BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ

İLAHİYYAT

··· FAKÜLT8SİNİN

ELMi MacMuasi .

N2 ıs•iYUN (HAZİRAN) 2016

Mültikulturalizm: dinlararas_ı münasibatfarin perspektivlari 353

. MÜLTİKULTURALİZM: DiNLaRARASI MÜNASİBöTLöRİN PERSPEKTİVLöRİ

Şölat 8/övsat oğln Zeynalov

AMEA Falsafa va Hüquq İnstitutunun . Dinşünaslıq va madaniyyatinfalsafi

problemiari şöba'sinin e/mi işçisi

Açar söz/ar: dialoq, din, multikulturalizm, sivilizasiya.

Kmo"leBbıe Cllooa: ôuanoz, pe!lUZUR, MyRiımuK)'RbmypanU3M, ıJU6UJlu:Jaıtwı. Key words: dialog, religion, multiculturalism, civilization.

Dinl:;)rarası münasib:;)tl:;)rd:;)n b:;)hs ed:;)rbn har şeyd:;)n avv:;)l onun

sivilizasiyalararası kommunikasiyanın t:;)rkib hissasi kimi n:;)zgrd:;)n keçifilmasi vg

· d:;)rk edilm:;)sinin vacibliyini · qeyd etm:;)_liyik. Belarus politoloqu V.A.Melnikin

fikrincg, ''başar naslinin mövcudluğu V:;) onun sonrakı sosial proseslgrdan asılı olan

hayatı gh:;)miyy:;)tli probleml:;)r toplusudur, m:;)cmusudur. Müasir sivilizasiyaların

sgciyyavi xüsusiyy:;)tlgri qlobal tghlükalarin vg probleml:;)rin gücl:;)niD:;)Sİ va artması

iig sgciyygl:;)nir" (5, 222). Hazırda bütün dünyada, o cümlgdgn Ş:;)rq va Qgrb

regionunda baş vergn hadis:;)lgrin inkişaf dinamikası bir sıra silsila qlobal

ziddiyygtlgr macınusundan ibar:;)t olsa da, onun gn mgrbzi aktor18.rından birini mghz

dinlgrarası münasibatlar taşkil edir. Bu anlamda hgmçinin etiraf etmaliyik ki,

"müasir dövrün reallığı ondan ibar:;)tdir ki, qloballaşma prosesi Qarblg Şgrq,

xristianlarla müsalmanlar arasındakı münasibgtlgri daha da partlayışlı hgddg

çatdırmışdır" (5, 223). Düzdür, obyektiv olaraq qeyd etmaliyik ki, bu "partlayış

haddind:;) olan münasibgtlgr"in t:;)kca Şgrq yg Qarb, müs:;)lman va xristian

aspektindan dayarl:;)ndirilmasi birmgnalı olmasa da, ziddiyygtl:;)rin motivi va tarixi inkişafı bu formatda olan :fikirlgrin birm:;)nalı şakild:;) inkanna da fın.ıdamental bgra:;)t

qazandıra bilmir. İngilis şgrqşünası Bemard Luisin qeyd etdiyi kimi "Asiya V:;)

Afrikanın bir sıra daha q:;)dim kultlan V:;) ID:;)d:;)niyyatl:;)ri il:;) müqayis:;)dg islam vg

xristianlıq ümumi nghang irslari olmaqla yanaşı - h:;)~Çinin bir-birindan daha çox

meydan gld:;) etm:;)k uğuronda mübahisa aparan qardaş dinl:;)rdir" (1, 8). İqtibasdan

354 Şölat 8/övsat oğlu Zeynalo_v

aydın olur ki, xristian va islam dininin ortaq bir dayari - monoteizmi ifada etmasina

baxmayaraq onların arasında meydan qazanmaq ~ğurundakı mübarizalarini tarixan

olduğu kimi, müasir dövrda da biz qabul etmak m::ıcburiyyatindayik. Ancaq qeyd

edak ki, dövriimüzda bu dinlarin har ·birinin neca qiymatlandirilınasindan asılı

olınayaraq onJ~r "özlarini Tanrının ali vahyinin daşıyıcılan kimi hesab edarak, bu

vabyin yerda qalan insanlara çatdınlmasına özlarini borclu" (1, 8) hesab edirlar.

Yaxud bu dialektik tafakkür monoteizmin mazmunundan qaynaqlandığı üçünonlan

bu ilahi v::ı~ylara va mazmunlarına müvafiq yanaşmalarda günahlandırmaq da

problemdan çıxış nöqtasi besab edila bilmaz. Başqa bir kontekstdan problema

. qiymat vermaya cabd edarkan bütün dünyada "İslam va xristianlığın bir-birini ham

bu, barnda digar masalalarda başlıca, daha doğrusu yegana raqib kimi hesab"

etdiklarini görürük (1, 8). Demali, bu konte~stda bir sLia politoloqların va alimJarin

qeyd etdiklari kimi, baqiqatan da dinlarin mahz ideologiyalarla bansısa müstavida

"ortaq" olduqlarını, yaxud bu "ortaqlığa" macbur edildiklarini qeyd etmak doğru

olardı. 8lbatta, tarixan olduğu kimi, bu raqabat uğrunda mübarizani dünyada

tamamila aradan qaldırınaq hala ki, heç bir qütba müyassar olmasa da, müasir

dövrün sg-ateji inkişaf dinamikasının ziddiyyatlari bütün dünyada dinlarin ortaq bir

düzan atrafında, ümuıni maqsadlar namina dialoqda va ya xoşgörülü münasibatda

olmalannı talab etniakdadir. Y axud ham Y axın Şarq badisalarini, ham da ki müasir

Qarbda baş veran nihilizm meyllarini, müxtalif anti-islam fobiyalarını takca xristian­

islam kontekstindan qiymatlandirmak özü da bölıranın aslinda lokallaşdınlması

anlamını ifada etmak demak olardı. Ancaq qeyd edak ki, yuxanda toxunduğumui fikir heç da na xristianlığa, na da ki islama baraat qazandLimaq cahdi yox, sadaca,

obyektivlik kontekstinda ümumi manzarani ifada edan bir baxış kimi

qiymatlandirilmalidir. Dünya tarlxinin son minilliyinin hansı sahifasini biz

varaqlamak istarkan orada haqiqatan da, bu dinlarin takca öz rnissiyalannın, ilahi

vabylarinin tabliğ etdiklarini deyil, ham da siyasilaşdirildiyinin,

ideologiyalaşdınldığının, bir çox aspektlarda coğrafi bölgülardan çıxış etdirildiyinin

şahidi oluruq. Ona göra da bütövlükda bu problem. baruda ümumdünya siyasi,

madani, bumanistik, dini, milli, etnik, iqtisadi raqabatlar va s. silsila ziddiyyatlari,

qısa ifada etsak, insanlığın ümurni ortaq problemi kimi, atrafa va başqalarına

instinktlardan doğan refleksiyası kimi xarakteriza edilmalidir. Yaxud Şarq va Qarb

ruhuna hakim kasilıniş bu "tarixi ekspansionist taleyi" na qadar paradoksal olsa da,

biz inkar va ya daf etmak, tarixin arxivina göndarmak iqtidarında deyilik. Bütün bu

ziddiyyat va qarşıdurmalar isa öz növbasinda müasir dünya sivilizasiyalan üçün har

Mültikulturalizm: dinlara1:ası ~iil?asibatlarin perspektivlari 355

kasi, har bir madaniyyati qane edacak, ortaq yeni bir paradiqmanın tapılınasını zanıri

şart kimi aletual etmakdadir.

Qeyd olunmalı ümidverici maqamlardan biri odur ki, ziddiyyatlar va qarşıdur­

malar reallığında dünyada qarşılıqlı dialoqlar, humanitar paylaşmalar, qarşılıqlı

amakdaşlıqlar uğrunda daima cahd edan camiyyatlar da vardır: · onlardan biri

Azarbaycan Respublikasıdır. Problema vahdat, vahid siyilizasiya, birgamövcudluq,

madaniyyatlarin, sivilizasiyaların, dinlarin dialoqu va amakdaşlığı, multikulturalizim

kontekstindan yanaşarkan dünyaya taqdim edilan Azarbaycan modelinin, haqiqatan ·

da, alternativinin olmadığı bir daha özünü sübut e~ş olur. Azarbaycan

Respublikasının prezidenti İlbam 8liyevin qeyd etdiyi kimi, "multikulturalizmin

hazırda dünyada altc;:rnativi yoxdur". Bu faktdır, reallıqdır. Yaxud dünyada tüğyan

etmakda olan manavi, sosial, etik, milli, etnik, humanitar, siyasi-iqtisadi va

dinlararası bölıranların b~lli üçün taklif edil::ın "Multikulturalizm platformasının"

alternativsizliyinl har hansı bir ideoloji kontekstdan, makrli maraqlar aspetctindan

bar bansı bir istar Qarb, istarsa da Şarq mütaxassislarinin ifrat taassübkeşlikla inkar

edilmasi an azından sağlam tafakkür üçün qabuledilmaz sayılınalıdır. Çünki

haqiqatan da qeyd olunmalıdır ki, ''Dinlararası münasibatlarda bölıran yaşanır.

İslamafobiya, ksenofobiya antisemitizm meyilari güclanir. Multikulturalizm

dayariari baqda hatta yüksak vazifa sahibiari tarafından çox tahlükali ifadalar

sasl:mir ki, multikulturalizm iflasa uğrayıb, multikulturalizm işiamir va onun

galacayi yoxdur." (8, 8). Daha sonra dünyada multikulturalizmi inkar edanlara

xitaban Azarbaycan Respublikasının Prezidenti ca;:ıab İlharo 81iyev müraciat edarak

qeyd edir: "Galsinlar Azarbaycana baxsınlar. Azarbaycanda multikulturalizıİr yaşa­

yır, möhkamlanir. Heydar mascidinin açılışında man,. şeyx hazratlari, Aleksandr ata,

Milix Yevdayev . çıxış etmişik. Budur, bizim reallıqhinmız. Bu · bizim üçün adi

qaydadır. Ancaq, eyni zamanda bizi:m xristian, yahudi qardaşlanmızın orada çıxışı

bir mesaj, siqnal idi, ham Azarbaycan camiyyatina ham bölgaya, ham da dünyaya.

Bax, bela olmalıdır. Budur normal hayat tarzi, budur normal siyasat." (8;8) Ham­

çinin bu normal hayat tarzi - tolerant ruh, milli, dini, irqi ayn-seçkiliya yol verma­

mak, bütövlükda- multikulturalizma apelyasiya, axtanlan paradiqma demak deyilıni?

Hazırda "dinlarin qlobal dirçalişinin" (4, 137) baş verdiyi müasir şaraitda

mövcud olan dünya dinlarin sivilizasiyalararctsı dinamika ila uzlaşması, yaxud tacrid

olunaraq özlari üçün aynlıqda, alahidda şakilda mövcudluqlannı davam etdirmalari

bir sıra camiyyatlar, filosoflar, alimlar, tadqiqatçılar, ziyalılar va hatta nazari fikir

üçün asas vacib suallardan hesab edilmakdadir. Müxtalif dirilar arasında baş

356 Şölat 8/övsat oğlu Zeynalov

verm~kda olan açıq va gizli konfliktlar, o cümla'dan Yaxın Şarqda baş veran

mülıaribalar; terrorlar va qarşıdurmalar, mazbablararası çakişmalar bir daha sübut

edir ki, dinlararası va clindaxili proseslar tarixan olduğu kimi, bu gün da bütövlükda

bütün dünyada bu sahanin yenidan müxtalif metodlarla tadqiqatlara calb edilmasini,

qiymatlandirilmasini, onun camiyy~tda oynadığı statusun daqiqlaşdirilmasini,

ahamiyyatini, yenid~n zaman kontekstinda izah edilmasini talab edir. Lakin biz

anlayınq ki, bu problem' o qadar geniş va darin falsafi va dini-falsafi "yükü" özünda

ehtiva edfr ki, onu kiçik bir araşdırmada ortaya qoymaq, müfassal izah etmak sadaca

mümkün deyildir. Önca bir fa.ktı qeyd etmak yerina düşardi ki, alman filosofu

K.Yaspersin da qeyd etdiyi kimi, "dina tadqiqat kimi yanaşmanın özünda artıq

mübarizanin rüşeymi vardır" (3, 636).

Qeyd edak ki, tarixan, aksar hallarda din onu tamsil edan mansublar tarafindan

yalnız dünyada mövcud olan an 'üstün haqiqat'' kimi, müstasnalıq iddiası ila taqdim

edildiyindan elmin va falsafanin digar sahalarina nisbatan pred.met olmağa o qadar

da açıq deyildir. Bu problemi takca har hansı bir monoteist va ya ~ünya clinlari,

yaxud harnin dinlariı:l har hansı birinin müxtalif mazhablari va ya tariqatlari ila,

yaxud carayan va sektaların özalliklan ila mahdudlaşdırmaq, dar çarçivay~ salmaq

da doğru olmazdı. Bela ki, bütün dünyada mövcud olan digar dinlarla yanaşı, "üstün

haqiqat" anlayışı, alman filosofu K.Yaspersin qeyd etdiyi kimi, "müstasnalıq iddiası

xristian dinina, yahudilarİn qanununa olan inamına, milli clina, islama da xasdır" (3,

651 ). Bu "miistasnalıq iddiası" fakt va tarixi reallıqdır. Ona göra da dialektik

tafakkür dinlarin tabiatından va mazmunundan irali g~lan bir anlayış olduğundan

onları bu üstün haqiqatlarindan imtinaya macbur etmak va ya onları amin olduqları

üstün haqiqatdan mahnırn etmak özü yeni bir ziddiyyatlarin tarnalini ortaya qoymaq

demak olardı. Bu kontekst nazara alınarsa, müasir dövrda dinlararası dialoq

deyarkan heç da bu dialoqlar zamanı clinlarin har hansı birina quru mexanizm,

dig~rina isa müstasnalıq kimi, baxmaq va ya başqa birilarina üstün haqiqat kimi,

mazmun va manaca elmi va ~-falsafi metodalogiyanı tatbiq etmadan, onların na

demak istadiklari haqqında izahadar apanlmadan qiymatverma va yanaşma

mübahisali, yaxud qüsurlu sayılmalıdır. Alman filosofu K.Yaspersin etiraf etdiyi

kimi, "falsafa va din aksiiyindan kanarda heç bir mövqe ola bilmaz. Bizlardan har

biri bu qütblülükda onlardan birinin tarafiDdadir va öz taeruhasina malik olmayaraq,

o birinin mahiyyatindan bahs edir" (3, 636), yaxud sadaca, müxtalif ideoloji qütblari

tamsil etmaya dünyada "mahkum" olunduğumuzdan bu qütblarda biz istasak da,

İstamasak da bölgüya (Şarq va Qarb timsalmda) maruz qalırıq. Hatta maraqlı

Miiltikulturalizm: dinlara~:ası miinasibatlarin perspektivlari 357

cahatlardan biri da odur ki, 1 989:cu ilda beynalxalq f~lsafi konfransda müasir

dövrün bir sıra filosoflan yekun olaraq bela bir qanaata galmişdilar ki, Qarb va Şarq

dayadarini sintez etmak üçün ela bir madani-neytral asas tapa bilmadikl::ırina gör~ onlar bir-birin;;ı uyğun deyildirlar (7, 55). Bu konfrai:ısdakı çıxışlarda Çin f::ılsaf::ısinin

v::ı dilinin, o cüml::ıd::ın bütövlükda Şarqin ''unikallığı" vurğulanmaqla yanaşı h::ıtta bu

''unikallığa" göra Asiyanın Qarb (yunan) irsindan total şakilda farqli olduğu

dafalarla diqq::ıta çatdınlmışdır. Burada tadqiqatçılar çıxışlarında göstarmişl;;ır ki,

Çin falsafasinda yunan falsafasinda olan ''varlıq" anlayışı, suby"elct-obyekt dualizmi

va s. yoxdur. Hatta · ayn-ayrı sivilizasiyalarda Tanrı, Dao, Brahman, Ruh kimi

transendent anlayışların izahı va ifada edilmalarinin özünün bela müxtalif tarixi va

sosial-psixoloji faktoı:larla alaqali olduğu asaslandınlmışdır (7, 55). Düzdür, bu

konfransda Qarbin falsafi problemiari va alahiddaliyi aslinda takca müsalman Şarqi

ila deyil, Asiyanın geniş hüdudlan ila, hind falsaf::ısi, xüsusan da Çin dilindaki

tenninlarİn unikallığı va onların falsafi özalliklarİ ila müqayisa edildiyindan Qarb

konsepsiyalannın onlardan farqli olduqlannı vurğulamaqla sona çatsa ·da, bu

dialoqların dünya üçün ahamiyyati m::ıhz "dialoqa cahd" platforması kontekstinda

xüsusi önam daşı.maqdadır. Y axud başqa formada desak, hatta falsafi v::ı m::ıdani

özalliklatin unikallığı "takrarolunmazlığı" isbr Şarq, istarsa Qarb üçün müasir dövrda

sivilizasiyalararası, madaniyyatlararası va o cümladan dinlararası münasibatl::ıri qatiy­

y::ın inkar etm::ıy;;ı asaslar vera bilmadiyind::ın bu nıünasibatlarin perspektivd;;ı daha da

iç-iç::ı galmasini, bir-birini tamamlamasını, qarşılıqlı mübadilasini talab etmakd::ıdir.

Qeyd edak ki, har hansı coğrafi, siyasi, ideoloji va hatta falsafi bölgülara

baxmayaraq, müasir dövrün problemlarinin analizi biza bela bir fikri talqin edir:

dinlararası münasibatlar na bir dinin digarina qarşı tazyiqi ruhunda baş tutmalı, na da

ki hayata keçirilmalidir. İnkar yalnız ba~a da, o halda müınk:üÔ ola b!lar ki, har

hansı tasisat öz mazmununa söykanarak dialektik inkann mümkünlüyünü dini­

falsafi kontekstdan başqalannın başa düşa bilacayi formada izah edarak asasıandıra

. bilsin. Bu proseslar isa, haqiqatan da, son daraca mürakkab va darin bir problem,

hatta bazilarina göra abadi "hallolunmaz" xarakterli problem hesab edildiyindan,

fikrimca, ortaq bir maxrac, sekulyar yaşam, paralel mövcudluq va mübaribasiz

dünya namina dialoq, tolerantlıq va multikulturalizm anlayışı bir paradiqma kimi,

ham dinlatin va tariqatlariİı öz daxillarinda, ham da din-dövlat münasibatlarinda

İstanilan modelin an fundamental aktoru kimi çıxış etmalidir (Azarbaycan

multikulturalizm.inda olduğu kimi). Çünk.i müasir qlobal tahlükalar va tahdidlar

bütövlükda dinlararası dialoqlann ham müxtalif sivilizasiyasiyalar arasında, bam da

358 Şöl~t CJ/övsat oğlu Zeynalov

ist:mil;;ın ölbnin daxilind;;ıki bölıran ş;;ıraitind;;ı vacibliyini qaçılmaz ş;;ırt v;;ı hadis;;ı · kimi aktual ·etm;;ıkd;;ıdir.

Qeyd olunmalı vacib m;;ıqamlardan biri d;;ı odur ki, hazrrda qloballaşan epoxada ;;ın aktual badis;;ıl;;ırind;;ın olan "dinl;;ırin qlobal dirç;;ılişinin" baş verdiyi ş;;ıraitd;;ı

sivilizasiyaların müxt;;ılifliyinin, b;;ış;;ıriyy;;ıtin eyni bir monotonluqdan ibar;;ıt

olmadığının, müxt;;ılifliyin ;;ıslind;;ı ilahi bir z;;ırur;;ıt olduğunun dünyada taqdim, t;;ıbliğ v;;ı t;;ılqin edilm;;ısi çox vacib ş;;ırtdir. Başqa sözl;;ı, müxt;;ılif t;;ısisatlar t;;ır;;ıfind;;ın . nec;;ı qiym;;ıtl;;ındirilm;;ısind;;ın asılı olmayaraq, dözümlülük, tolerantlıq v;;ı . bir srra humanizm anlayışlannın ümumi olaraq dini dialoqların baş tutması üçün vacib aktor kimi, müxtalif m;;ıdaniyy;;ıtl;;ırin ortaq d;;ıy;;ırl;;ır namin;;ı· bir masa ;;ı trafında iştirakma

ilkin möbbm · z;;ımin yaradan bir postulat olduğu artıq heç kimd;;ı şübh;;ı

doğurmamalıdrr. Tolerantlıq v;;ı dözümlülük "universiumım" ;;ın ;;ısas t;;ırkibi kimi b;;ıssas ş;;ık:ild;;ı olsa bel;;ı, ist;;ınil;;ın dinl;;ırin daxili aktorlan timsalında bu v;;ı ya dig;;ır ş;;ıkild;;ı h;;ımiş;;ı, tarix;;ın olduğu kimi, orada vardrr. Ona gör;;ı d;;ı nüv;;ı t;;ıhlük;;ısinin,

aclıq v;;ı qarşıdurmaların ümumdünya iqtisadi v;;ı siyasi bölıranların bütünlükl;;ı

b;;ış;;ıriyy;;ıti t;;ıhdid etdiyi bir ş;;ıraitd;;ı dinl;;ırarası dialoqlar zamanın ;;ın ak:tual v.;;ı vacib suallarından biri hesab edilmalidir. Qeyd edak ki,. dinl;;ır tarixin bütün dön;;ıml;;ırind;;ı müayyan ziddiyy;;ıtlara baxmayaraq, son anda h;;ımiş;;ı ö~ mazm.unlanndan çıxış

ed;;ır;;ık tolerantlıq, dözümlülük, humaniznı, sülh v;;ı v;;ıhd;;ıt amill;;ırin;;ı hörm;;ıtla

yanaşmışlar. Ümumınilli lider Heyd;;ır 8liyevin qeyd · etdiyi kimi, "tolerantlıq, dözümlülük çox geniş anlayışlardrr. O, h;;ım insani münasib;;ıtl;;ırin, h;;ım insan c;;ımiyy;;ıtind;;ı gedan proseslarin, ham d;;ı dövlatlararası, millatlararası, dinl;;ırarası

münasibatl;;ırin bir çox · c;;ıhatlarina aiddir... O, takca dinlarİn bir-birii1;;ı

dözümlülüyünü deyil, h;;ım d;;ı bir-birinin adatl;;ırina, m;;ınaviyyatına dözümlülük, m;;ıdaniyyatlara dözümlülük demakdir"(6, 12):

Hamçinin qeyd etm;;ıliyik ki, bazrrda dünyada diniararast dialoqlann apanlmasında ideal, daqiq, s;;ıhvsiz v;;ı qüsursuz bir hall sxemi mövcud olmadığından bu dialoqun hayata keçirilm;;ısi bütövlükda b;;ızan çatinliklarl;;ı, mü;;ıyy;;ın tapkilarl;;ı qarşılansa da, h;;ır halda müasir zakanın bu istiqamatdaki cahdlari taqdiralayiq hadisalard;;ın hesab edilm;;ılidir. Dinl;;ırarası dialoqlar zamanı müxtalif sivilizasiyalara aid dünya dinlarinin qarşılıqlı olaraq öyranilm;;ısi dünyada mövcud ·olan dini, mad;;ıni, milli müxt;;ılifliyin başa düşülm;;ısin;;ı g;;ıtirib çıxanr, bu da dinlararası

dialoqlann daha geniş aspektd;;ı d;;ırk edil;;ır;;ık q;;ıbul edilm;;ısini şartl;;ındirir. Başqa

sözl;;ı, bütövlükd;;ı dialoq, o cüml;;ıd;;ın dinl;;ırarası dialoqlar, m;;ıntiqi z;;ırur;;ıt kimi,

dünyanı universal bir v;;ıhd;;ıt;;ı aparan ·yolda . müasir terrorizmd;;ın va

Mültil..7.tlturalizm: dinlara~:ası miinasibatlarin perspektivlari 359

qarşıdurmalardan "sarszlmış epoxa" üçün bir resept rolunu oynaya bil~r. Paralel

olaraq, biz bir h~qiq~ti d~ d~rk edirilc ki, "dialoq ~rur~ti b~rab~rsizliyin, yaxud

r~qabatin makrini lağv etmir" (2, 68) va yaxud dialoq onu tamamila aradan

qaldırmaq imkanını özünda ehtiva edan möcüzali bir eliksir da deyildir. Ancaq

bütün bununla yanaşı, bir daha onu xüsusila vurğulamaq yerina düşardi ki, dünyanın

an ''unikal", ab "ekzotik", an "takrarsız" madaniyyatinin, dininin, falsafasiDin va

hatta dünyagörüşlarinin özalliklarina baxmayaraq, onların öyranilmasi va qarşılıqlı

mübadilasinin andişasiz va asan yolu sağlam mübadilalara açıq olmaqda,

münasibatlarda sağlam tafakküra apelyasiyada, tolerantlıq, humanizm va

multik:ulturalizm perspektivin~ doğru istiqamatlanmiş münasibatlardadir. Bunsuz

dünyanın perspektivlarini düşünmak çox qorxuludur.

8lbatta, bütövlükda dini dünyagörüşda dialoq va amakdaşlıq masalatari bir çox

hallarda taassüf ki, mürakkab, bazan da ziddiyyatli proses hesab edilir. Bu anlamda

müasir qloballaşan dünyada dialoqların normal taşkili va iiık.işafı üçün aşağıdakıları

. nazara almaq maqsadauyğundur:

1) Dinlararası dialoq va amakdaşlıq sivilizasiyalararası dialoq va amakdaşlığın

mühüm tarkib hissasi kimi daima nazari :fi1ain diqqat marbzinda olmalıdır.

2) Bu problematika tarixi varislik hüququndan bahralansa da onu müasirliyin an

hassas problemi kimi daima falsafi va dini-falsafi aspektdan tadqiqata calb etmak

vacib şartdir;

3) Dini dünyagörüşda dialoq va amakdaşlıq masalasi takca dinlararası problem

olmayıb, hamçinin tarixi inkişaf prosesinda va perspektivda har bir dini sistemdaxili

münaqişa va fikir aynlığını aradan qaldırmaq üçün başlıca şartdir; ·

4) Dini dünyagörüşlarİ daxilindaki ifrat taassübkeşlik va fanatizm hallarını

aradan qaldırmaq, hamçinin bir din mansublarınm başqa din mansublan ila dialoq va

amakdaşlıq mühitini tarnin etmak üçün dözümlülük, tolerantlıq va multikulturalizm

platforması başlıca şartdir;

5) Dinlararası dialoq va amakdaşlıq sekulyar asaslarla dünyada vahdat,

humanizm, ürourobaşari manavi birliya davat saciyyasi daşımalıdır.

Son olaraq qeyd edak ki, müxtalif aspektlarda dünyada baş tutan dialoqların

mahiyyatina uyğun olaraq, dinlar arasında hayata keçirilan dialoqlar mütaraqqi bir

qurucu proses kimi, birinin digarina etimadına, başqasının dininin, aslinda,

özününkünün mazmunca oxşan, formaca farqli olan zanıri alternativi kimi qabul va

dark edilmasina gatirib çıxara bilar. Bu isa natica etibarila tarixan sivilizasiyalar,

millatlar va xalqlar arasında arzulanan, lakin bazan spekulyativ sabablardan, yaxud

360 Şölat 8/övsat oğlu Zeynalov

tarixi ş~raitd~n asılı olaraq ziqzaqlara, ·ı~b~ddülatlarır uğradılan dialoqlann h~yata

keçirilın~sinin m~ntiqi davamı olaraq sülh~ v~ ~m~kdaşlığa töbf~ kimi qiym~tl~ndi­

rilm~lidir. Yaxud perspektivd~ ümid edil~n "Omeqa nöqtasinin" böyük f~thi dialoq

v~ ~m~kdaşlıqdan keçir. Bunsuz dünyanın g~l~c~yini t~s~vvür etm~k yanlışlıqdır.

Başqa sözl~. alman filosofu İ.K.antm "falsafa neca mümkün ola bi/ar"? tezisini biz

d~yiş:m~k, müasir dünyanın galacak ta/eyi dialoqsuz va multikulturalizmdan kanar

neca ola bi/ar" formasında n~zari caliatdan konstruksiya etsak, dünyanın gal~cayi dialoq v~ mültikulturalizm perspektivindan k~narda çox tahlük~li va darkedilmazdir.

Mültikulturalizm: dinlarar,ası rrıünasibatlarin perspektivlari 361

anaBİYYAT SİYAHISI

1. EepHap.u. JI. HcnaM H 3arra.u.. MocKBa: EH6n.-6orocn. HH-T cB. AnaeTona

AH,ı:qJeH, 2003, 317 c.

2. ilham M~mm~dzad~. Bir daha f~ls~f~ haqqında. Müasir yanaşmalar. T~mayüll~r. Perspektivl~r. Bakı, "T~knur", 2012, 216 s."

3. K.Yaspers. Tarixin m~nası v~ t~yinatı. Bakı, "Z~kioğlu" n~şriyyatı, 2008,

764 s.

4. XaımmrroH C. CToJIKHoBeHHe l{FI.BHJIH3aıuill. Ilep. c aHrn. T.BeJIHMeeB.a,

MocKBa: ACT, 2006, 571 c.

5. H.B.Hüseynov. Ş~rq-Q~rb münasib~tl~rind~ qloballaşma: ideoloji-siyası

anlamında. Bala, "T~knur", 2008, 333.

6. S.Hüseynov. "Az~rbaycanda dini tolerantlıq m~d~niyy~ti: tarix v~ müasirlik".

Bakı, "T~knur", 2012, 176,.s.

- 7. $.8.Zeynalov. Sivilizasiyalararası münasib::ıtl~r: probleml~r v~ perspektivl~r. Bakı: Oğuz Eli n::ışriyyatı, 20141 240, s ..

8. Dövl~t v~ Dinjurnalı . .N'!! 7 (36) İYUL 2015

362 Şöl~t ôlövsat oğlu Zeynafov

XÜLASa

Mü~llif m~qal~d~ dövrümüz V~ tarix üçün ~n h~ssas V~ mübahis~li sayılan bir problem~ - dinl~rarası münasib~tl~r~ toxunmuşdur. O, m~qal~d~ dinl~rarası

dialoqların vacibliyini qeyd etm~kl~ . yanaşı onun sivilizasiyalararası bir problem kimi d~rk edilm~sini d~ vacib ş~rt kimi göst~rm~y~ c~hd etmişdir. H~mçinin m~qal~d~ humanizm, tolerantlıq v~ ~n başlıcası multikulturali~ platformasının

müasir ziddiyy~tl~rd~ olan Ş~rq-Q~rb problematikası v~ dünya üçün son d~r~c~d~ vacibliyi diqq~~ çatdınlır.

PE3IOME

,[{aHHM CTaTbR llOCBmr(eHa · rrpo6ıreMe Me»<pe~03H0f0 ,ZUiaJIOra, lfTO RBJIReTCSI aıcrya.JThHOM rrpo6ıreMOM COBpeMeHHOCTH. 3Ta npo6ıreMa RBJIReTCSI . B(l)KHeMmeM COCTaBHOM qaCT.biO Me)[(I(HBHJnl3aiUIOHHOf0 AHaJIOra, qTO · -ı:aiOKe aıcrya.ırn3HpyeT BIDKHOCTb HCCJie.l(OBamm B :noif: o6ıraCTR. llponaraH,zı;a TaKHX

UeHHOCTeM, KaK ryMaHH3M, TOJiepaHTHOCT.b H MY1I.bTHKY1I.bT}'PaJII13M MO:>KeT CJIY:>KHTb Ha.rı;e>KHOM 3aiUlfTOM B JIHKBH.ı:ı;aUHH KOH<İ?JIHI<TOB Me)l(.l(y BOCTOKOM H 3arra.ı:ı;oM B coBpeMeHHYIO :moxy.

SUMMARY

The author investigated problem of interreligious releatioship which accepted as the most sensitive and controversial for our history and period. He emphasized significant of interreligious djolog, also he accepted its consedriration as a int~rcivilizational problem. Moreover, in this article given attention to The East­West problematics and significancy of modem · contradictions of humanism, toleration and mainly multiculturalism platform.

Bu iş Azarbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elınin İnkişafı

Fondunun maliyya yardımı ila yerina yetirilmişdir - Qrant N!! EİF-2014-9(24)-14/14/5 .