BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ

İLAHİYYAT

··· FAKÜLT8SİNİN

ELMi MacMuasi .

N2 ıs•iYUN (HAZİRAN) 2016

YusifBalasaqunlunun "Qutadqu bi/ik" ;ıs;ırind;ı sufi-mistik h;ıyat tarzinin t;ır;ınnümii . 209

YUSİF BALASAQUNLUNUN "QUTADQU BİLİK'' üSüRİNDü SUFİ..:MİSTİK HüYAT TüRZİNİN TüRüNNÜMÜ

Kamala Hasan qızı Panahova Bakı Dövlat Universiletinin

Falsafa kafedrasznın dosenti

Açar sözlar: sufi, zahid, mistika, hayat tarzi, naft, faqirlik, zikr, tarkidünyalıq, ·ibadat

Key words: Sufi, ascetic, mysticism, mode . of life, passion, : poverty, remembrance, asceticism, praying

!Oıwııeabıe CJZoaa: Cyrj>uu, omutenbHUK, MucmuKa, o6pas :JICU3HU, cmpacmb, 6eOHOCmb, nOMUH08€HUfl, QCKemU3M, MOJl€HUe

XI ~sr şairi, ensildopedist alimi Yusif Xas Hacib Balasaqunlunun türk dilind~ yazılmış "Qutadqu bilik" ?S~ri (Xoşb~x~y~ aparan elm) türk m~d~ni irsinin 'böyük

nümun~l~rind~n biridir. Mü~llif ~s~ri 1069-1070-ci ill~rda özünün qeyd etdiyi kimi 60 yaşında Kaşqarda tamatl)lamışdır. Kaşqar Şarqi v~ Qarbi Türküstan arazisind~ Samanil~rin hökmranlığın~ son qoyaraq, IX-XIII ~srl~rd~ mövcud olan Qaraxanlılar

dövl~tinin paytaxtı olmuşdur. Yusif Balasaqunlunun 1017-ci ild~ anadan olduğu, 1077-ci ild~ v~fat etm~si bar~d~ m~lumatlar vardır~ O, Kaşqar, Buxara, S(}ID(}rq~n, Nişapur v~ Bağdad ş~h~rl~rind~ t~hsil almışdır.

Mü~llif ~s~ri Nasir ~1-haqq v~ (}d-din- Mali.k-~1-m~şriq l~q~bli, Tabğac Qara Buğra xan türk titullu ebu eli ~1-H(}S(}n(} t~qdim etmişdir. Bu bölandarın tam adı V~ titulu tarixi ~s~rl~rd(}n deyil, hüquqi s~nad ~sasında ID(}1um olmuşdur. Qaraxanlılaf1?

yegan(} tarixçisi, YusifBala~aqunlunun kiçik müasiri imam ebu-1-Futuh ~1-Qafir ~1- . elmainin "Tarixi Kaşqar" (}S(}rİ C(}mal K~rşi (Xlli (}Sr) tar~find~n verilan böyük olmayan hiss(}l~rd~ qorunmuşdur (3,83).

Öz dövrünün ID(}şhur, ziyalı ·şaxsl~rind~n olan Yusif Balasaqunlu "Qutadqu bilik" etik-f~lsafi ~sarini · X ~srd(} Samanil~r dövlatini ~v~zl~miş . Qaraxanlılar

xaqanlığının nüfuzunu qaldırmaq m~qs~di il~ yazmışdır. es~r Buğra xanın şöhr~tini uca tutmağı n~zard~ tutaraq; ona t~qdim olunmuşdur.

210 Kamala Hasan qızı Pana~ova

"Qutadqu bilik" da bir neça adabi ~nana çarpazlaşır. Poemanın bandiarinda gah qadim türk epitafiyalannın (mazar kitabalarinin) ebtirası, gah fars "zireh d~şlüklarinin" didaktikası saslanir, gah çöl lirikasınm, gah da sufilarin mistik simvolikasının aks-sadalan eşidilir. Poema yeknasaq va mürakkabdir, vabid va çoxtabaqalidir, mahz burada Qaraxanlılar xaqanlığınm etnik va siyasi reallıqlan aks olnm.uşdur (3, 82).

Markazi Asiyanın türk xalqlan tarafindan İslam dininin qabul edilmasi, İslam dininin yerli dini ananalada qanşması Vlli asrin sonlarından etibar;m bu xalqlann sinkretik İslam madaniyyatina qovuşmasına dalalat etdi.

"Qutadqu bilik" asarinin müsalman oriyentasiyası tamamila qanunauyğundur. Mömin müsalman olan Qaraxanlılar yalwz İslam ehkamlan ila tam uzlaşan, Mavaraannahri idara edan türk sülalasinin hakimiyyatinin möhkamlanmasina kömak edan bela bir asari taqdir eda bilardilar (4, 94).

Yusif Balasaqunlunun asarinin an ahamiyyatli cahati sosial-siyasi, etik fikir-l:ırla barabar tasavvüf falsafi dayadarinin da burada yer almasıdır.

Sufizm vm asrda indk iraq, Suriya araziaroda meydana galmş, IX asrdan etbaran Xorasan va Orta Asiya nahiyalarina yayılmışdır .. 8ksar adabiyyatlarda 8bmad Yasavini türk tasavvüf- falsafi va adabi fikrinin hanisi hesab edirlar. Haqqatan da Xoca 8hmad Yasavi yerli türk sufi maktabinin asasını qoyaraq, türk xalqlan arasında sufiliyn yayılmasında böyük xidıİıat göstarmişdir: Lakin hala ondan avval yaşamış Mahmud Kaşqarinin "Divan-lüğat at-türk" va Yusif Balasaqunlunun "Qutadqu bilik" asarlariDda sufi motivlarina rast galinir.

Tasavvüf İslam dini çarcivasinda meydana galan dini-falsafi dünyagörüşüdür. Bu carayanm nümayandalari hesab edirlar ki, şaxsi psixoloji tacrüba vasitasila mistik yola qadam qoyan, öz nafsina cihad elan edan mistik Allahla bilavasita manavi yaxınlığa nail ola bilar.

Tabü ki, t:ısavvüf falsafasiDin asas prinsiplarind:ın xabardar olan şair as:ırda dünyavi hayat tarzi ila sufi-mi~tik hayat tarzini müqayisa edarak oxuculara müraciat edir : ''Hansı yollarla nec:ı ged:ıcayini bir az izah etdim, ona am:ıl et. Bunlardan biri dünya, biri din yoludur. Bu yollarla get, yolunu azma. Dünyanı İstasan onun yolu budur, Axirati İstasan onun da yolu budur. San qulluğunu et, tanrı sana güc verar, iki yoldan birini seç, üçüncüsü yoxdur" (1, 469).

İnsanın ağıila öz nafsin:ı hakim ola bilm:ısİ, n:~fsini öldürarak, könlünü dirilt-masİ, qalbindan dünyavi arzuların . uzaqlaşdırılması mı ticasinda sevgi ila tanrıya qovuşma sufilarin xüsusİyyati kimi taqdim olunur. Lakin xalqın rahat hayatını tarnin

Yus if Balasaqunlunun "Qutadq~:~ b ilik" asarinda sufi-mistik hayat tarzinin tarannümii 21 1

ed~ bil~n, biliyi il~ fayda ver~n, bacanğı il;;) hörm~t qazanan insaniann düny~vi f~aliyy.~ti d~ t~qdir edilir, bu iki yoldan h~r hansı birind;;) l~yaq~t göst~r~nl~r~ tanrının güc ver~c~yi vurğulanılır.

8slind~ Balasaqunlunun poetik-didaktik poemasınında ideal c~miyy~t haqqında fi.kirl~rl~ b~rab~r sufi-mistik düşünc~nin müqayis~li ş~kild~ verilm~si onun f:;)ls~fi dünyagörüşünün dİapazonunu ~ks etdirir.

Sufi h:;)yat t;;)rzinin ifad~si Odqurmuş obrazı ila t;;)qdim olunur. Q~na~t v~

gözütoxluq r~mzi olan Odqurmuşun Öydülmüş. v~ Gündoğdu i};;) söhb~tl~rind~ v~ m~ktublaşmalannda ir~li sürdüyü fikirl~r t~s;;)vvüf prlnsipl~ri · i};;) çox uzlaşır .. Xalqdan aynlaraq x~lv~t~ ç~kilib ömrünü Allaha ibad~t~ h~sr ed~n bu t~rki-dünya sufi hesab edir ki, insan ibad~td~n zövq ala bilm~k üçün h:;)v~sini, D:;)fsini içind~

boğmalıdır. Bel~ bir mühakim~ yürüdülür ki, xalqa qapısıru tamam bağlamayınca

insan yaradan r~bb~ ibad~t ed~ bi4n;;)z.(l, 252). Zahidliyin f~ls;;)fi m~nası ~S;;)rd:;) bu sözl~rl~ açılır: ''Bu dünya tezlikl~ ged~c;;)k,

o dünya tez g~lacak, ayıq ol. Ged~n, gündan-gün~ uzaqlaşıb ged~r, g~l~n, qısa bir zamanda g~lib çatar. Bilikti adam fani şeya könül verm~z, ağılll adam g~l~c~k şey~ hazırlaşar" (1, 267).

Yani insan özünü axir~t~ hazırlamalı, bu dünyanın mal-dövl~tin:;) n~fsini salmamalıdır. 8sard~ bel~ bir fikir s~sh:mdirilir ki, dünya malı ona sahib olanın xasiyy~tini d~yişdirdiyi üçün t~riq~t sahibi malını-mülkünü Haqqa verir, zahid bu dünyanı t~rk edir. Sufi falsaf~sin~ ~sas~n, Mfsina qalib g~lın~yi bacarana, b~d~nin~ ~sir olmayana, özünü tanrı qulluğıına h~sr etmiş olana ağıllı insan dem;;)k olar. Arzu

ila, mü~yyan m~qsad il~ yola çıxan insan dil~yin~ çatar, yan yolda qalmaz. Şair sufinin dili il~ bel~ bir fikir çatdırır ki, ölümd~n sonra varlı il~ kasıb qara torpaq

· altında b~rabar olurlar. H~yatda iki günlük rahatlıq üçün niy~ öz-özünü aldadırsan? San dünya malını yığmaq üçün, ölüms~ s~ni yaxalamaq üçün çalışır (1, 271).

Dünyanın aldadıcı nem~tlarind~n uzaqlaşmaq, f~qirlik sufi hayat t~rzinin asas

prinsipl~rind~n hesab olunur. Sufil~r xarici faqirliyi Yolun başlanğıcında vacib m~qamlardan biri hesab edirdil~r v~ bu v~ziyy~ti mümkün q~d~r uzun zaman ~rzind~, çox·vaxt bütün h~yatlan boyu saxlamağa çalışırdılar (5, 101).

8slind~ h~r iki dünyada özü üçün heç D;;) arzulamayan insanı sufi hesab etm~k olardı. N;;)y~ isa sahib olmaq sahib olduğundan asılı olmaq kimi anlaşılırdı. T~s;;)vvüf yoluna q;;)d~m qoyanın m~D;;)Vİ inkişafının ~sas n~tic;;)si onun özünü bütünlük!~ Allahın irad~sin;;) tabe etm;;)kl;;) f~qirliyi d;;), t~rkidünyalığı da unutınası idi.

212 Ka_miıla Hasan qın Panahova

8s:;}rd:;} bel:;} bir fikir çatdınlır ki,. arzu ila yola çıxan t:;}rki-dünya yan yolda qalmaz, öz dilayin:;} çatar. Tannya sığınan, n:;}fsin:;} hakim olan sufi.nin yemaya, geyi.m:;} o qadar da ehtiyacı yoxdur. Bunlan ona tann yetirir. Cafak:eş dünyadan könlünü Ç:;}k:;}n sufi son günl:;}rini ibadatla, tanrının şafqatini dilarnakla keçirir. ÔS:;}rda Allaha sığınmaq İstayanlara nasihat olunur: "Tannya qulluq etmak ist:;}san, badaninin arzu qapısını bağla. Har cür yaxşılığa çatmaq ist:;}s:m, badanİna va nafsina hakim ol" (1, 338).

Qeyd etdiyimiz kimi asarda sufi dünyagörüşünü ifada edan fikirlar Odqurınuşun dili ila çatdınlır. İnsanlardan aynlaraq t:;}rki-dünya hayat tarzi keçirmasini Odqurınuş bela ifada edir: " Dünyanın dilak va arzu yükünü üstiiindan atdım, dilayim tükandi, sözüm qurtardı. Bu dünya bir tarladır, bu gün na aksan, sabah onu biçarsan. Y axşılıq toxumu :;}ks:;}n, yaxşılıq bit:;}r, bu yaxşılıq sana yemak va geyiın olar. Pislik toxumu :;}ks:;}İl, pislik göyarar, pislik sabah insanın boynuna yük olar. Bu gün bu nafsi va arzulan atmasam, sabah yaxşılıq tapmağım mümkün olmaz. Bu dünya sani tark etmad:;}n S:;}n onutark et, o S:;}ndan bezmamiş, san onu gözündan sal" (1,349 ).

ÔS:;}rd:;} tasaVVÜf talİminin nümay:;}ndalarinin düİıyagörüşü ila saslaşan fikirlar bu t:;}limin mahiyyatini açınağa xidmat edir: asas:;}n insan ağıila nafsina hakim olmalıdır, aks balda nafsini ram ed~ bilm~yan adam yava olur. Bu dünyanın l:;}zzatl:;}ri dalınca qalınca qaçılanda, bir gün onun ciddi hesabı sorulur. Bu dünya ziddiyyatlidir: dadlı va dadsız, şirin V:;} acı, yoxuş va eniş, hündürlük va darinlik bir-birin:;} qarşı durur. Ona gör:;} d:;} sufinin dili ila bela bir nasihat olunur: " Dinina qiym:;}t ver, dünyaya qiymat verma, bu darya kamallı, dinin sana qiymat qazancJı:ır. Rahatlığa çatdım deya sevinma, ovunma, özünü saxla, tanrım zikr et, ibadatla maşğul ol" (1,444 ).

Sufinin fikrinca ganclik, saad:;}t, sarvat sarxoşluğu şarab sarxoşluğundan betardir. içki içan sarxoş yatsa sarxoşluğu ötar, saadatdan sarxoş olan isa heç ayılmaz, ölüm gününadak yatıb qalar. Bu dünya insam tanndan uzaqlaşdırır, yaxşı :;}ffi:;}l:;} mane olur, ona meydan vermir. Arif adam bundan qorxub dünyadan al çakir, min zahınatla dünyam gazib dolaşır (1, 445).

Sufil:;}rin yaşayış tarzinin tasvirina da asarda yer verilir. Onların bazilarinin dağda, mağarada qaldıqlan, qidalanmn ot kökü, içmakl:;}rinin yağış suyu olduğu, bazilarinin Allaha qarşı qorxu V:;} :;}ndışa ila taqatsiz halda çölda gazdiklari, l?azilarinin çullara bürünmüş halda gözü yaşlı diyar-diyar dolaşdığı, bazilarinin yemak yem:;}diklari, digarlarinin geca yatmadığı göstarilir. aslinda mahz bela hayat f:;}rzi keçiranl:;}rin oyaq olduğu, qafil olanların isa hala yatdığı fikri irnli sürülür.

Yus if Balasaqunlunun "Qutadqu b ilik" asarinda sufi-mistik hayat tarzinin tarannümü 213

Ağıllılar üçün dünya tikanla dolu, bayaDilaçak olanı az, nifrat edilacak olanı çoxdur,

biliksizlar üçün cannatdir. Buna göra da abidlar dünyaru buraxıb ibadat edirlar. Ölüm·ayağında olan sufi daha tanrıya ibadat eda bilmayacayina, dilinin onu zikr eda bilmayacayina heyfsilanir. Yalnız tanrı fazlina layiq olanlar iki dünyanın da

saadatina çatırlar. İnsanın bu dünyada yegana manfaati ibadat etmak olmalıdır. H~dan üz çevirib yalnız yaradana sığınanları tanrı özü qoruyur. " Har şeyi brk et, tanrıya sığın, könlünü, dilini tarniz tut, amalini düzalt ", " Uzuri geeani yatmaqla

yox, tanrı ya ibadatla keçir" ifadalari sufilarin öz müridlarina nasihati kimi saslanir. Zikr etm.ak, ınistikin öz fikrini Allahın xatırlanmasına yönaltınasi tariqat boyu

onu müşayiat edan hal va maqamlara çatmasına kömaklik edan vasitalardan hesab olunur. Zikra ınistikin bütün tabiatİ çalb edilmalidir. Periodik davam edan zikrlar

sufinin bütün tabiatina hakim kasilarak. onu takminlaşdirir, bütün kanar şeyiari

unutdurur. Bunun naticasinda Allah sufinin qarşısında bütün mövcudatın mahiyyati kimi durur.

Sufilar Allahla inşan arasındaki pardanin açılması, adi insanların bila bilmadiyi

sirlara vaqif olmaq, baqa va fana marhalasina çatm.aq üçün xalvata çakilir, tanrının adla~ zikr edirdilar. Odqurmuş bu vaziyyati bela ifada edir: " Har şeydan azad olan ancaq tanrıdır. O, ehtiyacları bilir, rahmdil va halimdir. Könlümü ixlas ila bir

tanrıya yetirdim, dilakçi olub ancaq ·onu istaram. Onun v~lığına könüldan inanıram, könlüm inandı, dilim onu zikr edir. Varlığını iqrar ediram, onu istayiram, onu harada

· axtaracağımı özüm da bilmiram. Geealar gözlarimi qırpmıram, rabbimi istayiram, nişanasini tapıram, ancaq onu göran yoxdur" (1, 352 ).

"Qutadqu bilik" asarinda Odqurmuşun müridi olan Kumarn onun yolunu davam

etdirir, mürşidinin ölümünü Allahın verdiyi canı geri alması kimi qarşılayaraq, tanrının hökmü ila hamının barışınasinın vacib olduğunu nazara çatdınr. Su:fidan bu dünyada. yalnız asası va canağı yadigar qalır. aslinda poemada verilan bu epizod müalli:fin sufi hayat tarzi üçün tipik olan mürşidla müridi arasındakı münasibatlarin xarakterindan xabardar olduğıına dalalat edir. Sufi nazariyyasina göra mürid öz

mürşidina olan daxili inaini asasında qarşısına çıxan çatinliklari daf etmaya qadir olur. Bela ki, müridla mürşidi manavi yaxınlıq bir-birina bağlayır.

Şagirdla müallim arasında alaqanin yaranınası formal olaraq üç şeyda ifada

olunurdu: şagirda · xirkanın bağışlanılmasında, ona zikrin formulunun xabar verilmasinda, söhbatda-barabar ibadat va t.alimda. Mürida cınd.ır paltar .hadiyya edilmasindan ibarar su:fi adati geyiınin simvolik ahamiyyati haqqında qadim

214 K.a!nala Hasan qızı Panahova

tasavvürlarn asaslanırdı. Müallimin geyindiyi, yaxud heç olmasa toxunduğu paltara geyindirilan şagird şeyxin mistik-magik qüvvasindan na isa alda edireli (5, 86).

İnsan calışmalıdır ki, aldanroasın. İpak, zarbaftalı geyimdan imtina edarak yun paltarla kifayatlanan sufi deyir ki, geymaya qoyun yunu, yemaya arpa aşı mana

basdir. Ey qardaş, dünyadan başqa heç na istamiram. Dünyadan öz nasibimi aldım, kapakdan yem:;ık, qoyun yunundan paltar basimdir (1, 351).

esarda tasvir . edilan sufi hayat tarzina göra bu .yolu seçan banda insanlar~ uzaqlaşmalı, öz nafsini va harisliyini boğmalı, asil tann sevgisina nail olınaq üçün qalbindan dünya arzularını çıxarmalı~ır. Bütün i badatiari yerina yetiran üçün min bir yaxşılıq qapısı açılar. Öz qulluğunu göstaran qul tanrının şafqa~a nail olar.

Tanrının şafqatina nail olana bütünyaxşılıqlann yolu açılar. Şair asarin sonunda özü da tasavvüf falsafi düşüncasinin tasirina qapılaraq oxuculara müraciat edir : " Bu dünya bütün sevinedan ibaratdir, bunu burax, axirat dünyasına bax. Dilini tut,

boğazını yığ, çox uyuma, gözünü yum, qulağını tıxa, rahat yaşa" (1, 479). Odqurmuş~ sufi düşüncalari, Haqiqati tapınağa çalışmaq, ona manavi qovuş

maq barada talimi hökmdar Gündoğdunun dünyagörüşüna ciddi tasir göstarir. Bu

fikirlar harnin dövrda İslam bölgasinda .geniş yayılmış sufi falsafi fikri ilahamahang saslanir, Balasaqunlunun sufi talimi va poeziyası ila tanışlığına dalalat edir.

N aTica

Orta asrlarda İslam regionunda elm va falsafa süratla inkişaf edir, xüsusila Şarq peripatetizmi, sufilik kimi falsafi camyanların nümayandalari tarafindan sosial, etik masalalar ciddi araşdırılırdı. "Qutadqu bilik" asarinda qoyulan sosial va etik problemlar~ ham peripatetik filosoflann baxışlannın, digar. tarafdan o dövrda İslam mistisizmini tamsil edan sufi fatsafasinin tasiri danılınazdır.YtisifBalasaqunlu İslam

falsafi fikri ila qadim türkimin töralardan, tanrıçılıqdan irali gahm düşünca tarzini birlaşdirarak; orijinal falsafi yanaşmalar taqdim etmaya nail olmuşdur. Müallifin özünün da qeyd etdiyi kimi Çin falsafi fikri da ona güclü tasir etmiş, asar Çin, Hindistan, İran, türkdilli xalqlann arazilarinda yayılaraq rağbat qazanmışdır. Bu isa müxtalif xalqlara maxsus madaniyyatlarin, falsafi ideyalann, axlaqi-etik fikirlarin hamişa bir-biri ila qarşılıqlı alaqada taşakkül tapmasının göstaricisidir.

Yus if Bcilasaqunlunun "Qutadqu b ilik" asarinda sufi-mistik hayat tarzinin tarannümii 215

anaBİYYAT

l.YusifBalasaqunlu. Quradqu-bili.k-xoşb~xtliy~ aparan elm. Bakı, 1994. 2. YusifBalasaqunlu. Quradqu bilik (poema). Bakı; 1998. 3. C.f.KmımTOpm.lli. 3rroxa·

216 Ka1J1ala Hasan qızı Panahova

:x:üLASa

M~qal~d~ n~z~r~ çatdınlır ki, XI ~sr şairi, ensiklopedist alimi Yusif Xas Hacib Balasaqunlunun türk dilind~ yazılmış "Qutadqu bilik" ~s~rinin ~n ~h~miyy~tli c~h~ti sosial-siyasi, etik fikirl~rl~ b~rab~r t~s~vvüf f~ls~fi d~y~rl~rinin d~ burada ~ks

., 1

olunmasıdır. Sufi f~ls~f~sinin ~s as prinsipl~rind~n x~b~rdar ·olan şair düny~vi h~yat t~rzi il~ sufi-mistik h~yat t~rzini müqayis~ edir. Poemada t~svir edil~n sufi h~yat t~rzin~ gör~ bu yolı: seç~n b~n~ insanlardan uzaqlaşmalı, öz n~fsini v~ h~risliy~ boğmalı, ~sil tanrı sevgisin~ nail olmaq üçün q~lbind~n dünya arzularını çıxarmalıdır. as~rd~fi fikirl~r türk sufi m~kt~binn yaradıcısı y as~vid~n d~ ~vv~ı Balasaqunlunun sufi t~limi v~ poeziyası il~ tamşlığma d~lal~t edir.

SUMMARY

The most significant aspect of "Gutadgu Knowledge" (Knowledge ~eading to the Future ), written in Turkish by the ll th century poet and encyclopedic scholar Yusif Kbas Balasagunlu is the reflection of Sufi philosophical values together wi~ the socio-political and ethic remarks in this article. Being aware of the basic principles of the philosophy of Sufi the poet compares secular lifestyle with mystic Sufi w~y Öf life. According to the SÜfi's way of life deseribed in the poem, a creature, which has chosen this path, must be aside from the people, throttle his own passion and avidity and must remove world dreams from his heart to achieve God's true love. The views mentioned ·İn his work testify Balasagunlu's acquaintance wi~ the Sufi doctrine and poetry even before Yasavi- the founder of the Turkish Sufi School.

o o

YusifBalasaqım/ımun "QZ!tadql,l bilik" asarinda sufi-mistik hayat tarzinin tarannümii 217

PE310ME

B CTan.e .ı:ı;oao.l(HTCH .ı:ı;o cae.ı:ı;eHIDI, qTo HaH6orree B3.)l(HbiM acneıcroM

rrpOH3Be.ı:ı;eHIDI «KYTa,ı:ı;ry 6H.mm~ yqeHoro , :nm;mmone,ı:ı;ı;ı:cTa H no30Ta XI seKa

IOcyKH6 .BanacaryııcKoro HanHcaımoe Ha TYPeıı;KoM H3J>IKe HBmı:eTcH o

OTpaJKeHHe HapH.ı:ı;y C C!:>I:UiaJibHO-llOJIHTHlieCKHMH H,l(e>IMH, TaiOKe cy