ku twisisa - national prosecuting authority of south africa · lnpa_npa_a5_brochure.indd 1-2...

Ku twisisa Maendlelo ya

Vululami hi tlhelo ra Vugevenga

00

04

82

TS

O

Xitsonga

Yi tsariwile hi va Huvo ya Rixaka ya Vuchuchisi (HRV), Riq. 27 12 845 6000

Yi kandziyisiwile hi Jacana Media, PO Box 291784, Melville 2109, Riq. 27 11 628 3200.5

© Huvo ya Rixaka ya Vuchuchisi, 2008Nkandziyiso wo rhanga wa 2008

ISBN 978-1-77009-556-4Yi hundzuluxeriwe hi Ximbani Eric Mabaso, Multilingua Translation/Interpretation Services

LNPA_NPA_A5_BROCHURE.indd 1-2 6/11/08 2:18:42 PM

c 1

1

Matirhiselo

Buku leyi yi tsariwile hi Huvo ya Rixaka ya Vuchuchisi (HRV) – leyi vuriwaka National Prosecuting Authority (NPA) hi Xinghezi - ku pfuna vatwiswakuvava eka vugevenga kumbe lava veke timbhoni ta byona. NPA yi lava ku sivela ku yisa emahlweni nxaniseko wa vatwiswakuvava eka vugevenga. Yi lava leswaku hinkwavo lava hehliweke va tengisiwa hi ndlela leyi tengeke ekhoto eka vubihi lebyi va hehliweke ha byona.

Loko u lava ku ya ekhoto, buku leyi yi ta endla leswaku u va ni ku twisisa ko antswa mayelana ni leswi humelelaka hi nkarhi wa ku tengisiwa.

Ndzi langutele!

Hi mina Mpho. U fanele ku ndzi langutela laha bukwini leyi laha ndzi nga ta va ndzi ri karhi ndzi ku kombisa swilo swa nkoka leswi u faneleke ku swi tsundzuka.

Tinhlamuselo ta maritoKu ni marito yo tala lama tirhisiwaka ekhoto lama swi nga endlekaka leswaku u nga ma twisisi. Marito lama ya tsariwile hi ndlela yo tikisa laha bukwini leyi, kasi tinhlamuselo ta wona ti nyikiwile ehansi ka pheji. Ku ni man’wana matheme eka tipheji ta 29–31. Sungula hi ku hlaya nxaxamelo wa marito lama u nga si ya ekhoto leswaku u ta va ni ku twisisa ko antswa mayelana ni leswi humelelaka ekhoto. Leswi swi ta tlhela swi ku lulamisela ku kota ku hlamula swivutiso swin’wana ni swin’wana.

Vundzeni

Rito ro rhanga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

Batho Pele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

Xana Maendlelo ya Vululami hi tlhelo ra Vugevenga ya

tirha njhani? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Timfanelo ta vatwiswakuvava na timbhoni . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

Vutihlamuleri bya muchuchisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

Xana ku humelela yini hi wena? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

Leswi humelelaka ekhoto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

Matikhomelo lamanene ekhoto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

Madzolonga na nxaniseko wa miehleketo . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

Timhaka ta sapoto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

Nongonoko wa Nsirhelelo wa Timbhoni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

Switsundzuxo swa ku sivela vugevenga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

Tinxaka ta tikhoto to hambanahambana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

Marito lama tirhisiwaka ekhoto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

Tinomboro ta nkoka to tihlanganisa ha tona . . . . . . . . . . . . . . . 32


� �

XIVONO XA HRV (NPA) Vululami exikarhi ka rixaka ra hina leswaku vanhu va hanya entshunxekweni

ni le ka nsirhelelo.

Rito ro rhanga

Ndzi rhandza ku ku tivanisa ni Huvo ya Rixaka ya Vuchuchisi (HRV) - (NPA) kun’we ni vukorhokeri bya hina tanihi magqweta ya vanhu.

Hi vumbile kungu rin’we leri vuriwaka Qhinga ra HRV (NPA) ra 2020 leri fambelanaka ni ku lwisana ni vugevenga kun’we ni ku nyika vululami leswaku vanhu va ta hanya entshunxekweni ni le ka nsirhelelo. Hi ni xivono lexi landzelaka xa ku tumbuluxa Afrika-Dzonga leri hlayisekeke swinene ni nsirhelelo lowukulu:

Hi lava leswaku u ta nyika vumbhoni ekhoto. Ndzi rhandza ku khensa ku va u tinyikile nkarhi wa ku endla tano. Ku nyika ka wena vumbhoni swi endla leswaku muganga wa ka n’wina wu va lowu hlayisekeke eka wena, ndyangu wa wena na vanghana va wena, kun’we ni vanhu hinkwavo lava hanyaka emugangeni wolowo.

HRV i xiphemu xa Maendlelo ya Vululami hi tlhelo ra Vugevenga ya Afrika-Dzonga. Hi vonisisa leswaku ku ni vululami ehenhla ka lava weriwaka hi khombo ro khumbeka eka swa vugevenga. Tanihi magqweta ya vanhu, hi vona leswaku hi enerisa ku navela ka vatwiswakuvava eka swa vugevenga kun’we ni vaaki. Ku ni swiyenge leswi nga vatirhi-sanikulorhi – maphorisa, valawuri va makhotso, Ndzawulo ya Vululami na van’wana – ku sivela na ku lwisana ni vugevenga. HRV yi tirha ntirho lowu wa ku tengisa vanhu lava tshovaka nawu handle ko chava, kumbe ku endla hi tintswalo kumbe ku gweva munhu a nga si tengisiwa.

Ndzi rhandza ku ku tshembisa hi ta ku tinyiketela ni ku tiboha ka hina ku ku korhokela kun’we ni ku pfuneta ku vumba vutomi byo antswa bya vanhu hinkwavo.

Gqwetankulu Joseph Mokotedi MpsheMulawuri wa Rixaka wo khomela wa Vuchuchisi bya Vaaki

Loko u ri karhi u hlaya buku leyi, u ta dyondza swo tala mayelana ni:

Maendlelo ya vululami ya Afrika-Dzonga

Timfanelo ta wena tanihi mutwiswakuvava eka vugevenga kun’we tanihi mbhoni

Leswi humelelaka etikhoto


� �

Batho Pele

Batho Pele i theme ra Xisuthu leri vulaka leswaku “vanhu emahlweni”. I makungu ya Mfumo ku endla leswaku n’wina vanhu mi kuma vukorhokeri lebyinene. Vukorhokeri lebyi byi katsa vanhu lava tirhisaka HRV kumbe lava korhokeriwaka hi yona lava ku nga magqweta ya vanhu.

Loko hi phamela vukorhokeri lebyinene swi vula leswaku hi enetisa makhasimende ya hina. Vatirhelamfumo hinkwavo va fanele ku tirha va ri karhi va xaxamela ni misinya ya Batho Pele (vona laha hansi).

Batho Pele yi vula leswaku muchuchisi u ta:

tshama a ri karhi a tihlanganisa ni makhasimende

landzelela mipimo ya vukorhokeri

ndlandlamuxa ku fikeleriwa ka vukorhokeri lebyi

vona leswaku va kombisa xichavo

nyika vuxokoxoko byo tala no antswa mayelana ni vukorhokeri lebyi

ndlandlamuxa matirhelo lama nga erivaleni mayelana ni vukorhokeri lebyi (matirhelo lama voniwaka hi mani na mani)

lulamisa na ku kombela ku khomeriwa swihoxo

nyika ntikelo wa mali wa xiyimo xa le henhla Xihlovo xa vuxokoxoko: DPSA, 1996

muchuchisimunhu loyi a andlalaka nandzu ehenhla ka mumangaleriwa (a nga ha vitaniwa muchuchisi wa tiko kumbe muchuchisi wa vanhu)

vukorhokeri bya maphorisanhlangano lowu tirhaka hi matimba ku khoma swigevenga na ku vona leswaku vanhu va xixima nawu

lavisisaku hlotana ni vuxokoxoko lebyi nga pfunetaka ku paluxa ntiyiso mayelana ni swo karhi

chuchisa/tengisaku andlala nandzu ehenhla ka un’wana loyi a hehliwaka ku va a tshovile nawu

mufambisamitengo majisitarata kumbe qgweta leri yingiselaka nandzu wo karhi

Xana Maendlelo ya Vululami hi tlhelo ra Vugevenga yatirha njhani?

Maendlelo ya Vululami hi tlhelo ra Vugevenga ya Afrika-Dzonga ya ni tsevu

wa swiyengenkulu:

2. Vukorhokeri bya Vuchuchisi – va teka xiboho xa ku kambisisa

loko swi fanerile ku tengisa munhu hi vugevenga kumbe loko

swi nga fanelangi.

6. Muxiyavatshunxwahiku-ringetela/soxaliweke –

va phamela vukorhokeri bya vaaki eka swisiwana na vanhu lava nga sirhelelekangiki. Xiyenge lexi xi tiveka ximfumo tanihi Ndzawulo ya Nhluvukiso wa Vaaki (NNhlV).

4. Ndzawulo ya Vululami – yi nyika vululami lebyi

fikelelekaka eka mani na mani ni ku va bya xiyimo xa le henhla eka vanhu hinkwavo. Xiyenge lexi xi

tiveka ximfumo tanihi Ndzawulo ya Vululami na Nhluvukiso wa ta

Vumbiwa (NV & NhlV).

1. Vukorhokeri bya maphorisa – va sivela vugevenga, va lavisisa

vugevenga, va khoma lava ehleketeleriwaka ku va swigevenga.

Xiyenge lexi xi tiveka ximfumo tanihi Vukorhokeri bya Maphorisa

ya Afrika-Dzonga (SAPS).

3. Mufambisantengo/vuavanyisi – va teka xiboho xa loko muhehliwa a ri ni nandzu

kumbe a nga ri na wona. Va tlhela va teka xiboho mayelana

ni muxaka wa xigwevo lexi loyi a kumekeke a ri ni nandzu a faneleke

ku nyikiwa xona.

5. Maendlelo ya swa makhotso – va vona leswaku swigwevo swi

nyikiwa lava swi va kongomeke. Va tlhela va ringeta ku byarha ntirho

wa ku pfuxelela mahanyelo lamanene ya swigevenga leswi

hehliweke. Yi tiveka ximfumo hi ra Ndzawulo ya Vukorhokeri bya

Makhotso (NVM).

swigwevonxupulo lowu faneleke hi mufambisantengo

ku pfuxelela mahanyelo lamaneneku pfuna swigevenga ku vuyela eka mitirho leyo tshembeka no vuyerisa

muxiyavatshunxwahikuringetelamunhu loyi a vonaka leswaku munhu loyi a lavisisiwaka u tikhoma kahle

lava nga sirhelelekangikilava swi olovaka ku va twisa ku vava

vuavanyisiswi fambelana ni tikhoto


� �

Magoza lama endlaka leswaku Maendlelo ya Vululami hi tlhelo ra Vugevenga ya tirha:

Nandzu lowu mangariweke exiticini xa maphorisa

Maphorisa ya pfula dokete & ku lavisisa vugevenga

Dokete yi rhumeriwa ekhoto (muchuchisi u teka xiboho mayelana ni loko vulavisisi byin’wana byo engetela bya ha laveka)

HRV yi teka xiboho mayelana ni loko yi fanele ku tengisa muehleketeleriwa kumbe loko swi nga fanelangi

Loko va teka xiboho xa ku ka va nga tengisi munhu hi nandzu, swi

va tano hikokwalaho ko pfumaleka ka vumbhoni lebyi khorwisaka ku

ringana (vumbhoni lebyi nga kona a byi enelangi)

Loko va teka xiboho xa ku tengisa munhu hi nandzu, nandzu

wolowo wu ya ekhoto ku ya avanyisiwa

Muchuchisi a nga teka xiboho xa ku

papalata mhaka leyi hi xikongomelo xa ku teka

xitshunxo xin’wana

Ekhoto, muhehliwa a nga endla xikombelo xa ku tshuxiwa hi beyili (loko a ha rindzerile ku tengiwa ka

nandzu lowu wu kondza wu ya fika emakumu); endzhaku ka xikombelo lexi, ku va ni ntshamo wa ku yingisela

vuxokoxoko bya xikombelo xa beyili

Muchuchisi hi yena wo sungula ku vitana mbhoni ku ta nyika vumbhoni lebyi nga ta khorwisa leswaku muhehliwa u ni nandzu

Muhehliwa kumbe gqweta rakwe na yena a nga ha vitana mbhoni kumbe a andlala vumbhoni

Endzhaku ka loko matlhelo ha mambirhi ya yingiseriwile, mufambisamitengo u teka xiboho mayelana ni loko muhehliwa a ri ni nandzu kumbe a ri hava

Loko muhehliwa a ri ni nandzu, u gweviwa hi mufambisamitengo

Ntengo wa nandzu wu nga ha hundziseriwa emahlweni

mikarhi yo hlayanyana hi xikongomelo xo ya hlengeleta

vumbhoni, kumbe muhehliwa a nga vona swi fanerile ku va a lava

muyimeri wa nawu/gqweta

Khoto yi nga ha va ni tindlela tin’wana ta magwevelo

handle ka ku va muhehliwa a pfaleriwa ejele kumbe ku

hakela miriho

Loko muhehliwa a gweviwa ku va a hakela ndziho kumbe

ndziriso, tihakelo ta kona ti kongomisiwa eka

mabalana wa khoto

Loko a gweviwa ku tshama ejele nkarhi wo karhi,

muhehliwa a nga humesiwa hi paruli (laha xiboho lexi xi tekiwaka hi huvo ya paruli)

Hi navela vululami exikarhi ka vaaki va hina leswaku vanhu

hinkwavo va hanya entshunxekweni ni le ka nsirhelelo

doketetsalwa leri nga ni vuxokoxoko bya nkoka; vona dokete ya nandzu

vumbhoninhlamuselo ya nomu na matsalwa lama seketelaka lama tirhisiwaka tanihi vumbhoni eka nandzu lowu tengiwaka ekhoto

ku papalata/mpapalato Endlelo ra ku nyika munhu loyi a hehliwaka ro sungula eka vugevenga lebyi nga riki ni ntikelo ngopfu ku endla vukorhokeri emugangeni, ku pfala ku onhakeriwa loku veke kona hikwalaho ka vugevenga, a kuma vutshunguri mayelana ni swiphiqo swa xihoko kumbe swidzidziharisi, na/kumbe ku nyikiwa marito ya nkhutazo na mbuyelelo wa miehleketo eka matikhomelo lama nga fambelaniki ni vaaki kumbe lama kombisaka nkalantshamiseko wa miehleketo. Loko mubohiwa a ri ni ntirhisano, laha xigwevo xa papalatiwa tanihi yin’wana ya tindlela ta swigwevo leswi fambaka kahle, swigwevo leswi nyikiweke swi nga ha tshikiwa. Mpapalato wa xigwevo a wu nyikiwi munhu loyi a endlaka nandzu ra vumbirhi.

beyili vusirheleri, hi xitalo i ntsengo wa mali leyi hakeriwaka tanihi ncicano wa ku humesiwa ka muehleketeleriwa ejele, hikwalaho ka ntwanano wa leswaku muehleketeleriwa u ta vuya ku ta senga handlekaswona, u ta lahlekeriwa hi ntsengo wakwe wa beyili loko a nga xiximi swipimelo swa beyili. Hi mikarhi yo tala mali ya beyili yi tlheriseriwa eka n’wini wa yona emakumu ka mitengo, hambiloko muhehliwa a nga kumeka a ri ni nandzu kumbe a ri hava eka vugevenga lebyi a byi endleke.

muhehliwamunhu loyi a hehliweke hi nandzu wa vugevenga

paruliku va u humesiwa ejele nkarhi wa xigwevo xa wena lowu bohiweke hi khoto wu nga si fika, ntsena loko u tikhoma

ndzirisoku kuma mali leyi u hakeriwaka ku va u twisiwile ku vava

mabalana wa khotomutirhelamfumo eKhoto ya ka Majisitarata loyi a amukelaka ni ku phakela mapapila ya xinawu

mbhonimunhu loyi a voneke, a tweke kumbe a tivaka swin’wana mayelana ni vugevenga lebyi nga kona; a nga ha nyika vumbhoni eka nandzu wa le khoto


8 9

Timfanelo ta vatwiswakuvava na timbhoni

Timfanelo ta wenaHRV yi tirha hi matimba ku vona leswaku vatwiswakuvava hinkwavo na timbhoni leti ti tivonakarisaka ekhoto va khomiwa hi ndlela ya nhlonipho na xindzhuti xa vumunhu. Vachuchisi va ta endla hinkwaswo ku vona leswaku ku navela ka wena ka hlayiseka na ku vona leswaku a wu konanisiwi hi ndlela leyi nga tengangiki.

U nga kumeka u ri karhi u tikeriwa swinene hi nkarhi lowu u nga ekhoto. Vona pheji ya 12 mayelana ni leswi muchuchisi a endlaka swona.

Loko u ri mutwiswakuvava wa vugevenga, u ni timfanelo leti landzelaka.Muchuchisi u ta:

ku khoma hi ndlela leyinene ni nhlonipho wa xindzhuti xa vumunhu bya wena kun’we ni xihundla xa xiviri xa wena

ku nyika vuxokoxoko

amukela vuxokoxoko

ku sirhelela

ku pfuna

mutwiswakuvavamunhu loyi a tweke ku vava hikokwalaho ka maendlelo lama tlulaka nawu, ku nga ha va vugevenga lebyi n’wi khumbaka hi xiviri kumbe nhundzu yakwe; munhu loyi a kumekaka a vavisiwile hi munhu wo karhi, kambe ku nga ri vaaki hinkwavo

nkonanisonkarhi lowu nyikiwaka tlhelo lerin’wana eka nandzu wa le khoto laha u vutisiwaka swivutiso mayelana ni vumbhoni bya wena

U ni mfanelo ya ku vutisa xivangelo xa ku va muchuchisi a tekile swiboho swo karhi. U nga ha tlhela u vilela loko u twa leswaku timfanelo ta wena a ti xiximiwi. Vona pheji ya 33 ku kuma maendlelo ya kona.

Inkomu

Ku va mbhoni i mhaka leyi lavaka xitiyanhlana naswona swi ta pfuneta maphorisa na vuchichisi ku vona leswaku vululami bya endliwa. Hi khensa ku pfuna ka wena. Leswi swi ni nkoka lowukulu eka hina kun’we ni tiko hinkwaro.


10 11

Vutihlamuleri bya muchuchisi

Xana muchuchisi i yini? Muchuchisi u letela maphorisa ku kuma vumbhoni lebyi nga bya

ntiyiso, kutani a byi humesa ekhoto, ni ku phikizana hi mhaka leyi ekhoto.

Muchuchisi u teka xiboho xa ku tengisa kumbe ku nga tengisi.

U tlhela a vona leswaku vatwiswakuvava na timbhoni va khomiwa hi ndlela leyinene.

Handle ka loko muchuchisi a khorwisa leswaku mumangaleriwa u endlile vugevenga hi ndlela leyi “khorwisaka handle ko kanakanisa”, mumangaleriwa a nga kumeka a tshunxiwile.

Muchuchisi a nga ha hundzuluxa milandzu yo karhi ku va yi ya eka mpfuxelelo wa vumunhu, ngopfungopfu vantshwa lava onheke ro sungula.

Muchuchisi u pfuna khoto ku teka xiavanyiso xa nawu xo tiya leswaku ku humesiwa xigwevo lexinene.

leswi khorwisaka handle ko kanakanisavundzeni bya vumbhoni lebyi u faneleke ku va na byona ku vona leswaku mumangaleriwa u voniwa nandzu hi khoto– ku fanele ku ri hava leswi kanakanisaka hi matlhelo hinkwawo

pemberile/chuchiwileu kumekile u nga ri ni nandzu

muntshwamunhu loyi a nga hansi ka malembe ya 18 hi ku velekiwa

muonhimuendli wa vugevenga; laha mikarhi yo tala swi katsaka mutwiswakuvava na muonhi (mumangaleriwa)

Vanhu va nga kota ku vona muchuchisi wa le tikhoto ta le hansi hikokwalaho ka

jazi leri a ri ambalaka.

Vona pheji ya 7 ku dyondza hilaha muchuchisi a nghenelelaka hakona eka Maendlelo ya Vululami hi tlhelo ra Vugevenga.

Hofisi ya muchuchisi yi tsariwile yi vonaka swinene. Ntlawa wa vatirhi lava amukelaka mahungu va nga ku pfuna hi vuxokoxoko bya ku kota ku n’wi kuma.

kavanyisavuahluri lebyi bohaka loko munhu a ri ni nandzu kumbe a nga ri ni nandzu. kavanyisa I ku tsema nandzu hi k uvula loko munhu a dyiwe hi nandzu kumbe a pemberile


1� 1�

Xana ku humelela yini hi wena?

Vatwiswakuvava, timbhoni na vanhu van’wana lava pfunaka hi vumbhoni mayelana ni vugevenga, va pfuna maphorisa ku tshunxa kumbe ku sivela vugevenga. Va nga ha tlhela va pfuna hi ku nyika vumbhoni ekhoto.

Ku nyika xitatimende Loko u ri ni vuxokoxoko mayelana ni vugevenga lebyi endliweke,

u ta komberiwa ku nyika xitatimende ehansi ka xihlambanyo kumbe xitiyisiso eka phorisa ra mutirhelamfumo. Xitatimende lexi xi ta tirhisiwa loko u ya ekhoto.

Loko u kota ku hlaya na ku twisisa ririmi, hlayisisa xitatimende u nga si sayina. Loko swi nga ri tano, kombela un’wana a ku hlayela xona kumbe a ku hlamusela xona. Loko ku ri ni swin’wana leswi hoxekeke, kombela leswaku va swi lulamisa u nga si sayina.

Ku ya ekhoto Maphorisa ya ta ku nyika xitiviso xa xinawu xa ku va u tivonakarisa

ekhoto. U ta fanela ku va ekhoto ku fikela loko u ta va u nyikile vumbhoni. U nga ha khomiwa loko u nga xiximi xirhambo lexi.

Loko u ri ni swivutiso swin’wana ni swin’wana kumbe vuxokoxoko, byi nyike muchuchisi u nga si tivonakarisa ekhoto. Swi nga endleka ku nga ha vi na nkarhi wo endla tano hi siku ra mitengo.

Byela muchuchisi loko u fika ekhoto. Tsundzuka, u nga ha kombela ku hlaya xitatimende xa wena nakambe nkarhi wun’wana ni wun’wana loko khoto yi nga si sungula.

U ta fanela ku tivonakarisa ekhoto ku kondza u heta ku nyika vumbhoni. U nga humi ejarateni ra khoto handle ka mpfumelelo wa mufambisamitengo. Muchuchisi u ta ku pfuneta ku kuma mpfumelelo lowu.

xitatimendenhlamuselo yo tsariwa kunene kumbe ya nomu leyi paluxaka leswi humeleleke leswi nga ha tirhisiwaka ekhoto tanihi vumbhoni

xihlambanyo ku hlambanya leswaku mhaka yo karhi i ntiyiso

ntiyisisoxitatimende lexi tiyisisaka vukona kumbe ntiyiso wa swin’wana

nyikile vumbhoniku nyika vumbhoni ekhoto

xirhambo xa xinawuxirhambo xa ximfumo lexi tirhisiwaka ku byela timbhoni leswaku ti tivonakarisa ekhoto ku ya nyika vumbhoni

Mbhoni a yi fanelangi ku tshama ekhoto ku kondza yi vitaniwa ku ta nyika vumbhoni.

Loko munhu un’wana o ringeta ku burisana na wena hi nandzu lowu, tivisa mulavisisi wa nandzu lowu kumbe muchuchisi. U nga buli hi nandzu lowu na munhu un’wana ni un’wana handle ka muchuchisi kumbe dokodela wa vutshunguri/mutivi wa ta miehleketo loyi a ku pfunaka eka nandzu lowu.

Swixungeto na ku chavisiwa A swi le nawini ku va munhu a ku xungeta kumbe ku ku

chavisa. Loko va endla tano, tivisa mulavisisi wa nandzu kumbe muchuchisi.

Swi lwisana ni nawu ku va munhu un’wana ni un’wana, ku katsa ni swirho swa ndyangu, a ku sindzisa kumbe ku ku kucetela leswaku u nga vi mbhoni.

Langutisa tipheji ta 24–26.

Loko u thoriwile Tivisa muthori wa wena leswaku u kumile xirhambo xa le khoto.

Muthori wa wena u fanele ku ku pfumelela ku ya ekhoto.

Loko u nga ri Mutirhelamfumo, muthori wa wena a nga boheki ku ku hakela ku va u nga tangi entirhweni hi siku leri. U nga ha koxa mali ya muholo lowu ku lahlekeleke ku suka ekhoto. Vutisa muchuchisi mayelana ni mhaka leyi. U ta tlhela u kota ku koxa timali ta timbhoni.

Ku tirhisa mali (swipezeze) Tin’wana ta timali leti u ti tirhiseke, u nga ha rihiwa tona,

xikombiso, mali yo khandziya. Kombela muchuchisi a ku tatela fomo endzhaku ko nyika vumbhoni.


1� 1�

Leswi humelelaka ekhoto

Ntoloki Nandzu wu ta sengiwa hi Xinghezi kumbe Xibunu. Loko u swi rhandza, ntoloki (muhundzuluxeri) u ta ku pfuna.

Xana i mani a nga ta va ekhoto?

BeyiliLoko munhu a yisiwa ekhoto ro sungula, mufambisamitengo u fanele ku teka xiboho mayelana ni loko a fanele ku n’wi chucha hi beyili.

Loko mutwiswakuvava a chava ku va muhehliwa a humesiwa hi beyili, u fanele ku nyika muchuchisi kumbe mulavisisi wa nandzu lowu swivangelo.

Loko mumangaleriwa a tshunxiwile hi beyili kutani a ya tihlanganisa na mutwiswakuvava hi ndlela yihi kumbe yihi, u fanele a tivisa muchuchisi kumbe mulavisisi wa nandzu.

Hi nkarhi wa ku yingiseriwa ka xikombelo xa beyili, majisitarata a nga lava ku twa vumbhoni. Khoto yi fanele ku teka xiboho mayelana ni beyili.

Ku landzulaNtengo wu sungula hi muchuchisi laha a byelaka mumangaleriwa leswi a hehliwaka hi swona. Kutani muhehliwa wa pfumela kumbe ku kaneta xihehlo. Leswi swi vula leswaku wa boxa loko a “tivona nandzu” kumbe “a nga tivoni nandzu”. Loko a ku “a ndzi tivoni nandzu”, kutani nandzu wu fanele ku tengiwa.

1.Mfumo wu andlala nandzuHi nkarhi wa mitengo, muchuchisi u vitana mbhoni ku ta nyika vumbhoni. Muchuchisi u nyika mbhoni swiletelo leswaku yi nga siyi nchumu swa nkoka. Mbhoni ku nga va:

Mutwiswakuvava

Un’wana ni un’wana loyi a tivaka leswi humeleleke kumbe a tiva swin’wana hi vugevenga bya kona.

Phorisa, xitivi xa timhaka leti tumbeleke (ta xiforensiki) hi ndlela ya xisayense kumbe switivi swin’wana.

ku khensa kumbe ku kaneta nandzuku vula “ndzi tivona nandzu” kumbe “a ndzi tivoni nandzu” ehenhla ka nandzu wa vugevenga; ku katsa ni ku boxa ku tivhikela ka wena eka swiendlo swa wena emugangeni

timhaka leti tumbeleke (ta xiforensiki)ndlela ya xisayense leyi tirhisiwaka ku ahlula nandzu wa vugevenga

Mufambisamitengo

Muhleri

Mbhoni

Mabalana wa khoto

Khoto ku ya hi nawu

Muchuchisi

Gqweta

Ntoloki

Muhehliwa

Vaaki


1� 1�

3.Nandzu wa muhehliwa Endzhaku ka ku andlariwa ka nandzu hi Mfumo, muhehliwa kumbe

gqweta a nga kombela khoto ku tshunxa mumangaleriwa. Leswi swi humelela loko muchuchisi a hlulekile ku khorwisa khoto handle ko kanakanisa leswaku muhehliwa u ni nandzu.

Mufambisantengo u teka xiboho xa ku tshunxa mumangaleriwa, kumbe ku ya emahlweni ni nandzu.

Gqweta ri nyika vumbhoni ri vitana ni timbhoni, leti nga katsaka na yena mumangaleriwa. Muyimeri wa mumangaleriwa u ta ringeta ku khorwisa huvo leswaku khasimende ra yena ri hava nandzu hi ku “boxetela” timbhovo eka nandzu lowu anekiweke hi muchuchisi. U lava ku kombisa leswaku leswi mfumo wu hehlaka mumangaleriwa hi swona a hi ntiyiso kumbe a swi enelangi ku pfumelela khoto ku khotsa mumangaleriwa.

Manuku muchuchisi a nga vutisa un’wana na un’wana wa timbhoni ta mumangaleriwa swivutiso. Na yena mumangaleriwa wa vutisiwa. Hi kombela leswaku u vona xiletelo xa “Ebokisini ra vumbhoni” eka pheji ra 18.

2.NkonanisoEndzhaku ka loko mbhoni yi nyikile vumbhoni, muhehliwa kumbe gqweta ri nga vutisa mbhoni swivutiso. Leyi i ndlela yo kambisisa loko vumbhoni lebyi nyikiwaka byi ri bya ntiyiso. Swi tlhela swi nyika muhehliwa kumbe gqweta nkarhi wa ku nyika vonelo ra vona ehenhla ka mhaka leyi.

Gqweta ra muhehliwa ri nga ha tlhela ri ku vutisa swivutiso. Ntirho wa rona i ku sirhelela muhehliwa.

Gqweta ri nga languteka ri nga kombi ku ku tsakela, laha ri ku vutisaka swivutiso swo tika swinene. Ringeta hi matimba ku tikhoma kutani u vulavula ntiyiso, hambiloko u kumeka u ri karhi u vuyelela mhaka yin’we ntsena. (hlaya tipheji 18–19).

ku tshunxandlela yin’wana yovula leswaku munhuu hava nandzu

mubohiwaloyi khoto yi n’wi voneke nandzu

mphikizanombulavulo lowu endliwaka ekhoto ku pfuneta ku teka xiboho lexi lulameke

mulweri/muyimerixivangelo xa xinawu lexi hlamuselaka kumbe lexi nyikaka xivangelo xa leswi u swi endleke

mumangarimunhu loyi a pfulaka nandzu ehenhla ka un’wana exiticini xa maphorisa

4.Ku gimeta mitengoEku gimeteni ka mitengo ekhoto, muchuchisi u ta katsakanya ni ku seketela tlhelo ra yena ehenhla ka nandzu. U nyika swivangelo swa ku va mumangaleriwa a fanele ku voniwa nandzu. Muhehliwa (mumangaleriwa) kumbe gqweta ra yena na rona ri nyikiwa nkarhi wa ku nyika nsusumeto lowu ringetaka ku khorwisa khoto leswaku mumangaleriwa a nga ni nandzu.

5.VuanyisiKhoto yi teka xiboho mayelana ni loko muhehliwa a ri ni nandzu.

Loko muhehliwa a kumeka a ri ni nandzu, muchuchisi u va a khorwisile khoto “hi ndlela leyi nga kanakanisiki”.

Loko muhehliwa a nga kumeki a ri ni nandzu, swi vula leswaku mufambisamitengo u vile ni ku kanakana. Loko ku ri ni ku kanakana, khoto yi fanele ku chucha muhehliwa. Leswi swi vula leswaku u pemberile.

6.Xiyenge xa ku gweva Loko muhehliwa a voniwile nandzu, mufambisamitengo u teka

xiboho mayelana ni nxupulo.

Muchuchisi na mulweri havambirhi va nga ha vitana timbhoni eka xiyenge lexi.

Muchuchisi a nga ha vulavula hilaha vugevenga lebyi byi biheke hakona, hilaha byi khumbeke vaaki na mutwiswakuvava; naswona va nga ha vitana timbhoni.

Muchuchisi a nga ha kombela leswaku mumangari a ririsiwa loko a vile ni ku lahlekeriwa ko karhi hikokwalaho ka vugevenga lebyi. Mumangari u fanele ku kombela muchuchisi ku endla xikombelo xa ndziriso muhehliwa a nga si gweviwa.


18 19

Matikhomelo lamanene ekhoto

Maambalelo na matikhomelo Vana u ri ekhoto leyi faneleke ku nga si ba nkarhi wa 8:30 nimixo

(kumbe nkarhi lowu nga tsariwa eka papila ro ku lerisa ku tivonakarisa ekhoto).

Ambala hi ndlela yo amukeleka u tlhela u tikhoma kahle. Vona leswaku u siya vana ekaya hikuva ekhoto ku hava lava

hlayisaka ticece kumbe switirhisiwa leswi nga ta vona leswaku vana va hlayisekile.

U nga ambali tidimasi kumbe xigqoko ekhoto. U nga ncakunyi chungama ekhoto. Tima selulafoni ya wena loko u ri ekhoto. U nga ngheni na swakudya kumbe swakunwa ekhoto. Muxaka wun’wana ni wun’wana wa matlhari a wu laveki ekhoto. U fanele ku va u nga nwangi byalwa kumbe ku tirhisa

swidzidziharisi. Khoto ya ka majisitarata yi sungula hi 9:00 kasi khoto ya le henhla

yona yi sungula hi 10:00. Khoto yi tirha ku kondza nandzu lowu sengiwaka wu gimetiwa, kumbe hi nkarhi wo chayisa wa 16:00.

Loko u ri ebokisini ro nyika vumbhoni Loko u ri karhi u endla xihlambanyo u fanele ku langutisa mufa-

mbisamitengo exikandzeni, kutani u vula leswi landzelaka hi rito leri twalaka, “Xikwembu ndzi pfune.” Ematshan’weni yo vula leswi u nga ha ku, “Ndzi ta vulavula ntiyiso, ntiyiso lowu heleleke , ku nga ri swin’wana.” Endlelo ra muxaka lowu ri vuriwa ntiyisiso wa mhaka (nyaniso).

U languteriwa ku nyika vumbhoni bya wena u yimile, kambe u nga ha kombela ku endla tano u tshamile. Vulavula kahle u tlhela u twala swinene.

ku kanetaku va u nga pfumelelani ni swo karhi kumbe ku paluxa ku kanetana ni swo karhi hi ku tirhisa marito yo karhi

Yingisela kahle xivutiso. Vona leswaku wa xi twisisa kumbe u vutisa leswaku u ta hlamuseriwa leswi xi vulaka swona. Languta munhu loyi u vulavulaka na yena loko u hlamula xivutiso naswona u fanele ku hlamula xivutiso lexi u vutisiweke xona ntsena.

U nga hlamuli swivutiso swa wena hi ku dzungu-dza nhloko eka swivutiso leswi lavaka nhlamulo ya “ina” kumbe “e-e”. Tirhisa marito ku hlamula xivutiso xin’wana ni xin’wana.

Loko muchuchisi kumbe gqweta a kanetana na leswi u vulaka swona, namba u miyela. Yimela ku twa leswi humaka eka mufambisamitengo mayelana ni xiboho lexi a nga ta xi teka ehenhla ka ku kaneta loku, kutani u ya emahlweni loko u lerisiwa ku endla tano.

Loko u twa u nga lavi ku hlamula xivutiso xo karhi, u nga vutisi mufa-mbisamitengo ku ku byela loko u fanele ku hlamula. Loko xivutiso xo karhi xi nga tshamisekangi, muchuchisi u ta xi bakanyela etlhlelo. Loko mufambisamitengo a nga kanetani na xona, u fanele ku ya emahlweni ni ku hlamula xivutiso, loko xi nga basangi kahle khoto yi nga yimisa gqweta loko yi swi vonisa xisweswo.

U nga n’an’i kumbe u tikuma u hlundzukile. Leswi a swi nga ku vuyerisi nchumu.

Loko u endla xihoxo u fanele ku swi amukela. Ku hava loyi a nga ta va ni xikhomela eka swona handle ka loko va swi vona leswaku u le ku hembeni.

U fanele ku tiva timhaka ta wena swinene, kambe u nga nyiki vumbhoni bya wena onge u lo ta u berile enhlokweni. Loko u lo ta u byi mbiluhatile kunene, swi ta ku kanganyisa loko vo tshika va cincile mavutiselo ya swi-vutiso ku ya hi nongonoko lowu wena u tivaka wona.

Wa pfumeleriwa ku vula leswaku “A ndza ha swi tsundzuki” loko u rivarile byin’wana bya vuxokoxoko.

Loko xivutiso xi vuyelerisiwa, xi hlamule ku fana ni leswi u xi hlamuriseke xiswona eku sunguleni.

Mhaka ya nkoka ku tlula hinkwato, hileswi u endleke xihlambanyo kumbe xitshembiso xa ku vulavula ntiyiso ntsena. Loko swo kumeka leswaku u le ku hembeni, u nga ha gweviwa. Swi tlhela swi tisa ku kanakana ehenhla ka vumbhoni lebyi u byi nyikeke hinkwabyo naswona swi nga endla leswaku xigevenga xi kumeka xi tshunxiwile hikuva xi nga voniwangi nandzu.


�0 �1

Madzolonga na nxaniseko wa miehleketo

Madzolonga ya le mindyangwini na milandzu ya swa masanguKu ni tinxaka to tala to hambanahambana ta milandzu ya swa masangu na madzolonga ya le mindyangwini. Milandzu ya swa masangu yi katsa mpfinyo na ku paluxa vuhava bya munhu (laha munhu a nghenisiwaka eka xiyimo lexi nga ta n’wi letela eka timhaka ta swa masangu a nga tiyimiselangi) kun’we ni milandzu leyi fanaka ku ya hi mfumo ku xaxamela ni nawu lowu fambelanaka na swona.

Madzolonga ya le mindyangwini ya katsa ku biwa, ta masangu, ku xanisiwa emoyeni, ku twisiwa ku vava hi marito, ku twisiwa ku vava emiehleketweni na ku xanisiwa hi swa timali hi murhandziwa, xigangu, munghana wa xinuna/ munghana wa xisati (kumbe munhu un’wana ni un’wana loyi u nga ni vuxaka na yena kumbe loyi mi nga tshama mi va ni vuxaka swin’we).

Xana u endla yini loko u weriwa hi khombo ra ku khumbeka eka nandzu wa swa masangu kumbe madzolonga ya le mindyangwini?Leswi khumbaka milandzu ya swa masangu:

Mangala nandzu wolowo exiticini xin’wana ni xin’wana xa maphorisa, exibedhlele/ tliliniki kumbe Thuthuzela Care Centre (TCC).

Loko u mangala nandzu wolowo emaphoriseni va ta wu lavisisa. NPA yi ta teka xiboho mayelana ni loko nandzu wolowo wu fanele ku yisiwa ekhoto. U ta fanela ku nyika vumbhoni mayelana ni leswi humeleriseke xiswona. Loko mendlatona a kumeka a ri ni nandzu a nga ya ejele.

Leswi khumbaka madzolonga ya le mindyangwini: Yana eka matsalana wa khoto wa le Khoto ya Majisitarata ya le kusuhi na

le ka n’wina ku ya kuma Xileriso xa Nsirhelelo.

Loko xiyimo xa madzolonga ya le mindyangwini xi katsa ni timhaka ta vugevenga, u nga ha tlhela u pfula nandzu wolowo exiticini xa maphorisa xa le kusuhi.

milandzu ku ya hi nawu wa tikoloko u tshova nawu tanihilaha wu vekiweke hakona eka nawu lowu pasisiweke ePalamende

huvo yo endla milawumilawu leyi pasisiwaka hi palamende

Thuthuzela Care Centrendhawu ya vuhlayiselo bya lava weleke hi khombo ro khumbeka eka madzolonga lama fambelanaka ni ta rimbewu; lava xanisiweke hi tlhelo ra milandzu leyi va nga mangala nandzu wolowo endhawini leyi ku kuma vukorhokeri (tlhelani mi langutisa pheji ya 32)

ku twisiwa ku vava emiehleketweniku va u karhatekile swinene, u chava kumbe u tsemiwile nhlana hikokwalaho kaleswi u hlanganeke na swona

vendlatonavanhu lava endlaka vugevenga

Ku kota ku hanya ni switandzhaku swo biha swa vugevengaMikarhi yin’wana vanhu va tsemiwa nhlana hi leswi va humeleleke kumbe leswi va swi voneke. Vanhu lava va lava ku pfuniwa hi lava swi tokoteleke. Switici swin’wana swa maphorisa na tikhoto swi ni vanhu lava nga pfunaka timbhoni leti twisiweke ku vava emiehleketweni.

Kumisisa loko vukorhokeri bya muxaka lowu byi ri kona kumbe ku kuma tindlela leti u nga byi fikelelaka ha tona ku lwisana ni nxaniseko wa miehleketo na ku nyika vumbhoni byo antswa loko u vitaniwa ekhoto.

Eka pheji ya 32 u ta kuma leswi:

mihlangano leyi nyikaka vuenti bya vuxokoxoko mayelana ni madzolonga ya le mindyangwini

mihlangano leyi pfunaka ku vuyetela miehleketo ya lava xanisiweke emiehleketweni na timbhoni ta vugevenga

tinomboro ta riqingho ta Thuthuzela Care Centre (tiTCC)


��

Timhaka ta sapoto

Tikhoto ti nga ha lerisa munhu ku va a pfuna ku hlayisa munhu un’wana hi swa timali. Leswi swi vuriwa sapoto. I ku humesiwa ka mali hi minkarhi hinkwayo. Ku hlayiseka ka n’wana i vutihlamuleri bya vatswari va xiviri kumbe lava n’wi wundlaka.

Xana ndzi teka xiboho rini? Loko tatana kumbe manana wa n’wana a nga n’wi hlayisi hi mfanelo.

Loko munhu loyi ku ya hi nawu a faneleke ku sapota a nga xiximi Xileriso xa Sapoto.

Xana ndzi nga koxisa ku yini sapoto?Mutirhelamfumo wa sapoto wa le khoto ya ka n’wina u ta ku pfuneta ku tata fomo ya xikombelo laha a nga ta ku byela leswi u faneleke ku swi endla. U fanele ku va ni matsalwa lama landzelaka:

ID ya wena, loko swi endleka, na ID ya loyi u lavaka ku endla xikombelo xo kuma mali ya nhlayiso eka yena.

Nomboro ya wena ya riqingho na adirese ya wena, nakambe loko swi koteka, na nomboro ya riqingho na adirese ya loyi u lavaka ku koxa mali ya nhlayiso eka yena; nakambe loko swi endleka, u ta komberiwa ku nyika nomboro ya riqingho na adirese ya laha munhu loyi a tirhaka kona.

Switifi kheti swa ku tswariwa swa vana va wena.

Xitatimende xa wena xa le banki loko u ri ni nkota/akhawunti ya le banki.

Nxaxamelo wa swilaveko swa n’wana wa wena.

Xikweleti xa mati na gezi, xilipi xa girosa, tiakhawunti ta swambalo na vuxokoxoko bya ta vutshunguri bya vana.

Xileriso xa divhoso na ntwanano wa divhoso (loko u dlayile vukati).

mutirhelamfumo wa sapotomunhu loyi a tirhanaka ni timhaka ta sapoto ekhoto; vachuchisi hinkwavo i vatirhelamfumo va sapoto; vanhu van’wana va nga ha thoriwa ku endla tano

Mhaka ya nkokaU nga heli ntamu loko:

U ri hava matsalwa hinkwawo lama lavekaka – tisa leswi u nga na swona.

U nga tivi lomu tatana kumbe manana wa n’wana a nga kona. Mulavisisi wa sapoto u ta ku pfuneta ku kuma lomu munhu loyi a nga kona.

Va ta tlhela va hlengeleta ni vuxokoxoko byin’wana lebyi nga ta laveka eka nandzu wa wena. I nandzu loko munhu a nga hakeli sapoto. Muholo kumbe nhundzu ya munhu yi nga tirhisiwa ku pfala xikweleti xa mali ya sapoto. Kombela mutirhelamfumo wa sapoto ku ku pfuna eka mhaka leyi.

Xana ku humelela yini endzhaku ka swona?

Mutirhelamfumo wa sapoto u ta ku nyika nomboro ya nandzu na siku ra khoto loko tatana/manana a nga kumeki.

Mutirhelamfumo loyi u ta n’wi rhumela xileriso xo tivonakarisa ekhoto ematshan’weni yo xi yisa hi wexe leswaku loyi u koxaka sapoto eka yena a tivonakarisa ekhoto.

Hi siku ra khoto, mutirhelamfumo wa sapoto u ta burisana na n’wina ha vambirhi hi ta ntsengo lowu faneleke ku hakeriwa.

Loko ku nga fi keleriwi ntwanano, nandzu wolowo wu ta hundziseriwa ekhoto.

Endzhaku ka loko nandzu lowu wu yingiseriwile hi khoto, Xileriso xa Sapoto xi ta nyikiwa. Xi kombisa hilaha ntsengo lowu wu faneleke ku hakeriwa hakona naswona i mani a faneleke ku hakela.


��

Nongonoko wa Nsirhelelo wa Timbhoni

Xana nsirhelelo wa timbhoni i yini? Loko u ri mbhoni kambe u ri karhi u chavela ta vuhlayiseki bya wena, u

nga endla xikombelo xa nsirhelelo wa timbhoni. Wena ni vandyangu wa wena, lava mi chavisiwaka, mi ta balekisiwa mi hambana ni xiyimo lexi xa nghozi hi ku copeta ka tihlo.

Munhu un’wana ni un’wana emugangeni wa ka n’wina kumbe endyangwini, kumbe loyi a nga kusuhi na wena hi ndlela yin’wana ni yin’wana, a nga endla xikombelo xa nsirhelelo ematshan’weni ya wena loko u tsandzeka ku endla tano.

U nga ka u nga sindzisiwi ku va xiphemu xa nongonoko lowu. U fanele ku va u tiyimiserile ku joyina hi wexe.

Xana u endla njhani xikombelo xa wena?U fanele ku mangala ku chavisiwa ka wena eka vanhu lava landzelaka, lava nga ta ku pfuna ku endla xikombelo:

Mulavisisi loyi a nga khoma nandzu wa wena tanihi mbhoni.

Khomandara wa xitici xa maphorisa exiticini xin’wana ni xin’wana.

Muchuchisi wa vaaki ehenhla ka nandzu lowu u yaka u ya nyika vumbhoni eka wona kumbe muchuchisinkulu wa vaaki ekhoto.

Xana ku humelela yini loko u endla xikombelo xa nsirhelelo wa timbhoni?

U ta susiwa lomu ku nga ni khombo eka wena hi ku copeta ka tihlo. U ta pfa u vekiwile swa nkarhinyana lomu ku nga ni vuhlayiseki.

Hi nkarhi lowu mutirhelamfumo wa nsirhelelo wa timbhoni u ta lavisisa xikombelo xa wena kutani a hlela ntikelo wa ku chavisiwa ka wena.

Ntwanano wa nsirhelelo Loko ko tekiwa xiboho xa ku va u hlayisiwa ehansi ka nongonoko

lowu, u fanele ku sayina ntwanano wa nsirhelelo laha u faneleke ku nyika vuxokoxoko hinkwabyo bya wena.

Ntwanano lowu wu khumba swinene vuhlayiseki bya wena kun’we ni bya vatirhelamfumo va nsirhelelo wa timbhoni na munhu un’wana ni un’wana eka nongonoko lowu.

U fanele ku xixima milawu ya ntwanano lowu.

Loko u kala u vekiwa ehansi ka nongonoko lowu, wena na munhu un’wana ni un’wana loyi a nga xaka ra wena mi ta phameriwa vukorhokeri bya nseketelo.


��

Nseketelo hi tlhelo ra Nsirhelelo wa Timbhoni na vukorhokeri lebyi fambelanaka na swona

Wena na ndyangu wa ka n’wina, loko swi fanerile, mi ta vekiwa endlwini leyi sirhelelekeke.

U ta balekisiwa u hambana ni ndhawu leyi nga ya nghozi eka wena.

Mutivi wa ta vutshunguri bya miehleketo u ta ku kambela ku vaviseka ka le miehleketweni na ku vaviseka emoyeni, kutani a ku pfuna hilaha swi faneleke.

U ta vumba xiphemu xa nongonoko wo tikatsa eka nxaxamelo. Leswi swi ta ku pfuna ku tiva milawu, kun’we ni leswi u faneleke ku swi langutela.

Loko u nga tirhi u ta kuma xipfuno tanihi mphalalo wa swidingo swa nkoka.

Loko u tirha u ta kuma mali leyi ringanaka ni muholo wa wena.

Loko vana va ri na wena, ku ta lulamisiwa leswi faneleke ku vona leswaku vana va ya exikolweni.

Tihakelo tin’wana ti ta hakeriwa, ku fana ni timali ta xikolo, xofamba, swambalo na tihakelo ta vutshunguri.

U nga tshovi wun’wana wa milawu kumbe u tirhisa nongonoko wa nsirhelelo hi ndlela yo homboloka, handlekaswona u ta humesiwa eka nongonoko lowu.

U nga byeli munhu un’wana ni un’wana laha u nga kona kumbe ku nyika vuxokoxoko bya yindlu leyi u hlayisiweke eka yona.

U nga paluxi vuxokoxoko byin’wana ni byin’wana mayelana ni nongonoko wa nsirhelelo. Lowu i nandzu lowukulu.

Switsundzuxo swa ku sivela vugevenga

Sungula hi ku tikatsa emugangeni wa ka n’winaKondletela kumbe u joyina nongonoko lowu nga kona endhawini ya ka n’wina tanihi Foramu ya Maphorisa ya Vaakindhawu (FMV). Laha hi kona wena na vaakelana va wena mi hlanganaka kona ku dyondza hi ta ku tisirhelela, ndyangu wa wena, yindlu ya wena na nhundzu ya wena. Leswi swi nga pfuneta ku chavisa swigevenga ku kala swi fambela ekule ni xitarata kumbe muganga wa ka n’wina.

Ku ni nhlayiseko loko mi tirha tanihi ntshungu kun’we ni matimba loko mi tirha tanihi nyandza yin’we. Swi ta tlhela swi mi pfuneta ku tivana tanihi vaakelani kun’we ni ku tiva ndhawu ya n’wina ku antswa.

Hi ku tirha na vona, mi nga:

Hunguta vugevenga

Tumbuluxa muganga lowu khomaneke

Endla leswaku ku va na mbulavurisano exikarhi ka maphorisa na vaaki

Tumbuluxa maqhinga lama yisaka emahlweni ni ku sivela vugevenga endhawini ya ka n’wina

Pfuxelela ntsakelo ehenhla ka migingiriko ya muganga

Teka xiave eka khoto ya vaakindhawu emugangeni wa ka n’wina

Sungula hi ku lwisana ni vugevenga endhawini

ya ka n’wina –

joyina CPF!

U nga ha endzela www.saps.gov.za

kumbe u bela riqingho eka xitici xa maphorisa xa le kusuhi na wena ku kuma

vuxokoxoko byo tala mayelana ni tindlela to

sivela vugevenga.


�8 �9

Tinxaka ta tikhoto to hambanahambana

Khoto ya Vumbiwa – khoto ya le henhla ku tlula hinkwato etikweni. Swiboho swa yona i swo hetelela naswona ku hava khoto yin’wana leyi nga kanetanaka ni swiboho swa yona.

Khoto ya le Henhla ya Aphili – khoto yo hetelela ya aphili eka timhaka hinkwato handle ka leti fambelanaka ni vumbiwa. Ku hava khoto na yin’we ya le hansi leyi nga kanetanaka ni swiboho leswi yi swi tekeke.

Khoto ya le Henhla

Khoto ya ka MajisitarataKhoto ya Xifundzatsongo

Khoto ya Xifundza

Khoto ya Swikoxo Switsongo – swiboho hinkwaswo swi hetisekile hikokwa-laho ku hava aphili yo ya ekhoto ya le henhla.

•

•

Khoto leyi yi langutana ni milawu ya tiko ntsena. Yi vona leswaku Milawu ya Palamende yi fambelana ni Vumbiwa – ku katsa ni Nawumbisi wa Timfanelo.

Milandzu ya vugevenga hinkwayo ku suka eKhoto ya le Henhla.

Timhaka ta vaaki.

Milandzu yo tika ku fana ni ku dlaya, mpfinyo na vuxengatiko.

Vukanganyisibyo tika no pfilungana (bohana).

Tiaphili na mikambisiso leyi sukaka eka tikhoto ta xifundza na xifundzatsongo.

Timhaka ta vaaki.

Timhaka leto tala handle ka ta vuxengatiko.

Timhaka leti nga bohanangiki ngopfu ni leto vevuka.

Swikoxo swa vaaki leswi nga riki henhla ka R7 000.

Nawumbisi wa Timfanelonongonoko wa timfanelo na mitshuxeko ya vanhu hinkwavo lava hanyaka etikweni, lava vumbaka xiphemu xa nawu wa tiko rolero; Afrika-Dzonga ri ni Nawumbisi wa Timfanelo eka Vumbiwa ra hina

Khoto ya le Henhla yo Aphilai khoto ya le henhla ku tlula tikhoto hinkwato etikweni (handle ka Khoto ya Vumbiwa)

vukanganyisiku kanganyisa/xisaun’wana munhu himavunwa na ku ngatshembeki, swi vangaku vaviseka

Khoto ya Xifundzatsongokhoto leyi yingiselaka milandzu leyi nga ni ntikelo wo vonaka

Khoto ya Xifundzakhoto ya Xifundza yi ni ndzilekana wa vulawuri bya nawu eka xifundza xo karhi xa ka majisitarata

Marito lama tirhisiwaka ekhoto

Ku ni marito yo tala lama tirhisiwaka ekhoto lama swi nga endlekaka leswaku u va u nga si tshama u ma twa ni siku ni rin’we. Laha ku ni nongonoko wa man’wana ya marito lama tirhisiwaka ngopfu ekhoto. Ku ni marito man’wana lama tsariweke hi ku tikisa eka tsalwa leri lama tinhlamuslo ta wona ti nyikiweke ehansi ka tipheji

Aphili – ku kombela khoto ya le henhla ku bakanyela etlhelo vuahluri, xigwevo kumbe xiboho xa le khoto ya le Hansi.

Dokete ya nandzu – fayili kumbe tsalwa leri pfuriweke hi maphorisa loko ku lavisisiwa nandzu

Exihundleni – ntshamo kumbe milandzu ya le khoto leyi tengiwaka ku ri hava swirho swa vaaki

Humurisa – ku humula (wisa) nkarhinyana ekhoto hi xikongomelo xo ya nwa tiya, kumbe ku gimeta siku

Hundzuluxo – khotso ro hlawuleka ra lavantshwa

Huvo ya Mpfuno wa Xinawu – yi nyika magqweta no tsundzuxa vanhu lava nga ni mali yitsongo

Kamara ya muyimaxikarhi – kamara ya le xihundleni

Khomixinari wa Swihlambanyiso – munhu loyi ku nga endliwaka xihlambanyo xa vumbhoni emahlweni ka yena – maphorisa, vaholobye, mufambisi wa tiposo, valawuri va tibanki

Khoto ku ya hi nawu – ku vona leswaku ku ni nawu ekhoto

Khoto ya Lavantshwa – khoto yo hlawuleka eKhoto ya Majisitarata laha muhehliwa ku nga muntshwa

Khoto ya Sapoto – yin’wana ni yin’wana ya tikhoto ta ka Majisitarata leti tivekaka tanihi Khoto ya Sapoto leti nga tirhanaka ni milandzu ya sapoto

Khoto ya Vana – khoto ya ka Majisitarata yo hlawuleka leyi tekaka swiboho mayelana ni milandzu leyi khumbaka nhlayiseko wa vana

Khoto ya Vugevenga (tikhoto ta xifundza, xifundzatsongo na ya le henhla) – laha muhehliwa a gweveriwaka vugevenga lebyi a byi endleke

Khoto yo Thalana – laha vanhu va nga yaka kona hi xikongomelo xo yisa swikombelo swo herisa vukati hi ndlela yo hatlisa no chipa

Ku ahlula – xiboho lexi tekiwaka hi mufambisamitengo (gqweta/majisitarata)

Ku ticelela/mfanelo yo alana no ticelela – mfanelo yo miyela ku angula eka timhaka leti u vonaka leswaku ti nga tirhisiwa ku ku veka ekhombyeni ekhoto

Ku tipaluxa vuhava – ku nyika xitatimende xa vunwa kumbe lexi nga riki ni ntiyiso

Ku tivula – ku amukela leswaku u endlile vugevenga

Ku tsan’wa Khoto – ku tshova Xileriso xa Khoto kumbe ku kombisa nkalanhlonipho wa khoto

Lava Khiriweke – vanhu lava kayakayelaka ku kuma vukorhokeri

Leswi kumekeke – xiboho xa khoto kumbe Khomixini ya Ndzavisiso

Leti faneleke ku twiwa ekhoto ntsena – leti twiwaka ekhoto; marito lama talaka ku vuriwa eka swihangalasamahungu (maphephahungu/TV) loko va nga lavi ku vula nchumu hi ta nandzu lowu nga si gimetiwaka ekhoto

Lexi nga riki enawini – ku tshova nawu

Lexi nga riki enawini – lexi kanetanaka ni nawu; lexi tshovaka nawu

Masamanisi – tsalwa leri vitanaka munhu ku tivonakarisa ekhoto ku ya senga hikokwalaho ko tshova nawu

Matekanelo ya Xintu – vukati lebyi hlambanyiweke ku ya hi nawu wa xintu wa Xiafrika

Mbhoni ya mfumo – mbhoni leyi tirhisiwaka hi muchuchisi ku khorwisa ntiyiso wa nandzu ehenhla ka mumangaleriwa

Mitengo – loko vumbhoni byi nyikiwa ekhoto ehenhla ka mumangaleriwa eka xihehlo kumbe nandzu lowu a wu endleke

Muxaka wa khoto Leswi khoto yi tirhanaka na swona


�0 �1

Mpfuno wa Xinawu – mpfuno wa mfumo lowu nyikiwaka munhu loyi a nga fikeleliki ku hakelela gqweta

Muchuchisi wa mfumo – loyi a vekaka swihehlo ku lwisana ni mumangaleriwa (loyi a tlhelaka a tiveka tanihi muchuchisi kumbe muchuchisi wa vaaki)

Muchuchisi wa Sapoto – muchuchisi wa vaaki loyi a thoriweke ku va a langutisana ntsena ni timhaka ta sapoto

Muchuchisi wa vutivi bya ntokoto wo karhi – loyi a dyondzisiweke tanihi muchuchisi wa timhaka to karhi, ku fana ni milandzu ya swa le masangwini

Mufambisi wa malulamiselo ya khoto – loyi a thoriwaka etikhoto tin’wana ku seketela ni ku pfuneta timbhoni

Muhehliwa/Xihehlo – loko ntiyiso wa leswi munhu a lumbiwaka ha swona wu nga se kambisisiwa no tiyisisiwa ekhoto

Muhlayisi – munhu loyi a havaxerisiweke matimba ya xinawu ku va a hlayisa n’wana loyi a nga riki na mutswari

Mukoxi wa ndziriso – munhu loyi a koxaka ndziriso wa vaaki

Mulweri wa vaaki – magqweta lama thoriweke hi mfumo lava nga ni ntirho wa ku sirhelela vanhu lava xikhwama xa vona xi nga fikeleleki tihakelo ta magqweta eka milandzu ya vugevenga

Murhumiwa wa Khoto – mutirhelamfumo wa le khoto loyi a fambisaka mapapila ya le khoto eKhoto ya ka Majisitarata

Musirheleri wa vaaki – mutirhelamfumo loyi a thoriweke hi mfumo ku lavisisa swivilelo swa manyala na migingiriko leyi vatirhelamfumo va swi tirhaka swi nga ri enawini

Mutivinkulu/Mbhoni ya ntokoto – munhu loyi a nga ni vutivi byo hlawuleka eka xiyenge xo karhi loyi a nga vitaniwaka ekhoto ku ya nyika vumbhoni eka xiyenge lexi a tokoteke eka xona

Mutsari wa matsalwa ya xinawu wa vaaki – gqwetankulu loyi a tokoteke hi ku hlambanya kumbe ku tsala matsalwa ya xinawu

Muyimaxikarhi (mulamuri) – munhu loyi a tshamaka ni mutwiswakuvava ekamareni yin’wana (kamara ya le xihundleni) ehandle ka khoto laha a pfunaka vatwiswakuvava ku kota ku twisisa swivutiso leswi vutisiwaka ekhoto

Muyimeri wa Nawu – vito ro angarhela leri nyikiweke munhu loyi a nga ni tidyondzo ta xinawu; gqweta

Nakulobye wa Mbhoni – munhu loyi eKhoto ya ka Majisitarata a hlamuselaka timfanelo ta timbhoni na ku va koxela mali ya swifambo eka swiyimo swo karhi

Nakulobye wa Xivochwa – mutirhelamfumo wa Khoto ya Majisitarata loyi a nga pfunetaka hi swilo swo fana ni ku kuma mali yo hakela beyili kumbe miriho

Nandzu wo hlawuleka – ndzavisiso wa xinawu lowu kambisisaka loko un’wana a ri ni vutihlamuleri bya rifu ra munhu loyi a nga fangiki hi ndlela ya ntumbuluko

Nawu wa Xintu wa Afrika – milawu ya khale ya ndhavuko wa Maafrika

Ndzilakanaxinawu – matimba na mitirho ya khoto kumbe xivandla xo karhi

Ndzingeto – nkarhi wa ndzingeto laha vanhu va nyikiwaka nkarhi wa ku khorwisa leswaku va ta tikhoma kahle

Nkambisiso – khoto ya le henhla leyi langutisisaka swiboho leswi endliweke hi khoto ya le hansi kumbe vuhosi hi xikongomelo xo vona loko ku ri ni swin’wana leswi nga fambisiwangiki kahle

Nkateko wa Gqweta-mumangari– xin’wana ni xin’wana lexi mumangari a xi byelaka gqweta i xihundla naswona xi nga ka xi nga hundziseriwi eka munhu un’wana handle ka mpfumelelo wa mumangari

Nkombiso wo Paluxa – laha u ringetaka ku paluxa munhu loyi a endleke vugevenga exikarhi ka lavo tala lava xaxameleke emahlweni ka wena

Ntiyisoxiviri – hi ku tshembeka lokunene ni ku tshemba leswaku u le ku endleni ka swin’wana leswi u nga ni mfanelo yo swi endla

Ntwelavusiwana/swivangelo swo twela vusiwana – swivangelo leswi endleka leswaku munhu wo karhi loyi a kumekeke a ri ni nandzu wa vugevenga a fanele ku nyikiwa xigwevo xo vevuka

Phosimotheme – xikambelo xa vutshunguri lexi endliwaka eka ntsumbu hi xikongomelo xo kuma xivangelo xa rifu

Rhasiti – phepha leri tirhaka tanihi vumbhoni byo amukela mali leyi hakeriweke kumbe leyi koxaka swilo leswi u tekeriweke swona

Rhekhodi ya vugevenga – nxaxameto wa vugevenga hinkwabyo lebyi u byi endleke ni ku kumeka u ri ni nandzu eka byona; laha byi tlhelaka byi vuriwa vukhotsiwa lebyi hundzeke (vukhotsiwa bya nkarhi lowu hundzeke)

Siku ro tlhelela – siku leri munhu loyi a nga ni xikombelo xa khoto (kumbe nkoxo wo tivonakarisa ekhoto) a nga ta tlhelela nakambe ekhoto ku ya twa hi ta xiboho; laha hi tlhelo rin’wana swi tivekaka tanihi “rule nisi”

Tsalwa ra swihehlo – phepha leri ekhoto ya ka Majisitarata ri longoloxaka milandzu hinkwayo leyi munhu un’wana a hehliwaka ha yona

Vonelotlhelorin’we – ku vumba vonelo ra mhaka yo karhi leri phewelaka etlhelo rin’we ntsena

Vukati (Xilungu) – vukati lebyi tsariweke naswona lebyi humelerisiwaka emahlweni ka majisitarata kumbe mufundhisi/ nkulukumba wa vukhongeri byo karhi

Vukati (Xintu) – varhandzani lava tshamaka swin’we handle ko va va tekanile hi xinawu

Vulamuri – ku tirhisa munhu un’wana ku pfuneta ku ahlula swiphiqo swa ku hambana loku nga kona exikarhi ka vanhu vambirhi

Vumbhoni bya mavarivari – mhaka leyi u yi tweke ku suka eka munhu un’wana

Vumbhoni byo khomeka – vumbhoni lebyi eneleke ku va munhu a humelela kumbe ku vumba nandzu wa kahle

Vumbhoni byo tihumesa enandzwini – vumbhoni lebyi kombisaka leswaku a wu endla swin’wana hi nkarhi lowu vugevenga byi endliweke ha wona

Vuswikoti bya Xinawu – vuswikoti hi tlhelo ra ta nawu bya ku teka goza ra xinawu kumbe ku vona leswaku u tekeriwa goza ro karhi

Vuxisi/Vukanganyisi – nandzu wa ku hemba ehansi ka xihlambanyo lexi endliweke ekhoto kumbe eka xitatimende lexi hlambanyiweke

Xigwevo xa le handle – xiphemu xa swigwevo swa le khoto kumbe ndziho lowu vekiweke etlhelo lowu nga ha vuyelerisiwaka ekhoto loko swi nga tshuka munhu yoloye a engeta nandzu lowu fanaka hi nkarhi lowu pimiweke

Xihehlo xa vugevenga/nandzu/xiendlo – nandzu wa le khoto lowu pfuleriweke loyi a endleke vugevenga

Xihlambanyiso xa vumbhoni – tsalwa ra xitatimende leri endliweke emahlweni ka khomixinari wo hlambanyisa laha ri hlambanyiwaka tanihi ra ntiyiso – ri nga ha tirhisiwa tanihi vumbhoni ekhoto

Xikalo xa swa le mandleni – xikalo lexi tirhisiwaka ku boha loko munhu wo karhi a ri xisiwana ku ringanela ku va a kuma mpfuno wa xinawu kumbe mudende

Xikhorwiso/Waranti – tsalwa leri humesiwaka hi mufambisi wa nandzu (kumbe mikarhi yin’wana hi phorisa leri nga ehenhla ka xona) leri nyikaka mpfumelelo wa swilo swo karhi ku fana ni ku khomiwa, ku secha na ku susa hi nkani

Xileriso xa Khoto – xileriso xa ximfumo xa mufambisi wa nandzu laha a byelaka un’wana ku endla swin’wana kumbe ku yima ku endla swin’wana

Xitatimende lexi hlambanyiweke – swin’wana leswi hlambanyiweke ehansi ka khomixinari leswi nga vumbhoni lebyi tiyeke ekhoto; xi tiveka nakambe tanihi afidavhiti

Xitatimende xa Mutwiswakuvava xa Ntikelo – xitatimende lexi nyikiweke hi ndlela yo tsarisa kumbe hi ku vulavula kunene hi mutwiswakuvava wa nandzu wo karhi; xi nga ha tsariwa hi xirho xa ndyangu eka timhaka leti khumbaka rifu, kumbe loyi a tokoteke; xi nga ha hlayiwa kunene ekhoto

Xitshimbiso – Xileriso xa Khoto lexi sirhelelaka munhu un’wana kumbe ku sindzisa un’wana ku endla swilo swo karhi

Xitsundzuxo/humesiwile hi xitsundzuxo – u humesiwile handle ko humesa mali ya beyili ni ku tlhela a tsundzuxiwa ku tivonakarisa hi siku ro karhi


��

Tinomboro ta nkoka to tihlanganisa ha tona

Tinomboro to tihlanganisa ta Mulawuri wa Vuchuchisi bya Vaaki

Xiyenge xa DPP BophutatswanaRiq: 018 381 9002Feks: 018 381 9033

Xiyenge xa DPP Kapa-VuxaRiq: 046 602 3000Feks: 041 502 1437

Xiyenge xa DPP xa Xifundzankulu xa Natala ePietermaritzburgRiq: 033 845 4405Feks: 033 394 6891

Xiyenge xa DPP xa FristataRiq: 051 410 6000Feks: 051 448 2671

Xiyenge xa DPP xa TranskeiRiq: 047 501 2655Feks: 047 501 2653

Xiyenge xa DPP xa Xifundzankulu xa TransvaalRiq: 012 351 6700Feks: 012 321 8176

Xiyenge xa DPP xa Xifundzankulu xa Kapa-VupeladyambuRiq: 021 487 7000Feks: 021 424 7825

Xiyenge xa DPP xa WitwatersrandRiq: 011 220 4122Feks: 011 333 0402

Huvo ya Mpfuneto hi ta NawuYi nyika vanhu lava nga ni mali yitsongo swinene magqweta na switsundzuxoRiq: 086 1053 425/011 877 2000

Musirheleri wa VanhuU langutisisa swivilelo ku suka eka vaaki leswi vangiwaka hi mihlangano ya mfumo kumbe vatirhelamfumoRiq: 0800 112 040

SAPS Yimisa VugevengaKu mangalela swigevenga na migingiriko ya vugevenga Riq: 08600 10111

SAPS Nomboro ya XihatlaYa ku vitana maphorisa hi xihatlaRiq: 10111

SAPS Nomboro yo pfuna ya ku Khomiwa ka Vamanana hi tihanyiNomboro yo pfuna ya maphorisa ya vamanana lava khomiweke hi ndlela ya madzolonga na tihanyi Riq: 0800 150 150

Tindhawu ta Nhlayiso ta Th uthuzelaKapa-Vuxa Xibedhlele xa St BarnabasLibode, Umtata Riq: 047 568 6274

Xibedhlele xa Cecilia MakiwaneMdantsane, East London Riq: 043 761 2023

GautengXibedhlele xa Mamelodi Riq: 012 801 2717

Xibedhlele xa Natalspruit Riq: 011 9091002/3/6/9

Xibedhlele xa Chris Hani Baragwanath, Soweto Riq: 011 933 1229/3346

KwaZulu-NatalXibedhlele xa Prince Mshiyeni Umlazi Riq: 031 907 8496

Phoenix Crisis CentreXibedhlele xa Mahatma GhandiDurban Riq: 031 502 2338

N’walungu-VupeladyambuXibedhlele xa Mafi keng Riq: 018 383 7000

Kapa-N’walungu Xibedhlele xa Kimberly Galeshewe Riq: 053 830 8900

Kapa-Vupeladyambu Xibedhlele xa GF Jooste, MannenbergRiq: 021 691 6194

Loko u nga enetisekangi hi ndlela leyi xivilelo

xa wena xi tirhiweke hayona, tihlanganise ni vanhu lava landzelaka...

Hofisinkulu ya Huvo ya Vuchuchisi ya Rixaka: 012 845 6000

Swivilelo kumbe swivutiso mayelana ni khoto ya le hansi swi fanele ku ahluriwa hi ku tsalela Muchuchisinkulu wa Vaaki wa khoto yoleyo. Loko u nga tsakisiwi hi mbuyelo wa kona, kumbe loko swivilelo swa wena swi khumbana ni Muchuchisinkulu, u nga yisa mhaka ya wena emahlweni laha yi nga ta wela emavokweni ya Ndhuna ya Vachuchisi wa ndhawu yoleyo. Loko nakambe nhlamulo ya kona yi nga ku enetisi, u nga ha endzela Mulawuri wa Vuchuchisi bya Vaaki wa ntlawa wolowo. Hi kombela leswaku u rhumela

xivilelo xa wena lexi tsariweke hi ndlela ya nkomiso laha xi katsaka ni nomboro ya nandzu na nomboro ya maphorisa ya CAS. Vito ra muhehliwa kun’we ni siku rakwe ro hetelela ku tivonakarisa ekhoto swi ta pfuna NPA. NPA yi ringeta hi matimba ku hlamula swivutiso hinkwaswo hi ku copeta ka tihlo.

Ku kuma vuxokoxoko hi xitalo, endzela www.npa.gov.za kumbe u fonela NPA eka 012 845 6000 ku kota ku kuma tinomboro ta tiqingho hi xitalo kun’we ni tiadirese.

Nongonoko wo Lulamisela Khoto

Nongonoko wo lulamisela khoto i nongonoko wa ku lulamisa na ku seketela timbhoni (ngopfungopfu vana) to nyika vumbhoni ekhoto. Vukorhokeri lebyi a byi kumeki eka tikhoto hinkwato. Ku kuma loko vukorhokeri bya muxaka lowu byi ri kona ekhoto leyi u nga ta nyika vumbhoni eka yona, hi kombela leswaku u tihlanganisa na Muchuchisinkulu wa Vaaki wa le ndhawini ya ka n’wina.


ku twisisa - national prosecuting authority of south africa · lnpa_npa_a5_brochure.indd 1-2...

Documents