BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ

İLAHİYYAT

FAKÜLT8SİNİN

ELMİ M8CMU8Sİ

NQ 21 • İYON (HAZİRAN) 2014

T.Kun: e/min inkişafprosesinin marhala/ari Jıaqqında

T.KUN: ELMİN İNKİŞAF PROSESİNİN

MaRHaLaLaRİ HAQQINDA

239

N.N.Heyb8tova BD U-nun Falsafa tarixi va madaniyyatşünaslıq

kafedrasmm magistrantı

Açar sözlür: Tomas Kun, e/m, elm fo!safosi, paradiqma, e/mi inqilablar, nonnal elm. Kmo11e6bü! CJıoaa: To.Mac KyH, HayKa, fjJımocoif?ım HayKu, napaouz.Ma, Hay'luaJl

pe60Jl10tJtffl, HOpMaJlbHaJl HayKa. Key words: Thomas Kuhn, science, history of science, philosophy of science,

paradigm, scientific revolutions, normal science.

"Fa/safi bir beyina sahib tarixçi üçiin elm fals<Jjaçisi bir neçe tasadii/an seçilmiş faktz sahvan bir bütün olaraq qarşılamış, onları prinsipca uyğun düşmasalar bela miican-adlaşdinna ila bir araya gatirarak, qatiyyan praktikada gerçaklaşmayacak

fonksiya/arı höyata keçirmaya macbur etmiş kimi görünür"- Tomas Kun

. Tomas Kunun bir elm tarixçisi kimi elmin f::lls~f~sin~ verdiyi ~n böyük töhf~ elmin mahiyy~tini açıqlamaq üçün onun tarixind~n istifad~ ed~r~k n~hay~t ki,

reallıqla az çox uyğun elm anlayışının şarhin::l nail olmasıdır. Kunun elmi prosesi izah etm~k üçün t~qdim etdiyi model ~n~n~vi t~f~kkürd~ olduğu kimi k~miyy~t d~yişiklikl~ri ila artan düzx~Ui inkişaf prosesin::l malik deyildir. Kunun düşünc~sin~

gör~ elm daha f::lrqli ş~kild~ inqilablarla öz d~yişimini h~yata keçirir. Kunun taqdim etdiyi m~rh::ll::llarin har biri elm tarixind~ müayy::ln bir zaman kasiyini ~hat~ edir. Ümumiyyatla, Kunun düşüncalarİnİ tam manims~mak üçün m~rhal~larin har birini

d~rind~n anlamaq çox vacibdir. M~rh~lal~r bunlardır: 1 -normal elm formalaş­mamışdan avvalki m~rhala, 2-normal elm marhalasi, 3-normal elmin keçirdiyi bölıran marhalasi, 4- inq~abın baş verdiyi marhala ve yeni paradiqmanın q~bulu.

Kuna göra normal elmdan avvalki marhalad~ elm xaotik xarakter~ malik olur va bu marhal~d~ n~yin elmi olduğunu, nayin elmi olmadığını müayyan edan meyarlar olmadığından elmdan danışmaq bel~ real görünmür: "Bir paradiqmanın v~ ya paradiqma n~dinin olmadığı yerda malum bir elmin inkişafı. il~ uzaqdan

240 N.N.Heybatova

yaxından ~laq~si olan faktarların seçilm~si üçün h~r hansı bir meyar olmur. Bunun

n~ti~sind~ bu m~rh~l~d~ki fakt toplama prosesi daha sonraki m~rh~l~d~ olana

nisb~td~ daha çox şansa buraxılmış bir f~aliyy~tdir" (1, 88). Kun qeyd edir ıq, bu növ

faktların toplanması h~r bir el.min başlanğic m~rh~l~si üçün mü~y~n ~h~miyy~t~

malik olsa da, çox ciddi qanşıqlıq yaratdığı da danılmazdır. M~s~l~n, Plininin

ensiklopedik yazılannı v~ ya XVII ~srd~ Bekonun yazılannı inc~l~y~n birinin onlara

elm d~m~y~ dili g~lm~y~ bil:}r. Bu yazılar elml~ ~laqesi olmayan ideyalarla doludur.

Bu faktlarm ilk paradiqmanın yaranmasına ş~rait yaratması çox nadir rastlanan bir

v~ziyy~tdır. Buna s~b:}b is~ bu tip qanşıq faktların mü~yyan meyara tabe olmadan

toplanılmasıdır.

Bunu da qeyd etmak yerina düşar ki, onun 1957-ci ild~ çapdan çıxmış ''Kopernik

inqilabı: Qarb düşüncasipd~ planetar astranomiya" adlı ~s~ri d~ paradiqmanın

formataşmadığı zamana q:}dar olan elmi anlamaq üçün xüsusi :}hamiyy~t~ malikdir.

O, bu kitabda Ptolemeyin geosentrik n~zariyyasindan ~VV:}lki m~rhal::ıni taqdim

edarak müxt~lif maktablar arasındaki fikir ayrılığını göstarmişdir. Hansı ki, bu

düşünealar bir-birina demak olar ki uyuşmur. Üstalik çoxu da metafizik xaraktera

malikdir va bu iddialara elm demek isa manasız görünür. Kitabında bazi xalqların

özünamaxsus modeli ila yanaşı Aristotelin, Platonun, pifaqorçuların hatta yerin

harakat etdiyini iddia edan antik müalliflarin va s. fikir:}ri ila da oxucunu tanış edir.

Lakin bu qanşıqlıqlığa son qoyan paradiqma Ptolemeyin ortaya atdığı nazariyya olur.

Bu ideya digar düşüncalari sıxışdınb va onların yerini almağa nail olur. Bu

sıxışdırma onları tam yox etmir. Kun qeyd edir ki, hatta Kopernik zamanında bel~ ela

insanlar var idi ki, müayyan manada ziyalı tabaqay:} aid olmalarına baxmayaraq

dünyanın küra şaklinda ohnasına bela inamırdılar. Lakin b_}l sıxışd.ımia tabii ki, elmi

ictimaiyat tarafindan olan sıxışdırmadır. Bu tip insanlar astronomlar t~rafindın ciddi

qabul olunmurdular. Neca ki, günümüıda takamül ideyasına inanmayan insanlar

mövcuddur. Lakin elm bu baxımdan çox qaddardı. Takamül nazariyyasi biologiyanın

esaslannı taşkil edir. Ondan imtina etmak adi insan üçün mümkündü lakin bioloq

üçün heç da normal qarşılanan hall deyil. B!z' astronom . olmanın meyan, qebul

olunmuş paradiqmanın manimsamasindan keçmasi normaldır. Mövcud paradiqma

formalaşmışsa ona altemativ fikirlar heç de elm adamlan tera:findan birmanalı

qarşılanmır.

Kun "Elmi inqılabların quruluşu" asariDda paradiqmadan evvalki marhalani izah

etmak maqsadi ila işığın va elektriyin tabiati ila bağlı elm adamlarının rastlaşdığı

çatinliklari va onlann absurd fikilarini nümuna göstarir. Bu sabahdan elm tarixçisi

Vasko Ronçinin ''İşıq tarixi" asacindan bir parçanı qeyd edir: "Biza an uzaq olan

· T.Kun: elmin inkişaf prosesinin marhala/cni haqqznda 241

antik dövrd~n XVII ~sr~ q~d~r heç bir dövrd~ işığın mahiyy~ti il~ bağlı ortaq q~bul olunan bir fikir olmamışdır. Bunun ~v~zin~ bir-biri -il~ yanşan b~zi m~kt~bl~r v~

. bunlann da içind~ daha da alt gruplar vardır ki, hamısı da Epikürçü, Ari~totelçi ya da Platonçu n~z~riyy~l~rd~n birini f~rqli ş~kild~ m~nims~mişdi. Bir qismi İşığı madd~ cisiml~rind~n Çıxan parçacıklar olaraq görürdü. Diger bir qismi üçün is~ işıq

cisiml~rl~ göz arasında yerl~ş~n mühitin mü~yy~n d~yişim~ uğraması idi. Başqa bir grup is~ işığı fiziki ortamda gözün çıxardığı madd~ il~ gözün arasındaki qarşılıqlı ~laq~ kimi açıqlayırdı. Buna b~nz~r bir çox müxt~lif ş~rhl~r var idi .. Bu m~kt~bl~rd~n h~r biri malik olduğu mü~yy~n metafizik düşünc~d~n güc alırdı v~ h~r biri bağlı · olduqlan paradiqmaya n~z~r~n hansı optik t~zahürler onlann n~z~riyy~sin~ uyğunsa h~min t~zahürl~ri ön plana çıxarırdılar. Dig~r t~zahürl~r~ is~ ya inkişaf etdirilmiş ~ıav~ fikirlada yanaşılırdı ya da onlara g~l~c~kd~ h~ll olunacaq ç~tin probleml~r kimi baxılırdı , .

Nyutonun optik paradiqması ortaya çıxdı va zamanla raqibl~ri üzarinda qati qalibiyyat qazanmağa nail oldu. Bu paradiqmanın qabul edilişi il~ eyni zamanda optika sah~sind~ xaotik v~ziyy~ta son qoyuldu. Kun iddia edir ki, Nyutonun Optik paradiqmasından ?VVal bu sah~da olan f~aliyyati elm adlandırmamaq mümkündü. Çünki, işığın tabiatİnİ öyranmak İstayan har bir araşdırmacı demak olar ki, sıfudan başlamağa m~cbur idi. Mü~yyan meyarlann olmaması yani ist~r ölçü aparmaqdan tutaq n~yin esas fakt kimi qeyd~ alınmasına qad~r bunlann h~r biri bar~d~ araşdırmacı istediyi q~ran verm~kda sarbast ola bilirdi. Tabü ki, bu tip faaliyyat Nyutonun gatirdiyi paradiqmadan sonraki elıni faaliyyata b~nz~mir. Elac~ d~ bu günki elıni faaliyy~ta uzaq bir faaliyyat kimi görünür.

Daha sonra yuxanda da qeyd etdiyimiz kimi Kun elm tarixindan başqa bir nümun~ daha gatirir. O qeyd edir ki, Elektrik barad~ ilk paradiqmanın ortaya . çıxmadığı zamandan avval demek olar ki elektriyin tabi~tini araşdıran alim sayısı qadar nazariyya var idi v~ bunlann har biri çox acaib, hatta günümüz üçün gülmali s~slan~n t~crüb~l~r apara bilirdilar. M~s~lan, elm adamlan düşünürdü ki, elektrik maye t~biatina malikdir va bu sab~bd~n da onu şuşa için~ toplayacaq tacrüb~l~r aparırdılar. Lakin bu alimlard~n yalnız biri Benjamin Franklin doğru yol il~ getm~yi hacardı v~ onun açdığı cığırla gedan alimlar naticada elektrik barada ilk paradiqmanın meydana galm~sina nail oldular. Franklinin paradiqması n~tic~da

hansı t~crüb~l~rin yararlı hansının isa m~nasız olduğunu meydana çıxardı. "Bizi asi ta~ccüblandirmali olan va d~rinliyi baxımından elind~n başqa halka da

heç bir yerd~ bu daracasin~ tasadüf eda bilmayacayimiz ayrılığın sonrada böyük ölçüde yox olmasıdır" (1-90). Bu ayrılığın aradan qalxması ila kortabü

242 N.NHeybatova

istiqamatlanmiş elm peşakar faaliyyata çevrilir va ciddi nailliyyatlara nail olmağa

qadir olur. "XVI1I asrin ilk dörd onilliyinda elektrik.la bağlı yazı yazanlar elektrik

tazahürlari barada XVI asrda yaşamış salatlarİndan daha çox biliya sahib idil:ır.

1740-cı ildan sonrakı yanm :ısr arzind:ı isa kitabianna çox az yenilik alav:ı . eda .

bildilar. Bütün bunlara baxmayaraq XVlli asrin avvall:ırinda Gray, Du Fay hatta

Franklin kimi elektrik araşdırmacılannı, eyni yüzilliyİn sonlarında yaşayan

Kavendiş, Kulon va Volta kimi elektrikçil:ırin nailiyyatlarindan ayıran m:ısafa, XVI

yüzillikdaki elektrikçilarla olan masafarlan çox daha böyükdü" (1-95). Bunun

sahabini isa Kun bela açıqlayır: "Çünki, 1740-cı il va 1780-cı il arasında artıq

araşdırmaların istiqamatini müayyan edacak tarnal atılmışdı. Artıq elektriyin t:ıbiatini

araşdıran alimlar özlari üçün ortaq bir paradiqma müayyan eda bilmişdilar. Bu isa

süratli inkişafa sabah olurdu". Kun artıq bu marhalani öz kitabında normal elm

marhalasi adlandırır va bu marhalanin xüsusiyyatlarini izah etmeye çalışır. Elmi

ictimaiyyatin bir paradiqmanı qabul etmasiyla başlayan profesianal faaliyyati özünda

aks etdir:ın normal elm marhalasi daha avvalki marhaladan çox daha mahsuldar

olmağı ila seçilir. Eyni zamanda bu paradiqma müayyan termintari da özü ila gatirir

ki, artıq bu elmi mühitin insanlarının ortaq bir dili formalaşır. Zamanla harnin

ixtisasdan olmayan insanların onların yazdıqlannı anlaması imkansız hala gelir. Kun

qeyd edir ki, bu problemdan çox insan günümüıda şikayat edir, lakin bunu anlamaq

lazımdır ki, bu peşekarlıq üçünan vacib maqamlardan biridir. İstiqamat darinlaşdikc:ı yeni terminlarİn yeni kaştlarin açıqlanması üçün istifada olunması qaçınılmaz haldır

bu isa har k:ısin harnin istiqamati anlaması üçün problem yaradırsa da elmi inkişafa

nail olmağın daha farqli üsulu imkansız görünür.

"Paradiqma elmi ictimaiyy:ıtin son d:ıraca vacib olduğuna qarar verdiyi bazi çox

ahamiyyatlı problemlarİ r:ıqiblarindan daha uğurlu hall eda bildiyi üçün üstünlük

:ılda etmiş olur. Yalnız uğurlu olması na bir problemda daqiq n:ıticanin :ılda

olunması, · na da bir çox problemd:ı bu naticanin :ılda olunması demak deyil.

Paradiqmanın uğuru - ist:ır Aristatelin harakati araşdırmasını, ister Ptolemeyin

planetlarİn fazadaki mövqeyının hesablaiD:asını, istarsa da Maksvelin

elektromaqnetik sahanin besablanmasında riyaziyyatın istifadasİ olsun, başlanğıcda

seçilmiş lakin hala tamamlanmamış nümunalardan :ılda edilmasi umulan bir uğurun

xabarçisi xarakteri daşımasıdır. Normal elm isa bu ümidin garçaklaşdirilmasindan ibaratdir''. (1-96) Kun daha sonra maraqlı bir iddia ila çıxış edir;"Paradiqmanın bu

cür arxasında çoxlu tarnizlik işi buraxdığının, yetkin bir elmin bilavasita .

nümayandasi olmayan çox az insan farqindadi. Bu "tamizlik faaliyyati" bir çox elm

adamını bütün bayatı boyunca maşğul edacak prosedurlardı. Hamısı da manim

T.Kzm: e/min inldşafprosesinin marhala/ari haqqında 243

burada normal elnı adlandırdığım f~aliyy~ti meydana g~tirir. İster tarixi t~r~fd~n, ist~rs~ d~ muasir loboratoriyalarda bu f~aliyy~t yaxından inc~l~ndikd~ insana paradiqmanın t~min etdiyi, ~vv~lc~d~n hazırlanmış v~ çox az d~yişdirilnı~ imkanı olan bir qutuya t~bit~tin zorla yerl~şdirilnı~si kimi görünür. Normal elnıin beç bir biss~si t~bigtd~n yeni bir fenomen çıxartmağa yön~lnı~mişdir. Tam · t~rsi bizim qutuya uyğun olmayanlar diqq~t~ bel~ alınmaz. Elm adamlarının ~sas m~qs~di yeni n~z~riyy~l~r ortaya atmaq olmadığı üçün bu tip n~z~riyy~l~r ortaya atıldığı zaman diqqt~t~ bel~ almazlar". (1-98)

Kunun bunun b~l.b d~ bir qüsur kiml başa düşül.~c~yini qeyd ets~ d~ . bu m~qamıiı el.min ir~lil~m~si üçün çox vacib olduğunu_vurğulayır. "Lakin paradiqmaya olan inarndan qaynaqlanan bu m~bdudiyy~tl~r el.min inkişafı üçün g~r~klidir" (1-99) "Paradiqma xafic~ az çox qapalı v~ m~bdud bir sıra problem üzerin~ diqq~tl~ri toplamaqla, el.m adamlarını · t~bi~tin b~r bansı bir hiss~sini ağla bel e g~lm~y~c~k d~r~c~d~ d~ri.ıiin~ v~ ~traflı inc~l~m~y~ m~cbur etmiş olur." (1-98) Kun faktlar üzr~nd~ki bu elmi araşdırmaların 3 ~sas diqq~t -nöqtasini qeyd edir. "1-cisi şeyh;lrin t~bi~ti haqqmda xüsusi il~ paradiqma t~r~find~n ortaya çıxanlmış faktlar sinifidir'' (1-100). Qısaca izah etm~y~ çalışsaq m~s~l~n astronomiyada ulduzlarm yerleri böyüklükl:;ıri, fizikada maddelerin t~ziq:;ı dayanıqlığlığı, xüsusi yer çekimlari, dalğa uzunluqları, ske~trdakı mövqe, elektrik keçiriciliyi v~ s. kimi faktlarm vacibliyini paradıqma elm adamlarına gösterdiyi üçün elm adamları esas~n bunlan müayyan etm~y~ çalışır. Bu zaman onlar yeni qeyri adı bir şey keşf etmirl~r. Paradiqmanın

~vv~lc~d~n uzaqgör~nliyi il~ ehtimal etdiyi probleml:}rl~ m~şğul olurlar. Bir çox elm adamı uğurlarını . n~ is~ yenilik bşf eym~l~rin~ borclu deyill~r sad~c~ olaraq ~vv~lc~d~n t~xmin edil~nl~ri mü~yyan etm~k üçün yeni metodlar t~dbiq ed~r~k daha d~qiq n~tic~ ~Id:} etm~y~ çalışırlar.

İkincisi is~ paradiqlamııi t~sdiqi ile bağlı n~tic~ ~ıd~ etm~k üçün mü~yy~n cihaziarın ixtirası v~ mü~yy~n eksperimentl~rin qoyulmasıdır. M~s~l~n "Kopernikin dünyadan görül~m ş~kli il~ ulduzlarm h~r~k~tl~ri v~ uzaqlıqları bar~d~ki t~xminl~rini doğrulaya bil~c~k xüsusi teleskoplarm icadından, ilk olaraq Principianm (Kun burada Nyutonun "T~bi~t f~ls~f~sinin riyazi prinsipl~ri" ~s~rind~n b~hs edir ) yazılışmdan bir ~sr sonra icad edil~n v~ Nyutonun ikinci qanununu ilk ~~f~ olaraq mübahis~siz ş~kild~ sübut etm~y~ nail olan Atvudun cihazı, Fukonun.işığın havada sudan daha süretti olduğunu göst~rm~k üçün icad etdiyi aparatı ya da neytronlann varlığının isbatı üçün böyük qıvılcımlanma cihazını v~ buna b:mz~r bir çox nümun~nin d~ göst~r~ bil~c~yi kimi t~bi~t il~ U:}Z~riyy~ arasındaki harmoniyanı daha da yaxın etmek üçün ciddi c~bd~ v~ yüks~k intelekt~ ehtiyac vardır" (1-102). Bu

244 NN.Heybatova

Kunun fikrin~ gör~ birinciy~ nisb~td~ paradiqmaya daha çox bağlılıq göst~rir.

Nyutonun 2-ci qanunu olmasaydı eslind~ Atvudun cihazının heç bir menasıda

olmazdı. Onun ~ıd~ etmiş olduğu n~tic~ d~ elın üçün d~y~rli v~ diqq~t~ l~yiq bir

n~tic~ olmazdı.

Üçüneünü is~ daha çox riyaziyyata bağlı elınl~rd~ gör~ bilirik. Paradiqmanin

~vv~lc~d~n t~xmin etdiyi sabitl~rin hesablanması, m:;ıs:;ıl:;ın, gravitasiya sabitini,

kulon sabitini, plank sabitini qeyd etm~k olar. Bu sabitl~r n:;ı üçündü? V:;ı N:;ı üçün

:;ıh~miyy~t~ malikdi? Buna primitiv misal kimi pi ~d~dinin hesablanmasını qeyd ed:;ı

bil:;ırik. Burada pi çevrenin perimetrinin diametrn~ olan nisb~tidir. Biz bilirik ki, bu bütün çevr~l~r üçün standartdı. Y ~ni pi r:;ıq:;ımini bilın:;ıs:;ık o zaman sad:;ıc~ radiusu

verilmiş bir çevr~nin perimetrini v~ ya sah~sini tapa bilın:;ızdik. Düzdü fizikada

sabitl~rin hesablanması pi r:;ıq:;ıbinin hesablanmasmdan daha ç~tindi. Çünki iş~ t~bii

ş~rait bir çox cihazlar qarışır v~ zaman keçdikc:;ı daha d~qiq cihaziarın mü~yy:m

olunması il~ ölçül~r daha da d~qiql~şdirilir. Bu is~ t~bü ki, elın adamlarına yeni

metodlar smaqdan keçirm~sin~ v~ yeni cihazlar ixtira etm:;ıl:;ırin~ stimul verir. Düzdü

pi r~qami il~ müqayisa aparsaqda t:;ıkca bu f~rqi qeyd etmek yerin~ düş~r ki, n~z:;ıri c~h~td~n d~ baxıldığında gravitasiya sabitini hesabıayarkan ş:;ıh:;ırl:;ır müxt~lif

meridianlar üz~rind~ yerlaşdiyi üçün Parisd:;ı aldığın n~tic~ Bakıda aldığın n~tica

arasında f~rq olacaq. Tabii bir çox amillar bu he~ablamalara t:;ısir göst:;ırir. Y ~ni

sabitl~rin hesablanmasmda m~qs~d bu t:;ısirl~rin naz~r~ alınması n:;ıtic:;ısinda d~qiq:;ı

~n yaxın mq:;ımin :;ıld~ olunmasına nail olınaq olur.

Kun normal elıni m~rhaladaki mövcud paradiqmanm mük~mm:;ıl olduğunun

isbat olunmadığı m~s~l~sind~ israr edir. Masalan Nyutonun paradiqmasını götür~k bu

mövcud müşahid~l~r~ eksperimentl~r::> tam oturmasa da bir _çox riyaziyyatçılar illarl~

hesabiama apanb bu problemlarİn hallini tapınağa çalışmışdır v~ paradiqmadan

imtina etmak düşünülın:;ımişdir.

Kun İı~z:;ıri baxımdan olan faaliyy:;ıt üçün 3 • :;ısas maqamı da qeyd edir 1-vacib

faktların mü~yy~n edilınasi, 2-fakt v~ n~z~riyy~ arasında uyğunluğun mü~yyan

edilınasi, 3-nazariyy:;ılarin t~hlil edilm:;ısi. Kunpn fikrin~ gör:;ı bu üç m~qam ist~r

n~zari istarsad:;ı empirik t:;ırafdan normal elm m:;ırh:;ılasini alıata etdir va elm adamla­

nnın m~şğul olduğu problemlarİn çox böyük hissesi normal elm m~rhal:;ısinda bu

kateqoriyaların birin~ daxil olur.

Normal elm marhal~si aslind:;ı Kunun taqdimatmda dogmatik bir marh:;ıl:;ı kimi xarakteriz:;ı olunur. O, bunu manfı hal kimi day~rl~ndirmir. Çünki, elmadamın beyni

bu cür işlam~s~ m~hsuldarlıq ist~nil~n s~viyy~d~ olmaz.

T.Kzm: e/min inl.:1şafprosesinin marhalala1i haqqmda 245

Bu marhalada agar ölçmada problem yararursa bela qüsur bu nazaruyyada deyil

elm adamında axtanlır. Yani onun metodunda va yaxud istifada etdiyi cihazda va s.

Bu qüsurlannda tabii ki sahabiari tapılınağa çalışılır ki daha daqiq hesabiamalar apa­

nlsın. "Bela bir sual yaranır normal elmin maqsadi mahiyyatda asaslı yeniliklar tap­

maq deyilsa agar gözlanan naticaya uzaq düşmak elm adamı üçün uğursı:ızluq sayılır­

sa-elmadamı bu problemiari hall etmak üçün na üçün bu qadar zahmat çakir?" (1-114)

Bunun açıqlaması veran Kun qeyd edir ki, bilinani ortalığa çıx.artmaq üçün yani

natica alda etmak üçün esas işi maraqlı edan özünamaxsus metodun düşünülmasidir.

Ortada bir problem var va onun hallinin tapılınası lazımdır. "Bu zaman elm adamının

problem hallindaki ustalığıda sübut olunmuş olur elm adamının bu qadar zahmata

qatlaşmasına situmul olan an vacıb sabah da "puzzle"ın çatinliyidir." (1-115)

Tasavvür edin ki, iki qutu var va siz "puzzle" hall etmalisiz va hissalar iki farqli

qutudan tasadüfii çıxır. O zaman bu işi çox çatinlaşdirar aslinda isa bu proses beç asl

smaq xarakterina bela malik deyil. Paradiqma normal mühit yaradır bu problemlarin

halli üçün. Paradiqma bu problema yol gösterici olmasa yeni problemin hallina ümid

yaratmasa o zaman buna çox az sayıda insanın yönalacayini qeyd etsak yerina düşar.

Özünün paradiqmasına sahib olma xoşbaxtliyina nail olmamış elmi istiqamatlari ila

maraqlanan çox az sayıda fedakar tapmaq mümkiiıı olur. Masalan Freyddan önca

psixologiyanın vaziyyatini ila Freyddan sonraki vaziyyati arasında çox ciddi farq

var.

"Gördüyümüz kimi elmi ictiamiyyatin paradiqma sayasinda alda etdiklari şey

mümbit şaraitdir. Yani paradiqma keçarliliyini qoruduğu müddatca bir cavabı

olduğunu bildiyimiz problemiari seçmaya yarayan bir meyardır. Elmi ictimaiyyatin

da elmi olaraq qabul etdiyi, üzvlarini üzarinda çalışınağa taşviq etdiyi tak1 növ

problem demak olar ki paradiqmanın istiqamatlandirdiyidir. Daha avvallari standart

görülmüş olanlar da daxil digar problemlar metafizik olduqlan sababla radd edilir.

Elmi ictimaiyyat bunun başqa bir elm qolunun predmeti olduğuna qarar vera bilir.

Hatta bazan zaman itirmay~ bela daymayacak qadar qanşıq olduqlarını iddia edir.

Elmi ictimaiyyat paradiqmaya asaslanaraq camiyyat üçün abamyyati olan bir çox

problemini sırf meyanna uymadığı üçün kanarlaşdınla bilir. Çünki bu problemlar

paradiqmanın şarait yaratdığı anlayış va metodlarla ifada edilmamakdadir" (1-1 16) Normal elm marbalasindaki bu aktivliyi tabii ki, oyuna olan maraq kimi da

anlamaq mümkündür. Kun qeyd edir ki, eslinda elmi faaliyyat üçün bir çox sabah

göstarila bilar. Xeyirli bir iş görma arzusu, yeniliklar gatirmak v aya bilinan bilikiari

yenidan sınamaq istayi. Lakin an vacib olan maqam tapmaca hallidi. Elm adarnma

246 N.N.Heybatova

asas stumul ver.m özündan 'JVV;}l heç kasin tapa bilmadiyi tapmacaya cavab tapmaq

va ya bu problemi özündan avatki aliınlard;}n daha daqiq hall eda bilac;}yina olan

iddiası dır.

Kun qeyd edir ki, bir r;}smin hissalarini lazımı şakilda yığınasan bela yani

oyunun qaydasına uyğun olmasa bela o parçacıqlardan D;} isa maraqlı V;} çox göz;}l

şakil almaq mümkün ola bilar. Lakin bu problemin halli dem;}k deyirdir. Problem 0

zaman hall edilir ki, bu qaydaya uyğun edilsın. Masalan, qaydaları olmayan bir

şahmat oyunu ki.ms;}ya maraqlı olmaz. Ümumiyyatla, oyun demak bela mümkün

olmaz. 8lbatda har fiqurun öz gedişi olmasa raqibin şahını mat etmak imkansız olar.

Elaca da vazirla piyadanın farqi qalmaz. Vazirin piyadadan daha dayarli olmasının

sahabi ele oyunun qaydasına göradir. Kun oyunda olan "qayda" anlayışının elmi

araşdırmadaki "baxış bucağına" yaxın olduğunu va eslinda oyuntarla normal elm

marh;}saindaki faaliyyatin banzadiyini qeyd edir. Kun eynı zamanda qeyd edir ki,

ümumi tamalda olan metafizik ideyalarında elmi faaliyyata tasiri danilmazdı. 1630-

cu ildan bari xüsusi ila d;} Dekartın esarlerinin ortaya çıxması ila fizik.larin çoxu

kainatı miproskopik hissacik.l;}rdan ibarat olduğunu düşünmaya başladı va bununla

da materiyanın yalnız madd;} formasma diqq;}t çekildi. Har şeyi maddanın farqli

forması kimi düşünülmaya başladılar. Bu inanc isa istar kimyada istar fizikada bir

fundament rolunu oynadı. Masalan, Kun "Kopernik inqilabı: Qarb düşüncasmda

planetar astronomiya" kitabında qeyd edir ki, Kopernik pifaqorçu va yeni platonçu

istiqamatdan tasirlanmiş biri idi. Bu sabahdan da ona Ptolemeyin nazariyyasi doğru

görünmürdü. Çünki riyaziyyat tabiata tadbiq edilir olmalı idi, lakin bu sisteroda

hesabiama xetalan açıq aşkar görünürdü. O zaman Allabın yaratdığı varlıq qüsurlu

sayılırdı ki bu da yaradıemın sonsuz ağlıru qüdratini şübha -~ltına alınması demak idi

va Kop em ik eyni ·zamanda din xadimi idi va inanclı biri idi. aslinda Kun bir baxıma haqlıdı falsafi ideyaların daha sonra elmi axtarış üçün tam;}l va ilham qaynağı olduğu

da bir çox nümuna ila. tasdiq eda bilarik.

Kun bar hansı bir faktdan sonra bela elm adamlannın araşdırmalannın bir daha

avvalki kimi olmayacağını qeyd edir. 8gar .hansıs::ı bir qeyri adı fakt ortaya

çıxanlıbsa onun intensiv tadqiqi başlayır va naticada bilinmaz olan fakt bilinir faleta

çevrilar. "Paradiqmanın t;}Siri altında edilen araşdırma eyni zamanda paradiqma

deyişiklih;}yata keçirmaninda en tasirli yoludu." (1-135)

Yeni nazariyyanin ortaya çıxışı paradiqmada böyük ölçüde bir dağıntı ila

xarakteriza olunur va normal elmin fundamental problemlan va metodunda böyük

dayişik.likl;}r meydana galir. Anomalilarin artıq izah olunmaz ve ciddi pr~blem

yaratması ila normal elm bölıran yaşayır V'J ve bu bölıran vaziyyat normal elından

T.Kım: e/min inkişaf prosesinin marha/alari haqqmda 247

evv~lki v~ziyy~tl~ b~nz~rlık t~şkil edir. Mövcud paradiqma artıq yararsız halcia olduğu anlaşılır v~ el.mi inqilabın baş verm~si qaçılmaz olur. Kuna gör~ bu inqilab naticasind~ elm adamı farqli bir dünyad.an başqa bir dünyaya köçmüş kimi olur.

Mas~l~n, geosentik nazariyaya inanan bir insan üçün heliosentrik naz~riyy~nin doğru olduğunu qabul etdiyi zaman ördak artıq onun gözünd~ dovşan olur. Çünk.i, yeni paradiqmanında t~qdim etdiyi baxış bucağı çox f~rqlidir. Paradiqmanın deyişm~si il~ elm adamın dünyaya baxışıda d~yişir. O artıq ~vv~lki dünyada yox yeni dünyada

yaşayır. Kun bu v~ziy~ti ifad~ etm~k üçün tacrüb~ zamanı h~r şeyi t~rs göst~r~n bir · eyn~yi misal ç~kir. Eyn~yi istifad~ etdiyin zaman tavan aşağıda olur v~ bu vniyyat başlanğıcda qarib~ görüns~ d~ bir müdd~t sonra buna alışmaq mümkün olur. Yeni

paradiqma da bu cür qerib~ hal yaradır lakin onun qabulu il~ yenid~n normal elm m~rh~lasi başlayır. Göründüyükimi Tomas Kunun irsi elmin inkişafına nail olmaq üçün özünda z~ngio ip uclan ebtiva edir v~ Kunun fikil~ri efektiv bir elrni m~d~niyy~t formalaşdırmaq üçün olduqca faydalıdır.

248 N.N.Heybatova

iSTiFADa OLUNMUŞ aDaBİYYAT SİYAIDSI

1. S.Thomas Kuhn, "Bilimsel Devrimierin Yapısı", Çev.: Nilüfer Kuyaş, 8. Bsk., İstanbul2006

2. S.Thomas Kuhn, "Asal Gerilim-Bilimsel Geleneek ve değişim üzerine seçme

incelemeler" İstanbul-1994 3. B. S. Q;mdilov. RT. Q;mdilov. "Elminfalsafosininproblemlarinin öyranilmasi

iizra metodik vasait" Bala- 2000 4. Thomas S. Kuhn "The Structure of Scientific Revo/utions" Printed in the

United States of America-1970 5. Thomas Samuel Kuhn "Kopernik devrimi: ·Batı düşüncesind~ gezegen

astronomisi" imge yayın evi 2007 s~h 433 6. Pamukkale üniversitesi sosial bilimer esntitüsü "Bilimsal devrim ve metod

kavramı üzeine Karl Popper ve Thomas Kuhn" Hülya Yalclır ve Aslı Üner Temmuz

-2009 sayı 4 7. Sahabeddin Yalçın "Kuhn ve bilimsel relyativizm" Muğla Ümiversitesi SBE

Dergisi Bahar 2001 Sayı 6 8. Saul McLeod "Ka_rl Popper" published 2011 http://www.simplvosychology.org/karl-popper.html

9. Steve Fuller "Kuhn vs. Popper The Stmggle for the Soul of Science", Icon Books (UK) and Columbia University Press (US), 2003.

10. Steve Fuller "The Philosophy of Science and Technology Studies",

Routledge, 2006 ..---

11. Steve Fuller "Thomas Kuhn: A Philosophical Histmy for Our Times,

University of Chicago Press, 2000.

T.Kım: e/min inkişafprosesinin marhala/ari haqqmda 249

xüLASa

M~qal~ Tomas Samuel Kunun ~sas~n el.mi prosesin inkişaf mexanizmi bar~d~ olan fikirl~rind~n b~hs edir. M~qal~d~ Kunun elmin inkişaf prosesi · bir-birind~n f~rql~n~n m~rh~l~l~rl~ xarakteriz~ olunur. 8sas~n bu m~qal~d~ normal elmd~n ~vv~lki m~rh~l~ v~ normal elm m~rh~l~si bar~d~ geniş m~lumat verilmişdir.

SUMMARY

This article is about the thouglıts of Thomas Samuel Kuhn that explains the mechanism of the scientific process. He characterized development process of science as stages that have differences between them. The pro-normal sicence and normal science stages are especially investigated in the article.

PE3IOME

B cTaTı.e roBopHTCH, B ocHOBHOM, B pa3MıımmeHIDIX ToMaca CaMYeJIJI KYHa o pa3BHTIDI Mexaım3Me Hayqııoro npon:ecca. Ilo MHeımıo KYHa, pa3BHTHe Hayqııoro 3TOT npon:ecca rr03TanHO xapa~TepH3yeTCJI :nanaMH. Cnen:Ha.ıı:ı:,Ho, B CTaTbe npe,z:vıO)I(eHa o6nmpHa11 ımcpopMaJliDI O npOHOpMa.ıı:ı:,BOH Hayı<e H HOpMa.J1I,J:IbiX CTa,l(IDIX Hayı<H.