurlijke en mechanische ventilatiesyste-men (systemen A, C, en D) zijn weergegeven in ISSO-publicatie 63.

Aspecten betreffende het beheer en onderhoud van decentrale mechanische ventilatiesystemen met of zonder warmteterugwinning (systeem D) zijn weerge-geven in ISSO-publicatie 91 respectievelijk 92.

Afb. 1.1. ISSO-publicaties ventilatie in woningen en woongebouwen

Programmafase

Programma van eisenop hoofdlijnen

Systeemkeuzesysteem A of B

systeem C of D

ISSO-62Systeem D centraal

(met wtw)

ISSO-61Systeem A en B

ISSO-91Systeem D decentraal

(met wtw)

ISSO-92Systemen

C en D decentraal

(geen wtw)

ISSO-61Alle ventilatiesystemen

Beheerfase

OntwerpfaseUitwerkingsfaseRealisatiefase

ISSO-63Systemen A, C en D centraal (met wtw)


1.3 OPBOUW PUBLICATIEDe ISSO-publicatie wordt opgebouwd uit twee delen, te weten:

1. Basistekst richtlijn (toegankelijk geschreven voor doelgroep);

2. Specificatiebladen volgens de MKK-structuur (aan te wijzen vanuit BRL 6000) inzake kwaliteit-seisen omtrent selectie, ontwerp, uitvoering en beheer voor onder anderen installatieadviseurs, installateurs en leveranciers.

Voor het structureren van de informatie is gebruik gemaakt van het Model Kwaliteitsbeheersing Klimaat-installaties, de zogenaamde MKK-structuur. Het MKK (Model Kwaliteitsbeheersing Klimaatinstallaties) is een instrument voor het beheersen van het voortbren-gingsproces van klimaatinstallaties binnen het bouw-proces. Het toepassen hiervan betekent het geven van informatie met betrekking tot de ventilatie van de woning en het ventilatiesysteem, in de betreffende fase van het bouwproces aan de betrokken partijen. Het hanteren van de MKK-structuur sluit aan bij pro-cescertificering volgens EN 45011.

In de MKK-structuur wordt het realisatieproces ver-deeld in 5 fasen.

I. ProgrammafaseIn de programmafase (initiatieffase) worden de eisen, wensen en verwachtingen ten aanzien van het gebouw/systeem geïnventariseerd, en eventuele beperkende randvoorwaarden geformuleerd. De con-sequenties voor verschillende systemen worden op hoofdpunten zichtbaar gemaakt. Aan het eind van de programmafase is er voldoende informatie om een (voorlopig) ontwerp te kunnen maken.

II. OntwerpfaseIn de ontwerpfase worden vanuit de voorlopige sys-teemkeuze de voorzieningen voor het systeem/de installatie door de adviseur/constructeur uitgewerkt. Er vindt terugkoppeling met de uitgangspunten uit de programmafase plaats. Op grond van die terugkoppe-ling kunnen uitgangpunten wijzigen. Aan het eind van de ontwerpfase wordt een definitief systeem gekozen.

III. UitwerkingsfaseIn de uitwerkingsfase wordt de installatie tot in detail uitgewerkt.

IV. RealisatieIn deze fase wordt de complete installatie aangelegd en opgeleverd.

V. BeheerfaseIn de beheerfase (beheer en onderhoud) wordt de installatie in gebruik genomen. Onderhoudsvoor-schriften, instructies en/of handleidingen voor gebrui-kers zijn aspecten die in de beheerfase van belang zijn.

Meer informatie over de MKK-structuur kan worden gevonden in hoofdstuk 8.

1.4 ONTWERPPROCESIn principe verloopt het ontwerpen van een ventilatie-systeem voor woningen volgens een itererend en opti-maliserend proces, waarbij steeds een terugkoppeling naar uitgangspunten en eisen wordt gemaakt. In afbeelding 1.2 is in de vorm van een stroomschema het ontwerpproces weergegeven. Enkele van deze terugkoppelingen zijn hierin aangegeven.


Afb. 1.2a Stroomschema programmafase

Afb. 1.2b Stroomschema ontwerpfase

Afb. 1.2c Stroomschema uitwerkingsfase

Verzamel de algemene uitgangspunten:- algemeen programma van eisen (ISSO61)- nieuwbouw: ontwerptekeningen

Bepaal de comfortcriteria t.a.v.:- binnenluchtkwaliteit- thermisch comfort- geluid

Bepaal de prestatiecriteria t.a.v.:- energie- betrouwbaarheid- duurzaam bouwen- kosten

haalbaar ?nee

ja

- bestaande bouw: opname situatie

Bepaal primaire systeemkenmerken:- handmatige / automatische regeling- indeling in ventilatiezones

I. PR

OG

RAM

MA

FASE

Programma van eisenventilatieconcept

Bepaal de vereiste luchtvolumestroom per ruimte en stel een ventilatiebalans op

Bepaal de plaats van de:

- luchttoe- en afvoervoorzieningen- opstelplaats(en) gevelventilatie-unit

in de gebouwschil

Bepaal de ventilatievoorzieningen in de ruimten zonder decentrale luchttoe- enafvoer met wtw via ISSO-publicatie 92

Controleer de interactie met de installaties voor ruimteverwarming / warm tapwater

Bepaal de optionele functies van degevelventilatie-unit:- luchtfiltering- vraagsturing- verwarming- zomernachtkoeling

Bepaal de overige bouwkundige eninstallatietechnische voorzieningen:- elektra aansluitingen- bedieningsorganen- overstroomvoorzieningen- luchtdoorlatendheid gebouwschil

Toetshet ontwerp aan de

vraagspecificatieafwijking

akkoord

II. O

NTW

ERPF

ASE

Ontwerp op hoofdlijnen

Selecteer de gevelventilatie-unit(s)en bijbehorende geveldoorvoerset

Selecteer de luchtkanalen, afvoerventielen,en de afzuigunit voor de centrale

mechanische luchtafvoer via ISSO-92

Selecteer de overigeinstallatie componenten

Verwerk de geselecteerde ventilatiecomponenten in het bouwkundig- en

installatieontwerp

Neem voldoende overstroomvoorzieningenop in het bouwkundig ontwerp

Toetshet ontwerp aan de

vraagspecificatieafwijking

akkoord

III. U

ITW

ERKI

NG

SFA

SE


Afb. 1.2d Stroomschema realisatiefase

Afb. 1.2e Stroomschema beheerfase

IV. R

EALI

SATI

EFA

SE

Uitgewerktontwerp

Monteer/installeer het ventilatiesysteemvolgens het ontwerp en voorschriften

fabrikant

Voer de eindcontrole uiten stel het systeem in bedrijf

Regel het systeem in conform het ontwerp

Controleer de werking van de regelknop(-pen)

en automatische regeling

correct

nietcorrect

Controleer de luchtvolumestromen

correct

correct

correct

Controleer de luchtlekkage van het systeem

Controleer het geluidniveauin de verblijfsruimte

Stel een opleveringsrapportage en een gebruikershandleiding samen

nietcorrect

nietcorrect

nietcorrect Stel de regelknop(-pen), regelstrategie

en sensoren correct af

Regel de debieten in zodat wordt voldaanaan de ontwerpwaarden

Verhoog de luchtdichtheid van hetsysteem (afdichten lekkages)

Verminder het geluidniveau (toepassenextra geluiddempende voorzieningen)

Lever het systeem op en stel de rapportage en handleiding beschikbaar aan gebruiker

Voer de tussencontroles tijdig uit (kanalen, netwerkbekabeling en

gevel/dakdoorvoeren)

Opgeleverd enfunctionerend systeem

Opstellen beheer en onderhoudsplan (ISSO-63)

Periodiek onderhoud bewoner

V. B

EHEE

RFA

SE

Periodiek onderhoud installateur

Systeemfunctioneert conform

eisen?

nee

Bijstellen,vervangen of repareren

onderdelen?

ja, is mogelijk -> aanpassingen uitvoeren

nee, niet mogelijk

Sloop enafvoer ventilatiesysteem

ja


1.5 LEESWIJZER KWALITEITSNIVEAUIn deze publicatie zijn de ontwerptechnische, materi-aaltechnische en montagetechnische kwaliteitseisen en de eisen te stellen aan het beheren van een ventila-tiesysteem onderscheiden in drie categorieën:

1. De wettelijke eisen;2. De kwaliteitseisen die in aanvulling op de wet-

telijke eisen moeten worden opgevolgd in ver-band met het goed functioneren van een installatie en het bereiken van een redelijkerwijs aanvaardbaar kwaliteitsniveau;

3. De aanvullende kwaliteitseisen die een hoger kwaliteitsniveau bewerkstelligen dan het rede-lijkerwijs aanvaardbare kwaliteitsniveau.

De aanvullende kwaliteitseisen bieden opdrachtge-vers keuzemogelijkheden, waarbij in deze publicatie per keuze-item middelen zijn opgenomen om een passende keuze te kunnen maken. De in overleg tus-sen de installatiedeskundige en de opdrachtgever gemaakte keuzen worden vastgelegd in een vraagspe-cificatie (zie specificatiebladen I.8-2, II.8-2 en III.8-2).

Wettelijke eisenDe eisen volgend uit het Bouwbesluit en andere publiekrechtelijke wettelijke voorschriften zijn in deze publicatie benoemd als wettelijke eisen en dienen altijd te worden opgevolgd.

KwaliteitseisenKwaliteitseisen zijn privaatrechtelijke eisen en zijn onder meer afgeleid van de eisen van bijvoorbeeld pri-vaatrechtelijke garantie-instituten. Kwaliteitseisen die-nen als aanvulling op de wettelijke eisen en garanderen de kwaliteit van het ventilatiesysteem. Aan de kwaliteitseisen zoals geformuleerd in deze publicatie dient altijd te worden voldaan.

Aanvullende kwaliteitseisenAanvullende kwaliteitseisen hebben veelal betrekking op het te realiseren (hogere) comfortniveau. Aanvul-lende kwaliteitseisen zijn onder meer afgeleid van de eisen van privaatrechtelijke garantie-instituten of zijn gebaseerd op eisen vanuit duurzaam bouwen. Aanvul-lende kwaliteitseisen zijn facultatief en worden in overleg tussen opdrachtgever/gebruiker en opdracht-nemer privaatrechtelijk vastgesteld. De vraagspecifi-catiebladen over kwaliteit (beheeraspect 8) kunnen daarbij als hulpmiddel dienen.

isso-publicatie 91-2009

Documents