Shkolla 9 vjecare:”Lasgush Poradeci”

ProjektTema:Traditat dhe zakonet shqiptare

Lenda:Gjuhe Shqipe

Klasa:VIIIA

Punoi:Anxhela Dosi,

Anxhela Mance,Rejdi Korcari,

Suard Bregu,Lorenco Shehu,

Stiven Isaj,Viviana Miti,

Juliana Gurra,Prishila Pellumbi.

Nentemat:

Njohja me ritet e dasmave shqiptare. Njohja me kenget dhe valet shqiptare. Njohja me gatimet tradicionale shqiptare. Njohja me lojrat popullore shqiptare. Tradita shqiptare ne menaxhimin dhe shfrytezimin e burimeve natyrore.

Pune ne grupe:

Gr.I:Grupi I hulumtuesve te zakoneve te traditave te shqiperise se Jugut.

… Gr.IV:Grupi I piktoreve. Gr.V:Grupi I kengetareve. Gr.VI:Grupi I valltareve. Gr.VII:Grupi I analisteve.

Skeda I

-Veshja e nuses dhe e dhendrit.

-Paja nga nusja dhe nga dhendri.

Skeda II

-Kenget per nusen dhe dhendrin dhe kenget qe vene ne loje krushqinjte.

-Emertimet e valleve.

-Momentet e kercimit.

Skeda III

-Gatimet,pijet tradicionale dhe shtrimi I tavolines.

Skeda I

-Veshja e nuses dhe e dhendrit.

Fustani eshte veshja e vjeter e gruas ne Jug,me vone u perdoren edhe citjanet.Veshja e vjeter e burrit karakterizohet nga kemisha e gjate,fustanella,te gjata ose te shkurtra,poturet,qellotat si dhe qylafi i bardhe me thumb ne maje. Per kepucet fillimisht ishin opingat e lopes apo ato me sholle te regjur,me xhufka, etj.

-Paja nga nusja dhe nga dhendri.

Per veshjet e nuses dhe te dhendrit ose per te ashtuquajturen paje,tradita nuk ka ndryshuar. Ajo pergatitet nga te dyja palet. Paja e nuses ka origjine shume te lashte dhe me kalimin e viteve ky zakon eshte me I dukshem ne zonat e thella te Shqiperise ku femrat pergatisin pajen e tyre duke qendisur apo punuar me grep cdo detaj.Keshtu, duke realizuar punimet e tyre. Qe ne momentin ku vajza lind,nena e saj kujdeset per gjithcka qe t’ia ruaje vajzes per paje (kuverte,peshqire,mbulesa,carcafe etj.). Per nenen ishte mburrje qe te pergatiste pajen e vajzes sa me bukur,me material te mira dhe fije ari.Paja dilte nga shtepia vetem te premteve.

-Kenget per nusen dhe dhendrin dhe kenget qe vene ne loje krushqinjte,kenget e vajit,kenget e punes dhe kenget e djepit.

Kush Te Beri NuseGeri Rushiti

Kush Ta Hodhi VellonAlma Velaj

Lulen Çe Qendis E Ema

Dile Moj Nuse Xhinxhile

Fatmir Dule Si Borbardha Ne Peralle

Sami Kallmi Do Ta Marr Nusen Korçare

Manushaqe Mire Se Vjen O Nuse Lotët mbi fustan të bardhë  Dhëndër Ku Vete Kështu Krushqve

Kenget e dasmes. Mire Se Vjen O Nuse

Fatmir Dule Urome Baba Urome

Fatmir Dule Gushebardha Si Debora

Shpetim Levendi Feat. Tom Qelibari Matke Te Therret Jot Eme

Shpetim Levendi Feat. Tom Qelibari Dy Cupa Nga Struga

Maksi Islami As E Vogel As E Madhe

Maksi Islami Manushaqe

Maksi Islami Moj Saranda Moj Delvina

Fatmir Dule Xhinxhile

Fatmir Dule Si Borbardha Ne Peralle

Sami Kallmi Do Ta Marr Nusen Korçare

Maksi Islami Dile Moj Nuse

Kujtim Shqipo Kjo Hardhi E Rrushit

Kujtim Shqipo

SalusheR. Afisllari

Lulen Çe Qendis E EmaAlma Velaj

Kush Ta Hodhi Vellon Alma Velaj Kush Te Beri Nuse

Geri Rushiti

Kenget e vajt.-Pa dëgjo, vëllai im, S`të kas as fare, as fis, Po për hatër të perëndisë, E për një çyçkë me bathe, Edhë për një okë djathë, Dy lot për tyj do t`i zbras .

Labëri

-Kanë nisë vajën e po vajtojnë,

Kanë nisë gjamën e po gjamojnë

Me ju dhimët gurit e drunit.

Aspak Muji s`po ngushllohet .

E shoqja: -Pilo zëmëra, ç`më le, u nis guri në Varre hume me gjithë kope.

Shoqet:

-Ti shoqe si shumë the,

kështu s`qajënë nër ne,

po vure në derexhe.

Labika:

- Latif Breshan hije beu,

Zëmrën hasmi s`ta dëfteu,

Erdhi brënda e të gënjeu,

e bë qën edhe gërth dheu,

armëergjëndat t`i mësheu.

Shoqja:

-Latif Bredhan, bojëdrita,

mos mba vesh ç`thotë Labika,

hasmi kish zëmrën me çika,

pa erth të grisi me thika,

I kish armët e ergjënda,

pa erth e të vrau brënda .

Kenget e djepit.Nina-nina o mor bir

-Nina-nina, o mor bir,Fli, se gjumi të bën mirë,Fli, se nëna të do keq,Fli, se dorën nuk ta heq.Fli, o bir i nënës, fli,Ti nëna të mban në gji.

Nina-nana more bir

-Nina-nana, more bir,Flie, se gjumi të bën mirë,Se nëna dorën s’ta ndan,Flij, se nëna të ka xhan.Djalënë ma zuri gjumi,Të ligat m’ia marrtë lumi,Zëre gjumë e e mbaj shumë,Pastaj vinj e e sqonj unë,Të lërë vërsnikëtë,Ata purthanikëtë.

Nina-nana çunin-o

-Nina-nana, çunin-o,Çunin gjushpëllumbin-o,Fli, o çun, fli, o bir,Se, ty, gjumi të bën mirë.Nina-nana, ullulla,Nëna të ka turfanda;Fli, se gjumi të bën mirë,Fli, o djalë, fli, o bir.Nina-nana, t’ligat-o,Të ligat i marrtë lumi,Se çunin ma zuri gjumi,Të ligat i marrtë deti,Çunit të m’i vij’ shëndeti!

-Shkojne zoqte pale-paleT'i sjellin djalit fjaleShkojne zogjte gur me gurT'i sjellin djalit gjumeQe te rritet, te behet burre

-Kenge djepi.

Ç’ka që na gjëmon shtëpia?- Na jan’ mbledhur gjitoniaRrush i kuq e rrush i bardhëNusja na lindi djalëNusja na lindi djalëU bëfsh si trimat e parë

Nina-nana djalin-oDjalin tonë që na leuU ritsh djal’, si deg’ e lisitT’i ngjaç Bajos e Çerçizit**O lisi me shumë degaDjal’ u bëfsh i kuq si shega

Ç’emër t’i vëm’ djalit-oMoj nën-o- Emër trimi domosdo

Moj vajz-o- T’i ngjaj’ Skënderbeut-oMoj nën-o

Torri furka li e leshVjen xhaxhai me peshqesh- O xhaxha, ta paçim huaGëzime në shtëpinë tuaj

Rritu djal’ e u bëfsh burrëPër Shqipërin’ e për flamurëPër Shqipërin’ e për flamurëMos t’u trembtë siri kurrë!

Grije, grije bukën-oMoj nën-o, bukën-oTë bëjm’ bukëvalen-oTë mëlsojmë njerëzit-oMoj nën-o, njerëzit-o

Djepi me këmb’ t’argjendaTë bukur djal’ që rrit nënaDjal, të bëhesh i mirëTë nderosh Shqipërinë

Kenget e punes.C¸ elni lule se erdhi pranvera Celin lulet sa mbrin vera

C’i ka zbukuron kjo era

Lindi dielli i dashuris¨e

Esht¨e koha p¨er d¨efrime

T¨e na sjell¨e plot kujtime

Si dhurat¨e dashurin¨e

Celni, hapni ca burbuqe

Ca jeshile, ca t¨e kuqe

Dynjan¨e ta zbukuroni

Celni, hapni ca burbuqe

Ca jeshile, ca te kuqe

Dynjane ta zbukuroni

K¨endon bilbili ardhi prilli

Celi vjollca, trendafili

Ndez’nga zjarri i dashuris¨e

Mbolla nj¨e lule ne ferr¨e O mbolla nj¨e lule n¨e ferr¨e

asaman, moj lule verdh¨e,

asaman, asaman,

asaman moj lule verdh¨e.

Dhe mbuloi ter´e bah¸cen¨e,

asaman,

moj lule verdh¨e,

asaman, asaman,

asaman moj lule verdh¨e.

U ju lule, lule sa jini,

t¨e par¨en lule k¨e kini,

t¨e par¨en, t¨e par¨en,

t¨e par¨en lule k¨e kini.

T¨e par¨en, manushaqen¨e,

asaman, moj lule verdh¨e, asaman,

asaman, asaman moj lule verdh¨e.

T¨e dt¨en tr¨endafilen¨e, asaman,

moj lule verdh¨e, asaman, asaman,

asaman moj lule verdh¨e.

Mbolla li te plepi i gjatë (Populli)

Mbolla li te plep i gjatë,

Furkën, hall' e madhe, furkën!

Si e mbolla, donte thurur;

si e thura, donte ruajtur;

si e ruajta dhe u rrit;

si u rrit, lëshoi farë;

si coi farën dhe u poq;

si u poq, donte shfarosur;

si e shfarosa, donte shkundur;

si e shkunda, donte regjur;

si e regja, donte tharë;

si e thava, donte mbledhur;

si e mblodha, donte rrahur;

si e rraha, donte krehur;

si e kreha, donte tjerrë;

si e tora, donte zier;

si e zieva, donte endur;

si e enda, donte bërë;

si e bëra, donte larë; 

si e lava, donte qepur;

si e qepa, donte veshur.

Skeda II

Vallet.

Lirike:

Vallet lirike zene vend te madh ne folklorin koreografik. Luhen kryesisht nga grate, me pak nga burrat ose gra e burra bashke. Llojet e tyre jane vallet rituale (“Lule manushaqe”, Kolonje etj); vallet e dasmes (“Nusja jone arberore”, Lunxheri – Gjirokaster etj); vallet pantomime (“Ojna e lepuri”, etj).

Epike:

Vallet epike karakterizohen nga forca, burrëria, trimëria, karakteri luftarak, madhështia etj. Luhen kryesisht nga burrat dhe më pak nga gratë ose së bashku. Llojet e tyre janë : vallet luftarake ,Valle dyluftimi etj) dhe valle trimërie (Valle të Jugut etj).

Liriko-Epike:

Ne disa valle ka gershetim te lirikes me epiken, vallet liriko-epike (“Valle bishtore e Labinotit” Çermenike – Elbasan etj) dhe valle epiko-lirike (“Kercim burrash” Hasi i Rrafshit-Kosove etj) ,Vallja e Osman Takes etj.

Veshjet popullore.

Gra:

Fustani është veshja e vjetër e gruas në Labëri, më vonë u përdorën edhe çitjanet. Veshja e vjetër e burrit karakterizohet nga këmisha e gjatë, fustanella, tirqet, të gjata ose të shkurtra, poturet, qëllotat si dhe qylafi i bardhë me thumb në majë. Për këpucët fillimisht ishin opingat e lopës apo ato me shollë të regjur, me xhufka, etj.

Burra:

Veshja me fustanelleEdhe kjo veshje burrash kete emertim e merr nga nje lloj fundi i bardhe, i bere me pelhure pambuku dhe me shume rrudha. Nen kete fund mbatheshin te mbathura te gjata, mbi te cilat nga nyje e kembes e deri tek gjuri visheshin kallei prej shajaku. Ne disa raste keto zgjateshin deri ne rreze te kofsheve, prandaj dhe quhen kofshare.Ne pjesen e siperme vishej nje kemishe e shkurter me menge te gjera, jeleku dhe mengorja (ne menyre te varura pas). Ne bel vinin nje brez te gjere leshi, mbi te dhe nje tjeter prej lekure te zbukuruar mbi te cilin futeshin e vareshin armet e brezit. Ne stinen e ftohte pjese e kesaj veshje ishte edhe flokata e leshit. Ndonse

ne koke vihej nje feste e bardhe me nje thumb ne mes. Deri ne fillim te shek. XX kjo veshje eshte mbajtur ne te gjitha trevat shqiptare, qe nga Kosova e deri ne eameri. Me pas ajo u kufizua vetem ne fshatrat e Shqipërise se Jugut.

Emertimet e valleve.

Vallja Çamiko Vallja Dardharë Pogonishte Katjushka Gajdja  Lunxheri 

Momentet e kercimit.

Vallet Labe të BurraveShoqërohen vetëm me kënge polifonike dhe përgjithësuesish emrat i marrin sipas vargut të parë të këngës. Nga përmbajtja bëjnë pjese në vallet epike të trimërisë. Patosi epik që i karakterizon shprehet përmes strukturash karakteristike të kërcimit dhe interpretimit. Kërcimi më origjinal i këtyre valleve është në dy grupe, në dy gjysmërrathë që komunikojnë në forme dialogu. Mbizotëron trehapëshi popullor i dyzuar. Kërcimi lidhet kryesisht me valltarin e parë, përçorin e valles (në fakt ata janë dy). Ai përgjithësuesish e nis kërcimin shtruar, me një forcë të brendshme, pas lëvizjeve të para burrërore vjen përplasja e herëpashershme e këmbeve nga toka, uljet gjysme të thella mbi njërën ose mbi të dyja këmbët, rrotullimet e vrullshme, përkuljet e trupit, etj. Gjerdani i valltareve që shoqëron me iso luan me hapa të thjeshte por të rende, në përshtatje me karakterin e valles.Vallja ÇamikoValle burrash e krahinës së Çamërisë. Ka fuqi të madhe emocionale dhe vlera estetike, arsye kjo që ka tërhequr vëmendjen e studiuesve si te vendit ashtu edhe të huaj, të cilët kanë folur për përhapjen e saj edhe tek greke. Njihen disa variante që praktikohen edhe në zona të tjera të Shqipërisë së Jugut, me emërtime, kompozicion koreografik dhe shoqërim vokal-instrumental të ndryshëm. Më e popullarizuara luhet si “Vallja e Isuf Arrapit” dhe “Vallja e Osman Takes”. Këto emra, gojëdhëna popullore i lidh me figura kapedanësh të Ali Pashe Tepelenës. Janë valle epike. Edhe kur kërcehet dyshe ose në grup, rolin kryesor e luan valltari i parë. Një nder figurat e trupit te tij më origjinale është kjo : bën ecje të lehte, ngrihet mbi njërën këmbe, rrotullohet dhe në këtë moment e përkul trupin hark prapa, duke prekur me koke dyshemenë ose token, ndërkohe valltaret e tjerë kalojnë mbi trupin e tij.Vallja DardharëValle grash me prejardhje nga fshati Dardhe i Korçës. Për origjinalitetin, pasurinë dhe interpretimin është bërë e njohur në mbarë vendin. Gratë valltare e luajnë në formacion gjysmërrethi, të kapura për duarsh zinxhir, duke u zhvendosur në varg nga e djathta. Shoqërohet me kënge. Një variant ka emërtimin e vargut të parë të tekstit : “25 gërsheta” (sipas traditës gratë në Dardhë i mbanin flokët e gjatë dhe i zinin gërsheta). Valltarët kërcejnë dhe njëkohësisht këndojnë, njëra ia thotë këngës, një e dytë ia pret, ndërsa të tjerat në grup mbajnë zë. Zakonisht ajo që heq vallen luan edhe rolin e marrëses së këngës, njëkohësisht “heq këmbën dhe këngën”.Pogonishte

Kërcimi e ka origjinën nga Shqipëria e Jugut. Ritmi është 2/4 dhe kërcehet i hapur dhe në formë cikli nga njerëz te bashkuar. Stili është krenar.Po ashtu ka dhe kostume popullore per gra dhe meshkuj.

Skeda III

-Gatimet,pijet tradicionale dhe shtrimi I tavolines.

Gatimet tradicionale.

Me mish:

Pace me veze Kec i mbushur,i pjekur në enë balte Qebap Kukureci Jahni

Me brume:

Lakror me spinaq Gurabija Bakllava Byrek me kungull Hithenik Petë misri me hither Petë misri me presh

Lakror Petulla tradicionale

Sallatat: Sallate me domate Sallatë ruse Sallatë me tranguj dhe kos

Sallatë me lakër dhe karrotë

Sallate me sallate jeshile.

Embelsirat:

Bon-bone Kek Pandispanj Shendetlli Llokume (Sheqerpare) Biskota me gjalp

Pijet tradicionale.

Rakia Rehania Vera

Shtrimi i tavolines.

Ne fillim shtrojme mbulesen.Me pas ne cdo vend ku ndodhen karriget shperndajme kartopecetat dhe mbi secilen veme luge,pirunj edhe thike.Me pas shtrojme pjatat.Pjata vihen prane pecetave.Buka mund te vihet ne nje tase te thurur me kercinj te holle druri ose te shperndahet ne cdo person.Pijet,sallatat dhe buka vendosen ne mes te tavolines,ne menyre qe cdo njeri te mundet te marri nga to.Gotat vihen prane pjatave.Me ne fund kur serviret embelsira ajo shperndahet ne cdo person dhe selici shijon ushqimin e tij.

Lojrat popullore.

Emri i lojes: Aeroplani

Qellimi: Zhvillimi i shkathtesise, vemendjes dhe kercueshmerise

Mjetet: Shkumes, pafka te sheshta rrumbullake

Zhvillimi i lojes:

Ne nje fushe te vizatuar (rreth 50 cm te gjere e te gjate) duhet te kapercesh nga kuadrati ne kuadrat hopthi me nje kembe, pa shkelur mbi vijat si ne rrugen e vajtjes ashtu edhe ne kthim. Kush ben gabim del jashte dhe pret rradhen derisa te filloje nga fillimi. Ne versione te ndryshme lejohet qe ndalosh te kuadrati i “pushimit“ me te dyja kembet. Kuadratet duhet kapercyer gjithashtu edhe gjate shtyrjes se pafkave, te cilat nuk duhet te ndalojne ne te kuadratin e “pushimit“. Ekzistojne variante te tjera te kesaj loje, si psh.: kerce me kemben e majte, kerce me kemben e djathte, vendos nje gure mbi koke dhe ecen, vendos nje gur ne maje te kembes dhe ecen, vendos pafken ne toke dhe e shtyn me kembe (pafka nuk duhet te ndaloje ne asnje menyre tek vijat).

Emri i lojes: Tigri

Qellimi: Zhvillimi i shkathtesise dhe kercueshmerise

Mjetet: Top futbolli

Zhvillimi i lojes:

Formohet nje rreth. Topi mund te luhet kryq e terthor. Ne mes qendron nje lojtar (tigri). Ai perpiqet qe te preke ose te kape topin, duke kercyer e levizur por brenda nje

distance ne caktuar. Nese tigri e prek ose kap topin atehere lojtari qe humbi topin ze vendin e tij.

Emri i lojes: Transport i trareve

Qellimi: Ekujlibrimi dhe forcimi i muskujve

Mjetet: Nuk nevojiten

Zjvillimi i lojes:

Te gjithe pjesemarresit shtrihen me shpine ne dy grupe prane njeri-tjetrit ne menyre qe kokat e tyre te gjenden ne nje vije dhe veshet te prekin njeri

tjetrin( si dhembet e nje zinxhiri). Krahet shtrihen drejt lart dhe pellembet te shtrira horizontalisht. Nje ndihmes e ndihmon “traun“ qe te shtrihet me kurriz i palevizshem tek duart e para. Ketu fillon nje transport gazmor i lekundshem. Pasi transpotrimi mbaron, “trau” shtrihet dhe behet gati, nderkoh qe nje tjeter nxenes ze vendin e tij. Keshilla:Duart duhet te qendrojne te shtrira drejt.Mos pickoni e as mos gudulisni!

Emri i lojes: Vellezerit Siameze

Qellimi: Zhvillimi i shkathtesise dhe bashkepunimit

Mjetet: Shami

Zhvillimi i lojes:

Te gjithe lojtaret lidhen ne cifte ne kembet e brendshme. Njeren dore e hedhin mbi supet e partnerit. Skuadra

A ka per detyre kapjen e cifteve te skuadres B. Vrapimi i tyre i detyron qe te sinkronizojne hapat per te arritur te kapin ciftet e percaktuara. Nese kapen te gjithe ciftet e skuadres B, atehere rolet nderrohen.

Emri i lojes: Macja dhe miuQellimi: Nxitja e shkathtesise Mjetet: Nuk nevojitenZhvillimi i lojes:Lojtaret kapen per duarsh dhe formojne nje rreth. Ne mes te rrethit qendron miu dhe jashte tij qendron macja. Miu vrapon macja e ndjek, here brenda rrethit e here jashte rrethit.

Lojtaret e rrethit mbajne anen e miut dhe sa here qe miu do te kaloje ndermjet tyre ato i ngrene duart qe miu te kaloje sa me kollaj. Ne te kundert ato i ulin duart poshte dhe afrohen prane njeri-tjetrit kur macja do te kaloje. Pasi macja e kap miun, zgjidhet nje cift tjeter.

Emri i lojes: Stafete lavjeresi Qellimi: Nxitja e shpirtit konkurues, vigjilences dhe shkathtesiseMjetet: StafeteZhvilimi i lojes:

Tek stafeta e lavjeresit gjysma e lojtareve vendoset perballe tjetres me nje distance prej 2 m. Nxenesit ndahen ne dy skuadra. Te dyja skuadrat A dhe B kane te njejtin qellim. Te

pasojne stafeten sa me pare. Lojtari numer 1 i cdo skuadre vrapon pas sinjalit duke i dhene stafeten lojtarit qe pret nga ana tjeter dhe pastaj rreshtohet ne fund te grupit. Te njejten gje ndjekin dhe lojtaret pasardhes. Fiton ajo skuader e cila pason me shpejt safeten perseri tek lojtari numer 1.

Emri i lojes: Topaluftash, njeri kunder tjetrit

Qellimi: Nxitja e shpirtit konkurues, vigjilences dhe shkathtesise

Mjetet: Topa futbolli

Zhvillimi i lojes:

Te gjithe pjesemarresit shperndahen lirshem ne fushe. Drejtuesi i lojes hedh aq topa ne fushe sa nje e treta e numrit te lojtareve. Lojtaret perpiqen qe te marrin ne zoterim topin dhe me kembe te qellojne te tjeret. Kush goditet ulet ne toke. Ai mund te luaje serish nese mund te marre topin ne zoterim ne pozicionin ulur qe eshte.

Emri i lojes: Gjueti

Qellimi: Zhvillimi i shkathtesise

Mjetet: Topa futbolli

Zhvillimi i lojes:

Skuadra A gjendet brenda fushes dhe skuadra B jashte fushes. Detyra per skuadren A eshte qe me kembe te godase lojtaret e skuadres B me top. Pasi goditen te gjithe lojaret e skuaders B, rolet nderrohen. Goditjet mbi brez nuk lejohen. -Lojra te tjera jane edhe: kembecali,shtepiash,gurmac,pofka,kala dibrance,hapa dollapa etj…