BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ

İLAHİYYAT

··· FAKÜLT8SİNİN

ELMi MacMuasi .

N2 ıs•iYUN (HAZİRAN) 2016

Osmanlı dövründa va müa~irfa~zsiz banklarda·istifada olunan iqtisadi prinsiplar · ' 289

OSMANLI DÖVRÜNDa va MÜASİR FAİZSiz BANKLARDA İSTİFADa OLUNAN İQTİSADİ PRİNSİPL8R

Sanan 8zimov

İstanbul Ticarat Oniversiteti

Beynalxalq Bank İşi va

Finans Bölmasİ Magistrantı

Açar Söz/ar: Osmanlı İmperiyasz, Faizsiz Bank/ar, İqt~sadi Prinsiplar

Key words: Ottoman lmperia, Non interest Banks, Economic Principles IOııoııeobıe Cllooa: · OCMaHCKClf/. l1MnepUR, HenpolfeHmHbıe EaHKU,

3K.OHOMUti€CKU€ flpıtHZJUnbZ

Giriş

Osmanlı -İmperiyasında iqtisadi sistemin yaranması, t~m~l xüsusiyy~tl~ri v~

quruluŞlan baxımındanislam iqtisadiyya~ v~ eyni zamanda İslam dövl~tl~rinin böyük xidm~ti olmuşdur. Xüsusil~ s~ıcuqlular, Elxanlılar, Eyyubil~r. M~mlukl~r V~ Anadolu B~ylikl~ri bunların ~n mühüm olanlandır. İqta-timar, muqataa, fiitüvv~t­~xilik-~snaf, hisb:;)-ihtisab kimi iqtisadi v~ ictimai quruluşların bu dövl~tl~rdan miras qaldığını bilirilc ı

8srl~rdir İslamın bayraqdarlığını ed~n, Osmanlı İnıperiyası da ~sas t~m~l iqtisadi prinsipl~r arasında faizd~n uzaq, xarici borclamriadan ~kin~n2, maz~nn~nin

ı Tarixi m~luınatlardan yola çıxaraq, dövl~tin siyasi nüfuza yol açan böyük torpaq mülkiy­y~tl~rina mane olması masalasidir. Burada fardin çalışdığı torpaq sah~sinin sahibi olması baxımından, böyük torpaq m!ilkiyyatlarina çevrilmal~rinin qarşışı alınınağa çalışılmışdır. Mahı bu da, torpaq va ~kin siyasatinin ~sas t;}m~li olaraq tatbiq olunmuşdur. Boş torpaqların da eyni şakild~ bu sistemin t~tbiq olunması ~sas olaraq q~bul olunmuşdur. Hala Hz. Peyğarn­bar dövrtind~n iqta dediyimiz bu sistein, timar sistemi olaraq növbati marhalalarda ortaya çıxmışdır. 2 Mehmed Fuad Köprülü, İslam ve Türk Hukuk Tarihi Araştumalar ve Vakıf Müesseseleri 1890-1966, haz. Orxan Fuad Köprülü, İstanbul: Ötükan Naşriyyatı, 1983

290 Sanan ozimov

sabit tutulmasına çalışan3, v~qfm~d~niyy~tini4 daha da t~kmill~şdir~rak, dövl~tin öz

sarhadl~rind~ sabit iqtisadi prinsipl~rin icra olunmasım t~min etm~y~ çalışmışd.ır. Mahz bu baxımdan m~qal~miz, ilk İslami dövlatl~rd~n miras qalan iqtisadi tamallari takmillaşdiran v~ müasir faizsiz banklann5 da qurulması taminatım veran sistemin

tarnal iqtisadi prinsiplarindan bahs etrİıakdadir.

A. İlk faizsiz Banklar Ümumiyyatla faizsiz banklarm tarixina nazar salsaq, ilk olaraq qarşı.mıza çıxan

yahudil~r t~r~findan qurulan Aqibi Bankı m.ö. 700-cü ilda Babilda qurulmuşdur. Bank asas olaraq ev, torpaq sah~si, at, qul v.s. kimi tarnal _ehtiyacları qarşılayan bank

va müşt~ri arasında faizsiz ticaratin taşkil olunması üzarin~ qurulmuşdur. Bundari başqa, Roma dövründ~ Hökiimdar Tiber xalqa daşınmaz amlak ipotekası qarşılı­ğında faizsiz kredit vera bilm~ qabiliyyatina sahib ilk dövl~t bankı qurmuşdur. Faiz­

siz bankçılıq kimi ifada eda bilacayimiz bu ilk taşkilat, qurum olaraq da ifada eda bilarik. Eyni zamanda bu iqtisadi prinsiplari m~badlar d~ i cra edirdi. 1 198- ci ild~

bela bir funksiyanı icra edan başqa bir quruluş da taşkild olunmuşdur. XIV -cü asrd~ Franche Comeda burjuaziya topladığı s~rmaya ila üzvl~rin~ borc pul ver~n bir

sandıq, yaxud hovuz qumıuşdur. I:ondon kardinalı Michel Nortlıburgda 1361-ci ild~

Saint-Paul kils~sind~ topladığı s~rmay~ il~ xalqa faizsiz çekl~r t~tbiq ed~n bir fon t~şkil etmişdir. Xristiyan hacıların can v~ mal tahlükasizliyini tarnin etmak üçün

Temple mazh~binin mansublan olan Tempierlerin verdiyi s~daq~l~rin, ~manatlar ilk m~rhalada faizsiz olaraq istifa~a olunmuşdur. Tabü ki, bu kimi quruluşlar

sahibl~rinin samimiyyat va niyyatina göra ilk marh~lad~ ~man~t, s::ıdaqalarl;;ı yola· çıxaraq, bir müdd::ıtdan sonra faiz ver~n qurumlara çevrilmişdir. 6

Q~dim Babild~n başlayan · faizsiz sisteml~r ilk m~rh~l~d~ ancaq borc ve~~kl~ kifay~tl~n~n, xalqın ehtiyacım qarşılayan, ictimai uçurumu d~rhal aradan qaldırmağa çalışan m~qs~dl~rl~ meydana g~lmişdir. Növb;;ıti m~rh~l;;ıd~ . is~ ~man~tl~ri faizi~

ver~n, bir t~r::ıfin s~b~bsiz varlanmasına, dig~r tar~fin riski tamamil~ üzarina alması

3 Daha geniş malumat üçün bax: 8hmad Tabakoğlu, İslam İktisadı Açısından Kalkınma,İstanbul: İslami Elm.lar Tadqiqat Vaqfi Naşr, 1987 . 4 Daha g~niş malumat üçün bax: Ziya Kazıcı, Osmanlı Vakıf Medeniyeti, İstanbul: Bilga Naşr, 2003, Mehmed Fuad Köprülü, İslam ve Türk Hukuk Tarihi Araşhrmalar ve Vakıf Müesseseleri1890-1966, haz. Orxan Fuad Köprülü, İstanbul: Ötükan Naşr., 1983 5 Bekir Ali Bilgiç, İslamdaKazanç Sistemi ve Çalışma Hayatı, İstanbul, 1990, s. 142 6 Burhan Ulutan, Bankaçılığın Tekamiilü, Ankara, 1957, s. 37-38

Osmanlı dövründa va miiasir faizsiz banklarda istifada olunan iqtisadi prinsiplar 291

il~ ciddi ictimai problem.l~rin ortaya ·.çıxması il~ Hammurabi faizi qadağan ed~n. h~r iki t~r~fin baqqını t~m~l ed~n qanunlar ortaya qoymuşdur. Yunanların da, bank

sistemini Babill~rd~n aldığı ifad~ olunmaqdadır. Bir çox xüsusi banklar meydana g~lmiş v~ "trapezites" deyil~n s~rrafların bu işi icra etdiyi d~ m~lumdur. Romada bank işini t~şk:il ed~nl~r, orta çağda öz adiarına pullar basclıraraq, bu pulların d~y~ri

il~ oynamağa başlamış, özl~rin~ gör~ daha uyğun miqdarı t~yin etmişdir. Bu f~aliyy~tl~ri icra ed~n ş~xsl~rn ''bancberis", önl~rind~ki masalara is~ ''banco" deyilmişdir. Bunlar pulun ·mühafiz~si, maddi daruşmanlıq, pul gönd~rilm:}si, kredit

işl~ri, hesablar arası d~yişm~l~ri d~ icra etm~kd~ idi.

B. Faizsiz Sistemlarm Qurulma Ehtiyac va Zarurati İlk faizsiz· quruluşların tarixin~ diqq~t ets~k, bunların ~ks~r~n dini V:} m~n~vi

ağırlıqlı ibad~t yerl~rind~ t~şkil olunduğuıiun, insanların ibad~tl~rinin bir parçası

olan s~d~q~l~rinin verm~si, z~katlarının din t~ınSilçil~rin~ verm~si il~ toplanan miqdarın din t~msilçil~ri t~rnfind~n borc olaraq verilm~si, torpaq sah~l~rinin

işl~dilm~si, yeni ibad~t yerl~rinin, t~hsil m~rk~zl~rinin v.s. qurulması üçün istifad~

. olunması da bir h~qiq~tdir. İslamdan~vv~l cahiliyy~ ~r~bl~rind~ d~ riba, faiz b:}y~nilm~y~n · prinsip olaraq

qarşımıza çıxmaqdadır. K~b~nin inşa olunması ~rin~ 8bu V~hb i. Abd ~1-

Ma~mi Qureyşlil:}r:} bel~ demişdir: "Bura ancaq t~miz qazanclarınızı S:}rf edin. N~ zinayla, n~ faizi~ alaraq, n~ d~ başqasına zülm ed~mk qazandıqlarınızı K:}b~nin

inşası üçün g~tirm~yin. Dinimizin d~ insan qaynaqlı olması baxımından, t~m~l ilahi ~mrl~r arasında c~miyy~tin r~fahını, bölüşm~ m~d~niyy~tini t~ınin etm~k ~sa:s

meyyarlardan olduğu üçün, İslam müs~lmanlar arasında _borc verm~, ortaq iş

birlikl~rinin qurulmasını, müşt~mk f~aliyy~tl~rin icra olunmas~ t~şviq etmişdir. İnsan ancaq madd~d~n ibar~t deyil, ancaq maddi t~ıninatını t~~ etm~kl~

kifay~tı~nm~y~n, m~n~vi bütövlüy~ d~ sabib olmalıdır. H~r şeyin ~xlaqı, olması . baxımıdan iqtisadiyyatın qurucularından olan John M. Keynesin ifad~ ettidiyi kimi, "İqtisadiyyat ~slind~ t:;ıbü elrridir, onun da bir ~xlaqı var". 7 İslami qaynaqlarda is~

- mudaraba, ortaq şirk~tl:;ırin, v~qfl~rin qurulması dem:;ık ol.ar ki, Hammurabi

7 İqtisad.iyyat axlaqdan güc alar. Çünki hüquq kiııii iqtisadiyyat da, axlaqın bir ünsürüdür. Milli galirin artmasına, istehsalatın artmasına dastak olması an İnühüm prinsiplardandir. Ancaq asas maqsad, iqtisad.i faaliyyatlari tamiz bir sistem üzarina qurmaqla, sistemin davamlılığını onun sağlamlalığı ila tamin etmak mümkündür ·

292 Sanan ozimov

qanunlannda8 olduğu kimi faizsiz sitemind::ı olduğu kimi faizsiz sistem::ı b::ıll.Z;}r

m;}cra almışdır.9

C;}miyy::ıtl::ır arasında t~b~q~l::ışm~ d~ faizsiz sisteml::ırin meydana g::ılm~sin::ı

S;}b;}b olmuş V;} bu m;}rh~l~ni daha da sür~tl~ndirmişdir. T~b~q~l::ır arasınöa ilk, orta

V;} üst m;}rh~l;}l;}rin bir-biri arasında ictami münasib;}tl;}rin sağlam tutulması, orta

t;}b;}q;}nin d;}racasinin artırılması, ciddi maddi uçurumların aradan qald~ası

c~miyyatlarin da sağlam böyüm~sini t::ımin etın~kd~dir. T~~süf ki, s~rmay::ı sahibi

olan şaxsl::ır çox vaxt güc sahibi olanlar v~ bu gücü istadikl~ri kimi istifad~ etın~

haqqlannın olduğu q~rarı il::ı, c::ımiyy::ıtl::ırin m~hvini sür::ıtlandirmişdir. Bu baxı.mdan

faizsiz iqtisadiyyatın ~sas t~m~ll~ri olaraq ortaqlıq. ictimai müsuliyy::ıt, tai~fl::ır · arasında risklarİn bölüşdürülm~si v.s. müşt;}r~k f~aliyy;}tl~ri daha da t~lanill~şdir­

mişdir. 10İqtisadi asasiardan malum olduğu kimi, bütün iqtisadi quruluşlar risk~ meyyardır, qırılğandır. 1 1 '

C. Faizsiz İqtisadi Prinsiphu Faizsiz iqtisadi ~saslara sahib olan quruluşların asas çalışma prinsipl~ri v::ı

disiplinl~rin~ g~linc::ı, bunları aşağıdaki kimi ifad ed~ bil~rik. ·

ı. ·Qarşılıqsız Finans Qaynaqları. Bir maddi ehtiyacı olan ş~xsa tamamil~

ehtiyacını qarşılamaq, xeyir m~qsadi il::ı digar dünyada qarşılığını görm~k. verdiyini

bir sadaqa olaraq q;}bul etın~kl~ veranin ona yenid?n nasib edacayini bilınay~

;}Saslanmaqdaqır. 12 8slind~ bu cür finans quruluşlan, banklar arası faaliyyatf~rd~ bir -

8 Qadağalar, tatbiqatlarla alaqadar geniş ID;}lumat üçün _ bax: Horst Klengel, Kral Hammurabi va Babil günlüyü, tar. Nesrin Oral, İstanbul: Telos Naşr, 2001 ~aha geniş malumat üçün bax: Shaikh Mahmud Ahmad, Towards İnterest - Free Bank:ing, Pakistan: İslam Madaniyyati Üniversiteti, 1991 1~ustafa Uçar, Türkiye'de dünyada faizsiz bankacılık ve hesap sistemleri,Fey Vaqfi Naşriyyatı 11Ayalarda, hactislard;} eyni şakilda riskin aradan qaldınlmasına aid ;}qd, vadiara sahib çıxmaq, verilacak borcları gecikdlrınamak, bcirc alanın mıqd sıxıntısı yaşamaması üçün qati ::ımrlar bildirinasi va borc pul verilmasi, çatin balda olan bir zangin da olsa onun bu v::ıziyyatindan xilas olunması maslabat görülmakd;}dir. Servet Bayandır, The Reciprocity Princip/e in islamic Law and its Application as A Credit Risk Management Tool in Finance,İslam Hüququ Tadqiqatları Dargisi, S. 21, 2013, s. 293-306 12 Camiyyatin zakat va sadaqalarinin eyni vaxtda elitiyac sahiblarina verilmasi, iqtisadi tamallari zadalaya bilmasİ maddi ~saslar üzara ciddi -problemlara sabah ola bilmasi narahatçılığı, iqtisactiyyatçılar tarafindan dila gatirilmişdir. aslinda banzar hadisanin heç bir toplumda yaşanmadığının şahidi olmaqla birlikda, Xalifa Ömar i. 8bdul Azizin (bicri 99-

Osmanlı dövn"inda va müasir faizsiz banklarda istifada olunan iqtisadi pr!n~iplar . 293

borc mezanizmasına çevril~ bil~r: Banklar, iqtisadi qi.ıruluşlar öz aralarınc;laki

ehtiyaclanw aralarındaki müqavil~l~rl~, faizsiz t~tbiqatla daha az maliyy~tl:) h~ll ed~ bil~rl~r.

2. Qarşİlıq Alınan Finans Qaynaqlarından Olan Müşaraka - Xüsusil~ticari müqavil~l~rd~, yatınmlarda ~sas olaraq q~bul_ olun!ln qarşılığı alınan finans yönt~m­l~rind~ qarşı has:)n13, ariy~t v~ yaxud qiy~mi mal borcu'\ ortaqlıq v~ yaxlıd

şirk~tl~rin qurulması tarix boyu insanların müşt~r~k çalışmalarım t~şkil ed~n. ortaq

s~rrnay~d~n ~ıd~ olunan g~lirl~rin ortaqbölüşdürülm~sinit~min ed~n faizsiz t~tbiqat­lardan olaraq q~bul olunur.

3.Mülk ortaqlığı15, ticari ortaqlıq, akit ortaqlığı16 v.s. növl~rd~n ibar~tdir.

Burada h~mçinin faizsiz prinsipl~rin istifad~ olı.inmasındaki t:)nqi~~r~ cavab olaraq, mudaraba ve muşarakanın istifad~ olunması il~ ~laq~dar b~zi ~lav~l~ri ifad~ etm~k

ist~yirik. Bu ~sas prinsipl~r mudaraba v~ muşarakanııi istifad~ olunmasını da m~hdudlaşdırmaqdadır.

a. Zar3r Riski: Bu prinsipl~rin istifad~ olunmasıt~ş:)bbüs finansmanın, faizsiz banklarda ortaq olmasının ·~n mühüm riski, d~st~kl~rin bş:)bbüsl~r qarşılığında z~r,;ır etm~ imkanının yüks,;ık s~viyy:)d~ olmasını ifad:) edir. Faizsiz bankların

t~ş~bbüskarlara verdikl~ri dgst~yin, z~r~r etm,;ıl,;ıri halında bu z~r~ri ·özl~rin~ ortaq olan s~rfiyyat sahibl~ri il,;ı müşt~r~k paylaşınası faizsiz bankların ,;ısas f~ls:)f,;ısini

t~şkil etm,;ılidir. Şübh~siz insan fitri olaraq z~r~rsiz kar :)ld~ etm,;ıkl~. z~r:)r riskini minimal d~r~c~d:) azaltına c~hdi h~r zaman müsb~t n~tİC:) verrn~z.

b. Sui istismar Riski: Mudaraba, yaxud muşaraka qarşılıqlı etimada:)saslanan sistemd,;ı, bu quruluşlar sui istismara, t~r~fl.,;ırin S:)rb~st öz lehin~, qarşı t~r,;ıfin

101) hak.imiyyatüllarinda camiyyatin sadaqa, zakat anlayışın.ID ~n yüks;}k darncasina sahib olmaqla birlikda, tamamila ehtiyacı o~rı?-ayan, ·:z<ıkat verilmay;}cak dar;}c;}dayüksak rafali saviyy~sina çatd.ıqlarının Şahidi olmaqdayıq. · 13 Qarzı Hasan - Pul yaxud, ehtiyac olunan miqdarı qarşılamaq üçün naqd yaxüd misli bir malı faiz şarti olmadan, borc olaraq vermakdir 14 Qıy~mi Mal Borcu - İnsanların ehtiyacı olan aşyalann, eyni miqdarla borc olaraq verilmasidir.Çox vaxt insanlar ancaq pula deyil, müayyan aşyalara da ehtiyacı ola bilar. Daha geniş malumat üşün bax: Cengiz Koç, Günümüz Türk Hukukuyla Mukayeseli Olarak İslam Hukukunda Ariyet Akdi, SÜSBE, Konya, 2007, Magistr Diptom İşi ısı vedaba çox şaxsin mal üzarinda satın almaq, hiba, vasiyyat V3 miras almaq kimi üsullarla ortaq olmaları · . 16 Eyni şakilda sarmaya va faydası üzario;j qurulan bir ortaqlıqd.ır. 1. Mufavaza Şirkati: İki tarafin sarmaya va karda eyni qazanc va eyni pay sahibi olmalan t~malidir. 2.İnan Şirketi -Mufavaza ortaqbğmdaki tarnal ortaqbğm asas abnmad.ığı şirbt növüdür

294 Sanan ôzimov

~leyhin~ davranmasına imkan verm~kd~dir. Qazancm daha az miqdarda göst~ril­ffi;}Sİ, qazanclı olduğu halda z~rnr olduğunu bildirm~k, yaxud q;}sdli olaraq ş~rikl~rin z~r~r etm~si kimi müxt~lif s~b~bl~r dil~ g~tirm~k bu iqtisadi t~m~ll~rin ~sasını t~şkil etmakdadir.

c. Taşabbüskarların Laqeydliyi:T~ş~bbüskarlarm daha yüks;}kmiqdarda qa­zanc ~ld;} eda bilm~ imkanını da ~sas olaraq qabul etm~kl~, hankın qazancma ortaq

olduğunu q~bul etm~si n~fsin~ ağır ~~ldiyi üçün faizli banklarm sabit miqdarda finans d~st~yini seçmasi da bir h~qiq~tdir. 17

4.Mudaraba18 - Bir t~r~fin s~rmaya, digar t~r~fin ~mak s~rf etm~kl~ qurulan ortaqlıqdır. Müslümanlar bu ş~riklik prinsipin~ mudaraba, qırad, muqarada, muama-

1~ adlannı verilmişdir. 19 X-cu ~srd~n etibaran, İslami qaynaqlarda mudaraba olaraq bilin~n bu yöntam, copınıenda adı il~ komandit şirk~ti olaraq bölg~ ülkalarinin ticarat hüququna gir~n v~ zamanla iş ortaqlıqlannıİı qurulmasma s~b~b olmuşdur.20

Tamamil~ eyni ~sasa sahib olmasa da, Talmudda rastlanan iska v~ Bizanscia tatbiq olunan chreokoinonia il~ mudaraba bir-birin~ çox banz~yir.Çox ~assüf ki, dünyanın

parodokslanndan biri da, zakalı insanlarm ~ks~r hallarda m~hdud imkanlara sahip

olması va bşfl~rini reallaşdırmaq üçün maddi d;}s~y~ ehtiyaclannın olmasıdır. . _ İlk dövrd~ iraq bölg~si İslam ·hüquqçularının istifada etdiyi bu iqtisadi yönt~m

Muzarnmil 73/20 ayati k~rim~sin~ ~saslanmaqdadır. Hicaz bölg~si faqihlari isa

s~rmayadann yatınmın bir qismini k~sib, sahibkara verdiyi üçün bu ortaqlıq karz (k~sib qopannaq) kökünd~n töray;}n kıraz (mukaraza) k~lm~siyl~ ifad~ edir.21H~n~fi

va H~nbalilarin mudaraba, Maliki va Şafiil~rin kıraz dedikl~ri aqdda sahibkara

mudarib, darib, amil, mukarız, sermay~ sahibin~ rabbul mal (mukarız), bu çalışmaya is~ am~l adı verilir. 22

17 Daha geniş malumat üçün bax: Murtaza Köse, Ticaret Hukuku Tarihi Açısından Mudaraba ve Commeoda Ortaklıklarının Etkileşimi Hakkında Bir Deneme,Atatürk Üniversiteli İ/ah iyat Fakultasi Macmuasi, erzurum, 2002, S. 17 18 Daha geniş malumat üçün bax: M urtaza Köse, Ticaret Hukuku Tarihi Açısından Mudarabe ve Commeoda Ortıiklıklarının Etkileşimi Hakkında Bir Deneme, Atatürk Üniversiteli ilahiyat Fakultasi Macmuasi, erzurum, 2002, S. 17. 19 Fara Madehah Ahmad Farid, Shariah Comliant Private Equity and İslamic Venture Capital, edt. Rodney Wilson. EdinburqUniversiteti Naşr., 2012, s. 6-7 20 Abraham L. Udovitch, Partnership and Profit in Mediaval İslam, Princeton, 1970, s. I 70 21 Abdulmuınin ebu Zeyd, Nalıva Tatviri Nizamil Mudaraba fil Masarifi'l- İslamiyye, Qahira, 1420/2000 · 22 Cengiz Kallek, Mudaraba Maddasi, DİA, 30/358-363

Osmanlı dövründa va müasir faizsiz banklarda istifada olunan iqtisadi prznsiplar 295

Osmanlı · dövründ~ Galata bankerlerinin, Osmanlı Bankının qurulması ~r~f::>­

sind::> demak olar ki, camiyy:;ıtin aksar qismi mudarabadan xabarda}."dı va bu qaynaq­

dan istifada edardi. Mudaraba Osmanlı dövründ:;ı xüsusila Galatada g~mi ticaratinin

finansmanı olaraq çox bilin~n bir yönt~mlardandi. Mudaraba ortaqlağına yön~Hm

şaxslar ilk növbada darriz ticar:;ıti ila maşğul olan gami raislari olmaq üzara, vazirlar,

tacirlar, müdarrislar va asg::>rlara qadar geniş sahad~ yayılmışdı. H~m fiqh elmind~ki

tatbiqatı, hamçinin tarihi misalları ila mudaraba ortaqlıq sisteminin müa~ir şakii olan

· faizsiz bankaçılığın ~sasını t::>şkil edir. Mudarabanın 5 tarnal xüsusiyyati var:

a. Sarmayanin bütünü taraflatin biri tara:find:;ın t~min olunur.

b. Sarmayani tarnin ed:;ın ş~xsin, işin nazar~tina qanşma haqqı yoxdur.

c. Zarar olduğu halda, t~mamila sarmaya t~min edan ş~xs üz~rina almalıdır.

d. s~rmayani qoyan t~r~fin cavabdehliyi, qoyduğu sarmaya il:;, m~hduddur.

e. Müşt~mıkliyin tgk sahibiiyi sgrmaygni qoyandır. 8mgyini ortaya qoyan tgmf kardan payını istama xaricind~, ortaqlıq içarisind~ki varlıqlar üzarind~ haqqı yoxdı.lr.

Şübh~siz bu prinsip Osmanlı dövründ~ki v~qfl~rin eyni zamanda pul xazin~l:;ıri

olaraq bilin~n funksionallığını 'uad~ edir. 23Bu m~nada z~ka il~ pulun birlaşdiği bu

iqtisadi prinsip Avropada, Ş~rqdan daha çox istifada olunmaqdadır.24Bir misal ver­

miş olsaq:

a) ABD-da s~rmay~ ortaq~ğının tarnalini atanlardan sayılan Harvard Üniver­

siteti İdar~çilik falcult~sinin dekan müavini General Dori,otun yön~ltdiyi risk

sarmay~si şirbti (ARDC), 1957-ci ilda Digital Equipment Corp (DEC) adlı t~şab~

büskar şirkati dastaklam~ q~ran verir. D~st~k olunacaq şirk~t, ilk başda ancaq fikir v::> proje ortaya qoyan f~qir, ancaq istedadlı iki müh::>ndisdan ibar::>t idi. Doriotun

şirbti, taş::>bbüskar şirbtin (DEC) 78 % hiss::>sini 70 min dallara almış, 15 il sonra

1972-ci ild::> kar payı 350 milyon dallar qazanmışdır. Bu da ana S(}rmayanin ~000

qatı demakdir.

23 Fethi Gedikli, Osmanlı Şirket Kültürü: XVI-XVII. Yüzyıllarda Mudarebe Uygulaması, İz Naşriyyat, İstanbul1998 24 Commenda va mudarnba ortaqlıqlan ilk olaraq insan zakasının m;;,hsullandır. Bel;;, ki, · banzar prinsip farqli tatbiqatlan il;;, demak olar ki, har bir xalqın, c;;,miyyatin hayatında bu iqtisadi yÖntamlarin istifada olunduqlannın şahidi olmaqdayıq. Har hansı bir camiyyatin iqtisadi va ticari hayatındaki qurum, müassa digarlarindan ela da farqli deyildir. Ancaq h;;,r bir camiyyatin inanc va falsafasinin iqtisadiyyatdan ticarata, siyasatdan mad;;,niyy;;,ta va sanata qadar har sahada tazahürünün şahidiyik

296 St~nan ôzimov

b) Başqa bir misal, Riyaziyyatçı Max Palevskiy~ aiddir. Palevski 1961-ci ild~

kiçik kompüter sistemini k~şf etmiş v~ bu layih~ni ilkin m~rh~lad~ 257 min dollarla

David and Rock Risk Sermay~ şirkati dast~kl~rnişdir. Bu şirk~t Xerox Corp. bir

milyard dollara almışdır. Davis and Rockun 60 milyon qazancı olmuşdur. Bu ana

sarmayanin 7 ild~ 233 qat artdığıru göstarir.

5. İyna Satış-Nağd almaq imkarn olr):ıayanların malın iyna satışı deyilan

yöntamla, hissa-hiss~ ödamasini ifada edan yöntamdir. Bu satış növü tavarrüq olaraq

bilindiyi kimi, bu yöntamla alınan malın yenidan sahibina satılması iyna satışı olaraq

bilinir. Bu satışlar içinda, farqli bir d~yar qazanan murabah yöntamidir. Bu yöntam

faizsiz bankların an çox istifada etdiyi, yönt~m olaraq bilinan murabaha mü~yyan

miqdara alınan malın, digar taraf~ ikinci satış aqdi ila 'Olaraq hayata keçmasini ifad:}

edir. Burada faizsiz quruluşlar, yaxud katılım banklannın satış üzarina karın digar

quruluşlara nisb~td~ daha yüksak tutması va aslinda sabit mal va mövcud satış aqdi

hayata keçirilmadiyin~ göra tanqid olunmaqdadır. Bu manada faizsiz bankların da

etibar, etimad qazandıqları va ayaqda durduqları maddi qaynaqlara, prinsiplara sadiq

qalaraq eyni diqq~ti va mükallafiyyati göstarmalari an ~sas şartlardandir.25

6. İstisna Satışı veyaxud İş görma·aqdi. İstisna aqdi nağd, yaxud vadali bir

miqdarqarşılığında malın talim, taslim işlarini alıata edir. Belalikla tarnflarin biri

finans qaynağıru tarnin etmak, digar tar~f isa taslim almaqla mal üçün müqavila

imzalamış olarlar.

7. İcara va ya Kiralama -İlk addımlarıru atan quruluşların nağd ehtiyacıru

qarşılamaq, sarfiyyatlarıru azaltmaq üçün, müayyan müddat istifadasİ uyğun görülan

aşyaların, amlakın kira olunma masalasidir.

8. Vafa Satışı - Bey bi'l Vafa hicri V-ci asrda Hanafi faqahlari tarafindan

ortaya qoyulan, satılan malın qarşılığıru müayyan müddatdan sonra eyni ila iada

edildiyini ifada edan razılaşma yöntamidir. 26

9. İstiğlal Satışı alınan malın ,istifada etmayan satıcısı tar~fından kiraya

verilmasidir. 27

25 Fara Madebah Ahınad Farid, Shariah Cdmliant Private Equity and İslamic Venture Capital, edt. Rodney Wilson, Edinburg U ni versiteti Naşr, 2012, s. 6 26 Daha geniş mainmat üçün bax: Abdulaziz Bayındır, Bey bi'/ Vefa, DİA, İstanbul, 1992, VI/20 27 Daha geniş malumat üçün bax: İshak Emin Aktepe, İslam Hukuku Çerçevesinde Finansman ve Bankacılık, İstanbul: Yedirenk, 2010

G_sman/ı dövn/nda va miia~ir ja}'~siz ~an k/arda istifada olunan iqtisadi prinsiplar 297

10. Morababa - Muraba:ba - ·Lüğ~td~ artma, kar, ticari qazanc m~nasındaki ribh kökünd~n tör~y~n· v~ kar haqqı tanınia m~nasına· g~l~n muarabah terim ·olaraq bir malın alış fiyatı, maliy~ti üz~rin~ mü~yy~n bir kar qoymaqla satılınasını ifad~ edir.28 Hal-hazırda faizsiz bankların ~n çox istifad~ etdiyi yönt~ml~ri olaraq bilinm~kd~dir. 29 Daha çox fınans d~st~yinin, f~rdi maddi d:;}stayin, istehsalat dast~yi olaraq bilinm~kd~dir. Türkiy~d~ katılım · banklan olaraq bilin~n, faizsiz banklar sahib olduqlan büdc~l~rin 90 ·% qismini murabab.aya ~saslanan finans qaynağına ~saslandırmaqdadır. Ancaq bu hal, ancaq ölk~miz~ m~xsus deyil, bütün dünyadaki

. . faizsiz banklara da aid etın~k olar. Bu baxıindan müasir günümüzd~ faizsiz bank-ların mudaraba il~ büdc~l~rini t~şkil edib, murabab.a il~ dağıtdıqlarını ifad~ ets~k yamlmanq.

Murabahanın h~qiq~tmi t~tbiq oluna bilm~si üçün mü~yy~n qaydalar vardır. Bunlar arasında satış ~snasında satılacaq m~hsulun hazır olması, satışın h~min yerd~ v~ anda h~yata keçm~si, satılması uyğun görül~n varlıq bir d~yar~ sahib olmalı, satılması uyğun görülan varlığın satıcı tarafınd~n bilinm~si, satış anında malın

qiym~tinin d~qiql~şdirilm~si, vad~li satışda is~ bu f~rqlilik göst:;}ra bilar. Qiymat mü~yy~nl~şdirildikd~n sonra, daha erkan öd~m~kl~ qiymatin azaldılması m~ deyil, öd~m~nin t~minat altına alınması üçün satıcı ipoteka v~ b~nz~r t~ıiıinat tal~b ed~ bil~r. Faizsiz bankçılıq qaydalarında olan murabab.ada t~r~fl~rin vadlarind~n dönmal~ri bir qisim probleml~r~ s~b~b ola bilar. V~d, fiqb.d~ki yeri v~ iqtisadi h~yatdaki yeri baxımından Iiıüasir günümüzd~ müb.üm yönt~mlardan biridir. 30

. ll. Sukuk - ar~b dilind~ "sak" kökünd~n, sertifikat V~ yaxud v~siq~ m~na­sında istifada olunmaqdadır. 8r~b piyasalarında bono V~ t~hvillar ÜÇÜll "s~n~d" kal­m~si istifad~ ol unduğu halda, İslami finansman bonolanmn müxt~lif növlari olmaqla birlikd~, m~lişur dörd növü vardır. Bunlar lizing (leasinge); muŞaraka; mudaraba v~ s~ı~ma ~saslanan sukuk olaraq bilinir.31Müasir dövrda Türkiy~daki istifadasin~

28 ôhmad 8li Abdullah, al-Murabaha usuluha, ahkamuha v~ tatbiqatuha fi1 maşari:fil İslamiyya, Xartum, 1987 29 Daha geniş malumat üçün bax: Servet Bayandır, Çağdaş Murabahaya Etkisi Bakımından . FıkıhtaVadin Bağlayıcılığı Meselesi, İstanbul Universileti İlahiyyat Fakultasi Dargisi, S. ll, 2005 . . 30 Daha geniş malumat üçün bax: Servet Bayınru'r, Faizsiz Bankacılık' İşlemlerin.in İslam Fıkhındaki Yeri ( doktorantura dissertasiyası), Marmara Universiteti Sosyal Elmlar İnstitutu, İstanbul, 2004 · 31 Faizsiz finans yöntamlarinda, faizsiz finans sahasinin dinamiklarini dayişdirmiş va yeniliklan özünda camlamişdir. Müstaqil ixraclar yolu ila dövlat va· şirkatlara finans

298 Sanan Bzimov

g;:)linc:;ı, sukukuo istifad;:) olunmasına istinad;:)n, çalışmalar S;:)rmay;:)Piyasası Quru­

munun 2010-cuil mart ayındaki t~bliği il~, varlığa ~saslanan kira sertifikatl~

(sukuk) ixracına imkan vermişdir. İctimai V;:) f~rdi müştaril~r~ m~xsus olmaqla mah­

suUara misal olaraq, mudaraba, muşaraka v~ murabaha kimi klassik ni;:)hsullarla,

lizinq, xüsusila d~ Canubi Asya öl.bl~rind~ maşhur olan bey bil v~fa, bayurl deyn v~

tavarruq kimi müasir m;:)hsullardan ibaratdir.

12. Tavarruq - Uzun müdd~t ~vv~ld~n bilin~n v~ t~tbiq olunan finans qay­

nağıdır. 8vvaUar beyul ina içarisind~ d~y;:)rl::mdirilan, sonralar is~ b;:)zi m~zh~blara

göra S;:)rbast ;:)~d halına galmişdir. Beyul in~ fiqhd~ mübahis~li mövzulardan olma­

sma baxmayaraq, müasir piyasalarda tez-tez müraciat olunan yönt~mlardandir. Ma­

layziya başda olmaqla xüsusila Şafii mazhabinin yayıldığı C~nubi Asya öl.k~l~rind~

beyul inaya ;:)Saslanan finans yönt~mlari ortaya qoymuşdur. Hal-hazırda isa avv~l.ki

istifada yöntamlarinin t~rsina, çox qanşıq tarkibdan ibarat bir finans yöntami olaraq

qarşımıza çıxır. Ümumiyyatla isa, tavarruqun fiqhi asası tadqiq olunarkan, beyul

inaya asaslandığı ifada olunmaqdadır. 32

13. Salarn a qdi - Ödamanin naqd olaraq, taraflar arasında ahd bağlandığı an~a, ancaq alman aşyanın taslim ohinı:ı~.asının avv~lcad~n t~yiı:ı olunmuş bir tarixa qad~r

tam .salındığı alış, satış aqdidir~ Bu yöntamin m~qbul olması üçün, aşağıdaki

şartl;:)f;:) diqqat olunmalıdır.

ı. Alıcı ödamani satışın reallaşdığı vaxt, naqd olaraq vermalidir.

2. Keyfiyyati va şakli ID;:)lum olan mallara tatbiq olunmaqdadır.

3. Mü;:)yyan olunmuş xüsusi bir m;:)hsul, yaxud mü;:)yy;:)n ~razi üzarin;:) apanl­

ması m;:)qbul deyil.

4. Salarn aqdind;:) asas m;:)hsulun xüsusiyyatlari V;:) keyfiyy;:)ti haqqında konkret

bir m;:)lumat olmalıdır.

5. Malın çatdırılması il;:) ;:)laq;:)dar, gün va yer.d;:)qiq olaraq bildirilmalidir.

14. İyna Satışı - İslam Hüququnda har hansı bir şaxsin vad;:)li olaraq satdığı malın, öz qiym;:)tind;:)n daha uc~ qiym;:)ta naqd olaraq qaytara bilmasi olaraq bilinir.

dastayinin tam.ini, xlisusila bono va manqul qiyme>t sahasindaki sukuk, yaxud faizsiz manqul qiymatin istifadasi son dövrda çox yayılıruşdır. Daha geniş malumat üçUn bax: Munawar İqbal and Rodney Wilson, Islamic Perspectives on Wealth Creatioo, Edinburq Universiteti Naşr; 2005 32 Daha geniş me>lu.mat üçün bax: Servet Bayandır, Modem Faizsiz Finansman Araçlanndan Olan Teverruk ve GES'in Fıkhi Tahlili, MUzakirc>lari Elmi Toplantı, İstanbul: Konevi Madaniyyat Me>rkazi, 2012

Osmanlı dövründa va müasir-faizsiz banklarda istifada olunan iqtisadi prinsiplar 299

Bu yönt~m borc pul alark~n baş vurolan yönt~m olaraq, borc ver~n~ satış ::ıqdi·yolu

il~ mü~yy~n bir kar t~min etdiyi halda, ·n~qd pul ehtiyacı o}anın da n~qd ehtiyacını

qarşılamaqdadır. . 15. İstisna - İstehsalatla ~laq::ıdar olan v~ İslam hüquq~un · satış ~qdl::ırind~

g~tirdiyi ş~rtl~rd~n istisna olan. xüsusi bir ~qddir .. İstehsalçıya_ mü~yy~n. m~hsulun sifarişi il~ ~rs~y~ g::ıl~n istisna, müasir günümüzd~ ümumiyy~tı~ inşaat, g~mi inşaatı v.s. böyük layih~l~rd~ istifad~ olunmaqdadır.

16. İcara Summal Bey - Kiray::ı, götürül~n varlığın, kira müdd~ti bitdiyi vaxt mü::ıyy~n miqdar qarşılığında kiray~ göfur~nin mülkiyy~tin~ keçm~sidj.r. K::ılim~ olaraq t~rcüm~d~ kiray~ alındıqdan sonra, satışın reallaşmasını ifad~ ed::ın, ::ıqdd~ kiray~ v~ satışın h::ıyata keçdiyini bildir::ın haldır.

17. Bey Bitamam Acil - İslami finans sah~sind::ı BBA ol~aq qısaldılan, be_y

bitamam acil Ma.layziya t:;)m:;)l).i bjr_ t:;)tbiqat olub, ~sas~n iyn~ satışının bir nö~dür. · B~zi qaynaqlarda murabaha satışının bir n_övü kimi q::ıbul olunmaqdadır.T::ım::ılind~

klasik İslam ~üququnda BBA olaraq bilin~n bir ~qdin olm~dığı, ·daha çox bir öd~m~ yön~mi olaraq bilinm~kd~dir. 33

...

Ortaqlıq esaslı Kiralama esaslı Satış es_!lslı

Yöntamlar Yöntamlar Yöntamlar Mu daraba İ c ara M urababa Muşaraka İcara Summaffiey İstisna

Sal3m İynaSatışı

B·eyBitamamAcil34

33 Munawar Iqbal and Rodney Wilson, lslamic Perspectives on Wealth Creation, Edinburg UniversitetiN~şr, 2005, s. 57 34 Atila Yanpar, İslami Finans ilkeler, Araçlar ve Kurumlar, İstanbul: Scala Naşr, 2014

300 Sanan ôzimov

N atica N~tic~ olaraq İslam dinind~n qaynaqlanan faizin qadağan olunması, h~m

Osmaiılı dövrü üçün, h~mçinin·Türkiy~d~ki finans qaynaqlarının ~rs~y~ g~lm~sind~ mühüm rol oynaınışdır. Bu bıoomdan · müasir · günÜtnüzd~ meydana g~l~n bir. çox iqtisadi sistemin t~m~lind~ bu prinsipl~rin yer alması keçmişd~n günümüz~ davam ed~n bu finans qaynaqlannın h~~~ d~ öz funksiyalarını qoruduğunu ifad~ edir. _

As a resıılt, the prohibition of interest .in Islam religion from the Ottoman period, as well as in Turkey played an important role in the publication of financial resources. In this respect, a lot of the modem economic system that took place today on the basis of these principles, which continue to take place this past financial resource~ stili retain their functions nowdays.

B pe3y.rrr,TaTe, 3anpeT HHTepec K HenaMY c rrepHo,zı:a OcMaHCKOH HMIIepHH, a TaiOKe Typnım cı;rrpa.ım BIDKH)'IO po.rrr, s. rry6.ım:KaiJ,IDf cpımaHCOBiliX pecypcoB. ·B 3TOM OTHomeHHH, MHOro ci:>BpeMeHHOH 3KOHOMHtleCKOH · CHCTeMJ>I, KOTopruı:

COCTOIDJacı; ceroınuı Ha OCHOBe 3THX rrp.ınm;mıoB, KOTOpllle rrpo,ı::ı;oiDKaiOT

rrpoHcxo,ı::ı;H'Th · ::no rrpoiiiJI:hle cpımaHcoBı;ıe pecypcı;ı no-npe:ıKHeM)' coxpaiDIIOT· CBOH cpyıoo:nm KaK H rrpe)K)le.

Osmanlı döyründa va müasirfaizslz banklarda istifada olunan iqtisadi pr{nsiplar 301

QAYNAQLAR

Abdulaziz Bayındır, Bey bi'! Vefa, DİA, İstanbul, 1992, VI/20 Abdulmumin 8bu Zeyd, Nalıv::ı _ Tatviri Nizamil Mudaraba . fil Masarifi'l­

İslamiyye, Qahir::ı, 1420/2000

Abrabam L. Udqvitch, Partn.ership and Profil in Mediaval İslam, ·Princeton,

1970 Ahmet Tabakoğlu, İslam İktisadı Açısından Kalkınma, İstanbul: isirum Elml::ır

T::ıdqiqat V::ıqfi N::ışr, 1987 . Atila y anpar, İslam_i Finans İlkeler, Araçlar ve. Kurumlar, .istanbul: Scala N::ışr,

2014

Bekir Ali Bilgiç, İslamdaKazanç Sistemi ve Çalışma Hayati, İs~bul; 1990 ·Burhan Ulutan, Bankaçılığın Tekamülü, Ankara, 1957 . Cengiz Kallek, Mudaraba Madd::ısi, DİA, .30/358:-363 .

Cengiz Koç, GünümÜz Türk Hukukuyla Mukay~seli Olarak İslam Hukukunda Ariyet Akdi, SÜSBE, Konya, 2007, Magistr Dip i om İşi

fara Madehab Ahmad Farid, Shariah Comliant Private Equity and İslamic Venture Capital, edt. Rodney Wilson, Edinburq Universiteti N::ışr, 2012

Fethi G~dikli, Osmanlı Şirket KültCtrü: XVI-XVII. Yüzyıllarda Mudaraba · Uygulaması, İz N::ışr, İstanbul1998

Bhm~d Bli Abdullah, ::ıl-Murabaha usuluha, ::ıhkaınuha v::ı .tatbiqatuha fıl

m::ışarifil İsl::ımiyy::ı, Xartum, ı 987 Horst Klengel, Kral Hammurabi va Babil günlüyü, t::ır. Nesİin Oral, İstanbul:

Telos N::ışr, 2001

İsh* Emin Aktepe, ls/am Hukuku Çerçevesinde Finansman ve Bankacılık, İstanbul: Y edir::ıng N::ışr, 20 ı O

Mehmed Fuad Köprülü, İslam ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmalar

ve VakıfMüesseseleril890-1966, haz. Orxan Fuad Köprülü, İstanbul: Ötük::ın N::ışriyyatı, 1983

Munawar Iqbal and Rodney Wilson, Islamic Perspectives on Wealth Creation,

EdinburqUniversitetiN::ışr, 2005 Murtaza Köse, Ticaret Hukuku Tarihi Açısından Mudarabe ve Commenda

Ortaklıklarının Etkileşimi Hakkında Bir Deneme, Atatürk Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, Erzurum, 2002

302 Sanan 8zimov

Mustafa Uçar, Türkiye'de dünyadafaizsiz bankacılık ve hesap sistemleri, Fey

VGqfi Servet Bayındır, Faizsiz Bankacılık İşlemlerinin İslam Fıkhındaki Yeri (dokto­

rantura dissertasiyası), Marmara Universiteti Sosyal El.mlGr İnstitutu, İstanbul, 2004

Servet Bayaiıdır, Çağdaş Murabahaya Etkisi Bakımından Fıkıhta Vadin . Bağlayıcılığı Mes~lesi, İstanbul Universileti İlahiyyat Fakultasi Dargisi, S. ll, 2005

Servet Bayandır, Modern Faizsiz Finansman Araçlarmdan Olan Teverruk ve GES'in Fıkhi Tahlili, Müzakirali Elmi Toplantı, İstanbul: Konevi Madaniyy;;>t

M;;>rkazi, 2012 Servet Bayandır, The Reciprocity Principle in İslamic Law and İts Application

asA O·edit Risk Management Tool in Finance, İslam Hüququ Tadqiqatları D;;>rgisi,

S. 21,2013 Shaikh· Mahmud Ahmad, Towards İnterest - Free Banking, Pakistan: İslam

Mad;;>niyyati Universiteti, 1991

Ziya Kazıcı, Osmanlı ValafMedeniyeti, İstanbul: BilgG N;;>şr, 2003