mark twain (1835-1910) - vnutainguyenso.vnu.edu.vn/jspui/bitstream/123456789/2352/1... · web...

TR¦êNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI & NHÂN VĂN ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

Huy Liªn

V¨n häc Mü: thi ph¸p vµ Kü x¶o (CHuy£n LuËn)

American Literature: Writing arts and Technique (Monograph)

Nhµ XuÊt b¶n V¨n Hãa Th«ng Tin

Culture and Information Publishing House Hµ Néi 2009

1

TR©n Träng c¸m ¬n

Trung t©m hç trî nghiªn cøu ch©u ¸

§¹i häc quèc gia Hµ Néi

vµ quÜ gi¸o dôc cao häc hµn quèc

§· tµi trî cho in cuèn s¸ch nµy

Acknowledgements

This book is printed with funding from

The asia Research centre and The Korea

foundation for advanced studies

Tãm t¾t Néi dung chuyªn luËn v¨n häc Mü: NghÖ ThuËt ViÕt V¨n vµ kü x¶o

2

Chuyªn luËn nµy xuÊt ph¸t tõ môc ®Ých chñ yÕu lµ cung cÊp cho häc viªn cao häc vµ NCS ngµnh v¨n häc mét c«ng tr×nh ®i s©u nghiªn cøu vµ ph©n tÝch nh÷ng s¸ng t¹o nghÖ thuËt phong phó vµ ®éc ®¸o cña nh÷ng nhµ v¨n vµ t¸c phÈm tiªu biÓu nhÊt cña v¨n häc Mü. C«ng tr×nh sÏ bæ sung cho çc gi¸o tr×nh vµ chuyªn luËn vÒ v¨n häc ph¬ng T©y mµ trong ®ã vèn chØ giíi thiÖu rÊt v¾t t¾t vÒ v¨n häc Mü. HiÖn nay ngµnh v¨n häc vµ ngµnh tiÕng Anh trong çc trêng §¹i häc ngµy cµng quan t©m h¬n ®Õn viÖc t×m hiÓu v¨n häc Mü. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®· cã nhiÒu sinh viªn, mét lo¹t häc viªn cao häc vµ nghiªn cøu sinh ®· lµm khãa luËn vµ luËn v¨n vÒ ®Ò tµi v¨n häc Mü. §èi víi çc sinh viªn vµ nghiªn cøu sinh cßn yÕu kÐm vÒ tr×nh ®é tiÕng Anh vµ thiÕu tµi liÖu tham kh¶o, c«ng tr×nh nµy sÏ gióp Ých cho hä trong qu¸ tr×nh lµm ®Ò tµi luËn v¨n vÒ v¨n häc Mü vµ c¶ ®Ò tµi vÒ lý luËn v¨n häc. HiÖn nay trªn c¬ së cña viÖc thiÕt lËp quan hÖ ngo¹i giao, kinh tÕ vµ th¬ng m¹i gi÷a Hoa Kú vµ ViÖt Nam, sù giao lu vÒ khoa häc, kü thuËt, gi¸o dôc, v¨n hãa vµ v¨n häc gi÷a hai níc ngµy cµng ®îc ®Èy m¹nh vµ ®ã lµ ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho c«ng viÖc gi¶ng d¹y, nghiªn cøu vµ giíi thiÖu v¨n häc Mü ë níc ta. C«ng tr×nh nµy sÏ gãp mét phÇn nhá bÐ vµo c«ng viÖc ®ã.Néi dung Chuyªn LuËn

XuÊt ph¸t tõ thùc tÕ lµ ë níc ta sinh viªn vµ NCS rÊt Ýt hiÓu biÕt vÒ v¨n häc Mü, nªn chuyªn luËn cã mét sè ch¬ng môc

3

®Ò cËp mét çch kh¸i qu¸t vµ tãm lîc tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña v¨n häc Mü trong ba thêi kú: 1. Thêi kú tõ gi÷a ®Õn cuèi thÕ kû XIX. 2. Thêi kú nöa ®Çu thÕ kû XX. 3. Thêi kú nöa sau thÕ kû 20. Môc ®Ých cña çc ch¬ng môc nµy lµ cung cÊp cho sinh viªn vµ NCS mét çi nh×n tæng quan vÒ sù giao lu vµ ¶nh hëng qua l¹i gi÷a çc xu híng nghÖ thuËt, vÒ nh÷ng nhµ v¨n Mü tiªu biÓu cã ¶nh hëng vµ t¸c ®éng ®èi víi v¨n häc thÕ giíi. Trong mçi thêi kú ®Òu ®Ò cËp mét çch cô thÓ vÒ quan hÖ gi÷a thêi ®¹i, hiÖn thùc x· héi, quan hÖ giai cÊp, lèi sèng vµ v¨n hãa Mü víi ho¹t ®éng s¸ng t¹o cña çc nhµ v¨n Mü. §ång thêi tr×nh bÇy vµ lý gi¶i sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña çc xu híng, çc trµo lu nghÖ thuËt chñ yÕu cña tõng thêi kú, trong ®ã nªu bËt lªn nh÷ng s¸ng t¹o vµ çch t©n cña nh÷ng nhµ v¨n xuÊt s¾c gãp phÇn thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña v¨n häc Mü, ®ång thêi ®ãng gãp vµo kho tµng v¨n häc thÕ giíi.

Nhng träng ®iÓm cña chuyªn luËn lµ çc môc ®i s©u ph©n tÝch mét çch cô thÓ (trong tõng t¸c phÈm cô thÓ) çc vÊn ®Ò phong çch hµi híc vµ ch©m biÕm; so s¸nh nghÖ thuËt kÓ chuyÖn cña tiÓu thuyÕt chñ nghÜa hiÖn thùc truyÒn thèng víi nghÖ thuËt kÓ chuyÖn cña chñ nghÜa hiÖn ®¹i; sù kÕt hîp gi÷a tÝnh kÞch vµ chÊt th¬ trong nghÖ thuËt truyÖn ng¾n; nghÖ thuËt ng«n tõ trong tiÓu thuyÕt; kü thuËt ®ång hiÖn vµ x¸o trén thêi gian trong tiÓu thuyÕt hiÖn ®¹i chñ nghÜa; phong çch

4

kÕt hîp ch©m biÕm vµ tr÷ t×nh, ch©m biÕm vµ tîng tr-ng; cÊu tróc thÓ lo¹i cña tiÓu thuyÕt; kh«ng gian vµ thêi gian nghÖ thuËt trong tiÓu thuyÕt v.v. §i vµo träng ®iÓm ph©n tÝch çc yÕu tè nghÖ thuËt trªn ®©y kh«ng ph¶i chØ thuÇn tóy t×m hiÓu vÒ h×nh thøc nghÖ thuËt, mµ qua çc yÕu tè h×nh thøc ®Ó n¾m b¾t néi dung t tëng, ý nghÜa x· héi vµ thêi ®¹i cña t¸c phÈm v¨n häc. Díi ®©y lµ phÇn tãm lîc çc ch¬ng môc ®i s©u ph©n tÝch vÒ thi ph¸p vµ kü x¶o cña 7 nhµ v¨n Mü.Ch¬ng 2. Qua tiÓu thuyÕt Ç voi tr¾ng, ph©n tÝch thi ph¸p vµ kü x¶o cña Herman Melville.- Mü häc cña chñ nghÜa siªu nghiÖm vµ chñ ®Ò vÒ

quan hÖ gi÷a con ngêi vµ thiªn nhiªn. - NghÖ thuËt x©y dung nh©n vËt thuyÒn trëng Ahab.

Xung dét gi÷a Ahab vµ çc thñy thñ, gi÷a Ahab vµ Ç voi tr¾ng, gi÷a Ahab vµ thÕ giíi tù nhiªn.

- Nh©n vËt Ishmael – vÎ ®Ñp hµi hßa gi÷a t©m linh con ngêi vµ thiªn nhiªn.

- NghÖ thuËt tîng trng qua h×nh tîng ç voi tr¾ng.Ch¬ng 3. Thi ph¸p Mark Twain qua tiÓu thuyÕt Cuéc phiªu lu cña Huck Finn.

Sù kÕt hîp rÊt uyÓn chuyÓn vµ n¨ng ®éng cña nhiÒu yÕu tè: chÊt uy mua, sù trµo léng, çi bi kÞch, çi khñng khiÕp, sù ®èi chiÕu t¬ng ph¶n, tÝnh triÕt ly, sù ®ïa giìn cã khi hån nhiªn cã khi tinh qu¸i, thñ ph¸p khoa tr¬ng vµ

5

farce. NghÖ thuËt ch©m biÕm vµ hµi híc nhiÒu cung bËc, nhiÒu cÊp ®é Êy ®· s¸ng t¹o nªn nh÷ng cuéc phiªu lu cña tuæi trÎ hån nhiªn vµ kú thó, ®ång thêi còng t¹o ra mét vò khÝ nghÖ thuËt cã søc c«ng ph¸ m¹nh mÏ vµo mét x· héi mµ con ngêi lu«n quay cuång ®iªn ®¶o xung quanh ®ång tiÒn vµng. Ch¬ng 5. Thi ph¸p Theodore Dreiser

- Kh«ng gian nghÖ thuËt trong çc tiÓu thuyÕt cña Dreiser.

- Nh÷ng s¸ng t¹o vµ çch t©n vÒ hÖ thèng thÓ lo¹i.- ThÕ giíi t©m linh vµ nh÷ng mÇm mèng cña chñ

nghÜa hiÖn ®¹i. Ch¬ng 6. Thi ph¸p Fitzgerald

- Nh©n vËt Gatsby vµ m« tÝp “giÊc méng Hoa Kú”.- CÊu tróc cña tiÓu thuyÕt Gatsby vÜ ®¹i.- Sù kÕt hîp gi÷a çc yÕu tè tr÷ t×nh, bi kÞch, ch©m

biÕm vµ tîng trng trong Gatsby vÜ ®¹i.Ch¬ng 7. Thi ph¸p Hemingway- Sù thèng nhÊt cao ®é gi÷a nh©n çch vµ phong ®é

cña nhµ v¨n víi phong çch nghÖ thuËt Hemingway.- TÊn kÞch, ng«n tõ vµ sù kiÖn qua çc truyÖn ng¾n

cña Hemingway.- Nguyªn lý t¶ng b¨ng tr«i qua t¸c phÈm ¤ng giµ vµ biÓn

c¶.- NghÖ thuËt ®èi tho¹i vµ ®éc tho¹i trong tiÓu thuyÕt

Chu«ng nguyÖn hån ai.

6

Ch¬ng 8. Thi ph¸p Faulkner qua tiÓu thuyÕt ¢m thanh vµ cuång né

- TÝnh çch t©n trong nghÖ thuËt kÓ chuyÖn cña Faulkner.

- Sù kÕt hîp gi÷a ng«i thø nhÊt vµ ng«i thø ba trong nghÖ thuËt kÓ chuyÖn.

- Thñ ph¸p ®ång hiÖn trong cÊu tróc tiÓu thuyÕt.- NghÖ thuËt dßng ý thøc cña Faulkner. Ch¬ng 10. Thi ph¸p John Updike- Sù kÕt hîp gi÷a dßng ý thøc víi nghÖ thuËt ch©m

biÕm trong tiÓu thuyÕt Con thá phÊt lªn.- Çch t©n hiÖn ®¹i chñ nghÜa trong nghÖ thuËt miªu

t¶ xung ®ét gi÷a cha vµ con.- Çc yÕu tè bi hµi vµ ch©m biÕm trong cÊu tróc thÓ

lo¹i.

C«ng tr×nh nµy lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y v¨n häc Mü tõ n¨m 1985 ®Õn nay. Trong qu¸ tr×nh ®ã, t«i ®· híng dÉn trªn 20 khãa luËn cö nh©n vµ 6 luËn v¨n Th¹c SÜ vµ 1 luËn ¸n TS vÒ ®Ò tµi v¨n häc Mü. Trong thêi gian lµm viÖc víi sinh viªn vµ NCS xung quanh ®Ò tµi v¨n häc Anh, Mü, thÇy vµ trß ®Òu thÊy mét trong nh÷ng khã kh¨n mµ häc trß m¾c ph¶i lµ sù thiÕu thèn vÒ

7

tµi liÖu nghiªn cøu, tham kh¶o, còng nh lµ thiÕu nh÷ng kinh nghiÖm cÇn thiÕt trong viÖc vËn dông lý luËn ®Ó tiÕn hµnh thao t¸c vµ ph©n tÝch v¨n b¶n. XuÊt ph¸t tõ thùc tÕ ®ã, khi biªn so¹n cuèn s¸ch nµy, t«i ®· cè g¾ng nªu ra mét çch tæng qu¸t nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn ®Æt ra trong v¨n häc Mü nh vÊn ®Ò quan hÖ gi÷a sù ph¸t triÓn ®Çy m©u thuÉn cña x· héi Mü, v¨n hãa Mü, lèi sèng Mü víi çc xu híng vµ trµo lu nghÖ thuËt trong v¨n häc Mü; b¶n s¾c cña v¨n hãa Mü ®îc thÓ hiÖn qua çc s¸ng t¸c v¨n häc; gi¸ trÞ nh©n v¨n vµ nh©n b¶n trong çc t¸c phÈm cña nh÷ng nhµ v¨n Mü lu«n nªu cao ngän cê cña chñ nghÜa nh©n ®¹o chèng ¸p bøc, b¹o lùc, bÊt c«ng, bÊt b×nh ®¼ng; nh÷ng thµnh tùu, cèng hiÕn vµ çch t©n nghÖ thuËt cña v¨n häc Mü ®èi víi v¨n häc thÕ giíi. Tuy nhiªn néi dung chñ yÕu cña chuyªn luËn lµ ®i s©u t×m hiÓu vµ ph©n tÝch nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ thi ph¸p vµ kü x¶o cña çc nhµ v¨n xuÊt s¾c vµ tiªu biÓu cña v¨n häc Mü. VÒ ph¬ng diÖn nµy, cã thÓ coi ®©y lµ nh÷ng v¨n b¶n mÉu gióp cho sinh viªn, häc viªn cao häc vµ nghiªn cøu sinh n¾m b¨t ®îc ph¬ng ph¸p ph©n tÝch t t¬ng chñ ®Ò, h×nh tîng, cÊu tróc, ng«n tõ, çc yÕu tè nghÖ thuËt v.v. Khi ®· cã trong tay nh÷ng “v¨n b¶n mÉu” nµy, thÇy sÏ h-íng dÉn cho sinh viªn thùc tËp çc thao t¸c mét çch s¸ng t¹o vµ tr¸nh kh«ng sao chÐp, ¸p ®Æt çc luËn ®iÓm vµ lý thuyÕt mét çch khiªn cìng vµ m¸y mãc.

8

XuÊt ph¸t tõ nh÷ng môc ®Ých nªu trªn, c«ng tr×nh nµy cã thÓ lµm tµi liÖu bæ sung cho s¸ch gi¸o khoa v¨n häc ph¬ng T©y còng nh lý luËn v¨n häc. C«ng tr×nh nµy chØ lµ mét trong nh÷ng cè g¾ng ®Çu tiªn ®ãng gãp vµo ngµnh nghiªn cøu v¨n häc Mü ë níc ta. C«ng tr×nh ch¾c ch¾n kh«ng khái cã nh÷ng thiÕu sãt, mong r»ng Héi ®ång nghiÖm thu ®Ò tµi còng nh c¸c b¹n ®äc gãp thªm ý kiÕn ®Ó t«i söa ch÷a vµ rót kinh nghiÖm ®Ó thùc hiÖn nh÷ng c«ng tr×nh tiÕp theo ®îc hoµn h¶o vµ bæ Ých h¬n.

Abstract of the research work titled “American Literature: Writing Arts and Technique” by Huy Lien, Ph.D, Associate Professor

In this research work the author tries to make reference to various materials of American literary criticism, but to a certain extent he also holds his own views in evaluating the achievements of American writers and analyzing the literary texts with comparative method. The work includes ten chapters, three of which are the overview of the historic processes of American literature:

1. The period of American Literary Renaissance from the middle up to the end of 19th century.2. American literature in the first half of 20th century.3. American literature in the second half of 20th century.

In each of these chapters, there are presentation of the relationship between the social reality, American way of life, American culture and creative activities of American writers. But the main content of these chapters focus on the formation and development of the main artistic trends and movements in each period, in which the author points out the

9

role and achievements of the distinguished American writers as the artistic creators and renovators of American and world literature. Another seven chapters make an introduction to the lives and literary career of seven great American writers: Herman Melville, Mark Twain, Theodore Dresser, F. Scott Fitzgerald, Ernest Hemingway, William Faulkner, John Updike. Though the main content of these chapters focus on some topics of several works of the above mentioned writers:

- Moby-Dick, a novel by Melville: Transcendentalist esthetics and the relationship between man and nature; the image of the white whale and symbolic art; the various genres; artistic time and space.

- The Adventure of Huck Finn by Mark Twain: Mark Twain’s ambiguity: humor and satire.

- Theodore Dresser’s novels: the writer’s creation of artistic space and genres.

- The Great Gatsby, a novel by F. Scott Fitzgerald: The mixture of lyrical and satirical planes.

- Structure of Hemingway’s short stories: The combination of drama, language and events.

- The Old Man and the Sea, a novella by Hemingway: poeticism and dramatization of human character and human condition.

- The Sound and the Fury, a novel by William Faulkner: The stream of consciousness and the renovation of fiction’s narrative.

- The Rabbit is Rich, a novel by John Updike: Instinctive realism and the combination of genres - tragedy, humor and satire.

** This research work could be used as textbook for the students and reference book for postgraduate students.

môc lôc

10

Tãm t¾t néi dung Chuyªn luËn 3Tãm t¾t NéI Dung (TiÕng Anh) 8 Lêi nãi ®Çu 12Ch¬ng 1 V¨n häc Mü thêi kú chuÈn bÞ cho ph¸t triÓn vµ nh¶y vät ( tõ gi÷a ®Õn cuèi thÕ kû XIX) 16Ch¬ng 2 Herman Melville 28

A. Nhµ v¨n vµ t¸c phÈm B. Mü häc cña chñ nghÜa siªu nghiÖm vµ

chñ vÒ quan hÖ gi÷a con ngêi vµ tù nhiªn trong tiÓu thuyÕt Moby-Dick

1. CÊu tróc hoµnh tr¸ng vµ ®å sé b. Sự gắn kết giữa hành vi và số phận của các nhân vật trung tâm với thế giới tự nhiên c. Kü x¶o tîng trng vµ tÝnh ®a d¹ng cña gam mµu thÓ lo¹i

Ch¬ng 3 Mark Twain 51 1. Nhµ v¨n vµ t¸c phÈm

2. NghÖ thuËt ch©m biÕm-hµi híc trong tiÓu

11

thuyÕt Cuéc phiªu lu cña Huck Finn Ch¬ng 4 MÊy xu híng nghÖ thuËt trong v¨n häc Mü nöa ®Çu thÕ kû XX 66Ch¬ng 5 Theodore Dreiser 83

1. Nhµ v¨n vµ t¸c phÈm 2. So s¸nh thi ph¸p chñ nghÜa tù nhiªn víi thi ph¸p chñ nghÜa hiÖn thùc trong hai t¸c phÈm cña Dreiser 3. Mô tip “con người và ®« thÞ”, “con ngêi vµ đồ

vật”

a. Tác động của đô thị và đồ vật đối với con người.

b. Con người bị đồ vật bao vây.

c. Thế giới tạm bợ. Con người di chuyển.

Ch¬ng 6 Scott Fitzgerald 109

1. Nhµ v¨n vµ t¸c phÈm2. Hai b×nh diÖn nghÖ thuËt trong cÊu tróc

cña tiÓu thuyÕt Gatsby vÜ ®¹iCh¬ng 7 Ernest Hemingway 124

1. Nhµ v¨n vµ t¸c phÈm

12

2. Phong çch nghÖ thuËt qua çc truyÖn ng¾n cña Hemingway

3. ¤ng giµ vµ biÓn c¶ vµ sù çch t©n ®èi víi thÓlo¹i v¨n xu«i thÕ kû XX

Ch¬ng 8. William Faulkner 148

1. Nhµ v¨n vµ t¸c phÈm 2. Kü x¶o tiÓu thuyÕt cña Faulkner qua ¢m thanh

vµ cuång né3.Thñ ph¸p ®ång hiÖn

4. HÖ thèng chñ ®Ò vµ nghÖ thuËt dßng ý thøcCh¬ng 9. MÊy xu híng nghÖ thuËt trong v¨n häc Mü nöa sau thÕ kû XX 177Ch¬ng 10. John Updike 193

1. Nhµ v¨n vµ t¸c phÈm2. TiÓu thuyÕt Con thá phÊt lªn

* NghÖ thuËt nh mét luång s¸ng räi vµo câi tèi

t¨m cña t©m linh* Xung ®ét gi÷a cha vµ con

13

* Çc yÕu tè nghÖ thuËt bi, hµi vµ trµo léng

Phô Lôc. 214I. Bill Brown – Whitman vµ v¨n hãa toµn cÇuII. Paul Lauter - Tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ nhµ v¨n vµ t¸c phÈm

Lêi nãi ®Çu

Tõ l©u ®· xuÊt hiÖn nhiÒu kh¸i niÖm vµ thuËt ng÷ trong ngµnh phª b×nh v¨n häc nh thi ph¸p, nghÖ thuËt viÕt v¨n, bót ph¸p, phong çch, kü thuËt, kü x¶o v.v... Néi dung cña nh÷ng kh¸i niÖm nµy ®Òu liªn quan víi nhau, thËm chÝ lµ nh÷ng tõ ®ång nghÜa. Nhng bao qu¸t tÊt c¶ nh÷ng kh¸i niÖm nµy lµ thuËt ng÷ thi ph¸p vµ nghÖ thuËt viÕt v¨n. Khi ph©n tÝch t¸c phÈm cña çc t¸c gi¶ v¨n häc Mü, ®©y ®ã chuyªn luËn nµy ®· sö dông tÊt c¶ çc thuËt ng÷ nãi trªn. Theo t«i, thi ph¸p vµ nghÖ thuËt viÕt v¨n lµ thuËt ng÷ ®ång nghÜa vµ cã thÓ bao qu¸t tÊt c¶ çc thuËt ng÷ ®Ò cËp trªn ®©y. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y cã nh÷ng ngêi trong giíi nghiªn cøu ®· gi¶i thÝch vÒ thi ph¸p víi néi dung rÊt phong phó nhng còng kh¸ phøc t¹p. Thùc ra ngêi ®Çu tiªn ®a ra kh¸i niÖm thi ph¸p vµ nghiªn cøu vÊn ®Ò nµy lµ Aristotle, nhµ triÕt häc thêi Hy L¹p cæ ®¹i. B¶n th¶o c«ng tr×nh nµy cña «ng mang nhan ®Ò Thi ph¸p häc vµ ®îc ph¸t hiÖn ë Hy L¹p vµo kho¶ng sau n¨m 700 tríc c«ng nguyªn. T¸c phÈm nµy lµ mét c«ng tr×nh vÒ lý luËn v¨n häc (bi kÞch, hµi kÞch, kÞch trµo phóng, th¬ vµ sö thi). Ch¼ng h¹n trong lÜnh vùc kÞch, t¸c gi¶ t×m hiÓu çc yÕu tè: cèt truyÖn, tÝnh çch, hµnh ®éng, ng«n tõ, nhÞp ®iÖu, kü x¶o, thÓ lo¹i, c¶m xóc, mèi quan hÖ gi÷a çc yÕu tè nghÖ thuËt nµy vµ c¶ quan hÖ gi÷a t¸c gi¶, diÔn viªn vµ kh¸n gi¶.

14

Tãm l¹i ®ã lµ sù thÓ hiÖn cuéc sèng b»ng çc biÖn ph¸p nghÖ thuËt mµ Aritostle cho r»ng ®ã lµ m« pháng tù nhiªn. Trong khi ph©n tÝch çc t¸c phÈm, t«i võa tham chiÕu Aristotle mét çch cã chän läc, võa dùa vµo çc lý thuyÕt hiÖn ®¹i vÒ thi ph¸p.

HiÖn nay ngµnh v¨n häc vµ ngµnh tiÕng Anh trong çc trêng §¹i häc ngµy cµng quan t©m h¬n ®Õn viÖc t×m hiÓu v¨n häc Mü. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®· vµ ®ang cã nhiÒu sinh viªn, mét lo¹t häc viªn cao häc vµ nghiªn cøu sinh lµm khãa luËn vµ luËn v¨n vÒ ®Ò tµi v¨n häc Mü, nhng do bÞ h¹n chÕ vÒ tr×nh ®é ngo¹i ng÷, hä rÊt thiÕu tµi liÖu tham kh¶o vÒ v¨n häc Mü vµ lý luËn v¨n häc, nªn chuyªn luËn nµy sÏ gióp Ých cho çc ®èi tîng ®ang chuÈn bÞ hoÆc ®ang lµm luËn ¸n.

15

ë níc ta, tõ tríc ®Õn nay, so víi c¸c bé m«n v¨n häc Ph¸p, v¨n häc Nga, v¨n häc Trung Quèc, th× trong bé m«n v¨n häc Anh vµ nhÊt lµ v¨n häc Mü, cã rÊt Ýt gi¸o tr×nh vµ tµi liÖu nghiªn cøu. Trªn T¹p chÝ V¨n häc ®· tõng ®¨ng vµi chôc bµi b¸o vÒ mét sè vÊn ®Ò vµ mét sè t¸c gi¶ trong v¨n häc Mü. Néi dung cña tÊt c¶ nh÷ng bµi b¸o nµy chØ ®em l¹i cho ngêi ®äc nh÷ng hiÓu biÕt rÊt h¹n chÕ vµ kh«ng hÖ thèng.

Chuyên luận này xuất phát từ mục đích chủ yếu là cung cấp cho sinh viên Cử Nhân và đặc biệt là học viên Thạc Sĩ và NCS ngành văn học một công trình nghiên cứu vừa giới thiệu một cách tổng quát tiến trình văn học Mỹ qua các thời kỳ lịch sử (trong đó đề cập tới một số vấn đề lý luận và thực tiễn của mấy xu hướng nghệ thuật chủ yếu của nền văn học này), vừa tìm hiểu sâu về nghệ thuật viết văn của bảy tác giả quan trọng và tiêu biểu của văn học Mỹ. Từ lâu đã xuất hiện nhiều khái niệm và thuật ngữ trong nghành phê bình văn học như thi pháp, nghệ thuật viêt văn, bút pháp, phong cách, kỹ thuật, kỹ xảo..v.v.. Nội dung của những khái niệm này đều liên quan với nhau, thậm chí là những từ đồng nghĩa. Nhưng bao quát tất cả những khái niệm này là thuật ngữ thi pháp và nghệ thuật viết văn. Khi phân tích tác phẩm của các tác giả văn học Mỹ, đây đó chuyên luận này đã sử dụng tất cả các thuật ngữ nói trên, nhưng trên tầm vĩ mô thì ta có thể hiểu là thuật ngữ thi pháp và nghệ thuật viết văn là khái niệm có thể bao quát tất cả các thuật ngữ đề cập trên đây. Hiện nay ngành văn học và ngành tiếng Anh trong các trường Đại học ngày càng quan tâm hơn đến việc tìm hiểu văn học Mỹ. Những năm gần đây đã và đang có nhiều sinh viên, một loạt học viên cao học và nghiên cứu sinh làm khóa luận và luận văn về đề tài văn học Mỹ, nhưng do bị hạn chế về trình độ ngoại ngữ, họ rất thiếu tài liệu tham khảo về văn học Mỹ và lý luận văn học, nên chuyên luận này sẽ giúp ích cho các đối tượng đang chuẩn bị hoặc đang làm luận án. ë níc ta, tõ tríc ®Õn nay, so víi c¸c bé m«n v¨n häc Ph¸p, V¨n häc Nga, v¨n häc Trung Quèc, th× trong bé m«n v¨n häc Anh vµ nhÊt lµ v¨n häc Mü, cã rÊt Ýt gi¸o tr×nh vµ tµi liÖu nghiªn cøu. Trªn T¹p chÝ V¨n Häc ®· tõng ®¨ng vµi chôc bµi b¸o vÒ mét sè vÊn ®Ò vµ mét sè t¸c gi¶ trong v¨n häc Mü. Néi dung cña tÊt c¶ nh÷ng bµi b¸o nµy chØ ®em l¹i cho ngêi ®äc nh÷ng hiÓu biÕt rÊt h¹n chÕ vµ kh«ng hÖ thèng.

16

Cuèn Hµnh tr×nh v¨n häc Mü cña NguyÔn §øc §µn (NXB V¨n Häc. 1996) víi trªn 300 trang s¸ch ®Ò cËp mét çch bao qu¸t t×nh h×nh v¨n häc vµ nhiÒu nhµ v¨n hiÖn ®¹i vµ cæ ®iÓn cña Mü, nªn cuèn s¸ch chØ cã tÝnh chÊt ®iÓm qua t×nh h×nh v¨n häc vµ çc nhµ v¨n Mü. Kh«ng cã mét vÊn ®Ò nµo ®îc t×m hiÓu s©u s¾c. T¸c gi¶ l¹i kh«ng trùc tiÕp tham kh¶o tõ çc nguån tµi liÖu xuÊt b¶n t¹i Anh vµ Mü, mµ chñ yÕu l¹i dùa vµo tµi liÖu tiÕng Ph¸p, nªn cã kh«ng Ýt nhËn xÐt vµ dÉn chøng kh«ng chÝnh x¸c. Ch¼ng h¹n, NguyÔn §øc §µn viÕt: Dreiser “lµ bè ®Î cña dßng v¨n häc ®en nhng l¹i kh«ng thuéc dßng v¨n häc Êy..(.).. ¤ng kh«ng hy väng mµ còng ch¼ng cã thÊt väng.” (Tr. 242) T¸c gi¶ kh«ng gi¶i thÝch râ kh¸i niÖm “v¨n häc ®en” lµ g× vµ nhËn xÐt trªn ®©y kh«ng râ rµng. NghÖ thuËt ®èi tho¹i trong truyÖn ng¾n Hemingway lµ mét s¸ng t¹o vµ çch t©n ®èi víi v¨n häc toµn thÕ giíi, ®îc giíi phª b×nh ë çc níc ca ngîi, th× NguyÔn §øc §µn l¹i cho lµ nhîc ®iÓm lín cña Hemingway. Cã lÏ do nh÷ng h¹n chÕ nµy, nªn cuèn s¸ch kh«ng ®îc çc sinh viªn vµ nghiªn cøu sinh thùc sù tham kh¶o vµ sö dông khi hä lµm khãa luËn vµ luËn v¨n. Cuèn s¸ch V¨n häc Mü, qu¸ khø vµ hiÖn t¹i (NXB Th«ng Tin, 1997) lµ tËp hîp bµi viÕt cña mét sè t¸c gi¶. Tuy nhan ®Ò lµ “qu¸ khø vµ hiÖn t¹i”, nhng khu«n khæ nhá cña cuèn s¸ch chØ bao gåm mét sè bµi giíi thiÖu s¬ qua vÒ t×nh h×nh v¨n häc Mü vµ çc nhµ v¨n Mü. Hai cuèn s¸ch cña Lª §×nh Cóc: TiÓu thuyÕt Hemingway (NXB Khoa Häc X· Héi, n¨m 2001) vµ V¨n häc Mü (vÊn ®Ò vµ t¸c gi¶) (NXB Gi¸o Dôc, 2002) chñ yÕu tËp trung t×m hiÓu vÒ qu¸ tr×nh diÔn biÕn ttëng, néi dung x· héi cña mét sè t¸c phÈm v¨n häc Mü, vÒ cuéc ®êi vµ sù nghiÖp cña Hemingway vµ mêi mÊy nhµ v¨n Mü. T¸c gi¶ chØ míi ®Ò cËp s¬ qua mét sè vÊn ®Ò nghÖ thuËt vµ cha ®i s©u ph©n tÝch nh÷ng ®Æc ®iÓm nghÖ thuËt cña t¸c phÈm còng nh nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ phong çch vµ thi ph¸p cña nh÷ng nhµ v¨n tiªu biÓu vµ næi tiÕng cña v¨n häc Mü.

17

Nh b¹n ®äc sÏ nhËn thÊy lµ chuyªn luËn mµ çc b¹n ®ang cã trong tay phÇn nµo cã tiÕp thu nh÷ng ®iÒu bæ Ých qua nh÷ng cuèn s¸ch vµ çc bµi viÕt nªu trªn, nhng chñ yÕu t«i trùc tiÕp kh¬i th¸c vµ tiÕp thu mét çch cã chän läc vµ ®¸nh gi¸ nguån tµi liÖu rÊt phong phó cña giíi phª b×nh nghiªn cøu Mü. T«i lµ ngêi thiÕt kÕ vµ tham gia tæ chøc héi nghÞ quèc tÕ Nghiªn cøu Mü ngµy nay t¹i trêng §¹i Häc Khoa Häc X· Héi & Nh©n V¨n - §¹i Häc Quèc Gia Hµ Néi vµo th¸ng 10 n¨m 1999. Sau ®ã t«i l¹i cã c¬ héi may m¾n ®îc tham dù vµ ®äc b¸o ço trong hai héi nghÞ quèc tÕ vÒ v¨n häc Mü t¹i Hång K«ng vµo th¸ng 5 n¨m 2000 vµ t¹i §µi Loan vµo th¸ng 4 n¨m 2002, dù héi th¶o vµ ®äc tham luËn t¹i Héi NghÞ thêng niªn cña Héi Hoa Kú häc vµo th¸ng 10 n¨m 2008 t¹i New Mexico, thuyÕt tr×nh vÒ dù ¸n V¨n häc vµ chÊt ®éc da cam t¹i tæ chøc Williams Joiner Center, Boston th¸ng 4 n¨m 2009. N¾m ®îc nh÷ng c¬ may hiÕm cã nh vËy, t«i ®· thu l-îm ®îc nhiÒu s¸ch vµ tµi liÖu, kÓ c¶ ®Üa CD Rom vÒ v¨n häc Mü. §Æc biÖt t«i ®· häc hái thªm vÒ kinh nghiÖm vµ ph¬ng ph¸p phª b×nh, nghiªn cøu cña çc häc gi¶ thuéc nhiÒu níc Ch©u ¸ vµ Anh Mü. §ã lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn thuËn lîi ®Ó t«i hoµn thµnh c«ng tr×nh nµy. Trong khu«n khæ cña mét cuèn s¸ch do mét ngêi biªn so¹n, t«i kh«ng ®i theo híng viÕt lÞch sö v¨n häc Mü, v× sÏ kh«ng tr¸nh khái dµn tr¶i vµ s¬ lîc. T«i còng kh«ng tËp trung t×m hiÓu sù nghiÖp s¸ng t¸c cña mét vµi nhµ v¨n Mü. Néi dung cña c«ng tr×nh lµ võa ®i vµo mét diÖn réng bao qu¸t, l¹i võa tËp trung vµo mét sè träng ®iÓm. Cuèn s¸ch tr×nh bÇy mét çch tæng qu¸t nh÷ng s¸ng t¹o vÒ thi ph¸p vµ kü x¶o cña çc t¸c gi¶ tiªu biÓu trong tõng thêi kú vµ nh÷ng quan hÖ giao lu, t¬ng t¸c gi÷a chóng mµ cuèi cïng ®· h×nh thµnh vµ næi bËt lªn nh÷ng s¸ng t¹o vµ çch t©n xuÊt s¾c gãp phÇn thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña v¨n häc Mü, ®ång thêi ®ãng gãp vµo kho tµng cña v¨n häc thÕ giíi.

Träng ®iÓm lµ çc môc ®i s©u ph©n tÝch mét çch cô thÓ (trong mét sè t¸c phÈm tiªu biÓu cña 7 nhµ v¨n Mü) çc ®Æc ®iÓm vÒ phong çch hµi híc vµ ch©m biÕm; so s¸nh nghÖ thuËt kÓ chuyÖn cña tiÓu thuyÕt chñ nghÜa hiÖn thùc truyÒn thèng víi nghÖ thuËt kÓ chuyÖn cña chñ nghÜa hiÖn ®¹i; sù kÕt hîp gi÷a tÝnh kÞch vµ chÊt th¬ trong nghÖ thuËt truyÖn ng¾n; nghÖ thuËt ng«n tõ trong tiÓu thuyÕt; kü thuËt ®ång hiÖn vµ x¸o trén thêi gian trong tiÓu thuyÕt hiÖn ®¹i chñ nghÜa; phong çch kÕt hîp ch©m biÕm vµ tr÷ t×nh, ch©m biÕm vµ tîng trng; cÊu tróc thÓ lo¹i cña tiÓu thuyÕt; kh«ng gian vµ thêi gian nghÖ thuËt trong tiÓu thuyÕt v.v. §iÒu ®Æc biÖt lµ ®©y ®ã trong chuyªn luËn, t«i ®· øng dông ph¬ng ph¸p tiÕp cËn liªn ngµnh (interdisciplinary approaches) nh»m gãp phÇn ®æi míi lý luËn phª b×nh ë níc ta. Nãi chung sinh viªn vµ nghiªn cøu sinh cña chóng ta cßn Ýt ®îc trang bÞ vµ rÌn luyÖn vÒ kü n¨ng ph©n tÝch t¸c phÈm, v× vËy t«i nghÜ r»ng phÇn nµy sÏ gióp Ých cho çc b¹n trÎ cã nh÷ng hiÓu biÕt

18

cÇn thiÕt vµ cô thÓ vÒ ph¬ng ph¸p ph©n tÝch v¨n b¶n vµ thao t¸c thi ph¸p häc ®Ò chuÈn bÞ b¾t tay vµo lµm ®Ò tµi nghiªn cøu. Víi môc ®Ých gãp phÇn vµo viÖc ®æi míi ph¬ng ph¸p phª b×nh vµ nghiªn cøu v¨n häc ë níc ta, c«ng tr×nh nµy cã thªm phÇn Phô Lôc, trong ®ã gåm cã b¶n dÞch hai bµi phª b×nh, nghiªn cøu cña çc häc gi¶ Mü còng vÒ ®Ò tµi v¨n häc Mü. §ã lµ hai bµi nghiªn cøu v¨n häc theo ph¬ng ph¸p liªn ngµnh chÝnh trÞ-x· héi-v¨n hãa. §©y lµ mét xu híng vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu rÊt míi vµ rÊt phæ biÕn ë ¢u Mü hiÖn nay mµ chóng ta cÇn tham kh¶o. BÊt cø mét c«ng tr×nh nµo còng cã khu«n khæ vµ giíi h¹n cña nã vµ phÇn h¹n chÕ cña c«ng tr×nh nµy lµ trong ch¬ng vÒ thêi kú ®-¬ng ®¹i míi chØ ®Ò cËp tíi s¸ng t¸c cña mét nhµ v¨n: John Updike. Nguyªn nh©n chñ yÕu lµ v× v¨n häc Mü thêi kú nµy, nhÊt lµ t¸c phÈm cña nh÷ng nhµ v¨n thuéc xu híng chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i hÇu nh cha ®îc dÞch sang tiÕng ViÖt, nªn viÖc nghiªn cøu vÒ hiÖn tîng nµy cßn cha cã ý nghÜa l¾m, v× khi çc nhµ nghiªn cøu bµn vÒ mét t¸c phÈm mµ b¹n ®äc vµ nhÊt lµ sinh viªn cña chóng ta kh«ng ®îc ®äc nã, th× trong trêng hîp nµy nhµ nghiªn cøu chØ “m×nh nãi m×nh nghe”, kh«ng cã ®èi tîng ®Ó bµn b¹c.

Nh©n ®©y, t«i xin cã vµi lêi thuyÕt minh vÒ b¶n quyÒn cña t¸c gi¶. Tõ n¨m 2001-2003, t«i ®· hoµn thµnh mét c«ng tr×nh nghiªn cøu v¨n häc Mü thuéc ®Ò tµi cña §¹i Häc Quèc Gia Hµ Néi. C«ng tr×nh nµy cã bao gåm mét sè môc do 3 sinh viªn viÕt díi sù híng dÉn cña t«i. Nhng lÇn nµy khi ®äc l¹i, t«i nhËn thÊy nh÷ng môc do çc sinh viªn viÕt cßn nhiÒu sai xãt vÒ néi dung, ng«n tõ diÔn ®¹t cha ®îc nhuÇn nhÞ vµ ®Æc biÖt lµ lèi viÕt cña hä kh«ng hßa hîp ®îc víi v¨n phong cña t¸c gi¶, nªn t«i läai bá çc môc do sinh viªn viÕt, chØ trõ mét trêng hîp cña NguyÔn Hång Dung hiÖn lµ nhµ v¨n vµ nhµ b¸o ë TP HCM. Mét sè môc em viÕt vÒ Melville kh¸ lu lo¸t vµ s¾c s¶o, nªn t«i ch÷a l¹i vµ ®a vµo ch¬ng 2. T«i viÕt thªm kho¶ng h¬n 100 trang vµ hoµn thiÖn b¶n th¶o cho xøng ®¸ng víi tÇm cì cña mét chuyªn luËn. Cuèi cïng xin ch©n thµnh çm ¬n Trung t©m Hç Trî Nghiªn cøu Ch©u ¸, §HQGHN & Qòi Gi¸o Dôc Cao Häc Hµn Quèc ®· tµi trî cho viÖc xuÊt b¶n c«ng tr×nh nµy. T«i còng xin çm ¬n Ban gi¸m hiÖu trêng §¹i Häc Khoa Häc X· Héi & Nh©n V¨n ®· gióp t«i thùc hiÖn ®Çy ®ñ vµ nhanh chãng çc thñ tôc cÇn thiÕt ®Ó nhËn ®îc sù tµi trî rÊt quÝ gi¸ cña c¬ quan hç trî.

19

Ch¬ng 1V¨n häc Mü thêi kú chuÈn bÞ cho ph¸t triÓn

vµ nh¶y vät(tõ gi÷a ®Õn cuèi thÕ kû XIX)

Tõ cuèi thÕ kû XVI cho ®Õn cuèi thÕ kû XIX, vïng ®Êt réng lín t¹i Ch©u Mü mµ ngµy nay lµ Hîp Chóng Quèc Hoa Kú ®· tr¶i qua nh÷ng biÕn ®éng lÞch sö to lín: lóc ®Çu thùc d©n Anh tõng bíc thùc hiÖn çc dù ¸n khai khÈn thuéc ®Þa nµy, sau ®ã næ ra cuéc çch m¹ng giµnh ®éc lËp vµ tiÕp ®Õn lµ thêi kú lËp quèc vµ x©y dùng mét níc Mü c«ng nghiÖp ho¸ ph¸t triÓn, trë thµnh ®èi thñ kú k×nh ®Þnh víi çc níc t b¶n m¹nh nhÊt ë Ch©u ¢u. Níc Mü sinh sau ®Î muén, nªn cho ®Õn ®Çu thÕ kû XIX, nÒn v¨n häc Mü vÉn ë vµo mét vÞ thÕ ®µn em so víi çc nÒn v¨n häc cã bÒ dÇy lÞch sö cña Ch©u ¢u.

Nhng thËt ®¸ng kinh ng¹c lµ tõ gi÷a thÕ kû XIX, nÒn v¨n häc Mü ®· cã bíc ph¸t triÓn vît bËc víi sù xuÊt hiÖn cña nh÷ng nhµ v¨n giµnh ®îc sù kÝnh träng vµ ngìng mé cña çc nhµ v¨n næi tiÕng ë Ch©u ¢u. Tuy nhiªn ®¬ng thêi, b¶n th©n çc nhµ v¨n vµ giíi phª b×nh Mü cha nhËn thøc vµ ®¸nh gi¸ ®Çy®ñ tÇm vãc lín lao cña nh÷ng s¸ng t¹o nghÖ thuËt thêi kú nµy. Nh÷ng t¸c phÈm v¨n häc Mü cã gi¸ trÞ còng Ýt ®îc giíi thiÖu ra níc ngoµi. Cã mét nhµ v¨n Anh tõng nãi r»ng: "Ch¼ng cã ai muèn ®äc s¸ch cña çc t¸c gi¶ Mü." M·i ®Õn ®Çu thÕ kû XX, çc häc gi¶ vµ giíi phª b×nh míi ®¸nh gi¸ l¹i vµ

20

®Ò cao çc nhµ v¨n xuÊt s¾c cña thêi kú nµy vµ gäi nh÷ng ho¹t ®éng s¸ng t¹o cña hä lµ “trµo lu v¨n häc phôc hng Mü”. Thùc ra çch gäi nµy kh«ng ®îc chÝnh x¸c, v× ®©y kh«ng ph¶i lµ sù t¸i sinh trªn c¬ së míi trµo lu vµ xu híng cña mét giai ®o¹n xa xa cña lÞch sö, gièng nh v¨n häc phôc hng Ch©u ¢u tõng lµm sèng l¹i ¸nh s¸ng huy hoµng vµ ©m hëng t¬i s¸ng cña v¨n häc Hy l¹p cæ ®¹i. Cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng trµo lu nµy lµ bíc trëng thµnh ®Çu tiªn v÷ng vµng vµ cã bÒ thÕ cña v¨n häc Mü.

Khëi ®Çu cho cuéc hµnh tiÕn ®Çy høng khëi vµ tù tin cña çc nghÖ sÜ thêi kú nµy lµ çc t¸c phÈm cña nhµ t tëng vµ nhµ th¬ Ralph Waldo Emerson (1803 - 1882). Çc t¸c phÈm cña «ng bµn vÒ mèi quan hÖ gi÷a con ngêi vµ tù nhiªn, vÒ t«n gi¸o, th¬ ca vµ nghÖ thuËt. Chóng võa trë thµnh tuyªn ng«n nghÖ thuËt cho c¶ mét trµo l-u v¨n häc, võa lµ kim chØ nam, sù gîi më cho nh÷ng ý tëng, ®Ò tµi vµ h×nh tîng míi, võa trë thµnh xung lùc thóc ®Èy vµ cæ vâ søc s¸ng t¹o cña nhiÒu nhµ v¨n.

Emerson vèn lµ mét gi¸o sÜ vµ ngêi gi¶ng ®¹o cã søc c¶m hãa m¹nh mÏ ®èi víi çc tÝn ®å, nhng nh÷ng kiÕn thøc uyªn b¸c vÒ khoa häc, triÕt häc vµ v¨n häc cïng víi ç tÝnh phãng kho¸ng khiÕn «ng vît qua nh÷ng gß bã vµ h¹n chÕ cña t tëng thÇn häc. Trong mét chuyÕn ®i th¨m Ch©u ¢u (1832 -1833), «ng cã nh÷ng cuéc gÆp gì çc nhµ triÕt häc, nhµ th¬ vµ nhµ phª b×nh nh Carlyle, Wordsworth, Coleridge vµ qua hä tiÕp thu t tëng chñ nghÜa siªu nghiÖm (transcendentalism) vèn cã xuÊt xø tõ níc §øc.

VÒ thùc chÊt, chñ nghÜa siªu nghiÖm lµ mét sù ph¶n øng l¹i chñ nghÜa duy lý cña thÕ lû XVIII vµ thÓ hiÖn t tëng chñ nghÜa nh©n v¨n cña thÕ kû XIX. T tëng nµy kh¼ng ®Þnh sù thèng nhÊt gi÷a thÕ giíi víi Chóa vµ mçi ç nh©n. T©m linh cña b¶n th©n mçi ç nh©n t¬ng ®ång víi thÕ giíi, lµ cÊu tróc vi m« cña b¶n th©n thÕ giíi. Emerson ®Ò ra nguyªn lý tù lùc vµ chñ nghÜa ç nh©n vËn

21

hµnh trªn c¬ së niÒm tin vµo sù t¬ng ®ång gi÷a t©m linh ç nh©n víi Tù Nhiªn vµ Chóa.

Cã nh÷ng m©u thuÉn néi t¹i trong triÕt häc cña Emerson, v× chÝnh «ng cã ý thøc tr¸nh kh«ng x©y dùng mét hÖ thèng t duy duy lý. ¤ng cho r»ng mét hÖ thèng nh vËy sÏ h¹n chÕ c¶m høng l·ng m¹n cã tÝnh trùc gi¸c vµ linh ho¹t cña nghÖ sÜ. Trong t¸c phÈm ®Çu tay, cuèn s¸ch nhá nhan ®Ò Tù nhiªn (1836), t¸c gi¶ kªu gäi sù sinh thµnh cña çi t«i ®îc tù nhiªn nu«i dìng vµ gîi c¶m høng. Mét mÆt t¸c gi¶, nhÊn m¹nh vÎ ®Ñp vµ sù thiªng liªng, huyÒn bÝ cña tù nhiªn, mÆt kh¸c ®Ò xuÊt sù kh¬i th¸c tù nhiªn b»ng nh÷ng ph¬ng tiÖn khoa häc thÝch hîp nh»m ®em l¹i nguån lîi to lín cho nh©n lo¹i. Ch-¬ng ng«n tõ trong cuèn s¸ch cã nh÷ng gîi ý rÊt thó vÞ ®èi víi nghÖ thuËt viÕt v¨n vµ phª b×nh v¨n häc. Emerson lËp luËn r»ng: tù nhiªn vµ tinh thÇn cïng nhau biÓu hiÖn çi néi hµm. Tù nhiªn vµ tinh thÇn cã mét sù t¬ng hîp, v× vËy tù nhiªn lµ c¬ së cña viÖc vËn dông nghÖ thuËt vµ thñ ph¸p tîng trng. Tõ lµ ký hiÖu cña çc sù vËt trong tù nhiªn vµ tinh thÇn cïng nhau biÓu hiÖn çi néi hµm. Tù nhiªn vµ tinh thÇn cã mét sù t¬ng hîp, v× vËy tù nhiªn lµ c¬ së cña viÖc vËn dông nghÖ thuËt vµ thñ ph¹m tîng trng. Tõ lµ ký hiÖu cña çc sù vËt trong tù nhiªn. Nh÷ng sù vËt ®Æc thï trong tù nhiªn lµ biÓu tîng cña nh÷ng sù thËt ®Æc thï trong lÜnh vùc tinh thÇn. VËy tù nhiªn lµ biÓu tîng cña tinh thÇn.

N¨m 1837, bµi gi¶ng nhan ®Ò Nhµ b¸c häc Mü cña Emerson t¹i trêng ®¹i häc Harvard cã mét ¶nh hëng to lín trong c¶ giíi khoa häc vµ v¨n häc. ¤ng tuyªn bè r»ng: Thêi ®¹i mµ ngêi Mü ®i lµm häc trß ®· s¾p kÕt thóc. Tõ nay ngêi Mü ph¶i tù ®i b»ng ®«i ch©n cña m×nh, lµm viÖc b»ng ®«i tay cña m×nh, nãi tiÕng nãi cña m×nh. H¬n s¸u m¬i n¨m tríc, Jefferson ®äc b¶n tuyªn ng«n ®éc lËp vÒ chÝnh trÞ cña Hoa Kú, th× lóc ®ã, gi¸o s Oliver W. Holmes gäi bµi gi¶ng Nhµ b¸c häc Mü cña Emerson lµ b¶n tuyªn ng«n ®éc lËp vÒ v¨n ho¸ cña ®Êt níc nµy.

22

Bµi gi¶ng nµy cã tÇm quan träng ®Æc biÖt nh mét kim chØ nam cho çc nhµ v¨n Mü vît ra khái ranh giíi cña chñ nghÜa l·ng m¹n, bíc®Çu tiÕn tíi sù kÕt hîp gi÷a chñ nghÜa l·ng m¹n víi chñ nghÜa hiÖn thùc, ®ång thêi b»ng t¸c phÈm cô thÓ cho thÕ giíi thÊy râ b¶n s¾c ®éc ®¸o riªng cña v¨n häc Mü. ¤ng nãi r»ng ®iÒu «ng mong muèn ë çc nhµ v¨n Mü kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ®Ò tµi nµo lín lao, xa vêi, l·ng m¹n, mµ lµ nh÷ng sù vËt ®êi thêng, hµng ngµy, thËm chÝ thÊp hÌn. Nh÷ng viÖc ®¸ng ghÐt nhng kh«ng thÓ kh«ng lµm, nh÷ng c¶nh nghÌo khæ, nh÷ng tai ho¹ v.v ®Òu lµ nh÷ng thÇy gi¸o rÌn luyÖn con ngêi chóng ta, ®êi sèng lµ cuèn tõ ®iÓn cña chóng ta. Tr-êng §¹i häc vµ s¸ch vë ch¼ng qua lµ b¶n sao chÐp b»ng ng«n tõ cña tù nhiªn ë ®ång ruéng vµ n¬i lµm viÖc. ¤ng cßn nãi çi lîi duy nhÊt cña nh÷ng cuèn s¸ch lµ kÝch thÝch t tëng, chóng ta cÇn ®Õn nh÷ng con ngêi ®ang t duy h¬n lµ nh÷ng con ngêi chØ cã ®Çu ãc mµ th«i.

T tëng chñ nghÜa siªu nghiÖm cïng nh÷ng mèi quan t©m cña «ng ®èi víi çc phong trµo c¶i çch hiÖn ®¹i ®îc tr×nh bµy trong çc bµi gi¶ng vµ nãi chuyÖn cña «ng mµ m·i vÒ sau ®îc tËp hîp trong çc tËp s¸ch: Çc tiÓu luËn (n¨m 1841) vµ Çc tiÓu luËn (1844) tËp s¸ch thø hai ®em l¹i cho «ng danh tiÕng lõng lÉy kh¾p Hoa Kú vµ n-íc ngoµi. N¨m 1850, «ng cho xuÊt b¶n cuèn s¸ch gåm çc bµi gi¶ng mang nhan ®Ò Nh÷ng ngêi con tiªu biÓu. ¤ng còng cho xuÊt b¶n mét sè tËp th¬. Phong çch th¬ Emerson mang tÝnh triÕt lý vµ chÝnh luËn. S¸ng t¸c th¬ cña «ng còng ®ãng gãp vµo sù ®æi míi ®èi víi th¬ truyÒn thèng ¢u Mü.

"TÇm nh×n ®Çy søc m¹nh tinh thÇn cïng çch diÔn ®¹t võa thùc tiÔn võa gièng nh ch©m ng«n khiÕn v¨n «ng trµn trÒ phÊn høng. Mét trong nh÷ng ngêi theo chñ nghÜa siªu nghiÖm ë Concord ®· so s¸nh rÊt hay r»ng: nghe «ng nãi cã c¶m gi¸c nh vót mét çi nh¶y vät lªn thiªn ®êng"1

TiÓu luËn Tù nhiªn më ®Çu nh sau:1 Outline of American Literature. S® d. Tr. 28

23

"Thêi ®¹i cña chóng ta lµ thêi ®¹i nh×n trë l¹i. Nã x©y dùng nh÷ng l¨ng tÈm cho cha «ng. Nã viÕt çc tiÓu sö, lÞch sö vµ phª b×nh. Nh÷ng thÕ hÖ tríc chiªm ngìng thîng ®Õ vµ thiªn nhiªn trong thÕ ®èi diÖn, chóng ta l¹i chiªm ngìng qua ®«i m¾t cña hä. Sao chóng ta kh«ng tËn hëng mèi quan hÖ céi nguån víi vò trô? T¹i sao ta kh«ng x©y dùng mét nÒn th¬ ca híng néi chø kh«ng chØ theo truyÒn thèng vµ mét t«n gi¸o soi r¹ng cho chóng ta, chø kh«ng ph¶i chØ lµ lÞch sö cña t«n gi¸o. §îc bao bäc suèt bèn mïa trong thiªn nhiªn, nh÷ng c¬n lò cña dßng ®êi tu«n trµo xung quanh chóng ta, trµn qua chóng ta vµ b»ng søc m¹nh cung øng cho con ngêi, chóng chµo mêi chóng ta hµnh ®éng t¬ng øng víi tù nhiªn. VËy sao ta dß dÉm trong ®èng x¬ng kh« cña qu¸ khø ? H«m nay, mÆt trêi vÉn ®ang chiÕu s¸ng. Cµng cã nhiÒu len vµ b«ng trªn ®ång ruéng. Cã nh÷ng m¶nh ®Êt míi, con ngêi míi, t tëng míi. Chóng ta h·y ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng c«ng viªc cña riªng m×nh, luËt lÖ vµ t«n gi¸o cña riªng m×nh.”2

Çc t¸c phÈm th¬ ca cïng víi nh÷ng tiÓu luËn ®Çy nhiÖt t×nh, rung c¶m vµ l¹c quan cña «ng ®· trë thµnh lêi kªu gäi vµ cæ vâ çc nhµ v¨n Mü. §óng nh ®iÒu Emerson ®· mong íc vµ tiªn ®o¸n, chØ trong vßng 5 n¨m tõ n¨m 1850 ®Õn n¨m 1855, v¨n häc Mü ®· cã nh÷ng bíc nh¶y vät ®Çu tiªn víi sù xuÊt hiÖn cña nh÷ng t¸c phÈm quan träng nh tËp tiÓu luËn Nh÷ng con ngêi tiªu biÓu (1850) cña chÝnh Emerson, çc tiÓu thuyÕt Ch÷ A mµu ®á (1850) vµ Ng«i nhµ cã b¶y cét (1851) cña Hawthorne, çc tiÓu thuyÕt ChiÕc ¸o vÐt mµu tr¾ng (1850), Moby-Dick (1851) vµ Pierre (1852) cña Herman Melville, Tóp lÒu b¸c Tom (1852) cña Harriet Beecher Stowe, Walden (1854) cña Thoreau vµ b¶n in ®Çu tiªn tËp th¬ L¸ cá (1855) cña Whitman. NÕu tÝnh ®Õn 2 thËp kû tríc ®ã,

2 Heath Anthology of American Literature. Houghton Mifflin Company, 1998, TËp 1, Tr. 1582

24

th× cßn ph¶i kÓ ®Õn çc truyÖn ng¾n cña Edgar Allen Poe mµ chØ Ýt l©u sau cã ¶nh hëng m¹nh mÏ ngîc trë l¹i ®èi víi Ch©u ¢u.

Nh÷ng t¸c phÈm kÓ trªn ®¸nh gi¸ bíc ngoÆt quan träng trong çc thÓ lo¹i chñ yÕu cña v¨n häc Mü. Tõ ®ã cho ®Õn cuèi thÕ kû XIX, v¨n häc Mü ngµy cµng ®îc Ch©u ¢u chó ý vµ kÝnh träng kh«ng chØ ë sù kÕt hîp gi÷a chñ nghÜa l·ng m¹n víi tÝnh hiÖn thùc, mµ cßn ë b¶n s¾c vµ phong çch Mü næi bËt vµ kh¸c víi v¨n th¬ ë Ch©u ¢u.

Ngêi qu¸n triÖt mét çch xuÊt s¾c chñ nghÜa siªu nghiÖm kiÓu Emerson chÝnh lµ nhµ th¬ vµ nhµ triÕt häc Henry D. Thoreau (1817 – 1862). NÕu çc s¸ng t¸c cña Hawthorne vµ Melville nhiÒu khi tr¸i ngîc víi t tëng cña chñ nghÜa siªu nghiÖm, th× ngîc l¹i, s¸ng t¸c cña Thoreau l¹i héi tô víi Emerson trªn nhiÒu to¹ ®é cña t tëng. ¤ng xuÊt th©n trong mét gia ®×nh sèng t¹i thµnh phè Concord, hçn hîp çc nguån gèc Ph¸p vµ Scotland cïng víi çc dßng tu Quaker vµ Thanh gi¸o. Do ¶nh hëng nµy, nªn t tëng triÕt häc cña «ng còng hçn hîp nhiÒu thµnh tè kh¸c nhau. ChÝnh «ng tù xng lµ “mét triÕt gia thÇn bÝ, siªu nghiÖm vµ tù nhiªn tõ ®Çu ®Õn ch©n”. Sau khi tèt nghiÖp trêng §¹i häc Harvard, «ng ®i d¹y häc trong vµi n¨m. N¨m 1844, Emerson ®· mua c¶ mét vïng ®Êt bªn bê b¾c hå Walden ë thµnh phè Concord nh»m môc ®Ých b¶o vÖ çnh rõng ë ®ã. Do quan hÖ b¹n bÌ gi÷a hai ngêi, Emerson ®ång ý tÆng cho Thoreau mét m¶nh ®Êt ®Ó «ng lµm mét ng«i nhµ b»ng gç ë ven hå vµ chØ cã mét ®iÒu kiÖn trao ®æi rÊt ®¬n gi¶n lµ Thoreau vun trång cho Emerson mét vên hoa ë gÇn ®ã. ThÕ lµ tõ n¨m 1845 ®Õn 1847, Thoreau sèng ë ng«i nhµ nhá bªn hå theo ph¬ng çch vµ tËp qu¸n mµ Emerson ®· ®Ò xuÊt lµ hoµn toµn hoµ nhËp t×nh c¶m vµ t©m linh vµo m«i trêng tù nhiªn. ChÝnh ë n¬i nµy, «ng ®· hoµn thµnh b¶n th¶o t¸c phÈm ®Çu tay cña «ng nhan ®Ò Mét tuÇn lÔ ë bªn s«ng Concord vµ s«ng Merrimack. Cuèn s¸ch xuÊt b¶n n¨m 1849 vµ

25

tËp hîp trong ®ã çc thiªn tuú bót, ký sù, th¬, tiÓu luËn vÒ lÞch sö, thÇn tho¹i, vÒ çc danh nh©n Goethe, Homer.vv.

Thùc hiÖn ph¬ng ch©m con ngêi sèng hßa quyÖn víi tù nhiªn, Thoreau thêng ®i kh¶o s¸t vµ v·n c¶nh ë nhiÒu n¬i trong vµ ngoµi níc Mü theo cung çch sinh ho¹t cña con ngêi kh¾c kû vµ víi chi phÝ rÎ nhÊt. Nhng «ng ®Ó l¹i hµng lo¹t t¸c phÈm du ký ®éc ®¸o vµ thó vÞ mµ sau khi «ng qua ®êi, em g¸i «ng vµ çc b¹n bÌ cña «ng ®· cho xuÊt b¶n: Nh÷ng chuyÕn du ngo¹n (1863), Nh÷ng çnh rõng ë Maine (1864), Mòi Code (1865), Mét ngêi Mü ë Canada (1866) v.v…

Tuy kh«ng tham gia çc tæ chøc ®Êu tranh b·i bá chÕ ®é n« lÖ, nhng b¶n th©n Thoreau nhiÒu lÇn diÔn thuyÕt hoÆc ph¸t biÓu trªn b¸o chÝ tÝch cùc ñng hé cuéc ®Êu tranh nµy. N¨m 1860, «ng cho ®¨ng trªn b¸o diÔn v¨n Lêi thØnh nguyÖn ®ßi tr¶ tù do cho ®¹i uý John Brown. DiÔn v¨n nµy ca ngîi hµnh vi dòng c¶m cña John Brown trong vô cíp mét kho vò khÝ cña qu©n ®éi ®Ó vò trang cho cuéc biÓu t×nh ph¶n kh¸ng cña ngêi n« lÖ.

T¸c phÈm xuÊt s¾c nhÊt cña «ng lµ Hå Walden (1854). Cuèn s¸ch rÊt ®éc ®¸o vÒ mÆt thÓ lo¹i. §ã võa lµ tiÓu luËn triÕt häc l¹i võa giÇu chÊt th¬ víi néi dung phong phó miªu t¶ rõng c©y, chim mu«ng, hoa cá, tinh tó, vò trô, con ngêi gi¶n dÞ hoµ m×nh vµo ®Êt trêi, thÕ giíi t©m linh ph¶n chiÕu giät s¬ng ban mai cïng ¸ng m©y rùc rì mu«n mµu. Cuèn s¸ch ®îc coi lµ nh÷ng suy ngÉm s©u s¾c, nh÷ng tr¶i nghiÖm trong hai n¨m thùc hµnh lý thuyÕt cña chñ nghÜa siªu nghiÖp. ViÖc x©y dùng ng«i nhµ nhá b»ng gç ë bªn hå ®îc miªu t¶ mét çch tinh tÕ vµ ®Çy c¶m xóc, nªn ®· ph¸t triÓn thµnh mét Èn dô vÒ sù kiÕn t¹o mét thÕ giíi t©m linh s©u kÝn, nhng l¹i nh¹y c¶m vµ trµn trÒ niÒm l¹c quan yªu ®êi. T¸c phÈm nµy ®· “n©ng Thoreau lªn hµng ®Çu nh÷ng t¸c gi¶ Mü, khiÕn «ng næi tiÕng kh¾p thÕ giíi nh mét nghÖ sü, mét triÕt gia cã c¶m nhËn vµ nh·n quan ®éc ®¸o.(.). b»ng çch s÷ dông nh÷ng ph¬ng tiÖn cña th¬ ca nh Èn dô, lêi lÏ bãng giã giÇu h×nh ¶nh… Thoreau ®· t¹o nªn

26

mét t¸c phÈm tinh tÕ, ®Çy gîi c¶m nªn ®äc ®i ®äc l¹i mµ vÉn c¶m thÊy ý nghÜa kh«ng v¬i c¹n vµ tia s¸ng soi chiÕu tõ bªn trong kh«ng hÒ lu mê”. 3

Thêi kú nµy, trong lÜnh vùc tuú bót, tiÓu luËn vµ th¬ ca, ngoµi chñ nghÜa siªu nghiÖm, vÉn cã nh÷ng t¸c gi¶ ®i theo xu híng kÕt hîp nghÖ thuËt cæ ®iÓn víi nh÷ng s¸ng t¹o míi cña çc nhµ v¨n nh Longfellow, Lowell, Holmes, Whittier.

Henry W. Longfellow (1807 – 1882) võa lµ mét gi¸o s næi tiÕng vÒ çc ng«n ng÷ Ph¸p, Italy, T©y Ban Nha vµ §øc, võa lµ nhµ th¬ cã danh väng. ¤ng xuÊt th©n tõ mét gia ®×nh giµu cã. Nhng sau khi cã gia ®×nh riªng, th× gÆp nhiÒu ®iÒu bÊt h¹nh. Ngêi vî ®Çu tiªn chÕt v× bÞ sÈy thai. Cßn ngêi vî thø hai chÕt v× bÞ báng nÆng khi chiÕc ¸o dµi cña bµ bÞ b¾t löa. Còng do tai n¹n nµy, chÝnh «ng còng bÞ báng vµ ph¶i ®Ó bé r©u quan nãn che khuÊt vÕt sÑo trªn mÆt. Evangeline (1847), trêng ca tù sù gÇn víi phong çch sö thi cña Holmes lµ t¸c phÈm thµnh c«ng ®Çu tiªn cña «ng. §ã lµ truyÖn th¬ ®Çy tÝnh kÞch vÒ Evangeline, ngêi nphô n÷ ®i qua nhiÒu miÒn cña níc Mü ®Ó t×m ngêi yªu vµ khi t×m thÊy, th× chµng ®ang n»m hÊp hèi t¹i nhµ th¬ng tÕ bÇn ë Philadelphia. Bµi ca cña Hiawatha (1855) vµ T×nh yªu cña Miles Standish (1856) lµ nh÷ng trêng ca trong ®ã chÊt tr÷ t×nh kÕt hîp víi tÝnh kÞch trong sù kh¾c ho¹ nh÷ng t×nh huèng thÓ hiÖn sè phËn gian nan cña nh©n vËt chÝnh, ®ång thêi th¬ ca cæ ®iÓn kÕt hîp víi nghÖ thuËt kÓ truyÖn d©n gian cña Mü.

Danh tiÕng cña Longfellow lõng lÉy kh¾p Ch©u ¢u. N÷ Hoµng Anh Victoria tù coi m×nh lµ thÝnh gi¶ riªng cña nhµ th¬ vµ ®«i lÇn mêi «ng ®Õn ®äc th¬ cho riªng m×nh nghe. Nhng ®iÒu trí trªu lµ «ng kh«ng ®îc ®«ng ®¶o ®éc gi¶ t¹i Mü ®ãn nhËn nhiÖt t×nh.

3 Heath Anthology of American Literature. Houghton Mifflin Company, 1998, Tr. 1582

27

Çc nhµ th¬ James Russell Lowell (1819 – 1891) vµ Oliver Wendell Holmes (1809 – 1894) lóc ®Çu còng næi danh trong ®Þa h¹t th¬ ca. Nhng v× c¶ hai ®Òu lµ gi¸o s ®¹i häc, tµi n¨ng l¹i rÊt ®a d¹ng vµ thêi gian sau thµnh tùu cña hä l¹i næi bËt nhiÒu h¬n trong çc lÜnh vùc kh¸c. Lowell trë thµnh gi¸o s ng«n ng÷ häc cã uy tÝn t¹i §¹i häc Harvard vµ cuèn s¸ch TruyÖn ngô ng«n vÒ çc nhµ phª b×nh (1848) cña «ng lµ mét t¸c phÈm phª b×nh v¨n häc rÊt thó vÞ vµ ngé nghÜnh. T¸c gi¶ dâi theo nh÷ng chuyÓn ®éng cña sinh ho¹t v¨n ch-¬ng vµ cã nh÷ng quan s¸t kh¸ tinh tÕ vÒ phong çch vµ ç tÝnh s¸ng t¹o cña çc nhµ v¨n, nhµ th¬.

Holmes lµ gi¸o s y khoa, chuyªn gia sinh lý häc t¹i §¹i Häc Harvard. ¤ng kh«ng chØ cho xuÊt b¶n çc tËp th¬, mµ cßn cho ra ®êi çc tiÓu thuyÕt víi nh÷ng chñ ®Ò vÒ bÖnh lý, nh Elsie, Thiªn thÇn hå mÖnh, Mèi ¸c c¶m ghª gím. Nh÷ng t¸c phÈm nµy rÊt ®Æc biÖt ë chç qua viÖc miªu t¶ sè phËn cña çc nh©n vËt, t¸c gi¶ cã nh÷ng t×m tßi vµ th¨m dß vµo câi v« thøc cïng nh©n çch phøc t¹p vµ bÖnh lý thÇn kinh cña con ngêi.

Kh¸c víi Holmes vµ Lowell, John G. Whittier (1807 – 1892) sinh ra vµ lín lªn ë nh÷ng trang tr¹i, Ýt ®îc häc hµnh vµ kiÕm sèng b»ng nghÒ lµm b¸o. ¤ng lµ mét trong nh÷ng nhµ th¬ h¨ng h¸i tham gia ®Êu tranh vµ cho ®¨ng b¸o nhiÒu bµi th¬ vÒ ®Ò tµi chèng chÕ ®é n« lÖ. T¸c phÈm thµnh c«ng nhÊt cña «ng lµ trêng ca mang tiªu ®Ò Sa lÇy trong líp tuyÕt (1868). T¸c phÈm cã chÊt t«n gi¸o vµ mang tÝnh riªng t ®îc s¸ng t¸c sau c¬n ¸c méng dµi cña néi chiÕn lµ khóc nh¹c ai ®iÕu nh÷ng ngêi ®· chÕt, ®ång thêi còng lµ khóc ca hµn g¾n vÕt th¬ng. Nã kh¼ng ®Þnh tÝnh vÜnh cöu cña søc m¹nh tinh thÇn, sù bÒn v÷ng cña t×nh yªu trong ký øc vµ vÎ ®Ñp bÊt diÖt cña thiªn nhiªn vît qua nh÷ng c¬n gi«ng tè chÝnh trÞ b¹o tµn”.4

Thêi kú nµy trong nÒn th¬ ca cña níc Mü cã hai g¬ng mÆt nghÖ thuËt v¬n lªn tÇm cao nhÊt thÕ giíi vµ mäi thêi ®¹i: ®ã lµ 4 Outline of American Literature. S® d. Tr. 34

28

Emily Dickinson vµ Walt Whitman. NghÖ thuËt cña hai nhµ th¬ nµy cã nhiÒu yÕu tè s¸ng t¹o vµ míi mÎ cña th¬ hiÖn ®¹i thÕ kû XX.

N÷ thi sÜ Emily Dickinson (1830 - 1886) lµ mét hiÖn tîng phi thêng kh«ng chØ cña níc Mü, mµ c¶ thÕ giíi, cã phÇn bÝ Èn vµ kú l¹. Bµ s¸ng t¸c vµo gi÷a thÕ kû XIX, nhng m·i ®Õn thÕ kû XX, tµi n¨ng rùc rì cña bµ míi ®îc ph¸t hiÖn. Bµ sèng trong mét gia ®×nh rÊt cã danh väng, cha bµ lµ mét luËt s næi tiÕng, vÒ sau lµ mét nghÖ sÜ. Tõ nhá, Dickinson chØ häc hµnh víi çc gia s. Trõ hai lÇn ra thµnh phè Boston, bµ kh«ng ®i ®©u, mµ chØ sèng trong biÖt thù cña cha bµ, tuy bµ cã tiÕp xóc vµ quen biÕt mét sè trÝ thøc vµ nhµ th¬. Sinh thêi bµ chØ cho ®¨ng b¸o b¶y bµi th¬ kh«ng ký tªn. Di s¶n bµ ®Ó l¹i cho ®êi gåm trªn 1.700 bµi th¬. §ã lµ mét çnh rõng th¬ bao la b¸t ng¸t. MÆc dï bµ sèng mét cuéc ®êi Èn dËt, nhng th¬ bµ l¹i gîi më vÒ nh÷ng vÊn ®Ò chung cho c¶ mäi ngêi vµ nh©n lo¹i. §ã lµ nh÷ng vÊn ®Ò vÒ nh©n t×nh thÕ th¸i, quan hÖ gi÷a ngêi vµ ngêi trong x· héi, sè phËn cña con ngêi trªn tr¸i ®Êt, sù sèng vµ çi chÕt. Dù c¶m tiªn tri cña nhµ th¬ cßn b¸o tríc nh÷ng hiÓm ho¹ cña nÒn v¨n minh hiÖn ®¹i ®èi víi m«i trêng, thiªn nhiªn vµ thÕ giíi, tinh thÇn vµ ®¹o ®øc cña con ngêi. ChÊt tr÷ t×nh cña th¬ Dickinson ®Çy rung c¶m, ®ång thêi tÝnh triÕt lý l¾ng ®äng s©u xa cßn hµm chøa v« vµn nh÷ng ®iÒu bÝ Èn v« tËn khiÕn ngêi ®äc ph¶i suy ngÉm, th¨m dß vµ t×m kiÕm m·i kh«ng th«i.

Tr¸i ngîc h¼n víi Dickinson, th¬ cña Walt Whitman (1819 – 1892) nÈy sinh tõ trong lßng cña thÕ kû hiÖn ®¹i ho¸ vµ ®« thÞ ho¸. Th¬ «ng lµ th¬ diÔn ®µn, võa ®èi tho¹i, võa thuyÕt phôc vµ tranh luËn víi mäi tÇng líp ngêi trong x· héi vµ c¶ toµn thÕ giíi. Th¬ Whitman lµ tiÕng vang väng cña hån th¬ ®Çy nhiÖt huyÕt, nhng còng lµ tiÕng väng vang trêi cña cßi tµu ho¶, cña thÕ kû c¬ khÝ ho¸, cña tiÕng nãi hïng hån cña líp líp ngêi ®«ng ®¶o ®ßi tù do, d©n chñ vµ gi¶i phãng.

29

Cho ®Õn nöa ®Çu thÕ kû XIX, ë Hoa Kú, mÆc dï c«ng nghiÖp ph¸t triÓn nhanh chãng, nhµ m¸y vµ ®« thÞ mäc lªn sõng s÷ng kh¾p çc miÒn, nhng kh«ng gian vµ thiªn nhiªn bao la cña xø së míi ®îc khai ph¸ nµy vÉn cha cã c¬ së hiÖn thùc v÷ng ch¾c cho v¨n xu«i vµ tiÓu thuyÕt cã tÝnh x· héi, nh çc t¸c phÈm cña Dickens, Thackeray vµ bµ Gaskell ë Anh, Stendhal, Flaubert ë Ph¸p, Gogol, Pushkin vµ Dostoievsky ë Nga. Trªn v¨n ®µn Mü, thÓ lo¹i phæ biÕn vÉn lµ th¬, phãng sù, ký sù du lÞch vµ håi ký. B¶n th©n Emerson cha bao giê ®Ò cao tiÓu thuyÕt. Nhng tõ gi÷a ®Õn cuèi thÕ kû XIX, dÇn dÇn ®· xuÊt hiÖn nhiÒu nhµ tiÓu thuyÕt vµ truyÖn ng¾n. Næi bËt nhÊt lµ çc nhµ v¨n mµ sau nµy ®Òu næi tiÕng kh¾p thÕ giíi nh Hawthorne, Melville, Harriet Beecher Stowe, Mark Twain.

Nathniel Hawthorne (1804 - 1864) xuÊt th©n tõ mét gia ®×nh theo ®¹o thanh gi¸o. Cha «ng lµ mét thuyÒn trëng bÞ chÕt vÒ bÖnh sèt rÐt vµng ë vïng biÓn xa vµ mÑ «ng v× thÕ mµ sèng cuéc sèng Èn dËt ®au buån. Hoµn c¶nh nµy ¶nh hëng ®Õn t©m tr¹ng ¶m ®¹m, c« ®¬n cña nhµ v¨n. Tõ gi÷a nh÷ng n¨m 30 cña thÕ kû XIX, «ng viÕt nhiÒu truyÖn ng¾n mµ sau nµy tËp hîp trong nh÷ng tËp truyÖn nh VËt kû niÖm (1827 – 1842), Endicott vµ c©y thËp tù (1837) v.v. T¸c gi¶ tù nhËn xÐt r»ng nh÷ng thiªn truyÖn nµy “cã s¾c mµu t¸i nhît cña nh÷ng b«ng hoa në trong bãng r©m u ¸m”. Néi dung cña nh÷ng thiªn truyÖn ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò téi ¸c, sù bÝ Èn trong sè phËn con ngêi. S¸ng t¸c cña «ng cho thÊy nçi ¸m ¶nh thêng trùc ®èi víi nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc do sù kh¾c nghiÖt phi nh©n tÝnh cña ®¹o thanh gi¸o t¹o nªn.

Tõ n¨m 1856, «ng tõ bá cuéc sèng ë Èn t¹i thµnh phè quª h¬ng Salem bang Massatrusetts vµ ®Õn thµnh phè Boston còng thuéc bang nµy, võa cho xuÊt b¶n mét sè t¹p chÝ, võa viÕt mét sè s¸ch cho thiÕu nhi. Nh÷ng truyÖn ng¾n «ng viÕt trong thêi gian nµy vÉn tiÕp tôc ph©n tÝch trÝ n·o vµ t©m hån cña nh÷ng tÝn ®å thanh gi¸o vµ kh¸ xa çch víi triÕt häc l¹c quan cña chñ nghÜa siªu

30

nghiÖm. Tõ n¨m 1853, suèt mÊy n¨m trêi «ng sèng ë Ch©u ¢u, trong ®ã cã 3 n¨m gi÷ chøc vô l·nh sù t¹i Italy.

Ngoµi truyÖn ng¾n, «ng cßn s¸ng t¸c bèn cuèn tiÓu thuyÕt. Ch÷ A mµu ®á (1850) lµ cuèn tiÓu thuyÕt thµnh c«ng nhÊt cña «ng. Richard Ruland vµ Malcolm Bradbury cho r»ng “hiÓn nhiªn ®ã lµ cuèn tiÓu thuyÕt lín cña níc Mü”5. T¸c phÈm kÓ l¹i c©u chuyÖn vÒ thµnh phè Boston cña céng ®ång tÝn ®å thanh gi¸o gi÷a thÕ kû XVII, ®ång thêi nã còng chÜa mòi nhän phª ph¸n vµo nh÷ng téi ¸c phi nh©n tÝnh cña t tëng thanh gi¸o cßn kh¸ phæ biÕn khi t¸c phÈm ra ®êi. Cèt truyÖn cã thÓ tãm t¾t nh sau: Chillingworth, mét häc gi¶ ngêi Anh cho c« vî trÎ lµ Hester Prynne ®Õn Boston ®Ó thu dän vµ tr«ng nom nhµ cöa, trong khi «ng cßn bËn viÖc ë n¬i xa. Hai n¨m sau, tíi n¬i th× «ng thÊy Hester ®· cã con víi ngêi kh¸c. ChÞ nhÊt quyÕt kh«ng nãi râ ai lµ cha ®øa trÎ. ChÞ bÞ céng ®ång tÈy chay vµ bÞ gi¸o héi trõng ph¹t, b¾t chÞ ph¶i ®øng díi dµn g«ng, tay bÕ ®øa bÐ vµ ®eo ë tríc ngùc mét ch÷ A mµu ®á – dÊu hiÖu cña téi cã ngo¹i t×nh. Hester lµ mét phô n÷ cã tÝnh çch m¹nh mÏ, chÞ chÞu ®ùng mäi lêi chª tr¸ch, dÌ bØu, nhng vÉn lµm nhiÒu c«ng viÖc tõ thiÖn gióp ®ì ngêi xung quanh, nªn ®· giµnh ®îc sù thiÖn c¶m cña mäi ngêi. Ngêi chång cña chÞ do bÞ ¸m ¶nh bëi lßng thï ghÐt vµ muèn t×m cho ra ai lµ kÎ t×nh ®Þch, nªn cµng sa vµo tr¹ng th¸i c« qu¹nh, trÇm uÊt. Trong khi ®ã, ngêi t×nh cña Hester, mét gi¸o sÜ trÎ tªn lµ Arthur Dimmesdale tuy tù d»n vÆt vµ tù trõng ph¹t m×nh, nh-ng kh«ng cã gan ra thó nhËn tríc céng ®ång. Hester rñ Arthur cïng sang Ch©u ¢u t×m cuéc sèng tù do, nhng Arthur kh«ng nghe theo, cho ®ã lµ sù çm dç cña çi ¸c, råi anh ta ®øng díi giµn g«ng ®Ó

5 Richard Ruland & Malcolm Bradbury. From Puritanism to Postmodernism.

Viking Penguin, 1991.

Tr. 144

31

thó téi vµ tù hµnh h¹ m×nh b»ng nh÷ng cùc h×nh. Anh chÕt trong vßng tay cña nµng. Nhng Hester ®· th¾ng ®îc téi lçi cña m×nh b»ng sù thó nhËn ch©n thµnh. ChÞ sang Ch©u ¢u sèng cuéc sèng h¹nh phóc víi Pearl, c« con g¸i xinh ®Ñp vµ t×m ®îc niÒm an ñi trong c«ng viÖc cøu gióp nh÷ng ngêi khèn khã.

Hawthorne lµ mét trong sè nhµ v¨n cã c«ng ®Çu trong viÖc ph¸t triÓn thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt vµ truyÖn ng¾n víi b¶n s¾c vµ phong çch Mü. NhiÒu t¸c phÈm cña «ng kh¾c ho¹ m«i trêng cuéc sèng nhá nhen, Ých kû díi ¸p chÕ tµn b¹o cña t tëng thanh gi¸o thêi kú ®Çu cïng víi qu¸ tr×nh ph©n ho¸ vµ suy sôp cña nã ë bang New England. §ã lµ nh÷ng kh¸m ph¸ míi cña nhµ v¨n trong qu¸ tr×nh ®æi míi chñ nghÜa l·ng m¹n, kh¾c ho¹ mèi xung ®ét quyÕt liÖt gi÷a t×nh yªu vµ khÝ chÊt l·ng m¹n víi hiÖn thùc nghiÖt ng· cña thêi ®¹i. Tuy nhiªn viÖc sö dông nhiÒu Èn dô vµ thñ ph¸p tîng trng khiÕn çc nh©n vËt cña «ng cã khi cßn lµ hiÖn th©n cho mét sè nÐt t©m lý vµ quan niÖm ®¹o ®øc h¬n lµ nh÷ng tÝnh çch sèng ®éng.

Còng gièng nh Hawthorne, çc t¸c phÈm cña Herman Melville (1819 – 1891) lµ mét sù kÕt hîp kh¸ phøc t¹p nhng hµi hoµ gi÷a chÊt l·ng m¹n vµ tÝnh hiÖn thùc. Phong çch nghÖ thuËt nµy cña nhµ v¨n ®îc nu«i dìng trong m«i trêng ®¹i d¬ng mªnh m«ng vµ çc hoang ®¶o nguyªn s¬ thuéc nhiÒu Ch©u lôc mµ Melville ®· lÆn léi x«ng pha tõ n¨m 19 tuæi. Bè cña Melville vèn lµ nhµ kinh doanh, nhng sau nµy ®· bÞ ph¸ s¶n, nªn Melville ph¶i bá häc. Nhê kh«ng ngõng say mª tù häc, Melville ®· v¬n lªn trë thµnh nhµ v¨n cã tµi n¨ng lín vµ trÝ tuÖ uyªn b¸c. TiÓu thuyÕt Moby-Dick (1851) cña «ng trë thµnh mét trong nh÷ng tiÓu thuyÕt sö thi lín nhÊt cña thÕ giíi vÒ quan hÖ gi÷a con ngêi vµ thiªn nhiªn, con ngêi vµ ®¹i d¬ng. Nhng tiÓu thuyÕt Pierre (1852) cña «ng do miªu t¶ nh©n vËt cã kh¸t väng lý tëng qu¸ xa vêi víi x· héi ®¬ng thêi, nªn bÞ giíi phª b×nh c«ng kÝch kÞch liÖt, råi tªn tuæi cña «ng thêi ®ã dÇn dÇn bÞ lu mê trong

32

t©m trÝ ®éc gi¶. M·i ®Õn n¨m 1920, giíi nghiªn cøu v¨n häc míi ph¸t hiÖn l¹i çc gi¸ trÞ lín trong çc t¸c phÈm cña «ng vµ «ng ®îc ®éc gi¶ kh¾p thÕ giíi ngìng mé. Tõ n¨m 1968, tuyÓn tËp t¸c phÈm rÊt ®å sé cña Meville gåm 15 tËp, kÓ c¶ tiÓu thuyÕt, truyÖn ng¾n vµ th¬ ®· ®îc xuÊt b¶n ë Hoa Kú.

Còng nh Hawthorne vµ Melville, n÷ sÜ Harriet Beecher Stowe (1811 – 1896) kÕt hîp kü thuËt cña tiÓu thuyÕt l·ng m¹n ®Çu thÕ kû XIX víi nghÖ thuËt miªu t¶ mét çch ch©n x¸c hoµn c¶nh x· héi vµ t©m lý nh©n vËt. T¸c phÈm cña Stowe bao gåm nhiÒu thÓ lo¹i: ký sù, tuú bót, tiÓu sö danh nh©n vµ tiÓu thuyÕt. §Æc biÖt tiÓu thuyÕt Tóp lÒu b¸c Tom cña bµ lµ mét cuèn s¸ch næi tiÕng vµ g©y chÊn ®éng nhiÒu nhÊt ë kh¾p çc níc ¢u Mü håi thÕ kû XIX. HiÓn nhiªn lêi kªu gäi nång nhiÖt vµ thiÕt tha ®ßi chÊm døt chÕ ®é n« lÖ vang lªn tõ néi dung t¸c phÈm nµy ®· g©y xóc ®éng m·nh liÖt trong hµng triÖu tr¸i tim ®éc gi¶ kh¾p thÕ giíi. Nhng søc hÊp dÉn cña t¸c phÈm nµy kh«ng ph¶i chØ do néi dung cã ý nghÜa chÝnh trÞ vµ nhiÖt t×nh ®Êu tranh cña t¸c gi¶, mµ cßn do nghÖ thuËt ng«n tõ vµ kü x¶o. Nhµ nghiªn cøu Jane Tompkins thuéc trêng §¹i häc Duke gi¶i thÝch nguyªn nh©n v× sao Tóp lÒu b¸c Tom vèn rÊt xøng ®¸ng víi vÞ trÝ cña mét t¸c phÈm kinh ®iÓn, nhng cã ngêi trong giíi phª b×nh l¹i h¹ thÊp gi¸ trÞ cña nã víi lý do coi nã lµ t¸c phÈm tuyªn truyÒn: "V× t¸c phÈm ®îc s¸ng t¸c bëi mét ngêi phô n÷ vµ víi mét ng«n tõ trùc tiÕp t¸c ®éng vµo c¶m xóc, mang theo mét th«ng ®iÖp chÝnh trÞ vµ ®ßi hái ngêi ®äc ph¶i thay ®æi th¸i ®é, nªn ngêi ta ®· døt kho¸t ®Æt nã vµo ph¹m trï mang n h·n hiÖu “tuyªn truyÒn”. §ã lµ mét t¸c phÈm m·nh liÖt nhÊt mµ cha tõng thÊy ë mét t¸c gi¶ Mü nµo kh¸c, nhng l¹i bÞ lo¹i bá ra ngoµi tiªu chuÈn v¨n häc cña chóng ta chØ v× søc t¸c ®éng m¹nh mÏ cña nã…”6

6

? Ouline of American literature. S® d. Tr. 49

33

Tõ nh÷ng n¨m 70 cña thÕ kû XX, cïng víi sù ph¸t triÓn cña phong trµo v¨n häc n÷ quyÒn, nh÷ng nhµ v¨n nh Stowe l¹i ®îc tr©n träng ngîi ca vµ tªn tuæi cña bµ ®îc ®Æt ngang hµng víi nh÷ng t¸c gi¶ kinh ®iÓn cña v¨n häc Mü.

NÕu nghÖ thuËt cña Stowe lµ mét g¹ch nèi gi÷a chñ nghÜa l·ng m¹n vµ chñ nghÜa hiÖn thùc, th× nhµ v¨n Mark Twain lµ ngêi ®Æt nÒn mãng v÷ng ch¾c cho chñ nghÜa hiÖn thùc trong v¨n häc Mü cuèi thÕ kû XIX. NÕu h×nh tîng nh÷ng dßng s«ng trong çc t¸c phÈm cña Hawthorne vµ Stowe nhiÒu lóc ngêi lªn vÎ ®Ñp thi vÞ, gîi nªn trong t©m trÝ nh©n vËt nh÷ng m¬ íc bay bæng, th× dßng s«ng Mississippi "hïng vÜ nhng ®Çy c¹m bÉy vµ lu«n biÕn ®éng l¹i lµ nÐt chñ yÕu trong bøc tranh phong c¶nh giµu tëng tîng"7 cña Mark Twain. Víi nh·n quan cña mét nhµ hiÖn thùc tØnh t¸o, «ng lu«n lu«n ph¸t hiÖn ra mèi xung

®ét gi÷a thùc t¹i vµ ¶o ¶nh. Vµ ®ã còng lµ c¬ së mµ tõ ®ã vang lªn tiÕng cêi hµi híc cña «ng. "§èi víi Twain vµ çc nhµ v¨n kh¸c cña Mü cuèi thÕ kû XIX, chñ nghÜa hiÖn thùc kh«ng chØ lµ mét kü x¶o v¨n ch¬ng. Nã lµ mét çch nãi lªn sù thËt vµ lµm næ tung mäi quy íc s¸o mßn. V× vËy nã tù do mét çch kho¸ng ®¹t vµ tiÒm tµng mèi xung ®ét víi x· héi.”7

Çc nhµ v¨n vµ nhµ th¬ Mü cã tµi n¨ng nhÊt võa tiÕp thu vµ häc hái kinh nghiÖm cña çc nhµ v¨n lçi l¹c cña Ch©u ¢u, ®ång thêi còng ®ãng gãp vµo kho tµng cña v¨n häc thÕ giíi nh÷ng kh¸m ph¸

7 Out Line of American Literature. S® d. Tr.49

34

vµ s¸ng t¹o mang phong c¸ch vµ b¶n s¾c ®éc ®¸o cña v¨n ho¸ Hoa Kú. ChÝnh nh÷ng kh¸m ph¸ vµ s¸ng t¹o nµy ®· thóc ®Èy v¨n häc Mü tiÕn nhanh vµo thêi kú nh¶y vät vµ ph¸t triÓn m¹nh mÏ trong nöa ®Çu thÕ kû XX.

Ch¬ng 2

Herman Melville (1819-1891)

I. Nhµ v¨n vµ t¸c phÈm

Cha cña Herman Melville gèc ngêi Scotland, lóc ®Çu lµ nhµ bu«n t¹i Albany, thñ phñ bang New York. N¨m 1819, «ng chuyÓn vÒ kinh doanh t¹i h¶i c¶ng lín cña thµnh phè New York. Còng n¨m ®ã, chÝnh ë n¬i nµy, chó bÐ Herman ®· ra ®êi. Nhng khi Melville míi 12 tuæi, th× cha chó bÐ l©m vµo c¶nh ph¸ s¶n. Tai ho¹ nµy ®· khiÕn chó bÐ ph¶i tõ bá cuéc sèng cña mét gia ®×nh danh gi¸, sang träng ®Ó sím bíc vµo ®êi vµ tr¶i qua c¶nh ngé gian nan, cùc nhäc cña ®ñ lo¹i ngêi trong x· héi : thuû thñ, lao ®éng trang tr¹i, c«ng nh©n nhµ m¸y, nh©n viªn t¹p dÞch, kÎ ¨n xin vµ n« lÖ. Sau nµy tÊt c¶ nh÷ng con ngêi nµy ®Òu trë thµnh c¸c nh©n vËt trong t¸c phÈm cña «ng. N¨m 1830, do c«ng viÖc kinh doanh t¹i h¶i c¶ng New York ngµy cµng sót kÐm, cha Melville buéc ph¶i trë vÒ Albany vµ hai n¨m sau th× qua ®êi, ®Ó l¹i vî go¸ vµ 8 ®øa con. Melville lµ ®øa con thø ba trong gia ®×nh. Gia c¶nh khã kh¨n, nªn 15 tuæi cËu ph¶i ra ngoµi lµm ®ñ mäi nghÒ t¹p dÞch ®Ó trî gióp thªm cho sinh ho¹t cña gia ®×nh.

35

N¨m 1835, Melville vµo häc t¹i mét trêng trung häc s ph¹m, råi mÊy n¨m sau ®ã ®i d¹y häc ë mét trêng tiÓu häc vïng quª. Th× giê r¶nh rçi, do ham thÝch v¨n ch¬ng, chµng trai ®· cÇm bót viÕt ký sù vµ cã mÊy bµi ®· ®îc ®¨ng b¸o. Thêi gian nµy, nhiÒu thanh niªn ®ua nhau lËp nghiÖp trªn nh÷ng con tÇu vît ®¹i d¬ng. Mét «ng cËu vµ ba ngêi anh hä cña Melville l¹i lµm nghÒ hµng h¶i vµ hä ®· giíi thiÖu chµng trai 20 tuæi nµy ®i lµm thuû thñ trªn mét tÇu bu«n nhá vît §¹i T©y D¬ng sang Anh quèc. Kh«ng ngê ®©y l¹i lµ mét bíc ngoÆt quan träng trong cuéc ®êi cña Melville. Nh÷ng Ên tîng vµ nÕm tr¶i trong ba th¸ng trêi lªnh ®ªnh trªn biÓn vµ chuyÕn ®i th¨m níc Anh, sau nµy ®· trë thµnh chÊt liÖu chñ yÕu cho cuèn tiÓu thuyÕt thø t cña Melville nhan ®Ò Redburn (1849). Khi vÒ níc, chµng trai muèn trë vÒ d¹y häc. Nhng nhµ tr-êng gÆp khã kh¨n vÒ kinh tÕ, kh«ng tr¶ ®îc l¬ng cho gi¸o viªn vµ s¾p ph¶i ®ãng cöa. ThÕ lµ lóc ®ã chØ cã mét çnh cöa duy nhÊt më ra tríc cuéc ®êi cña chµng trai võa 21 tuæi - ®ã lµ ®¹i d¬ng. Th¸ng giªng n¨m 1841, cËu lµm thuû thñ trªn con tÇu Acushnet ®¸nh ç voi, vît eo biÓn nam Mü vµo Th¸i B×nh D¬ng. C«ng viÖc trªn tÇu ®¸nh ç voi rÊt vÊt v¶. Cã nh÷ng khi chÌo thuyÒn con s¨n ®uæi ç voi hÕt søc nguy hiÓm. C«ng viÖc Ýt kÕt qu¶ khiÕn cho «ng thuyÒn trëng næi nãng, hay chöi m¾ng çc thuyÒn viªn. V× vËy, sau mét n¨m, Melville cïng mét thuû thñ kh¸c t×m çch chÌo thuyÒn trèn lªn quÇn ®¶o Marquesas. Nh÷ng kinh nghiÖm tr¶i qua trong h¬n mét n¨m trêi cïng víi c©u chuyÖn vÒ con ç voi Mocha Dick mµ cËu nghe ®-îc trong chuyÕn ®i, sau nµy ®· gîi c¶m høng cho nhµ v¨n viÕt Moby-Dick, cuèn tiÓu thuyÕt thø s¸u vµ còng lµ t¸c phÈm xuÊt s¾c nhÊt cña nhµ v¨n. Melville vµ ngêi b¹n sèng kho¶ng mét th¸ng trêi trong bé l¹c cña thæ d©n ë khe nói Typee cña quÇn ®¶o nµy. T¸c phÈm ®Çu tay cña nhµ v¨n, ký sù Typee: Tho¸ng nh×n cuéc sèng cña nh÷ng ngêi Polynesy (1846) chÝnh lµ cuèn s¸ch kÓ l¹i nh÷ng sù viÖc trong thêi gian nµy. Sau khi ch¹y tho¸t ra khái khe nói Typee, tõ cuèi n¨m 1842 ®Õn th¸ng 4 n¨m 1843, Melville l¹i lµm thuû thñ trªn tÇu s¨n ç voi cña Ch©u óc ho¹t ®éng ë nam Th¸i B×nh D-

36

¬ng. TÇu cËp bÕn Honolulu, th× anh xin th«i viÖc. Nh÷ng sù viÖc trong thêi gian nµy vÒ sau trë thµnh c¬ së cña néi dung cuèn tiÓu thuyÕt thø hai cña t¸c gi¶, nhan ®Ò Ngêi l-u l¹c- TruyÖn kÓ vÒ nh÷ng cuéc phiªu lu vïng biÓn Nam (1847). GÇn 4 th¸ng trêi sèng lang thang ë Honolulu, Melville c¶m thÊy ch¸n chêng vµ nhí gia ®×nh, anh bÌn ®¨ng ký lµm lÝnh t×nh nguyÖn trªn chiÕn h¹m mang tªn Hîp Chóng Quèc. Nh÷ng nÕm tr¶i cïng nh÷ng biÕn cè xÈy ra trªn chiÕn h¹m, sau nµy trë thµnh c¬ së cña néi dung t¸c phÈm thø 5 cña t¸c gi¶, nhan ®Ò ChiÕc ¸o vÐt mµu tr¾ng (1850). Sau gÇn 4 n¨m trêi, Melville tr¶i qua cuéc sèng ®Çy gian nguy. Khi chiÕn h¹m vÒ Mü, anh l¹i trë vÒ nh mét ngêi d©n thêng vµ ®oµn tô víi mÑ vµ anh chÞ em. Anh rêi Albany ®Õn thµnh phè New York, sèng víi mÊy anh em trai vµ b¾t tay vµo c«ng viÖc s¸ng t¸c. ë ®©y, anh cã ®iÒu kiÖn ®äc s¸ch ®Ó trau dåi thªm nghÖ thuËt viÕt v¨n ®ång thêi su tÇm thªm nh÷ng tµi liÖu cã liªn quan ®Õn ®Ò tµi cña t¸c phÈm ®ang viÕt. Võa ®óng dÞp «ng anh c¶ cña Melville sang níc Anh lµm bÝ th trong toµ C«ng sø cña Hoa Kú, «ng mang b¶n th¶o cuèn Typee ®Õn Lu©n §«n vµ trao cho mét nhµ xuÊt b¶n. Rèt cuéc Nhµ xuÊt b¶n ë London vµ 1 nhµ xuÊt b¶n ë Mü ®Òu cho in vµ ph¸t hµnh t¸c phÈm nµy vµo n¨m 1846. Typee miªu t¶ cuéc sèng gian khæ cña nh÷ng thæ d©n chÊt ph¸c vµ can ®¶m, ®ång thêi v¹ch trÇn nh÷ng trß ®¹o ®øc gi¶ cña nh÷ng nhµ truyÒn gi¸o vµ phª ph¸n nh÷ng ¶nh hëng cña thãi ®åi truþ cña ngêi da tr¾ng ®èi víi nÕp sèng lµnh m¹nh cña çc bé l¹c. Cuèn s¸ch ®îc giíi phª b×nh vµ ®éc gi¶ t¸n thëng nhiÖt liÖt. Thµnh c«ng cña Typee tiÕp thªm søc vµ nhiÖt t×nh cho t¸c gi¶ hoµn thµnh nhanh chãng t¸c phÈm thø hai: Ngêi lu l¹c. Néi dung cuèn s¸ch nãi vÒ nh÷ng cuéc phiªu lu m¹o hiÓm trªn ®¹i d¬ng vµ çc hßn ®¶o hoang s¬ cïng víi lèi sèng nguyªn thuû kh¸ l¹ lïng cña thæ d©n l«i cuèn ®éc gi¶ mét çch m¹nh mÏ. Tuy nhiªn nhµ xuÊt b¶n ngê r»ng t¸c gi¶ ®· bÞa ®Æt thªm th¾t nhiÒu. Nhng lóc ®ã, ngêi b¹n thuû thñ ®· cïng tr¶i qua cuéc phiªu lu víi t¸c gi¶ bÌn viÕt

37

bµi ®¨ng b¸o, x¸c nhËn r»ng nh÷ng ®iÒu miªu t¶ trong s¸ch ®Òu lµ sù thËt. Nhê vËy, nhµ xuÊt b¶n vµ giíi phª b×nh cµng thªm ngìng mé nhµ v¨n vµ Melville cµng thu hót ®îc nhiÒu ®éc gi¶ h¬n c¶ nhµ v¨n bËc ®µn anh lµ Hawthorne. Trong lóc danh tiÕng cña nhµ v¨n lõng lÉy kh¾p trong vµ ngoµi níc, «ng kÕt h«n víi con g¸i mét vÞ ch¸nh ¸n tªn lµ Elizabeth, ®ång thêi vay tiÒn, chung vèn víi cËu em vî mua mét ng«i nhµ, ®ãn mÑ cïng 5 em trai vµ em g¸i vÒ ë chung. Sau nh÷ng thµnh c«ng ®Çu tiªn, Melville kh«ng tiÕp tôc viÕt thÓ lo¹i ký sù n÷a, anh thö ngßi bót theo híng nghÖ thuËt tîng trng kÕt hîp víi huyÒn tho¹i vµ cho xuÊt b¶n t¸c phÈm thø ba cña m×nh, tiÓu thuyÕt Mardi (1849). Nhng t¸c phÈm nµy kh«ng ®îc giíi phª b×nh t¸n thëng. Tríc khi Mardi xuÊt b¶n, t¸c gi¶ ®· ®o¸n tríc lµ s¸ch cña m×nh rÊt khã ®îc tiªu thô. Nªn «ng l¹i dùa vµo kinh nghiÖm lÇn ®Çu, chuyÓn sang ®Ò tµi mµ c«ng chóng a thÝch vµ ngay trong nöa n¨m trêi liªn tiÕp xuÊt b¶n hai truyÖn võa TÇu Redburn (1849) vµ ¸o vÐt mµu tr¾ng (1850). Qu¶ nhiªn lµ rÊt thµnh c«ng. Trong hai t¸c phÈm nµy, yÕu tè tù thuËt chiÕm mét tû lÖ lín, nhng lóc nµy thi ph¸p vµ kü x¶o cña t¸c gi¶ ®· kh¸ ®iªu luyÖn, nªn anh ®· t¹o nªn ®îc nh÷ng t×nh huèng giÇu tÝnh kÞch vµ nh÷ng t×nh tiÕt sèng ®éng “cã søc phª ph¸n m¹nh mÏ chñ nghÜa t b¶n, chÕ ®é n« lÖ, chiÕn tranh vµ chñ nghÜa ®Õ quèc trong v¨n xu«i h cÊu lo¹i võa”.8

Lu l¹i rÊt l©u trong t©m trÝ ®éc gi¶ lµ c¶nh tîng nh÷ng ®øa trÎ “lom khom nh ngêi giµ víi ®«i m¾t s©u ho¾m” ¨n xin trªn ®êng phè Liverpool; “nh÷ng ngêi mÑ èm yÕu bÕ nh÷ng ®øa trÎ cßm câi díi ¸nh mÆt trêi chãi chang”; nh÷ng d©n di c Ch©u ¢u “bÞ dån vµo c¸c gãc nh nh÷ng kiÖn b«ng, bÞ xua ®i nh nh÷ng ®µn da sóc trong mét con tÇu chë n« lÖ”..

8 The Heath Anthology of American Literature. Houghton Mifflin Company. Tr.1. Tr. 2399

38

II. Mü häc cña chñ nghÜa siªu nghiÖm vµ chñ ®Ò vÒ quan hÖ gi÷a con ngêi vµ tù nhiªn trong tiÓu thuyÕt Moby-Dick

Nh ®· ®îc ®Ò cËp ë Ch¬ng I, vÒ t tëng mü häc vµ triÕt häc, nhµ v¨n Melville còng nh ngêi b¹n th©n vµ bËc thÇy cña «ng lµ nhµ v¨n Hawthorne ®Òu ®i theo xu híng chñ nghÜa siªu nghiÖm, tuy cã khi mét sè t¸c phÈm cña hai nhµ v¨n v¨n nµy cã nh÷ng ®iÓm tr¸i ngîc víi quan ®iÓm cña Emerson, chñ so¸i cña xu híng nghÖ thuËt nµy. §ã lµ cuéc vËn ®éng t tëng réng lín cña çc nhµ triÕt häc, çc nhµ v¨n vµ nhµ nghÖ thuËt ë bang New England thêi kú gi÷a thÕ kû XIX. §ã còng lµ mét xu híng cña t tëng chñ nghÜa nh©n v¨n ®èi nghÞch víi chñ nghÜa duy lý ë Ch©u ¢u thÕ kû XVIII. Xu híng nh©n v¨n ®Ò cao tÝnh trùc gi¸c cña ç nh©n, coi träng t×nh c¶m h¬n lý trÝ .V× hä cho r»ng t×nh c¶m, trùc gi¸c vµ t©m linh con ngêi cã nhu cÇu néi t¹i lµ hßa hîp víi tù nhiªn vµ thîng ®Õ. Mü häc cña chñ nghÜa siªu nghiÖm là cơ sở tạo nên tầm khái quát triết học-nghệ thuật rộng lớn của tiểu thuyết Cá voi trắng. Ý tưởng nghệ thuật độc đáo này dẫn tới những sáng tạo mới của nhà văn về thi pháp và kỹ xảo được thể hiện nổi bật ở những đặc điểm sau đây: 1. Cấu trúc hoành tráng và đồ sộ của tiểu thuyết. 2. Sự gắn kết giữa hành vi và số phận của các nhân vật trung tâm với thế giới tự nhiên. 3. Kỹ xảo tượng trưng và tính đa dạng của gam màu thể loại.

1. Cấu trúc hoành tráng và đồ sộ 9

Cấu trúc hoành tráng của tiểu thuyết khác hẳn với các tác phẩm xuất bản trước đó của nhà văn. CÊu tróc cña Ç voi tr¾ng gåm nhiÒu yÕu tè nghÖ thuËt rÊt phong phó: nh÷ng bøc tranh hoµnh tr¸ng vÒ thiªn nhiªn ®Ñp tuyÖt vêi vµ giÇu chÊt tr÷ t×nh; nhiÒu trang miªu t¶ sèng ®éng vµ kú thó vÒ ®êi sèng cña loµi ç voi giÇu t×nh c¶m vµ t×nh yªu rÊt gièng víi x· héi loµi ngêi; nh÷ng ch¬ng miªu t¶ ch©n thùc vµ chi tiÕt cuéc s¨n giÕt ç voi, nghÒ chÕ biÕn vµ Ðp dÇu ç voi b¹o liÖt, man rî vµ ®Çy thó tÝnh cña thêi kú tiÒn c«ng nghÖ; nh÷ng m©u thuÉn d»n vÆt ®Çy tr¨n trë cña t©m linh con 9 Trong Môc 1 Môc 2 cã sù céng t¸c cña NguyÔn Hång Dung

39

ngêi tríc tù nhiªn hïng vÜ; nghÖ thuËt kÓ chuyÖn ®Çy kÞch tÝnh vÒ xung ®ét tÝnh çch gi÷a nh©n vËt thuyÒn trëng kh¾c khæ, khinh b¹c vµ ®éc tµi víi ®¸m thñy thñ ®a s¾c téc cã ç tÝnh vµ sè phËn rÊt kh¸c nhau. Nhng bao

trïm lªn tÊt c¶ nh÷ng yÕu tè ®ã vµ ®ång thêi ®øng ë trung t©m cña cÊu tróc tiÓu thuyÕt lµ xung ®ét quyÕt liÖt mét mÊt mét cßn gi÷a thuyÒn trëng Ahab cïng ®¸m thñy thñ víÝ Ç voi tr¾ng khæng lå uy nghi, lÉm liÖt vµ bÝ Èn nh hiÖn th©n cña chÝnh tù nhiªn. Mét sè nhµ phª b×nh Mü kh«ng xÕp Melville vµo xu híng chñ nghÜa siªu nghiÖm ®· dùa vµo t×nh tiÕt vÒ ®èi ®Þch mét mÊt mét cßn gi÷a Ahab vµ Ç voi tr¾ng mµ hä cho lµ “xung ®ét gi÷a thiÖn vµ ¸c”i. Thùc ra xung ®ét nµy phøc t¹p h¬n rÊt nhiÒu so víi nh÷ng luËn cø m¸y mãc vµ ®¬n gi¶n. Ç voi tr¾ng ®îc kh¾c häa nh hiÖn th©n cña tù nhiªn, nh mét tån t¹i bÊt tö cña chÝnh tù nhiªn. Quan hÖ gi÷a con ngêi vµ tù nhiªn còng rÊt phøc t¹p, quan hÖ nµy võa m©u thuÉn l¹i võa hµi hßa. NhiÒu khi m©u thuÉn nÈy sinh lµ do chÝnh hµnh vi cña con ngêi. Trong tuyÕn hµnh ®éng trung t©m cña tiÓu thuyÕt, Ç voi tr¾ng kh«ng hÒ cã ý ®å tÊn c«ng con tÇu Pequot, ngîc lai chÝnh tÇu Pequot díi sù chØ ®¹o cña Ahab ®· ®i kh¾p çc ph¬ng trêi ®Ó truy lïng ç voi tr¾ng vµ chñ ®éng dïng mäi biÖn ph¸p quyÕt liÖt nhÊt nh»m hñy diÖt Ç voi tr¾ng. ChÝnh kÕt côc cña tuyÕn xung ®ét trung t©m nµy cã ý nghÜa phª ph¸n hµnh vi liÒu lÜnh, mï qu¸ng cña con ngêi. Hµnh vi ®ã tÊt yÕu ®a con ngêi tíi chç bÞ hñy diÖt. KÕt côc cña truyÖn lµ sù diÖt vong cña Ahab vµ ®oµn thñy thñ. Riªng chØ cã Ishmael sèng sãt vµ t¸i sinh do tõ trong b¶n n¨ng anh yªu mÕn, sïng b¸i vµ ch©n thµnh hßa nhËp vµo tù nhiªn. Nh÷ng yếu tố nghệ thuật trªn ®©y thÓ hiÖn c¶ mét hÖ thèng chñ ®Ò phong phó. Nhng chñ ®Ò trung t©m lµ mèi quan hÖ gi÷a con ngêi vµ tự nhiªn. Theo t¸c gi¶ Kathryn Vanspanckeren, nghÖ thuËt “®Æt con ngêi c« ®éc gi÷a thiªn nhiªn mang ®Æc trng rÊt lµ Mü.”10 §Æc trng nµy b¾t nguån tõ hoµn c¶nh nh÷ng ngêi Mü ®Çu tiªn ®Õn khai 10Kathryn Vanspanckeren. Outline of American Literature. United States Information Agency. 1992. Tr. 40

40

ph¸ vµ lËp nghiÖp trªn miÒn ®Êt mªnh m«ng, réng lín, hoang s¬ vµ trinh nguyªn nh thuë loµi ngêi míi xuÊt hiÖn trªn tr¸i ®Êt. Nh÷ng bÇy ngêi lÎ tÎ sèng biÖt lËp gi÷a nói rõng víi biÕt bao gian nguy vµ th¸ch thøc. Chñ ®Ò vÒ quan hÖ gi÷a con ngêi vµ tù nhiªn ®îc kh¾c häa næi bËt qua sè phËn cña hai nh©n vËt chÝnh: thuyÒn trëng Ahab vµ thñy thñ Ishmael.

2. Sù g¾n kÕt gi÷a hành vi và sè phËn cña çc nh©n vËt trung t©m víi thÕ giíi tù nhiªn

a. Nh©n vËt Ahab vµ sù ®èi nghÞch mï qu¸ng, b¹o liÖt gi÷a con ngêi víi tù nhiªn

Trong cÊu tróc cña tiÓu thuyÕt, gi÷a nh©n vËt chÝnh- thuyÒn trëng Ahab víi çc nh©n vËt kh¸c ®Òu cã nh÷ng m©u thuÉn vµ xung ®ét. Nhng xung ®ét trung t©m cña tiÓu thuyÕt diÔn ra gi÷a mét bªn lµ thuyÒn trëng Ahab vµ ®oµn thñy thñ víi mét bªn lµ Ç voi tr¾ng- ®èi thñ k×nh ®Þch cña hä. M«-tip kiÓu bi kÞch Hy L¹p vÒ sè phËn nh©n vËt chÝnh bÞ chi phèi bëi mét ®Þnh mÖnh cã tÝnh hñy diÖt. Nh©n vËt thuyÒn trëng Ahab cã nhiÒu nÐt t¬ng ®ång víi çc nh©n vËt trong bi kÞch cæ ®¹i cña Hy L¹p. B»ng t©m linh vµ trùc gi¸c, Ahab c¶m nhËn s©u s¾c kÕt côc bi th¶m cña th©n phËn m×nh. ¤ng ®· c¶m thÊy tríc kÕt côc cña sù chiÕn b¹i vµ hñy diÖt ®ang chê ®îi m×nh. H×nh tîng “nh÷ng con ngêi chinh phôc Ch©u Mü” trë thµnh nh©n vËt chÝnh cña nh÷ng t¸c phÈm th¬ ca, nh÷ng thiªn ký sù cña thêi kú s¬ khai vµ thêi kú thuéc ®Þa. Nhng råi çc nhµ v¨n, nhµ th¬ thuéc phong trµo chñ nghÜa siªu nghiÖm thÕ kû XIX ®· cho ra ®êi nh÷ng t¸c phÈm mµ trong ®ã nh÷ng nh©n vËt chÝnh kh«ng ph¶i lµ “nh÷ng ngêi chinh phôc Ch©u Mü”, mµ lµ nh÷ng con ngêi ®i t×m ý nghÜa cuéc sèng gi÷a tù nhiªn trµn trÒ nguån sèng m·nh liÖt, huyÒn bÝ vµ v« tËn. Nhµ v¨n vµ nhµ chÝnh trÞ ngêi Ph¸p næi tiÕng Alexis de Tocqueville ®· cã mét nhËn xÐt rÊt hay nh sau: “Th©n phËn con ngêi, b¶n th©n con ngêi tù rêi xa ®Êt níc vµ thêi ®¹i cña m×nh vµ ®øng th¼ng hiÖn diÖn tríc Tù nhiªn vµ Thîng ®Õ víi nh÷ng dôc

41

väng, nh÷ng nçi hoµi nghi, nh÷ng thiªn híng kh¸c thêng vµ c¶ nh÷ng khæ ®au kh«ng sao hiÓu næi sÏ trë thµnh chñ ®Ò chÝnh, nÕu kh«ng ph¶i lµ duy nhÊt cña nÒn th¬ ca Mü.” 11 NhËn xÐt trªn ®©y ®· nªu bËt rÊt chÝnh x¸c vÒ mét chñ ®Ò quan träng trong nh÷ng t¸c phÈm xuÊt s¾c cña v¨n häc Mü kh¾c häa mèi quan hÖ gi÷a con ngêi vµ tù nhiªn. Mét trong nh÷ng vÊn ®Ò trung t©m cña triÕt häc vµ v¨n häc thuéc xu híng chñ nghÜa siªu nghiÖm lµ vÊn ®Ò con ngêi b¶n thÓ, con ngêi l¬ng thiÖn vµ trong s¸ng chØ cã thÓ t×m l¹i sù t¸i sinh cña m×nh trong mèi quan hÖ hµi hßa gi÷a t©m linh víi tù nhiªn vµ thîng ®Õ. C©u chuyÖn xoay quanh chuyÕn ra kh¬i s¨n ç voi cña chiÕc tµu Pequod víi nh÷ng sù kiÖn nguy hiÓm vµ k× l¹. Ngêi thuyÒn trëng cïng ®oµn thuû thñ cña m×nh lªnh ®ªnh nhiÒu n¨m rßng trªn kh¾p çc ®¹i d¬ng ®Ó t×m tung tÝch Ç voi tr¾ng - con vËt khæng lå cã søc khoÎ v« ®Þch - víi mong muèn ®¸nh b¹i nã. Tµu Pequod ®· ®Õn nhiÒu vïng biÓn kh¸c nhau, nh÷ng sù kiÖn kh¸c thêng mµ hä gÆp ph¶i ®· th¸ch thøc ý chÝ vµ lßng can ®¶m cña hä. Hä ®· ®uæi ®îc Ç voi tr¾ng vµ giao chiÕn víi nã. Sau ba lÇn ®èi ®Çu, Ç voi tr¾ng ®· tiªu diÖt c¶ tµu Pequod, çc thuû thñ bÞ nhÊn ch×m vµo lßng ®¹i d¬ng, chØ mét ngêi may m¾n m¾n sèng sãt. KÕt thóc bi th¶m cña con tµu còng g©y mét Ên tîng m¹nh cho ngêi ®äc. Qua cuéc phiªu lu nµy, nhµ v¨n vÏ nªn nh÷ng bøc tranh phong c¶nh tuyÖt ®Ñp, ph¸t hiÖn biÕt bao bÝ Èn trong ®¹i d¬ng mªnh m«ng ®ång thêi cung cÊp cho b¹n ®äc nhiÒu kiÕn thøc vÒ biÓn c¶, vÒ ç voi vµ nghÒ s¨n ç voi ®Çy nguy hiÓm. TÝnh çch cña Ahab t¬ng ph¶n vµ ®èi nghÞch víi nh÷ng nh©n vËt xung quanh «ng. M·i ®Õn ch¬ng 22, khi cuéc hµnh tr×nh thùc sù b¾t ®Çu, Ahab míi xuÊt hiÖn, nhng nh÷ng tin ®ån vÒ «ng, nh÷ng c©u chuyÖn do çc thñy thñ kÓ vÒ «ng ®îc nh¾c ®Õn tõ nh÷ng ch¬ng tríc ®ã ®· khiÕn ®éc gi¶ chê ®îi sù xuÊt hiÖn cña mét kÎ b¹o ngîc, kh«ng e sî bÊt cø mét çi g× trªn ®êi. Ahab ®îc kh¾c ho¹ b»ng nh÷ng nÐt ch©n dung kh¸c thêng. G· cã mét ngo¹i h×nh cøng çp, lùc lìng cña mét ngêi cã søc m¹nh phi thêng, cho dï g· ®· mÊt mét ch©n trong lÇn ch¹m tr¸n víi Ç voi 11Nh trªn

42

tr¾ng, chiÕc ch©n ®ã hiÖn ®îc thay b»ng mét phÇn cña x¬ng hµm ç voi. Sù kh¸c thêng cña g· tËp trung ë ®«i m¾t. Trong çi nh×n cña g· "dêng nh Èn chøa mét søc m¹nh vµ mét quyÕt ®Þnh lín." §«i m¾t cña Ahab biÓu lé mét søc m¹nh tiÒm Èn, mét søc m¹nh cña néi t©m vµ lý trÝ. Díi ngßi bót cña Melville, nh©n vËt chÝnh nµy hÇu nh kh«ng cã qu¸ khø râ rµng. Qu¸ khø cña g· dÇn dÇn ®îc hÐ më, rÊt Ýt ái, qua lêi kÓ cña çc thuû thñ trªn tÇu vµ qua vµi lêi t©m sù cña g·. Ngêi ®äc chØ biÕt g· lµ mét thuyÒn trëng ®· cã ngãt bèn chôc n¨m l¨n lén trªn biÓn, mét ngêi kh«ng theo ®¹o, cã vî con trªn ®Êt liÒn- mét b»ng chøng “tá râ g· ta lµ mét ngêi l¬ng thiÖn”.12 Trong suy nghÜ cña Ismael – nh©n vËt ngêi kÓ chuyÖn, Ahab lµ c¶ mét khèi bÝ Èn vµ m©u thuÉn. G· sèng kh¾c khæ, c« ®¬n, t¸ch biÖt khái tËp thÓ thuû thñ. G· ®øng cao h¬n hä, søc m¹nh quyÒn uy cña g· khiÕn g· cµng xa çch mäi ngêi. “Mét cö chØ nhá cña g· còng ®ñ lµm hä bèi rèi.” Ahab lµ ngêi ®éc ®o¸n, g· cho r»ng “Trêi lµ chóa tÓ cña mäi vËt th× thuyÒn trëng lµ chóa tÓ cña mét con tÇu”. Vµ qu¶ thËt nh÷ng thuû thñ sî «ng nh sî mét vÞ chóa tÓ. TÝnh t×nh cña vÞ chóa tÓ lu«n lu«n thay ®æi, ®Õn c¶ “tÝnh t×nh cña «ng dêng nh còng thay ®æi theo thêi tiÕt”. Sù miªu t¶ vÒ chiÕc ch©n gi¶ víi nh÷ng bíc ®i ®Çy søc nÆng cña Ahab kh«ng chØ lµ mét kü x¶o nh»m t« ®Ëm nÐt chñ ®¹o trong tÝnh çch nh©n vËt, mµ cßn lµ mét thñ ph¸p tîng trng b¸o hiÖu nh÷ng hiÓm ho¹ ®ang r×nh rËp nh©n vËt: “Víi chiÕc ch©n cßn l¹i, g· khËp khÔnh ®i tíi ®i lui, mçi bíc vang lªn mét tiÕng ®éng kh« khèc nÆng nÒ, nghe ch¼ng kh¸c g× tiÕng giÇy ®i trªn mÆt quan tµi”. Cïng víi chiÕc ch©n gi¶ ®ã, h×nh ¶nh Ahab hiÖn lªn gi÷a thiªn nhiªn nh mét sù th¸ch thøc, mét bøc t-êng v÷ng ch·i ®èi ®Þch víi hoµn c¶nh: “MÆt biÓn lu«n x¸o ®éng. ThuyÒn vÉn lít sãng. Ahab víi chiÕc ch©n gi¶ b»ng hµm ç voi, mét tay vÞn sîi d©y buåm, ®øng sõng s÷ng hÕt giê nµy qua giê kh¸c. G· ®¨m chiªu nh×n ra phÝa tríc, mÆc cho sãng µo giã thæi, bôi tuyÕt l÷ng lê bay lîn quanh «ng”. H×nh ¶nh Ahab ®îc miªu t¶ trong thÕ t-

12 Những đoạn trich dẫn từ tác phẩm vừa dựa vào bản dịch của NXB Hội Nhà Văn, vừa trực tiếp dịch từ nguyên bản Moby-Dick. NXB Penguin Classics, 1992

43

¬ng ph¶n vµ ®èi nghÞch víi hoµn c¶nh vµ thiªn nhiªn bao quanh g·. Nh©n vËt Ahab cïng víi chiÕc ch©n gi¶ nh mét tÝn hiÖu dù b¸o hiÓm häa trong t¬ng lai lµ mét h×nh tîng cã tÝnh tîng trng ®èi nghÞch víi ç voi tr¾ng uy nghi, thÇn bÝ còng lµ mét biÓu tîng vÒ søc m¹nh vµ nh÷ng bÝ mËt v« tËn cña tù nhiªn. Søc m¹nh quyÒn uy vµ trÝ tuÖ cña Ahab nh mét bãng ®en lÉm liÖt ®æ xuèng, bao trïm lªn tµu Pequod. Th«ng thêng trong bÊt cø mét tµu s¨n ç voi nµo, mäi c«ng viÖc cña çc thuû thñ ®Òu nh»m môc ®Ých ®em l¹i nguån lîi lín nhÊt cho con tµu cña m×nh, nhng víi Ahab th× kh¸c, trong chuyÕn ra kh¬i nµy, Ahab mang theo mét ý ®Þnh b¸o thï Ç voi tr¾ng, con vËt to lín vµ m¹nh nhÊt ®¹i d¬ng - ®èi thñ ®· h¹ «ng mét “có ®o v¸n” trong lÇn gÆp tríc. V× thÕ, chuyÕn ®i nµy mang theo mét môc ®ich bÊt hîp ph¸p, vi ph¹m qui chÕ kinh doanh trong ngµnh c«ng nghiÖp ®¸nh ç voi. QuyÕt t©m vµ ý muèn riªng t cña Ahab ®· chi phèi c¶ ®oµn thuû thñ. VÕt th¬ng trªn c¬ thÓ Ahab vÜnh viÔn kh«ng bao giê lµnh ®· trë thµnh vÕt xíc ch¸y báng trong t©m hån «ng. TÝnh t×nh g· trë nªn çu b¼n, bÊt thêng. T©m trÝ g· lu«n lu«n d»n vÆt v× sù thÊt baÞ cay ®¾ng cña m×nh trong chuyÕn ®i tríc ®©y, do ®ã b»ng mäi çch g· ®i t×m Moby-Dick ®Ó b¸o thï. Trong chuyÕn ®i nµy, tµu Pequod ®· may m¾n s¨n ®îc mét sè ç voi, nhng nh÷ng thµnh qu¶ ®¹t ®îc kh«ng lµm Ahab quan t©m. “Ahab cho ta thÊy çi h¨ng h¸i cña «ng khi «ng canh chõng viÖc s¨n ®uæi ç voi, nhng lóc nã ®· chÕt, «ng tá vÎ ch¸n chêng. X¸c con ç chÕt ®ã nh¾c nhë g· ph¶i h¹ Moby- Dick”. Trªn tµu Pequod, Ahab ®· tõng tæ chøc mét buæi lÔ long träng vÒ sù kiÖn g¾n ®ång tiÒn vµng danh dù lªn trªn cét buåm vµ tuyªn bè sÏ trao tÆng ®ång tiÒn vµng nµy cho ngêi nµo h¹ s¸t ®îc con vËt khæng lå. Hµnh tr×nh cña con tµu Pequod hÇu nh lµ ®i vßng quanh thÕ giíi, ®oµn thuû thñ ®îc chiªm ngìng biÕt bao c¶nh quan kú thó, c¶m nhËn ®îc vÎ ®Ñp phong phó vµ kú vÜ cña thiªn nhiªn cßn Ahab vÉn tá vÎ l¹nh lïng döng dng tríc nh÷ng c¶nh tîng ®ã. ThÇn kinh cña Ahab tùa nh ®îc t¹o ra b»ng thÐp. G· kh«ng dµnh cho t©m hån m×nh nh÷ng phót th gi·n tríc thiªn nhiªn. Cµng theo ®uæi môc

44

®Ých cña m×nh, tÝnh çch Ahab cµng trë nªn kú quÆc. D-êng nh toµn bé sinh lùc cña g· chØ dµnh cho sù kh¾c kho¶i chê ®îi giê phót cña cuéc ®èi ®Çu quyÕt liÖt víi kÎ thï. Thùc ra, lßng khao kh¸t b¸o thï ë Ahab chØ lµ mét nguyªn do hay nãi ®óng h¬n nã chØ lµ mét çi cí. §iÒu quan träng h¬n, bøc thiÕt h¬n lµ Ahab muèn ®ä søc víi Ç voi tr¾ng- ®ä søc víi chÝnh tù nhiªn. Tham väng cña Ahab lµ kh¼ng ®Þnh “sù bÊt tö trªn ®Êt liÒn lÉn díi biÓn c¶”. ChiÕc ch©n bÞ g·y v× Ç voi tr¾ng- dÊu tÝch cña sù chiÕn b¹i tríc thiªn nhiªn khiÕn Ahab c¶m thÊy m×nh thua thiÖt, g· muèn kh¸m ph¸ thiªn nhiªn huyÒn bÝ vµ buéc thiªn nhiªn ph¶i quy phôc tríc søc m¹nh cña m×nh. Trong mét lÇn Ahab l¾ng nghe nh÷ng thanh ©m trong biÓn trêi bao la bÊt chît t¹o thµnh mét b¶n hoµ tÊu tuyÖt hay. Nhng råi ngay tøc kh¾c ®«i tai «ng ®· ph¸t hiÖn ngay ra nh÷ng nghÞch ©m, rÊt m¬ hå vµ khã n¾m b¾t, nhng hiÓn nhiªn lµ mét çi g× ¸c ®éc tiÒm Èn trong ®ã: “Mét ngµy t¬i s¸ng, nÒn trêi xanh th¼m kh«ng mét gîn m©y, ªm ¸i nh mét thiÕu n÷ m¬ mµng, trong khi biÓn réng nh mét chµng thanh niªn ®ang say sa trong giÊc méng yªu ®¬ng. Trªn kh«ng trung, vµi çnh chim ®iÓm tr¾ng nÒn trêi tùa nhlinh hån cao c¶ cña kh«ng gian, khi ®ã díi lßng biÓn s©u th¼m, loµi ç mËp tîng trng cho linh hån tµn ¸c cña ®¹i d-¬ng.Sù kh¸c biÖt gi÷a biÓn s©u vµ trêi réng chØ tho¸ng qua nh lµn khãi to¶, thùc ra hai yÕu tè Êy bao giê còng lÉn lén mµ chØ cã nh÷ng kiÕn thøc uyªn b¸c míi cã thÓ ph©n biÖt ®îc.” §èi diÖn víi b¶n hoµ tÊu thiªn nhiªn trong s¸ng ®ã, “Ahab vÉn kiªn cè nh mét bøc têng thµnh sõng s÷ng trong ¸nh n¾ng hõng ®«ng”. Thñ ph¸p t¶ thùc cña Melville kh«ng s¬ lîc vµ mét chiÒu khi nhµ v¨n kh¾c häa søc m¹nh ý chÝ cña nh©n v©t. T¸c gi¶ còng th©m nhËp vµo chiÒu s©u cña néi t©m nh©n vËt. Trong suèt cuéc hµnh tr×nh, cã mét kho¶nh kh¾c Ahab ®· khãc vµ nhËn ra r»ng trong suèt bèn m¬i n¨m l¨n lén trªn biÓn, chÞu ®ùng biÕt bao sãng giã nguy hiÓm còng chØ nh»m môc ®Ých cao c¶ cña ®êi m×nh lµ tiªu diÖt loµi thñy qu¸i, ®em l¹i b×nh yªn cho biÓn c¶. Con ngêi Ahab cã çi “chÊt” gièng nh mét ®Æc tr-

45

ng chñ ®¹o trong tÝnh çch cña nh÷ng nh©n vËt mµ Balzac ®· x©y dùng: “...nh÷ng nh©n vËt cña Balzac ®Òu chan chøa sù thÌm muèn; hä muèn chiÕm h÷u tÊt c¶.” Ahab còng thuéc lo¹i “nh÷ng con ngêi cña dôc väng”, “nh÷ng kÎ cuång tÝn cña mét t«n gi¸o mµ hä tù t¹o ra cho m×nh..”. Hä lµ nh÷ng con ngêi ®Çy kh¸t väng vµ t×m mäi çch ®Ó ®¹t ®îc môc ®Ých cña m×nh. Nhng nÕu ë çc nh©n vËt cña Balzac, kh¸t väng cña hä lµ nh»m vµo vËt chÊt, thÌm muèn duy nhÊt cña hä lµ lµm sao trë nªn giµu sang, cã ®ñ çc gia nh©n phôc dÞch, ®i cïng víi nh÷ng ngêi phô n÷ xinh ®Ñp kho¸c trªn m×nh nh÷ng bé çnh loÐ s¸ng ¸nh hµo quang cña ch©u b¸u vµ Paris tr¸ng lÖ.., th× kh¸t väng cña Ahab hoµn toµn ngîc l¹i. Ham muèn cña Ahab kh«ng thuéc lÜnh vùc vËt chÊt, ®ã lµ nh÷ng ham muèn ®Æc biÖt, thuéc vÒ siªu vËt chÊt: ham muèn niÒm vinh quang chiÕn th¾ng, mét ham muèn kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ cña m×nh trªn tr¸i ®Êt b»ng søc m¹nh cña b¶n th©n. G· muèn tá râ khÝ ph¸ch anh hïng cña m×nh, muèn t¹o mét chiÕn c«ng phi thêng mµ loµi ngêi cha tõng ®¹t ®îc. ThËm chÝ g· cã c¶m gi¸c lo sî r»ng Ç voi tr¾ng sÏ bÞ mét ai ®ã h¹ thñ tríc «ng. Ham muèn cña Ahab m·nh liÖt tíi møc «ng s½n sµng tõ bá mäi thø m×nh cã trªn ®Êt liÒn- n¬i g· cã mét ng«i nhµ xinh x¾n, mét ngêi vî hiÒn vµ ®øa con trai ngµy ngµy vÉn tr«ng ngãng g· trë vÒ. NiÒm ham mª chinh phôc ®¹i d¬ng khiÕn g· ®· ra ®i ngay sau ngµy cíi, g· cã lóc tù tr¸ch m×nh ®· lµm cho vî trë thµnh “mét go¸ phô khi chång cßn sèng” «ng còng nhËn ra “...bèn m¬i n¨m ®iªn ®¶o, Ahab lµ mét th»ng ®iªn. T¹i sao ta l¹i quyÕt liÖt nh vËy? §Õn nay ta cã giµu thªm tÝ nµo kh«ng? (...) ngoµi g¸nh nÆng ®Ì lªn hai vai, ta ®· ®Ó mÊt mét ch©n”. Trong Ahab còng day døt nçi nhí quª h¬ng thÇm kÝn: g· ®em theo ngêi mét chai ®ùng çt quª h¬ng ®Ó ®Õn mét lóc nµo ®ã l«i ra ng¾m, “th¶ hån vÒ quª h¬ng xa x«i”. Ahab cã nhËn ra sù mï qu¸ng cña m×nh kh«ng? G· còng hiÓu r»ng “chóng ta chØ lµ mét con thuyÒn trªn biÓn ®êi, trong khi ®Þnh mÖnh lµ ngêi l¸i con thuyÒn Êy”. Trong Ahab l¹i cã mét con ngêi kh¸c n÷a - con ngêi cña lý trÝ- chÕ ngù, lÊn ¸t con ngêi b×nh thêng. G· nãi víi ngêi phô t¸

46

cña m×nh lµ Starbuck: “H·y ®øng s¸t gÇn ta, Starbuck, ®Ó ta ng¾m ®«i m¾t cña ngêi dÞu h¬n trêi biÓn, h¬n c¶ lóc ta híng m¾t vÒ thîng ®Õ (...). Ta thÊy vî con ta trong ®«i m¾t cña ngêi. Kh«ng, trong lóc ta ®uæi theo Ç voi tr¾ng kh«ng ai ®îc quyÒn ®i theo ta..”. Ahab c¶m thÊy ham muèn cña m×nh nh bÞ ma quû xói giôc. Trong ch¬ng Hoµ tÊu, khi ®èi mÆt víi hoµ tÊu tuyÖt vêi cña vò trô, Ahab ®· béc lé mèi m©u thuÉn trong b¶n th©n «ng, ®ã lµ m©u thuÉn gi÷a hµnh ®éng vµ kh«ng hµnh ®éng, gi÷a kh¸t väng ®¹t ®îc vinh quang vµ niÒm ao íc thÇm kÝn vÒ mét cuéc sèng b×nh thêng. T¸c gi¶ ®· thÓ hiÖn trong con ngêi s¾t ®¸ nµy nh÷ng m©u thuÉn gi»ng xÐ trong néi t©m vµ khiÕn cho tÝnh çch nh©n vËt cã mét chiÒu s©u vÒ t©m lý. Tuy nhiªn ë Ahab, nh÷ng kho¶nh kh¾c trçi dËy cña nh÷ng t×nh c¶m mÕn th¬ng lµ rÊt hiÕm hoi. Ahab chÕ ngù nh÷ng c¶m xóc, lÊy lý trÝ ®Ì nÐn, g¹t bá nh÷ng t×nh c¶m cã khi trµo d©ng trong t©m hån g·. Víi søc m¹nh ý chÝ, Ahab kh«ng chØ chÕ ngù b¶n th©n m×nh, mµ cßn chi phèi nh÷ng ngêi xung quanh «ng. Lý trÝ thóc ®Èy Ahab hµnh ®éng ®Ó thùc hiÖn kh¸t väng cña kÎ muèn phÊt cao ngän cê cña quyÒn n¨ng. Lý trÝ cña Ahab trë nªn mï qu¸ng khi «ng tù ban cho m×nh çi quyÒn cña “ngêi ®iÒu khiÓn biÓn c¶” vµ “th¸ch thøc ®èi víi tù nhiªn”. NiÒm ham muèn vµ íc väng cña Ahab to lín vµ m¹nh mÏ tíi møc nã ®· trë thµnh môc ®Ých sèng cña «ng. ¤ng lu«n ch×m ®¾m trong mét tr¹ng th¸i kh¸c thêng: trong v« thøc, trong niÒm ao íc gÆp ®îc Ç voi tr¾ng vµ chiÕn th¾ng. Ngay c¶ trong nh÷ng giÊc m¬, g· còng thÊy m×nh rît ®uæi theo con vËt khæng lå ®ã. ¦íc väng cña Ahab trë thµnh cuång väng, g· quyÕt ®eo ®uæi Moby Dick, cho dï ph¶i ®i quanh tr¸i ®Êt mêi vßng ch¨ng n÷a. Ahab hoµn toµn quªn h¼n sù tån t¹i cña chÝnh m×nh. TÝnh kÞch ®Çy cuèn hót cña t¸c phÈm ®îc t¹o nªn qua hµng lo¹t sù kiÖn c¨ng th¼ng vµ gay cÊn. LÇn theo dÊu vÕt Ç voi tr¾ng, çc thuû thñ trªn tµu trë nªn mÖt mái, hä muèn trë vÒ quª h¬ng. Trong nh÷ng ngµy cuèi cña cuéc hµnh tr×nh ®· cã nhiÒu sù cè x¶y ®Õn víi tµu Pequod: Ahab vµ Starbuk bÊt hoµ, ®ét nhiªn ba ngän löa bèc ch¸y

47

trªn ®Ønh cét buåm, kÝnh to¹ ®é, kim ®Þa bµn vµ m¸y ®o tèc lùc bÞ háng, mét ngêi ng· tõ trªn cét buåm xuèng biÓn vµ mÊt tÝch...Nh÷ng sù cè ®ã nh nh÷ng ®iÒm b¸o hiÖu sù rñi ro, khiÕn çc thuû thñ hoang mang, lo l¾ng. Nhng Ahab ®· lµm cho tinh thÇn cña mäi ngêi trÊn tÜnh trë l¹i. Khi ngän löa trªn cét buåm bèc ch¸y, khiÕn çc thuû thñ ho¶ng sî gäi ®ã lµ ngän löa ma, th× Ahab gi¶i thÝch r»ng ®ã lµ ngän löa soi ®êng cho hä tiÕn tíi n¬i chèn cña Ç voi tr¾ng vµ b»ng mét h¬i, Ahab ®· thæi t¾t ngän löa, dËp t¾t sù sî h·i, hoang mang cña mäi ngêi. Ahab qu¶ quyÕt vµ b×nh tÜnh dÉn d¾t mäi ngêi híng th¼ng tíi môc ®Ých cuèi cïng. Kh¸t väng s«i sôc trong t©m can khiÕn Ahab trë nªn mï qu¸ng vµ ®éc ¸c. G· tõ chèi kh«ng cøu çc thuû thñ vµ c¶ mét cËu bÐ mêi hai tuæi trªn mét con tµu ®· bÞ Ç voi tr¾ng tÊn c«ng vµ biÕn mÊt t¨m h¬i.. Con ngêi Ahab ngµy mét c»n cçi vµ kh¾c khæ: “§Õn giê ¨n g· chØ ¨n ë ngoµi trêi. Ngoµi b÷a ®iÓm t©m vµ ¨n tra, l·o kh«ng bao giê ®ông ®Õn b÷a ¨n tèi. R©u mäc ®Çy c»m mµ g· còng ch¼ng c¹o, khiÕn ta c¶m tëng ®ã lµ mét chïm rÔ cña mét th©n c©y mµ ngän ®· kh« hÐo tõ ®êi nµo.” Cuèi cïng, Ahab ®· gÆp ®îc Moby-Dick. Ahab cã mét niÒm vui síng bång bét khi ®èi mÆt víi Ç voi tr¾ng. G· kh¨ng kh¨ng nhËn m×nh lµ ngêi ®Çu tiªn nh×n thÊy con vËt to lín nhÊt ®¹i d¬ng nµy. G· d»n tõng tiÕng theo nhÞp thë cña nã... Nhng trong cuéc ®èi ®Çu víi Ç voi tr¾ng, Ahab hoµn toÇn thÊt b¹i. Ç voi tr¾ng quËt n¸t nh÷ng chiÕc thuyÒn ®uæi theo nã. Ahab v« cïng uÊt øc v× sù thua kÐm th¶m h¹i cña m×nh. G· c¶m thÊy m×nh “chØ tr¬ träi gi÷a hµng triÖu ngêi trªn tr¸i ®Êt”, g· c¶m thÊy rÐt, thÊy run nhng vÉn bïng lªn ngän löa kh¸t väng. Trong cuéc chiÕn lÇn thø hai, g· cßn thÊt b¹i ª chÒ h¬n lÇn tríc, Ahab ®îc vít tõ díi níc lªn khi ®ang b¸m vµo mét m¶nh cña chiÕc xuång bÞ vì, chiÕc ch©n gi¶ bÞ g·y n¸t, nhng g· vÉn lín tiÕng ®e do¹ Moby Dick : “Hìi Ç voi tr¾ng, ngêi hay qu¸i vËt? kh«ng cã g× cã thÓ khuÊt phôc ®îc Ahab nµy...” Vµ khi ph¸t hiÖn ra thñy thñ Pedallah kh«ng cßn n÷a, anh ta bÞ chÝnh chiÕc thõng cña Ahab kÐo ®i khi g· phãng lao, Ahab bµng hoµng, song vÉn cøng cái ra lÖnh rong

48

buåm. “Dï ph¶i ®i quanh ®Þa cÇu mêi lÇn” g· còng quyÕt t×m ®îc Ç voi tr¾ng vµ h¹ thñ nã. Ngµy thø ba cña cuéc s¨n l¹i chÝnh lµ ngµy bi th¶m nhÊt. Ahab vÉn nu«i chót hy väng ë chiÕn th¾ng, nhng dêng nh g· còng ®o¸n ra kÕt côc cña trËn ®¸nh, g· thÇm nghÜ r»ng ®©y sÏ lµ lÇn chãt cña cuéc ®êi thuû thñ cña m×nh. Starbuck khuyªn nhñ g·: “Xem ®Êy, Ç voi tr¾ng kh«ng t×m ngµi mµ tr¸i l¹i ngµi ®ang hèi h¶ rît theo nã”. Cuéc truy ®uæi cña Ahab khiÕn Ç voi tr¾ng næi giËn. Nã kh«ng chØ s¸t h¹i Ahab mµ cßn hñy diÖt c¶ con tµu Pequod. Trong gi©y phót cuèi cïng, Ahab vÉn phãng ngän lao vµo Ç voi tr¾ng. Tríc khi t¾t thë, Ahab còng kÞp nhËn ra sù v« nghÜa cña cuéc ®êi m×nh- mét cuéc ®êi c« ®éc cho tíi khi chÕt. Bi kÞch cña Ahab cã nh÷ng nÐt gÇn víi nh÷ng nh©n vËt trong bi kÞch Hy L¹p cæ ®¹i - nh÷ng con ngêi kh«ng kiÒm chÕ næi kh¸t väng cña m×nh, nªn ®· r¬i vµo nh÷ng sai lÇm cã tÝnh chÊt ®Þnh mÖnh. Lêi lÏ cña Ahab lµ mét thø ng«n tõ bãng b¶y, khoa ®¹i cña çc nh©n vËt bi kÞch. §iÒu nµy gãp phÇn t¹o nªn sù ®éc ®¸o trong giäng ®iÖu nghÖ thuËt cña t¸c phÈm. Ahab cã søc m¹nh cña ý chÝ vµ lßng dòng c¶m, song g· l¹i hµnh ®éng víi mét nhiÖt t×nh mï qu¸ng. Ahab tiªu biÓu cho mÆt bi kÞch cña chñ nghÜa ç nh©n Hoa Kú, muèn kh¼ng ®Þnh m×nh víi t çch mét ç nh©n d¸m ®¬ng ®Çu víi søc m¹nh v« biªn cña tù nhiªn. Nh©n vËt Ahab rÊt gièng nh©n vËt «ng l·o Santiago trong ¤ng giµ vµ biÓn c¶ ë ý chÝ ngoan cêng vµ søc m¹nh tinh thÇn, nhng rÊt kh¸c Santiago vÒ ý thøc vµ çch øng xö ®èi víi víi tù nhiªn. Hµnh ®éng cña Santiago kh«ng xuÊt ph¸t tõ mét ®éng c¬ vµ dôc väng mï qu¸ng. Santiago kh«ng cã tham väng ®¹t tíi vinh quang tét ®Ønh chØ ®Ó kh¼ng ®Þnh çi t«i lu«n lu«n chiÕn th¾ng. Ngîc l¹i, hµnh ®éng cña Ahab chØ nh»m thùc hiÖn nh÷ng tham väng cña chñ nghÜa ç nh©n, mÆc dï hµnh ®éng ®ã lµ kh«ng cÇn thiÕt, ch¼ng ®em l¹i lîi Ých g× vµ tÊt nhiªn lµ v« nghi·. Santiago ý thøc s©u s¾c vÒ çi lÏ tån t¹i cña con ng-êi trong mèi quan hÖ g¾n bã víi tù nhiªn. Quan hÖ gi÷a con ngêi víi tù nhiªn võa m©u thuÉn l¹i võa hµi hßa. Santiago chinh phôc ç kiÕm v× môc ®Ých sinh tån cÇn

49

thiÕt, h÷u Ých ®èi víi con ngêi. ¤ng võa coi ç kiÕm lµ mét ®èi thñ k×nh ®Þch, l¹i võa gäi nã lµ “ngêi anh em” vµ th¸n phôc søc chèng ®ì bÒn bØ vµ ngoan cêng cña nã. Khi chinh phôc ç kiÕm khæng lå, lßng Santiago ®Çy day døt, v× «ng nhËn thøc râ r»ng ®ã lµ mét viÖc ¸c ®éc, nhng vÉn ph¶i lµm v× sù sèng cßn cña chÝnh m×nh vµ cña nhiÒu ngêi kh¸c n÷a. Ahab vµ ®oµn thuû thñ vÉn cã thÓ thu h¸i nh÷ng mèi lîi to lín tõ biÓn c¶ mµ kh«ng cÇn t×m diÖt Ç voi tr¾ng mét çch v« Ých vµ liÒu lÜnh nh vËy. §ã chØ lµ mét hµnh vi “g©y sù v. ý nghÜa kh¸ch quan cña h×nh tîng nµy cã tÝnh chÊt phª ph¸n thãi kiªu c¨ng, ng¹o m¹n cña t tëng chñ nghÜa ç nh©n. Cïng thÓ hiÖn chñ ®Ò vÒ mèi quan hÖ gi÷a con ngêi vµ tù nhiªn, Hemingway xuÊt ph¸t tõ t tëng chñ nghÜa nh©n v¨n cña thÕ kû XX kh¼ng ®Þnh niÒm tin vµo søc m¹nh tinh thÇn vµ trÝ tuÖ cña con ngêi, kh¸m ph¸ qui luËt cña tù nhiªn ®Ó nhËn thøc nh÷ng bÝ mËt vµ c¶ søc tµn ph¸, hñy diÖt cña nã, ®ång thêi còng kh¼ng ®Þnh lÏ sèng cña con ngêi trong sù g¾n bã vµ hßa nhËp víi tù nhiªn. NÕu Santiago mÕn yªu biÕt bao biÓn trêi, tr¨ng sao vµ mu«n vµn sinh vËt n¬i ®¹i d¬ng, th× Ahab tù bãp chÕt nh÷ng c¶m xóc vña m×nh tríc vÎ ®Ñp kú diÖu cña tù nhiªn. Qua h×nh tîng Ahab, Melville ®· kh¾c häa nh©n vËt anh hïng kiÓu bi kÞch. Ngêi anh hïng ®ã muèn kh¼ng ®Þnh m×nh b»ng çch næi lo¹n chèng l¹i ®Þnh mÖnh, mµ ®Þnh mÖnh ë ®©y ®îc hiÖn th©n ë Ç voi tr¾ng – mét biÓu tîng cña tù nhiªn víi søc sèng bÊt tËn vµ ®Çy bÝ Èn. Vµ còng nh nh©n vËt bi kÞch Oediple, cuéc chiÕn cña Ahab do mï qu¸ng vµ kh«ng hiÓu biÕt nªn kh«ng tr¸nh khái sù thÊt b¹i, h¬n n÷a cßn kÐo theo sù hñy diÖt cña hÇu hÕt çc thñy thñ trªn con tÇu.

B. Nh©n vËt Ishmael vµ sù hßa hîp gi÷a t©m linh con ngêi víi tù nhiªn Ishmael võa lµ ngêi kÓ chuyÖn, võa lµ mét nh©n vËt chÝnh trong t¸c phÈm. Ngêi kÓ chuyÖn ®a ngêi ®äc vµo thÕ giíi cña anh ta b»ng mét lêi më ®Çu, còng lµ mét lêi giíi thiÖu rÊt tù nhiªn: “Tªn t«i lµ Ishmael”. Anh xuÊt hiÖn

50

chØ víi mét c¸i tªn, kh«ng gèc g¸c, kh«ng mét xu dÝnh tói vµ còng ch¼ng cã mét c«ng viÖc g× ®Ó lµm trªn ®Êt liÒn. Anh t×m ®Õn víi biÓn trong mét t©m tr¹ng “buån rêi rîi nh mét ®¸m ma phïn th¸ng mêi mét”, “chän mÆt níc bao la cña ®¹i d¬ng ®Ó röa s¹ch nçi u buån”. Ishmael kh¸t khao ra biÓn kh¬i cßn bëi mét niÒm say mª ®èi víi biÓn, trÝ tß mß muèn kh¸m ph¸ ®¹i d¬ng bÝ Èn. Ishmael lu«n chiªm ngìng vÎ ®Ñp cña tù nhiªn. Anh lµ mét con ngêi cã t©m hån l·ng m¹n, giµu chÊt th¬. Anh cã nh÷ng c¶m nhËn tinh tÕ ®èi víi tù nhiªn. Anh thùc sù rung ®éng tríc vÎ ®Ñp cña t¹o ho¸. Díi con m¾t cña Ishmael, tù nhiªn hiÖn ra víi d¸ng vÎ, ©m thanh vµ s¾c mµu th¬ méng, hiÒn hoµ. Ishmael ®¾m m×nh trong c¸i ®Ñp cña biÓn c¶ qua nhiÒu kho¶nh kh¾c thêi gian trong c¶ bèn mïa. Khi th× nh÷ng gi©y phót trong s¸ng thuÇn khiÕt cña mét ngµy ®«ng: “ThØnh tho¶ng con tµu lít m¹nh trªn dßng níc xanh lµm tung toÐ nh÷ng m¶nh b¨ng vµ khi giã rÝt lªn tõng c¬n cïng víi nh÷ng tiÕng chuyÓn m×nh r¨ng r¾c cña nh÷ng sîi d©y, nghe v¨ng v¼ng nh ®©u ®©y cã mét giäng h¸t ªm ¸i trong s¸ng cña tù nhiªn”. Ishmael chiªm ng-ìng khung c¶nh mïa xu©n thÇn tiªn tùa nh c¶nh s¾c trªn thiªn ®êng: “mét mïa xu©n ®Çy n¾ng Êm, trong s¸ng víi nh÷ng ®¸m m©y hång cuån cuén trªn kh«ng trung. Mét mïa xu©n cã nh÷ng ®ªm ®Çy nh÷ng v× sao lÊp l¸nh nh mét vÞ n÷ thÇn kho¸c tÊm ¸o nhung ®Çy ch©u b¸u, «m Êp giÊc méng lµnh víi mét vÞ thÇn ë mét tËn n¬i xa x«i. Cßn g× ®Ñp b»ng khi tËn hëng nh÷ng c¶nh tuyÖt ®Ñp vµ nh÷ng ®ªm kú diÖu Êy! C¶nh Êy kh«ng nh÷ng ®Ñp mµ cßn thÊm s©u vµo lßng ta, nhÊt lµ trong nh÷ng giê yªn tÜnh hoÆc khi hoµng h«n bu«ng xuèng”. Vµ ®©y lµ c¶nh ®ªm tr¨ng: “T«i thëng thøc nh÷ng ®ªm tr¨ng th¬ méng trªn vïng biÓn Caron. Nh÷ng con sãng ph¶n chiÕu ¸nh tr¨ng, lÊp l¸nh nh b¹c, vç vµo m¹n thuyÒn nhÌ nhÑ råi ch¹y dµi ra xa, xa m·i..” Trong cuéc hµnh tr×nh, Ishmael ®· t×m thÊy ý nghÜa cuéc sèng trong thÕ giíi thiªn nhiªn. “N-íc trong xanh vµ nh×n vÎ ®Ñp cña biÓn kh¬i, hån t«i nh ®¾m trong sù mªnh m«ng.. Hìi biÓn xanh, nh÷ng c¶nh trÝ sinh ®éng, ®«i khi lßng ngêi còng th«ng c¶m víi ng¬i. i

51

ThËt vËy, khi thiÕu ng¬i, nhiÒu khi ta thÊy buån ch¸n l¾m”. NÕu thuyÒn trëng Ahab lµ ngêi ®èi ®Þch víi tù nhiªn, th× ngîc l¹i Ishmael chiªm ngìng, th¸n phôc vÎ ®Ñp hïng vÜ vµ sù phån vinh cña t¹o ho¸. Chóng ta cã c¶m gi¸c nh Ishmael l¾ng nghe ®îc tõng rung ®éng nhá nhÊt cña tù nhiªn. Anh coi tù nhiªn lµ ngêi b¹n ®êng. Còng xuÊt ph¸t tõ ®ã, Ishmael cã çch øng xö víi tù nhiªn kh«ng gièng víi Ahab. NÕu nh Ahab r¸o riÕt s¨n lïng Moby-Dick cho dï ph¶i vît qua chÆng ®êng vßng quanh thÕ giíi, th× tr¸i l¹i, Ishmael kh¸m ph¸ ra mét thÕ giíi riªng, mét x· héi cña loµi ç voi. “Chóng võa sèng cuéc ®êi nhµn h¹, võa thô hëng sinh lùc cña thÕ giíi huyÒn bÝ”. Loµi ç ®ã thËt kú diÖu, nã còng lµ mét loµi cao quý, bëi chóng còng cã t×nh yªu: “Mét trong çc bÝ Èn cña biÓn lµ trong vïng níc k× diÖu nµy, chóng t«i chøng kiÕn t×nh yªu cña loµi ç voi gi÷a chèn níc trêi s©u réng”. Trong x· héi loµi ç voi, “bÇy ç çi nµo còng cã mét chó ç ®ùc ®i theo ®Ó b¶o vÖ chóng trong lóc hiÓm nghÌo, gièng nh mét bËc v¬ng gi¶ Thæ NhÜ K× ®em cung tÇn mÜ n÷ ®i d¹o biÓn”, Ishmael nh×n ra mét quy luËt ®Çy lÝ thó kh«ng chØ riªng cho loµi ç: “Trªn ®Êt th× s¾c ®Ñp ®· lµm nªn bao trËn ®æ m¸u, díi níc th× thÇn chÕt lu«n theo dâi d¸ng ®iÖu kiÒu diÔm cña tiÓu th ç k×nh. TÊt c¶ v× ¸i t×nh. Loµi ç còng ®i ®Õn chç tranh giµnh nhau mµ ®o¹t quyÒn së h÷u vÒ m×nh.” “Trong çi x· héi loµi ç Êy, ç ®ùc lµ kÎ lµm chñ, lu«n lu«n ®Êu tranh ®Ó b¶o vÖ quyÒn së h÷u bÇy ç cña m×nh, cßn khi vÒ giµ “nã b¾t ®Çu yªu chuéng nh÷ng ®øc tÝnh tèt, muèn yªn æn trong cuéc sèng. Nã bíc vµo qu·ng ®êi ch©n chÝnh, gi¶i t¸n bÇy tú n÷, trë nªn mét cô giµ mÉu mùc”. B»ng lèi kÓ hãm hØnh vµ hµi híc, Ishmael khiÕn ng-êi ®äc cã nh÷ng liªn tëng thó vÞ ... Ishmael nh×n vµo ®êi sèng cña loµi ç voi víi ¸nh m¾t ®Çy chÊt nh©n v¨n: x· héi loµi ç voi còng mang bãng d¸ng cña x· héi loµi ngêi. Anh cã mét mèi quan t©m ®Çy thiÖn c¶m ®èi víi nh÷ng con ç voi mµ tµu Pequod ®ang s¨n lïng, ®¸nh b¾t. X· héi loµi ç voi còng lµ mét bÝ Èn cña biÓn c¶, cña tù nhiªn. Trong chuyÕn ®i kh¸m ph¸ ®¹i d-¬ng, Ishmael cã nh÷ng chiªm nghiÖm riªng khi ®èi mÆt víi tù nhiªn huyÒn bÝ: “§¹i d¬ng chÝnh lµ n¬i quyÕn rò

52

nh÷ng ngêi ch¸n ng¸n cuéc ®êi vµ còng chÝnh ®¹i d¬ng lµ n¬i an ñi nh÷ng t©m hån ®au khæ”. Ishmael nhËn thÊy mét chøc n¨ng to lín cña bµ MÑ Tù Nhiªn vÜ ®¹i: chøc n¨ng thanh läc t©m hån. GÇn gòi thiªn nhiªn, con ngêi cã thÓ sèng ®Ñp h¬n, cã ý nghÜa h¬n. Trong mét ®ªm cÇm l¸i con tµu Pequod, chøng kiÕn c¶nh çc thuû thñ nÊu mì ç voi – mét c¶nh man m¸c kh«ng khÝ huyÒn tho¹i: ngän löa trong lß bèc ch¸y chiÕu s¸ng c¶ con tµu, soi râ “h×nh ¶nh k× dÞ cña nh÷ng kÎ phãng lao vµ nh÷ng ngêi gi÷ kho díi hÇm tµu dïng nh÷ng c©y chÜa qu¨ng mì vµo v¹c nÊu. Cßn ë phÝa díi ngêi ta trë cñi, cêi than khiÕn cho löa muèn liÕm lÊy ch©n hä. Khãi tõng luång ®en nghÞt bèc lªn vµ mçi lÇn tµu l¾c l th× dÇu s«i trµo lªn nh muèn hÊt vµo nh÷ng khu«n mÆt ¸m khãi vµ nhÔ nh¹i må h«i víi nh÷ng bé r©u xåm xåm tr«ng thËt tr¸i ngîc víi bé r¨ng tr¾ng qu¸i dÞ. Hä kÓ nh÷ng chuyÖn qu¸i ®¶n vµ nh÷ng sù tÝch hoang ®êng, xen lÉn nh÷ng c©u ®ïa cît ngé nghÜnh. Nh÷ng trµng cêi vang déi. Trong khi Êy, giã rÝt biÓn gµo, chiÕc thuyÒn nh thÇm nguyÒn rña vµ b¨ng m×nh trong bãng tèi." §ã lµ mét c¶nh tîng t-¬ng ph¶n gi÷a tù nhiªn vµ con ngêi. hµnh ®éng cña nh÷ng con ngêi ®ã nh sù th¸ch thøc tríc thiªn nhiªn bÝ Èn vµ d÷ déi. H×nh nh ®¸m thuû thñ kh«ng nhËn thÊy mét sù nguy hiÓm ®ang r×nh rËp vµ ®e do¹ hä. “Lóc ®øng trong bãng tèi, t«i thÊy râ h¬n çi rå d¹i, çi kinh tëm cña loµi ngêi”. §©y lµ nh÷ng gi©y phót Ishmael thøc tØnh nhËn ra hµnh ®éng cña con ngêi. Hä qu¸ nhá nhoi vµ th¶m h¹i tríc sù bao la v« tËn cña tù nhiªn, hä kh«ng ý thøc râ hËu qu¶ tai h¹i do nh÷ng hµnh ®éng cña hä g©y ra ®èi víi tù nhiªn. TÇm lín lao v« biªn cña t¹o ho¸ ®· lµm næi bËt lªn çi bÐ nhá, v« nghÜa cña con ngêi. Ishmael ý thøc ®îc sù ®iªn rå, phi lÝ trong c«ng viÖc s¨n lïng ç voi, mét hµnh ®éng chèng l¹i tù nhiªn – ngêi mÑ hiÒn nu«i dìng nh÷ng sinh linh trªn tr¸i ®Êt. Ishmael vµ Ahab lµ hai tÝnh çch t¬ng ph¶n. Ishmael kh«ng trùc tiÕp tá th¸i ®é, còng kh«ng cã hµnh ®éng chèng l¹i thuyÒn trëng. Nhng t×nh c¶m vµ niÒm u ¸i cña anh ®èi víi tù nhiªn hoµn toµn tr¸i ngîc víi ý thøc vµ hµnh vi cña Ahab. Trong vô ®¾m tµu, chØ m×nh Ishmael lµ ngêi sèng sãt. Râ rµng ®©y lµ mét

53

dông ý cña t¸c gi¶. Çc t¸c gi¶ cña bé s¸ch V¨n häc Mü nhËn xÐt: “Ishmael cã mét çch nh×n chiªm ngìng vµ th©n thiÕt ®èi víi sù phån thÞnh cña thÕ giíi tù nhiªn. Sù c¶m nhËn cña anh ®èi víi sinh ho¹t cña bÇy ç voi hÖt nh trong mét gia ®×nh. Çch nh×n ®ã ®· ®¶m b¶o cho anh ®îc cøu rçi, khiÕn anh lµ ngêi sèng sãt duy nhÊt trªn con tµu”13 Ishmael cã mèi quan hÖ hÕt søc th©n thiÕt ®èi víi tù nhiªn xung quanh m×nh. Anh chÝnh lµ con ngêi cña tù nhiªn, lu«n béc lé c¶m gi¸c ng¹c nhiªn vµ ngìng mé tríc vÎ ®Ñp, sù phong phó vµ bÝ Èn cña t¹o ho¸. §©y lµ nh©n vËt mang lÝ tëng chñ nghÜa siªu nghiÖm cña t¸c gi¶, lý tëng vÒ mét sù hoµ ®ång gi÷a tù nhiªn víi con ngêi trªn hµnh tinh nµy. Còng v× vËy thÕ giíi t×nh c¶m cña nh©n vËt nµy rÊt gÇn víi nh÷ng c¶m xóc tr÷ t×nh trong th¬ cña Emerson- chñ so¸i cña trµo lu chñ nghÜa siªu nghiÖm Mü thÕ kû XIX (nh ®· ®Ò cËp ë ch¬ng I). Nh÷ng nh©n vËt cña Melville trong Moby-Dick rÊt gÇn gòi víi kiÓu nh©n vËt cña tiÓu thuyÕt hiÖn ®¹i, ë chç hä kh«ng cã lai lÞch râ rµng, hÇu nh kh«ng cã qu¸ khø, ®Æc biÖt lµ nh©n vËt Ishmael. Ishmael còng gièng nh chµng ®¹c ®iÒn K trong tiÓu thuyÕt L©u §µi cña Kafka. Tõ khi K bíc vµo mét l©u ®µi cho ®Õn khi kÕt thóc t¸c phÈm, t¸c gi¶ kh«ng nãi g× vÒ lai lÞch, gèc tÝch cña anh ta. ThËm chÝ anh ta kh«ng cã c¶ tªn hä. T¸c gi¶ gäi anh ta mét çch céc lèc lµ K. K kh«ng cã qu¸ khø vµ kh«ng ngo¶nh nh×n qu¸ khø cña m×nh, thËm chÝ ngêi ®äc cã thÓ tuú ý tëng tîng vÒ ngo¹i h×nh cña anh ... Anh ®· kh¸c çc nh©n vËt thêi Balzac: Balzac lu«n cã mét “hå s¬ ç nh©n” cho mçi nhân vật trong tiÓu thuyÕt cña «ng. Nh vËy, Melville cã thÓ ®îc coi lµ mét trong nh÷ng nhµ v¨n cã ®ãng gãp c«ng søc trong viÖc ®æi míi thi ph¸p tiÓu thuyÕt kh«ng chØ cña thÕ kû XIX mµ c¶ thÕ kØ XX n÷a.

1. Kỹ x¶o tîng trng vµ tÝnh ®a d¹ng cña gam mµu thÓ lo¹i Ç voi tr¾ng lµ mét h×nh tîng næi bËt vµ kh¸c thêng trong cÊu tróc cña tiÓu thuyÕt. Víi kü x¶o tîng trng vµ huyÒn tho¹i hãa, nhµ v¨n ®· x©y dùng h×nh tîng mét con 13 American Literature. The Oxford – University Press. New York. 1965. Tr. 555

54

vËt khæng lå nh trong çc thÇn tho¹i, truyÒn thuyÕt. M·i cuèi hµnh tr×nh cña con tµu, Moby-Dick míi xuÊt hiÖn. Tríc ®ã, nã chØ ®îc nh¾c qua çc c©u chuyÖn cña anh em thñy thñ vÒ nh÷ng lÇn hä ch¹m tr¸n víi nã. Moby-Dick d-êng nh chØ tån t¹i trong tëng tîng, tµu Pequod cµng săn ®uæi nã, th× nã cµng mÊt hót. ChØ cã nh÷ng c©u chuyÖn khñng khiÕp vÒ nã väng l¹i. Nã lµ con vËt bÝ hiÓm, cã søc m¹nh phi thêng, lµ nçi kinh hoµng ®ång thêi còng lµ íc m¬ cña çc thuû thñ: ai h¹ gôc nã sÏ gÆt h¸i ®îc vinh quang. Nã lµ g× nÕu kh«ng ph¶i lµ mét bÝ Èn cña ®¹i d¬ng mµ con ngêi kh«ng kh¸m ph¸ næi? Ç voi tr¾ng lµ biÓu tîng cña mét søc m¹nh vît khái sù kiÓm so¸t cña con ngêi. Cµng vÒ cuèi cuéc hµnh tr×nh, dÊu vÕt cña Ç voi tr¾ng lé dÇn, kÌm theo lµ nh÷ng tai ho¹ cña chiÕc tµu nµo v« phóc ®èi mÆt víi nã. Cuèi cïng, tµu Pequod ®· theo kÞp dÊu vÕt cña Ç voi tr¾ng. Mét trong nh÷ng ngêi ®Çu tiªn nh×n thÊy nã chÝnh lµ Ahab. Nh÷ng trang viÕt vÒ Ç voi tr¾ng lµ nh÷ng trang ®Ñp nhÊt, l·ng m¹n vµ bay bæng nhÊt ®· lét t¶ ®îc hÕt vÎ ®Ñp vµ sù vÜ ®¹i cña con vËt huyÒn bÝ nµy. Moby-Dick xuÊt hiÖn víi mét bÒ ngoµi ®Çy uy nghiªm, mét vÎ ®Ñp hïng vÜ: “MÆt níc lÆng nh çnh ®ång vµo lóc gi÷a tra, kh«ng mét ngän giã lay ®éng. Sau cïng kÎ ®i s¨n nãng n¶y ®· ®i gÇn s¸t con måi. Khi Êy, con vËt kh«ng tá vÎ nghi ngê ®· næi h¼n th©n m×nh lªn mÆt níc, lít sãng lµm tung toÐ hµng ngµn ®¸m bät tr¾ng xo¸ (...). Bçng nhiªn, níc räi lªn mét çi h×nh ®Çu lín tr¾ng nh tuyÕt vµ phÝa sau níc s«i sïng sôc ®æ vÒ kho¶ng trèng do chiÕc ®u«i v¹ch ra. Vµi con chim sÆc sì lîn vßng quanh hßn ®¶o biÕt tr«i Êy”. Moby-Dick xuÊt hiÖn nh nh÷ng con vËt khæng lå trong trÝ tëng tîng cña con ngêi. Nã cã vÎ ®Ñp thÇn th¸nh- vÎ ®Ñp cña t¹o hãa: “Mét vÎ nghiªm trang bao bäc lÊy con ç ®ang b¬i. Víi ®iÖu bé uy nghi, Ç voi tr¾ng lÆng lÏ lít ®i nh mét vÞ thÇn”. ChÝnh v× vÎ ®Ñp vµ sù vÜ ®¹i cña nã mµ Ahab ®· s¨n ®uæi tíi cïng. G· muèn tiªu diÖt Ç voi tr¾ng kh«ng ph¶i v× môc ®Ých kinh doanh kiÕm lîi, mµ v× ham muèn chinh phôc vµ chÕ ngù sù huyÒn bÝ trong tù nhiªn. Cã thÓ h×nh tîng Moby Dick ®· gîi c¶m høng cho Hemingway x©y dùng h×nh tượng con ç kiÕm trong ¤ng

55

giµ vµ biÓn c¶. §ã còng lµ mét con vËt cã mµu s¾c vµ kÝch cì cña huyÒn tho¹i. Ç kiÕm còng lµ mét biÓu tîng cho vÎ ®Ñp, tÇm vãc vµ søc m¹nh lín lao cña tù nhiªn. Moby-Dick mang trong m×nh nã mét bÝ mËt, ®îc giÊu kÝn sau çi vÎ ®Ñp vµ bÒ ngoµi b×nh th¶n, uy nghi. NhiÒu thuyÒn ®¸nh ç h¨m hë tÊn c«ng ®Ó råi khi hiÓu râ ®èi thñ cña hä, th× ®· qu¸ muén v× çi bÒ ngoµi hiÒn lµnh kia ®· che giÊu mét trËn gi«ng tè d÷ déi ë bªn trong. “Trªn m×nh Moby-Dick cßn dÊu tÝch cña mét c©y lao s¾t: “Nhmét cét cê ®øng ngay gi÷a chiÕc tµu, mét c©y lao s¾t cong queo c¾m trªn lng Ç voi tr¾ng vµ mét vµi con chim biÓn sµ xuèng ®Ëu trªn chiÕc lao, ®u«i chim bay theo giã nh l¸ cê mu«n s¾c”. DÊu tÝch mét vÕt th¬ng trong mét trËn ®èi ®Çu víi con ngêi ®· kh¾c häa h×nh ¶nh cña chÝnh tù nhiªn bÞ tæn th¬ng. Nhng còng chÝnh tõ vÕt th-ong ®ã, nã ®· tù hµn g¾n theo quy luËt sinh tån. Tµu Pequod ®· giao chiÕn víi Moby-Dick ba lÇn. LÇn nµo Moby-Dick còng lµ ngêi chiÕn th¾ng. Møc ®é nguy hiÓm mçi lÇn mét gia t¨ng. Dêng nh trong hai lÇn ®Çu, Moby-Dick chØ cã ý ®Þnh c¶nh ço, nªn sau chiÕn th¾ng, nã ®Òu bá ®i, ®Ó l¹i sau lng mét chiÕn trêng mang hËu qu¶ thÊt b¹i ª chÒ cña ®èi thñ. §©y chÝnh lµ sù khoan dung cña tù nhiªn ®èi víi nh÷ng con ngêi mª muéi ®ang t×m çch tiªu diÖt nã. Tríc søc m¹nh cña Ç voi tr¾ng, con ngêi thËt nhá bÐ, bÊt lùc. Nh÷ng con thuyÒn gièng nh nh÷ng ®å ch¬i cña nã: “Ç voi tr¾ng lµm lung lay chiÕc thuyÒn nh chó mÌo tµn ¸c ®ïa víi con chuét nh¾t”, “m×nh con vËt ch×m díi níc, c¶ mòi thuyÒn nh ®ang trong miÖng ç.” Moby-Dick ®· t¸p vì n¸t chiÕc thuyÒn cña Ahab, nã “giËn d÷ nh×n chiÕc thuyÒn vì n¸t nh con bß rõng ®iªn d¹i v× chiÕc kh¨n ®á chãi”. Ç voi tr¾ng l¨m le nuèt sèng c¶ bän, nhng råi chÝnh nã ®· bá ®i. Hµnh ®éng ®ã ®îc hiÓu lµ sù c¶nh ço ®Çu tiªn. Nhng Ahab víi cuång väng cña m×nh vÉn tiÕp tôc cho tÇu rît ®uæi theo Moby-Dick. LÇn nµy, con vËt xuÊt hiÖn tríc m¾t çc thuû thñ víi mét vÎ ®Ñp tuyÖt vêi mµ còng ®Çy khiªu khÝch vµ th¸ch thøc: “...Ç voi tr¾ng nhÈy khái mÆt níc mét lÇn n÷a, bät níc b¾n lªn tung toÐ, ¸nh n¾ng chiÕu vµo tr«ng nh nh÷ng h¹t kim c¬ng chiÕu s¸ng trªn nÒn trêi xanh th¼m ”. Ç voi

56

tr¾ng tÊn c«ng nh÷ng chiÕc thuyÒn ®ang ©m mu h¹i nã, nã ®Æc biÖt cè ý ®Ëp vì thuyÒn cña Ahab. LÇn nµy nã ®· kÐo ®i mét ngêi vµ lµm gÉy n¸t chiÕc ch©n gi¶ cña Ahab. Mét lÇn n÷a, mäi ngêi b»ng th©n x¸c cña m×nh, c¶m nhËn ®îc uy lùc cña Ç voi tr¾ng , “chØ mét çi quÊt ®u«i cña nã khi lÆn xuèng níc ®ñ lµm ngêi ta thÊy hai chiÕc thuyÒn óp l¹i nh hai çnh bÌo bÞ ngän sãng ®¸nh d¹t lªn b·i çt”. LÏ ra ph¶i khiÕp sî vµ kÞp thêi dõng bíc, th× Ahab vµ ®oµn thuû thñ vÉn tiÕp tôc ch¹y theo dÊu vÕt cña nã, quyÕt t©m lµm çi viÖc mµ kh«ng ai lµm næi. Trªn m×nh Ç voi tr¾ng ®· mang nhiÒu th¬ng tÝch, nã v« cïng tøc giËn bëi ®¸m ngêi ngang ngîc ®ã. Søc chÞu ®ùng ®· ®Õn mÐp cïng giíi h¹n, nªn nã quÉy m×nh, ph¸ tan nh÷ng chiÕc thuyÒn tÊn c«ng nã vµ ®©m th¼ng vµo con tÇu: “nh mét ngän cê khæng lå, chiÕc ®Çu tr¾ng cña ç voi ®©m sÇm ngay gi÷a h«ng tÇu, lµm cho tÊt c¶ vì tung...". ç voi tr¾ng ®· huû diÖt c¶ con tµu. Sau tai ho¹ khñng khiÕp dµnh cho con tÇu Pequod, Ç voi tr¾ng l¹i biÕn mÊt, mäi thø trë vÒ nh cò,.“ Giã biÓn vµ sãng níc vÉn gµo thÐt nh tõ ngµn xa”. BiÓn c¶ vµ tù nhiªn vÉn b×nh th¶n tríc th¶m ho¹ cña con ngêi. Con thuyÒn cña hä gièng nh mét çnh bÌo bÞ nhËn ch×m trong sãng níc. Moby-Dick kh«ng ph¶i lµ mét con thñy qu¸i. Nã tuyÖt nhiªn kh«ng ph¶i lµ mét con vËt ®éc ¸c. Nh lêi Starbuck nãi, Ç voi tr¾ng kh«ng hÒ t×m con ngêi ®Ó tiªu diÖt mµ chÝnh con ngêi “hèi h¶ rît theo nã”. Hµnh ®éng cña Ç voi tr¾ng ®èi víi con ngêi lµ hµnh ®éng chèng tr¶ vµ tù vÖ. Nã kh«ng lµm c«ng viÖc ®i g©y chiÕn mµ chÝnh con ngêi lµ kÎ g©y hÊn. Nh vËy nã kh«ng ph¶i lµ con vËt tîng trng cho ®iÒu ¸c. “Kh«ng ph¶i bao giê con ngêi còng chÕ ngù ®îc tù nhiªn. Tù nhiªn mÆc dï ®Ñp ®Ï vÉn lµ xa l¹ vµ huyÒn bÝ”. Loµi ngêi ®· chÕ ngù ®îc mét phÇn nhá cña kh«ng gian vò trô, th¸m hiÓm ®îc nh÷ng ®é s©u hµng ngh×n mÐt díi ®¸y biÓn vµ trong lßng ®Êt, nhng cã ai d¸m ch¾c sÏ chÕ ngù ®îc nh÷ng bÊt ngê vµ bÝ Èn trong b¶n th©n vò trô? Camus cho ta thÊy sù bÝ Èn cña c¨n bÖnh dÞch h¹ch trong thµnh phè Oran ®· cíp ®i bao nhiªu sinh m¹ng, nh÷ng ng-êi trong thµnh phè ®ã ®· chèng l¹i c¨n bÖnh ®ã mét çch

57

tuyÖt väng vµ råi tù nã mét ngµy kia bçng dng biÕn mÊt. C¨n bÖnh ®ã nh mét tai ho¹ mµ tù nhiªn mang ®Õn cho con ngêi, tr¸i ®Êt qu¶ lµ mét bµ mÑ hiÒn víi bÇu s÷a t¬i m¸t nu«i sèng loµi ngêi vµ v¹n vËt. Nhng còng cã khi tù nhiªn g©y ra nh÷ng tai ¬ng bÊt lîi cho con ngêi. Trong Ç Voi tr¾ng, Nh÷ng kü x¶o so s¸nh, ®èi chiÕu t¬ng ph¶n vµ tîng trng ®îc sö dông mét çch qu¸n triÖt ®· t¹o cho h×nh tîng ý nghÜa kh¸i qu¸t réng lín vÒ nh÷ng cè g¾ng cïng nh÷ng sai lÇm cña loµi ngêi trong tiÕn tr×nh nhËn thøc vµ kh¸m ph¸ tù nhiªn. Trong Moby-Dick, Melville ®· t¹o nªn mét cÊu tróc kh¸ tù do vµ phãng tóng. Ngßi bót cña Melville µo ¹t tung hoµnh, kh«ng hÒ g¹n läc, c« ®óc "c©u chuyÖn tiÓu thuyÕt". Dêng nh «ng sö dông c¶ nh÷ng "quÆng tù nhiªn" cha ®îc rÌn ®óc."TiÓu thuyÕt cho phÐp ®a vµo, l¾p ghÐp vµo trong nã nh÷ng thÓ lo¹i kh¸c nhau, c¶ nh÷ng thÓ lo¹i nghÖ thuËt lÉn nh÷ng thÓ lo¹i phi nghÖ thuËt". Cã thÓ coi Ç voi tr¾ng lµ cuèn tiÓu thuyÕt phiªu lu, ®ång thêi còng lµ tiÓu thuyÕt triÕt lý. T¸c gi¶ sö dông nhiÒu chÊt liÖu d©n gian vµ çc yÕu tè trong kinh th¸nh. Tuy nhiªn b»ng mét cÊu tróc phãng tóng, t¸c gi¶ ®· lµm mét cuéc "phiªu lu" trong lèi viÕt. Sù ®a d¹ng cña çc thÓ lo¹i ®· lµm nªn tÝnh ®éc ®¸o cña Moby Dick: "Nh÷ng thÓ lo¹i ®îc du nhËp vµo tiÓu thuyÕt Êy thêng gi÷ ®îc tÝnh co gi·n vÒ kÕt cÊu vµ tÝnh ®éc lËp, còng nh ng«n ng÷ vµ v¨n phong ®Æc thï cña chóng."ii, gãp phÇn t¹o ra nhiÒu giäng ®iÖu cho t¸c phÈm. Bªn c¹nh nh÷ng trang viÕt ®Çy chÊt th¬ vÒ biÓn kh¬i, nh÷ng c¶m xóc tríc thiªn nhiªn t¬i ®Ñp, t¸c gi¶ còng sö dông nh÷ng thñ ph¸p t¶ thùc sèng ®éng trong viÖc miªu t¶ cuéc sèng gian nan, vÊt v¶ cña çc thuû thñ. Nh÷ng cuéc s¨n b¾t nguy hiÓm, çi chÕt cã thÓ tíi víi bÊt k× thuû thñ nµo. NhiÒu trang m« t¶ kh¸ tinh tÕ vµ tØ mØ nghÒ s¨n ç voi, nh÷ng c«ng ®o¹n cña c«ng viÖc nguy hiÓm vµ nÆng nhäc nµy. Nh÷ng ch¬ng viÕt vÒ c«ng viÖc s¨n b¾t ç voi, lÊy mì tõ m×nh ç voi trong khi díi biÓn nh©u nh©u mét “®éi qu©n” ç mËp khæng lå lµ nh÷ng trang t¶ thùc chi tiÕt, tinh tÕ vµ cuèn hót mµ trong ®ã cã nh÷ng "pha" lµm thãt tim ngêi ®äc, nh c¶nh Queequeg ii

58

leo trªn "sîi d©y khØ" ®Ó mæ bông ç - mét c«ng viÖc nh ®em tÝnh m¹ng treo trªn ®Çu sîi tãc. NhiÒu trang cho thÊy t¸c gi¶ cã ®«i m¾t quan s¸t tØ mØ vµ chÝnh x¸c nh mét nhµ khoa häc, ®ã lµ khi «ng miªu t¶ kÝch thíc, h×nh d¸ng, bé x¬ng, ®u«i vµ ®Çu ç voi...Melville ®· lµm ngêi ®äc kinh ng¹c bëi kiÕn thøc cña «ng vÒ sinh vËt, ®Æc biÖt lµ vÒ loµi sinh vËt to lín nµy: "Nªn nhí r»ng nã kh«ng thë b»ng mang khi nã lÆn xuèng níc. Gi÷a x¬ng sèng vµ sên ç voi cã mét líp èng nhá nh sîi bón ®Çy m¸u ®á tr¶i ra nh m¹ng nhÖn. Nhê vËy nã ®em theo nguån dù tr÷ ®Ó sèng trong mét giê nh l¹c ®µ mçi lÇn qua sa m¹c l¹i chøa ®å ¨n trong bèn çi bao tö ®Ó ngµy sau dïng ®Õn. "... Nh÷ng kiÕn thøc khoa häc ®Çy minh triÕt l¹i ®îc thÓ hiÖn qua ng«n tõ giÇu h×nh ¶nh. ý nghÜa tîng trng n»m s©u trong t¸c phÈm, nã Èn díi nh÷ng sù kiÖn vµ ®îc tËp trung trong h×nh tîng Ç voi tr¾ng. Nh trªn ®· ph©n tÝch, Ç voi tr¾ng lµ mét con vËt huyÒn tho¹i, nã tån t¹i trong trÝ tëng tîng cña nh÷ng ngêi ®i biÓn. VÎ ®Ñp tuyÖt vêi, th©n h×nh khæng lå vµ søc m¹nh siªu nhiªn cña nã tîng trng cho tù nhiªn hïng vÜ. Ç voi tr¾ng ®îc x©y dùng dùa trªn chÊt liÖu d©n gian, lµ sù kÕ thõa thñ ph¸p tîng trng, ®Çy chÊt l·ng m¹n cña çc truyÒn thuyÕt cæ xa vÒ çc loµi qu¸i vËt - mét lùc lîng siªu nhiªn mµ con ngêi thêi ®ã mong muèn hä cã thÓ chinh phôc ®îc. NÕu çc qu¸i vËt ®îc nh©n d©n tëng tîng ra lµ nh÷ng con vËt to lín khñng khiÕp vµ ®éc ¸c, th× ngîc l¹i, Moby-Dick cã mét vÎ ®Ñp mª hoÆc con ngêi. Nã kh«ng cè ý truy t×m vµ tiªu diÖt con ngêi, mµ chÝnh con ngêi l¹i ®i truy t×m ®Ó tiªu diÖt nã. Trong çi tªn cña con ç voi còng mang mét ý nghÜa tîng trng. T¹i sao ®ã l¹i lµ mét con ç mµu tr¾ng? "§èi víi nhiÒu vËt thÓ trong tù nhiªn, mµu tr¾ng lét t¶ vÎ ®Ñp tù nhiªn, dêng nh thÓ hiÖn sù tinh tuý ®Æc biÖt cña nã..."iii T¸c gi¶ ®· dµnh mét ch¬ng ®Ó luËn bµn vÒ mµu tr¾ng cña ç voi. Mµu tr¾ng, theo t¸c gi¶, ®ã lµ mµu tîng trng cho vÎ ®Ñp tù nhiªn, mµu biÓu hiÖn cho quyÒn lùc, thËm chÝ mµu tr¾ng cßn ®îc dïng ®Ó ¸m chØ mét sè ®Æc tÝnh cña loµi ngêi."...Nã ®· khiÕn cho ngêi da tr¾ng cã nh÷ng ý tëng r»ng m×nh lµ iii

59

ngêi thèng trÞ tÊt c¶ çc bé téc tõ thuë s¬ khai." Mµu tr¾ng cßn mang ý nghÜa h¹nh phóc, ý nghÜa cña sù may m¾n vµ c¶m th«ng. "Mµu tr¾ng còng thÓ hiÖn nh÷ng ®iÒu cao quý, nh¹y c¶m, sù trong tr¾ng cña c« d©u, sù bao dung cña thêi ®¹i." Mµu tr¾ng tõ xa xa ®· ®i s©u vµo phong tôc, lÔ nghi, ®êi sèng hµng ngµy cña çc quèc gia, d©n téc trªn thÕ giíi. Nã lµ mµu biÓu trng cña t«n gi¸o, tÝn ngìng, cña nh÷ng ®iÒu linh thiªng, huyÒn bÝ trong vò trô: "Cßn nh÷ng bÝ Èn cao siªu h¬n cña hÇu hÕt çc t«n gi¸o th× mµu tr¾ng lµ biÓu trng cho quyÒn lùc tèi cao cña çc bËc th¸nh thÇn. Ngêi Ba T thê löa, th× xem khãi tr¾ng lµ vËt thiªng liªng nhÊt trªn bµn thê. Trong thÇn tho¹i Hy l¹p, chÝnh thÇn Jupiter vÜ ®¹i ®îc hiÖn th©n ë mét con bß ®ùc mµu tuyÕt tr¾ng. §èi víi çc quý téc Iroquois, viÖc tÕ thÇn gi÷a mïa ®«ng b»ng mét con chã tr¾ng lµ mét ngµy lÔ v« cïng thiªng liªng trong t©m linh cña hä. Con vËt trung thµnh ®ã sÏ ®îc coi lµ ®Æc ph¸i viªn tèt nhÊt mµ hä d©ng lªn ®Êng tèi cao, nã ®îc d©ng hiÕn hµng n¨m ®Ó tá lßng trung thµnh cña hä ®èi víi çc th¸nh thÇn." §©y lµ nh÷ng trang viÕt theo thÓ triÕt luËn vµ nghÞ luËn, mµ trong ®ã t¸c gi¶ v¹ch râ r»ng: ý nghÜa cña mµu tr¾ng ç voi chÝnh lµ mµu cña vÎ ®Ñp tù nhiªn, biÓu hiÖn nh÷ng g× tinh tuý nhÊt cña çi ®Ñp vµ çi bÝ Èn trong vò trô. Mµu tr¾ng ®Ñp mét çch quyÒn uy, k× bÝ vµ "vÉn mËp mê mét çi g× ®ã khã diÔn t¶ trong tiÒm thøc vÒ mµu tr¾ng, çi mµu gieo r¾c nçi ho¶ng sî trong t©m hån con ngêi h¬n lµ mµu ®á, mµu cña m¸u." Kh«ng nh÷ng thÕ, mµu tr¾ng cßn t¹o nªn ý nghÜa t¬ng ph¶n víi mµu cña biÓn xanh, t¹o mét vÎ ®Ñp thuÇn khiÕt vµ kh¸c thêng mµ nh÷ng con ç voi mµu ®en b×nh thêng kh«ng thÓ cã ®îc. Ch¬ng cuèi miªu t¶ kÕt côc bi th¶m cña tµu Pequod. ChØ m×nh Ishmael ®îc cøu sèng bëi chÝnh chiÕc quan tµi cña Queequeg, ngêi b¹n th©n nhÊt cña anh - mét ngêi b¹n da mµu. T×nh tiÕt nµy nãi vÒ t×nh b¹n vµ tÝnh céng ®ång v¨n hãa. ChiÕc quan tµi còng lµ h×nh ¶nh tîng trng ®éc ®¸o. "ThiÕt kÕ nguyªn s¬ vµ cã tÝnh huyÒn tho¹i cña quan tµi hoµ nhËp vµo lÞch sö cña vò trô: chÝnh Ishmael ®îc cøu tho¸t khái çi chÕt b»ng mét vËt tîng trng cho çi

60

chÕt. Tõ çi chÕt, sù sèng t¸i sinh."iv T×nh tiÕt nµy mang ý nghÜa triÕt häc s©u s¾c. Trong Moby-Dick, nhµ v¨n sö dông kh¸ nhiÒu chÊt liÖu d©n gian. Cã thÓ t×m thÊy ë ®©y nh÷ng truyÒn thuyÕt vÒ biÓn, nh÷ng c©u chuyÖn mang tÝnh chÊt huyÒn tho¹i vµ k× ¶o.Ch¬ng bèn mang tªn Gi¸o ®êng. Ch¬ng nµy lµ c©u chuyÖn do mét linh môc kÓ vÒ mét ngêi tªn lµ Gionax - kÎ nh¹o b¸ng ®Êng cøu thÕ - ®· bÞ çc thuû thñ vøt xuèng biÓn gi÷a b·o tè trong chuyÕn ®i tíi vïng ®Êt kh«ng thuéc sù cai qu¶n cña Chóa. C©u chuyÖn nhuèm mµu s¾c t«n gi¸o vµ hoang ®êng. Sau khi c©u chuyÖn võa chÊm døt, "bªn ngoµi mét luång giã rÝt n·o nïng, ghª sî, nh muèn kÕt thóc c©u chuyÖn ë ®©y".Còng cã khi t¸c gi¶ dµnh ra nhiÒu ch¬ng ®Ó bµn tíi truyÒn thuyÕt «ng tæ nghÒ s¨n ç voi. §iÒu nµy thêng thÊy trong nh÷ng tiÓu thuyÕt phiªu lu. Nhng ë ®©y cßn mang mét ý nghÜa tîng trng. Nh÷ng sù kiÖn mµ tµu Pequod gÆp ph¶i trªn ®êng, ch¼ng h¹n nh çc thñy thñ nh×n thÊy con b¹ch tuéc khæng lå, mét ®êi sèng siªu nhiªn qu¸i dÞ - mét ®iÒm b¸o tai ho¹ cho tµu bÌ khi ra kh¬i; nh÷ng trôc trÆc vÒ kim ®Þa bµn, kÝnh to¹ ®é, m¸y ®o tèc lùc, nh÷ng "ngän löa ma" bèc ch¸y trªn cét buåm; con ã biÓn cíp ®i chiÕc mò trªn ®Çu Ahab.v.v. Nh÷ng t×nh tiÕt do t¸c gi¶ tiÕp thu tõ çc nguån trong kinh th¸nh vµ v¨n häc d©n gian l¹i ®îc kÕt hîp víi çc yÕu tè tëng tîng cña t¸c gi¶ khiÕn cho h×nh tîng mang ý nghÜa triÕt häc s©u s¾c. Nhµ v¨n ®· sö dông motip trong th¸nh kinh khi x©y dùng çc nh©n vËt chÝnh: Ahab vµ Ishmael. Melville chän cho hä nh÷ng çi tªn cã hµm nghÜa. Ahab lµ "tªn mét «ng vua trong cùu íc cã kh¸t väng n¾m b¾t nh÷ng kiÕn thøc toµn diÖn gièng nh Chóa kiÓu Faust. Ahab còng gièng nhnh©n vËt Oedipus (trong vë kÞch cña Sophocles) do sù lÇm l¹c cña b¶n th©n ®· ph¶i tr¶ gi¸ b»ng tÝnh m¹ng cña chÝnh m×nh". Ishmael còng lµ tªn mét nh©n vËt trong kinh Cùu ¦íc, ngêi ®· bÞ "nÐm vµo trong c¶nh hoang tµn"v

- Ishamel ra ®i víi mét t©m tr¹ng trçng rçng, c« ®¬n, vµ khi tho¸t ra khái tÊn bi kÞch th× anh vÉn lµ mét kÎ c«i cót, iv v

61

lang thang trªn tr¸i ®Êt, r¬i vµo sù h v« cña thÕ giíi. Sù kÕt hîp çc yÕu tè cña kinh th¸nh, chÊt d©n gian vµ nh÷ng yÕu tè hoang ®êng ®iÓm xuyÕt trong t¸c phÈm lµ mét ®Æc trng ®éc ®¸o cña nghÖ thuËt Melville. TÝnh ®a thÓ lo¹i ®· t¹o nªn nhiÒu giäng ®iÖu trong nghÖ thuËt kÓ chuyÖn. T¸c phÈm kh«ng chØ cã mét giäng ®¬n nhÊt, nã lµ c¶ mét dµn nh¹c víi çc giäng ®iÖu kh¸c nhau. Khi tr÷ t×nh ®Çy c¶m xóc, lóc kh«i hµi, cã lóc lµ giäng khoa ch-¬ng, triÕt luËn. Cã kh«ng Ýt nh÷ng ch¬ng t¶ thùc kÕt hîp víi tÝnh hµi híc. Ch¬ng Pequod gÆp tµu Nô Hång rÊt tiªu biÓu cho nghÖ thuËt hµi híc cña Melville. Ch¬ng nµy kÓ vÒ cuéc gÆp gì gi÷a tµu Pequod víi tÇu Nô Hång cña Ph¸p. Nô Hång ®ang chuÈn bÞ lÊy mì tõ x¸c mét con ç voi bÞ chÕt v× bÖnh, mïi h«i thèi bèc lªn c¶ mét vïng biÓn. Nh©nn vËt Stubb nh×n thÊy chiÕc thuyÒn, bÌn bÞt mò vµ nãi r»ng: "Mét c©y nô hång µ? §éc ®¸o thiÖt...nhng mµ sao l¹i th¬m thÕ!" Anh biÕt trong con ç voi chÕt cã long diªn h¬ng, mét lo¹i h¬ng liÖu v« cïng quý hiÕm, bÌn l©n la xem tµu b¹n cã biÕt viÖc ®ã kh«ng. Çc thuû thñ trªn tµu Nô hång ®Òu khã chÞu v× c«ng viÖc lÊy mì tõ con ç voi s×nh thèi nµy. Stubb cïng ngêi th«ng ng«n cña Nô hång trï tÝnh çch ®¸nh lõa «ng thuyÒn trëng, ®Ó «ng ta tõ bá c«ng viÖc kinh khñng ®ã. Ngêi th«ng ng«n sÏ tù bÞa ra lêi lÏ cßn "Stubb sÏ nãi bËy b¹ trong lóc trß chuyÖn." Sau ®©y lµ ®o¹n ®èi tho¹i gi÷a ba ngêi. Guernsey giíi thiÖu Stubb, råi hái: - Nãi g×?- Nãi r»ng «ng ta con nÝt qu¸. - Tha ngµi, anh nµy nãi r»ng anh cã gÆp mét chiÕc tµu mµ çc thuû thñ v× bÞ l©y bÖnh tõ mét con ç voi s×nh thèi mµ chÕt tÊt c¶. Viªn thuyÒn trëng söng sèt vµ muèn biÕt thªm cô thÓ. - Råi sao n÷a «ng? V× «ng ta qu¸ coi thêng chuyÖn nµy, nªn anh b¶o «ng ta r»ng ta ®· quan s¸t «ng Êy kü lìng vµ cam ®oan r»ng «ng Êy kh«ng ®¸ng ®iÒu khiÓn mét chiÕc tµu ®¸nh ç voi, «ng Êy kÐm h¬n mét con khØ vïng St. Jago. Cho «ng Êy biÕt lµ ta nãi r»ng «ng Êy lµ con khØ ®Çu chã. - Tha ngµi, anh Êy nãi ch¾c ch¾n r»ng con ç kh« qu¾t cßn ®ì ghª h¬n con ç s×nh. Anh Êy khuyªn, nÕu

62

chóng ta cßn biÕt quÝ çi m¹ng sèng cña m×nh, th× nªn vøt bá nh÷ng con ç nµy ®i. Ngay lËp tøc, thuyÒn trëng bÌn ch¹y vÒ phÝa tríc, lín tiÕng ra lÖnh kh«ng cho ®em ç lªn xÎ n÷a mµ bá ®i vµ cho kÐo d©y çp vµ d©y xÝch vÒ phÝa m¹n tµu. Khi thuyÒn trëng trë l¹i, viªn th«ng ng«n hái Stubb: - B©y giê ta nªn nãi çi g×? - §Ó xem thö...B©y giê anh cã thÓ b¶o «ng ta r»ng qu¶ thùc lµ ta ®· giìn «ng ta. - Tha «ng, anh ta nãi lµ anh ta rÊt vui lµ ®· ®îc gióp ®ì chóng ta chót Ýt. §o¹n ®èi tho¹i rÊt hµi híc. Qua ®ã ngêi ®äc thÊy ®îc mét Stubb ranh m·nh, l¸u ç vµ vui nhén. ChØ cÇn nghe lêi nãi, ngêi ®äc còng cã thÓ h×nh dung râ nÐt th¸i ®é vµ vÎ mÆt cña çc nh©n vËt. Cã thÓ thÊy çc yÕu tè thÓ lo¹i ®îc kÕt hîp hµi hoµ trong cÊu tróc t¸c phÈm. NghÖ thuËt t¬ng ph¶n còng lµ mét trong nh÷ng thñ ph¸p ®Æc s¾c cña Moby Dick. Hai nh©n vËt Ahab vµ Ishmael ®îc x©y dùng trªn c¬ së cña sù t¬ng ph¶n vÒ tÝnh çch: mét bªn c¨m ghÐt vµ ®èi nghÞch víi tù nhiªn, mét bªn yªu mÕn vµ g¾n bã víi thiªn nhiªn. Trong phong c¶nh tù nhiªn còng cã sù t¬ng ph¶n gi÷a vÎ ®Ñp ªm dÞu th¬ méng víi vÎ hïng vÜ vµ d÷ déi. Nh÷ng nh©n vËt cña Melville trong Ç voi tr¾ng ®· cã nh÷ng nÐt míi l¹ so víi çc nh©n vËt cña çc nhµ v¨n ®-¬ng thêi trong v¨n häc ph¬ng t©y nh Balzac, Stendhal, Charles Dickens. VÉn lµ lèi viÕt theo truyÒn thèng, song nh©n vËt cña «ng kh«ng cã qu¸ khø hoÆc qu¸ khø bÞ che phñ bëi çi hiÖn t¹i. Trong thi ph¸p cña Melville ®· xuÊt hiÖn nh÷ng mÇm mèng cña v¨n häc hiÖn ®¹i chñ nghÜa thÕ kû XX. Nhµ nghiªn cøu Kathryn VanSpanckeren nhËn xÐt r»ng: tiÓu thuyÕt cña Melville hiÖn ®¹i ë chç nã cã tÝnh tù tham chiÕu, tù ph¶n håi. “Nãi mét çch kh¸c, tiÓu thuyÕt ®«i khi nãi vÒ chÝnh b¶n th©n m×nh. Melville thêng nhËn xÐt vÒ nh÷ng qu¸ tr×nh t©m lý cña nh÷ng ho¹t ®éng nh s¸ng t¸c, ®äc s¸ch vµ hiÓu biÕt. ThÝ dô nh cã mét ch¬ng miªu t¶ c«ng viÖc kh¶o s¸t hÕt søc kü lìng mµ trong ®ã ngêi kÓ chuyÖn cè g¾ng thùc hiÖn sù ph©n lo¹i, nhng cuèi cïng

63

®µnh bá dë vµ nãi r»ng nh÷ng g× thùc sù vÜ ®¹i th× ch¼ng bao giê cã thÓ hoµn thµnh ®îc. (“Chóa ng¨n kh«ng cho t«i hoµn thµnh bÊt cø ®iÒu g×. Toµn bé cuèn s¸ch nµy ch¼ng qua còng chØ lµ mét mÎ líi – nhng lµ mét mÎ líi cña mét mÎ líi. ¤i, Thêi Gian, Søc M¹nh, TiÒn Cña vµ NhÉn N¹i!”) ý tëng cña Melville coi v¨n b¶n v¨n ch¬ng lµ mét v¨n b¶n cha hoµn chØnh hoÆc lµ mét b¶n th¶o bá dë. Qu¶ thËt lµ mét ý tëng rÊt hiÖn ®¹i.”vi Melville lµ mét trong

vi

64

nh÷ng t¸c gi¶ gãp phÇn x©y dùng mét nÒn tiÓu thuyÕt ®Ëm ®µ b¶n s¾c Hoa Kú, t¸ch khái sù µo v¨n häc Anh. Moby-Dick víi ®Ò tµi vÒ quan hÖ gi÷a con ngêi vµ tù nhiªn ®îc Melville kh¸m ph¸ vµ thÓ hiÖn díi mét l¨ng kÝnh nghÖ thuËt ®éc ®¸o ®· ®i tríc thêi ®¹i cña «ng víi nh÷ng dù b¸o thiªn tµi vÒ tÇm quan träng vµ nhiÖm vô cÊp b¸ch cña nh©n lo¹i trong c«ng cuéc b¶o vÖ tù nhiªn vµ m«i tr-êng sèng. Nh÷ng s¸ng t¹o ®éc v« song cña Melville ®·

65

khiÕn Moby-Dick trë thµnh mét trong nh÷ng di s¶n v¨n hãa hÕt søc quÝ gi¸ cña toµn nh©n lo¹i.

66

ch¬ng 3 Mark Twain (1835-1910)

Tªn thËt cña nhµ v¨n Mark Twain lµ Samuel L. Clemens. Nhµ v¨n sinh ra t¹i bang West Missouri, nhng lín lªn ë thÞ trÊn Hannibal bªn bê s«ng Mississippi. Khi cha qua ®êi, cËu bÐ míi 11 tuæi ®· ph¶i bá häc vµ ®i lµm ë mét nhµ in. Nhng cËu vÉn ch¨m chØ tù häc, ham ®äc s¸ch vµ say mª v¨n ch¬ng. Míi 16 tuæi, cËu ®· cho ®¨ng mét ký sù trªn t¹p chÝ Boston. Sau 4 n¨m lµm nghÒ thî in, chµng trai quyÕt t©m häc mét nghÒ míi vµ trë thµnh mét hoa tiªu tÇu thuû. Nh÷ng kinh nghiÖm cña cuéc sèng b«n ba ®ã ®©y gãp phÇn quan träng vµo sù rÌn ®óc phÈm chÊt vµ tµi n¨ng cña mét nhµ v¨n t¬ng lai. Khi néi chiÕn bïng næ, anh ph¶i bá nghÒ hoa tiªu. Mét thêi gian ng¾n, M. Twain tham gia vµo mét ®¬n vÞ kh«ng chÝnh qui cña qu©n ®éi Liªn Bang, råi sau ®ã theo «ng anh lªn h¹t Nevada ë miÒn T©y vµ ®i ®µo vµng. Nhng anh kh«ng gÆp may, nªn ®· chuyÓn sang nghÒ cÇm bót, lµm phãng viªn cho mét tê b¸o xuÊt b¶n t¹i thµnh phè Virginia. Còng tõ ®ã «ng dïng bót danh Mark Twain. §ã lµ mét tõ cña nghÒ s«ng níc, cã nghÜa lµ 2 s¶i tay cña mùc níc ®ñ ®¶m b¶o cho con tÇu ch¹y ®îc an toµn. N¨m 1864, «ng chuyÓn ®Õn California vµ tiÕp tôc nghÒ lµm b¸o. N¨m 1865, truyÖn ng¾n hµi híc næi tiÕng ®Çu tiªn cña «ng Jim Smiley vµ con Õch xuÊt hiÖn trªn 1 tê t¹p chÝ ë New York. Sau mét chuyÕn ®i c«ng t¸c ë Hawai, «ng l¹i trë vÒ New York vµ thêng xuyªn viÕt cho mét tê b¸o ë San Francisco.

67

N¨m 1867, sau mét chuyÕn ®i th¨m vïng §Þa Trung H¶i vµ Holy Land, «ng cho xuÊt b¶n cuèn s¸ch díi h×nh thøc nh÷ng bøc th göi cho toµ so¹n tê b¸o mang nhan ®Ò Nh÷ng ngêi ng©y th¬ ra níc ngoµi. Trong cuèn s¸ch, t¸c gi¶ ch©m biÕm vµ giÔu cît lèi sèng trëng gi¶ kiÓu Mü còng nh lÒ thãi lçi thêi cña tÇng líp thîng lu vµ trung lu ë Ch©u ¢u. T¸c phÈm ®îc c¶ c«ng chóng vµ giíi phª b×nh t¸n thëng vµ t¹o nªn mét bíc ngoÆt quan träng trong cuéc ®êi cña nhµ v¨n. T¸c phÈm tiÕp theo Gia c«ng cho hoµn h¶o cµng lµm cho nhµ v¨n thªm næi tiÕng. C¶ hai t¸c phÈm nµy ®em l¹i cho t¸c gi¶ nh÷ng kho¶n thu nhËp kh¸ lín. N¨m 1870, nhµ v¨n kÕt h«n víi c« Olivia Langdon, con g¸i cña nhµ bu«n than giÇu cã ë thµnh phè Elmira, bang New York. Sèng trong hoµn c¶nh x· héi Mü ®ang hiÖn ®¹i ho¸ víi tèc ®é chãng mÆt, gia ®×nh M. Twain kh«ng khái bÞ cuèn hót vµo c¬n lèc cña nh÷ng cuéc ®ua tranh lµm giÇu vµ ch¹y theo cuéc sèng tiÖn nghi phån vinh vµ sang träng. CÆp vî chång míi cíi ®· rêi ®Õn thµnh phè Hartford, bang Connecticut vµ x©y dùng mét toµ biÖt thù nguy nga ë gi÷a n¬i phån hoa ®« héi. Tuy nhiªn, m«i trêng cña x· héi trëng gi¶ chØ khiÕn cho nhµ v¨n c¶m thÊy khã chÞu vµ ch¸n chêng. T©m tr¹ng nµy ®îc nhµ v¨n thÓ hiÖn víi giäng ®iÖu mØa mai trong truyÖn ng¾n Nh÷ng sù kiÖn trong ngµy héi ®Çy téi lçi t¹i Connecticut. RÊt t©m ®¾c víi thiªn truyÖn nµy, «ng mang truyÖn ra ®äc trong C©u l¹c bé Tèi Thø Hai ë Hatford tríc mét cö to¹ gåm çc luËt gia, gi¸o sÜ vµ çc nhµ chÝnh trÞ. Phong çch truyÖn ®éc ®¸o ë tÝnh çch ph©n th©n do bÞ ma ¸m ®ång thêi cßn mang tÝnh tù thuËt cña chÝnh nhµ v¨n. Vµo nh÷ng n¨m 70, M. Twain quan t©m nhiÒu h¬n ®Õn viÖc ®a vµo trong ng«n tõ cña m×nh kho tµng phong phó cña ph¬ng ng«n miÒn nam. “§Çu thÕ kû XIX, çc nhµ v¨n mü cßn cã xu híng qóa hoa mü, t×nh c¶m hoÆc qu¸ ph« tr¬ng, mét phÇn v× hä cßn cè chøng tá lµ hä cã thÓ viÕt mét çch tao nh· nh ngêi Anh. Phong çch cña Twain dùa trªn ng«n ng÷ nãi cña ngêi Mü sèng ®éng, ch©n thùc vµ th«ng tôc, khiÕn cho çc nhµ v¨n Mü cã mét çch nh×n míi tr©n träng ®èi víi tiÕng nãi d©n téc cña m×nh. Twain lµ

68

t¸c gi¶ lín ®Çu tiªn ®Õn tõ vïng néi ®Þa cña níc Mü vµ «ng n¾m b¾t ®îc thø tiÕng lãng, ®Æc s¾c, hµi híc vµ ý thøc bµi trõ th¸nh tîng dÞ ®oan cña xø së nµy.”14 Trong truyÖn ng¾n Jimmy ®«n hËu xuÊt hiÖn vµo n¨m 1874, qua nh©n vËt chó bÐ da ®en 10 tuæi, nhµ v¨n vËn dông mét çch s¸ng t¹o ph¬ng ng«n vµ çc kiÓu nãi cña miÒn nam. Lêi lÏ cña nh©n vËt nµy rÊt gièng víi nh©n vËt Huck Finn trong mét kiÖt t¸c cña nhµ v¨n sau nµy Cuéc phiªu lu cña Huck Finn. Còng trong n¨m ®ã, tiÓu thuyÕt C©u chuyªn cã thËt cña Twain miªu t¶ cuéc phiªu lu t×m kiÕm tù do cña mét ngêi n« lÖ da ®en vµ phª ph¸n quyÕt liÖt tr×nh tr¹ng b¹o lùc vµ dèi tr¸ t¬ng ph¶n víi bÒ ngoµi cña cuéc sèng ®iÒn viªn thanh b×nh cña vïng Petersburg. MÆt kh¸c, t¸c gi¶ còng ®a vµo trong ng«n tõ nghÖ thuËt cña m×nh nh÷ng m«-tÝp cña v¨n ho¸, tÝn ngìng d©n gian vµ ©m nh¹c cña ngêi Mü gèc Phi. Trong nh©n çch vµ phong çch nghÖ thuËt cña Twain ®Òu næi bËt lªn hai mÆt mµ bÒ ngoµi tëng nh tr¸i ngîc nhau. Mét mÆt lµ t×nh c¶m trang nh·, tÕ nhÞ, ®îm vÎ hµo hoa, quÝ ph¸i, sù trõu mÕn vµ tr©n träng ®èi víi phô n÷ vµ trÎ em, mÆt kh¸c lµ c¶m quan phª ph¸n vµ trµo léng ®èi víi nh÷ng thãi tÖ l¹c hËu vµ tåi tÖ ë miÒn T©y níc Mü thêi ®ã. Nhng c¶m quan hµi híc hån nhiªn vµ yªu ®êi th× bµng b¹c kh¾p ®ã ®©y trong c¶ hai lo¹i h×nh phong çch cña nhµ v¨n. Çc t¸c phÈm cña «ng còng bao gåm c¶ hai lo¹i phong çch nµy. Ch¼ng h¹n tiÓu thuyÕt Cuéc phiªu lu cña Tom Sawyer (1876) vµ tiÓu thuyÕt Hoµng tö vµ kÎ khèn cïng (1882) ®Òu næi bËt ë phong çch kÕt hîp yÕu tè hµi híc víi sù miªu t¶ ®Çy tr©n träng vµ trõu mÕn nh÷ng quan hÖ th©n th¬ng, tèt ®Ñp trong gia ®×nh vµ céng ®ång. Cuéc phiªu lu cña Tom Sawyer kh¾c ho¹ h×nh tîng cËu häc sinh Tom Sawyer tinh nghÞch nhng th«ng minh, thÝch ®äc s¸ch, ham hiÓu biÕt vµ ®Æc biÖt lµ giÇu trÝ tëng tîng. TÝnh çch cña Tom kh¸c h¼n víi tÝnh çch cña Huck Finn, tuy hä lµ ®«i b¹n th©n thiÕt. Tom ®îc häc hµnh, ®îc bµ c« ch¨m sãc vµ d¹y dç, sèng cã t çch vµ nÒ nÕp, tuy còng cã khi cËu trèn häc do ham mª tæ chøc çc

14 Kathryn Vanspanckeren. Outline of American Literaure. US Information Agency. 1990, Tr. 48

69

b¹n nhá tham gia vµo nh÷ng trß ch¬i mµ cËu tëng tîng ra, nh trß ®¸nh phôc kÝch mét ®oµn th¬ng nh©n ¶ RËp chë ®Çy hµng quÝ hiÕm trªn lng nh÷ng con l¹c ®µ. Trong khi ®ã Huck Finn lín lªn nh mét bôi c©y d¹i gi÷a rõng, thÝch sèng tù do, ch¸n ghÐt nh÷ng tËp tôc cña x· héi ®¼ng cÊp, giÇu ãc thùc tiÔn, trung thùc vµ s½n sµng hy sinh v× lîi Ých cña b¹n bÌ. TiÓu thuyÕt Hoµng tö vµ kÎ khèn cïng còng miªu t¶ mét cÆp tÝnh c¸ch t¬ng ph¶n nh»m so s¸nh ®èi chiÕu m«i tr-êng cña x· héi thîng lu víi m«i trêng cña líp ngêi cïng khæ vµ bãc trÇn t×nh tr¹ng bÊt c«ng trong x· héi. Hoµng tö Edward (sau nµy lµ vua Edward VI cña níc Anh) cho quÇn thÇn ®i ®iÒu tra vµ ph¸t hiÖn ra cËu thiÕu niªn ®ãi r¸ch Tom Canty lµ ngêi anh em sinh ®«i cña m×nh. Lµm theo yªu cÇu cña hoµng tö, hä thay ®æi quÇn ¸o cho nhau. Råi do mét sù lÇm lÉn, hoµng tö bÞ ®uæi ra khái cung ®×nh, cßn g· nghÌo khæ kia th× l¹i buéc ph¶i thõa hëng ®Æc quyÒn ®Æc lîi cña hoµng gia. Edward t×m thÊy gia ®×nh cha mÑ nu«i cña Tom, nhng hä ®èi xö víi chµng rÊt tåi tÖ. T×nh cê chµng gÆp Miles Hendon, vÞ hÇu tíc bÞ tíc ®o¹t quyÒn thõa kÕ gia tµi. Trong khi hai ngêi ®i lang thang, hoµng tö tËn m¾t chøng kiÕn sù ®èi xö tµn ¸c cña gi¸o héi vµ triÒu ®×nh ®èi víi d©n nghÌo. Chµng võa ®au lßng võa c¨m phÉn khi chøng kiÕn c¶nh hai ngêi phô n÷ chØ v× lµm lÔ röa téi mµ ph¶i bÞ ®em ra ho¶ thiªu. Cßn Tom trong khi cè øng xö cho ®óng víi vai trß cña vÞ hoµng tö, ®· tá ra lóng tóng vµ g©y nªn nh÷ng trß lè bÞch nùc cêi. Vµo ®óng buæi s¸ng ngµy Tom lµm lÔ lªn ng«i Vua, th× Edward trë vÒ cung vµ chøng minh tríc triÒu thÇn r»ng chµng míi thùc sù lµ hoµng tö cña níc Anh, v× chµng lµ ng-êi duy nhÊt biÕt chç cÊt giÊu Ên triÖn cña Vua. Sau nh÷ng ngµy sèng gÇn d©n chóng, Vua Edward b¾t tay vµo c«ng viÖc c¶i c¸ch luËt lÖ vµ thùc hiÖn nh÷ng biÖn ph¸p c¶i thiÖn ®êi sèng cña d©n nghÌo. Cuéc sèng trªn s«ng Mississippi (1883) võa lµ mét t¸c phÈm tù thuËt vÒ nh÷ng n¨m th¸ng Mark Twain häc nghÒ, råi sau ®ã trë thµnh mét hoa tiªu trªn mét trong nh÷ng con s«ng dµi nhÊt cña thÕ giíi, ®ång thêi còng lµ nh÷ng trang ký sù víi nh÷ng quan s¸t vµ miªu t¶ kú thó vµ ®Çy

70

Ên tîng vÒ c¶nh vËt vµ con ngêi trªn vïng s«ng níc mªnh mang. PhÇn II cña cuèn s¸ch ®îc viÕt çch phÇn I bÈy n¨m trêi, têng thuËt vÒ chuyÕn ®i cña t¸c gi¶ 21 n¨m sau thêi kú lµm hoa tiªu trªn s«ng. Nh÷ng quan s¸t tinh tÕ ®Òu nh»m lµm næi bËt mét thùc tr¹ng ®¸ng buån lµ vÎ ®Ñp th¬ méng, huyÒn ¶o vµ trong trÎo cña dßng s«ng hïng vÜ ®· bÞ tµn ph¸ bëi sù c¹nh tranh d÷ déi vµ khèc liÖt cña çc tËp ®oµn x©y dùng ®êng s¾t. §an xen vµo nh÷ng trang t¶ c¶nh, t¶ ngêi lµ nh÷ng suy nghÜ cña Twain vÒ nghÖ thuËt viÕt v¨n, trong ®ã «ng ®¸nh m¹nh vµo çi chñ nghÜa l·ng m¹n kiÓu Walter Scott vµ ¶nh hëng cña nã ®èi víi t duy nghÖ thuËt cña çc nhµ v¨n ë miÒn nam níc Mü. N¨m 1885, tiÓu thuyÕt lín nhÊt cña nhµ v¨n – Cuéc phiªu lu cña Huckberry Finn ra ®êi. Suèt tõ khi xuÊt b¶n cho tíi nay, t¸c phÈm kh«ng nh÷ng ®îc ®ãn nhËn nång nhiÖt ë kh¾p níc Mü, mµ cßn trªn kh¾p thÕ giíi. VÒ mÆt ng«n tõ nghÖ thuËt, t¸c gi¶ ®· hoµn toµn lo¹i bá kiÓu ng«n tõ khu«n s¸o l·ng m¹n chñ nghÜa vµ vËn dông mét çch uyÓn chuyÓn vµ tinh tÕ khÈu ng÷, thµnh ng÷, çch nãi méc m¹c mµ ý nhÞ ®Çy biÓu c¶m cña ngêi b×nh d©n. Qua ng«n tõ cña nh©n vËt Huck Finn víi sù xen kÏ ph¬ng ng«n miÒn nam níc Mü vµ ph¬ng ng«n Mü gèc Phi khiÕn cho lêi kÓ chuyÖn hÕt søc ch©n x¸c vµ hãm hØnh. Do ¶nh hëng cña ng«n tõ Mark Twain, “..kÓ c¶ çc nhµ v¨n da ®en lÉn da tr¾ng ®Òu ®i tíi chç thõa nhËn r»ng viÖc sö dông ph¬ng ng«n ®· gi¶i phãng cho v¨n häc Mü tho¸t khái sù chËt hÑp cña lèi v¨n khu«n s¸o.”15 Còng theo ý nghÜa nµy, vÒ sau E. Hemingway nhËn xÐt r»ng: “Toµn bé v¨n häc hiÖn ®¹i Mü ®Òu xuÊt ph¸t tõ mét cuèn s¸ch cña Mark Twain nhan ®Ò Huckleberry Finn.”16 T¸c phÈm nµy ®· vît xa çc t¸c phÈm tríc ®ã cña çc nhµ v¨n kh¸c ë chç ®¶ ph¸ quyÕt liÖt chÕ ®é ph©n biÖt chñng téc, ®¶ ph¸ sù ¸p ®¶o cña gi¸ trÞ tµi s¶n ®èi víi phÈm gi¸ con ngêi. KÕt thóc cña tiÓu thuyÕt lµ bµi ca kh¸t väng vµ ý chÝ kiÕm t×m tù do vît xa çi x· héi lÊy ®ång

15 The Heath Anthology of American Literature. Houghton Miflin Company. 1998, TËp .2 , Tr..272 16 Nh trªn

71

tiÒn vµng lµm cèt lâi cña mäi gi¸ trÞ ®¹o ®øc vµ tinh thÇn. Nhng b¶n th©n nhµ v¨n th× vÉn bÞ cuèn hót vµo trong vßng xo¸y cña cuéc ®ua tranh d÷ déi vµ ®Çy th¸ch thøc. Vµo cuèi thËp kû 80, «ng t¹m dõng s¸ng t¸c, mµ dån toµn bé c«ng søc vµo kinh doanh. Trong mét thêi gian ng¾n, «ng ®· kh¸ thµnh c«ng vµ tëng r»ng cã thÓ trë nªn rÊt giÇu cã. Nhng råi m¸y in kiÓu míi mµ «ng ®Çu t víi nhiÒu vèn liÕng cïng víi C«ng ty xuÊt b¶n cña «ng ®· thÊt b¹i ®iªu ®øng. Trong hoµn c¶nh ®¸ng buån ®ã, niÒm say mª s¸ng t¹o l¹i n©ng ®ì t©m hån nhµ v¨n, mang l¹i nguån c¶m høng míi ®Ó «ng s¸ng t¸c nªn tiÓu thuyÕt xuÊt s¾c Mét anh chµng ngêi Mü cña bang Connecticut trong cung ®×nh vua Arthur (1889). Cuèn tiÓu thuyÕt mang phong çch hiÖn thùc kÕt hîp víi ch©m biÕm chÝnh trÞ vµ viÔn tëng. Cã thÓ tãm t¾t cèt truyÖn nh sau: Mét ngêi thî m¸y tµi giái ë níc Mü bÞ ®¸nh ngÊt trong mét cuéc Èu ®¶. Khi tØnh dËy, anh thÊy m×nh ®ang ë xø Camelot cña níc Anh vµo n¨m 528. Anh bÞ hÇu tíc Kay b¾t giam vµ tríc Héi ®ång Bµn Trßn cña çc hÇu tíc, anh bÞ kÕt ¸n tö h×nh v× ®· x©m nhËp tr¸i phÐp vµo níc Anh. Nhng anh ®· tù cøu m×nh b»ng tµi tiªn ®o¸n mét çch chÝnh x¸c thêi ®iÓm xuÊt hiÖn nhËt thùc. V× vËy anh ®· ®îc Vua Arthur phong lµm thîng th. QuyÒn lùc cña anh ngµy mét m¹nh thªm do anh ¸p dông çc kiÕn thøc vÒ thuèc sóng, ®iÖn lùc vµ c«ng nghiÖp cña thÕ kû XIX. Nhng khi anh tiÕn hµnh çc biÖn ph¸p c¶i thiÖn ®êi sèng cña n«ng d©n, th× anh vÊp ph¶i sù chèng ®èi quyÕt liÖt cña gi¸o héi, çc hÇu tíc vµ nhµ ¶o thuËt Merlin. Anh ®· khuyªn ®îc Vua Arthur gi¶ trang vµ cïng anh ®i vi hµnh trong khu d©n nghÌo. Khi bÞ d©n chóng hiÓu lÇm vµ b¾t giam, hä ®· ®îc mét ®oµn qu©n gåm 500 hiÖp sÜ Mü ®i xe ®¹p ®Õn gi¶i cøu. Anh l¹i trë vÒ níc Mü ®óng lóc con g¸i anh bÞ èm. Anh vµ vî anh bÌn ®a con g¸i sang Ph¸p ®Ó ®iÒu trÞ. Sau ®ã mét m×nh anh l¹i trë vÒ níc Anh vµ thÊy lµ c«ng viÖc c¶i çch cña m×nh kh«ng ®îc thùc hiÖn, Vua Arthur bÞ s¸t h¹i vµ xø së nµy ®ang sa lÇy vµo cuéc néi chiÕn. Anh tËp hîp çc b¹n bÌ vµo trong mét hang ®éng vµ ®éi qu©n cña anh ®-

72

îc trang bÞ b»ng çc vò khÝ hiÖn ®¹i ®· tiÕn hµnh cuéc phßng thñ. Anh dâng d¹c tuyªn bè thµnh lËp níc Céng Hoµ, ®¸nh lui mét cuéc tÊn c«ng cña kÎ ®Þch, nhng chÝnh anh bÞ th¬ng nÆng. Nhµ ¶o thuËt Merlin gi¶ trang lµm mét n÷ y t¸ ®Õn cøu ch÷a cho anh vµ cho anh mét liÒu thuèc ngñ. Anh r¬i tâm vµo mét giÊc ngñ say, khi tØnh dËy th× thÊy m×nh ®· trë vÒ níc Mü cña thÕ kû XIX. §Ó thanh to¸n nî nÇn, Twain thùc hiÖn çc chuyÕn ®i ra níc ngoµi vµ ®Õn çc trêng §¹i häc hoÆc çc Héi v¨n nghÖ ®Ó nãi çc chuyÖn vui hµi híc. Cuèi thËp kû 80, «ng tiÕp tôc cho xuÊt b¶n hµng lo¹t t¸c phÈm, nhng gi¸ trÞ nghÖ thuËt cña chóng kh«ng ®ång ®Òu. Vµo thËp kû 90, gia ®×nh nhµ v¨n sèng ë níc ngoµi, chñ yÕu lµ níc Anh vµ ¸o. Mét trong nh÷ng t¸c phÈm thµnh c«ng cña thêi kú nµy lµ Bi kÞch cña Pudd’nhead Wilson (1894). T¸c phÈm nµy tiÕp tôc c«ng kÝch tÖ ph©n biÖt chñng téc ë Hoa Kú. Cuèn ký sù du lÞch §i theo ®êng xÝch ®¹o (1897) lµ kÕt qu¶ cña nh÷ng chuyÕn ®i vßng quanh thÕ giíi, trong ®ã vò khÝ ®¶ kÝch cña nhµ v¨n b¾t ®Çu chÜa th¼ng vµo chñ nghÜa ®Õ quèc Mü vµ cho thÊy mèi quan t©m ngµy cµng t¨ng cña nhµ v¨n ®èi víi çc vÊn ®Ò quèc tÕ. ¤ng còng cho ra ®êi nhiÒu bµi ký vµ tuú bót thÓ hiÖn sù kÕt hîp gi÷a tµi n¨ng ch©m biÕm vµ ý thøc chÝnh trÞ cña t¸c gi¶. Thiªn ký sù ®Æc s¾c Göi con ngêi ngåi trong bãng tèi (1901) lµ sù bãc trÇn ®Çy mØa mai nh÷ng luËn ®iÖu biÖn hé cho chñ nghÜa ®Õ quèc ph¬ng T©y ë çc níc Nam Phi, Trung Quèc vµ ®Æc biÖt lµ Philippines. Ký sù KÎ cÇu nguyÖn cuéc chiÕn (1905) lµ ngän roi quÊt m¹nh vµo chñ nghÜa x«-vanh Hoa Kú. Trong nh÷ng n¨m cuèi ®êi, nh÷ng tr¶i nghiÖm vµ suy nghÜ s©u s¾c cña nhµ v¨n vÒ sù ph¸t triÓn ®Çy m©u thuÉn cña x· héi ph¬ng T©y, khiÕn nhµ v¨n cã xu híng ®i vµo nh÷ng t×m tßi cã tÝnh triÕt häc vÒ mèi quan hÖ gi÷a con ngêi vµ hoµn c¶nh. Giäng ®iÖu giÔu cît mØa mai cã khi hoµ quyÖn víi mét triÕt lý bi quan vµ yÕm thÕ, ch¼ng h¹n nh trong çc s¸ng t¸c: Con ngêi lµm vÈn ®ôc c¶ vïng Hadleyburg (1900), Con ngêi lµ g×? (1906), Ngêi l¹ mÆt bÝ Èn (1916).

73

NhiÒu n¨m sau khi nhµ v¨n qua ®êi, ngêi chuyªn viÕt tiÓu sö cña nhµ v¨n lµ Albert B. Paine cè g¾ng t¹o nªn trong t©m trÝ c«ng chóng h×nh ¶nh cña mét nhµ hµi híc ®¸ng mÕn, víi ®iÕu x× gµ ngËm trªn m«i, vÎ giÔu cît. Nh-ng nh÷ng n¨m gÇn ®©y, khi ®i s©u vµo çc sù viÖc trong cuéc ®êi Mark Twain vµ ®èi chiÕu víi çc s¸ng t¸c cña «ng, çc nhµ nghiªn cøu ®· ph¸t hiÖn mét nh©n çch kh¸ phøc t¹p, rÊt kh¸c víi çc nhµ viÕt tiÓu sö tríc ®©y, còng phÇn nµo kh¸c víi nh÷ng lêi tù thuËt cña chÝnh nhµ v¨n. ¤ng qu¸ quan t©m tíi sè lîng s¸ch cña m×nh b¸n ra ®îc bao nhiªu, «ng cßn tá ra qu¸ tù tin khi hoach ®Þnh s½n nh÷ng kh¶ n¨ng mµ xung lùc s¸ng t¹o cña «ng cã thÓ t¸c ®éng tíi sù høng thó vµ “nh÷ng có xèc” trong t©m trÝ b¹n ®äc. Ngîc l¹i, cã khi «ng l¹i thiÕu tù tin, ch¼ng h¹n nh «ng kh«ng hiÓu ®Çy ®ñ gi¸ trÞ cña t¸c phÈm Huckberry Finn vµ xuýt n÷a ®· biÕn nã thµnh mét t¸c phÈm dë dang. “Tuy vËy hay cã lÏ chÝnh v× nh÷ng nÐt m©u thuÉn ®ã, nªn «ng lµ mét nh©n çch v¨n ch¬ng ®Çy hÊp dÉn, mét nhµ hµi híc lín,mét nhµ trµo phóng ®Çy søc m¹nh vµ mét nhµ v¨n nãi víi ta rÊt nhiÒu vÒ níc Mü, kÓ c¶ nh÷ng ®iÒu xÊu xa, tåi tÖ.”17

NghÖ thuËt ch©m biÕm - hµi híc cña Mark Twain trong tiÓu thuyÕt cuéc phiªu lu cña Huck Finn

TiÓu thuyÕt Cuéc phiªu lu cña Huckleberry Finn (1985) ®îc ®¸nh gi¸ lµ mét trong nh÷ng kiÖt t¸c cña nÒn v¨n häc Mü vµ thÕ giíi. Trong tïy bót Nh÷ng ®åi xanh ë Ch©u Phi, nhµ v¨n Ernest Hemingway nãi r»ng: “Toµn bé v¨n häc hiÖn ®¹i Mü ®Òu b¾t nguån tõ mét cuèn s¸ch cña Mark Twain nhan ®Ò Huckleberry Finn ”18.

17 The Heath Anthology of American Literature. S®d . Tr..27318 Ernest Hemingway. §åi xanh Ch©u Phi. Charles Scribner’s Sons. 1935. Tr. 16

74

T¸c phÈm cña Mark Twain còng nh cña çc nhµ v¨n Ralph Emerson Henrry Thoreau, Nathaniel Hawthorne, Theodor Dreiser, nhµ th¬ Walt Whitman v.v.. ®Òu tõ nhiÒu khÝa c¹nh kh¸c nhau ph¸t hiÖn nh÷ng mÆt tr¸i , nh÷ng nguy c¬ cña nÒn v¨n minh bÞ lßng tham kh«ng ®¸y cña con ng-êi ¸p ®¶o . W. Whitman chª tr¸ch mét sè b¹n «ng ®· tho¶ m·n víi mét x· héi “tµn nhÉn, tham lam, môc ruçng”, “¤ng sî r»ng nh÷ng høa hÑn cña níc Mü vÒ sù phån vinh cã nguy c¬ bÞ con tr¨n tham lam nuèt chöng”19. Tuy nhiªn ç tÝnh s¸ng t¹o vµ phong çch cña çc t¸c gi¶ ®Òu rÊt kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n t¸c phÈm cña T . Dreiser næi bËt ë ®Æc s¾c mæ xÎ mét çch tinh vi hoµn c¶nh x· héi vµ ph©n tÝch t©m lý s©u s¾c t¸c phÈm cña N. Hawthorne næi bËt ë nghÖ thuËt bi kÞch kÕt hîp víi yÕu tè khñng khiÕp nhuèm mÇu thÇn bÝ. Nhng tµi n¨ng ®éc ®¸o v« song cña M.Twain lµ ë nghÖ thuËt ch©m biÕm vµ hµi híc. Tõ thêi niªn thiÕu, t©m hån vµ trÝ tuÖ cu¶ M.Twain ®· ®îc nu«i dìng b»ng nh÷ng truyÖn kÓ hµi híc cña miÒn t©y níc Mü. §ã lµ mét nghÖ thuËt d©n gian vèn ra ®êi vµ ph¸t triÓn trong hoµn c¶nh khã kh¨n vµ gian nguy tõ thêi kú khai ph¸ vµ x©y dùng nªn níc Mü. Tríc khi viÕt v¨n, «ng ®· næi tiÕng lµ mét nhµ hµi híc vµ thêng xuyªn ®i tr×nh diÔn ®éc tÊu vµ kÓ chuyÖn hµi híc ë nhiÒu n¬i trong níc vµ níc ngoµi. Trong tiÓu thuyÕt Cuéc phiªu lu cña Huck Finn, sù kÕt hîp gi÷a hai thÓ lo¹i, hai bót ph¸p ch©m biÕm vµ hµi híc 19 Peter Conn. Literature in America. Cambridge University Press. 1989. Tr. 241

75

®· t¹o ra nh÷ng tiÕng cêi trªn nhiÒu cung bËc: hoÆc lµ mØa mai, hoÆc lµ th©m trÇm, h¶ hª, chua cay, ®ïa giìn, hån nhiªn, hãm hØnh, chÕ nh¹o, tinh qu¸i, vui ®êi...MÆt kh¸c, do ngßi bót cña t¸c gi¶ tung hoµnh trªn mét kh«ng gian sö thi víi nhiÒu m«i trêng, t×nh huèng vµ tÝnh çch kh¸c nhau, nªn bót ph¸p ch©m biÕm vµ hµi híc cßn ®îc kÕt hîp víi nhiÒu yÕu tè nghÖ thuËt kh¸c, khiÕn cho nghÖ thuËt cña M.Twain rÊt phong phó vµ ®a d¹ng. V× vËy ®Ó n¾m ®îc phong çch ®Æc s¾c cña nhµ v¨n, ta cÇn ph¶i t×m hiÓu xem nhµ v¨n ®· kÕt hîp çc yÕu tè nghÖ thuËt nh thÕ nµo trong çc t×nh huèng kh¸c nhau. Nhng nh÷ng kÕt hîp nµy chØ cã thÓ ®îc t¹o nªn trªn c¬ së nh÷ng m©u thuÉn gi÷a çc nh©n vËt líp trÎ víi nh÷ng nh©n vËt tiªu biÓu cho thÕ lùc tham lam vµ tµn ¸c trong x· héi. Líp trÎ gåm cã Huck, cËu bÐ cha ®Çy 14 tuæi, Jim, anh n« lÖ da ®en vµ cËu bÐ Tom ( chØ xuÊt hiÖn ë phÇn ®Çu vµ phÇn cuèi t¸c phÈm).

Jim tuy ®· lín tuæi, nhng lßng d¹ ngay th¼ng, hån nhiªn nh trÎ th¬. M©u thuÉn nµy vèn ®· n¶y sinh ngay tõ thêi gian ®îc miªu t¶ trong tiÓu thuyÕt “Cuéc phiªu lu cña Tom Sawyer ” vèn cã sù nèi tiÕp víi “Cuéc phiªu lu cña Huck Finn ” vÒ cèt truyÖn vµ nh©n vËt. Nguån gèc cña m©u thuÉn n¶y sinh tõ ®ång ®« la vµ vµo thêi kú ph¸t triÓn ®Çu tiªn cña níc Mü, th× ®ã lµ ®ång tiÒn vµng. NhiÒu nhµ v¨n Mü ®· ph¸t hiÖn ra tÝnh hai mÆt cña ®ång tiÒn. Mét mÆt, ®ång tiÒn lµ ph¬ng tiÖn quan träng ®Ó

76

ph¸t triÓn th¬ng m¹i vµ kinh tÕ, kh«ng cã nã kh«ng thÓ cã sù phån vinh. MÆt kh¸c ®ång tiÒn l¹i lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n t¹o nªn lßng tham, sù tranh chÊp giµnh giËt vµ téi lçi. Vò khÝ ch©m biÕm s¾c bÐn cña nhµ v¨n chÜa th¼ng vµo ®ång ®«la. Theo çch nh×n M.Twain, ®ång tiÒn kh«ng kiÕm ®îc b»ng lao ®éng chÝnh lµ ®ång tiÒn bÊt l¬ng. §ã còng lµ mét vÊn ®Ò næi bËt trong ho¹t ®éng kinh tÕ cña níc Mü vµo thËp kû 80 thÕ kû 19. Mäi ngêi ®æ x« ®i ®µo vµng vµ t×m kiÕm çc kho b¸u díi lßng ®Êt. Nh÷ng nhµ trÝ thøc cã l¬ng tri ë Mü cho r»ng so víi ho¹t ®éng s¶n xuÊt, th× viÖc ®µo bíi ®Êt mÑ lµ mét hµnh ®éng v« ®¹o ®øc. Ngay trong “.. Tom Sawyer” ®ång tiÒn ®· g¾n liÒn víi téi lçi. Tom vµ Huck trong khi ch¬i çc trß ch¬i ®· v« t×nh ph¸t hiÖn ra vô tªn Injun giÕt ngêi cíp cña. Tom ®· cã c«ng lín khi cËu dòng c¶m ®øng ra lµm chøng tríc toµ ¸n ®Ó v¹ch téi tªn Injun vµ do ®ã cøu ®îc mét ngêi bÞ oan. Nhng sau ®ã, Tom vµ Huck ®µo xuèng mét çi hang, t×m ®îc mét ®èng tiÒn vµng do tªn Injun cÊt giÊu vµ chia nhau mçi ®øa ®îc 6000 ®«-la. V« t×nh çc cËu chiÕm ®îc nh÷ng ®ång tiÒn bÊt chÝnh. Nhng dï sao ®èi víi tôi trÎ, ®ã chØ lµ mét trß ch¬i nh¹i l¹i viÖc lµm tham lam cña ngêi lín. T×nh tiÕt nµy ®· më ®Çu cho m©u thuÉn gi÷a ®ång tiÒn vµ tù do. Nguyªn ch¸nh ¸n Thatcher ®· ®øng ra ®ì ®Çu tôi trÎ ®Ó göi tiÒn vµo ng©n hµng vµ mçi ngµy mçi ®øa ®îc 1 ®«-la tiÒn l·i. ThÕ lµ Huck kh«ng cßn cuéc sèng tù do n÷a. Mçi khi cÇn tiªu g×,

77

cËu ph¶i ®Õn gÆp Thatcher vµ mçi lÇn chØ ®îc nhËn 1-2 ®«-la. Huck vèn sèng mét m×nh, kh«ng nhµ cöa, quen sèng mét cuéc sèng tù do nh ngêi nguyªn thuû. Nhng tõ khi cËu t×m thÊy tiÒn vµng, ngêi ta giao cËu cho mét bµ go¸ coi gi÷ vµ “khai hãa” cho cËu thµnh ngêi v¨n minh. Huck kÓ lÓ víi giäng mØa mai (trong v¨n b¶n tiÓu thuyÕt, nh©n vËt Huck ®ång thêi còng lµ ngêi kÓ chuyÖn): “Nguyªn ch¸nh ¸n Thatcher cÇm gi÷ sè tiÒn.(...) bµ go¸ Douglas cÇm gi÷ t«i.”Kh«ng nh÷ng thÕ, ®ång tiÒn cßn lµ nguyªn nh©n ®em l¹i tai ho¹ cho Huck. Bè cña Huck - mét tªn n¸t rîu vµ chuyªn g©y rèi vèn ®i biÖt t¨m bçng tõ ®©u trë vÒ vµ g©y sù ®ßi «ng Thatcher ph¶i trao toµn bé sè tiÒn cña Huck cho h¾n. H¾n lý sù r»ng: v× Huck lµ con, lµ “vËt së h÷u” cña h¾n, vËy sè tiÒn kia còng thuéc vÒ h¾n. Khi kh«ng ®ßi ®îc tiÒn, h¾n b¾t Huck vµ ®a cËu ®Õn mét tóp lÒu trong rõng rËm trªn mét hßn ®¶o.Nh÷ng t×nh tiÕt xung quanh ®èng tiÒn vµng nªu bËt sù ®èi lËp gi÷a líp trÎ víi nh÷ng ngêi lín gian dèi tham lam. Thatcher bÒ ngoµi ra vÎ tËn t©m ch¨m lo ®Õn ®êi sèng vµ t¬ng lai cña tôi trÎ, nhng thùc ra l·o ®· chiÕm ®o¹t ®èng tiÒn vµng. Huck kh«ng ph¶i kh«ng biÕt gi¸ trÞ cña tiÒn vµng, chÝnh Huck kh«ng muèn ®Ó sè tiÒn r¬i vµo tay bè. CËu nghÜ “¤ng Êy sÏ nhËu nhÑt hÕt s¹ch tr¬n”. Nh-ng gi÷a ®ång tiÒn vµ tù do th× Huck s½n sµng chän con ®êng tù do. CËu nãi víi Thatcher “Ch¸u biÕu «ng tÊt c¶”

78

vµ Thatcher tr¶ lêi:“Ch¸u muèn b¸n toµn bé tµi s¶n cña ch¸u cho t«i-kh«ng ph¶i lµ biÕu kh«ng ®©u. §ã lµ mét suy nghÜ ®óng ®¾n ”. ë ®©y ta cã thÓ c¶m nhËn ®îc nô cêi mØa mai cña nhµ v¨n . B¶n th©n ®o¹n ®èi tho¹i ®· béc lé tÊt c¶ sù v« lý. T¹i sao l¹i b¸n tµi s¶n ? vµ thùc tÕ sau khi “b¸n toµn bé tµi s¶n” th× Huck ch¼ng thu ®îc chót lîi léc g×. Trong t×nh tiÕt tiÕp theo, çi hµi ®· kÕt hîp víi çi ghª rîn vµ gÇn chuyÓn thµnh çi bi kÞch. ¤ng bè víi ®Çu tãc vµ th©n h×nh qu¸i dÞ võa uèng rîu , võa chöi ®æng vµ ®¸nh ®Ëp cËu bÐ Huck , råi cÇm dao lao th¼ng vÒ phÝa Huck. CËu ph¶i chÜa khÈu sóng ra ®Ó tù vÖ. Nhng mòi dao s¾p ®©m vµo cËu bÐ th× l·o giµ l¨n ra ngñ. TÊm pa-let nghÖ thuËt ë ®©y gåm nh÷ng mµu s¾c rÊt t¬ng ph¶n: tµn b¹o vµ th¬ ng©y, qu¸i dÞ vµ hån nhiªn, hung d÷ vµ mÒm yÕu...Trong thÕ giíi b¹o tµn Êy, líp trÎ kh«ng thÓ tån t¹i, nÕu chóng kh«ng hµnh ®éng mét çch cã suy tÝnh, cã mu mÑo. T×nh tiÕt tiÕp theo cho thÊy trÝ th«ng minh cña Huck vµ c¶ ý thÝch ®ïa giìn tinh qu¸i cña con nÝt. §Ó tho¸t khái sù k×m kÑt cña «ng bè, Huck bè trÝ mét c¶nh tîng khiÕn ngêi ta lÇm tëng lµ cËu bÞ mét tªn cíp nµo giÕt chÕt vµ nÐm x¸c xuèng s«ng. CËu giÕt chÕt mét con lîn rõng lµm m¸u lªnh l¸ng trong tóp lÒu vµ cho ®¸ vµo bao t¶i kÐo lª trªn mÆt ®Êt, t¹o ra mét vÖt dµi tõ tóp lÒu ®Õn bê s«ng. Sau ®ã cËu chÊt tÊt c¶ thùc phÈm vµ ®å dïng lªn mét chiÕc thuyÒn vµ b¾t ®Çu cuéc phiªu lu. Qu¶ nhiªn

79

mäi ngêi tëng Huck ®· bÞ giÕt chÕt. Trong khi Èn nÊp trªn ®¶o Jackson, cËu theo dâi ®¸m ngêi (trong ®ã cã «ng bè n¸t rîu) ®i trªn mét chiÕc tÇu ®Ó t×m kiÕm x¸c cña Huck. L¹i mét lÇn n÷a hµnh ®éng nghiªm chØnh, trang träng cña ngêi lín t¬ng ph¶n víi trß ch¬i cña con nÝt. §Ó dß t×m x¸c ngêi hä dïng sóng lín b¾n xuèng dßng s«ng vµ th¶ nh÷ng chiÕc b¸nh m× cã nhåi thuû ng©n. Huck nÊp trong bôi c©y vµ nh×n c¶nh tîng ®ã mét çch thÝch thó vµ vít ®îc nhiÒu b¸nh mú. §ã lµ lo¹i b¸nh mú rÊt ngon cËu vøt thuû ng©n ®i vµ ¨n mét çch ngon lµnh. Còng ë trªn ®¶o Jackson (trong ch¬ng 8) cuéc phiªu lu cña Huck cã thªm mét ph¸t hiÖn míi. Huck gÆp Jim mét n« lÖ da ®en ®ang bá trèn nh»m t×m ®Õn mét bang nµo ®ã mµ chÕ ®é n« lÖ ®· bÞ phÕ bá. Cïng chung niÒm hy väng t×m kiÕm tù do, chóng s¸t çnh bªn nhau vît qua mäi b·o tè, th¸c ghÒnh trªn dßng s«ng Missisippi mªnh mang vµ c¶ nh÷ng th¸c ghÒnh, c¹m bÉy trong lßng ngêi. Trªn ®êng , chóng lu«n ph¶i tr¸nh nh÷ng kÎ s¨n ®uæi n« lÖ ®Ó nhËn tiÒn thëng. NÕu trong “Cuéc phiªu lu cña Tom Sawyer”, líp trÎ ®· cã nh÷ng ph¸t hiÖn ®Çu tiªn vÒ téi ¸c cña nh÷ng kÎ tham lam tµn ¸c, th× trong “Cuéc phiªu lu cña Huck Finn ” líp trÎ kh«ng nh÷ng chøng kiÕn mµ cßn thÊu hiÓu s©u s¾c t×nh tr¹ng tÇn ¸c v« nh©n ®¹o trong x· héi loµi ngêi. Peter Conn b×nhluËn “ Cuéc ra ®i cña Huck vµ Jim trªn dßng s«ng Missisipi lµ mét cuéc hµnh tr×nh ®i vµo lÞch sö níc

80

Mü” ...Tr¸i tim ngay th¼ng vµ l¬ng tri cña Huck xuyªn thñng líp vá dèi tr¸ mµ trong ®ã Èn dÊu lßng tham vµ sù v« nh©n ®¹o cña níc Mü”20

ë ch¬ng 17, Huck ®îc chøng kiÕn cuéc tµn s¸t ®Ém m¸u gi÷a hai gißng hä. Sau khi bÞ ®¾m bÌ, Jim vµ Huck bÞ phiªu d¹t mçi ngêi mét ng¶. Huck ®îc dßng hä Grangerfords nu«i nÊng vµ ®èi sö th©n thiÕt nh ngêi trong gia ®×nh. Trong nh÷ng ngµy Huck sèng ë ®ã mèi thï truyÒn kiÕp gi÷a dßng hä Grangerfords vµ dßng hä Shepherdson bïng næ thµnh nh÷ng cuéc chÐm giÕt d÷ déi nhÊt. V« t×nh Huck Huck ®ãng vai trß cña kÎ ch©m ngßi cho cuéc b¾n giÕt. C« Sophia, con g¸i cña «ng Grangerfords ®· sö dông Huck nh mét kÎ liªn l¹c ®a th mét c¸ch t×nh cê. Nhê ®ã mµ c« ®· cïng víi Harney, chµng trai thuéc dßng hä thï ®Þch, bá trèn. ¤Ng Grangerfords huy ®éng toµn bé lùc lîng tÊn c«ng ra bê s«ng nh»m giÕt Harney vµ b¾t Sophia. §«i t×nh nh©n ®· cao ch¹y xa bay, nhng c¶ hai bªn ®Òu bÞ tæn thÊt nÆng nÒ. ¤ng giµ Grangerfords cïng 3 con trai vµ mÊy ®øa ch¸u ®Òu bÞ giÕt, chØ cßn mÊy phô n÷ sèng sãt. §©y lµ mét t×nh huèng bi kÞch. Nhng lêi kÓ chuyÖn kh«ng ®i vµo nh÷ng chi tiÕt cña tÊn th¶m kÞch, mµ nh»m ch©m biÕm nh÷ng thãi tÖ ngu xuÈn vµ phi lý “C¸i c¬ chÕ ®iªn cuång cña mèi thï truyÒn kiÕp ®· thÊt b¹i tríc trÝ tuÖ cña ®«i trai g¸i yªu nhau”21. Thö hái nÕu kh«ng cã cuéc tÈu tho¸t cña ®«i trai 20 Peter Conn. S®d. Tr. 25721 George Carrington. Farce and Huckberry Finn. One hundred years of Huckberry Finn. University of Missouri Press. 1985. Tr. 215

81

g¸i th× mèi thï man rî kia cßn tiÕp tôc ®Õn bao giê? Cuéc tÈu tho¸t nµy nh mét thñ ph¸p ®iÖp khóc t« ®Ëm thªm s©u s¾c ý nghÜa cña cuéc phiªu lu t×m tù do vµ c«ng lý. ë ®©y còng næi bËt ®Æc ®iÓm phong çch M.Twain: «ng cã ý dõng l¹i ë vßng ngoµi cña bi kÞch ®Ó mµi s¾c h¬n giäng v¨n giÔu cît. Tõ ch¬ng 19 ®Õn ch¬ng 30 sù kÕt hîp gi÷a thñ ph¸p ch©m biÕm vµ t×nh huèng bi kÞch ®· mæ xÎ thÊu triÖt t×nh tr¹ng lõa g¹t ®¶o ®iªn trong x· héi ch¹y theo ®ång tiÒn. Trong khi Huck vµ Jim tiÕp tôc cuéc hµnh tr×nh, cã hai tªn chuyªn nghÒ lõa ®¶o nh¶y lªn chiÕc bÌ cña hä, b¾t hä ph¶i chë chóng ®i vµ ®i theo hÇu h¹ chóng. Mét tªn tù nhËn lµ vua níc Ph¸p lu vong, mét tªn m¹o nhËn lµ gißng dâi b¸ tíc. Chóng kh«ng tõ mét thñ ®o¹n nµo ®Ó lõa g¹t d©n chóng trong çc vïng chóng ®i qua: nµo lµ b¸n thuèc ch÷a r¨ng rëm, nµo lµ gi¶ m¹o trïm cíp biÓn c¶i tµ qui chÝnh ®Ó quyªn tiÒn, nµo lµ gi¶ lµm nh÷ng nghÖ sÜ næi tiÕng tæ chøc diÔn çc vë bi kÞch vµ hµi kÞch cña Shakespear v.v.. Trß gian dèi bØ æi nhÊt cña chóng lµ viÖc nhËn x»ng lµ hai ngêi em cña «ng Peter Wilks tõ níc Anh trë vÒ ®Ó ®a ma «ng anh võa mÊt cïng mÊy c« con g¸i cña «ng anh chia tµi s¶n thõa kÕ. Tªn “b¸ t-íc” th× gi¶ vê võa ®iÕc võa c©m, l·o “vua” th× kÓ lÓ khãc lãc th¶m th¬ng tríc quan tµi. ë nh÷ng ch¬ng nµy tÊn bi kÞch cña gia ®×nh Wilks chØ lµ ®êng viÒn cho nh÷ng mµn hµi kÞch. §Æc ®iÓm phong çch hµi kÞch cña M.Twain lµ hµnh ®éng dÇn dÇn ph¸t triÓn thµnh farce

82

(n¸o kÞch) víi sù khoa tr¬ng phãng ®¹i lªn tíi cùc ®iÓm nh»m ph¬i trÇn sù lè bÞch vµ kÖch cìm cña kÎ bÊt l¬ng. Mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm cña farce lµ chØ tiÕp nèi mµ kh«ng th©m nhËp vµo trung t©m cña bi kÞch. DiÔn ra bªn x¸c chÕt cña «ng giµ Wilks, hµnh ®éng cña bän lõa ®¶o cµng trë nªn tµn nhÉn vµ ghª tëm. ë ®©y Huck cã vai trß quan träng trong viÖc ng¨n chÆn ©m mu ®en tèi cña bän bÊt l¬ng. Bän chóng ®· ®¸nh c¾p ®îc mét c¸i hßm chøa 6.000 ®«la tiÒn vµng cña ngêi chÕt ®Ó l¹i. Nhng Huck ®· kh«n khÐo lÊy l¹i ®îc sè tiÒn ®ã ®Ó trong mét c¸i tói, råi ®Æt lªn trªn ngùc ngêi chÕt trong quan tµi, ®ång thêi b¸o cho con g¸i «ng Wilks biÕt. Sù ®èi chiÕu t¬ng ph¶n gi÷a c¬n thÌm kh¸t day døt cña kÎ tham lam tµn nhÉn víi sù v« tri v« gi¸c cña ngêi chÕt khiÕn cho t×nh tiÕt nµy hµm chøa tÝnh triÕt lý th©m trÇm. §èi víi x¸c chÕt th× tói tiÒn vµng ch¼ng cã ý nghÜa g× n÷a, nhng nã l¹i l«i kÐo nh÷ng kÎ tham lam vµo vßng téi lçi vµ gîi nªn sù thÌm muèn cña mét ®¸m ®«ng ngêi. ë ®©y bÊt gi¸c ngêi ®äc ph¶i ®Æt mét c©u hái: ph¶i ch¨ng chØ ®Õn khi n»m trong quan tµi, con ngêi míi hÕt lßng tham? Sè tiÒn nµy còng b»ng sè tiÒn vµng mµ Huck ®· t×m ®îc trong hang tríc ®©y. T×nh tiÕt nh mét ®iÖp khóc nªu bËt quan hÖ gi÷a líp trÎ vµ ®ång tiÒn. §øng tríc ®ång tiÒn, Huck kh«ng cã mét chót thÌm muèn vµ tham lam nµo nh bän lõa ®¶o vµ c¶ kh¸ nhiÒu ngêi ®ang tß mß theo dâi ®¸m tang. Do

83

kh«ng bÞ lßng tham chãi buéc, Huck ®· tho¸t ra khái trang tr¹i vµ cïng Jim tiÕp tôc cuéc phiªu lu.Ch¬ng 29 ®îc kh¾c ho¹ nh mét líp kÞch farce rÊt ®Æc s¾c: hµnh ®éng ph¸t triÓn dån dËp vµ c¨ng th¼ng khi 2 ngêi em thùc sù cña «ng Wilks tõ London tíi ®¸m ngêi d÷ d»n la ã Çm ü vµ ®æ x« ra nghÜa ®Þa, ®µo må ngêi chÕt lªn ®Ó x¸c minh nhËn d¹ng xem nh÷ng ai thùc sù lµ em cña «ng Wilks. Råi hai tªn lõa ®¶o söng sèt bµng hoµng khi nh×n thÊy tói tiÒn vµng mµ chóng ®¸nh c¾p ®ang ®Æt trªn ngùc ngêi chÕt. TiÕp ®ã lµ cuéc ch¹y chèn vµ rît ®uæi cña ®¸m ®«ng ngêi. Hä ch¼ng hÒ th¬ng xãt vµ c¶m th«ng víi gia ®×nh ngêi chÕt mµ chØ tá ra tß mß vµ thÌm muèn ®èi víi tµi s¶n cña ngêi chÕt.NÕu ë nh÷ng ch¬ng nµy, líp kÞch farce trµn ®Çy søc m¹nh ch©m biÕm, th× ë nh÷ng ch¬ng cuèi cña tiÓu thuyÕt, kÞch farce ®· kÕt thóc cuèn tiÓu thuyÕt víi nh÷ng chuçi cêi hån nhiªn vµ yªu ®êi. ë trang tr¹i Phelps, anh n« lÖ Jim ®· bÞ b¾t. T×nh cê ngêi chñ trang tr¹i l¹i lµ vî chång nhµ bµ c« cña Tom. Khi Huck ®Õn ®©y, bµ l¹i tëng lÇm cËu lµ Tom. Ngay h«m ®ã, Tom còng ®Õn th¨m bµ c«. Hai b¹n trÎ bµn víi nhau kÕ ho¹ch ®¸nh th¸o tï cho Jim. KÕ ho¹ch cña Huck gi¶n ®¬n vµ thiÕt thùc. Nhng chóng thùc hiÖn theo kÕ ho¹ch cña Tom vµ cuéc th¸o tï diÔn ra nh nh÷ng trß m¹o hiÓm tinh qu¸i va ly kú hÖt nh trong chuyÖn trinh th¸m. Chóng kh«ng muèn ®¸nh c¾p ch×a kho¸ më gian phßng ®Ó Jim cã thÓ ch¹y ra mét c¸ch dÔ

84

dµng, mµ cè t×nh mÊt nhiÒu ngµy ®µo mét ®êng hµo xuyªn vµo trong phßng. Chóng th¶ nhiÒu chuét, nhÖn vµ c¶ r¾n vµo trong phßng ®Ó rÌn luyÖn cho Jim thµnh ngêi tï dòng c¶m. Chóng viÕt th nÆc danh b¸o cho «ng chñ trang tr¹i lµ mét to¸n cíp da ®á sÏ ®¸nh th¸o tï vµo ngµy nµo, giê phót nµo... Vµ cßn rÊt nhiÒu trß tinh qu¸i cña chóng ®· lµm cho tÊt c¶ c¸c gia ®×nh ë trang tr¹i, nhÊt lµ gia ®×nh bµ c« hÕt søc hoang mang vµ lo sî. V× vËy khi cuéc th¸o tï diÔn ra, th× mÊy tr¨m n«ng d©n cïng mét ®µn chã rît ®uæi, hä võa ®uæi võa næ sóng. Cuèi cïng Tom bÞ th¬ng Jim ë l¹i t×m b¸c sÜ ch÷a ch¹y vµ ch¨m sãc cho Tom mµ kh«ng sî r»ng sÏ bÞ ngêi ta ®em treo cæ v× téi bá trèn. Nhng khi hµnh ®éng tiÓu thuyÕt ®ét ph¸ vµo gÇn s¸t ®iÓm nót cña bi kÞch, th× lïi l¹i ®Ó nhêng chç cho kÕt thóc hµi kÞch: Tom ®îc cøu sèng, Jim ®îc gi¶i phãng vµ mäi ngêi hoµ gi¶i vui vÎ. Thùc ra tríc khi lµm cuéc ®¸nh th¸o, Tom ®· biÕt lµ bµ Watson khi hÊp hèi ®· xo¸ ¸ch n« lÖ cho Jim. Nhng bän trÎ vÉn lµm cuéc m¹o hiÓm ®Ó tho¶ trÝ vÉy vïng. MÆc dï vÕt th¬ng ®au nhøc, Tom vÉn c¶m thÊy vui síng vµ tù hµo.CËu treo viªn ®¹n tríc ngùc m×nh, coi nh mét kû niÖm quý gi¸. ë nh÷ng ch¬ng cuèi, thñ ph¸p khoa tr¬ng kiÓu farce mét mÆt t¹o nªn kh«ng khÝ c¨ng th¼ng,kinh hoµng trong trang tr¹i, nhng mÆt kh¸c l¹i t¹o nªn hiÖu qu¶ hµi híc víi nh÷ng chuçi cêi liªn tôc hån nhiªn vµ s¶ng kho¸i. Ph¶i ch¨ng ®ã lµ nh÷ng tiÕng cêi h©n hoan vui mõng tríc th¾ng lîi cña cuéc phiªu lu t×m ®Õn tù

85

do? ThËt lµ vui síng v× lóc nµy «ng bè d÷ nh thó vËt cña Huck ®· chÕt nªn Huck hoµn toµn tù do vµ bän trÎ l¹i chuÈn bÞ cho mét cuéc phiªu lu míi. Lµ nh÷ng ®øa trÎ Huck vµ Tom cha cã thÓ tham gia gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò trong x· héi, nhng sø m¹ng cña bän trÎ kh«ng kÐm phÇn quan träng. Chóng ®· cã nhiÒu ph¸t hiÖn vÒ t×nh tr¹ng xÊu xa vµ téi lçi trªn ®Êt níc mµ ngêi ta ®· vµ ®ang høa hÑn biÕt bao ®iÒu tèt ®Ñp ®îc gäi lµ “giÊc m¬ níc Mü”. Díi ngßi bót s¸ng t¹o vµ tµi t×nh cña nhµ v¨n, nh÷ng cuéc phiªu lu cña líp trÎ ®· trë thµnh mét th«ng ®iÖp nghÖ thuËt mµ çc thÕ hÖ ngêi Mü sÏ m·i m·i t×m thÊy ë ®ã nh÷ng bµi häc c¶nh tØnh. N¨m 1985, giíi v¨n häc vµ gi¸o dôc ë Mü ®· kû niÖm 100 n¨m Huckberry Finn ®Ó t×m hiÓu s©u h¬n nhiÒu bµi häc vÒ cuéc sèng vµ nghÖ thuËt. M.Twain chiÕm gi÷ mét trong nh÷ng ®Ønh cao cña nghÖ thuËt ch©m biÕm vµ hµi híc trong bé tiÓu thuyÕt “Cuéc phiªu lu cña Huck Finn ”lµ sù kÕt hîp rÊt uyÓn chuyÓn vµ n¨ng ®éng cña nhiÒu yÕu tè: chÊt uy mua, sù trµo léng, çi bi kÞch, çi khñng khiÕp, sù ®èi chiÕu t¬ng ph¶n, tÝnh triÕt ly, sù ®ïa giìn cã khi hån nhiªn cã khi tinh qu¸i, thñ ph¸p khoa tr¬ng vµ farce. NghÖ thuËt ch©m biÕm vµ hµi híc nhiÒu cung bËc, nhiÒu cÊp ®é Êy ®· s¸ng t¹o nªn nh÷ng cuéc phiªu lu cña tuæi trÎ hån nhiªn vµ kú thó, ®ång thêi còng t¹o ra mét vò khÝ nghÖ thuËt cã søc c«ng ph¸ m¹nh mÏ vµo mét x· héi mµ con ngêi lu«n lu«n quay cuång ®iªn ®¶o xung quanh ®ång tiÒn vµng.

86

Ch¬ng 4

MÊy xu híng nghÖ ThuËt trong v¨n häc mü nöa ®Çu thÕ kû XX MÆc dï tõ thÕ kû XIX, trong nÒn v¨n häc Mü ®· xuÊt hiÖn nh÷ng nhµ v¨n, nhµ th¬ xuÊt s¾c nh A. A. Poe, Hawthorne, Melville, B. Stowe, Emerson, Whitman, Thoreau...Vµ hä ®îc coi lµ nh÷ng ®¹i diÖn cho thêi kú nh¶y vät ®Çu tiªn cña v¨n häc Mü, nhng thêi ®ã v¨n häc Mü vÉn cha ®îc Ch©u ¢u thõa nhËn, thËm chÝ t¸c phÈm cña hä còng cha ®îc gi¶ng d¹y ë c¸c trêng ®¹i häc cña Mü. Ph¶i ®Õn ®Çu thÕ kû XX, v¨n häc Mü míi thùc sù ®i vµo tiÕn tr×nh cña v¨n häc thÕ giíi. Thùc ra, vÒ c¬ së x· héi - v¨n ho¸, bèn thËp kû cuèi cña thÕ kû XIX ®· chuÈn bÞ tiÒn ®Ò cho bíc tiÕn quan träng nµy. Sù ph¸t triÓn kinh tÕ m¹nh mÏ còng dÉn tíi nh÷ng biÕn chuyÓn trong ®êi sèng v¨n ho¸, v¨n häc. Trong cuèn s¸ch Nh÷ng n¨m m¹ vµng xuÊt b¶n n¨m 1873, hai nhµ v¨n Mark Twain vµ Charles D. Warner ®· kh¼ng ®Þnh r»ng: “Tõ n¨m 1860 ®Õn 1868, t¸m n¨m trêi ë níc Mü ®· lËt tËn gèc nh÷ng thiÕt chÕ giµ cçi hµng thÕ kû, thay ®æi chÝnh kiÕn cña nh©n d©n, chuyÓn biÕn ®êi sèng x· héi cña mét nöa ®Êt níc, rÌn ®óc l¹i tÝnh c¸ch d©n téc mµ ¶nh hëng cña nã kh«ng thÓ chØ

87

®o lêng trªn hai hay ba thÕ hÖ."22

Tõ n¨m 1860 ®Õn n¨m 1900, 10 triÖu ngêi tõ Ch©u ¢u nhËp c vµ nh÷ng lµn sãng ngêi tõ n«ng th«n ra ®· t¨ng nhanh d©n sè çc ®« thÞ. N¨m 1900, Mü trë thµnh níc ®øng ®Çu thÕ giíi vÒ c«ng nghiÖp. Sù ph¸t triÓn kinh tÕ t b¶n chñ nghÜa còng dÉn tíi sù ph©n ho¸ s©u s¾c gi÷a giÇu vµ nghÌo cïng t×nh tr¹ng tiªu cùc vµ bÊt c«ng trong x· héi. Thêi kú nµy xu híng ph¸t triÓn, c¹nh tranh vµ bµnh tr-íng cña çc níc t b¶n Ch©u ¢u ®ang dÇn dÇn tÝch tô gi«ng b·o cña hai cuéc ®¹i chiÕn thÕ giíi víi møc ®é huû diÖt khñng khiÕp nhÊt trong lÞch sö nh©n lo¹i. ThÕ giíi v¨n minh h¬n, nhng cuéc sèng con ngêi ngµy cµng mÊt æn ®Þnh. GS Linda Warner-Martin viÕt: “Khi cÊt tiÕng nãi lªn mét çch nh×n hoang tµn (waste land view) vÒ sù tån t¹i, chñ nghÜa hiÖn ®¹i ®· khiÕn ta söng sèt víi nh÷ng çch t©n cña nã vµ chøa ®Çy tÝnh kÞch trong sù sóc tÝch cña nã. Nh÷ng g× mµ niÒm hy väng vµ sù tho¶ m·n cã thÓ t×m thÊy trong nh÷ng quan niÖm vÒ trËt tù vµ t«n gi¸o ë thêi ®¹i n÷ hoµng Victoria th× ®· bÞ tµn ph¸ bëi c«ng nghiÖp ho¸ vµ nh÷ng biÕn ®éng vÒ kinh tÕ vµ x· héi do nã t¹o nªn ..(..).. X· héi Mü vµ Ch©u ¢u ®· chuyÓn biÕn tõ mét niÒm tin theo çi ®iÖp khóc ªm ®Òm cña Browning 23"Trªn thiªn ®µng chóa ®ang ngù trÞ / £m ¶ thanh b×nh kh¾p thÕ gian" thµnh nh÷ng c©u hái tu«n ra mét çch bÊt kÝnh vµ cã tÝnh quyÕt ®Þnh ®èi víi tÊt c¶ nh÷ng kinh nghiÖm tríc ®©y".24

NhËn ®Þnh trªn ®©y cña Wagner- Martin vÒ nh÷ng t¸c ®éng m¹nh mÏ cña thùc t¹i x· héi Mü ®èi víi v¨n häc kh«ng chØ ®óng ®èi víi xu híng chñ nghÜa hiÖn ®¹i mµ cßn rÊt phï hîp víi çc xu híng nghÖ thuËt kh¸c nh chñ nghÜa tù nhiªn, chñ nghÜa hiÖn thùc. Vµo n¨m 1900, n¨m b¶n lÒ cña hai thÕ kû ®· nÈy sinh mét sù kiÖn rÊt tiªu biÓu. Nhµ sö häc vµ nhµ v¨n Henry Adams sang dù cuéc triÓn l·m c«ng nghiÖp t¹i thµnh phè Paris. ¤ng ®øng tríc mét çi m¸y ph¸t ®iÖn ®å sé cao 22 DÉn l¹i trong Literature in America. Peter Conn. Cambridge University Press.1989. Tr 231 23 E. B. Browning. N÷ thi sÜ cña Anh thÕ kû XIX 24 Linda Wagner Martin. American Modern Novel. NXB Twayne.1990. Tr.1

88

kho¶ng 13 mÐt. ChiÕc m¸y gîi nªn trong «ng nhiÒu c¶m xóc vµ suy nghÜ. §èi víi «ng, nã lµ biÓu tîng vÒ mét søc m¹nh thÇn bÝ. Nã kh«ng chØ phôc vô con ngêi, mµ cßn buéc ngêi ta ph¶i khiÕp sî, t«n kÝnh vµ v©ng lêi. ChiÕc m¸y cã n¨ng lîng to lín Êy g©y nªn nh÷ng ph¶n øng kh¸c nhau ë nh÷ng lo¹i ngêi kh¸c nhau trong x· héi. §èi víi nh÷ng ngêi l¹c quan h¬n, th× dêng nh chiÕc m¸y ®ang nh¾n nhñ hä vÒ mét t¬ng lai t¬i s¸ng trong ®ã ®ang trë thµnh hiÖn thùc niÒm kh¸t khao gi¶i phãng con ngêi khái sù bÇn cïng vµ l¹c hËu, ®ång thêi tiÕn ®Õn mét nÒn d©n chñ lµnh m¹nh h¬n. Nh÷ng tiÕn bé vÒ khoa häc kü thuËt vµ sù ph¸t triÓn c«ng nghiÖp thêi kú nµy gîi nªn biÕt bao hy väng mµ mét thêi gian kh«ng l©u sau ®ã trë thµnh m«-tÝp “giÊc méng Hoa Kú" trong hµng lo¹t t¸c phÈm cña nhiÒu nhµ v¨n Mü. Nhng thÕ hÖ cña nh÷ng ngêi nh Henry Adams sinh ra trong x· héi tiÒn c«ng nghiÖp vµ b©y giê ®ang chøng kiÕn vµ sèng trong ®Êt trêi cña níc Mü cùc kú hiÖn ®¹i: nh÷ng thµnh phè bÞ nh÷ng nhµ chäc trêi bæ v©y, nh÷ng ph¸t minh kü thuËt t¹o ra søc m¹nh thÇn kú. Víi t©m linh cña chñ nghÜa nh©n v¨n ®Çy nhËy c¶m vµ nh·n quan ®Çy c¶nh gi¸c, hä ®· dù c¶m thÊy mét t¬ng lai víi sù ngù trÞ cña søc m¹nh kü thuËt vµ lßng h¸m lîi vÞ kû ®Ì nÆng lªn l¬ng tri con ngêi. Ta h·y xem trong nöa ®Çu thÕ kû XX, çc nhµ v¨n víi nh÷ng xu híng nghÖ thuËt kh¸c nhau ®· kh¾c häa hiÖn thùc cña thêi ®¹i víi nh÷ng thi ph¸p nµo vµ kÌm theo ®ã lµ nh÷ng s¸ng t¹o nh thÕ nµo vÒ kü x¶o vµ h×nh thøc nghÖ thuËt. §Ó cã mét bøc tranh tæng qu¸t vÒ nÒn v¨n häc thêi kú nµy, ta cã thÓ nh×n nhËn çc vÊn ®Ò vÒ thi ph¸p vµ kü x¶o qua l¨ng kÝnh cña çc xu híng chñ nghÜa tù nhiªn, chñ nghÜa hiÖn thùc vµ chñ nghÜa hiÖn ®¹i. Çc nhµ v¨n Mü cã khi næi bËt ë xu híng nµy hoÆc ë xu híng kh¸c, nhng còng cã nh÷ng nhµ v¨n mµ t¸c phÈm cña hä hµm chøa çc yÕu tè cña c¶ ba xu híng nµy. §iÒu nµy cho thÊy sù giao lu vµ t¸c ®éng qua l¹i kh¸ phøc t¹p gi÷a çc qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña nghÖ thuËt. V¨n häc tù nhiªn chñ nghÜa vµ hiÖn thùc chñ nghÜa

89

®Òu kh¾c ho¹ hiÖn thùc x· héi trong qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp ho¸ vµ th¬ng nghiÖp ho¸ t¹o nªn nh÷ng biÕn ®éng to lín trong thÕ giíi vËt chÊt, lµm ®¶o lén ®êi sèng tinh thÇn vµ ®¹o ®øc cña çc tÇng líp nh©n d©n ë n«ng th«n vµ ®« thÞ. Mêi n¨m trêi tõ n¨m 1902 ®Õn n¨m 1912, sù ph¸t triÓn trµn lan cña phong trµo "khuÊy ®¶o r¸c bïn" còng lµ thêi kú ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña truyÖn ng¾n, ký sù, tiÓu thuyÕt cïng sù bïng ph¸t å ¹t cña ngµnh b¸o chÝ ë Mü. Nh÷ng ngêi khuÊy ®¶o r¸c bïn lµ danh hiÖu mµ x· héi ®Æt cho nh÷ng ngêi phª ph¸n vµ bãc trÇn nh÷ng mÆt ®en tèi cña thùc t¹i vµ ®êi sèng cïng cùc cña d©n nghÌo, ®ång thêi ®ßi hái ph¶i c¶i çch x· héi. Phong trµo nµy tÊn c«ng m¹nh vµo chÝnh phñ Mü vµ ¶nh hëng lín ®Õn giíi v¨n häc nghÖ thuËt. Nh÷ng ngêi nµy gåm cã nhµ v¨n, luËt s, nhµ sö häc, nhµ kinh tÕ häc, gi¸o s .v.v. Lóc ®Çu tæng thèng Theodore Roosevelt cã ¸c c¶m víi phong trµo nµy. Trong mét buæi nãi chuyÖn ngµy 14 th¸ng 4 n¨m 1906, «ng phª b×nh hä lµ nh÷ng ngêi cói ®Çu khuÊy ®¶o r¸c bïn vµ chØ nh×n thÊy mÆt ®Êt tèi ®en. Nhng do ®ang chØ ®¹o viÖc thùc hiÖn chÝnh s¸ch c¶i çch vµ chñ tr¬ng chèng çc c«ng ty ®éc quyÒn, nªn dÇn dÇn «ng ®· nhËn râ vai trß tÝch cùc cña phong trµo nµy. Sau khi ®äc xong tiÓu thuyÕt Rõng rËm cña Upton Sinclair, «ng c¶m thÊy kinh hoµng tríc nh÷ng sù viÖc vµ c¶nh tîng gím guèc vµ nh¬ bÈn trong çc khu chuång gia sóc ë Chicago. Sau ®ã «ng ®· tiÕp nhµ v¨n t¹i Nhµ Tr¾ng vµ ®¸nh gi¸ cao nh÷ng ph¸t hiÖn cña çc nhµ v¨n, nhµ b¸o trong cuéc ®Êu tranh nh»m c¶i çch x· héi. §îc sù ñng hé cña tæng thèng, phong trµo cµng ph¸t triÓn m¹nh vµ ®îc mÖnh danh lµ xu híng v¨n häc bãc trÇn. Næi bËt nhÊt trong xu híng nµy lµ nh÷ng ký sù kh¶o s¸t vµ têng thuËt mµ trong ®ã næi bËt lªn thi ph¸p víi ®Æc ®iÓm miªu t¶ mét çch chi tiÕt vµ sèng ®éng nh÷ng mÆt xÊu xa, tiªu cùc trong mäi lÜnh vùc cña x· héi. Nh÷ng t¸c phÈm nµy thuéc thÓ lo¹i b¸o chÝ, cã tÝnh thêi sù nãng hæi, ®©y ®ã hµm chøa mét vµi yÕu tè cña chñ nghÜa hiÖn thùc. §Æc biÖt mét sè tiÓu thuyÕt vµ truyÖn ng¾n cña nhiÒu nhµ v¨n næi bËt ë thi ph¸p võa mæ xÎ, phanh phui ®Õn tËn ch©n t¬ kÏ tãc çc sù viÖc

90

g©y nhøc nhèi d luËn x· héi, võa v¬n tíi tÇm kh¸i qu¸t, thÓ hiÖn tÝnh çch ®iÓn h×nh trong hoµn c¶nh ®iÓn h×nh, ®¹t tíi ch©n gi¸ trÞ nghÖ thuËt vµ ghi kh¾c nh÷ng dÊu son ®á trong lÞch sö v¨n häc Mü thÕ kû XX. §©y lµ mét nÐt ®Æc s¾c cña v¨n häc Mü. Trong nÒn v¨n häc ë mét sè níc, çc nhµ lý luËn thêng cho r»ng: kh¸c víi b¸o chÝ, tiÓu thuyÕt ®ßi hái ph¶i cã mét kho¶ng çch vÒ thêi gian ®Ó ®¹t tíi ®é chÝn muåi. Nhng lóc nµy, nhiÒu tiÓu thuyÕt Mü vÒ ®Ò tµi phª ph¸n bãc trÇn ®Òu trë thµnh nh÷ng ¸ng v¨n cã thÓ sèng m·i víi thêi gian. PhÇn lín çc t¸c gi¶ cña “v¨n häc bãc trÇn” võa lµ nhµ b¸o, l¹i võa viÕt tiÓu thuyÕt vµ truyÖn ng¾n. Tªn tuæi çc t¸c gi¶ sau ®©y ®Òu ®· ®i vµo lÞch sö v¨n häc Mü: Frank Norris, Jack London, Theodore Dreiser, Upton Sinclair, David Phillips, T.W Lawson, George Tainer, Mary Hopkins, Robert Hunt, William Hard, Irving Fisher .v.v. Thi ph¸p vµ kü x¶o cña çc t¸c gØa nµy võa mang tÝnh thêi sù nãng hæi, l¹i võa th©m nhËp vµo ç tÝnh vµ t©m thøc cña nh©n vËt. Cuèn Rõng rËm kÓ trªn cña Upton Sinclair ph¬i trÇn nh÷ng hµnh vi vµ thñ ®o¹n bØ æi cña bän chñ c«ng ty ®éc quyÒn kinh doanh thÞt bß, mét mÆt ®Çu c¬ lòng ®o¹n thÞ trêng, mét mÆt bãc lét c«ng nh©n b»ng çch buéc hä ph¶i lao ®éng trong m«i trêng h«i h¸m, bÈn thØu kinh khñng. Thêi kú nµy, nhµ v¨n s¸ng t¸c dåi dµo nhÊt lµ David Phillips. ¤ng ®· cho ra ®êi 23 cuèn tiÓu thuyÕt vµ mét vë kÞch. TiÓu thuyÕt thµnh c«ng nhÊt cña Phillips lµ Cuéc sèng th¨ng trÇm cña Susan Lenox. Trong t¸c phÈm nµy, nh÷ng vô tham nhòng vµ giµnh giËt quyÒn lùc trë thµnh ®êng viÒn cho c©u chuyÖn vÒ sè phËn cña mét c« g¸i quª ®· nhê nghÒ ®Ü ®iÕm mµ ngoi lªn bËc thang cao sang trong x· héi. Trong çc nhµ v¨n kÓ trªn, cã nh÷ng nhµ v¨n nh David Phillips, Theodore Dreiser, Jack London sö dông c¶ hai ph-¬ng ph¸p: chñ nghÜa hiÖn thùc vµ chñ nghÜa tù nhiªn. §iÒu nµy còng dÔ hiÓu, v× hai ph¬ng ph¸p ®Òu n¾m b¾t, quan s¸t vµ miªu t¶ mét çch ch©n x¸c çc hiÖn tîng cuéc sèng. Sù kh¸c biÖt lµ ë chç chñ nghÜa hiÖn thùc cè g¾ng ph©n tÝch mét çch nghÖ thuËt sù t¸c ®éng qua l¹i

91

gi÷a hoµn c¶nh x· héi vµ con ngêi, trong khi chñ nghÜa tù nhiªn vËn dông mét çch c¬ giíi qui luËt ph¸t triÓn cña giíi sinh vËt vµo ®êi sèng x· héi. Çc nhµ v¨n Mü thuéc xu híng nµy tiÕp thu ¶nh hëng cña Emile Zola, «ng tæ cña v¨n häc chñ nghÜa tù nhiªn Ph¸p. Zola cho r»ng ngêi c«ng nh©n ®· bÞ hoµn c¶nh tù nhiªn chi phèi, bÞ mÊt ®i b¶n tÝnh vµ sù tù ý thøc. QuyÒn lùc vµ tiÒn tµi ¸p ®¶o t×nh c¶m vµ nh©n tÝnh. Mét mÆt, x· héi ngµy cµng v¨n minh, nhng con ngêi l¹i ngµy cµng ®åi b¹i h¬n vÒ mÆt ®¹o ®øc. Nhµ v¨n Mü sö dông thi ph¸p chñ nghÜa tù nhiªn mét çch qu¸n triÖt vµ hÖ thèng lµ Frank Norris. ¤ng gäi chñ nghÜa hiÖn thùc cña Howells lµ "nh÷ng tÊn bi kÞch trong cèc trµ" vµ coi chñ nghÜa tù nhiªn lµ mét h×nh thøc cña chÝnh kÞch hiÖn ®¹i to lín, bao gåm “çi bao la, çi qu¸i dÞ vµ çi bi kÞch". Norris nhÊn m¹nh tÇm quan träng cña viÖc th©m nhËp vµo “chiÒu s©u cha tõng ®ông ®Õn cña tr¸i tim con ngêi vµ câi bÝ Èn cña tÝnh dôc." Theo «ng, chñ nghÜa tù nhiªn cã nghÜa lµ ph©n tÝch qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña con vËt-ngêi vµ cuéc chiÕn gi÷a nh÷ng bé phËn tÇng cao víi tÇng thÊp cña b¶n tÝnh con ngêi. Víi thi ph¸p vµ kü x¶o tinh tÕ, «ng ph¸t hiÖn vÇ th©m nhËp vµo thÕ giíi s©u kÝn cña nh÷ng søc m¹nh b¶n n¨ng. §èi víi «ng ®ã lµ sù thËt cña ®êi sèng. Frank Norris dù ®Þnh viÕt t¸c phÈm bé ba Sö thi vÒ lóa m×, nhng chØ hai tËp ®îc hoµn thµnh vµ xuÊt b¶n. TËp 1, Con b¹ch tuéc (1901) dùa vµo nh÷ng sù kiÖn cã thËt vÒ cuéc ®Êu tranh cña nh÷ng ngêi n«ng d©n ë mét thung lòng cña bang California chèng l¹i C«ng ty ®êng s¾t nam Th¸i B×nh D¬ng vµo n¨m 1880, khi c«ng ty nµy kinh doanh ®éc quyÒn, t¨ng gi¸ chuyªn chë, nh»m bãp nghÑt nÒn kinh tÕ khu vùc. Sù miªu t¶ nh÷ng xung ®ét x· héi, nh÷ng bi kÞch ç nh©n vµ sù môc n¸t cña chÝnh quyÒn ®îc t¸c gi¶ khÆc häa víi nh÷ng s¸ng t¹o thi ph¸p thËt tµi t×nh vµ thó vÞ: nh÷ng chuçi nh©n qu¶ cña mèi xung ®ét gi÷a nh÷ng ngêi n«ng d©n, nh÷ng chñ tr¹i ch¨n nu«i, nh÷ng tªn chñ ®êng s¾t ®Òu bÞ v©y h·m trong vßng quay cña nh÷ng qui luËt vò trô - mét çi m¸y khæng lå v« h×nh. Lóa m× ®øng ë trung t©m cña çi m¸y nµy. §ã lµ vËt tîng trng cho tù nhiªn. ë trang cuèi cña tiÓu thuyÕt, "

92

Lóa M× vÉn uy nghi bÊt kh¶ x©m ph¹m, kh«ng bÞ hoen è, ®ã lµ søc m¹nh thÕ gian oai hïng, ngêi nu«i dìng çc d©n téc, bao phñ trong sù trÇm lÆng cña câi n¸t bµn, döng dng tríc nh÷ng bÇy ngêi vµ cø thÕ chuyÓn ®éng trong çi m¸ng cña riªng nã." Trong tËp 2, HÇm bÉy (1903), nhµ v¨n chuyÓn c©u chuyÖn lóa m× lªn thµnh phè Chicago. Cèt truyÖn bao gåm nh÷ng sè phËn riªng, nh÷ng tÊn kÞch ç nh©n. G· t s¶n Curtis Jadwin do ®ªm ngµy m¶i mª víi ho¹t ®éng ®Çu c¬ trong thÞ trêng lóa m× mµ Ýt quan t©m ®Õn ngêi vî xinh ®Ñp cña g· lµ Laura. Råi trong khi Laura cã quan hÖ ngo¹i t×nh víi Corthell, th× Curtis bÞ ®èi thñ ®¸nh b¹i trong th¬ng trêng vµ kÌm theo lµ søc khoÎ cña g· bÞ suy sôp nghiªm träng. Laura ¨n n¨n, hèi hËn vµ tËn t×nh ch¨m sãc bªn giêng bÖnh cña Curtis. Hä mÊt c¶ toµ dinh thù cïng toµn bé tµi s¶n vµ ph¶i rêi ®i miÒn T©y. Nhng chÝnh trong c«ng viÖc vÊt v¶ vµ cuéc sèng ®¹m b¹c, hä l¹i t×m thÊy niÒm vui vµ h¹nh phóc gia ®×nh. Trong t¸c phÈm, bao trïm lªn nh÷ng tÊn kÞch ç nh©n lµ sù kh¾c ho¹ ho¹t ®éng kinh doanh nh mét søc m¹nh bÝ Èn vµ mï qu¸ng cã kh¶ n¨ng ph¸ vì cuéc sèng hµi hoµ cña con ngêi. Nhµ nghiªn cøu Larzer Ziff cho r»ng t¸c phÈm nµy lµ “cuèn tiÓu thuyÕt ®Çu tiªn kh¸ s©u s¾c vÒ kinh doanh, v× nã xem xÐt mét çch chÝnh x¸c nh÷ng hËu qu¶ t©m lý cña th¬ng m¹i ho¸ trong ®êi sèng níc Mü." Râ rµng lµ ë ®©y, tiÕn ho¸ luËn cña Darwin ®îc nhµ v¨n vËn dông trong viÖc quan s¸t vµ ph©n tÝch thÕ giíi néi t©m cña tÇng líp t s¶n. Chñ nghÜa Darwin x· héi còng ®îc çc nhµ v¨n Jack London, Theodore Dreiser vËn dông trong v¨n xu«i theo nh÷ng phong çch vµ thi ph¸p rÊt kh¸c nhau. Jack London lµ nhµ v¨n cã mét ý thøc hÖ kh¸ phøc t¹p, «ng võa tiÕp thu t tëng x· héi chñ nghÜa, võa tiÕp thu chñ nghÜa h v« cña Nietzsche. NhiÒu truyÖn ng¾n, ®Æc biÖt lµ tiÓu thuyÕt Gãt s¾t (1907) cña «ng thÓ hiÖn chñ ®Ò vÒ cuéc ®Êu tranh chÝnh trÞ chèng l¹i sù ¸p bøc cña chñ nghÜa t b¶n. Nhng nh÷ng t¸c phÈm næi tiÕng nhÊt cña «ng lµ nh÷ng truyÖn phiªu lu m¹o hiÓm miªu t¶ cuéc giµnh dËt d÷ déi trong thÕ giíi hoang d· nh TiÕng gäi n¬i

93

hoang d· (1903), Sãi biÓn (1904), Sãi tr¾ng (1906) v.v. trong ®ã «ng ®· ph¸t hiÖn ra søc m¹nh b¶n n¨ng cña tù nhiªn ngÇm s©u trong con ngêi vµ loµi thó. Víi ®Ò c¬ng cèt truyÖn cña 50 cuèn s¸ch («ng thêng mua cèt truyÖn cña çc nhµ v¨n kh¸c vµ nhiÒu cuèn ®· hoµn thµnh vµ xuÊt b¶n), «ng ®· kiÕm ®îc trªn mét triÖu ®« la tiÒn nhuËn bót. Ho¹t ®éng s¸ng t¸c trong thêi ®¹i chñ nghÜa ç nh©n vÞ kû ®îc ®Ò cao, th©m nhËp vµo cuéc sèng cña çc bé l¹c, çc bang cíp, çc loµi thó d÷ trªn biÓn c¶ vµ rõng rËm, London ngîi ca lßng kiªn nhÉn, qu¶ c¶m vµ nghÞ lùc kiÓu siªu nh©n cña Nietzsche. NÕu J. London ®Ò cao søc m¹nh siªu nh©n, th× thi ph¸p vµ kü x¶o cña Theodore Dreiser (1871- 1945) ®îc t¹o ra nh nh÷ng l¨ng kÝnh nghÖ thuËt soi s¸ng qu¸ tr×nh b¶n tÝnh con ngêi ®· bÞ c¶i biÕn vµ tha ho¸ nh thÕ nµo trong ®iÒu kiÖn cña chñ nghÜa t b¶n. Trong çc truyÖn ng¾n vµ ®Æc biÖt lµ çc tiÓu thuyÕt cña «ng nh C« Carrie (1900), Jenny Gerhardt (1911), BËc thiªn tµi (1915), Bi kÞch Mü (1925), tiÓu thuyÕt bé ba Dôc väng (1912 - 1947).v.v. ngßi bót nghÖ thuËt cña t¸c gi¶ ®· tõ nh÷ng gãc ®é kh¸c nhau cña cuéc sèng, ph¬i trÇn søc tµn ph¸ cña c¬ chÕ x· héi ®èi víi nh©n tÝnh. Nãi theo çch cña «ng, ®ã lµ "nh÷ng søc m¹nh phi nh©n tÝnh ®· che phñ s¾t thÐp vµ bª t«ng lªn nh÷ng ®«i m¾t thÌm muèn vµ ®iÒu khiÓn thêi gian theo nhÞp ®iÖu cña s¶n xuÊt vµ sù chÕ t¹o tiÒn b¹c."25

Dreiser ®· tõng nghiªn cøu chñ nghÜa M¸c, nªn cã lÏ h¬n mét sè t¸c gi¶ kh¸c, «ng th©m nhËp vµo qu¸ tr×nh con ngêi bÞ tha ho¸ bëi c¬ chÕ chñ nghÜa t b¶n. Díi l¨ng kÝnh nghÖ thuËt tù nhiªn chñ nghÜa cña Dreiser, nhiÒu khi nh©n vËt cña «ng ®· trë thµnh mét cç m¸y - cç m¸y lµm tiÒn. Trong C« Carrie, çc ®å gç vµ quÇn ¸o lo¹i cao cÊp, çc tiÖn nghi hiÖn ®¹i cã mét søc m¹nh ma qu¸i ®· çm dç vµ biÕn c¶i b¶n tÝnh l¬ng thiÖn cña c« g¸i nµy. Nh÷ng ®å vËt vµ hµng ho¸ m¸ch b¶o Carrie víi tiÕng nãi cña vËt v« tri v« gi¸c. Khi Hurstwood mét m×nh ®øng tríc kÐt b¹c cña

25 DÉn l¹i trong Tõ t tëng thanh gi¸o ®Õn chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i. Richard Ruland & Malcolm Bradbury. NXB Viking Penguin. 1991. Tr 230

94

C«ng ty, suy nghÜ mét çch c¨ng th¼ng xem cã nªn ch¨ng ®¸nh c¾p mét kho¶n tiÒn lín ®Ó g©y vèn lµm ¨n vµ cïng chung sèng víi c« g¸i Carrie, bé ãc cña anh ®îc miªu t¶ nh mét çi m¸y biÕt suy nghÜ, nh mét c«ng cô trong guång m¸y lµm tiÒn. Thêi kú nµy, ë mét sè nhµ v¨n kh¸c nh Henry James vµ hai nhµ v¨n n÷ lµ Edith Wharton, Willa Cather, chñ nghÜa hiÖn thùc mang ®Ëm tÝnh phª ph¸n l¹i kÕt hîp víi yÕu tè l·ng m¹n quay lng l¹i víi x· héi Mü vµ v¨n ho¸ Mü. Çc s¸ng t¸c cña Henry James (1843- 1916) ra ®êi xuyªn suèt cuèi thÕ kû XIX cho ®Õn mêi mÊy n¨m ®Çu cña thÕ kû XX. NhiÒu nhµ v¨n vµ lµ b¹n cña «ng c«ng nhËn «ng lµ ngêi gi÷ vÞ trÝ hµng ®Çu trong v¨n ch¬ng Mü ®¬ng thêi. ¤ng lµ t¸c gi¶ cña hµng lo¹t t¸c phÈm thuéc ®ñ çc thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt, truyÖn ng¾n, kÞch, ký sù, tiÓu luËn phª b×nh v¨n häc. Nh÷ng t¸c phÈm cña «ng thÓ hiÖn sinh ®éng quan ®iÓm cña «ng lµ chèi bá x· héi Mü vµ lèi sèng Mü. Qua nhiÒu thêi kú, «ng cã nh÷ng chuyÕn ®i dµi ngµy tíi çc níc Ch©u ¢u mµ «ng coi lµ tæ quèc tinh thÇn cña «ng. Sau n¨m 1876, «ng coi London lµ n¬i ngô c chñ yÕu cña «ng. Trong 30 n¨m cuèi ®êi, «ng chØ trë vÒ Hoa Kú vµ sèng ë ®ã mét n¨m trêi ( 1904-1905). Cuèn ký sù C¶nh t-îng níc Mü lµ kÕt qu¶ cña chuyÕn ®i nµy. Trong ®ã «ng miªu t¶ níc Mü lµ ®Êt níc bÞ ®iÒu khiÓn mét çch tµn b¹o chØ bëi nh÷ng gi¸ trÞ tiÒn tµi. Thµnh phè New York hiÖn ra nh “mét tÊm kÝnh v¹n hoa kinh hoµng cña sù vËn ®éng liªn tôc vµ sù tham lam d÷ nh cíp biÓn." Thi ph¸p trong ba cuèn tiÓu thuyÕt cuèi cïng cña Henry James Nh÷ng ®«i çnh chim c©u (1902), Nh÷ng sø gi¶ (1903), Çi b¸t vµng (1904) ®Òu x©y dùng trªn c¬ së cèt truyÖn miªu t¶ sù t¬ng ph¶n kh¸c biÖt gi÷a v¨n ho¸ Mü vËt chÊt chñ nghÜa vµ v¨n ho¸ Ch©u ¢u coi träng vÎ ®Ñp cña thÕ giíi tinh thÇn. Henry James cã ngêi b¹n th©n lµ n÷ v¨n sÜ Edith Wharton ë thµnh phè New York. Hä ®Òu ch¸n ghÐt níc Mü cña v¨n ho¸ ®¹i chóng vµ çi gäi lµ nÒn chÝnh trÞ d©n chñ kiÓu Mü. Trong çc tiÓu thuyÕt cña bµ Ng«i nhµ h¹nh phóc (1905), Ethan Frome (1911), Phong tôc xø së (1913), Mïa h¹ (1917), N¨m th¸ng th¬ ng©y (1920).v.v. çc nh©n vËt

95

chÝnh mµ phÇn lín lµ phô n÷ thêng d»n vÆt, day døt trong hoµn c¶nh nh÷ng tÊm lßng cao thîng ph¶i nhêng chç cho sù toan tÝnh vô lîi. Do kh«ng thÓ thich nghi víi thÕ giíi hiÖn ®¹i kiÓu Mü, t©m hån hä ch×m ®¾m trong niÒm hoµi niÖm vÒ çi tuæi Êu th¬ ë xø New York cæ xa ®· mét ®i kh«ng trë l¹i. Tõ ®Çu cho ®Õn gi÷a thÕ kû XX, trong v¨n häc Mü cã nh÷ng nhµ v¨n vÉn tiÕp tôc mµi s¾c ngßi bót phª ph¸n trªn cø ®iÓm cña chñ nghÜa hiÖn thùc. VÒ mÆt nµy, tiªu biÓu nhÊt cã thÓ kÓ ®Õn Sinclair Lewis (1885- 1951) vµ John Steinbech ( 1902-1968). N¨m 1920, khi tiÓu thuyÕt §-êng phè chÝnh, mét t¸c phÈm miªu t¶ sinh ®éng vµ kú thó ®êi sèng Mü, phª ph¸n lèi sèng ch¹y theo chñ nghÜa vËt chÊt, hÑp hßi vµ ®¹o ®øc gi¶, Sinclair Lewis ®· chiÕm ®îc sù ngìng mé trªn v¨n ®µn quèc tÕ. TiÓu thuyÕt Babbitt (1922) chÜa ngßi bót trµo phóng vµo giíi t s¶n kinh doanh. Nh©n vËt chÝnh George Babbitt lµ mét doanh nh©n b×nh thêng, anh lµ con ngêi th¸o v¸t vµ cã nh©n çch. Anh tin r»ng kinh doanh lµ ngµnh h÷u Ých vµ tiÕn bé trong x· héi hiÖn ®¹i. Nhng råi kh«ng chÞu næi lèi sèng t s¶n vô lîi vµ dung tôc trong m«i trêng kinh doanh, anh ®· ®Ó cho m×nh bÞ cuèn hót vµo trong mèi t×nh víi mét ngêi phô n÷ phãng ®·ng, mong r»ng t×nh yªu sÏ gi¶i tho¸t cho anh khái nh÷ng nçi ch¸n chêng. Song, anh ®· vì méng, l¹i trë vÒ víi ngêi vî vµ ®µnh chÊp nhËn sè phËn cña m×nh. TiÓu thuyÕt Arrowsmith (1925) miªu t¶ cuéc ®êi cña mét b¸c sÜ tËn tôy vµ kiªn tr× gi÷ v÷ng ®¹o ®øc nghÒ nghiÖp trong m«i trêng tham nhòng vµ vô lîi. N¨m 1930, «ng lµ nhµ v¨n Mü ®Çu tiªn ®îc tÆng gi¶i th-ëng Nobel. Trong bµi ph¸t biÓu khi nhËn gi¶i thëng, «ng nãi r»ng vinh dù nµy lµ mét sù thõa nhËn cña quèc tÕ nh»m vµo nh÷ng thµnh tùu to lín cña çc nhµ v¨n Mü th¬× kú nµy, h¬n lµ nh»m vµo nh÷ng s¸ng t¸c cña riªng «ng. NÕu ®Ò tµi çc tiÓu thuyÕt cña Sinclair Lewis nh»m vµo çc tÇng líp trung lu vµ giíi t s¶n kinh doanh, th× ®Ò tµi cña hµng lo¹t t¸c phÈm cña John Steinbech nh»m vµo ®êi sèng cïng cùc, gian nan cña nh÷ng ngêi lao ®éng Mü. Nhµ v¨n thêng ®Æt hµnh ®éng tiÓu thuyÕt trªn bèi c¶nh

96

thung lòng Salinas gÇn Sanfrancisco . Çc tiÓu thuyÕt thµnh c«ng nhÊt cña «ng lµ Tortilla Flat( 1935), Chïm nho næi giËn ( 1939), Cannery Row ( 1945), PhÝa ®«ng vên ®Þa ®µng ( 1952) truyÖn võa Nh÷ng con chuét vµ nh÷ng ngêi ®µn «ng xuÊt b¶n n¨m 1937 ®îc coi lµ mét kiÖt t¸c. §Æc ®iÓm phong çch cña Steinbech lµ sù kÕt hîp gi÷a chÊt hµi híc, ch©m biÕm víi bi kÞch. TiÕng cêi ë Steinbech kh«ng h¶ hª, s¶ng kho¸i nh ë Mark Twain, mµ lµ tiÕng cêi nhÕch mÐp, h¬i th¬ng h¹i vµ mØa mai. Còng v× thÕ, sau nh÷ng tiÕng cêi nh vËy, bÊt chît çc nh©n vËt r¬i tâm vµo mét t×nh huèng bi kÞch. Phong çch nµy ®îc biÓu hiÖn rÊt ®Æc s¾c trong Chïm nho næi giËn. Giíi phª b×nh ®¬ng thêi gäi tiÓu thuyÕt nµy lµ tiÓu thuyÕt ph¶n kh¸ng vµ chèng ®èi, nã nh¾n nhñ vµ gîi nªn tinh thÇn ®Êu tranh cña líp ngêi n«ng d©n nghÌo khæ chèng l¹i ¸p bøc vµ bÊt c«ng. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn cã nh÷ng nhµ phª b×nh Mü cho r¾ng t¸c phÈm nµy gÇn víi xu híng hiÖn thùc x· héi chñ nghÜa cña Liªn X«. Nhng vµo thêi kú ®Çu cña chiÕn tranh ViÖt Nam, nhµ v¨n l¹i quay ngo¾t 180 ®é, lªn tiÕng ñng hé cuéc chiÕn tranh x©m lîc ViÖt Nam. VÒ sau «ng ®· nhËn ra sai lÇm cña m×nh. Dï sao ®ã vÉn lµ mét vÕt nh¬ ®· lµm hoen è thanh danh cña mét nhµ v¨n lín. Cuèi thËp kû 40 chøng kiÕn hËu qu¶ cña thÕ chiÕn II vµ sù më ®Çu cña chiÕn tranh l¹nh. Víi phong çch ch©m biÕm hoÆc lµ l¹nh lïng mµ cay ®¾ng, hoÆc lµ ph¬i trÇn s¾c bÐn, hoÆc lµ trµo léng giÔu cît, hµng lo¹t nhµ v¨n ®· chÜa ngßi bót phª ph¸n vµo cuéc chiÕn tranh ®Õ quèc tµn ¸c, bÈn thØu vµ v« nghÜa: irwin Shaw víi Nh÷ng con s tö non (1948), James Jones víi Tõ ®©y ®Õn câi vÜnh h»ng (1951), Herman Wouk víi Cuéc ®¶o chÝnh trªn tÇu Cain (1951) vµ ®Æc biÖt lµ tiÓu thuyÕt Nh÷ng kÎ trÇn truång vµ nh÷ng ngêi chÕt (1948) cña Norman Mailer qua viÖc miªu t¶ mét s ®oµn qu©n Mü trong cuéc chiÕn ®Êu giµnh giËt mét hßn ®¶o do ph¸t xÝt NhËt chiÕm ®ãng ë vïng biÓn Th¸i B×nh D¬ng, ®· phanh phui nh÷ng trß ch¬i tµn ¸c cña çi gäi lµ ®éi qu©n gi¶i phãng Mü. §éi qu©n nµy b¾n giÕt tï binh, uèng rîu say, th©n h×nh trÇn truång, h¸t rèng lªn vµ la thÐt víi nh÷ng lêi tôc tÜu trong khi thi nhau

97

s¨n lïng chiÕn lîi phÈm lµm vËt souvenir gi÷a çc x¸c chÕt. Hµnh vi cña bÇy ngêi ®· trë thµnh thó vËt thÓ hiÖn sinh ®éng triÕt lý qu©n phiÖt cña Cummings, viªn tíng chØ huy s ®oµn. Cummings thêng rao gi¶ng cho binh lÝnh çi triÕt lý “§¹o lý cña t¬ng lai lµ ®¹o lý søc m¹nh". Qua sù v¹ch trÇn thùc chÊt cña triÕt lý phi nh©n tÝnh nµy, t¸c gi¶ ®· b¸o hiÖu sù hoµnh hµnh ngang ngîc cña chÝnh s¸ch b¹o lùc vµ sen ®Çm quèc tÕ cña tËp ®oµn ®Õ quèc thêi hËu chiÕn. Tõ cuèi thËp kû 40 ®Õn cuèi thËp kû 50, xu híng hiÖn thùc phª ph¸n tiÕp tôc ph¸t triÓn víi nh÷ng kh¸m ph¸ nghÖ thuËt ®éc ®¸o vµ s¾c s¶o nh»m vµo mét x· héi “phån vinh nhng tha ho¸"26. C¶ mét x· héi ®æ x« vµo s¶n xuÊt, kinh doanh vµ th¬ng m¹i. Çc toµ cao èc, çc kiÓu xe h¬i, ti - vi çc thiÕt bÞ gia dông vµ tiÖn nghi hiÖn ®¹i khiÕn cho d©n chóng Mü bÞ cuèn vµo nh÷ng c¬n lèc cña cuéc s¨n lïng c¬ héi ®Ó lµm giÇu. KiÕm tiÒn vµ tiªu dïng chiÕm phÇn lín thêi gian cña ngêi d©n Mü vµ trë thµnh mét ®Æc ®iÓm chñ yÕu cña lèi sèng Mü. Còng v× vËy mét sè nhµ khoa häc x· héi Mü ®· cho ra ®êi nh÷ng c«ng tr×nh kh¼ng ®Þnh r»ng lèi sèng Mü ®· t¹o ra nh÷ng con ngêi theo mét khu«n mÉu ®óc s½n: Con ngêi ç nh©n chñ nghÜa, nhng l¹i thiÕu ç tÝnh riªng, lµm mÊt ®i b¶n s¾c Mü vèn h×nh thµnh tõ thêi khai ph¸ ®Êt ®ai vµ lËp quèc. Con ngêi ç nh©n chñ nghÜa ®ång thêi còng xa l¸nh céng ®ång vµ ch×m ®¾m vµo trong nçi c« ®¬n. Hµng lo¹t nhµ v¨n ®· kh¬i th¸c ®Ò tµi vÒ con ngêi kh«ng diÖn m¹o, con ngêi c« ®¬n. Trong çc tiÓu thuyÕt cña nhµ v¨n John O'Hara (1905 - !970) nh Sèng trong nçi c¨m uÊt (1949) M-êi ngêi ë b¾c Frederich (1955), Tõ çi s©n hiªn (1958), çc nh©n vËt tuy bÒ ngoµi cã cuéc ®êi thµnh ®¹t, sung tóc, nhng trong thÕ giíi néi t©m th× l¹i lu«n d»n vÆt nhøc nhèi v× nh÷ng sai lÇm vµ thÊt väng mµ b¶n th©n ph¶i tù g¸nh chÞu mµ kh«ng thÓ chia sÎ víi bÊt cø mét ngêi nµo kh¸c. Nhµ v¨n gèc da ®en Ralph Waldo Ellison (1914 - 1994) chØ s¸ng t¸c mét tiÓu thuyÕt duy nhÊt lµ Ngêi v« h×nh (1952), nhng t¸c phÈm nµy l¹i rÊt næi tiÕng. T¸c gi¶ sö 26 Kathryn VanSpanckeren.Ph¸c th¶o v¨n häc Mü. H·ng th«ng tin Hoa Kú. 1995

98

dông thñ ph¸p íc lÖ kiÓu huyÒn tho¹i ®Ó x©y dùng mét nh©n vËt v« h×nh sèng vËt vê gi÷a thÕ giíi h÷u h×nh, nhng ®ã kh«ng ph¶i lµ mét t¸c phÈm kinh dÞ, giËt g©n, mµ néi dung t¸c phÈm l¹i hµm chøa ý nghÜa triÕt lý vµ ch©m biÕm ®èi víi mét x· héi sung m·n vÒ v¨n minh vËt chÊt, nhng bÊt lùc, kh«ng gi¶i quyÕt ®îc tÖ ph©n biÖt chñng téc ®èi víi ngêi da ®en. Nh©n vËt chÝnh vµ còng lµ ngêi kÓ chuyÖn lu«n kh¸t khao hoµ nhËp vµo céng ®ång, nhng l¹i lu«n bÞ x· héi g¹t bá, ®Õn møc anh ta ph¶i tho¸t ly vµo tr¹ng th¸i v« h×nh, mét tr¹ng th¸i tuyÖt ®èi ®¬n ®éc ®èi víi céng ®ång mµ trong ®ã mäi ngêi do mï qu¸ng bëi ®Þnh kiÕn mµ kh«ng nh×n thÊy anh vµ kh«ng cÇn biÕt anh lµ ai c¶. Còng nh Ellison, James Baldwin (1924- 1987) thÓ hiÖn trong t¸c phÈm cña m×nh nh÷ng nÕm tr¶i cay ®¾ng vµ uÊt hËn cña ngêi Mü gèc Ch©u Phi vµo thËp kû 50. TiÓu thuyÕt næi tiÕng nhÊt cña «ng lµ §i lªn trªn nói mµ kÓ lÓ ( 1953). Nh©n vËt chÝnh, John Grimes - chó bÐ 14 tuæi lu«n bÞ d»n vÆt trong t©m tr¹ng c« ®¬n. ë trêng häc, thÇy gi¸o th× rÎ róng, mµ b¹n bÌ th× xa l¸nh cËu. CËu l¹i bùc tøc v× kh«ng hiÓu v× sao m×nh bÞ b¾t buéc ph¶i ®Õn nhµ thê, lµm lÔ röa téi ®Ó c¶i ho¸ sang ®¹o c¬ ®èc. Trong gia ®×nh, cËu ch¼ng cã chót t×nh c¶m th©n thiÕt g× víi mÑ vµ bè dîng. Ngêi bè dîng tªn lµ Gabriel. Xa kia «ng ®· cã mét ®øa con riªng víi mét ngêi t×nh, nhng sau nµy «ng ®· kÕt h«n vµ chung sèng víi mét ngêi phô n÷ kh¸c ®îc mÊy n¨m trêi, råi bµ ®· chÕt v× bÖnh tËt. Sù ra ®êi cña John lµ do kÕt qu¶ cña mét mèi t×nh l·ng m¹n cña bµ mÑ cËu. Bè John sau khi bÞ c¶nh s¸t ®¸nh ®Ëp ®· tù tö v× kh«ng chÞu næi nçi oan øc vµ nhôc nh·. V× lÊy mÑ cËu, «ng Gabriel ®· miÔn cìng chÊp nhËn cËu lµ thµnh viªn trong gia ®×nh «ng. Bao nçi buån phiÒn chÊt chøa trong ngêi cËu bÐ mµ cËu kh«ng biÕt kÓ lÓ cïng ai. Nçi c« ®¬n cña John lµ do m«i trêng t¹o nªn, mét m«i trêng mµ trong ®ã mäi ngêi bµng quan vµ döng dng tríc nçi buån vµ bÊt h¹nh cña ngêi kh¸c. Trong c¸c s¸ng t¸c cña n÷ v¨n sÜ Flannery O'Conner( 1925- 1964), nghÖ thuËt phª ph¸n thãi Ých kû vµ nhÉn t©m cña con ngêi ®· ®îc n©ng lªn tíi cÊp ®é cao

99

nhÊt khi t¸c gi¶ bãc trÇn t×nh tr¹ng b¹o lùc vµ tµn ¸c ngµy mét gia t¨ng trong x· héi. T×nh tr¹ng nµy nhiÒu khi b¾t nguån tõ sù ngu muéi, thiÕu gi¸o dôc cña ngêi d©n sèng t¹i miÒn Nam níc Mü. Nh÷ng t¸c phÈm thµnh c«ng nhÊt cña O'Conner lµ truyÖn võa vµ truyÖn ng¾n. Trong truyÖn võa Con ngêi bÞ chiÕm chç, d©n lµng do lßng d¹ hÑp hßi, ®Çy ®Þnh kiÕn ®· tá ra ¸c c¶m víi çch sèng l¹ lïng vµ c«ng viÖc vÊt v¶ cña mét ngêi nhËp c. Råi lßng ¸c c¶m ®· x« ®Èy hä tíi hµnh ®éng giÕt chÕt con ngêi ®¸ng th¬ng nµy. TruyÖn ng¾n Khã mµ t×m ®ù¬c mét con ngêi tèt më ®Çu víi c©u chuyÖn vÒ mét chuyÕn ®i ch¬i hµi híc vµ vui vÎ cña mét gia ®×nh, nhng kÕt thóc víi hµnh vi tµn b¹o cña mét tªn cíp ®· ®ang t©m giÕt h¹i tÊt c¶ bµ vµ bè mÑ cïng nh÷ng ®øa con cña gia ®×nh nµy. Nhµ v¨n ®· ®ãng gãp vµo nghÖ thuËt hiÖn thùc chñ nghÜa víi phong çch hµi kÞch ®en hoÆc gäi lµ hµi hÞch u buån. §ãng gãp vµo nh÷ng çch t©n nghÖ thuËt cña chñ nghÜa hiÖn thùc cßn cã mét nh¸nh çc nhµ v¨n thuéc phong trµo Phôc Hng Harlem. Harlem lµ tªn gäi mét céng ®ång ngêi da ®en sèng ë ngo¹i « thµnh phè New York. Ngay tõ ®Çu thËp kû 20, céng ®ång nµy ®· næi tiÕng víi nhiÒu tµi n¨ng vµ s¸ng t¹o nghÖ thuËt cã ¶nh hëng kh¾p níc Mü. "Nh÷ng thanh ©m cña nh¹c Jazz cña ngêi Mü da ®en nh nh÷ng trËn gi«ng b·o cuèn d©ng kh¾p Hoa Kú. Nh÷ng ca sÜ vµ nh¹c sÜ nh Duke Ellington trë thµnh nh÷ng ng«i sao ®îc yªu mÕn ë Hoa Kú vµ c¶ h¶i ngo¹i. Bessie Smith vµ çc ca sÜ nh¹c Blue kh¸c biÓu diÔn nh÷ng bµi ca tr÷ t×nh thiÕt tha, t×nh tø, h¬i giÔu cît, ch©n thµnh vµ trµn trÒ c¶m xóc."27 Thêi kú nµy tªn tuæi mét sè nhµ v¨n xu«i da ®en còng næi lªn nh nh÷ng ng«i sao trªn v¨n ®µn Hoa Kú. Richard Wright (1908-1960) lµ nhµ v¨n Mü da ®en ®Çu tiªn ®îc ®«ng ®¶o b¹n ®äc Mü ®ãn ®äc mét çch nhiÖt t×nh. Nh÷ng t¸c phÈm thµnh c«ng nhÊt cña «ng gåm cã tËp truyÖn ng¾n díi tiªu ®Ò Nh÷ng ®øa con cña b¸c Tom (1938), tiÓu thuyÕt §øa con trai cña quª h¬ng (1940), tiÓu thuyÕt tù thuËt Chó nhãc ®en (1945) .v.v. §øa con trai cña quª h¬ng miªu t¶ cuéc ®êi cña Bigger Thomas, mét thanh niªn da ®en lín lªn trong 27 Ph¸c th¶o V¨n häc Mü. S®d. Tr.74

100

khu æ chuét cña thµnh phè Chicago. Do kh«ng cã häc vÊn, Thomas kiÕm sèng víi ®ång l¬ng rÎ m¹t trong çi xëng nhá cña «ng chñ ngêi da tr¾ng. Mét lÇn do hiÓu lÇm vµ trong t©m tr¹ng rèi ren, c¨ng th¼ng, Thomas ®· giÕt chÕt con g¸i cña «ng chñ. Råi trong tr¹ng th¸i ho¶ng lo¹n khi ch¹y trèn víi mét ®¸m ngêi ®uæi theo sau, anh giÕt lu«n c¶ c« ngêi yªu, v× sî r»ng c« ta ph¶n béi m×nh. Mét sè ngêi trong céng ®ång ngêi da ®en phª ph¸n t¸c phÈm nµy cña R. Wright, nhng dÇn dÇn lÞch sö ®· biÖn minh cho nhµ v¨n vµ chøng tá nh·n quan s¾c bÐn vµ s¸ng suèt cña «ng khi «ng chÜa mòi nhän phª ph¸n vµo tÖ ph©n biÖt chñng téc ®· x« ®Èy líp ngêi da ®en ®Õn bíc ®êng cïng vµ thËm chÝ dÉn ®Õn con ®êng ph¹m téi. Cïng víi R. Wright, thêi kú nµy, nhµ v¨n n÷ da ®en Zora Neale Hurston (1903-1960) còng ®em l¹i nh÷ng nÐt míi cho v¨n ®µn Mü. Çc tiÓu thuyÕt thµnh c«ng cña bµ gåm cã §«i m¾t hä híng vÒ thîng ®Õ ( 1937), VÕt bôi trªn ®-êng ( 1948). Phong çch cña bµ võa hµi híc võa bi kÞch vµ tiÕp thu mét çch cã s¸ng t¹o truyÒn thèng v¨n häc truyÒn khÈu cña ngêi Mü gèc Phi. §Æc biÖt lµ giai ®iÖu nh¹c Blue Ch©u Phi ®îc R. Wright vËn dông mét çch t¸o b¹o vµ trë thµnh dßng tr÷ t×nh võa ngät ngµo, võa cay ®¾ng vµ u buån man m¸c trong cÊu tróc ng«n tõ cña tiÓu thuyÕt . Tuy xu híng chñ nghÜa hiÖn thùc vÉn tiÕp tôc ph¸t triÓn cho ®Õn thêi kú ®¬ng ®¹i, nhng tõ thËp kû 20, trong v¨n häc Mü còng nh v¨n häc ph¬ng T©y ®· xuÊt hiÖn mét xu híng míi: xu híng v¨n häc hiÖn ®¹i chñ nghÜa. Nh÷ng biÕn chuyÓn m¹nh mÏ vÒ kinh tÕ- x· héi vµ c¶ cuéc chiÕn tranh thÕ giíi - hËu qu¶ cña sù bµnh tríng, giµnh giËt vµ tranh c-íp gi÷a çc níc t b¶n tõ ®Çu thÕ kû ®Òu lµ nh÷ng nguyªn nh©n s©u xa chuÈn bÞ cho sù ra ®êi cña xu híng nghÖ thuËt míi. Mét sè thanh niªn vèn lµ nhµ v¨n hoÆc sau nµy trë thµnh nhµ v¨n ®· tham gia chiÕn tranh hoÆc lµ trùc tiÕp chøng kiÕn vµ nÕm tr¶i s©u s¾c hËu qu¶ cña chiÕn tranh. H¬n ai hÕt, b»ng ngßi bót, hä thÓ hiÖn sù phÉn né, lßng c¨m ghÐt, ch¸n chêng ®èi víi x· héi hiÖn ®¹i vµ hä ®· ®em l¹i nh÷ng nÐt riªng, míi mÎ vµ ®éc ®¸o trong v¨n häc Mü. V× vËy trong v¨n häc Mü thËp kû 20, cã thÓ thÊy râ sù kh¸c biÖt cña hai thÕ hÖ çc nhµ v¨n: thÕ hÖ tríc chiÕn

101

tranh vµ thÕ hÖ sau chiÕn tranh. ThÕ hÖ tríc chiÕn tranh næi bËt ë ®Æc ®iÓm lµ t©m t vµ t×nh c¶m vÉn «m Êp niÒm hy väng ®èi víi sù ph¸t triÓn cña x· héi t b¶n. ThÕ hÖ sau chiÕn tranh næi bËt ë t tëng bi quan, vì méng nhng vÉn rÊt say mª ®èi víi nh÷ng t×m tßi vµ çch t©n nghÖ thuËt. Tiªu biÓu cho thÕ hÖ thø nhÊt lµ çc nhµ v¨n Gertrude Stein, Sherwood Anderson, Willa Cather, Sinclair Lewis. Tiªu biÓu cho thÕ hÖ thø hai lµ çc nhµ v¨n Fitzgerald, Ernest Hemingway, John Dos Passos, William Faulkner, Robert Cummings, Ring Lardner, Hart Crane.v.v. Do ch¸n ghÐt x· héi hiÖn ®¹i, thÕ hÖ nµy kh«ng b»ng lßng c¶ víi kü thuËt vµ h×nh thøc cña v¨n häc ®¬ng thêi. Trong bÇu kh«ng khÝ phi chÝnh trÞ ho¸ vµ lèi sèng dung tôc lan trµn trong x· héi mµ nhµ v¨n Cummings gäi lµ “thêi ®¹i cña ®«-la vµ nh÷ng ®iÒu v« nghÜa"28, çc nhµ v¨n nµy cµng m¶i mª ch¹y theo chñ nghÜa duy mü vµ nh÷ng thÝ nghiÖm vÒ h×nh thøc, nh÷ng t×m tßi vÒ phong çch nh»m “hoµ nhËp ng«n tõ hiÖn ®¹i chñ nghÜa víi mét thÕ giíi hiÖn ®¹i ho¸ mang th¬ng tÝch cña chiÕn tranh."29 Tõ ®Çu thÕ kû, hoµn c¶nh trong v¨n häc víi nh÷ng biÖt thù sang träng cña çc nhµ quÝ téc vµ çc chñ n« lÖ, çc trang tr¹i trång lóa hoÆc ch¨n nu«i gia sóc víi nh÷ng ®iÒn chñ giÇu cã vµ nh÷ng n«ng d©n cÇn cï, råi ®Õn nh÷ng khu ®µo má vµng víi nh÷ng ngêi lao ®éng gan d¹ vµ nh÷ng tªn cíp hung d÷ dÇn dÇn ®· nhêng chç cho cuéc sèng huyªn n¸o, sÇm uÊt cña çc ®« thÞ. Vµo n¨m 1905, cuèn s¸ch cã tiªu ®Ò Thµnh phè: niÒm hy väng cña nÒn d©n chñ cña nhµ khoa häc x· héi Frederich C. Howe cã ¶nh hëng rÊt lín ®èi víi x· héi Mü. T¸c gi¶ viÕt r»ng: “ChÝnh ë n¬i ®« thÞ, chóng ta t×m thÊy sù t¸i sinh cña nÒn d©n chñ." Ngay tõ cuèi thÕ kû XIX, trong v¨n häc Mü ®· xuÊt hiÖn nh÷ng nh©n vËt phi truyÒn thèng: nh÷ng c«ng nh©n, viªn chøc, çc nhµ doanh nghiÖp, nh÷ng ngêi da ®en, nh÷ng ngêi nhËp c, ®Æc biÖt lµ rÊt nhiÒu nh©n vËt phô n÷ dÊn th©n vµo cuéc sèng ®Çy biÕn ®éng. “VÊn ®Ò

28 DÉn l¹i trong Tõ t tëng thanh gi¸o ®Õn chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i. S®d. Tr. 278. 29 Nh trªn. Tr. 278

102

kinh tÕ vµ vÊn ®Ò phô n÷ ®· trë thµnh nguån míi mÎ vµ trung t©m cña çc ®Ò tµi."30 KÓ tõ ®©y, râ rµng lµ cÊu tróc biªn niªn, kü thuËt t¶ ch©n cña chñ nghÜa tù nhiªn vµ chñ nghÜa hiÖn thùc truyÒn thèng kh«ng thÓ nµo ®¸p øng ®îc tÝnh ®a d¹ng mu«n mÇu mu«n vÎ cña thÕ kû míi víi nhÞp ®iÖu gÊp g¸p, víi nh÷ng biÕn chuyÓn lµm ngêi ta cho¸ng v¸ng vµ cã thÓ lËt nhµo tËn gèc çc gi¸ trÞ lµm nÒn t¶ng cña x· héi. Çc nhµ v¨n hiÖn ®¹i chñ nghÜa võa lu«n lu«n tù ý thøc vÒ b¶n th©n võa rÊt coi träng h×nh thøc nghÖ thuËt. Hä sö dông çc biÖn ph¸p nghÖ thuËt vµ kü thuËt, kÓ c¶ kü thuËt miªu t¶ b¹o lùc vµ g©y "xèc" nh»m môc ®Ých thu hót ngêi ®äc. Hµng lo¹t t¸c gi¶ v¨n xu«i hiÖn ®¹i chñ nghÜa s¸ng t¹o ra nh÷ng h×nh thøc vµ thñ ph¸p rÊt kh¸c víi v¨n xu«i truyÒn thèng: miªu t¶ t©m lý kÕt hîp víi sù thÓ hiÖn câi v« thøc, thñ ph¸p ®ång hiÖn, cÊu tróc nh t¸ch ra thµnh nh÷ng phiÕn ®o¹n, cèt truyÖn nh¹t nhoµ, thËm chÝ kh«ng cßn cèt truyÖn, çch kÓ chuyÖn rÊt tù do, hÕt søc h¹n chÕ sù can thiÖp cña ngêi kÓ chuyÖn ®èi víi hµnh ®éng. Çc ®o¹n v¨n thêng xoay quanh mét h×nh tîng hoÆc mét t×nh tiÕt cã nhiÖm vô g¾n kÕt vµo nhau çc phiÕn ®o¹n tëng nh rêi r¹c cña v¨n b¶n. Theo quan niÖm cña çc nhµ hiÖn ®¹i chñ nghÜa, v¨n häc kh«ng thÓ hiÖn nh÷ng ý tëng kh¸i qu¸t nµo ®ã, mµ miªu t¶ nh÷ng sù vËt sèng ®éng, qua ®ã ngêi ®äc tù rót ra ý nghÜa kh¸i qu¸t. Còng v× vËy v¨n häc lµ gîi ý vµ ®Ò nghÞ chø kh«ng gi¸o huÊn. Ng«n tõ cña nhiÒu t¸c gi¶ cßn tá ra lµ kh«ng v¨n ch¬ng, hä thÝch sö dông nh÷ng tõ ng÷ th«ng tôc, kh«ng thÝch nh÷ng tõ ng÷ thi vÞ, hoa mü. §ång thêi v¨n xu«i hiÖn ®¹i chñ nghÜa ®· tiÕp thu kü thu©t vµ thñ ph¸p cña nh÷ng ngµnh nghÖ thuËt kh¸c nh héi ho¹, ®iªu kh¾c, kiÕn tróc vµ ®iÖn ¶nh. N÷ sÜ Gertrude Stein (1874- 1946) lµ ngêi cã c«ng ®Çu tuyªn truyÒn, cæ ®éng vµ b»ng thùc tÕ s¸ng t¸c më ®êng cho chñ nghÜa hiÖn ®¹i trong v¨n häc Mü. Vµo ®Çu thÕ kû, bµ ®Õn Paris vµ ng«i nhµ cña bµ lµ n¬i tËp hîp nhiÒu nhµ v¨n Mü mµ sau nµy ®· trë thµnh nh÷ng nghÖ sÜ tiªn phong cña chñ nghÜa hiÖn ®¹i. Stein cïng víi anh trai bµ lµ Leo ®· mua vµ su tÇm t¸c phÈm cña çc danh ho¹ 30 TiÓu thuyÕt Mü hiÖn ®¹i. S®d , Tr 9

103

CÐzanne, Gauguin, Renoir, Picasso .v.v. Cã lÇn bµ ®· nãi r»ng trong v¨n ch¬ng, bµ ®· lµm nh÷ng g× mµ Picasso lµm trong héi ho¹. Trong v¨n miªu t¶, bµ ®· l¾p ghÐp nh÷ng tõ b×nh thêng bªn c¹nh nhau ®Ó t¹o nªn nh÷ng Ên tîng bÊt ngê nhng cã søc biÓu c¶m vµ gîi nªn nh÷ng liªn t-ëng vÒ s¾c mÇu chãi s¸ng trong héi ho¹ hiÖn ®¹i, ®ång thêi nh÷ng côm tõ ®îc s¾p xÕp nh nh÷ng ®iÖp khóc gîi tíi nh÷ng h×nh thï l¸y ®i l¸y l¹i cña héi ho¹ trõu tîng. Trong t¸c phÈm cña bµ, ý nghÜa thêng lÖ thuéc vµo kü thuËt, còng nh trong héi ho¹ trõu tîng, chñ ®Ò kh«ng quan träng b»ng çc h×nh thï. T¸c phÈm cña Stein gåm cã truyÖn võa Ba cuéc ®êi (1905), tËp th¬ Nh÷ng çi khuy mÒm m¹i (1914) , Tù thuËt do Alice B. Toklas ghi chÐp (1933) TiÓu sö Picasso (1938), tiÓu thuyÕt Ida (1941) cïng víi nhiÒu ký sù, mét sè c«ng tr×nh vÒ lý luËn phª b×nh v¨n häc, nghÖ thuËt viÕt v¨n, nhiÒu tËp bµi gi¶ng ë mét sè trêng ®¹i häc. Tuy nhiªn t¸c phÈm cña bµ Ýt ®îc ngêi ®äc hoan nghªnh, mµ chñ yÕu cã gi¸ trÞ nh nh÷ng thÝ nghiÖm vÒ sù ®æi míi kü thuËt v¨n ch¬ng cña thêi ®¹i.

Nh÷ng nhµ v¨n ®Çu tiªn thùc sù cã nh÷ng ®ãng gãp to lín vµo sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña chñ nghÜa hiÖn ®¹i chÝnh l¹i lµ çc m«n ®Ö trÎ tuæi cña Stein, nh÷ng ngêi ®· v« h×nh trung ®îc ®µo luyÖn trong çi phßng kh¸ch vµ phßng su tËp tranh cña bµ: F. Scott Fitzgerald, Ernest Hemingway. Trong ng«i nhµ cña Gertrude Stein còng diÔn ra cuéc gÆp gì cña hai thÕ hÖ çc nhµ v¨n tríc vµ sau chiÕn tranh vµ hä cïng nhau trao ®æi bµn b¹c vÒ nh÷ng vÊn ®Ò çch t©n v¨n häc nghÖ thuËt sao cho nhÞp bíc víi nh÷ng ph¸t triÓn cña kinh tÕ vµ khoa häc kü thuËt trong thÕ kû míi. Lóc ®ã, do ¶nh hëng cña chiÕn tranh, phÇn lín çc nhµ v¨n thuéc thÕ hÖ sau chiÕn tranh ®Òu tr¶i qua nh÷ng bÊp bªnh sãng giã. Fitzgerald ®· dù kho¸ huÊn luyÖn trong mét trêng qu©n sù cña Mü, Faulkner ®· tham gia trêng ®µo t¹o phi c«ng ë Canada, nhng hä cha kÞp ra chiÕn tr-êng, th× chiÕn tranh ®· kÕt thóc. Cßn Hemingway phôc vô trong ®éi « t« cøu th¬ng vµ bÞ th¬ng ë chiÕn trêng Itali. Sau chiÕn tranh, kh«ng cã nghÒ nghiÖp æn ®Þnh,

104

hä kiÕm sèng b»ng nghÒ viÕt b¸o råi chuyÓn sang viÕt v¨n. T¸c phÈm thµnh c«ng nhÊt cña F. Scott Fitzgerald (1896- 1940) gåm nhiÒu truyÖn ng¾n vµ çc tiÓu thuyÕt PhÝa bªn nµy cña thiªn ®êng (1920), Çi ®Ñp vµ çi tåi tÖ (1922), Trêi ®ªm ªm ¶ ( 1934). §Æc biÖt tiÓu thuyÕt Gatsby cõ kh«i (1925) ®· ®îc ®¸nh gi¸ lµ mét trong nh÷ng kiÖt t¸c cña v¨n häc Mü vµ lµ t¸c phÈm ®Çu tiªn rÊt tiªu biÓu cho nh÷ng çch t©n cña chñ nghÜa hiÖn ®¹i. Sè phËn cña nh©n vËt chÝnh, Gatsby chuyÓn biÕn tõ c¶nh ®êi nghÌo khæ lªn ®Þa vÞ giÇu sang råi sau ®ã r¬i xuèng vùc th¼m cña thÊt b¹i vµ tiªu vong. TiÓu thuyÕt víi mét dung lîng t¬ng ®èi nhá (trªn 200 trang) nhng l¹i kh¾c häa c¶ mét thêi ®¹i khi con ngêi Mü dÊn th©n vµo cuéc sèng cña x· héi hiÖn ®¹i víi nh÷ng m©u thuÉn kh«ng thÓ nµo ®iÒu hoµ gi÷a chñ nghÜa vËt chÊt vµ t×nh ngêi, gi÷a c¬ may th¨ng tiÕn vµ nh÷ng c¬n ¸c méng, gi÷a giÊc m¬ ®Ñp Hoa Kú vµ bi kÞch sôp ®æ. Trong t¸c phÈm nµy, chñ ®Ò vÒ giÊc m¬ ®Ñp trong x· héi t b¶n ®· ®îc t¸c gi¶ s¸ng t¹o víi nh÷ng nÐt míi. So víi chñ ®Ò nµy trong v¨n häc Ch©u ¢u, t¸c gi¶ ®· t« ®Ëm thªm mÇu s¾c l¹c quan trµn trÒ hy väng, nhng còng v× thÕ kÕt thóc bi th¶m l¹i cµng t¹o nªn d vÞ bi th¬ng vµ cay ®¾ng. Ernest Hemingway ( 1899-1961) ®· s¸ng t¹o nªn nh÷ng truyÖn ng¾n vµ tiÓu thuyÕt víi phong çch ®éc ®¸o v« song. T¸c phÈm cña «ng ®îc ®¸nh gi¸ cao trªn toµn thÕ giíi, kÓ c¶ çc níc x· héi chñ nghÜa. Hai tËp truyÖn ng¾n cña «ng Ba truyÖn ng¾n vµ mêi bµi th¬ (1923), Trong thêi ®¹i cña chóng ta (1925) ngay tõ khi ra ®êi ®· khiÕn giíi phª b×nh vµ b¹n ®äc ph¶i ng¹c nhiªn tríc mét phong çch vµ kü thuËt rÊt kh¸c víi truyÒn thèng. Çc tiÓu thuyÕt MÆt trêi vÉn mäc( 1926), VÜnh biÖt vò khÝ (1929), Chu«ng nguyÖn hån ai (1940), mét sè truyÖn ng¾n vµ ®Æc biÖt truyÖn ng¾n TuyÕt trªn ®Ønh Kilimanjaro vµ Cuéc ®êi h¹nh phóc ng¾n ngñi cña Francis Macomber in trong tËp Bèn m¬i chÝn truyÖn ng¾n ®Çu tiªn (1938) ®Òu ®îc xÕp vµo hµng nh÷ng t¸c phÈm xuÊt s¾c nhÊt cña v¨n häc Mü. TruyÖn võa ¤ng giµ vµ biÓn c¶ (1952) trë thµnh mét trong nh÷ng kiÖt t¸c cña v¨n häc thÕ giíi vµ lµ c¨n cø chñ yÕu

105

khiÕn nhµ v¨n ®îc tÆng gi¶i thëng Nobel. Hemingway mang ®Õn cho v¨n häc Mü nh÷ng kiÓu nh©n vËt hoµn toµn míi. §ã kh«ng ph¶i lµ nh÷ng nh©n vËt thÝch m¬ méng vµ c¶m xóc, mµ lµ nh÷ng ngêi ®Êu bß tãt, nh÷ng ngêi lÝnh, nh÷ng ngêi ®i s¨n b¾n, nh÷ng nhµ thÓ thao cøng r¾n vµ c¬ng nghÞ. Khi lµ nh©n vËt trÝ thøc, th× hä thêng d»n vÆt vµ vì méng. Còng do ®Æc ®iÓm ®ã, nh÷ng n¨m gÇn ®©y, phong trµo phª b×nh v¨n häc n÷ quyÒn ë Mü ®· phª b×nh nhµ v¨n lµ qu¸ ®Ò cao tÝnh nam nhi cña ®µn «ng vµ h¹ thÊp n÷ giíi. Cèng hiÕn lín cña Hemingway ®èi víi v¨n häc hiÖn ®¹i chñ nghÜa lµ ë lèi v¨n trÇm lÆng, l¹nh lïng, s¾c bÐn, kh¸ch quan ho¸ tèi ®a ®èi tîng miªu t¶, khiÕn ngêi ®äc c¶m nhËn nh ®ang sèng cïng víi nh©n vËt, ®au nçi ®au cña nh©n vËt, phÉn né vµ ch¸n ch¬ng cïng víi nçi c¨m giËn vµ buån ch¸n cña nh©n vËt. NghÖ thuËt miªu t¶ cña «ng ®îc c« ®Æc ®Õn møc tèi ®a, dung lîng kh«ng lín nh-ng néi dung vµ ý tëng l¹i gîi më ®Õn v« h¹n. NghÖ thuËt kÓ chuyÖn còng ®îc Hemingway ®æi míi mét çch m¹nh mÏ. Trong tiÓu thuyÕt cña «ng nhiÒu khi lêi tù sù ®îc rót gän mét çch tèi ®a vµ lóc th× ®a vµo mét tû lÖ lín lêi ®èi tho¹i, lóc th× ®a vµo nh÷ng dßng ý thøc xen kÏ gi÷a çc hµnh ®éng. Trong khi ®ã, v¨n xu«i cña William Faulkner (1897- 1962) l¹i næi bËt ë dßng ý thøc triÒn miªn, cã khi tëng nh lµ bÊt tËn. Çc tiÓu thuyÕt thµnh c«ng nhÊt cña «ng gåm cã ¢m thanh vµ cuång né (1929), Khi t«i n»m ng¾c ngo¶i (1930), ¸nh s¸ng th¸ng t¸m (1932), ¤i, Absalom, Absalom! (1936), Xãm nhá (1940), ThÞ trÊn ( 1957), Toµ nhµ ( 1959) .v.v. HiÓn nhiªn lµ Faulkner ®· tiÕp thu nghÖ thuËt dßng ý thøc cña James Joyce, nhng ®ång thêi «ng còng ®em l¹i nhiÒu çi míi so víi ngêi ®i tríc. Trong cÊu tróc tiÓu thuyÕt cña «ng, dßng ý thøc lu«n ®i kÌm víi nhiÒu ®iÓm nh×n vµ nhiÒu giäng ®iÖu. Nhµ v¨n ®· s¸ng t¹o ra c¶ mét vïng ®Þa lý theo trÝ tëng tîng víi çi tªn kh«ng cã trong b¶n ®å níc Mü. §ã lµ huyÖn Yoknapatawpha víi thÞ trÊn Jefferson lµm nÒn cho hµnh ®éng trong nhiÒu tiÓu thuyÕt. ë çi huyÖn nµy, çc nh©n vËt thuéc nhiÒu gia ®×nh cã quan hÖ víi nhau vµ ®îc kh¾c ho¹ xuyªn suèt mÊy thÕ hÖ çc

106

chñng téc da ®á, ngêi gèc Phi, ngêi gèc Ch©u ¢u vµ nhiÒu ngêi lai t¹p. Còng v× vËy nhiÒu dßng ý thøc ph¸t triÓn song song víi dßng lÞch sö. John Dos Passos (1896-1970) quan t©m tíi viÖc bao qu¸t vµ ph¶n ¸nh mét çch ch©n x¸c thùc t¹i vµ lÞch sö cña níc Mü, ®ång thêi «ng còng cã nh÷ng ®ãng gãp ®èi víi kü thuËt vµ thi ph¸p cña chñ nghÜa hiÖn ®¹i. S¸ng t¸c cña nhµ v¨n gåm nhiÒu thÓ lo¹i: tiÓu thuyÕt, th¬, ký, phãng sù, tiÓu sö, tiÓu luËn, s¸ch du lÞch. Trong chiÕn tranh, còng nh Hemingway, «ng tham gia ®éi cøu th¬ng vµ qu©n y ë chiÕn trêng. Nh÷ng kinh nghiÖm thùc tÕ lµ c¬ së ®Ó «ng cho ra ®êi hai cuèn tiÓu thuyÕt nãi vÒ nh÷ng tæn th¬ng vµ mÊt m¸t cña nh÷ng con ngêi trÎ tuæi trong chiÕn tranh: Vµo ®êi (1917), Ba ngêi lÝnh (1921). T¸c phÈm thµnh c«ng nhÊt vµ cã nh÷ng çch t©n vÒ thÓ lo¹i vµ kü thuËt cña «ng lµ tiÓu thuyÕt bé ba kh¸ ®å sé nhan ®Ò Hoa Kú: TËp 1, VÜ tuyÕn 42 (1930), TËp 2, N¨m 1919 (1932), TËp 3, Kho¶n tiÒn kÕch sï (1936). Nhµ v¨n kh¾c ho¹ sè phËn cña nhiÒu nh©n vËt thuéc nhiÒu tÇng líp ngêi trªn çi nÒn sö thi cña x· héi Hoa Kú, mét x· héi ®ang trªn ®µ ph¸t triÓn theo quÜ ®¹o cña kinh tÕ thÞ trêng, nhng l¹i trît xuèng çi dèc cña sù sôp ®æ vÒ ®¹o ®øc vµ tinh thÇn. §©y lµ t¸c phÈm ®a thÓ lo¹i, gåm c¶ th¬ v¨n xu«i, dßng ý thøc vµ c¶ nh÷ng thÓ lo¹i “phi tiÓu tiÓu thuyÕt" ( ch÷ dïng cña Milan Kundera)."31 Xen kÏ víi hµnh ®éng cña çc nh©n vËt lµ nh÷ng tiªu ®Ò trªn b¸o chÝ ®¬ng thêi, nh÷ng bµi ca nh¹c Pop, nh÷ng qu¶ng ço kinh doanh, tiÓu sö cña nh÷ng ngêi Mü quan träng thêi kú ®ã, nh nhµ ph¸t minh Thomas Edison, ngêi tæ chøc lao ®éng Eugene Debs, siªu sao ®iÖn ¶nh Rudolph Valentino, nhµ tµi chÝnh J. P. Morgan, nhµ x· héi häc Thorstein Veblen.v.v. YÕu tè t liÖu ®îc t¸c gi¶ sö dông nh "èng kÝnh camera" lóc th× quay chËm, lóc th× lia nhanh, khiÕn cho ngêi ®äc nh ®ang hÝt thë trong bÇu kh«ng khÝ mu«n h×nh mu«n vÎ vµ s«i ®éng cña x· héi ®¬ng thêi. Nh trªn ®· nãi chñ nghÜa hiÖn ®¹i xuÊt hiÖn vµo thêi kú chñ nghÜa t b¶n ph¸t triÓn vµ g¾n liÒn víi nh÷ng t×m 31 Milan Kundera. NghÖ thuËt tiÓu thuyÕt. NXB §µ N½ng. 1998. Trang 79

107

tßi vµ s¸ng t¹o vÒ çc h×nh thøc nghÖ thuËt kh¸c l¹ víi truyÒn thèng. Nhng trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña çc xu híng nghÖ thuËt, còng cã nh÷ng hiÖn tîng v¨n häc chøa chÊt trong b¶n th©n nã mèi m©u thuÉn: néi dung th× mang tÝnh truyÒn thèng, nhng l¹i cã nhiÒu ®æi míi vÒ h×nh thøc vµ thùc sù cã t¸c ®éng vµ ¶nh hëng ®èi víi çc nhµ v¨n hiÖn ®¹i chñ nghÜa. §ã chÝnh lµ trêng hîp vÒ phong trµo cña nh÷ng nhµ v¨n ®îc gäi lµ Nh÷ng ngêi xa l¸nh ë miÒn Nam níc Mü. Suèt tõ thêi néi chiÕn cho ®Õn mÊy thËp kû ®Çu cña thÕ kû XX, miÒn nam níc Mü vÉn ®-îc coi lµ vïng l¹c hËu vÒ kinh tÕ vµ rÊt tai tiÕng vÒ tÖ ph©n biÖt chñng téc vµ thãi mª tÝn dÞ ®oan trong x· héi. Phong trµo nµy ®îc gäi theo tªn cña T¹p chÝ Nh÷ng Ngêi Xa L¸nh ( The Fugitive , 1922- 1925) do mét nhãm çc nhµ th¬ vµ nhµ v¨n s¸ng lËp. Çc chñ so¸i cña phong trµo nµy lµ nhµ th¬, nhµ lý luËn vµ phª b×nh John Crow Ransom, nhµ th¬, nhµ tiÓu thuyÕt vµ nhµ lý luËn Robert Penn Warren, nhµ lý luËn Cleanth Brooks vµ nhµ th¬ Allen Tate. Phong trµo nµy b¸c bá nh÷ng gi¸ trÞ ®« thÞ vµ th¬ng m¹i cña miÒn b¾c vµ chñ tr¬ng mét nÒn v¨n ho¸ quÝ téc th nhµn vµ æn ®Þnh cña miÒn nam víi kinh tÕ trang tr¹i vµ ®Æt trªn c¬ së cña chñ nghÜa nh©n v¨n cæ ®iÓn vµ c¬ ®èc gi¸o. Nhng vÒ h×nh thøc cña v¨n häc, hä l¹i chñ tr-¬ng tu©n theo t duy thÈm mü cña chñ nghÜa hiÖn ®¹i. N¨m 1941, Ransom cho xuÊt b¶n tuyÓn tËp lý luËn phª b×nh víi nhan ®Ò Phª b×nh míi, trong ®ã t¸c gi¶ ®Ò xuÊt mét ph¬ng ph¸p phª b×nh kh¸c víi ph¬ng ph¸p qu¸ chó ý tíi lÞch sö vµ tiÓu sö nhµ v¨n cña phª b×nh truyÒn thèng. Theo Ransom vµ nhãm v¨n häc nµy, Phª b×nh míi tËp trung chó ý vµo çc yÕu tè h×nh thøc nh h×nh tîng, t©m lý, nhÞp ®iÖu, ng«n tõ, thanh ©m, Èn dô, biÓu tîng.v.v. Phª b×nh míi trë thµnh ph¬ng ph¸p tiÕp cËn vµ phª b×nh chñ ®¹o ë Hoa Kú vµo thËp kû 40 vµ 50, bëi v× nã rÊt phï hîp víi viÖc ph©n tÝch t¸c phÈm cña çc nhµ v¨n hiÖn ®¹i chñ nghÜa vèn næi bËt ë çc yÕu tè kü thuËt, cÊu tróc, huyÒn tho¹i vµ ph©n t©m häc kiÓu Freud. ChÝnh do sù ®æi míi t¸o b¹o vÒ lý luËn phª b×nh v¨n häc, phong trµo Nh÷ng ngêi xa l¸nh cã nh÷ng ®ãng gãp quan träng vµo sù ph¸t triÓn vît bËc cña v¨n häc ë miÒn

108

Nam vµ ph¸t huy vai trß dÉn ®Çu trong çc nÒn v¨n häc cã tÝnh ®Æc thï khu vùc trong toµn câi Hoa Kú. VÒ mÆt ®Ò tµi, mü häc vµ nh÷ng çch t©n nghÖ thuËt, phong trµo Nh÷ng ngêi xa l¸nh vµ Phª b×nh míi ®· t¹o tiÒn ®Ò cho sù xuÊt hiÖn cña nh÷ng nhµ v¨n kiÖt xuÊt c¶ trong xu híng v¨n häc chñ nghÜa hiÖn thùc còng nh chñ nghÜa hiªn ®¹i ë miÒn nam Hoa Kú tõ thËp kû 40 ®Õn thêi kú ®¬ng ®¹i mµ ë phÇn trªn ®· ®Ò cËp: Ellen Glasgow, Thomas Wolfe, Katherine Anne Porter, William Faulkner, Flannery O'Connor, Eudora Welty.v.v.. Trong v¨n häc Mü nöa sau thÕ kû XX, ®· xuÊt hiÖn mét xu híng nghÖ thuËt míi: chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i. Tuy vËy, ®Õn thêi kú nµy kh«ng ph¶i lµ çc xu híng chñ nghÜa hiÖn thùc vµ chñ nghÜa hiÖn ®¹i ®· chÊm døt vai trß cña chóng. Ngîc l¹i, vÉn cã nh÷ng nhµ v¨n xuÊt s¾c ®i theo çc xu híng nghÖ thuËt nµy. TÊt nhiªn lµ trong giai ®o¹n míi cña lÞch sö l¹i xuÊt hiÖn nh÷ng qu¸ tr×nh míi cña sù tÝch hîp vµ giao lu gi÷a çc xu híng nghÖ thuËt kh¸c nhau. §ã lµ nh÷ng vÊn ®Ò sÏ ®îc ®Ò cËp trong ch¬ng 9 cña cuèn s¸ch nµy.

Ch¬ng 5 Theodore Dreiser (1871-1945)

109


Cha mÑ Theodore Dreiser ®Òu lµ ngêi nhËp c vµo Mü: cha tõ níc §øc tíi vµ mÑ lµ ngêi lai §øc vµ Moravi. Thêi th¬ Êu, Dreiser sèng ë miÒn trung t©y. Cha mÑ chó bÐ lu«n di chuyÓn tõ thÞ trÊn nµy ®Õn thÞ trÊn kh¸c víi hy väng kiÕm ®îc c«ng viÖc cã thu nhËp æn ®Þnh ®Ó nu«i sèng mét gia ®×nh lín. Anh c¶ Dreiser vÒ sau trë thµnh diÔn viªn hµi kÞch vµ nh¹c sÜ næi tiÕng. Trõ Dreiser ra, nh÷ng ngêi con kh¸c ®Òu kh«ng thµnh ®¹t vµ ®Òu chèng l¹i tÝn ®iÒu ®¹o Thiªn Chóa gi¸o qu¸ kh¾c nghiÖt cña ngêi cha. Vµi ngêi dÝnh lÝu vµo téi ph¹m cßn mÊy chÞ em g¸i th× cã quan hÖ víi nh÷ng ®µn «ng ®· cã vî. ViÖc häc hµnh cña Dreiser còng bÞ lì dë. Nhê sù gióp ®ì cña mét thÇy gi¸o tiÓu häc rÊt nh©n hËu, anh ®îc häc t¹i ®¹i häc Indiana mét n¨m trêi, tõ n¨m 1889 ®Õn 1890. Sau ®ã anh b¾t ®Çu bíc vµo nghÒ lµm b¸o vµ viÕt cho c¸c tê b¸o ë Chicago, St. Louis vµ Pittsburgh. Thêi kú nµy, anh ®äc tiÓu thuyÕt cña Balzac vµ c¸c t¸c phÈm triÕt häc cña Huxley, Tyndall vµ Spencer. VÒ sau, nh÷ng t¸c gi¶ nµy ®Òu cã ¶nh hëng ®Õn t tëng vµ s¸ng t¸c cña Dreiser. N¨m 1899, «ng kiÕm sèng b»ng nghÒ lµm b¸o tù do ë thµnh phè New York. Nghe theo sù khuyÕn khÝch cña

110

mét ngêi b¹n, «ng dùa vµo c©u chuyÖn cña mét ngêi chÞ cña «ng ®Ó s¸ng t¸c tiÓu thuyÕt mµ «ng ®Æt tªn lµ C« Carrie (1900). §ã lµ mét t¸c phÈm tiªu biÓu cña xu h-íng chñ nghÜa tù nhiªn trong v¨n häc Mü vµ cã gi¸ trÞ nh mét tiÕng chu«ng c¶nh tØnh vÒ t×nh tr¹ng b¨ng ho¹i ®¹o ®øc vµ t×nh ngêi trong hoµn c¶nh c«ng nghiÖp ho¸ vµ ®« thÞ ho¸. Nhng thêi ®ã, ngêi ta cha nhËn thøc ®îc gi¸ trÞ phª ph¸n cña t¸c phÈm. Do bµ vî cña «ng chñ nhµ xuÊt b¶n sau khi ®äc t¸c phÈm, c¶m thÊy bÞ chÊn ®éng d÷ déi tríc thãi vô lîi cña nh©n vËt c« Carrie vµ khiÕn cho «ng chñ sî g©y d luËn xÊu trong x· héi, bÌn cho ngõng ph¸t hµnh cuèn s¸ch. ThÊt b¹i nµy trong s¸ng t¸c ®Çu tay céng thªm víi nh÷ng trôc trÆc trong h«n nh©n thêi kú n¨m 1902 khiÕn Dreiser bÞ suy nhîc thÇn kinh nghiªm träng. ¤ng anh c¶ lµ Paul ®· ®a Dreiser vÒ nhµ m×nh ch¨m sãc vµ ®iÒu trÞ bÖnh. Sau khi khái bÖnh, n¨m 1904, Dreiser l¹i trë vÒ lµm b¸o, nhng suèt b¶y n¨m trêi kh«ng hÒ cã ý ®Þnh s¸ng t¸c v¨n ch¬ng, tuy n¨m 1907, C« Carrie ®îc t¸i b¶n vµ ph¸t hµnh rÊt thµnh c«ng. Sau khi bÞ lo¹i bá khái mét chøc vô cã nhiÒu thu nhËp trong C«ng ty xuÊt b¶n Butterick, «ng hoµn thµnh vµ xuÊt b¶n tiÓu thuyÕt Jennie Gerhardt (1911). T¸c phÈm nµy cïng víi C« Carrie ®· kh¼ng ®Þnh vÞ trÝ v÷ng vµng cña Dreiser trong hµng ngò nh÷ng µ v¨n tiªn phong trong c«ng viÖc dïng ngßi bót nghÖ thuËt phª ph¸n t×nh tr¹ng bÊt c«ng, bÊt b×nh ®¼ng trong x· héi hiÖn ®¹i.

111

Nh©n vËt chÝnh trong hai t¸c phÈm nµy ®Òu lµ hai c« g¸i xinh ®Ñp vµ ®Òu xuÊt th©n tõ tÇng líp d©n nghÌo, nhng l¹i thÓ hiÖn hai xu híng nghÖ thuËt rÊt kh¸c nhau. 14 n¨m tiÕp sau n¨m 1911 lµ thêi kú nhµ v¨n s¸ng t¸c rÊt sung søc vµ dåi dµo. Nhng ®èi víi çc tiÓu thuyÕt nh Nhµ tµi chÝnh (1912), Ngêi khæng lå (1914), Con ng-êi thiªn tµi (1915), do ngßi bót phª ph¸n gay g¾t x· héi Mü vµ miªu t¶ t×nh dôc kh¸ ®Ëm nÐt, nªn quan chøc kiÓm duyÖt 14 n¨m tiÕp sau n¨m 1911 lµ thêi kú nhµ v¨n s¸ng t¸c rÊt sung søc vµ dåi dµo. Nhng ®èi víi çc tiÓu thuyÕt nh Nhµ tµi chÝnh (1912), Ngêi khæng lå (1914), Con ng-êi thiªn tµi (1915), do ngßi bót phª ph¸n gay g¾t x· héi Mü vµ miªu t¶ t×mh dôc kh¸ ®Ëm nÐt, nªn quan chøc kiÓm duyÖt thêng buéc t¸c gi¶ ph¶i söa ch÷a l¹i hoÆc cã khi bÞ cÊm ph¸t hµnh. Nhµ v¨n ph¶i mÊt nhiÒu søc lùc cïng nhµ phª b×nh H.L. Mencken vµ chñ nhµ xuÊt b¶n lµ Horace Liveright ®Êu tranh víi çc lùc lîng ®¹i diÖn cho t tëng ®¹o thanh gi¸o vµ ph¸i h÷u trong çc phiªn toµ vµ trong thÞ trêng v¨n ch¬ng. Råi nh÷ng cuéc tranh c·i víi çc quan chøc kiÓm duyÖt tiÕp sau ®ã ®· khiÕn «ng ch¸n n¶n vµ kiÖt søc. Hai thËp kû sau khi t¸c phÈm Bi kÞch Mü (1925) ra ®êi, «ng míi cho xu¸t b¶n hµng lo¹t t¸c phÈm th¬ ca, truyÖn ng¾n, ký sù du lÞch, nghiªn cøu triÕt häc, nh÷ng

112

bµi b¸o, kÞch vµ mét cuèn tù thuËt nhan ®Ò R¹ng ®«ng (1931). Tõ cuèi n¨m 1927 ®Õn ®Çu n¨m 1928, «ng ®i th¨m n-íc Nga X« ViÕt. KÕt qu¶ cña chuyÕn ®i nµy dÉn tíi viÖc xuÊt b¶n cuèn s¸ch Dreiser ng¾m nh×n níc Nga (1928). Vµo thËp kû 30 vµ 40, «ng tham gia ho¹t ®éng trong phong trµo giai cÊp v« s¶n vµ vµo gi÷a n¨m 1945, «ng ®îc kÕt n¹p vµo §¶ng Céng S¶n Mü. Nhng cuèi n¨m ®ã, Dreiser qua ®êi t¹i Hollywood. Trong c¸c di c¶o cña «ng cßn l¹i, ngêi ta ®· chØnh lý vµ cho xuÊt b¶n hai cuèn tiÓu thuyÕt n÷a cña nhµ v¨n: §ª ch¾n sãng (1946), Con ngêi kh¾c kû (1947). Cuèn s¸ch cuèi cïng nµy lµ tËp ba cña tiÓu thuyÕt bé ba Kh¸t Väng. (tËp 1 lµ Nhµ tµi chÝnh vµ tËp 2 lµ Ngêi khæng lå).

II . So s¸nh thi ph¸p chñ nghÜa tù nhiªn víi thi ph¸p chñ nghÜa hiÖn thùc trong hai t¸c phÈm cña Dreiser

Theodore Dreiser lµ mét trong sè nh÷ng nhµ v¨n Mü s¸ng t¸c hµng lo¹t tiÓu thuyÕt, truyÖn ng¾n, ký vµ tïy bót víi néi dung kh¾c häa nh÷ng mÆt tiªu cùc cña x· héi Mü trong giai ®o¹n c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn đại ho¸. Đầu thế kỷ

XX, Mỹ trở thành nước dứng đầu thế giới về sự phồn vinh và phát triển

113

mạnh mẽ về khoa học kỹ thuật, nhưng ở nước Mỹ vẫn tồn tại hàng loạt

vấn đề nan giải như sự chênh lệch và bất bình đẳng giữa giầu và nghèo, số

phận bấp bênh của tầng lớp lao động bị cơn lốc công nghiệp hoá cuốn

tung ra khỏi đồng quê yên tĩnh và bị ném vào các đô thị đông đúc, ô

nhiễm, đầy rủi ro và bất trắc. Các tiểu thuyết của Dreiser đã miêu tả một

cách sống động và chân thực cuộc sống của người Mỹ trong những điều

kiện phát triển năng động nhưng hết sức căng thẳng của kinh tế thị

trường. Nước ta đang ở thời kỳ đầu của công nghiệp hoá và hiện đại hoá,

nên bạn đọc Việt Nam có thể qua tác phẩm của Dreiser rút ra được những

bài học bổ ích về đạo đức, về lối sống và mối quan hệ giữa người và

người.

Tiếp cận tác phẩm văn học dưới góc độ của những vấn đề xã hội - đạo

đức rất phù hợp với xu hướng sáng tác của Dreiser, vì nhà văn này khắc

hoạ cuộc sống theo phương pháp của chủ nghĩa tự nhiên. Từ điển Bách

Khoa Vi Tính Encarta 2004 nhận xét rằng Theodore Dreiser là “nhà tiểu

thuyết .. thuộc trường phái chủ nghĩa tự nhiên. Tuy một số nhà phê bình

cho rằng phong cách của ông rườm rà và nặng nề, nói chung ông được

thừa nhận là một nhà tiền phong của nền văn học Mỹ.”32 Dreisser tiếp thu

phương pháp chủ nghĩa tự nhiên của nhà văn Pháp, Émile Zola (1840-

1902) , đồng thời vận dụng một cách sáng tạo vào hoàn cảnh xã hội Mỹ.

Xu hướng chủ nghĩa tự nhiên của Zola và Dreiser xuất phát từ cơ sở

khoa học của chủ nghĩa Darwin và phản ứng lại xu hướng chủ nghĩa lãng

mạn. Theo sự nhìn nhận của Zola, chủ nghĩa lãng mạn thiên về đề cao và

ngợi ca lý tưởng về cái đẹp và cái thiện mà xa rời hiện thực xã hội. Zola

còn gọi chủ nghĩa lãng mạn là "chủ nghĩa lý tưởng". Zola viết rằng:

32 Microsoft Encarta Encyclopedia 2004. Tiểu mục “Literature. Theodore Dreiser”

114

"Danh từ chủ nghĩa lý tưởng là nhằm vào những tác giả thoát ly sự quan

sát và thực nghiệm, xây dựng tác phẩm của họ trên cơ sở siêu nhiên và

không hợp lý, tóm lại là họ thừa nhận rằng ngoài tính quyết định của các

hiện tượng ra còn có những sức mạnh thần bí."33 Bác bỏ chủ nghĩa lãng

mạn, Zola và Dreiser chủ trương xây dựng sáng tác theo phương pháp của

nhà khoa học.

"Chúng ta thấy nhà tiểu thuyết vừa là người quan sát, lại vừa là người

thực nghiệm. Với tư cách là người quan sát, anh ta đưa ra những sự thật

đã quan sát được, xác định xuất phát điểm, xây dựng một môi trường

vững chắc, để cho nhân vật có thể hoạt động trong môi trường đó và các

hiện tượng có thể triển khai ở đó. Rồi sau đó người thực nghiệm sẽ xuất

hiện, anh ta tiến hành cuộc thực nghiệm, tôi muốn nói rằng anh ta để cho

nhân vật hoạt động trong một câu chuyện đã được sắp đặt nhằm vạch rõ

rằng những sự thật liên tục xuất hiện trong truyện kể là phù hợp với yêu

cầu của việc nghiên cứu hiện tượng quyết định luận."34

Ở đây Zola nói về việc nhà tiểu thuyết quan sát, khảo sát, phân tích cuộc

sống hiện thực, rồi từ cơ sở đó sáng tạo ra nhân vật và cốt truyện. Ông

cho rằng đó là tính khoa học và tính chân thực của loại tiểu thuyết mà ông

gọi là "tiểu thuyết thực nghiệm". Theo ông loại tiểu thuyết này thay thế

cho loại "tiểu thuyết thuần tuý là tưởng tượng" mà ông có ý ám chỉ tiểu

thuyết lãng mạn.

Nguyên lý của tiểu thuyết chủ nghĩa tự nhiên có thể tóm lược như sau:

"Các nhà văn chủ nghĩa tự nhiên xem xét hành vi con người chịu sự kiểm

soát của bản năng, cảm xúc hoặc các điều kiện xã hội và kinh tế, đồng

thời bác bỏ ý chí tự do và thay vào đó là sự tiếp thu với một mức độ lớn

33 Émile Zola. Bàn về tiểu thuyết thực nghiệm. Bản dịch Trung văn. Tuyển tập những tác phẩm nổi tiếng trong lý luận văn nghệ phương tây. NXB Đại học Bắc Kinh. Tập 2. Tr. 24034 Như trên. Tr. 228

115

quyết định luận sinh học của Charles Darwin và quyết định luận kinh tế

của Karl Marx."35

Dreiser sử dụng phương pháp chủ nghĩa tự nhiên để quan sát, phân tích

và miêu tả xã hội Mỹ vào cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX. C« Carrie (Sister Carrie) (1900) lµ tiÓu thuyÕt ®Çu tay cña nhµ v¨n. Qua t¸c phÈm nµy, t¸c gi¶ ®· rung lªn tiÕng chu«ng c¶nh tØnh vÒ t×nh tr¹ng b¨ng ho¹i ®¹o ®øc vµ t×nh ngêi trong hoµn c¶nh cña kinh tÕ thÞ trêng. Nhng thêi ®ã, ngêi ta cha nhËn thøc ®îc ý nghÜa phª ph¸n cña t¸c phÈm. Do bµ vî cña «ng chñ Nhµ xuÊt b¶n Doubleday Page Company sau khi ®äc t¸c phÈm, c¶m thÊy bÞ chÊn ®éng d÷ déi tríc thãi vô lîi cña nh©n vËt c« Carrie, «ng chñ sî g©y d luËn xÊu trong x· héi, bÌn cho ngõng ph¸t hµnh cuèn s¸ch. B¶y n¨m sau, ngµy 18 th¸ng 5 n¨m 1907 nhµ xuÊt b¶n B.W. Dodge and Company míi cho xuÊt b¶n vµ ph¸t hµnh réng r·i t¸c phÈm nµy. TiÓu thuyÕt C« Carrie thÓ hiÖn râ nguyªn lý "quyÕt ®Þnh luËn kinh tÕ" trong ®êi sèng x· héi. Nguyªn lý nµy xuÊt ph¸t tõ sù phª ph¸n t×nh tr¹ng chñ nghÜa vÊt chÊt trë thµnh gi¸ trÞ c¬ b¶n cña v¨n ho¸ Mü. Nhµ nghiªn cøu Philip L. Gerrer cho r»ng t¸c phÈm nµy miªu t¶ nh÷ng gi¸ trÞ Mü mµ trong ®ã nhµ v¨n ph¸t hiÖn thÊy chñ nghÜa vËt chÊt chÝnh lµ cèt lâi cña nh÷ng gi¸ trÞ ®ã: “Lý tëng vÒ tiÒn tµi ®îc thÓ hiÖn nh mét ®éng lùc lín cña cuéc sèng ë Hoa Kú: sù d dËt t¬ng ®èi cña mét ngêi 35 Microsoft Encarta Encyclopedia 2004. Môc Chñ nghÜa tù nhiªn. V¨n Häc

116

nµo ®ã trong çc nÊc thang cña x· héi quyÕt ®Þnh sù an nhµn vÒ vËt chÊt mµ ngêi ®ã ®îc hëng thô, møc ®é danh lîi mµ ngêi ®ã cã ®îc, còng nh quyÒn lùc x· héi mµ ngêi ®ã giµnh ®îc.”36 Chñ nghÜa vËt chÊt - tham väng vÒ tiÒn tµi, danh lîi vµ quyÒn lùc dÉn tíi t×nh tr¹ng phæ biÕn cña lèi sèng vô lîi, Ých kû vµ v« ®¹o ®øc. Díi l¨ng kÝnh cña chñ nghÜa tù nhiªn, Dreiser quan s¸t vµ miªu t¶ sù vËn hµnh cña x· héi Mü díi sù chi phèi cña c¬ chÕ chñ nghÜa Darwin x· héi. Trong ®iÒu kiÖn ®ã, phÇn lín c¬ héi may m¾n vµ thµnh ®¹t ®Òu n¾m trong tay nh÷ng ngêi thuéc çc gia ®×nh giÇu sang, cã thÕ lùc. Cßn nh÷ng ai xuÊt th©n tõ ®«ng ®¶o nh÷ng gia ®×nh lao ®éng nghÌo khæ nÕu muèn v¬n lªn giµnh lÊy c¬ héi thêng lµ nh÷ng con ngêi tham lam, s½n sµng chµ ®¹p lªn chuÈn mùc ®¹o ®øc vµ t×nh ngêi, hoÆc lµ nh÷ng kÎ do liÒu lÜnh mµ trë thµnh téi ph¹m. Nh©n vËt c« Carrie, mét c« g¸i xinh ®Ñp trong tiÓu thuyÕt cïng tªn vµ nh©n vËt Clyde Griffiths, chµng thanh niªn xuÊt th©n tõ gia ®×nh nghÌo khæ trong tiÓu thuyÕt Bi kÞch Mü ®Òu lµ nh÷ng ®iÓn h×nh cho lo¹i ngêi nªu trªn ®©y. Trong C« Carrie, sè phËn hai nh©n vËt chÝnh, Carrie vµ Hurtswood thÓ hiÖn mét çch sèng ®éng sù vËn hµnh cña chñ nghÜa Darwin x· héi trong ®êi sèng cña ngêi Mü. Còng nh nhiÒu ngêi Mü thêi ®ã tù bøt khái gèc

36 Philip L. Gerrer. Theodore Dreiser. NXB College & University Press – Publishers. 1964, Tr. 52, 53

117

rÔ cña ®ång quª, Carrie, c« th«n n÷ hån nhiªn vµ xinh ®Ñp ra thµnh thÞ vµ lµm c«ng nh©n trong mét nhµ m¸y. Tríc søc c¸m dç m·nh liÖt cña chèn phån hoa ®« héi, c« ch¸n ghÐt cuéc sèng vÊt v¶, bÇn cïng cña ngêi lao ®éng vµ vui lßng trë thµnh ngêi t×nh cña Drouet, mét nh©n viªn tiÕp thÞ, ®Ó ®îc mÆc nh÷ng bé quÇn ¸o sang träng nh ngêi thµnh phè vµ ®îc sèng trong mét c¨n hé cã ®Çy ®ñ tiÖn nghi. Råi sau khi tiÕp xóc víi mét ngêi quen cña Drouet tªn lµ Hurtswood, Carrie s½n sµng tõ bá ngêi t×nh cò ®Ó ®i theo Hurtswood, ngêi ®µn «ng ®· cã gia ®×nh vµ h¬n 40 tuæi. Sau khi Hurtswood ®¸nh c¾p mét kho¶n tiÒn lín cña c«ng ty, anh ®a Carrie rêi Chicago ®Õn thµnh phè New York. Hä miÔn c-ìng trë thµnh cÆp vî chång kh«ng h«n thó. Nhng råi c¶nh ngé cña hai ngêi hoµn toµn tr¸i ngîc nhau. Lóc nµy, Hurstwood ®· bÞ bµ vî cò chiÕm ®o¹t mÊt ng«i nhµ cña anh ë Chicago, anh buéc ph¶i tr¶ l¹i kho¶n tiÒn mµ anh thôt kÐt vµ mÊt c¶ chøc vô gi¸m ®èc cña mét c«ng ty ®Þa èc. Anh kh«ng gÆp may ë thµnh phè New York xa l¹ nµy, nªn c«ng viÖc kinh doanh ngµy cµng sót kÐm, vèn liÕng mang theo ngµy mét c¹n dÇn do nh÷ng chi phÝ tèn kÐm ®Ó thuª mét c¨n hé ®Ñp vµ vÉn ph¶i duy tr× nÕp sèng ®µi c¸c vµ xa hoa ®Ó chiÒu chuéng c« vî trÎ. Cßn Carrie vèn cã chót n¨ng khiÕu biÓu diÔn ca móa, h¬n n÷a l¹i cã nhan s¾c, nªn c« may m¾n ®îc tuyÓn vµo lµm diÔn viªn cña mét nhµ h¸t nh¹c kÞch hµi híc.

118

GÆp vËn may, c« trë thµnh mét diÔn viªn ®îc kh¸n gi¶ mÕn mé vµ ®îc lÜnh nh÷ng kho¶n thu nhËp ngµy cµng cao. Carrie rêi bá Hurtswood, ®Õn ë trong mét kh¸ch s¹n léng lÉy. H×nh ¶nh c« ®îc vÏ phãng to vµ trng bÇy rùc rì tríc r¹p h¸t lín gi÷a ®¹i lé n¸o nhiÖt. Trong khi ®ã, Hurtswood thÊt nghiÖp, ph¶i ®i ¨n xin trªn ®¬ng phè vµ cuèi cïng tù kÕt liÔu cuéc ®êi b»ng h¬i gas trong ng«i nhµ tõ thiÖn dµnh cho nh÷ng kÎ khèn cïng. Trong t¸c phÈm nµy, sù vËn hµnh m¹nh mÏ vµ khèc liÖt cña c¬ chÕ chñ nghÜa tù nhiªn cho thÊy nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc vµ t×nh ngêi hoµn toµn bÞ xãa bá trong cuéc sèng x· héi. Mäi ngêi kh«ng ai b¶o ai, nhng ®Òu sèng theo kiÓu ç lín nuèt ç bÐ, kÎ m¹nh chÌn Ðp kÎ yÕu, ngêi ®· giÇu cã cµng muèn giÇu cã h¬n n÷a, kÎ nghÌo hÌn ngµy cµng tôt s©u trong c¶nh ngé bi ®¸t. Lèi sèng nµy trë thµnh phæ biÕn vµ ®· ®îc toµn thÓ x· héi chÊp nhËn nh mét lÏ tù nhiªn vµ hîp ph¸p. Nã tù nhiªn vµ hîp lý nh níc ®èi víi loµi ç vµ kh«ng khÝ ®èi víi loµi ngêi. Sù vËn hµnh cña c¬ chÕ chñ nghÜa tù nhiªn còng ®îc triÓn khai mét çch m¹nh mÏ trong tiÓu thuyÕt Bi KÞch Mü. TiÓu thuyÕt Bi kÞch Mü (An American Tragedy) (2 tËp) xuÊt b¶n n¨m 1925 ®· ®a danh väng cña nhµ v¨n lªn ®Õn ®Ønh cao do sù ®ãn tiÕp nång nhiÖt cña ®éc gi¶ vµ giíi phª b×nh trong vµ ngoµi níc. Cèt truyÖn cña tiÓu thuyÕt dùa vµo mét vô ¸n giÕt ngêi xÈy ra ë bang New

119

York n¨m 1906. T¸c phÈm võa mæ xÎ hoµn c¶nh x· héi bÊt c«ng, bÊt b×nh ®¼ng – nh÷ng nh©n tè chñ yÕu dÉn tíi ph¹m téi, võa ph©n tÝch s©u s¾c t©m lý cña çc nh©n vËt thuéc nhiÒu tÇng líp ngêi trong x· héi. Dùa trªn mét vô ¸n cã thËt, nhng Bi kÞch Mü kh«ng ph¶i lµ mét tiÓu thuyÕt ®iÒu tra h×nh sù, mµ lµ mét t¸c phÈm bi kÞch nghiªm tóc vµ giÇu ý nghÜa x· héi. Ph-¬ng ph¸p chñ nghÜa tù nhiªn biÓu hiÖn ë chç t¸c gi¶ quan s¸t, ph©n tÝch mét çch ch©n thùc, kh¸ch quan qu¸ tr×nh nh©n vËt Clyde ®· do ®©u mµ tõ mét g· thanh niªn hiÒn lµnh, ch¨m chØ trë thµnh mét tªn téi ph¹m. Nhµ tiÓu thuyÕt chñ nghÜa tù nhiªn ®· v¹ch râ nguyªn nh©n trùc tiÕp x« ®Èy Clyde vµo vßng téi lçi lµ do hoµn c¶nh cña níc Mü mµ trong ®ã mäi c¬ chÕ x· héi ®Òu khuyÕn khÝch tù do c¹nh tranh, tù do giµnh giËt c¬ héi ®Ó ®¹t ®îc nh÷ng ham muèn vÒ tiÒn tµi vµ danh väng. M«i trêng mµ Clyde sinh sèng lu«n xuÊt hiÖn hè s©u chªnh lÖch gi÷a giÇu vµ nghÌo, ®Çy rÉy thãi tÖ vô lîi vµ Ých kû. Bè mÑ Clyde vµ c¶ ®µn con sèng b»ng nghÒ ®i rong cÇu kinh trªn çc ®êng phè chØ ®Ó xin ®îc vµi ®ång tiÒn bè thÝ cña kh¸ch qua ®êng. Trong khi ®ã nh÷ng kh¸ch s¹n, nhµ hµng, qu¸n bar, vò trêng xa hoa léng lÉy l¹i cã søc çm dç ma qu¸i ®èi víi líp thanh niªn thuéc tÇng líp lao ®éng. Gi¸o s Kathryn VanSpanckeren nhËn xÐt rÊt chÝ lý r»ng chÝnh m«i tr-êng nh vËy kÝch thÝch "trÝ tëng tîng l·ng m¹n vµ nguy

120

hiÓm cña nh÷ng ngêi kh«ng cã tµi s¶n"37. Trong hoµn c¶nh ®ã, n¨m 16 tuæi, Clyde xin vµo lµm hÇu phßng ë mét kh¸ch s¹n vµ dµnh dôm ®îc chót tiÒn ®Ó ch¹y theo thãi ®ua ®ßi ¨n diÖn vµ chui vµo c¶ æ ®Ü ®iÕm. Nhng råi t×nh cê anh gÆp ®îc «ng b¸c cña anh lµ Samuel Griffiths, mét «ng chñ lín. §îc «ng Samuel n©ng ®ì, dÇn dÇn anh trë thµnh viªn chøc trong mét nhµ m¸y cña «ng. Tuy nh÷ng ngêi trong gia ®×nh Griffiths ch¼ng quan t©m g× ®Õn ngêi hä hµng nghÌo hÌn nµy, nhng do mang danh nghÜa lµ ch¸u ruét cña «ng chñ, nªn c¬ may ®· ®Õn víi anh: tiÓu th Sondra 17 tuæi, con g¸i mét nhµ t b¶n ®· ®ãn nhËn t×nh yªu cña chµng Clyde mét c¸ch ®¾m ®uèi vµ s«i næi. T×nh yªu cña Sondra thæi bïng lªn trong t©m tëng Clyde ngän löa cña niÒm kh¸t khao vµ tham väng. Nhng mét m©u thuÉn lín ®· nÈy sinh trong suy nghÜ vµ toan tÝnh cña Clyde: Tríc khi gÆp Sondra, anh ®· yªu Roberta, m«t n÷ c«ng nh©n trong ph©n xëng s¶n xuÊt cæ cån do anh lµm ph©n xëng tr-ëng. Hai ngêi ®· cã quan hÖ vông trém víi nhau. Lóc nµy Roberta ®· mang thai vµ thóc giôc anh lµm lÔ kÕt h«n. NÕu lÊy Roberta, th× mäi hy väng ®¹t ®îc tiÒn tµi vµ danh lîi cña Clyde sÏ hoµn toµn tan vì. Thêi ®ã viÖc ph¸ thai l¹i bÞ ph¸p luËt ng¨n cÊm. Clyde sa vµo mét t×nh thÕ kh¾c nghiÖt cña cuéc c¹nh tranh sinh tån kiÓu chñ nghÜa Darwin: NÕu lÊy Roberta, anh sÏ ph¶i tiÕp tôc

37 Kathryn VanSpanckeren. Outline of American Literature (Ph¸c th¶o v¨n häc Mü). CôcTh«ng Tin Hoa Kú. Tr. 55

121

sèng cuéc sèng nghÌo hÌn cña mét viªn chøc quÌn, nhng lÊy ®îc Sondra th× t¬ng lai cña anh sÏ v« cïng r¹ng rì. Chµng thanh niªn vèn dÜ kh«ng ph¶i lµ kÎ cã lßng d¹ ®éc ¸c, th× nay trong con ngêi chµng ®· nÈy sinh cuéc gi»ng xÐ d÷ déi gi÷a mét bªn lµ sù thuû chung vµ t×nh ngêi víi mét bªn lµ toan tÝnh vô lîi vµ tµn ¸c. Cuèi cïng sù çm dç cña danh väng vµ giÇu sang ®· th¾ng. Clyde ®· ngÇm ho¹ch ®Þnh mét ©m mu rñ Roberta ®i ch¬i trªn mét çi hå v¾ng vÎ ®Ó giÕt h¹i c«. Nhng khi ra gi÷a hå, nçi sî h·i vµ lßng ©n hËn khiÕn Clyde kh«ng d¸m hµnh ®éng. Gi÷a lóc ®ã mét tai n¹n x¶y ra: thuyÒn chßng chµnh, Roberta lo sî vµ «m lÊy ngêi Clyde. Clyde ho¶ng hèt vµ mÊt trÝ, anh lÊy m¸y ¶nh ®Ëp vµo ®Çu Roberta vµ khiÕn c« ng· xuèng díi hå. Dêng nh sù cè bÊt ngê nµy ®· gãp søc cho Clyde thùc hiÖn ý ®å tµn nhÉn cña anh. Anh kh«ng t×m çch cøu vít c« g¸i, mµ ®ang t©m ®Ó mÆc cho c« chÕt ®uèi. Nh vËy hµnh ®éng cña Clyde ®· gi¸n tiÕp g©y nªn çi chÕt cña Roberta, nhng dï sao Clyde còng kh«ng ph¶i lµ kÎ trùc tiÕp s¸t h¹i c« g¸i. Tuy nhiªn, khi vô viÖc bÞ ph¸t hiÖn vµ ®a ra xÐt xö, do thãi quan liªu, v« tr¸ch nhiÖm cña toµ ¸n, quan toµ vµ çc luËt s, do çc nhµ b¸o tuú tiÖn bµy ®Æt vµ phãng ®¹i nh»m lµm cho vô viÖc thªm ly kú, hÊp dÉn, nªn sù thËt hoµn toµn bÞ che lÊp vµ Clyde bÞ kÕt téi tö h×nh với çi chÕt th¶m th¬ng trªn ghÕ ®iÖn.

122

Trung t©m cña cÊu tróc tiÓu thuyÕt chñ nghÜa tù nhiªn lµ sù vËn hµnh theo qui luËt tù th©n cña mét c¬ chÕ kh¸ch quan ngù trÞ trªn sè phËn cña çc ç nh©n. Nã lµ ®Êng thîng ®Õ mµ mäi ngêi muèn hay kh«ng, ®Òu ph¶i phôc tïng. Nã nh mét ®Þnh mÖnh treo l¬ löng trªn ®Çu çc ç nh©n. Trong mét tuyÓn tËp nh÷ng tiÓu luËn triÕt häc (cha hoµn thµnh), Dreiser gäi ®ã lµ "c¬ chÕ mang tªn vò trô".38 Theo Philip L. Gerrer, tËp tiÓu luËn nµy nªu bËt quan niÖm cña Dreiser cho r»ng: "Cuéc sèng ph¶i ®èi phã nhiÒu víi “nh÷ng ho¸ chÊt” vµ "nh÷ng tõ tÝnh”; cuéc sèng bÞ khèng chÕ bëi nh÷ng lùc lîng vËt chÊt v« ®Þch vµ trong nh÷ng lùc lîng ®ã th× chñ yÕu lµ søc m¹nh chi phèi cña quyÒn lùc, tiÒn tµi vµ t×nh dôc."39 Do ®øng ë trung t©m cña cÊu tróc, nªn c¬ chÕ nµy còng cã vai trß chi phèi ®èi víi çc yÕu tè kh¸c cña nghÖ thuËt tiÓu thuyÕt. Do c¬ chÕ chñ nghÜa tù nhiªn lµ mét lùc l îng kh¸ch quan ngù trÞ mét çch bao qu¸t vµ ®øng cao h¬n mäi mèi quan hÖ cña loµi ngêi. Nã trë thµnh mét lùc lîng trõu tîng, v« h×nh nhng l¹i ®Çy søc m¹nh, v× vËy nã kh«ng cã t×nh ngêi, kh«ng cã tÊm lßng nh©n ¸i gi÷a ngêi víi ngêi. ChÞu sù chi phèi cña c¬ chÕ nµy, nghÖ thuËt t©m lý trong hai tiÓu thuyÕt trªn ®©y chØ thÓ hiÖn nh÷ng mÆt u buån, trÜu nÆng cña thÕ giíi tinh thÇn cña con ngêi. T¸c gi¶ kh¾c häa t©m lý, t×nh c¶m

38 Philip L. Gerrer, Hard Facts. Oxford University Press. 1987 Tr. 5239 Nh trªn. Tr. 51

123

cña çc nh©n vËt b»ng mét gam mµu x¸m xÞt, l¹nh lïng. ë ®©y hÇu nh toµn bé çc chi tiÕt nghÖ thuËt trong t¸c phÈm ®Òu kh«ng vang lªn nh÷ng ©m hëng m·nh liÖt vµ ®Çy c¶m xóc nh trong çc t¸c phÈm thuéc xu híng chñ nghÜa l·ng m¹n hoÆc chñ nghÜa hiÖn thùc. Trong tiÓu thuyÕt C« Carrie hÇu nh thiÕu v¾ng nh÷ng t×nh c¶m th©n th¬ng, tr×u mÕn gi÷a ngêi víi ngêi. Kh«ng cã ai s½n sµng nhêng nhÞn vµ th¬ng yªu ngêi kh¸c mét çch thùc sù. Khi Carrie tõ n«ng th«n ®Õn ë nhê trong c¨n hé nghÌo nµn cña bµ chÞ ë Chicago, quan hÖ gi÷a c« víi chÞ ruét, anh rÓ vµ ®øa ch¸u hoµn toµn kh«ng biÓu lé mét chót g× cña t×nh c¶m g¾n bã ruét thÞt. B¶n th©n Carrie th× ngay c¶ khi ®· trë nªn sung síng vµ danh gi¸, còng kh«ng thÊy c« cã kho¶nh kh¾c nµo nhí tíi cha mÑ nghÌo hÌn n¬i trang tr¹i. Dêng nh trong sù vËn hµnh cña c¬ chÕ chñ nghÜa Darwin, nh÷ng niÒm vui vµ niÒm an ñi cña t×nh c¶m ch©n thµnh ®· hoµn toµn bÞ lo¹i bá. Drouet vµ Hurtswood lµ b¹n cña nhau, nhng Hurtswood ®· tranh giµnh ngêi t×nh cña b¹n. Trong gia ®×nh Hurtswood, lu«n xÈy ra m©u thuÉn gi÷a anh vµ vî con anh. Trong khi Hurtswood r¬i vµo hoµn c¶nh khã kh¨n, ph¶i kinh doanh ë mét nhµ hµng nhá, th× kÎ cã vèn liÕng m¹nh h¬n t×m çch chÌn Ðp vµ lo¹i bá anh. Trong nhµ h¸t nh¹c kÞch, khi Carrie ®-îc chØ ®¹o nghÖ thuËt chó ý vµ ®Æc biÖt khuyÕn khÝch c« ph¸t triÓn tµi n¨ng, th× ngay lËp tøc cã diÔn

124

viªn kh¸c bÞ g¹t xuèng hµng diÔn viªn phô. Drouet vµ Carrie lµ ngêi t×nh cña nhau, cßn Hurtswood vµ Carrie sèng víi nhau nh ®«i vî chång, nhng gi÷a hä thiÕu v¾ng nh÷ng biÓu hiÖn cña sù tr×u mÕn vµ t×nh yªu, cña niÒm vui vµ niÒm an ñi ch©n thµnh, dï lµ chØ trong kho¶nh kh¾c cña thêi gian. Råi ngay khi Carrrie ®· thµnh ®¹t, c« còng kh«ng tho¸t khái c¸i vßng v©y v« h×nh cña sù c« ®¬n vµ gi¸ l¹nh bao quanh thÕ giíi cña c«. Trong Bi KÞch Mü, nh©n vËt Clyde tõ lóc nhá sèng víi gia ®×nh cho ®Õn n¨m 16 tuæi ®i lµm t¹i c¸c nhµ hµng, kh¸ch s¹n vµ nhµ m¸y, thÕ giíi tinh thÇn cña chµng lu«n bÞ bao phñ trong bÇu kh«ng khÝ l¹nh lïng nh b¨ng gi¸. Cuéc sèng nghÌo khæ cïng cùc cña gia ®×nh khiÕn Clyde c¶m thÊy nghÑt thë. Th©n phËn cña mét kÎ ®i lµm thuª khiÕn cËu lu«n ph¶i cói ®Çu tríc sù l·nh ®¹m vµ khinh bØ cña nh÷ng «ng chñ, nh÷ng kÎ giÇu sang. Tuy Clyde lµ ch¸u ruét «ng Samuel, nhng «ng triÖu phó nµy vµ gia ®×nh «ng chØ coi anh nh ngêi dng níc l·. Råi khi Clyde bÞ bá tï, bÞ ®a ra toµ ¸n, th× hä hoµn toµn kh«ng quan t©m ®Õn viÖc cøu gióp anh, thËm chÝ còng kh«ng thÌm hái han g× ®Õn vô viÖc cña anh. Khi toµ ¸n xÐt xö vô ¸n cña anh, téi danh cña anh cha râ rµng, cha thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng anh cè t×nh s¸t h¹i hay v« t×nh ngé s¸t, nhng tÊt c¶ mäi ngêi trong c¬ cÊu toµ ¸n vµ b¸o chÝ kh«ng ai bËn t©m ®Õn sè phËn

125

mét con ngêi cã thÓ bÞ xö tö mét çch oan uổng. ThËm chÝ vÞ gi¸o sÜ vµo th¨m anh trong nhµ tï, bÒ ngoµi cã vÎ nh mang nh÷ng lêi cña chóa trêi thiªng liªng ra ®Ó an ñi cho t©m hån mét con chiªn m¾c lçi lÇm, nhng sù thËt th× «ng ta kh«ng hÒ th¬ng xãt cho tÝnh m¹ng cña chµng trai vèn hiÒn lµnh vµ cßn non nít, mµ chØ kh«n khÐo t×m çch xoa dÞu nçi ho¶ng sî vµ c¨ng th¼ng cña Clyde nh»m thu xÕp æn tho¶ ®Ó cho anh s½n sµng chÊp nhËn çi chÕt mét çch ngoan ngo·n vµ yªn lÆng. BÇu kh«ng khÝ dèi tr¸, tµn nhÉn vµ v« nh©n ®¹o bao phñ lªn toµ ¸n vµ nhµ tï. Díi ngßi bót cña Dreiser, hÇu hÕt tÊt c¶ çc nh©n vËt ®Òu hµnh ®éng vµ øng xö theo qui luËt cña thÕ giíi sinh vËt kiÓu Darwin: c¹nh tranh nhau, chÌn Ðp nhau vµ lo¹i bá nhau. Nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ cÊu tróc vµ nghÖ thuËt t©m lý nãi trªn lµ nh÷ng s¸ng t¹o ®éc ®¸o cña tiÓu thuyÕt chñ nghÜa tù nhiªn cña Dreiser. Nh÷ng s¸ng t¹o nµy ph¸t huy chøc n¨ng ®Æc biÖt cña lo¹i tiÓu thuyÕt võa lµ b¶n ¸n gay g¾t l¹i võa lµ tiÕng chu«ng c¶nh tØnh ®èi víi nh÷ng mÆt tr¸i trong sù ph¸t triÓn cña nÒn v¨n minh hiÖn ®¹i. Trong tiÓu thuyÕt Jenny Gerhardt (xuÊt b¶n n¨m 1911), nh©n vËt Jenny còng lµ mét c« g¸i xuÊt th©n trong gia ®×nh lao ®éng, dÞu hiÒn vµ ®¸ng yªu. Nhng kh¸c h¼n víi nh©n vËt Carrie, b¶n tÝnh nh©n hËu vµ

126

chung thñy cña Jenny kh«ng hÒ thay ®æi tríc bao biÕn ®éng cña cuéc ®êi. Trong t¸c phÈm nµy, çc nh©n vËt kh«ng mang nh÷ng nÐt tÝnh çch cùc ®oan cña çc ®èi thñ hoÆc lîi dông nhau hoÆc chÌn Ðp vµ g¹t bá nhau. Lóc ®Çu, gi÷a nghÞ sÜ Brander vµ Jenny, råi gi÷a nhµ doanh nghiÖp trÎ tuæi Lester Kent vµ Jenny, hä ®Õn víi nhau b»ng t×nh th¬ng, t×nh yªu thùc sù vµ lßng biÕt ¬n ch©n thµnh. Nhng tai n¹n bÊt ngê vµ nhÊt lµ ®Þnh kiến ®¼ng cÊp cña gia ®×nh vµ x· héi thîng lu ®· chia c¾t t×nh duyªn, ph¸ vì cuéc sèng h¹nh phóc cña hä vµ x« ®Èy Jenny vµo c¶nh ®êi c« ®¬n vµ bÊt h¹nh. Mòi nhän phª ph¸n cña t¸c phÈm nµy nh»m vµo ý thøc ®¼ng cÊp vµ thãi vô lîi cña giai cÊp h÷u s¶n. Trong Jenny Gerhardt, t×nh th¬ng mÕn gi÷a vî chång, cha mÑ, con çi, anh em ®· trë thµnh niÒm an ñi vµ sëi Êm tr¸i tim nh÷ng con ngêi cùc khæ trong gia ®×nh Jenny. C¶nh tîng nµy tr¸i ngîc h¼n víi kh«ng khÝ sinh ho¹t trong gia ®×nh nhµ t b¶n Lester, trong quan hÖ gi÷a Kent vµ cha mÑ, gi÷a Kent vµ anh trai cïng em g¸i Kent, ta kh«ng hÒ c¶m nhËn thÊy sù ch©n thËt vµ tr×u mÕn gi÷a nh÷ng ngêi ruét thÞt, mµ chØ thÊy họ

tÝnh to¸n chi ly, l¹nh lïng vµ kh¾c nghiÖt vÒ çc ®iÒu kiÖn vµ qui ®Þnh quyÒn thõa kÕ tµi s¶n. Sù ®èi chiÕu t¬ng ph¶n gi÷a thÕ giíi t×nh c¶m cña hai gia d×nh thuéc hai tÇng líp x· héi kh¸c nhau cho thÊy nghÖ thuËt cña nhµ v¨n ®· v¬n tíi tÇm kh¸i qu¸t réng lín hiÖn thùc

127

x· héi vµ ®· tõ bá l¨ng kÝnh cña chñ nghÜa Darwin x· héi ®Ó kh¾c ho¹ çc tÝnh çch vµ hoµn c¶nh ®iÓn h×nh. V× vËy, Jenny Gerhardt trë thµnh tiÓu thuyÕt xuÊt s¾c cña xu híng chñ nghÜa hiÖn thùc trong v¨n häc Mü ®Çu thÕ kû.

III. Mô tip “con người và ®« thÞ”, “con ngêi vµ đồ vật”

1. Tác động của đô thị và đồ vật đối với con người.

Trong môc nµy, çch ph©n tÝch t¸c phÈm cã sù kÕt hîp gi÷a thi ph¸p truyÒn thèng kiÓu Aristotle víi çch tiÕp cËn liªn nghµnh chÝnh trÞ – x· héi – v¨n hãa – nghÖ thuËt (interdisciplinary approaches). Do Aristotle nghiªn cøu c¶ nghÖ thuËt biªn kÞch vµ nghÖ thuËt biÓu diÔn s©n khÊu, nªn «ng ®a vµo trong cÊu tróc thi ph¸p s¸u thµnh tè: cèt truyÖn, tÝnh çch, t t-ëng, bµi trÝ s©n khÊu, ng«n tõ vµ ©m nh¹c. Nhng khi ta nghiªn cøu tiÓu thuyÕt vµ truyÖn ng¾n, th× thµnh tè quan träng nhÊt lµ kÓ chuyÖn (tÊt nhiªn lµ qua mét cèt truyÖn víi mét chuçi t×nh tiÕt (sequence plot) hoÆc nh÷ng t×nh tiÕt kh«ng x©u chuçi thµnh cèt truyÖn nh trong v¨n häc hiÖn ®¹i chñ nghÜa. Cèt truyÖn truyÒn thèng trong t¸c phÈm cña Dreiser gåm mét lo¹t m« tip (®îc thÓ hiÖn b»ng nh÷ng t×nh tiÕt vµ chi tiÕt) nèi tiÕp nhau vµ cø mçi lÇn l¸y ®i l¸y l¹i th× c©u chuyÖn cµng ®îc båi ®¾p thªm nh÷ng ý nghÜa míi, ®Ó råi çc t×nh tiÕt ®îc n©ng cÊp, t¹o

128

thµnh cao trµo, kÕt tinh l¹i thµnh ý nghÜa t tëng cña t¸c phÈm. §Ó hiÓu s©u h¬n mèi quan hÖ vµ xung ®ét phøc t¹p gi÷a x· héi Mü vµ sè phËn con ngêi trong sù bung ra mét çch hçn ®én vµ ngæn ngang cña çc ®« thÞ sÇm uÊt mµ nhiÓu hiÓm häa ®ang r×nh rËp con ngêi lao ®éng, tríc hÕt ta cÇn ph©n tÝch çc m« tip vÒ quan hÖ gi÷a ®« thÞ vµ ®å vËt víi con ngêi. Trong tiÓu thuyÕt cña Dreiser, nh÷ng ®« thÞ sõng s÷ng che phñ çc ch©n trêi bao la ®· thay thế cho cảnh điền

viên của những thế kỷ trước. ThÕ giíi cña bª t«ng, s¾t thÐp kh«ng chØ t¬ng ph¶n víi nh÷ng kiÕp ngêi nhá nhoi ®ang vËt lén nhäc nh»n trong c¬n lèc cña nh÷ng ®æi thay trong m«i trêng vµ kiÕp sèng. Lµ mét nghÖ sÜ, Dreiser kh«ng chỉ dõng lại ë sù quan s¸t vµ ph©n tÝch quan hÖ gi÷a m«i trêng vµ con ngêi nh çc nhµ x· héi häc, mµ «ng t¹o dùng nªn nh÷ng m« tip cã chÊt t©m lý thÓ hiÖn søc m¹nh ma qu¸i của m«i trêng cã kh¶ n¨ng l«i cuèn, çm dç, nhµo nÆn vµ biÕn c¶i t©m lý vµ nh©n çch cïng víi c¶ mét nÒn v¨n hãa cña x· héi. Trong hai tiÓu thuyÕt C« Carrie, Bi kÞch Mü, t¸c gi¶ lµ mét trong nh÷ng nhµ v¨n Mü ®Çu tiªn ®· s¸ng t¹o nªn nh÷ng h×nh tîng cã tÝnh lÞch sö vÒ sù x©y dùng vµ ph¸t triÓn ®« thÞ, h¬n thÕ n÷a «ng cßn th©m nhËp vµo søc çm dç rÊt nguy h¹i cña çc ®å vËt trong chèn

129

®« thÞ ®èi víi líp ngêi bÇn cïng. Đô thị với những đồ vật tiện

nghi hấp dẫn gợi nên ước vọng, thu hút tâm trạng, suy nghĩ và cảm

nhận của con người.

ë ®©y nh÷ng đồ vật không còn gắn với tự nhiên n÷a, bởi vì

phong cảnh đã bị phá huỷ bởi thành phố công nghiệp. Nếu là gạch ngói,

gỗ, nhôm, kính có thể coi là một bộ phận của tự nhiên. Nhưng nhà hàng,

hiệu giầy, cư xá, văn phòng, khách sạn, nhà máy, hộp đêm, nhà điếm..lại

là những vật thể do con người biến cải và sáng tạo ra, nên chúng có sức

hút ma quái của hàng tiêu dùng. Và đây là tính hai mặt của chủ nghĩa tư

bản tiêu dùng.

Đồ vật sang trọng và tiện nghi vừa là vật thể phục vụ cho con người,

nhưng lại hết sức xa lạ với con người bản thể. Nó chế ngữ con người, nó

dường như có phép lạ biến cải con người. Sự biến cải này trước hết là do

nó gợi nên mọi ham muốn của mọi người.

Tiểu thuyết Dreiser thể hiện một cách khái quát - triết học quan hệ

giữa con người và đồ vật.

Thành phố là mô hình tập trung và tiêu biểu của xã hội rộng lớn. Do

đó, xã hội được hiểu như một hợp thể kinh tế, còn những cá nhân được

hiểu như những người mang nghề nghiệp.

Thế giới đầy sức quyến rũ gợi nên mơ ước và tạo nên sự lẫn lộn giữa

mơ ước và dối trá – vì cả hai loại người - hoặc là mơ ước, hoặc là dối trá

đều muốn vượt ra khỏi sự yếu kém của bản thân để thành đạt.

Trong Cô Carrie, hai hành động (mơ ước và dối trá) tách biệt song

song (Carrie mơ ước, còn Hurtswood lại thường dối trá). Hai hành động

này mang tính kịch ở chỗ chúng vừa tương phản lại vừa đối chọi với

nhau.

130

Nữ tiến sĩ Hannah Arendt viết: “Chính trị có một sự liên kết tự nhiên

với dối trá, vì chính trị muốn rằng cái hiện tại phải khác với cái trước

mắt.”40 Tiểu thuyết Dreiser tràn đầy những hình thức của mơ ước: diễn

xuất, dối trá, dàn dựng và tập biểu diễn, vì dàn tập cho cuộc biểu diễn

cũng là những hình thức của cái chưa có thật.

Theo ý nghĩa sự phác hoạ cho tương lai “chính là hoạt động của cá

nhân và công chúng của thế giới kinh tế mà Dreiser mỉêu tả là trung tâm

của nước Mỹ.”41

Sự hoang dã và giấc mơ điền viên kiểu Jefferson gắn liền với quá khứ

thời kỳ khai phá thuộc địa không thể tiêu biểu cho hiện thực xã hội cuối

thế

kỷ XIX mà trong đó đồ vật luôn gắn liền với tâm lý, ước muốn của con

người hiện đại.

“Trong thành phố, để nhìn vào một “vật thể” nào đó tức là xuyên qua nó

mà nhìn vào ước muốn mà nó chứa đựng và sẵn sàng phục vụ”.42

Vật thể không phải là vật vô tri vô giác, mà mang trong bản thân sức

mạnh vô hình. Nó chứa đựng ham muốn của con người và cả lời khêu gợi

và chào mời.

Thành phố là hoán dụ của toàn bộ hệ thống những ước muốn. Vật thể

trong thành phố mất cái bản thể của nó. Xe đạp, bánh ngọt và giường ngủ

không giống những vật thể như tuyết, ngôi sao, những cánh chim bay.

Cây cối khác với bóng xanh tươi thiên nhiên, vì trước hết chúng tạo ảo

giác về sự an nhàn và hưởng thụ.

40 Dẫn lại trong Hard Facts của Philip Fisher. Oxford University Press, 1987. Tr. 13041 Nh trªn. 42 Philip Fisher. S® d. Tr. 132

131

Trong thành phố tất cả đồ vật trở thành thương phẩm. Chúng là những

cái chứa đựng ước muốn và để đem bán. Người ta có hai ước muốn: giữ

gìn đồ vật mà ta có và mua xắm đồ vật mà ta chưa có.

2. Con người bị đồ vật bao vây.

Ở tất cả mọi nơi, đồ vật gợi tưởng tượng và ước muốn. “Người mơ ước

trong thành phố là nhân vật của thành phố, cũng như người chăn cừu là

nhân vật của thế giới điền viên” 43

ë các nhận vật Bloom của Joyce, Gervaise của Zola, ước muốn toả ánh

sáng lung linh của ảo ảnh xung quanh cái tôi.

Người mơ mộng đi trong một thế giới của những khát khao thèm muốn

đầy xáo động. Anh ta tự nếm trải mình bằng cách đứng ở vị trí đối mặt

với thế giới vật thể. “Vì khi con người ở trong thành phố, cái tôi của anh

không nằm trong con người anh, mà ở xung quanh anh, ngoài con người

anh”.44

3. Thế giới tạm bợ.

Trong hai tác phẩm mà ta đang phân tích, môi trường sống của các

nhân vật chỉ là một thế giới tạm bợ vì họ luôn luôn phải di chuyển để

tìm kiếm cơ hội. Do cơ may, có người thành đạt, có người rơi xuống

vực thẳm của bi kịch.

Bi kịch Mỹ phản ánh sự bất mãn, lòng đè kỵ, sự thÊt vọng và dằn vặt

của những người nghèo khổ trong cái xã hội Mỹ vốn phát triển bằng động

lực cạnh tranh và thành đạt. Do sản lượng công nghiệp của Mỹ tăng vọt,

43 Hard Facts. Sđd. Tr. 148 44 Hard Facts. Tr. 134

132

trên báo chí và nhiếp ảnh, cuộc sống vàng son của lớp người giầu có

tương phản gay gát với cuộc sống tồi tàn của những nông dân bình thường

và công nhân thành phố. Phương tiện thông tin đại chúng thổi bùng lên

những ham muốn tột độ và những thèm muốn vô lý. Tình trạng này khá

phổ biến ở các nước đi vào quĩ đạo của thương mại hóa và hiện đại hóa.

Thời kỳ này, con người Mỹ luôn di chuyển, kể cả phụ nữ thuộc các gia

đình lao động.

Ở Dreiser, không có những nhân vật đứng bên ngoài., không có những

nhân vật ngây thơ và vô tư.

Trong Bi kịch Mỹ, Clyde bắt đầu nếm trải những cảm giác ước muốn và

căm giận kiểu Nietzsch.

Sự di chuyển của anh bao gồm những cuộc chạy trốn và đổi thay nghề

nghiệp và vị trí. Sự sống của anh không hề tồn tại ổn định, dù là trong

khoảnh khắc, trừ những lúc đang ở bên một người nào khác.

Anh ta bị thế giới chế ngự. Hoàn cảnh hoàn toàn tạo dựng nên con

người anh. Anh ta không còn cái tôi. Tình cảm của người khác chi phối

anh. Cuối tác phẩm, các luật sư thiết kế và bầy đặt hộ anh các hành vi và

ứng xử để chấp nhận hình phạt nặng nhất.

Clyde cũng che giấu cả diện mạo của chính mình để lợi dụng sự giống

nhau về chân dung với ông anh họ giàu có là Gilbert Griffiths nhằm lọt

được vào xã hội thượng lưu. Anh ta được tiến thân, được lọt vào mắt xanh

của cô con gái triệu phú do anh mô phỏng giống hệt dáng vẻ của Gilbert.

Rồi ngay cả hành vi giết Roberta, anh cũng bắt chước và làm theo một

vụ giết người đã đăng trên báo.

Cả cuộc đời, Clyde di chuyển đến hoặc bỏ chạy khỏi một thế giớí không

thuộc về anh ta. Tính cách của Clyde được tác giả thể hiện qua hàng loạt

hành vi và tâm trạng của nhân vật như sự thèm muốn, chạy trốn, lang

133

thang, mua xắm, cám dỗ phụ nữ, tìm kiếm bác sĩ, dành dụm tiền để mua

xắm, đặt sẵn một âm mưu, rồi chờ đợi cơ hội để thực hiện âm mưu đó. Đó

là tất cả sự di chuyển và biến động không ngừng của một kẻ luôn luôn lao

thẳng vào cuộc phiêu lưu liều lĩnh và tham lam. Clyde chỉ tạm thời ở một

địa điểm, chỉ tạm thời yêu Roberta và không thể giành được tình yêu của

Sondra một cách có đảm bảo chắc chắn – đó chỉ là hy vọng và hơn nữa là

ảo ảnh.

Tác giả mở đầu hàng trăm câu vớì các từ giả định “If..”, “If only” (giá

mà) “Could be only” (Nếu, Nếu chỉ cần, Giá như có thể). Những từ giả

định thể hiện hai hành vi liều lĩnh đi kèm nhau: Nếu muốn giành được địa

vị cao sang thì không thể không tàn ác.

Cuộc phiêu lưu của Clyde gồm có ba chu kỳ và càng về sau, tham

vọng của anh càng lớn hơn, vấn đề càng nghiêm trọng hơn.

Chu kỳ 1: Clyde tìm mọi cách để thoát khỏi gánh cầu nguyện rong bệ rạc,

ê chề của gia đình anh.

Chu kỳ 2. Anh cố hoà nhập vào môi trường của đám thanh niên nghèo

đang là những công cụ phục vụ cho lớp người giầu có. (Môi trường này

cũng đầy cạm bẫy, trác táng và không tránh khỏi tai hoạ).

Chu kỳ 3. Anh may mắn len lỏi được vào ngưỡng cửa của xã hội thượng

lưu mà tưởng như ở đó đang hứa hẹn đem đến cho anh một cuộc sống

quyền quí và danh giá.

Khác hẳn với những tiểu thuyết thế kỷ XIX mà tình huống trung tâm là

con người cô đơn đứng thẳng hiện diện trước tự nhiên và thượng đế, bây

giờ con người bị nuốt chửng trong những môi trường của đô thị: khách

sạn Green Davidson, môi trường sang trọng lộng lẫy của Union Club –

Chicago. Biệt thự giầu sang của Griffiths, nhà tù ghê rợn, phân xưởng làm

giầy nhọc nhằn, vất vả và ngột ngạt của công nhân nữ.,

134

Đối với Dreiser, địa điểm không phải là những trung tâm hoạt động lâu

bền và môi trường không phải là nơi thực hiện một hệ thống công việc.

Bản thân nghề nghiệp chỉ là một môi trường bị bao phủ trong bầu không

khí mệt mỏi, chán chường hoặc đầy cạm bẫy.

Công việc chỉ là một địa điểm mà người ta được nhìn bởi một người

khác, và được xác định bởi cái nhìn đó - một cái nhìn hoà tan cái tôi vào

bầu không khí. Thế giới của Dreiser là thế giớí tạm bợ, tuỳ hứng như ảo

thuật.

Chính vì vậy, môi trường đã lấn át cá thể. Do con người bị tha hoá vµ thương mại hoá, nªn con người cũng trë thµnh một vật thể vµ môi

trường che lấp bản sắc của cá thể. Dáng 2vẻ bầy đàn thay thế cho dáng vẻ

cá nhân. Dáng vẻ của Clyde giống hệt tất cả các nhân viên phục vụ. Tính

chất hoà lẫn trong các bộ đồng phục mà Clyde hay mặc trở thành biểu

tượng của bản sắc quần thể. Trong cách miêu tả của Dreiser, đồng phục

của nhân viên phục vụ, đồng phục viên chức và quần áo tù nhân giống hệt

nhau.

Rồi khi làm phân xưởng trưởng Nhà máy cổ cồn, Clyde bắt chước dáng

đi, giọng nói của Gilbert. Sự giống nhau của hai nhân dạng tạo thành

xương sống của cốt truyện (một cái diện mạo mượn của người khác).

Cũng nhờ vào đặc điểm này mà ông bác đã nhận anh vào làm trong xí

nghiệp của ông. Rồi cũng vì cái diện mạo giống nhau của hai người mà

Sondra hiểu lầm và mời Clyde lên xe hơi. Trong đoạn đối thoại giữa

Clyde với nữ thư ký ở nhà máy, cô thư ký khúm núm vâng dạ, khi biết

Clyde là cháu Griffiths.

Mỗi nhân viên là một mảnh của khách sạn. Khách sạn là cả một thế giới

– là một tồn tại đầy uy lực và khiến cho những con người đứng bên nó

không có ý nghĩa gì.

135

Trong thi pháp và kỹ xảo miêu tả của Dreiser, các chi tiết về nhà cửa,

những gian buồng, quấn áo tạo nên dáng vẻ và tư thể con người. Chúng là

những yếu tố đầu tiên che phủ thân hình “cái tôi”. Nhà máy của Griffiths

sản xuất quần áo và cổ cồn. Tiền lương mà Clyde dành dụm được đều

ném hết vào việc may xắm quần áo. Clyde không có nhà, không có buồng

riêng, nên anh và Roberta phải yêu nhau vụng trộm trong gian buồng chật

hẹp mà anh thuê với giá rẻ mạt.

Không phải ngẫu nhiên trong thi pháp của Dreiser, khi đồ vật thuộc về

một môi trường có uy lực nào đó, thì nó cũng có sức mạnh đè nén và áp

chế con người. Trong phiên toà, những đồ vật trở thành bằng chứng chống

lại Clyde: Đó là hai cái mũ rơm, bộ comlê ẩm ướt và chiếc vali mà anh

mang theo đến một địa điểm bên hồ vắng vẻ.

Anh trao đổi quan hệ tình dục với Hortense - một cô gái sa đọa, bằng 1

cái áo vét. Trong một tình tiết trước khi xẩy ra tai biến, Clyde tìm đến một

cửa hàng quần áo, giả vờ muốn mua cravát, nhưng thực ra lại hỏi thăm về

một bác sĩ chuyên làm nghề phá thai.

Hoàn cảnh môi trường xô đẩy Clyde. Anh ta không tạo dựng nên cuộc

đời mình. Hành vi anh ta không do anh ta quyết định. Theo cái nghĩa hiện

sinh, anh ta không ‘tạo dựng nên’ cuộc đời của chính mình. Với lý do đó,

những hành vi của anh không tuỳ thuộc vào điều anh ta là ai. Anh dường

như không có mặt ở những khoảnh khắc quyết định, chẳng hạn như anh

vắng mặt khi xe hơi gây tai nạn và làm chết một đứa trẻ. Đối với Clyde,

quả thực Roberta chết là do tai nạn. Và anh ta là đồ vật gì đó ở trên

thuyền, nhưng ‘một ai đó’ cầm cái máy ảnh mà Roberta va đầu vào? Có

thể nói anh ta không tham gia vào cái việc mà anh ta làm, nhưng tham dự

vào cái địa điểm mà anh ta tồn tại. Ở chỗ này, chứ không ở chỗ khác thay

thế cho điều làm việc này chứ không làm việc khác.

136

Clyde là một kẻ luôn bị động. Anh ta “được” ông bác giúp đỡ, “được”

Sondra hiểu lầm và buộc phải yêu Roberta. Tất cả trạng thái bị động này

là do hoàn cảnh xui khiến mà Clyde không có bản lĩnh để làm chủ hành vi

của mình, vì vậy Clyde đã mắc sai lầm trong tất cả các sự kiện có tính

quyết định.

Tất cả hành vi có tính quyết định của Clyde đều là sai lầm và dẫn đến

tai nạn. Là một đồ vật không có giá trị, Clyde luôn luôn là kẻ đứng bên

ngoài giữa hai thế giới. Những tình tiết sau đây nêu bật trạng thái bất lực,

bị động và liều lĩnh của Clyde như một đồ vật luôn luôn bị thế giới của

những kẻ giầu sang chi phối và sai khiến.

Do anh mang danh là cháu ruột của ông chủ thuộc họ Griffiths, khi anh

xuống phân xưởng, công nhân tỏ vẻ kính trọng anh. Nhưng thực ra đôi

khi Clyde được chiếu cố đến thăm biệt thự của ông bác, thì cả gia đình

ông đã đối xử với anh như người dưng nước lã. Sau này, khi Clyde bị bắt

giam và bị cáo buộc là kẻ giết người, không một ai trong gia đình

Griffiths quan tâm đến số phận của anh.

Ngày đầu tiên đến Khách sạn Green – Davidson, anh được gọi lên

phòng 529. “Clyde giả vờ như không tò mò, nhưng thực ra anh đang nhìn

rất chăm chú vào cái thế giới sang trọng qua cửa mở hé và qua một tấm

gương. Trong tâm trí anh, cảnh tượng này như được ngắm nhìn qua cánh

cổng của thiên đường. Ở đó có các chàng trai và những cô gải trẻ cũng

trạc tuổi như Clyde. Họ nói năng cười cợt và uống rượu.”45

Sau khi có quan hệ thân thiết với Sondra, Clyde chưa được cô nàng mời

đến thăm nhà cô ta. Nhưng vì tò mò muốn biết gia đình cô sang trọng đến

mức nào, anh đã giở một tờ báo để đọc một bài viết bình luận về lối sống

45 Theodore Dreiser. An American Tragedy. New York. NXB Boni and Liveright, 1925,. Tr. 44, 45

137

của gia đình Sondra, rồi phóng sự về một vụ giết người đăng trên báo đã

gợi nên ở trong anh ý định mưu sát Roberta.

Khi vào khu nghỉ mát, Sondra lén nhét vào tay anh 75 đôla để hai người

vào cổng. Số tiền là điều sỉ nhục đối với anh, nhưng anh phải nhận món

tiền đó để lọt được vào môi trường của tầng lớp trên.

Thi pháp và kỹ xảo của Dreiser vừa tiêu biểu cho nghệ thuật văn xuôi

Mỹ và Châu Âu đầu thế kỷ XX, nhưng đồng thời Dreiser cũng có những

cách tân độc đáo và riêng biệt so với những tác giả đương thời. Những cái

mới của ngòi bút Dreiser nổi bật ở kỹ xảo tạo dựng những tình huống trớ

trêu trong đó mọi ứng xử, tâm lý, hành vi và số phận của nhân vật đều do

đô thị và những đồ vật xui khiến và chi phối. Đô thị và đồ vật trong sáng

tác của Dreiser trở thành những hình tượng trung tâm tạo dựng nên kết

cấu cốt truyện với những tình tiết nghệ thuật tràn đầy tính kịch và có vai

trò chi phối và tác động đối với hành vi và số phận của các nhân vật.

Những đặc điểm này góp phần tạo nên thể loại tiểu thuyết tâm lý xã hội

phản ánh số phận những con người nghèo hèn và bất lực trong xã hội tiêu

thụ và thương mại hóa.

Những trang lý giải và phân tích trên đây cho thấy những sáng tạo

nghệ thuật của Dreiser gắn liền với thực tại của xã hội Mỹ trong tiến trình

đô thị hóa và thương mại hóa. Các tiểu thuyết của Dreiser miêu tả rất chi

tiết và sống động mối quan hệ và sự tác động của đô thị đối với những lớp

người lao động nghèo khổ. Khác với nhiều tác giả đường thời và cả nửa

đầu thế kỷ XX, Dreiser không sử dụng kỹ xảo “dòng ý thức” nhằm khắc

họa chân dung và tâm lý nhân vật, mà sử dụng một hệ thống kỹ xảo rất

phong phú nhằm khắc họa môi trường kinh tế và đô thị như những “đồ

vật”. Dưới lăng kính nghệ thuật của nhà văn, con người cũng trở thành đồ

vật. Cả một hệ thống kỹ xảo đã được sử dụng nhằm thông qua các tình

138

huống và tình tiết thể hiện các trạng thái khi con người bất lực, bị động, bị

cám dỗ và chi phối dưới áp lực của “đồ vật” và đô thị. Những sáng tạo về

thi pháp và kỹ xảo của Dreiser thể hiện một cách đậm nét và độc đáo cảm

hứng nghệ thuật của nhà văn vừa phân tích và phê phán sức hút ma quái

của chủ nghĩa tư bản vừa đồng cảm và xót thương cho thân phận của

những con người trở thành nạn nhân và vật hy sinh của “giấc mộng Hoa

Kỳ”.

Trong sáng tác của Dreiser, cả hai thi pháp chủ nghĩa tự nhiên và thi

pháp chủ nghĩa hiện thực đều được tác giả vận dụng một cách uyển

chuyển và tinh tế nhằm khắc họa thực tại và con người của xã hội Mỹ

trong tiến trình hình thành và phát triển của kinh tế thị trường và chủ

nghĩa tư bản. Vì vậy qua các tiểu thuyết của Dreiser, giới nhà văn cũng

như các bạn đọc Việt Nam có thể rút ra những bài học bổ ích cả về nghệ

thuật cũng như về lối sống và đạo đức ứng xử giữa người và người trong

cuộc sống với biết bao mâu thuẫn giữa con người và cộng đồng, giữa sự

cạnh tranh và công bằng xã hội, giữa lợi ích cá nhân và sự phồn vinh của

toàn xã hội.

Ch¬ng 6

139

F. Scott Fitzgerald (1896-1940) I. nhµ v¨n vµ t¸c phÈm

Francis Scott Fitzgerald sinh ra vµo ngµy 24 th¸ng 9 n¨m 1896 t¹i thµnh phè St. Paul, bang Minnesota thuéc miÒn trung t©y cña níc Mü. VÒ t chÊt vµ tÝnh c¸ch, Fitzgerald ®Òu mang ®Ëm nh÷ng ¶nh hëng kh¸c nhau cña c¶ cha vµ mÑ «ng. Cha Fitzgerald xuÊt th©n tõ mét gia ®×nh ®Þa chñ giÇu cã nhng råi tôt xuèng tÇng líp trung lu yÕu kÐm. Nhng gia ®×nh bµ mÑ th× l¹i gåm nh÷ng nhµ doanh nghiÖp tõ Ireland ®Õn nhËp c vµ ®ang phÊt lªn. ChÝnh «ng ngo¹i cña cËu bÐ Fitzgerald ®· bï ®¾p cho con rÓ ®Ó cha cña Fitzgerald cã thÓ duy tr× sinh ho¹t cña mét gia ®×nh vÉn mang nhiÒu d¸ng dÊp quÝ ph¸i. Bµ mÑ lµ ngêi vÉn nu«i nhiÒu tham väng, nªn bµ cho cËu bÐ ®Õn New Jersey thuéc miÒn ®«ng ®Ó vµo häc t¹i trêng tiÓu häc vµ trung häc cña gi¸o héi Thiªn Chóa gi¸o. Khi lªn ®¹i häc, chµng trai ®îc vµo häc t¹i trêng ®¹i häc Princeton næi tiÕng. Nhng viÖc häc lu«n bÞ ph©n t¸n bëi sù ham thÝch nghÒ v¨n ch¬ng. Anh s¸ng t¸c th¬ tr÷ t×nh vµ mang ra ®äc trong c©u l¹c bé Triangle. Råi anh cho ®¨ng th¬ vµ truyÖn ng¾n trong t¹p chÝ v¨n häc Nassau. Thêi gian sau, anh liªn tôc viÕt truyÖn ng¾n cho tê Saturday Evening Post vµ viÕt kÞch phim cho Hollywood.

140

Mïa thu n¨m 1917, khi ®ang häc n¨m cuèi cïng t¹i ®¹i häc, Fitzgerald ph¶i ®¨ng ký nghÜa vô qu©n dÞch vµ theo mét ®¬n vÞ qu©n Mü ®Õn ®ån tró t¹i thµnh phè Kansas, råi sau chuyÓn ®Õn Kentucky. ë nh÷ng n¬i nµy, anh tranh thñ th× giê, miÖt mµi víi b¶n th¶o cuèn tiÓu thuyÕt ®Çu tay cña anh mµ sau nµy mang nhan ®Ò PhÝa bªn nµy cña thiªn ®êng. Trong thêi gian ®¬n vÞ ®ãng qu©n t¹i bang Alabama, anh gÆp gì vµ rÊt nhanh chãng yªu c« g¸i 18 tuæi tªn lµ Zelda Sayre. Th¸ng 2 n¨m 1919, sau khi gi¶i ngò, anh chuyÓn ®Õn thµnh phè New York vµ lµm viÖc cho mét h·ng qu¶ng ço. Nhng vµo th¸ng 6 n¨m 1919, Zelda tuyªn bè chÊm døt cuéc høa h«n víi lý do lµ hä ë çch xa nhau qu¸. Fitzgerald bÌn quyÕt ®Þnh th«i viÖc, trë vÒ St. Paul vµ viÕt l¹i cuèn tiÓu thuyÕt víi nhiÖt t×nh hµo høng vµ khÈn tr¬ng. Th¸ng 3 n¨m 1920, PhÝa bªn nµy cña thiªn ®êng ®îc xuÊt b¶n, th× th¸ng 4 n¨m ®ã anh vµ Zelda cíi nhau. Cuèn s¸ch nµy rÊt thµnh c«ng vÒ mÆt tµi chÝnh, ®ång thêi lµ c¬ së ®Ó cho tªn tuæi cña t¸c gi¶ ®îc nh¾c ®Õn ë kh¾p n¬i trong vµ ngoµi níc. Hµo quang cña thµnh ®¹t vµ h¹nh phóc to¶ s¸ng trong ng«i nhµ cña cÆp vî chång míi cêi. Cuéc sèng cña hä h©n hoan nh trong kh«ng khÝ cña thêi ®¹i nh¹c Jazz, theo çch nãi cña t¸c gi¶ lóc ®ã. Nh©n vËt chÝnh cña cuèn tiÓu thuyÕt nµy lµ Amory Blaine. §îc bµ mÑ giÇu cã lµ Beatrice chiÒu chuéng ngay tõ khi lät lßng, nªn Amory cã thãi lêi biÕng vµ xa l¸nh çc b¹n

141

bÌ ë trêng häc. Nhng råi cËu l¹i trë thµnh c©y thÓ thao xuÊt s¾c cña trêng. Amory nhËn «ng Darcy lµm bè nu«i cña m×nh vµ gi÷ m·i t×nh c¶m s©u ®Ëm víi «ng giµ nµy. Khi vµo trêng ®¹i häc Princeton, Amory h¨ng h¸i tham gia c©u l¹c bé th¬ ca. Anh còng tham gia cuéc biÓu t×nh ®ßi hoµ b×nh do Burne l·nh ®¹o. Chµng trai míi lín lªn nµy cã mét quan hÖ t×nh yªu ngät ngµo vµ kÝn ®¸o víi Isabel, c« b¹n häc tõ nhá. Xuýt n÷a th× anh còng bÞ cuèn hót vµo mèi t×nh víi Sara, c« em hä xinh ®Ñp vµ go¸ chång. Råi chµng trai tham gia vµo qu©n ngò vµ ®i sang Ph¸p víi çi lon trung uý trªn vai. Khi anh trë vÒ níc, th× bµ mÑ ®· mÊt vµ tµi s¶n kh«ng biÕt biÕn ®i ®©u hÕt. Anh ®µnh lµm nghÒ viÕt qu¶ng ço. Anh l¹i cã quan hÖ yªu ®¬ng víi Rosaline, nhng råi c« lÊy ngêi kh¸c v× tin r»ng kh«ng thÓ sèng h¹nh phóc trong c¶nh nghÌo khæ. Amory t×m ®Õn r-îu m¹nh ®Ó quªn ®i nçi buån cña sù thÊt t×nh. ChØ sau khi «ng bè nu«i Darcy mÊt, anh míi b¾t ®Çu thøc tØnh vµ nhËn ra r»ng: “lßng kh«ng vô lîi, kh«ng Ých kû míi lµ çi phÇn sèng ®éng nhÊt” cña b¶n th©n m×nh. Vµ ®ã lµ kinh nghiÖm mµ anh rót ra ®îc ë çi tuæi 24. Anh nãi to lªn cho chÝnh m×nh: “T«i hiÓu ®îc b¶n th©n t«i råi. Nhng chØ cã thÕ th«i.”

TiÓu thuyÕt n¾m b¾t ®óng íc väng vµ t©m tr¹ng cña con ngêi, ®Æc biÖt lµ líp trÎ ®¬ng thêi, nªn ®· g©y ®îc sù ®ång c¶m gi÷a nh©n vËt víi ®éc gi¶ vµ t¸c gi¶. TiÓu thuyÕt nµy cã tÝnh chÊt tù thuËt do nh©n vËt chÝnh cã

142

nhiÒu nÐt t¬ng ®ång víi t¸c gi¶. Nhê cuèn s¸ch, “Fitzgerald kh«ng chØ giµnh ®îc t×nh yªu cña Zelda, mµ cßn trë thµnh danh nh©n v¨n ho¸..(.)..C¶ mét thÕ hÖ sinh viªn c¸c trêng ®¹i häc l¾ng nghe Fitzgerald nh l¾ng nghe mét nhµ tiªn tri.”46 TiÓu thuyÕt cã søc l«i cuèn vµ t¸c ®éng x· héi ngay tøc th×. Trong n¨m ®Çu tiªn, cuèn s¸ch b¸n ®îc 40.000 b¶n, khiÕn t¸c gi¶ chØ qua mét ®ªm ®· trë nªn næi danh. Nã còng kiÕm ®îc cho t¸c gi¶ mét kho¶n thu nhËp lín. “§Õm l¹i tói tiÒn, t«i thÊy r»ng n¨m 1919, nhê s¸ng t¸c t«i kiÕm ®îc 800 ®« la, n¨m 1920, t«i kiÕm ®îc 18.000 ®«la b»ng viÕt truyÖn ng¾n, kÞch phim vµ s¸ch. NhuËn bót nh÷ng truyÖn ng¾n cña t«i ®· t¨ng tõ 30 ®«la lªn 1.000 ®«la. Trong 17 n¨m tiÕp theo, «ng kh«ng ngõng cho ®¨ng truyÖn ng¾n trªn tê Saturday Evening Post. Tuy Fitzgerald vÉn lµ mét trong nh÷ng t¸c gi¶ xuÊt s¾c vÒ truyÖn ng¾n, nhng «ng cã vÎ coi thêng thÓ lo¹i nµy. ¤ng nãi: “T«i kh«ng thÝch thÓ lo¹i nµy vµ viÕt chØ ®Ó kiÕm tiÒn mµ th«i” vµ cho lµ tiÓu thuyÕt míi biÓu hiÖn râ nÐt nhÊt tµi n¨ng cña «ng. Tuy nhiªn, sinh thêi, «ng ®· cho ra ®êi mét sè tËp tuyÖn ng¾n xuÊt s¾c nh Nh÷ng c« g¸i dËy th× vµ nh÷ng nhµ triÕt häc (1920), Nh÷ng c©u chuyÖn vÒ thêi ®¹i nh¹c Jazz (1922), TÊt c¶ nh÷ng chµng trai buån phiÒn (1935). Nhµ phª b×nh Edmund Wilson tõng quen biÕt Fitzgerald ë Princeton vµ sau nµy trë thµnh b¹n th©n thiÕt cña «ng,

46 The Harper American Literature. S®d , Tr. 1643.

143

tõng khuyªn nhµ v¨n r»ng «ng cã nguy c¬ trë thµnh mét “c©y bót tiÓu thuyÕt phæ cËp Ýt gi¸ trÞ”. Râ rµng lµ Fitzgerald kh«ng hÒ lu t©m ®Õn lêi khuyªn cña Wilson, khi «ng b¸n hµng chôc truyÖn ng¾n cho c¸c tê t¹p chÝ phæ th«ng. Sau khi kÕt h«n, cÆp vî chång trÎ sèng mét cuéc sèng hµo hoa, cuång nhiÖt vµ xa xØ. Trong suèt thËp kû 20 sang ®Õn thËp kû 30, hä mÆc quÇn ¸o hîp thêi trang, ë nh÷ng kh¸ch s¹n ®¾t tiÒn, khiªu vò bªn c¹ch bµn ¨n cña nh÷ng nhµ hµng sang träng. Ho dù nh÷ng b÷a tiÖc kÐo dµi ®Õn tËn ®ªm khuya vµ tiªu sµi nhiÒu h¬n kho¶n tiÒn mµ nhµ v¨n kiÕm ®îc. Cuèn tiÓu thuyÕt thø hai cña nhµ v¨n Ngêi ®Ñp vµ kÎ bÞ ®o¹ ®Çy (1922) lÊy c¶m høng ngay tõ cuéc h«n nh©n vµ lèi sèng phãng ®·ng cña gia ®×nh m×nh. Nhng nh÷ng bµi b×nh luËn trªn b¸o chÝ tá ra l¹nh nh¹t víi t¸c phÈm nµy. Thêi gian nµy, hä sèng trªn ®¶o Long cña Thµnh phè New York. N¨m 1924, vî chång Fitzgerald lªn tÇu thuû ®i du lÞch Ch©u ¢u. Trong chuyÕn ®i nµy, Fitzgerald kÕt b¹n víi c¸c nhµ v¨n Gertrude Stein, Ezra Pound vµ Hemingway. N¨m 1925, nhµ v¨n cho xuÊt b¶n cuèn tiÓu thuyÕt thµnh c«ng nhÊt cña «ng: Gatsby vÜ ®¹i. TiÓu thuyÕt nµy trë thµnh mét sù kiÖn v¨n ho¸ ë Hoa Kú. Ba cuèn phim ®îc chuyÓn thÓ tõ t¸c phÈm nµy vµ hµng chôc bµi b¸o ca ngîi tµi n¨ng cña nhµ v¨n. Së dÜ cuèn s¸ch l«i cuèn ®îc ®«ng ®¶o ®éc gi¶ lµ do t¸c gi¶ kh¾c häa s©u s¾c mèi xung

144

®ét cã tÝnh bi hµi kÞch gi÷a t×nh yªu vµ tiÒn tµi, gi÷a kh¸t väng thµnh ®¹t vµ thùc t¹i phò phµng. Gatsby - nh©n vËt chÝnh, tõ tÇng líp lao ®éng nghÌo khæ do ch¨m chØ vµ th¸o v¸t ®· v¬n lªn trë thµnh ngêi giÇu sang. Hµnh ®éng tiÓu thuyÕt b¾t ®Çu tõ thêi ®iÓm anh ®· mua mét biÖt thù lín ®Ó ®îc ë gÇn Daisy, ngêi yªu cò cña anh, mÆc dï nµng ®· cã gia ®×nh. §iÒu nµy kh«ng nh÷ng cho thÊy Gatsby lµ mét g· si t×nh, mµ cßn lµ mét kÎ tõ líp b×nh d©n muèn hoµn toµn hoµ m×nh vµo x· héi thîng lu. Bëi v× Daisy lµ thµnh viªn cña x· héi ®ã vµ tríc ®©y së dÜ anh kh«ng cíi ®îc Daisy còng chØ v× th©n phËn nghÌo hÌn cña anh kh«ng t¬ng xøng víi gia ®×nh cao sang cña nµng. Nh-ng lóc nµy tuy anh ®· bíc ®îc vµo m«i trêng cña tÇng líp thîng lu, hä vÉn khinh bØ c¸i qu¸ khø hÌn kÐm cña anh. T×nh c¶m gi¶ dèi cña Daisy cµng x« ®Èy anh vµo t×nh thÕ lè bÞch vµ cuèi cïng thñ ®o¹n nham hiÓm cña chång Daisy ®· x« ®Èy anh ®Õn chç huû diÖt. T¸c phÈm nµy kh¸i qu¸t mét c¸ch nghÖ thuËt th©n phËn cña nh÷ng con ngêi Mü trong c¬n chao ®¶o quay cuång cña c¶ mét x· héi bÞ tha ho¸ tríc søc c«ng ph¸ cña lèi sèng vËt chÊt chñ nghÜa Ých kû vµ tµn nhÉn. Th¸ng 12 n¨m 1926, ®«i vî chång Gatsby trë vÒ Hoa Kú vµ cã vµi th¸ng anh ®Õn Hollywood viÕt kÞch phim. Sau ®ã hä chuyÓn vÒ ë ngoai « Wilmington, bang Delaware. Fitzgerald ngµy cµng uèng nhiÒu rîu. Mïa hÌ n¨m 1928, hä trë l¹i Paris. Lóc nµy Zelda chuyÓn sang häc nghÒ vò ba lª

145

víi tham väng cã thÓ nhanh chãng næi danh, nhng ®· qu¸ muén. Hai n¨m sau, trong mét chuyÕn ®i Ch©u ¢u, Zelda lÇn ®Çu tiªn ph¸t bÖnh t©m thÇn. Trong mêi bÈy n¨m cuèi ®êi, phÇn lín thêi gian bµ sèng trong bÖnh viÖn. N¨m 1931, Fitzgerald vÒ Mü gi÷a lóc cuéc suy tho¸i ®ang trÇm träng. ViÖc kiÕm tiÒn rÊt khã kh¨n, trong khi vî «ng ®ang mang bÖnh vµ «ng b¾t ®Çu nghi ngê vÒ kh¶ n¨ng viÕt v¨n cña m×nh. ThÕ lµ «ng cµng uèng rîu nhiÒu h¬n. N¨m 1934, nhµ v¨n cho ra ®êi tiÓu thuyÕt Trêi ®ªm ªm ¶. T¸c phÈm nµy miªu t¶ nh÷ng tÊn bi hµi kich trong t×nh yªu vµ gia ®×nh. Trong thÕ giíi nh©n vËt cña Fitzgerald, kh«ng cã ai thùc sù cã cuéc ®êi h¹nh phóc. Ngßi bót trµo phóng vµ hµi híc cña nhµ v¨n tá ra s¾c s¶o trong nhiÒu trang t¸c phÈm. Nhng vÒ mÆt t©m hån vµ c¶m høng, «ng vèn lµ nhµ v¨n tiªu biÓu cho nh÷ng n¨m sau ®¹i chiÕn vµ nh÷ng n¨m 20, lóc nµy Fitzgerald dêng nh kh«ng n¾m b¾t ®îc nh÷ng chuyÓn biÕn s©u s¾c vµ to lín cña t©m tr¹ng con ngêi trong thêi kú míi, nªn cuèn s¸ch kh«ng ®îc ®ãn nhËn nång nhiÖt. Do m¾c nî nhiÒu, n¨m 1937, nhµ v¨n trë vÒ Hollywood ký hîp ®ång nhËn lµm t¸c gi¶ viÕt kÞch phim. Nhng nh÷ng cè g¾ng chuyÓn ngßi bót v¨n xu«i thµnh ngßi bót kÞch phim kh«ng thµnh c«ng. ViÕt rÊt nhiÒu mµ chØ mét kÞch b¶n ®îc chÊp nhËn. Nh÷ng c¬n say chuÕnh cho¸ng cña «ng tiÕp tôc g©y r¾c rèi cho c¸c xëng phim ë Hollywood.

146

N¨m 1940, do mét c¬n ®au tim, «ng qua ®êi t¹i Hollywood khi míi 44 tuæi. TiÓu thuyÕt VÞ hoµng tö cuèi cïng lµ t¸c phÈm cuèi cïng cña «ng vµ cha hoµn thµnh. Trong thêi gian «ng mÊt, thu nhËp còng nh danh tiÕng cña «ng sa sót th¶m h¹i. Nhng vÒ sau giíi nghiªn cøu phª b×nh ®¸nh gi¸ l¹i vµ kh¼ng ®Þnh r»ng «ng lµ mét trong nh÷ng nhµ v¨n tiªn phong cña v¨n häc hiÖn ®¹i chñ nghÜa. ChÊt tr÷ t×nh kÕt hîp víi t×nh huèng kÞch v¹ch trÇn sù trçng rçng cña thÕ giíi tinh thÇn trong x· héi hiÖn ®¹i, ®ång thêi nhen lªn niÒm hy väng vÒ mét çi g× ªm ¸i h¬n, t¬i vui h¬n trong t¬ng lai. Nhµ phª b×nh Lionelle Trilling cho r»ng: Fitzgerald “cã lÏ lµ nhµ v¨n næi tiÕng cuèi cïng ®· kh¼ng ®Þnh trÝ tëng tîng l·ng m¹n kÕ thõa tõ thêi Phôc Hng vÒ kh¸t väng ç nh©n hay chñ nghÜa anh hïng, vÒ cuéc sèng dÊn th©n vµo hay tõ bá nã v× lý ttëng cña çi t«i.”47

Hai b×NH DIÖN NGHÖ THUËTTRONG CÊU TRóC TIÓU THUYÕT GATSBY VÜ §¹I

47 Lêi giíi thiÖu “Gatsby vÜ ®¹i”. NXB Penguin book. Anh quèc 1969.

147

Nhµ v¨n F.Scott Fitzgerald cã mét sè phËn ®Æc biÖt kh¸c thêng trong cuéc ®êi vµ trong v¨n nghiÖp. B»ng sù quan s¸t, suy ngÉm vµ kinh nghiÖm cña b¶n th©n víi nh÷ng thµnh c«ng rùc rì vµ c¶ nh÷ng thÊt b¹i ®¾ng cay, «ng hiÓu s©u s¾c thêi ®¹i m×nh. TiÓu thuyÕt Gatsby vÜ ®¹i ®îc ®¸nh gi¸ lµ mét trong nh÷ng t¸c phÈm xuÊt s¾c nhÊt trong v¨n häc Mü vµ thÕ giíi. TiÓu thuyÕt nµy thÓ hiÖn s©u s¾c sè phËn cña con ngêi trong sù ph¸t triÓn phøc t¹p cña x· héi Mü. Tõ cuèi thÕ kû XIX ®Õn thËp kû 20 cña thÕ kû nµy, sù ph¸t triÓn nhanh chãng cña nÒn kinh tÕ Mü ®· kh«ng kh¬i gîi nªn trong nh©n d©n vµ trÝ thøc Mü nh÷ng ¶o tëng vÒ mét x· héi tù do vµ tèt ®Ñp. Nhng råi ¶o tëng ®· tan vì tríc thùc tÕ phò phµng cña v¨n minh vËt chÊt trong ®ã lèi sèng thùc dông vµ vÞ kû ®· ¸p ®¶o vµ lÊn ¸t mäi gi¸ trÞ nh©n v¨n vµ ®¹o ®øc trong cuéc sèng céng ®ång. Hµng lo¹t nhµ v¨n Mü nh F. O’Conner, J. Steinbech, E. Hemingway, J. Salinger... ®· phª ph¸n vµ v¹ch trÇn c¸i gäi lµ “giÊc m¬ níc Mü”. Nhng Fitzgerald lµ ngêi ®Çu tiªn ®· ph¸t hiÖn mét c¸ch nghÖ thuËt vµ tµi t×nh giÊc m¬ ®ã. Bëi chÝnh «ng ®· tõng nhiÒu phen chÕt ch×m trong giÊc m¬ h·i hïng. Vµo thËp kû 20, khi «ng ®ang vËt lén, lßng trµn trÒ hy väng nh»m thµnh ®¹t vµ ngoi lªn trong x· héi thîng lu, «ng ®· ®Æt tªn cho thêi kú nµy lµ “thêi ®¹i nh¹c Jazz”. Giai ®iÖu say sa, l©ng l©ng mµ cuång nhiÖt Êy thÓ hiÖn chÝnh x¸c t©m tr¹ng cña thêi ®¹i. Sau khi «ng mÊt, Ban biªn tËp Thêi b¸o New York nhËn

148

xÐt: “¤ng tµi t×nh h¬n ®iÒu «ng tù hiÓu vÒ m×nh, v× trong thùc tÕ vµ víi ý nghÜa v¨n häc, «ng ®· ph¸t hiÖn ra c¶ mét thÕ hÖ... ¤ng ®· thÓ hiÖn hä vµ thËm chÝ ®· híng dÉn hä, trong khi bíc vµo tuæi trung niªn, hä nh×n thÊy nÒn tù do cao quý ®ang ®øng tríc ®e do¹ cña sù huû diÖt”48. Ban biªn tËp NXB Penguin Books còng nhËn xÐt: “¤ng ®· ®Æt tªn cho mét thêi ®¹i... sèng qua thêi ®¹i ®ã vµ nh×n thÊy nã tù thiªu huû.”49

TiÓu thuyÕt “Gatsby vÜ ®¹i” kh¾c ho¹ s©u s¾c qu¸ tr×nh vì méng vµ tù thiªu huû cña thêi ®¹i Êy.

M©u thuÉn gi÷a “giÊc m¬ níc Mü” vµ thùc t¹i phò phµng ®· trë thµnh tiªu ®iÓm cña cÊu tróc tiÓu thuyÕt. Trong cÊu tróc næi bËt lªn hai b×nh diÖn vµ còng lµ hai bót ph¸p chñ yÕu: b×nh diÖn tr÷ t×nh vµ b×nh diÖn ch©m biÕm. T¸c gi¶ thêng sö dông bót ph¸p tr÷ t×nh trong viÖc kh¾c ho¹ “giÊc m¬ ®Ñp” cña nh©n vËt. Nhng b×nh diÖn tr÷ t×nh lu«n cã kh¶ n¨ng chuyÓn ho¸ thµnh b×nh diÖn ch©m biÕm. Qua sù thuËt l¹i cña nh©n vËt Nick (®ång thêi còng lµ ngêi kÓ chuyÖn), Gatsby – nh©n vËt chÝnh lµ mét con ngêi rÊt phøc t¹p. Cã nhiÒu tin ®ån ®¹i rÊt xÊu vÒ qu¸ khø cña Gatsby. Nhng trong tiÕn tr×nh cña cèt truyÖn, anh ®îc miªu t¶ lµ mét con ngêi s«i næi vµ nhiÖt t×nh ®èi víi b¹n bÌ. C¶ tuæi trÎ cña anh lµ nh÷ng cuéc vËt lén kh«ng ngõng nh»m cã mét chç ®øng trong 48 Xem b¶n dÞch cña NXB V¨n häc. 1989. Tr. 117

49 Nh trªn. Tr.15

149

tÇng líp thîng lu. Anh vèn sinh ra trong mét gia ®×nh n«ng d©n nghÌo ë North Dacota. Khi lín lªn, anh rêi bá quª h¬ng, kiÕm sèng b»ng nghÒ ®¸nh ç ë hå Superior. Råi anh vµo häc ë mét trêng ®¹i häc. Nhng do muèn lµm giµu nhanh chãng, nªn chØ hai tuÇn sau, anh l¹i trë vÒ hå Superior vµ ë ®©y anh gÆp nhµ triÖu phó Dan Cody vµ ®· ba lÇn theo «ng ®i kh¾p lôc ®Þa ch©u Mü. Víi kinh nghiÖm thu nhËn ®îc trong nh÷ng n¨m lµm viÖc víi nhµ kinh doanh tµi giái Êy, chµng thanh niªn ®· tù x©y dùng cho m×nh mét c¬ ng¬i lín vµ råi anh ®· trë thµnh mét trong nh÷ng ngêi giµu cã nhÊt trªn ®¶o Long (Long island). Tùa ®Ò tiÓu thuyÕt Gatsby vÜ ®¹i võa cã ý nghÜa nãi vÒ khÝa c¹nh kh¸t väng m·nh liÖt cña mét con ngêi kh«ng cam chÞu kiÕp sèng nghÌo hÌn, nhng còng võa cã ý nghÜa ch©m biÕm, bëi v× thµnh c«ng cña Gatsby kh«ng chØ dùa vµo trÝ th«ng minh vµ sù cÇn cï bÒn bØ, mµ cßn dùa vµo nh÷ng mu m« kh«n khÐo trong çc ho¹t ®éng bu«n lËu. Cã tin ®ån anh tham gia vµo mét ®êng d©y bu«n lËu rîu cÊm. Nhng nh÷ng sù viÖc nµy kh«ng ®îc miªu t¶ trªn çc b×nh diÖn cña tiÓu thuyÕt.

Trªn b×nh diÖn tr÷ t×nh, t¸c gi¸ kh¾c ho¹ sè phËn cña nh©n vËt Gatsby tõ lóc anh ta say sa ch×m ®¾m trong ¶o ¶nh cña mét t×nh yªu mµ anh ta lÇm tëng lµ trong tr¾ng vµ cao ®Ñp cho ®Õn lóc anh ta bÞ huû diÖt trong mèi t×nh ®ã mµ vÉn cha thøc tØnh. Mèi t×nh cña Gatsby ®îc t¸c gi¶ miªu t¶ víi nh÷ng h×nh tîng ®Çy thi

150

vÞ. Trong nh÷ng c¶nh nµy, ¸nh tr¨ng lung linh huyÒn ¶o, ¸nh sao ngêi ngêi nh to¶ s¸ng xung quanh ®«i trai g¸i ®ang ®¾m ch×m trong h¹nh phóc. “Mét ®ªm thu 5 n¨m vÒ tríc, khi nh÷ng chiÕc l¸ vµng ®ang rông xuèng, hä ®i bé ra ®êng phè vµ ®Õn mét n¬i kh«ng cã ngän c©y nµo, hÌ ®êng bµng b¹c ¸nh tr¨ng... Khi g¬ng mÆt Daisy ghÐ s¸t mÆt anh, tr¸i tim anh ®Ëp rén rµng... Khi cÆp m«i anh ch¹m vµo m«i nµng, m«i nµng në ra mét b«ng hoa vµ thÕ lµ niÒm vui trän vÑn.” (4) Sau ®ã chµng sü quan trÎ theo ®oµn qu©n ra níc ngoµi, nhng ®¬n vÞ cña anh kh«ng ph¶i tham gia vµo cuéc chiÕn, råi Ýt l©u sau anh ®îc gi¶i ngò. Nhng ®Õn lóc ®ã th× Daisy ®· ®i lÊy chång. Cã thÓ lµ nµng kh«ng thÓ chê anh ®îc, nhng chñ yÕu lµ gia ®×nh Daisy kh«ng cho phÐp nµng lÊy mét sü quan nghÌo hÌn. Nhng trong t©m trÝ Gatsby, chµng vÉn tin r»ng dï cã ®i lÊy chång, th× t×nh yªu cña nµng ®èi víi chµng vÉn kh«ng hÒ thay ®æi vµ nÕu chµng cã mét ®Þa vi giµu sang, th× Daisy sÏ trë l¹i víi chµng. B©y giê Gatsby ®· cã mét gia tµi lín vµ anh nghÜ lµ anh hoµn toµn cã thÓ ®¹t ®îc tÊt c¶ nh÷ng g× anh mong muèn. Anh mua c¶ mét biÖt thù nguy nga ë East Egg. ThØnh tho¶ng Gatsby vÉn ®øng trªn b·i cá xanh trong khu nhµ m×nh vµ nh×n mét c¸ch ®¾m ®uèi, say mª ngän ®Ìn xanh l¬ trªn bÕn xuång m¸y tríc ng«i nhµ cña Daisy. Ngän ®Ìn ®ã ®ang ë trong tÇm tay anh, anh tin r»ng anh s¾p víi tíi nã vµ nã sÏ m·i m·i thuéc vÒ anh.

151

Nhng råi khi tiÕp xóc víi thùc tÕ, tÊt c¶ chØ lµ nh÷ng trß dèi tr¸ vµ lõa ®¶o. DÇn dÇn chÊt tr÷ t×nh nh nhoµ tan ®i vµ hoµ lÉn víi chÊt ch©m biÕm ®Ó råi sau ®ã trë thµnh bi kÞch. C¶nh Gatsby gÆp l¹i Daisy sau 5 n¨m xa çch lµ mét mµn hµi kÞch pha chót ch©m biÕm nhÑ nhµng. ë ®©y Gatsby vÉn ®¾m ch×m trong mèi t×nh si mª. Anh xóc ®éng ®Õn bµng hoµng vµ bèi rèi, anh ®¸nh r¬i c¶ mét chiÕc ®ång hå ®Æt trªn mÆt tñ. M¾t anh ®Ém lÖ, anh c¶m thÊy h¹nh phóc trµn trÒ. Nhng ngîc l¹i, nh÷ng giät níc m¾t vµ vÎ xóc ®éng cña Daisy chØ lµ t×nh c¶m bét ph¸t trong gi©y l¸t. Daisy ®îc miªu t¶ lµ mét phô n÷ lu«n cã nh÷ng biÓu hiÖn bÒ ngoµi rÊt dÞu dµng, tr×u mÕn vµ th©n th¬ng. Nhng biÓu hiÖn ®ã l¹i lu«n che giÊu b¶n chÊt nhá nhen vµ Ých kû cña c«. Trong lÇn Nick ®Õn th¨m c«, anh ®· thÊy ngay r»ng c« qu¶ lµ cã søc cuèn hót kú l¹ ®èi víi nh÷ng ngêi xung quanh. “G¬ng mÆt nµng cã nh÷ng nÐt buån dÞu vµ ®¸ng yªu. G¬ng mÆt Êy r¹ng rì víi ®«i m¾t s¸ng vµ khoÐ miÖng t¬i tr×u mÕn. Trong giäng nãi cña c« cã mét ®iÒu g× xóc ®éng, khiÕn nh÷ng ai ®Ó ý ®Õn c« kh«ng sao quªn ®îc: ®ã lµ sù th«i thóc nh cña mét tiÕng h¸t... mét lêi høa mµ nµng ®· trao cho ta mét çch vui vÎ, thÝch thó vµ chØ trong chèc l¸t th«i, nhng nh÷ng çi ®ã sÏ ng©n vang trong lßng anh nh÷ng giê sau ®ã.” (5) T¬ng ph¶n víi b×nh diÖn tr÷ t×nh lµ b×nh diÖn ch©m biÕm. B×nh diÖn nµy gåm nh÷ng trang miªu t¶

152

nh÷ng cuéc truy hoan th©u ®ªm suèt s¸ng t¹i biÖt thù cña Gatsby. Gatsby lµ mét tÝnh çch phøc t¹p ®Çy m©u thuÉn. Anh lu«n mong muèn trë vÒ víi giÊc m¬ dÜ v·ng, nhng chÝnh anh l¹i ch×m ®¾m trong cuéc sèng trèng rçng vµ v« nghÜa. Anh tiªu xµi phung phÝ tiÒn cña ®Ó tæ chøc nh÷ng cuéc vui ch¬i ¨n uèng liªn miªn trong ng«i nhµ cña anh víi mét ®¸m ®«ng nh÷ng ngêi xa l¹. Anh muèn cho cuéc sèng giÇu sang, hµo phãng cña anh cã mét tiÕng vang lín trong giíi thîng lu vµ tõ ®ã xo¸ nhoµ ®i nh÷ng n¨m th¸ng nghÌo hÌn tñi nhôc. Tõ ng«i nhµ nµy anh muèn t¹o ra søc hót m¹nh mÏ ®èi víi Daisy. Song song víi h×nh tîng nh÷ng tßa biÖt th nguy nga, tr¸ng lÖ cña Gatsby vµ vî chång Dasy – Tom lµ h×nh tîng ®Çy chÊt ch©m biÕm vÒ çi thung lòng tro bôi bªn ®êng xe löa ë gi÷a ®¶o Long vµ khu trung t©m New York. ë ®©y tro bôi bèc lªn mï mÞt vµ t¹o thµnh nh÷ng ®¸m m©y mï, nh÷ng h×nh thï qu¸i dÞ bay l¬ löng trªn ®Çu ngêi. Nh÷ng ngêi ®i l¹i trong thung lòng nµy nhuèm ®Çy tro bôi, tr«ng nh nh÷ng bãng ma vËt vê. Ngêi t×nh cña Tom lµ Mirtle sèng ë n¬i nµy. Chång chÞ lµ Wilson sèng b»ng nghÒ söa ch÷a «t«. Mirtle khinh bØ chång, coi anh lµ kÎ kh«ng ®¸ng liÕm gãt cho m×nh. Nhng ®èi víi Tom, th× Mirtle l¹i chØ lµ mét thø ®å ch¬i mµ ®«i khi anh ®· vïi dËp mét çch tµn tÖ. B×nh diÖn ch©m biÕm gåm nh÷ng c¶nh ngé trí trªu, nh÷ng trß gian dèi, sù b¹c bÏo vµ tµn

153

nhÉn trong quan hÖ gi÷a ngêi víi ngêi. T¬ng ph¶n víi ng«i nhµ cña vî chång Wilson nghÌo nµn vµ b¸m ®Çy tro bôi, biÖt thù cña vî chång Tom bªn b·i biÓn hÕt søc sang träng vµ ®Ñp mét çch th¬ méng, nhng nh÷ng con ngêi sèng trong ®ã l¹i cã t©m ®Þa tr¸o trë vµ tµn nhÉn. Trong khi Wilson tóng thiÕu, ph¶i lµm lông vÊt v¶, th× vî chång Tom nhµn rçi ®Õn møc kh«ng biÕt lµm g× ®Ó giÕt thêi gian. Tríc khi Nick ®Õn ch¬i nhµ, Daisy vµ c« b¹n trÎ lµ Baker n»m ruçi dµi suèt buæi s¸ng trªn ®i-v¨ng. Khi tiÕp kh¸ch, hä ch¼ng cã chuyÖn g× thó vÞ h¬n chuyÖn vÒ “çi mòi cña ngêi qu¶n gia”. Ch¼ng lµ tríc ®©y v× lµm nghÒ kim hoµn nªn mòi cña anh ta bÞ dÞ øng. Daisy gäi ®ã lµ c©u chuyÖn bÝ mËt trong gia ®×nh. Cßn Baker th× mÆc dï lµ cÇu thñ v« ®Þch vÒ bãng g«n, nhng Nick chØ thÊy c« ng¸p dµi nh s¾p ®i ngñ. §ã lµ nh÷ng ngêi tiªu biÓu cho tÇng líp thîng lu Mü. Mong íc cña Gatsby lµ ®îc hoµ nhËp vµo thÕ giíi nµy. Nhng dÇn dÇn giÊc m¬ cña anh trë thµnh c¬n ¸c méng. Trong cÊu tróc cña tiÓu thuyÕt, con ®êng cña nh©n vËt Gatsby ®i tõ b×nh diÖn tr÷ t×nh chuyÓn sang b×nh diÖn ch©m biÕm vµ kÕt thóc b»ng c¬n ¸c méng. Bao trïm lªn b×nh diÖn ch©m biÕm lµ h×nh tîng ®«i m¾t b¸c sü Ekleberg trªn tÊm ¸p phÝch qu¶ng ço vÒ s¶n phÈm kÝnh m¸t. H×nh b¸c sü kh«ng mÆt kh«ng mòi, chØ cã ®«i m¾t xanh lÌ vµ gäng kÝnh mµu vµng khæng lå lõng l÷ng trªn kh«ng gian cña thung lòng tro bôi. Ngêi d©n ë

154

®ã nghÜ r»ng ®ã lµ ®«i m¾t cña chóa. Nhng trí trªu thay, ®«i m¾t khæng lå cña chóa nh×n bao qu¸t kh¾p kh«ng gian, nh×n thÊy hÕt mäi nçi khæ cùc xÊu xa cña con ngêi, nhng chóa vÉn thê ¬ vµ döng dng víi mäi chuyÖn ®êi. ChÝnh ë n¬i ®©y ®· b¾t ®Çu tÊn bi kÞch. H«m ®ã, tÊt c¶ 5 ngêi tõ nhµ Tom rñ nhau ra trung t©m thµnh phè vµ gÆp gì nhau ë mét nhµ hµng. T×nh tiÕt nµy tiÕp tôc triÓn khai tÊn hµi kÞch ch©m biÕm. ë ®©y Tom muèn thùc hiÖn ©m mu xÊu xa lµ bãc trÇn gèc rÔ nghÌo hÌn cña Gatsby tríc mÆt vî m×nh vµ b¹n bÌ. Ngîc l¹i Gatsby còng cã ý ®Þnh c«ng khai tuyªn bè tríc mÆt mäi ngêi r»ng Daisy yªu anh chø kh«ng yªu Tom vµ c¬ng quyÕt giµnh l¹i Daisy tõ tay Tom. Lßng tin cña Gatsby ®èi víi t×nh yªu cña Daisy ®· ®Õn møc mï qu¸ng vµ ng«ng cuång, nªn tÊt nhiªn anh kh«ng tr¸nh khái thÊt b¹i. V× mét mÆt c« thõa nhËn lµ cã yªu Gatsby, nhng c« nãi lµ còng yªu chång m×nh. Tríc lêi nãi lÊp löng níc ®«i nh vËy, Gatsby vÉn kh«ng tõ bá hy väng cuèi cïng. Råi mäi ngêi kÐo nhau trë vÒ ®¶o trªn hai chiÕc «t«. Khi ®i ®Õn thung lòng tro bôi, kh«ng may chiÕc xe do Daisy l¸i vµ cã Gatsby ngåi bªn ®· ®Ì chÕt Mirtle. Víi ý thøc hy sinh v× ngêi yªu, Gatsby ®· nhËn r»ng chÝnh m×nh l¸i chiÕc xe. Trong khi ®ã Tom ®· gië trß x¶o tr¸ vµ ®¸nh lõa Wilson r»ng chÝnh Gatsby lµ thñ ph¹m g©y ra c¸i chÕt cña vî anh ta. Qua c©u chuyÖn bÞa ®Æt cña Tom, Wilson tëng lÇm r»ng Gatsby chÝnh lµ ngêi t×nh cña Mirtle råi sau ®ã

155

ruång bá vµ giÕt chÕt c« ta, nªn trong lóc ®au khæ cùc ®é, anh ®· quyÕt ®Þnh tr¶ thï. Wilson ®i bé ®Õn tËn hßn ®¶o vµ dïng sóng b¾n chÕt Gatsby gi÷a lóc anh nµy ®ang t¾m trong bÓ b¬i. Sau c¸i chÕt cña Gatsby, ngßi bót ch©m biÕm kh¾c ho¹ víi nh÷ng nÐt ®Ëm ®Æc vÒ sù b¹c bÏo vµ tµn nhÉn trong quan hÖ gi÷a ngêi vµ ngêi. Cho ®Õn nh÷ng giê phót cuèi cïng tríc khi chÕt, Gatsby vÉn hy väng vµ chê ®îi. Anh thøc th©u ®ªm, ®øng nh×n vÒ ngän ®Ìn xanh phÝa ng«i nhµ Daisy. Anh sai ngêi hÇu tóc trùc chê ®iÖn tho¹i cña Daisy. Anh vÉn tin ch¾c r»ng nµng sÏ b¸o cho anh biÕt kÕ ho¹ch l×a bá Tom ®Ó ®i theo anh vµ hä sÏ b¾t ®Çu cuéc sèng míi. Nhng cho ®Õn khi anh chÕt, Daisy ®· hoµn toµn kh«ng cÇn biÕt ®Õn sù tån t¹i cña Gatsby trªn câi ®êi. Sau ®ã, Daisy vµ Tom thËm chÝ kh«ng ®Õn dù lÔ tang ch«n cÊt Gatsby. Cßn Baker v× sî dÝnh lÝu vµo vô tai n¹n «t«, nªn ®· cao ch¹y xa bay. §¸m tang cña Gatsby thËt lµ v¾ng vÎ. Mét m×nh Nick ph¶i lo liÖu tÊt c¶. Tríc ®ã c¶ mét ®¸m ®«ng ngêi liªn tôc ®Õn dù tiÖc vµ vui ch¬i ë nhµ Gatsby mµ kh«ng tèn kÐm mét xu nµo, cßn lóc nµy th× ch¼ng cã ai ®o¸i hoµi ®Õn kÎ xÊu sè. Cã mÆt trong ®¸m tang, ngoµi Nick ra, chØ cã ngêi cha cña Gatsby (mét cô giµ nghÌo tõ n«ng th«n ®Õn mµ tríc ®ã cô ch¼ng hÒ ®îc «ng con trai quan t©m) vµ mét ngêi ®µn «ng cã ®«i m¾t có vä. Tríc ®ã «ng ch¼ng

156

quen biÕt g× Gatsby, nhng thêng xuyªn lui tíi nhµ anh nèc rîu cho tho¶ thÝch. Con ngêi ngå ngé kh¸c ®êi nµy t« ®Ëm thªm cho ®¸m tang mµu s¾c th¶m th¬ng vµ ghª rîn. T¸c gi¶ cßn ph¸c ho¹ thªm mét nÐt hµi híc n÷a, khiÕn cho c¶nh tang tãc ®îm thªm nô cêi giÔu cît chua cay: Chu«ng ®iÖn tho¹i rÐo, Nick tëng lµ mét vÞ kh¸ch hiÕm hoi cã thiÖn ý ®Õn tiÔn ®a ngêi xÊu sè, nµo ngê «ng kh¸ch kh«ng cã ý ®Õn dù tang lÔ, mµ l¹i ®a ra mét yªu cÇu qu¸i gë vµ kh«ng ®óng lóc. ¤ng ta nãi lµ ®· ®Ó quªn t¹i nhµ chñ nh©n mét ®«i giÇy dïng ®Ó ®i ®¸nh quÇn vît vµ mong r»ng gia nh©n sÏ göi cho «ng ®Ó «ng kÞp dïng vµo mét chuyÕn ®i picnic...

C¸ch t©n cña F. S. Fitzgerald khiÕn cho Gatsby vÜ ®¹i kh¸c víi h×nh thøc cÊu tróc biªn niªn cña tiÓu thuyÕt thÕ kû XIX. C¸ch t©n nµy khiÕn cho tiÓu thuyÕt cã søc co gi·n hÕt søc uyÓn chuyÓn vµ n¨ng ®éng mµ trong ®ã b×nh diÖn nghÖ thuËt cã vai trß lín h¬n kh«ng gian nghÖ thuËt. Kh«ng gian ë ®©y gåm cã ng«i nhµ cña Tom-Daisy, biÖt thù cña Gatsby, thung lòng tro bôi, mét nhµ hµng ë trung t©m thµnh phè... Nhng kh«ng gian nµy cè ®Þnh kh«ng thay ®æi, trong khi hai b×nh diÖn nghÖ thuËt kh«ng ngõng biÕn chuyÓn. H×nh tîng ngän ®Ìn xanh tríc ng«i nhµ cña Daisy lµ tiªu ®iÓm cña b×nh diÖn tr÷ t×nh vµ h×nh tîng ®«i m¾t xanh khæng lå trªn thung lòng tro bôi lµ tiªu ®iÓm cña b×nh diÖn ch©m biÕm. Hai h×nh t-îng cã tÝnh tîng trng nµy cã mét n¨ng lîng lan truyÒn ®i

157

rÊt xa vµ chóng cã mèi liªn hÖ néi t¹i: çi nä triÖt tiªu çi kia. Ngän ®Ìn xanh thu hót toµn bé t©m trÝ Gatsby vµ g©y nªn nh÷ng biÕn ®éng trong cuéc ®êi anh. §«i m¾t kÝnh xanh khæng lå nh mét c¬n ¸c méng ¸m ¶nh cuéc sèng cña biÕt bao ngêi. Trong gian phßng ¸m ®Çy tro bôi Wilson ®øng bªn x¸c vî, ®«i m¾t ng©y d¹i nh×n vÒ phÝa ®«i m¾t kÝnh khæng lå mµ anh tin lµ ®«i m¾t Chóa. Nh-ng ®«i m¾t Êy kh«ng hÒ gîi nªn c¶m gi¸c thiªng liªng thµnh kÝnh, mµ chØ gîi nªn c¶m gi¸c ghª rîn nh cña thÇn chÕt. Vµ trong giê phót nçi ®au lµm cho Wilson biÕn d¹ng ®i, chÝnh anh còng mang d¸ng vÎ cña thÇn chÕt. Th©n h×nh anh gÇy cßm nh mét bé x¬ng, khu«n mÆt anh t¸i xanh, ®«i m¾t xanh h·i hïng, tãc vµ quÇn ¸o nhuèm ®Çy tro bôi. Tõ thung lòng tro bôi, Wilson mang theo mÇm tai ho¹ trong ngêi, ®i bé lang thang hµng chôc c©y sè ®Õn hßn ®¶o ®Ó gieo çi chÕt lªn ngêi Gatsby vµ sau ®ã còng tù kÕt liÔu lu«n ®êi m×nh. Khi Gatsby ®· chÕt th× ngän ®Ìn xanh trong t©m tëng anh còng t¾t ngay tøc th×. Cuèi cïng c¬n ¸c méng ®· trïm lªn giÊc m¬ ®Ñp, b×nh diÖn ch©m biÕm ®· tõ chç ¸p ®¶o ®i tíi triÖt tiªu b×nh diÖn tr÷ t×nh vµ dÉn tíi kÕt thóc bi kÞch. NghÖ thuËt kÕt hîp mét çch ®éc ®¸o çc yÕu tè tr÷ t×nh, ch©m biÕm vµ bi kÞch khiÕn cho tiÓu thuyÕt kh«ng chØ thÓ hiÖn s©u s¾c nh÷ng tÝnh çch vµ th©n phËn con ngêi, mµ cßn søc tè ço m·nh liÖt nh»m th¼ng vµo

158

mét thêi ®¹i, mét x· héi mµ trong ®ã lèi sèng vô lîi, tµn ¸c vµ v« nh©n ®¹o ®· ngù trÞ trong quan hÖ gi÷a ngêi víi ngêi..

CH¬ng 7

Ernest Hemingway (1899-1961)

159


Hemingway sinh vµo ngµy 21 th¸ng 7 n¨m 1899 t¹i vïng ngo¹i « thµnh phè Oak Park thuéc bang Illinois, nhng gÇn phÝa t©y thµnh phè Chicago. Cha «ng lµ mét b¸c sÜ giÇu cã, mÑ «ng lµ gi¸o viªn d¹y nh¹c vµ ®· cè theo ®uæi sù nghiÖp cña mét ca sÜ opera, nhng kh«ng thµnh c«ng. ë tr-êng trung häc, cËu häc sinh Hemingway tham gia çc ho¹t ®éng thÓ thao nh bãng ®¸, quyÒn Anh. CËu ch¬i cello trong dµn nh¹c cña trêng (MÑ cËu muèn cËu trë thµnh mét nghÖ sÜ cello) vµ viÕt bµi cho tê b¸o vµ t¹p chÝ v¨n häc cña trêng. Nhng dùa vµo nh÷ng c©u chuyÖn mµ nhµ v¨n kÓ l¹i, th× lóc ®ã, nh÷ng tr¶i nghiÖm s©u s¾c nhÊt cña cËu lµ ë trong nh÷ng cuéc ®i s¨n vµ c©u ç cïng víi cha gÇn nhµ riªng cña hä trªn b¸n ®¶o phÝa b¾c Michigan. Díi sù híng dÉn cña cha, cËu ®· ghi nhí m·i vµ häc ®îc nh÷ng kü n¨ng, kû luËt, tÝnh kiªn nhÉn vµ sù can ®Èm cña ngêi ®i s¨n. . Vµo n¨m cËu 2 tuæi, cha ®· cho cËu mét cÇn c©u ç vµ vµo n¨m cËu lªn 10 tuæi, cha ®· tÆng cho cËu c¶ mét khÈu sóng s¨n. Vµo n¨m 1915, trong mét bøc th göi cho con trai, «ng ®· viÕt: “Cha rÊt vui vµ tù hµo v× con ®· lín lªn thµnh mét g· ®µn «ng lÞch sù vµ m¹nh mÏ”. Sau nµy, vµo n¨m 1928, cha cËu ®· tù s¸t. N¨m 1917, sau khi tèt nghiÖp trung häc phæ th«ng, Hemingway quyÕt ®Þnh kh«ng ®i häc ®¹i häc, mµ kiÕm mét c«ng viÖc m×nh a thÝch lµ lµm phãng viªn cho tê b¸o Kansas City Star. Tuy yªu nghÒ lµm b¸o, nhng råi Hemingway l¹i ®i Ch©u ¢u do bÞ l«i cuèn vµo mét trong nh÷ng cuéc chiÕn tranh mµ anh t×nh nguyÖn dÊn th©n vµo. Do mét bªn m¾t bÞ kÐm, anh kh«ng ®îc tuyÓn vµo qu©n ngò, nªn anh t×nh nguyÖn tham gia vµo ®éi xe cøu th¬ng Hång thËp tù. N¨m 1918, trong khi lµm nhiÖm vô ë chiÕn trêng Italy, anh bÞ th¬ng nÆng do qu¶ ®¹n sóng cèi bïng næ gÇn ngêi anh. Trong suèt cuéc ®êi, nhµ v¨n mang trªn m×nh rÊt nhiÒu th¬ng tÝch. Song nh÷ng th¬ng tÝch c¶ trong c¬ thÓ vµ t©m lý sau nµy ®Òu cã mét vai trß quan träng c¶ trong cuéc ®êi vµ s¸ng t¸c cña nhµ v¨n.

160

Trong mét l¸ th viÕt tõ bÖnh viÖn Milan n¨m 1918 vµ göi vÒ cho gia ®×nh, Hemingway viÕt: “Con kh«ng lo ng¹i nhiÒu l¾m nÕu l¹i bÞ th¬ng lÇn n÷a, v× con ®· biÕt nã nh thÕ nµo råi…vµ qu¶ thùc nã cã cho ta mét c¶m gi¸c hÕt søc tho¶ m·n lµ ®· tõng bÞ th¬ng.” ë ®©y, kh«ng ph¶i chµng thanh niªn cè tá ra lµ can ®¶m vµ yªng hïng. KhÝ ph¸ch vµ t©m hån cao c¶ cña nhµ v¨n t¬ng lai nµy vît rÊt xa çi thãi ®êi muèn tá ra liÒu lÜnh vµ ng¹o m¹n. Kh¸c víi rÊt nhiÒu ngêi, khi tù nguyÖn dÊn th©n vµo mäi th¸ch thøc vµ gian nguy, con ngêi cã khÝ chÊt kh¸c thêng nµy ®Æt cho m×nh mét môc ®Ých lµ c¶m nhËn b»ng mäi gi¸c quan vµ tõ ®ã th©m nhËp b»ng ý thøc vµo cèt lâi cña mäi biÕn cè xÈy ra ®èi víi ç nh©n còng nh toµn nh©n lo¹i. Nhµ v¨n ®· bÞ th¬ng rÊt nhiÒu lÇn do ph¸o ®¹n, xe h¬i ®æ, m¸y bay r¬i, sóng cíp cß, bÞ báng trong ®¸m ch¸y… “HÇu nh ë mäi n¬i mµ «ng ®· ®i qua – Italy, T©y ban Nha, Ph¸p, Anh, Ch©u Phi, Montana, Idaho, Florida Keys, Cuba – bçng cã chuyÖn xÈy ra vµ khiÕn cho çi th©n h×nh ®Çy vÕt sÑo cña «ng trë thµnh mét b¶n ®å ®Þa lý cña nh÷ng vÕt th¬ng.”50 Sau chiÕn tranh «ng trë vÒ nhµ. Trong 2 n¨m trêi, «ng ®i s¨n b¾n vµ c©u ç víi b¹n bÌ ë b¾c Michigan, ®ång thêi viÕt cho b¸o Toronto Star. Nhng ®Ò tµi «ng viÕt kh«ng hoµn toµn g¾n víi níc Mü. PhÇn lín c©u chuyÖn vµ hµnh ®éng trong çc s¸ng t¸c cña «ng ®Òu ®Æt vµo ®Þa ®iÓm ë níc ngoµi vµ ®iÒu nµy thêng khiÕn «ng bÞ giíi phª b×nh chØ trÝch. N¨m 1921, «ng cíi ngêi vî thø nhÊt trong 4 ngêi vî cña «ng vµ cïng vî sang Paris tham gia vµo ®¸m v¨n nghÖ sÜ Mü tù lu ®Çy ra níc ngoµi. Paris quyÕn rò nh÷ng ngêi Mü kh«ng chØ v× thµnh phè nµy lµ trung t©m cña cuéc çch m¹ng hiÖn ®¹i chñ nghÜa trong v¨n nghÖ, mµ cßn v× kh«ng khÝ tù do trong sinh ho¹t, ®îc tù do uèng rîu (luËt cÊm rîu cã hiÖu lùc ë Mü tõ n¨m 1919) vµ tû gi¸ hèi ®o¸i rÊt cã lîi cho d©n Mü. Mïa xu©n 1921, Hemingway gÆp nhµ v¨n ®µn anh Sherwood Anderson vµ nhµ v¨n nµy viÕt th giíi thiÖu «ng ®Õn ng«i nhµ Gertrude Stein, n¬i ®· trë thµnh trung t©m 50 The Harper American Literature. Harper & Row Publishers. N. !987 Tr.1699

161

thu hót çc nghÖ sÜ Mü rÊt gÇn nhau trong nçi ®au vÒ nh÷ng mÊt m¸t trong chiÕn tranh vµ trong ý tëng muèn më ®Çu cho nh÷ng trµo lu míi trong nghÖ thuËt. ChÝnh ë Paris, Hemingway còng kÕt b¹n víi Ezra Pound, John Dos Passos, James Joyce («ng cho r»ng tiÓu thuyÕt Ulysses cña Joyce lµ cuèn s¸ch tuyÖt vêi nhÊt) vµ F. Scott Fitzgerald. VÒ mÆt nµy hay mÆt kh¸c, nh÷ng nhµ v¨n nµy ®Òu ®· gióp Hemingway x¸c lËp nªn sù nghiÖp v¨n ch-¬ng. Nhng råi «ng ®· chÊm døt quan hÖ hÇu nh víi tÊt c¶ nh÷ng ngêi nµy b»ng nh÷ng cuéc c·i nhau gay g¾t. Hemingway b¾t ®Çu ph¸t hiÖn ra mét trong nh÷ng ®Ò tµi a thÝch nhÊt cña «ng lµ vÊn ®Ò b¹o lùc vµ hËu qu¶ cña b¹o lùc trong chiÕn tranh vµ hËu chiÕn. B¹o lùc cña thÕ giíi hiÖn ®¹i ®îc nghi thøc hãa trong s¨n b¾n, c©u ç vµ ®Êu bß tãt (mµ trong ®ã «ng nh×n thÊy sù kÕt hîp gi÷a lßng can trêng vµ nghÖ thuËt) b¾t ®Çu cho¸n lÊy trÝ tëng tîng cña «ng. Trong thêi gian ®ã, «ng tiÕp tôc viÕt bµi víi t çch phãng viªn cña b¸o Toronto Star t¹i Ch©u ¢u. ¤ng pháng vÊn Mussolini, ®a tin vÒ cuéc chiÕn tranh Hy L¹p-Thæ NhÜ Kú vµ viÕt nh÷ng bµi vÒ téi ph¹m. N¨m 1923, Hemingway cho xuÊt b¶n t¸c phÈm ®Çu tay cña «ng Ba truyÖn ng¾n vµ Mêi bµi th¬, råi trë vÒ Toronto tiÕp tôc nghÒ lµm b¸o. Vµ ë ®©y ®øa con ®Çu lßng cña «ng ®· ra ®êi. Mét n¨m sau ®ã, Hemingway trë l¹i Paris cè g¾ng nu«i gia ®×nh b»ng sè tiÒn thu nhËp Ýt ái qua nghÒ b¸o vµ ®¨ng çc truyÖn ng¾n trªn çc t¹p chÝ v¨n häc Ýt tiÕng t¨m. N¨m 1925, «ng cho xuÊt b¶n cuèn Trong thêi ®¹i cña chóng ta bao gåm mét sè truyÖn ng¾n vÒ thêi Êu th¬ cña nhµ v¨n ë Michigan. TËp truyÖn nµy cho thÊy cã ¶nh hëng râ rÖt cña phong çch v¨n b¸o chÝ vµ kh¸c víi chñ nghÜa hiÖn thùc truyÒn thèng. Sau nµy vµo n¨m 1958, trong lÇn tr¶ lêi 1 cuéc pháng vÊn, t¸c gi¶ nãi r»ng nghÖ thuËt cña «ng võa dùa vµo, nhng ®ång thêi còng l¹i tho¸t ra khái “chñ nghÜa hiÖn thùc cã tÝnh qui íc: “Tõ nh÷ng sù viÖc ®· xÈy ra vµ tõ nh÷ng sù viÖc nh chóng ®· tån t¹i, råi tõ tÊt c¶ nh÷ng sù viÖc mµ b¹n biÕt vµ tõ tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu mµ b¹n kh«ng thÓ biÕt, qua nh÷ng s¸ng t¹o cña b¹n, b¹n sÏ t¹o nªn nh÷ng çi

162

kh«ng ph¶i lµ sù t¸i hiÖn l¹i chóng mµ lµ toµn bé sù vËt míi mÎ vµ thËt h¬n bÊt cø mét çi g× cã thËt vµ tån t¹i.”51

N¨m 1926, t¸c gi¶ cho xuÊt b¶n cuèn Nh÷ng dßng níc mïa xu©n. Cuèn s¸ch ®îc ®¸nh gÝa lµ mét trong nh÷ng t¸c phÈm yÕu kÐm nhÊt cña «ng. Nhng còng n¨m ®ã, tiÓu thuyÕt MÆt trêi vÉn mäc ra ®êi vµ ®îc c«ng chóng ®ãn nhËn nhiÖt liÖt. §ã lµ mét trong nh÷ng t¸c phÈm xuÊt s¾c nhÊt cña «ng vµ ®em l¹i cho «ng danh väng lõng lÉy kh¾p thÕ giíi. §©y lµ c©u chuyÖn vÒ nh÷ng ngêi Mü tù lu ®Çy m×nh ë Ch©u ¢u. Hä lµ ®¸m ngêi thuéc “thÕ hÖ mÊt m¸t” trong chiÕn tranh, ®ªm ngµy hä day døt, buån ch¸n vµ chØ t×m quªn l·ng vµ gi¶i sÇu trong men rîu, trong nh÷ng trß ®ïa giìn qu¸i ¸c vµ nh×n ng¾m c¶nh tîng ®Êu bß tãt cuång nhiÖt vµ ghª rîn. TËp truyÖn ng¾n tiÕp theo mang nhan ®Ò Nh÷ng ngêi ®µn «ng kh«ng cã ®µn bµ xuÊt b¶n n¨m 1927. Hai n¨m sau ®ã, tiÓu thuyÕt VÜnh biÖt vò khÝ ®îc xuÊt b¶n vµ trë thµnh mét trong nh÷ng t¸c phÈm thµnh c«ng nhÊt vÒ ®Ò tµi chiÕn tranh trong v¨n häc thÕ giíi. Nh÷ng tr¶i nghiÖm cña Hemingway vÒ b¹o lùc vµ chiÕn tranh ®Òu ®îc nhµ v¨n thÓ hiÖn qua nh©n vËt Nick Adam trong nhiÒu truyÖn ng¾n vµ nh©n vËt chÝnh Frederic Henry trong tiÓu thuyÕt VÜnh biÖt vò khÝ. Nh©n vËt trong tiÓu thuyÕt nµy cña Hemingway rÊt gÇn víi çc h×nh tîng trong t¸c phÈm cña nhµ v¨n ®ång thêi víi «ng nh T.S. Eliot vµ ®Æc biÖt lµ nh©n vËt Henry Flaming trong tiÓu thuyÕt Huy hiÖu mµu ®á cña lßng can ®¶m cña Stephan Crane (thÕ kû XIX). C¶ hai nh©n vËt Henry ®Òu ra chiÕn trêng vµ thùc t¹i tµn khèc ®Òu ®· khiÕn hä vì méng. Còng nh nh©n vËt Frederic Henry, Hemingway bÞ th¬ng ë ch©n. Anh còng yªu mét c« y t¸ ngêi Anh, tªn lµ Catherine Barkley. KÎ ®Þch cña Henry kh«ng chØ lµ nh÷ng ®¹n ph¸o tõ xa phãng vµo phÝa anh vµ nh÷ng ®ång ®éi cña anh, mµ cßn lµ çi ®ãi, çi kh¸t vµ sù buån ch¸n kh«ng ngu«i. T×nh yªu dêng nh cã xoa dÞu phÇn nµo nçi ®au buån. Nhng ®èi víi kÎ ®Þch thùc sù - çc lùc lîng ®Õ quèc tranh giµnh nhau nh÷ng nguån lîi khæng lå, th× nh÷ng chiÕn binh nh Henry kh«ng thÓ ý thøc ngay ®îc. Tuy nhiªn 51 Nh trªn.Tr.1700

163

sù huû diÖt vµ nh÷ng çi chÕt v« nghÜa lý ®· thóc ®Èy hä tíi hµnh ®éng ph¶n kh¸ng. Sau khi biÕt ®îc lµ Barkley cã mang, Henry quyÕt t©m cïng c« bá trèn sang Thuþ SÜ. Qu¶ lµ hä cã x©y dùng ®îc mét m¶nh ®Êt “hoµ b×nh çch biÖt” trªn mét ngän ®åi trong vµi th¸ng trêi. Nhng råi khi sinh në, th× c¶ hai mÑ con ®Òu chÕt v× mét c¬n bÖnh hiÓm nghÌo. N¨m 1930, theo lêi khuyªn cña nhµ v¨n John Dos Passos, Hemingway mua mét ng«i nhµ ë Key West bang Florida. Thêi gian nµy «ng ®· kÕt h«n lÇn thø hai, ®Ó bé r©u quai nãn xum xuª mµ cho ®Õn nay ®îc gäi lµ bé r©u mèt Hemingway. DiÖn m¹o cã mét kh«ng hai nµy trë thµnh mét trong nh÷ng tiªu chÝ quan träng cña cuéc thi trng bÇy nh÷ng ngêi mÉu cã diÖn m¹o, bé r©u vµ d¸ng h×nh cña Hemingway trong dÞp kû niÖm 100 n¨m ngµy sinh cña «ng. Còng tõ nay, «ng nhËn çi tªn “papa Hemingway” mµ nhiÒu ngêi thÝch gäi «ng. Còng ë Key West, «ng thêng thÝch l¸i xuång m¸y vµ c©u ç ë ngoµi kh¬i xa. Nhµ v¨n James Joyce cho r»ng Hemingway lµ “nhµ thÓ thao vµ s½n sµng sèng cuéc sèng mµ «ng sÏ viÕt vÒ nã. ¤ng sÏ ch¼ng bao giê viÕt vÒ nã, nÕu nh c¬ thÓ cña «ng kh«ng cho phÐp «ng ®¾m m×nh trong cuéc sèng ®ã.”2 Trong s¸ng t¸c vµ øng xö, Hemingway thêng thùc hiÖn mét çch sèng “®µn «ng” theo qui íc riªng cña «ng. Trong mét bµi tù thuËt, «ng ghi nhËn nh÷ng së thÝch cña «ng lµ “trît b¨ng, c©u ç, b¾n sóng vµ uèng rîu”. Qu¶ lµ mét çch sèng rÊt Mü! §iÒu nµy còng g©y nh÷ng ph¶n øng kh¸c nhau trong c«ng chóng. Edmund Wilson lµ mét trong nh÷ng nhµ phª b×nh ®Çu tiªn ®· khen çc truyÖn ng¾n cña Hemingway, nhng khi quan s¸t d¸ng h×nh “rÊt ®µn «ng” cña nhµ v¨n ë Key West trong “mét tÊm ¶nh víi níc da r¸m n¾ng cña nhµ thÓ thao, víi çi cêi nhe c¶ hµm r¨ng, víi t thÕ gièng siªu sao mµn b¹c Clark Gable, víi con ç kiÕm khæng lå mµ «ng võa ®¸nh b¾t ®îc”, th× Wilson ph¶i nhËn xÐt r»ng ®ã lµ h×nh ¶nh mét ngêi ®µn «ng “ng¹o m¹n, hung h¨ng, ph« tr¬ng” vµ “qu¶ lµ mét tÝnh çch ®îc t¹o dùng yÕu kÐm nhÊt mµ ta thÊy trong çc s¸ng t¸c cña t¸c gi¶.”52

52 The Harper American Literature. S® d. Tr. 1701

164

N¨m 1932, nhµ v¨n l¹i cho ra ®êi t¸c phÈm nhan ®Ò ChÕt vµo buæi chiÒu miªu t¶ rÊt hay vÒ nh÷ng trËn ®Êu bß tãt, nhng ®ång thêi l¹i thÓ hiÖn nhiÒu s¸ng t¹o ®éc ®¸o vÒ mü häc vµ phong çch ®· trë thµnh vïng trêi riªng cho nghª thuËt cña Hemingway. Qua lêi ph¸t biÓu cña Hemingway, «ng ®· trao cho ®éc gi¶ chiÕc th×a kho¸ ®Ó gi¶i m· nghÖ thuËt cña ChÕt vµo buæi chiÒu còng nh nhiÒu t¸c phÈm xuÊt s¾c kh¸c cña «ng: “PhÈm chÊt t¹o nªn sù vËn ®éng cña mét t¶ng b¨ng tr«i lµ chØ ë mét phÇn t¸m cña t¶ng b¨ng ®ã næi trªn mÆt níc.”53 Ta cã thÓ quan s¸t nguyªn lý nµy qua çch sèng vµ hµnh vi øng xö cña çc nh©n vËt kiÓu Hemingway. Çc nh©n vËt cña çc nhµ v¨n kh¸c kh«ng sèng vµ øng xö nh vËy. “Çc nh©n vËt cña Hemingway cè gi÷ cho b¶y phÇn t¸m tÝnh çch cña m×nh giÊu kÝn ë díi bÒ mÆt cña cuéc sèng cã ý thøc cña hä, chØ ph« bÇy ra thÕ giíi bªn ngoµi çi bÒ ngoµi l¹nh lïng cña hä mµ th«i. Thêng khi hä còng ®¹t ®îc kÕt qu¶ trong viÖc thuyÕt phôc thËm chÝ cho chÝnh b¶n th©n m×nh r»ng çi h×nh ¶nh m¹nh mÏ, thÇm lÆng vµ ®îc kiÒm chÕ mµ hä béc lé ra lµ thËt ®Êy, nhng nh÷ng ®éc gi¶ tinh ý l¹i cã thÓ nhËn ra tÝnh phøc t¹p tiÒm Èn vµ t×nh ngêi ®Çy trµn cña nh÷ng tÝnh çch Êy khi ®äc ®îc ë kho¶ng gi÷a nh÷ng dßng ch÷ trong v¨n xu«i cã ®é c¨ng rÊt lín cña Hemingway.”54 Trong çc tiÓu thuyÕt thµnh c«ng nhÊt cña Hemingway, nhµ v¨n còng thùc hiÖn mét çch xuÊt s¾c nguyªn lý nµy. Ta cã thÓ nhËn ra ®Æc ®iÓm nµy c¶ trªn cÊp ®é nghÖ thuËt t©m lý vµ ng«n tõ cña t¸c phÈm. ë ®©y ta còng chØ thÊy mét phÇn t¸m cña toµn bé ý nghÜa cña t¸c phÈm xuÊt hiÖn trªn dßng ch÷. ChØ mét tõ hoÆc mét c©u ng¾n gän còng cã thÓ gîi nªn nh÷ng chiÒu s©u v« h¹n vµ nh÷ng ®éc gi¶ tinh tÕ ph¶i dùa vµo kinh nghiÖm cña b¶n th©n ®Ó c¶m nhËn ®îc tÊt c¶ nh÷ng g× n»m díi bÒ mÆt cña c©u chuyÖn. NÕu kh«ng, th× hä sÏ ®Ó mÊt ®i néi dung phong phó cña nh÷ng t¸c phÈm ®· x¸c ®Þnh vÞ thÕ vinh quang cña mét trong nh÷ng nhµ v¨n lín nhÊt cña thÕ kû XX.

53 How the writers work . The Viking Press. 1963. Tr. 235 54 The Heath Anthology of American Literature. TËp 2. Tr.1519

165

ChÕt vµo buæi chiÒu còng thÓ hiÖn néi dung cã thÓ gäi lµ triÕt lý nh©n sinh cña nhµ v¨n - ®ã lµ sù kiªn tr× nªu cao ý thøc vÒ danh dù, sù can ®¶m vµ t chÊt cña con ngêi mµ nhµ v¨n gäi lµ “phong ®é díi ¸p lùc”. N¨m 1933, t¸c gi¶ cho ra ®êi mét tËp truyÖn ng¾n xuÊt s¾c kh¸c nhan ®Ò KÎ chiÕn th¾ng ch¼ng ®îc g× hÕt. N¨m 1935, «ng cho xuÊt b¶n cuèn Nh÷ng ngän ®åi xanh ë Ch©u Phi. Cuèn s¸ch ®éc ®¸o nµy kÕt hîp thÓ lo¹i du ký víi nh÷ng trang miªu t¶ nh÷ng cuéc s¨n b¾n kú thó vµ nh÷ng nhËn xÐt hãm hØnh, s¾c s¶o vÒ s¸ng t¹o v¨n ch-¬ng. Nh÷ng kinh nghiÖm vµ sù th©m nhËp vµo thùc tÕ Ch©u Phi còng trë thµnh chÊt liÖu vµ c¶m høng cho hai truyÖn ng¾n thuéc vµo lo¹i kiÖt t¸c cña v¨n häc thÕ giíi: TuyÕt trªn ®Ønh nói Kilimanjaro vµ Cuéc ®êi h¹nh phóc ng¾n ngñi cña Francis Macomber. Trong thËp kû 30, Hemingway bÞ nh÷ng nhµ phª b×nh çnh t¶ chª tr¸ch lµ «ng bµng quan víi sù nghiÖp tiÕn bé vµ tho¸t ly vµo sinh ho¹t thÓ thao kho¸i l¹c. Nhng tiÓu thuyÕt Cã vµ kh«ng cã (1937) l¹i lµ t¸c phÈm cã néi dung x· héi s©u s¾c. Nh©n vËt chÝnh Harry Morgan lµ con ngêi suèt ®êi chØ cã mét mèi lo toan duy nhÊt lµ lµm mäi çch ®Ó b¶n th©n vµ gia ®×nh cã cuéc sèng khÊm kh¸ h¬n ngêi. H¾n ®· lîi dông thêi kú níc Mü bÞ suy tho¸i, nhiÒu ngêi thÊt nghiÖp ®Ó kiÕm lêi b»ng nh÷ng thñ ®o¹n bÊt chÝnh vµ tµn ¸c. H¾n bu«n rîu lËu, råi kiÕm tiÒn b»ng çch ký hîp ®ång ®a ngêi Trung Quèc tõ Cuba nhËp c tr¸i phÐp vµo Mü, råi h¾n nhËn tiÒn, nhng giÕt chÕt kÎ cÇm ®ã h¾n gióp cho bèn tªn cíp nhµ b¨ng ch¹y trèn. Sau ®ã h¾n nghÜ r»ng nÕu h¾n kh«ng giÕt chóng, th× chóng còng sÏ giÕt h¾n. H¾n bÌn h¹ thñ tríc vµ bá mÆc nhãm ng-êi Trung Quèc vµ chuån th¼ng. Nhng råi chÝnh h¾n còng bÞ mÊt mét çnh tay vµ bÞ lÝnh biªn phßng b¾t ®îc. Cuèi cïng h¾n n»m xuèng, nh¾m nghiÒn ®«i m¾t vµ suy nghÜ vÒ nh÷ng hµnh vi hiÓm ®éc vµ sai lÇm cña m×nh. Nhng lóc nµy th× ®· qu¸ muén.. Sù thËt chøng tá lµ kh«ng chØ mét lÇn Hemingway trùc tiÕp tham gia vµo cuéc ®Êu tranh v× sù ngiÖp chÝnh nghÜa trªn thÕ giíi. N¨m 1936, «ng cïng Dos Passos ®Õn

166

T©y Ban Nha lµm cuèn phim t liÖu chèng chñ nghÜa ph¸t xÝt nhan ®Ò M¶nh ®Êt T©y Ban Nha. Thêi gian nµy, «ng còng lµ mét trong nh÷ng phãng viªn quèc tÕ næi tiÕng chuyªn ®a tin vÒ cuéc néi chiÕn T©y Ban Nha. Thùc tÕ cña nh÷ng th¸ng n¨m l¨n lén trªn chiÕn trêng l¹i trë thµnh chÊt liÖu cho vë kÞch Nh÷ng kÎ gian tÕ (1938). Vë kÞch nµy kh«ng thµnh c«ng. Nhng sau ®ã tiÓu thuyÕt Chu«ng nguyÖn hån ai (1940) trë thµnh mét sù kiÖn lín vµ lµ t¸c phÈm xuÊt s¾c nhÊt vÒ ®Ò tµi cuéc néi chiÕn T©y Ban Nha trong v¨n häc thÕ giíi. Nh©n vËt chÝnh Robert Jordan trë thµnh tÊm g¬ng cao ®Ñp cña con ngêi qu¶ c¶m, lu«n ®¬ng ®Çu víi mäi th¸ch thøc gian nguy vµ s½n sµng hy sinh th©n m×nh v× ®ång lo¹i, v× sù nghiÖp chÝnh nghÜa. N¨m 1940, Hemingway kÕt h«n lÇn thø ba vµ chuyÓn c¶ gia ®×nh sang sèng ë Cuba. LÇn nµy «ng lÊy Martha Gellhorn, mét nhµ b¸o níc ngoµi, mét phô n÷ th«ng minh, s¾c s¶o, kh«ng chÞu thua kÐm «ng trong çc cuéc tranh luËn. V× vËy ®©y lµ cuéc h«n nh©n kÐm vui vÎ nhÊt trong ®êi «ng. ë Cuba, «ng ®i c©u ç kiÕm, nu«i gµ chäi. Ng«i nhµ cña «ng trë thµnh n¬i ®ãn tiÕp ©n cÇn çc nam n÷ diÔn viªn, ngêi ®Êu bß tãt, nh÷ng chÝnh kh¸ch, çc chiÕn binh, nh÷ng nh©n vËt næi tiÕng quèc tÕ. Khi Hoa Kú tham gia vµo ®¹i chiÕn thÕ giíi lÇn thø II, «ng t×nh nguyÖn hiÕn cho qu©n ®éi chiÕc tÇu ®¸nh ç cña «ng ®Ó dïng vµo nhiÖm vô chèng tÇu ngÇm cña ®Þch. N¨m 1944, víi t çch phãng viªn chiÕn tranh, «ng tham gia chiÕn dÞch ®¸nh chiÕm Normandy cña qu©n ®ång minh. Thêi gian nµy xÈy ra mét cuéc tranh chÊp gi÷a vî chång Hemingway. Hemingway vèn rÊt x«ng x¸o vµ nhanh nh¹y trong nghÒ lµm b¸o, nhng kh«ng ngê lÇn nµy c« Martha l¹i nhanh nh¹y h¬n. C« theo ®oµn qu©n ®Çu tiªn cña Mü ®æ bé lªn Normandy vµ lµ nhµ b¸o ®a tin sím nhÊt vÒ sù kiÖn nµy. ThÕ lµ quan hÖ vî chång ®æ vì. Sau ®ã, nhµ v¨n kÕt h«n lÇn thø t. Ngêi vî lÇn nµy lµ Mary Welsh, còng lµ nhµ b¸o, nhng khiªm nhêng h¬n. §«i vî chång nhµ b¸o nµy theo s ®oµn bé binh sè 4 cña qu©n Mü tham gia gi¶i phãng níc Ph¸p vµ t©y §øc. Hä cïng nhau ¨n mõng ngµy gi¶i phãng Paris vµo th¸ng 8 n¨m 1944.

167

Sau chiÕn tranh, «ng sèng mét thêi gian ë thµnh phè Venice, Italy. Thµnh phè nµy trë thµnh ®Þa ®iÓm hµnh ®éng trong cuèn tiÓu thuyÕt Qua s«ng vµo rõng (1950) vÒ ®Ò tµi t×nh yªu, nhng kh«ng ®îc ®éc gi¶ t¸n thëng. ¤ng l¹i trë vÒ Cuba vµ b¾t tay vµo viÕt cuèn tiÓu thuyÕt vÒ biÓn c¶. Qu¸ tr×nh s¸ng t¸c thËt lµ chËt vËt vµ khã kh¨n. M·i sau khi «ng qua ®êi, cuèn s¸ch míi ®îc xuÊt b¶n (1970). Trong sù nghiÖp v¨n ch¬ng cña Hemingway, ngoµi hai t¸c phÈm yÕu kÐm trªn ®©y, t¸c gi¶ cßn cho ra ®êi mét sè t¸c phÈm kh¸c xoµng xÜnh vµ tù lÆp l¹i m×nh. Nhng n¨m 1952, viÖc xuÊt b¶n truyÖn võa ¤ng giµ vµ biÓn c¶ ®· n©ng vÞ thÕ cña nhµ v¨n lªn chãt ®Ønh vinh quang mang tÇm vãc thÕ giíi. T¸c phÈm nµy lµ kÕt tinh nh÷ng g× tiªu biÓu nhÊt cña tµi n¨ng Hemingway vµ lµ c¬ së ®Ó «ng ®îc tÆng gi¶i thëng Pulitzer, råi sau ®ã lµ gi¶i thëng Nobel n¨m 1954. Trong nh÷ng n¨m cuèi ®êi, Hemingway nhiÒu lÇn ®i T©y Ban Nha vµ mét lÇn n÷a l¹i ®i s¨n ë Ch©u Phi, nhng trªn ®êng trë vÒ nhµ, th× m¸y bay bÞ r¬i. Tuy tho¸t chÕt, nhng søc khoÎ suy yÕu nghiªm träng. Khi t×nh h×nh chÝnh trÞ trë nªn c¨ng th¼ng ë Cuba, «ng rêi bá ng«i nhµ cña m×nh vµ chuyÓn vÒ sèng ë Ketchum, bang Idaho. T¹i ®©y «ng ph¶i thêng xuyªn ®iÒu trÞ c¶ vÒ søc khoÎ vµ t©m thÇn. N¨m 1960, dùa vµo nh÷ng b¶n ghi chÐp vµ phãng sù tõ nh÷ng n¨m 20 cßn gi÷ ®îc, «ng chØnh lý thµnh tËp håi ký nhan ®Ò Mét b÷a tiÖc di ®éng. TËp s¸ch nµy xuÊt b¶n sau khi nhµ v¨n qua ®êi vµo n¨m 1964. BÖnh tËt khiÕn nhµ v¨n kh«ng thÓ tiÕp tôc c«ng viÖc s¸ng t¸c mµ «ng thÝch thó nhÊt. Ngµy 2 th¸ng 7 n¨m 1961, t¹i Ketchum, bang Idaho, Hemingway ®· chän çi chÕt gièng nh cha «ng tríc ®©y - «ng ®Æt mòi khÈu sóng hai nßng vµo tríc tr¸n vµ bãp c¶ hai cß. Hµnh ®éng quyÕt liÖt nµy chøng tá r»ng nghÖ sÜ kh«ng chÊp nhËn mét sù sèng kh«ng cã niÒm vui vµ s¸ng t¹o.

II. Phong çch nghÖ thuËt qua çc truyÖn ng¾n

168

cña Ernest Hemingway

Nh÷ng t¸c phÈm thµnh c«ng nhÊt cña Hemingway ®Òu ®îc giíi phª b×nh ë nhiÒu níc ®¸nh gi¸ lµ nh÷ng s¸ng t¹o nghÖ thuËt ®éc ®¸o cã mét kh«ng hai trong v¨n häc thÕ giíi. TÊt nhiªn «ng häc hái kinh nghiÖm cña nh÷ng nhµ v¨n ®i tríc nh L.Tonstoi, Stendhal, G. Eliot... Nhng «ng cã ý thøc vµ tµi n¨ng ®Ó t¹o ra mét phong çch, mét thi ph¸p kh¸c víi nh÷ng ngêi ®i tríc vµ ®Æc biÖt lµ kh¸c víi çc nhµ v¨n chñ nghÜa hiÖn thùc thÕ kû XIX. Nhµ nghiªn cøu Peter Conn nhËn xÐt: “...Hemingway ®· s¸ng t¹o nªn mét phong çch cã ¶nh hëng lín nhÊt trong thÕ kû 20. ¤ng lµ nhµ v¨n duy nhÊt sau Samuel Clemens (tøc lµ M.Twain – H.L) ®· ®æi míi v¨n häc cña ®Êt níc. Çc nhµ v¨n trÎ (nam còng nh n÷) ngìng mé sù nghiÖp cña «ng vµ thi nhau häc viÕt theo kiÓu v¨n xu«i cña «ng.”55 Nh÷ng nhµ v¨n hiÖn ®¹i næi tiÕng cña Mü nh Saul Bellow (gi¶i thëng Nobel), Norman Mailer còng ®Òu tiÕp thu ¶nh hëng cña phong çch Hemingway. Nhng kh¸c h¼n víi çc nhµ v¨n tríc vµ sau «ng, ë «ng cã mét sù thèng nhÊt cao ®é gi÷a nh©n çch vµ phong çch sèng víi phong çch nghÖ thuËt. VÒ mÆt nµy, nhµ phª b×nh Mü Frank Mcconnell ®· so s¸nh «ng víi Byron cña thÕ kû XIX: “Chóng ta cã thÓ coi Hemingway lµ nhµ l·ng m¹n Mü thµnh c«ng ®Çu tiªn sau Walt Whitman, ngêi ®Çu tiªn ®· ®ång nhÊt phong çch viÕt v¨n víi phong çch tån t¹i trªn thÕ giíi...(...)... ¤ng lµ Byron cña thêi ®¹i «ng víi ý nghÜa réng lín ®Õn møc tõ “kiÓu Byron” vµ “kiÓu Hemingway” lµ hai thuËt ng÷ duy nhÊt mµ ta thêng sö dông nh nh÷ng tÝnh tõ ®Æt bªn c¹nh tõ “nh©n vËt chÝnh”.56

Tuy ë ®©y chóng ta cã thÓ kh«ng ®ång ý víi nhËn ®Þnh cña nhµ phª b×nh coi Hemingway lµ “nhµ l·ng m¹n”, nhng ý kiÕn cña «ng vÒ ¶nh hëng to lín cña nhµ v¨n vµ vÒ

55 Peter Conn. Literature in America, Cambridge University Press. 1989. Trang 352

56Sù hiÖn diÖn cña Hemingway trong v¨n häc hiÖn ®¹i Mü. F. Mcconnell. TuyÓn nh÷ng bµi phª b×nh míi. Vision Press. London. 1983. Tr. 201

169

sù ®ång nhÊt gi÷a phong çch sèng vµ phong çch nghÖ thuËt ë Hemingway lµ mét nhËn xÐt cã tÝnh tæng kÕt rÊt x¸c ®¸ng. Bªn c¹nh lao ®éng nghÖ thuËt cÇn cï, c¶ cuéc ®êi cña nhµ v¨n lµ minh chøng hïng hån cho mÉu ngêi ®óng nh lý tëng cña «ng: ®ã lµ con ngêi vît qua mäi th¸ch thøc trong hoµn c¶nh kh¾c nghiÖt cña nh©n lo¹i thÕ kû XX, con ngêi can ®¶m ®¬ng ®Çu víi mäi ®e däa cña tai -¬ng, b¹o lùc vµ çi chÕt. Khi cßn rÊt non trÎ, «ng ®· x«ng pha trªn chiÕn trêng cña ®¹i chiÕn thÕ giíi I, råi víi t çch nhµ v¨n vµ nhµ b¸o, «ng ®· tõng cã mÆt ë çc chiÕn trêng cña néi chiÕn T©y Ban Nha vµ ®¹i chiÕn thÕ giíi II. Ngay trong ®êi thêng, «ng lu«n thÝch m¹o hiÓm x«ng x¸o trong nh÷ng çnh rõng Ch©u Phi, nh÷ng cuéc ®¸nh ç trªn biÓn, xem ®Êu bß tãt, ®i s¨n thó rõng...v.v, kh«ng ph¶i ®Ó ®i t×m nh÷ng c¶m gi¸c míi l¹, mµ nh»m “®i t×m ngän löa tinh thÇn trong con ngêi vµ trong loµi thó”. 57

Råi nh÷ng t×m tßi trong cuéc ®êi ®· dÉn tíi nh÷ng t×m tßi trong nghÖ thuËt vµ phong çch. VÒ phong çch rÊt ®Æc s¾c cña Hemingway, ý kiÕn cña giíi nghiªn cøu phª b×nh Mü, theo t«i lµ kh¸ míi l¹ vµ tÊt nhiªn lµ rÊt kh¸c víi mét sè nhµ nghiªn cøu ë níc ta (qua mét sè bµi b¸o vµ bµi giíi thiÖu rÊt hiÕm hoi). RÊt tiªu biÓu lµ ý kiÕn cña Faith Pullin trong bµi Hemingway vµ ng«n ng÷ bÝ mËt cña lßng c¨m ghÐt. T¸c gi¶ cho r»ng Hemingway coi viÕt v¨n “kh«ng ph¶i lµ sù kh¸m ph¸ tÝnh çch”, “kh«ng quan t©m ®Õn kü thuËt t©m lý” vµ trong suèt sù nghiÖp v¨n xu«i cña «ng, “«ng bÒn bØ s¾p xÕp ®i s¾p xÕp l¹i çc yÕu tè c¬ b¶n lµ: tÊn kÞch, ng«n tõ vµ sù kiÖn”58.

Cã thÓ ®ång ý víi nhËn ®Þnh nµy, nhng còng ph¶i bæ sung thªm r»ng: tuy tÝnh çch vµ t©m lý kh«ng ph¶i lµ yÕu tè næi bËt ë nghÖ thuËt Hemingway, nhng sù thÓ hiÖn mét çch s¾c bÐn vµ tµi t×nh çc yÕu tè tÊn kÞch, ng«n tõ vµ sù kiÖn tÊt yÕu sÏ lµm næi bËt lªn mét vµi nÐt

57 NhËn xÐt cña Faith O’Pullin. DÉn l¹i trong cuèn Hemimgway, the Writer as Artist cña Carlos Baker. Princeton University Press. 1973

58 Ernest Hemingway. TuyÓn tËp nh÷ng bµi phª b×nh míi. S§D. Trang 189

170

chñ ®¹o trong tÝnh çch vµ t©m lý nh©n vËt. Kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn, h×nh tîng Nick Adams xuyªn suèt trong nhiÒu truyÖn ng¾n vµ çc h×nh tîng trong çc tiÓu thuyÕt nhJake Barnes trong MÆt trêi vÉn mäc, F. Henry trong VÜnh biÖt vò khÝ, R. Jordan trong Chu«ng nguyÖn hån ai, «ng giµ Santiago trong ¤ng giµ vµ biÓn c¶.v.v... in s©u ®Ëm vµ l©u dµi trong t©m trÝ ngêi ®äc. Sù tæng hîp çc yÕu tè tÊn kÞch, ng«n tõ vµ sù kiÖn trong cÊu tróc nghÖ thuËt khiÕn cho néi dung çc t¸c phÈm cña Hemingway cã ®Æc ®iÓm lµ c« ®äng vµ hµm xóc h¬n nhiÒu so víi nghÖ thuËt hiÖn thùc chñ nghÜa thÕ kû XIX. Ng«n tõ ng¾n gän, çc sù kiÖn kh«ng nhiÒu vµ çc nh©n vËt thêng kh«ng tr¶i qua mét qu¸ tr×nh biÕn ®éng vµ ph¸t triÓn l©u dµi, nhng çc yÕu tè nghÖ thuËt lu«n hµm chøa ý nghÜa réng lín, thÓ hiÖn nh÷ng vÊn ®Ò cã tÇm quan träng ®èi víi c¶ ®Êt níc vµ thÕ giíi. Mét sè t¸c gi¶ thêng nãi tíi çi kÝch thíc vµ quy m« to lín cña çi phÇn ch×m v« h×nh cña “t¶ng b¨ng tr«i” trong t¸c phÈm Hemingway. Nhng cha cã t¸c gi¶ nµo ph©n tÝch cô thÓ liªn hÖ gi÷a phÇn ch×m vµ phÇn næi trong çc “t¶ng b¨ng tr«i” Êy.

Theo t«i çc yÕu tè tÊn kÞch, ng«n tõ vµ sù kiÖn kiÓu Hemingway chÝnh lµ ph¬ng tiÖn nghÖ thuËt ®Ó thùc hiÖn ®iÒu mµ Hemingway gäi lµ nguyªn lý “t¶ng b¨ng tr«i”. Trong çc truyÖn ng¾n, nhµ v¨n thêng chØ miªu t¶ mét thêi gian ng¾n trong cuéc ®êi nh©n vËt. Nhng tÊn kÞch bïng næ trong thêi ®iÓm Êy l¹i héi tô søc m¹nh hoÆc chç yÕu vµ nh÷ng nÐt chñ ®¹o trong thÕ giíi tinh thÇn cña nh©n vËt vµ lµ kÕt qu¶ tÊt yÕu cña nh÷ng quan hÖ vµ t¸c ®éng x· héi ®èi víi nh©n vËt. TÊn kÞch ®îc t¹o ra do t¸c gi¶ ®Æt nh©n vËt trong mét “t×nh huèng cùc h¹n”, hay nãi mét çch h×nh ¶nh lµ ë ®©y nh©n vËt ®· bÞ ®Èy tíi “bªn bê vùc th¼m” vµ nh©n vËt chØ cã thÓ cã mét sù lùa chän: hoÆc lµ hÌn nh¸t khuÊt phôc hoÆc lµ s½n sµng chÕt mét çch can ®¶m vµ hiªn ngang. Trong “Khu tr¹i ngêi da ®á” mét trong nh÷ng truyÖn ng¾n s¸ng t¸c thêi kú ®Çu, chµng trai thiÕu niªn Nick Adams theo cha vµ chó ®i thuyÒn ®Õn khu tr¹i cña ngêi

171

da ®á. Cha Nick lµ b¸c sÜ ®Õn ®©y ®Ó ®ì ®Î cho mét ngêi ®µn bµ da ®á. ChÞ ®· ®au ®Î vµ kªu khãc suèt hai ngµy trêi. Trªn chiÕc giêng hai tÇng, chÞ n»m ë ng¨n díi cßn chång chÞ n»m ë ng¨n trªn. H«m tríc anh ta ®· v« ý ®Ëp çi r×u vµo ch©n m×nh vµ bÞ th¬ng kh¸ nÆng. NhiÒu bµ giµ ë khu tr¹i ®· ®Õn ch¨m sãc chÞ. Nick gióp cha cÇm chËu níc nãng trong khi cha cËu chuÈn bÞ dông cô phÉu thuËt. MÆc dï cha Nick mæ cho s¶n phô, «ng kh«ng hÒ mang thuèc tª vµ thuèc gi¶m ®au. ¤ng nãi víi Nick: “Bè kh«ng mang chót thuèc tª nµo. Nhng tiÕng kªu thÐt cña chÞ ta kh«ng quan träng. Bè kh«ng nghe thÊy g× hÕt, v× nã kh«ng quan träng.” 59 Nick tËn m¾t nh×n thÊy «ng bè lµm viÖc nh©n ®¹o cña ngêi b¸c sÜ víi mét vÎ b×nh th¶n, l¹nh lïng ch¼ng kh¸c g× mét anh ®å tÓ. TiÕng kªu thÐt th¶m th¬ng cña ngêi ®µn bµ kh«ng m¶y may lµm «ng ®éng lßng, ngîc l¹i nã ®· g©y chÊn ®éng thÇn kinh tíi møc d÷ déi nhÊt ë ngêi chång, khiÕn anh ta ®· tù s¸t b»ng çch lÊy dao ®©m vµo cæ häng m×nh. ¤ng b¸c sÜ ®· lµm ®îc mét viÖc cã Ých lµ gióp cho mét ®øa trÎ ra ®êi, nhng sù l¹nh lïng vµ tµn nhÉn cña «ng ®· dÉn tíi tÊn th¶m kÞch trong gia ®×nh ngêi da ®á. Chµng thiÕu niªn Nick tõ chç lµ ngêi chøng kiÕn ®· trë thµnh ngêi ph¸t hiÖn ra çi thÕ giíi, trong ®ã võa cã kÎ tµn nhÉn l¹i võa cã kÎ hÌn nh¸t.

Giíi phª b×nh Mü thõa nhËn r»ng Hemingway chÝnh lµ nhµ v¨n Mü ®Çu tiªn ®· ph¸t hiÖn mét çch s©u s¾c t×nh tr¹ng tµn nhÉn vµ b¹o lùc trong x· héi. §ã còng chÝnh lµ mét trong nh÷ng nguyªn t¾c thÈm mü cña «ng. Chñ ®Ò cña truyÖn ng¾n “Nh÷ng tªn s¸t nh©n” lµ sù bãc trÇn tÝnh chÊt v« nh©n ®¹o cña b¹o lùc vµ miªu t¶ nh÷ng hµnh vi vµ th¸i ®é kh¸c nhau tríc b¹o lùc. Trong truyÖn nµy, b¹o lùc chÝnh lµ h¹t nh©n ®· t¹o nªn “t×nh huèng cùc h¹n” vµ buéc çc nh©n vËt ph¶i béc lé b¶n chÊt thùc cña con ngêi. ë mét hiÖu ¨n nhá, cã hai kÎ l¹ mÆt ®Õn chê gÆp mét ngêi thêng ®Õn ¨n tèi ë ®©y, tªn lµ Andreson. Th× ra chóng lµ nh÷ng tªn s¸t nh©n theo lÖnh cña ai ®ã

59 E. Hemingway. “Trong thêi ®¹i chóng ta” TËp truyÖn ng¾n. Charles Scribner’s Sons. New York. 1958.Trang 17

172

®Þnh ®Õn h¹ s¸t Andreson. Trong khi chê ®îi, chóng dïng sóng ®e däa, trãi «ng bÕp da ®en cïng anh hÇu bµn l¹i vµ nhÐt kh¨n vµo måm hä. Nhng h«m ®ã Andreson kh«ng ®Õn, nªn chóng bá ®i. Hµnh ®éng cña hai tªn c«n ®å ®· g©y nh÷ng ph¶n øng kh¸c nhau trong mÊy ngêi phôc vô ë hiÖu ¨n. Anh hÇu bµn George ®ång t×nh vµ lo l¾ng cho sè phËn cña Andreson, nhng kh«ng d¸m ®i gÆp anh ta, mµ l¹i b¶o cËu thanh niªn Ýt tuæi h¬n lµ Nick Adams ®i b¸o cho anh ta biÕt. Cßn «ng bÕp da ®en th× sî mang v¹ vµo th©n vµ khuyªn Nick ®õng dÝnh lÝu g× vµo chuyÖn ®ã. NÕu ë thiªn truyÖn Trong khu tr¹i cña ngêi da ®á, Nick lÇn ®Çu tiªn trong ®êi ph¸t hiÖn ra sù tµn nhÉn cña con ngêi, th× ë thiªn truyÖn nµy, cËu tiÕn thªm mét bíc ph¸t hiÖn ra b¹o lùc vµ téi ¸c trong x· héi. Tríc t×nh tr¹ng ®ã, Nick còng lo cho tÝnh m¹ng cña m×nh, nhng cËu l¹i rÊt can ®¶m khi ®Õn gÆp Andreson ®Ó b¸o cho anh biÕt ý ®å cña bén téi ph¹m. CËu ®· nhËn râ b¹o lùc thËt lµ ghª gím vµ ®ång thêi còng ph¸t hiÖn ra sù gan gãc ®¸ng c¶m phôc cña nh÷ng con ngêi nh Andreson. Anh lµ mét vâ sÜ h¹ng nÆng. Anh ®· biÕt tríc r»ng thÕ nµo bän téi ph¹m còng giÕt anh, nhng anh còng biÕt lµ m×nh kh«ng thÓ nµo tho¸t khái çi chÕt. T×nh thÕ c¨ng th¼ng ®Õn cùc ®é, nhng Andreson kh«ng hÒ khiÕp sî vµ s½n sµng ®¬ng ®Çu víi çi chÕt ®ang tõng giê tõng phót tíi gÇn.

Trong thêi ®iÓm khi çc nh©n vËt ph¶i ®¬ng ®Çu víi nh÷ng th¸ch thøc d÷ déi nhÊt, cã khi çc sù kiÖn t¹o nªn ®iÓm bïng næ cña tai biÕn vµ bi kÞch (nh trong çc truyÖn ng¾n Khu tr¹i cña ngêi da ®á, Cuéc ®êi h¹nh phóc ng¾n ngñi cña Francis Macomber, çc tiÓu thuyÕt VÜnh biÖt vò khÝ, Chu«ng nguyÖn hån ai v.v...), còng cã khi çc sù kiÖn kh«ng hoÆc cha dÉn tíi tai biÕn vµ bi kÞch (nhtrong truyÖn ng¾n Nh÷ng kÎ s¸t nh©n, nhiÒu truyÖn ng¾n trong tËp truyÖn Trong thêi ®¹i chóng ta, çc tiÓu thuyÕt MÆt trêi vÉn mäc, .., nhng trong c¶ hai trêng hîp nµy, çc sù kiÖn lu«n lu«n chøa ®Çy kÞch tÝnh, bëi v× chóng hoÆc lµ mang nh÷ng hËu qu¶, nh÷ng d ©m cay ®¾ng bÊt tËn cña tai biÕn trong qu¸ khø, hoÆc lµ nh÷ng

173

dù c¶m bÊt h¹nh gi»ng xÐ vµ day døt t©m can nh©n vËt vµ b¸o hiÖu giê bi kÞch s¾p ®iÓm.

Së dÜ çc sù kiÖn trong t¸c phÈm Hemingway mang tÝnh kÞch s¾c bÐn, bëi v× chóng lu«n ®îc kh¾c häa qua nh÷ng chi tiÕt ®Çy c¶m xóc. Trong giíi phª b×nh Mü, cã ngêi cho r»ng: Hemingway kh«ng ph¶i lµ ngêi viÕt v¨n xu«i, mµ lµ “ngêi truyÒn ®¹t nh÷ng c¶m xóc” 60. ý kiÕn cña nhµ phª b×nh cã tÝnh chÊt cùc ®oan, nhng dï sao «ng còng thÊy râ ®Æc ®iÓm næi bËt nµy trong phong çch Hemingway. Trong biÖn ph¸p t¶ ch©n cña çc nhµ v¨n chñ nghÜa hiÖn thùc thÕ kû XIX, çc t¸c gi¶ nh Balzac, Dickens,v.v... thêng thiªn vÒ sù miªu t¶ nh÷ng chi tiÕt ch©n x¸c, chi ly vµ tØ mØ. VÒ mÆt nµy, Hemingway cã çch t©n quan träng, chi tiÕt nghÖ thuËt kiÓu Hemingway cã tÝnh chÊt ch¾t läc vµ hµm xóc nh»m thÓ hiÖn sù t¸c ®éng cña çc sù kiÖn ®èi víi t©m tr¹ng vµ sè phËn cña nh©n vËt. Mét trong nh÷ng t×nh tiÕt chñ yÕu trong thiªn truyÖn Cuéc ®êi ng¾n ngñi cña Francis Macomber lµ viÖc nh©n vËt Macomber, mét g· giÇu cã vµ thÝch s¨n b¾n, nhng trong lÇn ®i s¨n s tö ®· tù ph¬i bµy sù hÌn nh¸t tríc mÆt ®¸m ®«ng ngêi vµ nhÊt lµ trãc mÆt vî m×nh. T×nh tiÕt nµy béc lé nh÷ng nÐt b¶n chÊt trong tÝnh çch Macomber vµ lµm bïng næ m©u thuÉn vèn tÝch tô trong cuéc sèng cña vî chång anh ta. BÒ ngoµi “hä cã c¬ së v÷ng vµng cho cuéc chung sèng. Margot cã nhan s¾c nªn Macomber kh«ng thÓ bá nµng vµ Macomber cã qu¸ nhiÒu tiÒn nªn Margot kh«ng bao giê cã thÓ bá anh ta”. Nhng nhan s¾c vµ tiÒn tµi kh«ng thÓ ®¶m b¶o cho mét t×nh yªu thùc sù v« t vµ chung thñy. Lóc nµy nµng cã nh÷ng cö chØ tá râ cho anh thÊy nµng suång s· víi Wilson, ngêi híng dÉn viªn s¨n b¾n ®Ó trõng ph¹t vÒ viÖc anh ®· lµm cho nµng ph¶i hæ thÑn tríc ®¸m ®«ng. Macomber rÊt tøc giËn, nhng h¸ miÖng m¾c quai, v× anh ®· mÊt hÕt uy tÝn. Víi nh÷ng chi tiÕt nghÖ thuËt s¾c bÐn, t¸c gi¶ kh¾c häa nçi ho¶ng sî vµ hÌn nh¸t cña Macomber cïng mét lóc xen kÏ víi nh÷ng r¹n

60 E. Hemingway. “Trong thêi ®¹i chóng ta” TËp truyÖn ng¾n. Charles Scribner’s Sons. New York. 1958.Trang 17

174

nøt trong quan hÖ gi÷a vî chång anh ta. §ªm tríc ngµy ®i s¨n, khi nghe tiÕng s tö gÇm nh “rung chuyÓn c¶ bÇu kh«ng khÝ” anh ta ®· c¶m thÊy bµng hoµng vµ c¨ng th¼ng, trong khi vî anh ta chØ c¶m thÊy tß mß vµ thÝch thó. Råi khi chuÈn bÞ nh»m b¾n con s tö th× “...anh ta chØ biÕt r»ng ®«i tay anh ta run lªn vµ khi anh ta tõ chiÕc « t« ®i ra, hÇu nh anh ta kh«ng thÓ nhÊc ®«i ch©n lªn ®-îc. §ïi anh ta cøng ®ê...”61. Anh ta quªn c¶ bÊm chèt an toµn vµ cø bãp cß ®Õn gÉy c¶ ngãn tay. Sau khi b¾n hai ph¸t tróng vµo con s tö, “anh ®øng vµ c¶m thÊy n«n nao nhøc nhèi trong ruét, bµn tay vÉn cøng ®ê vµ run run”.62

Anh ta theo Wilson ®i vµo trong b·i cá, nh×n thÊy con s tö víi vÕt th¬ng ë bông m¸u ch¶y lªnh l¸ng. Råi khi nghe nã gÇm lªn kÌm theo c¶ tiÕng ho m¸u éc ra ngoµi vµ thÊy ®¸m cá lay ®éng m¹nh, th× anh ta “bá ch¹y cuèng quýt vµ kinh hoµng...”63. Råi ®ªm h«m ®ã tríc khi ®i ngñ, anh thÊy lßng ®au nhãi v× hæ thÑn. “Nhng h¬n c¶ nçi hæ thÑn, anh c¶m thÊy nçi khiÕp ®¶m l¹nh gi¸ vµ s©u th¼m trong ngêi m×nh. Nã n»m ®ã nh mét c¸i hè s©u ¬n ít vµ l¹nh...”64

Nhng ®Õn h«m sau, khi ®i s¨n tr©u rõng víi mét t×nh huèng nguy hiÓm kh«ng kÐm h«m tríc, th× con ngêi anh ®· hoµn toµn kh¸c h¼n. Anh bçng trë nªn h¨ng say, s«i næi, can ®¶m vµ phÊn høng cùc ®é. Anh ®· lÊy l¹i thÕ ®øng v÷ng vµng cña ngêi ®µn «ng giµu cã vµ ®µi c¸c. Trong mèi va ch¹m gi÷a vî chång anh, thÕ m¹nh ®· nghiªng h¼n vÒ anh. Trong t×nh thÕ Êy, Margot nh×n thÊy râ mèi nguy c¬ ®ang chê ®îi nµng: Råi ®©y Macomber cã thÓ sÏ t×m kiÕm mét ngêi vî kh¸c, bëi v× nµng tuy vÉn cßn ®Ñp, nhng kh«ng cßn ®îc nh xa n÷a. Khi Margot ngåi trªn xe cÇm sóng nh»m b¾n tr©u rõng, kh«ng hiÓu sao ph¸t ®¹n l¹i b¾n vµo chç hiÓm trong ngêi Macomber. §©y còng lµ mét nÐt rÊt ®Æc s¾c trong “t¶ng b¨ng tr«i” kiÓu Hemingway, khiÕn cho ngêi ®äc kh«ng thÓ rót ra 61 ? E. Hemingway. §Ønh nói tuyÕt Kilimanjaro vµ nh÷ng truyÖn ng¾n kh¸c. NXB Charles Scribner’s Sons. 1964. Trang 129,,13762 ? Nh trªn. Tr. 129 63 ? Nh trªn. Tr. 133 64 ? Nh trªn. Tr. 137

175

kÕt luËn døt kho¸t lµ Margot cè t×nh hay do kh«ng may mµ b¾t tróng ngêi Macomber. Vµ ngêi ®äc sÏ ph¶i suy nghÜ m·i vÒ kÕt côc bÊt ngê cña truyÖn. Nh÷ng chi tiÕt thÓ hiÖn sù gi»ng xÐ day døt còng nh nh÷ng phÊn høng cña tr¸i tim vµ t×nh c¶m trong chuyÕn ®i s¨n thó rõng ®· lµm cho çc sù kiÖn vµ tÊn bi hµi kÞch trong cuéc ®êi vî chång Macomber ®îc miªu t¶ víi nh÷ng tr¹ng th¸i lóc th× mØa mai giÔu cît, lóc th× trµn trÒ phÊn høng, lóc th× c¨ng th¼ng cùc ®é. Nh÷ng chi tiÕt nghÖ thuËt kiÓu Hemingway kh«ng chØ thÓ hiÖn nh÷ng quan hÖ ®Çy m©u thuÉn gi÷a ngêi víi ngêi, mµ cßn thÓ hiÖn nh÷ng quan hÖ ®Çy tÝnh kÞch gi÷a con ngêi vµ thiªn nhiªn. F. Pullin cho r»ng: Heminngway thêng “miªu t¶ mét çch dung dÞ nh÷ng phong c¶nh vµ chuyÓn ®éng cña thiªn nhiªn. ¤ng lµm cho mäi vËt ®Òu nh cã thÓ sê mã ®îc, nªn phong c¶nh thêng lµ nh÷ng ®åi nói mµ ngêi ta trÌo lªn víi c¬ b¾p nhøc nhèi hoÆc c¶m gi¸c ®«i ch©n trÇn bÞ l¸ nhän cña c©y ®éc cÇn ®©m vµo ®au nhãi, tÊt c¶ ®Òu ®îc gîi nhí víi c¶m xóc cña mét niÒm vui th¶ng thèt.” 65

Trong phong çch nghÖ thuËt cña Hemingway, çc sù kiÖn vµ chi tiÕt ®Çy c¶m xóc cßn ®uîc kÕt hîp víi mét nghÖ thuËt ng«n tõ ®éc ®¸o. Trong v¨n xu«i ¢u Mü cho ®Õn thËp kû 20 cña thÕ kû XX, lêi ngêi kÓ chuyÖn ë ng«i thø nhÊt hoÆc thø ba cïng víi lêi b×nh luËn ngo¹i ®Ò cña chÝnh t¸c gi¶ thêng chiÕm phÇn lín çc trang cña t¸c phÈm, v× nã ph¶i thùc hiÖn nh÷ng chøc n¨ng cña nghÖ thuËt kÓ chuyÖn vµ miªu t¶. V× vËy, ngêi ®äc lu«n c¶m nhËn çc sù kiÖn vµ tÊn kÞch qua vai trß trung gian cña ngêi kÓ chuyÖn. Nhng ë Hemingway, lêi ngêi kÓ chuyÖn hÕt søc hµm xóc vµ c« ®äng. Trong nghÖ thuËt ng«n tõ cña «ng, yÕu tè quan träng nhÊt lµ ®èi tho¹i cña nh©n vËt. YÕu tè nµy khiÕn cho kh¸n gi¶ cã thÓ trùc tiÕp chøng kiÕn vµ c¶m nhËn sù diÔn biÕn cã tÝnh kh¸ch quan cña çc sù kiÖn vµ hµnh ®éng nh©n vËt. Trong nhiÒu truyÖn ng¾n, ®èi tho¹i thêng chiÕm 50% sè trang. §Æc biÖt nh÷ng truyÖn ng¾n nh: KÎ ®¸nh b¹c, bµ x¬ vµ çi radio, ®èi tho¹i chiÕm kho¶ng 70% sè trang; trong Nh÷ng tªn s¸t 65 F. Pullin. S ® d. Tr. 173

176

nh©n, ë n¬i s¹ch sÏ vµ s¸ng sña, ®èi tho¹i chiÕm kho¶ng 80% sè trang. Víi thñ ph¸p ®èi tho¹i, t¸c gi¶ lµm cho sù kiÖn vµ tÊn kÞch diÔn ra víi søc t¸c ®éng vµ ©m hëng vang déi. NghÖ thuËt ®èi tho¹i kiÓu Hemingway rÊt tiªu biÓu cho çi mµ Bakhtin gäi lµ tÝnh ®a thanh. Trong Nh÷ng tªn s¸t nh©n, tÝnh ®èi tho¹i tõ nhiÒu phÝa, nhiÒu gãc ®é, h×nh thµnh b¶n giao hëng nhiÒu giäng ®iÖu, nhiÒu ©m hëng, trong ®ã hµm chøa nh÷ng t©m tr¹ng, sè phËn vµ hµnh vi kh¸c nhau. Khi hai tªn s¸t nh©n xuÊt hiÖn ë hiÖu ¨n, chóng mÆc quÇn ¸o gièng hÖt nhau, ¸o kho¸c ngoµi cña chóng ®Òu tá ra qu¸ hÑp (v× chóng mang vò khÝ ë trong ngêi). C¶ khi ¨n, chóng còng ®eo g¨ng tay. Chóng ®i ®øng, hµnh ®éng r¨m r¾p nhnh÷ng çi m¸y, bëi v× chóng chØ lµ nh÷ng “çi m¸y giÕt ngêi”. Chóng nãi chuyÖn víi nhau vµ nãi chuyÖn víi nh÷ng ngêi phôc vô víi giäng ®iÖu lóc th× kh«i hµi ®ïa giìn, lóc th× hèng h¸ch vµ ®e däa. Giäng ®iÖu nµy l¹i ®èi ®¸p qua l¹i víi giäng ®iÖu hiÒn lµnh, thô ®éng vµ lo sî cña nh÷ng ngêi phôc vô. Nh÷ng giäng ®iÖu t¬ng ph¶n vµ tr¸i ngîc nhau ®· thÓ hiÖn s©u s¾c mét t×nh huèng c¨ng th¼ng díi ¸p lùc cña khñng bè. Khi hai tªn c«n ®å s¾p ®i, mét tªn cßn nãi ®ïa víi George:

- CËu båi th«ng minh, cËu gÆp may ®Êy nhÐ!Vµ mét tªn kh¸c nãi tiÕp:

- May m¾n thÕ th× ph¶i ®i ch¬i ç ngùa ®i.Giäng ®iÖu mØa mai cña chóng gîi nªn mét t×nh

huèng thËt trí trªu: chóng lµ kÎ cã quyÒn ban ph¸t cho nh÷ng ngêi l¬ng thiÖn mét “sù may m¾n duy nhÊt” lµ kh«ng bÞ giÕt chÕt.

Nh÷ng luång sãng ng«n tõ chuyÓn t¶i “n¨ng lîng cña b¹o lùc”, trµn ®Çy kh«ng gian cña hiÖu ¨n nhá, khèng chÕ vµ lÊn ¸t tiÕng nãi cña nh÷ng ngêi l¬ng thiÖn. Thùc ra th× Nick vµ «ng bÕp ®· bÞ nhÐt kh¨n vµo miÖng vµ chØ cßn ngåi chê chÕt. Sau khi chóng ®i råi, giäng nãi cña «ng bÕp da ®en vÉn cßn nghÑn ngµo, ho¶ng hèt:

- T«i kh«ng thÓ nµo chÞu ®ùng thªm n÷a, t«i kh«ng thÓ nµo chÞu ®ùng thªm n÷a!

177

L¹i mét cuéc ®èi tho¹i n÷a diÔn ra gi÷a ba ngêi. Cïng chung mét t©m tr¹ng hoang mang lo sî, nhng tiÕng nãi cña Nick, cËu thanh niªn trÎ nhÊt ®· tá râ mét ý chÝ cøng r¾n vµ c¬ng quyÕt:

- T«i sÏ ®i gÆp anh Êy!Nick t×m ®Õn n¬i ë cña Andreson vµ s½n sµng lµm

mét viÖc g× ®Ó gióp anh tho¸t khái tai häa. Trong cÊu tróc cña truyÖn ng¾n, nh©n vËt Nick gi÷ vai trß nèi tiÕp kh«ng gian cña hiÖu ¨n nhá víi kh«ng gian cña gian phßng, n¬i Andreson ®ang sèng. ViÖc nèi tiÕp hai kh«ng gian víi nhau khiÕn cho “luång sãng b¹o lùc” ïa trµn vµo gian phßng cña Andreson. ë nh÷ng t¸c phÈm trinh th¸m h×nh sù, çc t¸c gi¶ thêng miªu t¶ xung ®ét trùc diÖn gi÷a çc nh©n vËt ph¶n diÖn vµ chÝnh diÖn (tÊt nhiªn lµ kÌm theo sóng vµ dao g¨m) råi kÕt thóc b»ng nh÷ng tiÕng kªu la, nh÷ng vòng m¸u... Çch miªu t¶ theo kiÓu minh ho¹ çc sù kiÖn nh vËy kh«ng kh¸c g× çc b¶n tin trªn T.V vµ kh«ng cã tÝnh nghÖ thuËt. Trong thiªn truyÖn cña Hemingway, cuéc ®ông ®é n¶y löa sÏ diÔn ra ngoµi v¨n b¶n. §ã chÝnh lµ phÇn ch×m cña “t¶ng b¨ng tr«i” vµ nã ®a trÝ tëng tîng cña ngêi ®äc tiÕp tôc cuéc kh¸m ph¸ cña trÝ tuÖ ®Ó hiÓu s©u h¬n cuéc ®êi vµ thÕ giíi. §èi tho¹i tiÕp tôc më ra ngoµi v¨n b¶n. NghÖ thuËt Hemingway tµi t×nh vµ siªu viÖt ë chç chÝnh v× g¹t xung ®ét trùc diÖn ra ngoµi v¨n b¶n mµ t¸c gi¶ ®· më réng ý nghÜa kh¸i qu¸t cña sù kiÖn còng nh tÇm nh×n cña ngêi ®äc, khiÕn ta cã thÓ c¶m nhËn thÊy sù bøc thiÕt cña vÊn ®Ò khi téi ¸c ®ang lan to¶ ra kh¾p n¬i kh¾p chèn. Sù xuÊt hiÖn cña hai tªn c«n ®å chØ lµ mét tÝn hiÖu b¸o ®éng t×nh tr¹ng nghiªm träng trong x· héi. ë ®©y chØ nh÷ng dßng ®èi tho¹i ng¾n gän gi÷a Nick vµ Andreson kÌm thªm vµi chi tiÕt hµm sóc còng khiÕn cho ngêi ®äc c¶m thÊy çi chÕt ®ang treo l¬ löng ®ã ®©y trong gian phßng cña Andreson. ë ®©y chØ cã ®èi tho¹i vµ cö chØ cña nh©n vËt, hoµn toµn kh«ng cã mét lêi lÏ nµo cña ngêi kÓ truyÖn.

- Anh cã muèn t«i ®i gäi c¶nh s¸t kh«ng? (Nick hái. - H.L)

- Kh«ng. Ole Andreson nãi. – Lµm thÕ còng v« Ých th«i.

178

- Cã viÖc g× t«i cã thÓ lµm gióp anh kh«ng?- Ch¼ng gióp ®îc g× cho t«i ®©u.- Cã thÓ chØ lµ mét trß ®e däa.- Kh«ng chóng kh«ng ®e däa ®©u.

......- Anh cã thÓ ch¹y ra khái thµnh phè nµy ®îc kh«ng?- Kh«ng. T«i ®· ch¹y loanh quanh nhiÒu råi.- Anh cã thÓ t×m çch nµo kh¸c kh«ng?- Kh«ng.66

Hoµn toµn kh«ng cÇn ph¶i miªu t¶ vÎ mÆt hay ¸nh m¾t cña nh©n vËt, mµ chØ miªu t¶ d¸ng ®iÖu vµ cö chØ cña anh ta, t¸c gi¶ còng ®· t¹o nªn ®é c¨ng th¼ng nhÊt cña t©m tr¹ng. Andreson lµ vâ sÜ h¹ng nÆng vµ thêng dù çc cuéc ®Êu tranh gi¶i. Nhng lóc nµy, anh “mÆc c¶ quÇn ¸o ngoµi n»m trªn giêng... Ngêi anh cao lõng l÷ng dµi h¬n c¶ çi giêng.” D¸ng ®iÖu ®ã cho thÊy anh kh«ng thÝch hîp víi çi thÕ giíi anh ®ang sèng vµ chØ sèng t¹m bî. Suèt trong thêi gian Nick ®Õn gÆp vµ nãi chuyÖn víi Andreson, ch¾ng lÇn nµo anh nh×n vÒ phÝa cËu ta. T¸c gi¶ lÆp ®i lÆp l¹i çi ®iÖp khóc: Andreson kh«ng nh×n ngêi nãi chuyÖn, mµ “nh×n vµo bøc têng”, “Andreson n»m l¨n ngêi vÒ phÝa bøc têng”, “anh nãi vÒ phÝa bøc têng”. Råi c¶ khi nãi lêi çm ¬n vµ chµo tõ biÖt, anh còng kh«ng nh×n Nick. Nhng ®Æt nh©n vËt vµo tr¹ng th¸i gÇn kÒ bªn çi chÕt, t¸c gi¶ còng béc lé søc m¹nh tinh thÇn cña anh. Kh«ng chót nµo ho¶ng hèt, Andreson mét th©n mét m×nh k×m nÐn nçi tuyÖt väng c¨ng th¼ng vµ s½n sµng ®ãn nhËn çi chÕt.

TÝnh ®a thanh, tÝnh ®èi tho¹i ë nh÷ng t¸c phÈm nghÖ thuËt lín kh«ng ph¶i lµ ë chç nh©n vËt nãi rÊt nhiÒu, mµ lµ ë søc lan to¶ cña nhiÒu giäng ®iÖu võa ®èi chäi võa hoµ quyÖn víi nhau. Miªu t¶ mét t×nh huèng tuyÖt väng, nhng v¨n b¶n kh«ng hÒ khÐp kÝn. Ta thêng thÊy kh«ng Ýt nh÷ng t¸c phÈm cã çi kÕt l¹c quan, nhng v¨n b¶n ®· khÐp l¹i, bëi v× truyÖn ch¼ng gîi më cho ngêi ®äc ph¶i suy nghÜ g× hÕt. V¨n b¶n nghÖ thuËt cña 66 E. Hemingway. §Ønh nói tuyÕt... S ® d.Tr.79

179

Hemingway thêng lµ mét v¨n b¶n më. Nick rêi bá gian phßng cña Andreson, råi ®i xuèng g¸c vµ nãi chuyÖn víi bµ qu¶n gia cña ng«i nhµ. C¶nh nµy còng diÔn ra hoµn toµn b»ng ®èi tho¹i. Bµ qu¶n gia khen Andreson lµ con ng-êi rÊt tèt bông, rÊt ®¸ng mÕn vµ bµ rÊt lo l¾ng cho anh v× thÊy anh kh«ng vui. Qua cuéc trao ®æi víi bµ qu¶n gia, Nick cµng thªm c¶m phôc, yªu mÕn Andreson vµ ®ång c¶m víi c¶nh ngé cña anh.

Råi Nick l¹i trë vÒ tiÖm ¨n. C¶nh nµy còng ®îc thÓ hiÖn b»ng ®èi tho¹i. Xung quanh “vÊn ®Ò Andreson” l¹i vang lªn ba giäng ®iÖu. ¤ng bÕp lo sî cho tÝnh m¹ng cña m×nh ®Õn nçi ®ãng sËp ngay cöa phßng l¹i vµ nãi: “T«i kh«ng nghe çi chuyÖn nµy ®©u nhÐ.” Nhng George th× b×nh tÜnh h¬n vµ còng ®ång c¶m víi sè phËn cña Andreson. Anh nhËn ®Þnh r»ng: “H¼n lµ anh Êy ®· ®i lµm chøng cho mét vô ¸n nµo. §ã lµ nguyªn nh©n chóng ®Þnh giÕt anh.” Nhng Nick kh«ng chØ ®ång c¶m víi kÎ bÊt h¹nh mµ cßn s½n sµng cøu gióp anh.

Cã thÓ ph©n chia thiªn truyÖn nµy thµnh bèn c¶nh. NghÖ thuËt ph©n c¶nh nµy cña nhµ v¨n hÕt søc tinh tÕ mµ ngay mét sè nhµ phª b×nh Mü do kh«ng hiÓu ý ®å cña t¸c gi¶, nªn ®· cho r»ng kÕt cÊu láng lÎo, kh«ng tËp trung vµo hµnh ®éng chÝnh. Thùc ra kiÓu kÕt cÊu më cña Hemingway võa cã kh¶ n¨ng t¹o nªn tÇm kh¸i qu¸t réng lín, ®ång thêi vÉn lµm næi bËt chñ ®Ò chÝnh. Bèn c¶nh ë ®©y còng lµ bèn líp ®èi tho¹i. Trong mçi líp ®èi tho¹i ®Òu vang lªn nh÷ng giäng ®iÖu kh¸c nhau, cã lóc hoµ quyªn víi nhau, nhng thêng lµ t¬ng ph¶n vµ ®èi chäi nhau. Råi trong cÊu tróc cña v¨n b¶n, çc líp ®èi tho¹i l¹i giao lu vµ t¸c ®éng lÉn nhau, nhng cïng quy tô vÒ mét trung t©m nghÖ thuËt: ®ã lµ sù thÓ hiÖn nh÷ng th¸i ®é, hµnh ®éng vµ sè phËn kh¸c nhau trong cuéc ®Êu tranh gi÷a thiÖn vµ ¸c, gi÷a c«ng lý vµ téi ¸c. Trong çi dµn hîp xíng nhiÒu bÌ, nhiÒu ©m ®iÖu Êy næi bËt lªn hai giäng ®iÖu cña hai con ngêi can ®¶m. Nhng ®ã còng lµ hai giäng ®iÖu t¬ng ph¶n cho hai con ®êng tr¸i ngîc nhau. NÕu Andreson mÆc dï ®Çy søc m¹nh ý chÝ, nhng do mét sù sai lÇm trªn trêng ®êi mµ trë nªn bÊt lùc, kh«ng t×m ra lèi tho¸t, th× Nick, chµng trai trÎ ®· v× ngêi kh¸c mµ t×nh

180

nguyÖn dÊn th©n vµo hoµn c¶nh nguy hiÓm råi sau ®ã tù t×m lèi tho¸t cho chÝnh m×nh. Andreson thèt lªn víi giäng nãi bÊt lùc:

- T«i kh«ng cßn çch nµo kh¸c.Nhng giäng nãi cña Nick rÊt tù tin vµ c¬ng quyÕt:- T«i sÏ ®i ra khái thµnh phè nµy.§Õn ®©y truyÖn ®· kÕt thóc. Nhng kÕt thóc ®Çy ý

nghÜa ®ã gîi më trong t©m trÝ ngêi ®äc sù liªn tëng vÒ con ®êng t¬ng lai cña Nick. Nh÷ng th¸ch thøc míi ®ang chê ®îi anh, nhng chµng trai Êy cã niÒm tin kh«ng lay chuyÓn ®èi víi søc m¹nh cña chÝnh nghÜa vµ nghÞ lùc, ý chÝ cña b¶n th©n m×nh. Nh÷ng t¸c phÈm xuÊt s¾c cña Hemingway lu«n gîi nªn nh÷ng suy nghÜ vµ liªn tëng v« h¹n, bëi v× çc yÕu tè tÊn kÞch, sù kiÖn vµ ng«n tõ kh«ng chØ g¾n bã vµ t¸c ®éng lÉn nhau trong cÊu tróc cña v¨n b¶n nghÖ thuËt, mµ chóng cßn lu«n cã nh÷ng liªn hÖ më réng ra ngoµi cÊu tróc cña v¨n b¶n vµ cïng víi sù liªn tëng cña ngêi ®äc, nh÷ng liªn hÖ nµy më ra ®Õn v« tËn. Ngêi ®äc lu«n n¾m b¾t ®îc nhiÒu ý nghÜa s©u kÝn bªn ngoµi nh÷ng dßng ch÷, nh÷ng ®o¹n v¨n, nh÷ng sù kiÖn vµ t×nh tiÕt.

V× vËy víi mét phong çch nghÖ thuËt hµm sóc, m·nh liÖt vµ ®Çy c¶m xóc, Hemingway ®· cã nh÷ng ®ãng gãp quan träng vµo viÖc ®æi míi nghÖ thuËt v¨n xu«i cña thÕ kû nµy.

III. OÂNG GIAØ VAØ BIEÅN CAÛ VAØ SÖÏ CAÙCH TAÂN

CUÛA HEMINGWAY ÑOÁI VÔÙI THEÅ LOAÏI VAÊN XUOÂI THEÁ KYÛ XX

181

Trong söïï nghieäp saùng taùc cuûa Hemingway, OÂng giaø vaø bieån caû thuoäc theå loaïi truyeän vöøa (Caùc taùc giaû trong hai boä Hôïp Tuyeån Vaên Hoïc Myõ Heath vaø Harper goïi taùc phaåm naøy laø truyeän vöøa (novella). Taùc giaû hoaøn thaønh taùc phaåm naøy trong moät thôøi gian ngaén, chæ trong taùm tuaàn leã. Trong khi ñoù taùc giaû ñaõ ñeå haøng naêm trôøi ñeå saùng taùc moät soá tieåu thuyeát maø trong ñoù coù moät soá raát thaønh coâng, nhöng cuõng coù moät soá khoâng xöùng ñaùng vôùi danh tieáng laãy löøng cuûa nhaø vaên. Vaäy maø OÂng giaø vaø bieån caû laïi laø ñænh cao ngheä thuaät cuûa Hemingway. Taát nhieân giaûi thöôûng Nobel naêm 1954 caên cöù vaøo toaøn boä thaønh töïu vaên hoïc cuûa oâng, nhöng ngöôøi ta cuõng coù theå nghó raèng giaù nhö khoâng coù OÂng giaø vaø bieån caû, thì vò taát nhaø vaên ñaõ ñöôïc taëng giaûi thöôûng ñoù. Trong vaên hoïc My,õ ngoaøi OÂng giaø vaø bieån caû ra, Con gaáu cuûa William Faulkner, Ñöøng buoâng troâi ngaøy hoâm nay cuûa Saul Bellow ... cuõng thöôøng chæ coù khoaûng 70, 80 trang (tieáng Anh), nhöng laïi coù söùc chöùa lôùn theå hieän nhöõng vaán ñeà coù yù nghóa roäng lôùn cuûa ñaát nöôùc vaø thaäm chí cuûa toaøn nhaân loaïi. Chính Hemingway ñaõ noùi veà moät ñaëc ñieåm trong caù tính saùng taïo cuûa oâng laø thích duøng moät hình thöùc vaên xuoâi töông ñoái nhoû nhöng coù söùc chöùa nhöõng hieän töôïng vaø nhöõng vaán ñeà to lôùn trong cuoäc soáng cuûa con ngöôøi vaø xaõ hoäi : “Toâi luoân coá gaéng vieát theo nguyeân lyù taûng baêng troâi. Coù baåy phaàn taùm cuûa noù chìm ngaàm döôùi maët nöôùùc ñeå cho moät phaàn noåi leân. (...)OÂng giaø vaø bieån caû voán coù theå daøi treân moät nghìn trang vaø coù caùc nhaân vaät ôû trong caùi laøng ...Ñieàu naøy ñaõ ñöôïc caùc nhaø vaên khaùc vieát raâùt hay vaø xuaát saéc...”67. Nhaø vaên ñaõ thöïc hieän moät caùch tuyeät vôøi nguyeân lyù ngheä thuaät maø oâng ñaõ ñeà xuaát. OÂGVBC cho thaáy taâm lyù cuûa nhaân vaät cuøng nhöõng chi tieát veà söï soáng cuûa con ngöôøi vaø caùc sinh vaät treân bieån, cho ñeán töøng ñoäâng taùc trong ngheà nghieäp cuûa ngöôøi ñaùnh caù ñeàu ñöôïc taùc giaû mieâu taû moät caùch heát söùc chaân xaùc vaø soáng ñoäng. Maët khaùc, maëc duø cuoäc soáng trong quaù khöù cuøng nhöõng quan heä xaõ hoäi vaø nhöõng böôùc thaêng traàm treân ñöôøng ñôøi cuûa oâng giaø khoâng ñöôïc mieâu taû tröïc tieáp, maø chæ ñöôïc gôïi tôùi qua moät vaøi chi tieát, nhöng 67 How the writers work. S ®d. Tr. 235, 236

182

taàm voùc vaø theá giôùi tinh thaàn voâ cuøng phong phuù cuûa nhaân vaät ñaõ ñem laïi nhöõng caûm nghó vaø lieân töôûng voâ haïn trong taâm trí ngöôøi ñoïc. Maáy naêm gaàn ñaây ôû nöôùc ta ñaõ töøng coù moät soá baøi baùo coá gaéng lyù giaûi vaán ñeà nguyeân lyù taûng baêng troâi ñaõ ñöôïc thöïc hieän nhö theá naøo trong OÂGVBC, töùc laø vaán ñeà moät taùc phaåm coù moät hình thöùc töông ñoái nhoûû, nhöng laøm theá naøo ñeå coù söùc chöùa voâ cuøng to lôùn nhö vaäy. Coù nhöõng taùc giaû ñaõ phaùt hieän ñöôïc moät vaøi khía caïnh thuù vò, nhöng do khoâng ñi saâu phaân tích caùc yeáu toá ngheä thuaät treân cô sôû söï phaùt trieån cuûa theå loaïi, neân vaãn khoâng vaïch ra moät caùch thuyeát phuïc nhöõng saùng taïo vaø kinh nghieäm cuûa nhaø vaên – nhöõng ñieàu boå ích cho saùng taùc vaên hoïc hieän nay. Ñaëc ñieåm ñaàu tieân cuûa nguyeân lyù taûng baêng troâi, neáu dieãn ñaït moät caùch noâm na, ta coù theå noùi raèng : neáu nhaø vaên coù theå naém baét ñöôïc möôøi phaàn chaát lieäu thöïc teá, thì chæ neân ñöa ba phaàn cuûa chaát lieäu ñoù vaøo trong taùc phaåm, cuõng nhö baøi giaûng cuûa moät nhaø giaùo uyeân baùc bao giôø cuõng khieán hoïc sinh caûm nhaän thaáy kho taøng kieán thöùc voâ cuøng phong phuù cuûa thaày tieàm aån phía sau baøi giaûng. Chính Hemingway raáât kính phuïc vaø tieáp thu kinh nghieäm cuûa Tonstoi, nhöng oâng cuõng töøng toû ra khoâng thoaû maõn vôùi nhöõng trang baøn luaän veà lòch söû trong Chieán tranh vaø hoaø bình cuûa ñaïi vaên haøo: “Toâi yeâu Chieán tranh vaø hoaø bình vôùi nhöõng trang mieâu taû tuyeät vôøi veà chieán tranh vaø nhaân daân. Nhöng toâi khoâng bao giôø tin vaøo nhöõng suy nghó cuûa vò baù töôùc vó ñaïi. Toâi mong öôùc raèng ñaõ coù moät ai ñoù töøng taâm söï vôùi con ngöôøi danh tieáng löøng laãy aáy ñeå khuyeân oâng töôùc boû ñi nhöõng suy nghó naëng neà vaø chæ ñeå laïi söï khaùm phaù hieän thöïc. OÂng coù theå khaùm phaù nhieàu hôn nöõa vôùùi nhöõng hieåu bieát veà söï thaät nhieàu hôn baát cöù ai tröôùc ñoù. Nhöng nhöõng suy nghó nhö chuùa

183

cöùu theá vaø doâng daøi cuûa oâng thì khoâng hôn gì nhieàu giaùo sö söû hoïc doøng Phuùc AÂâm. Toâi ñaõ hoïc ñöôïc ôû oâng... vaø coá gaéng vieát thaät chaân thöïc, roõ raøng, khaùch quan, giaûn dò “68

YÙ kieán treân cho thaáy khaùt voïng cuûa nhaø vaên muoán khaéc hoaï hieän thöïc moät caùch saâu saéc vaø soáng ñoäng. Nhöng ñeå lyù giaûi moät caùch khoa hoïc nguyeân lyù taûng baêng troâi, ta caàn phaûi nhìn nhaän moái quan heä giöõa saùng taïo cuûa Hemingway vôùi nhöõng laøn soùng môùi cuûa söï caùch taân theå loaïi baét ñaàu töø thaäp kyû 20 cuûa theá kyû XX, khi theå loaïi söû thi bieân nieân nhieàu taäp khoâng coøn thích hôïp vôùi nhòp ñieäu baõo taùp cuûa thôøi ñaïi coâng nghieäp vaø haäu caùch maïng coâng nghieäp. Nhaø nghieân cöùu Zoltan Keneres vieát:“ Toâi coù theå noùi theá naøy ñöôïc chaêng: tieåu thuyeát ñaõ thi ca hoaù nhieàu hôn. Vaøo luùc ñang xaûy ra nhöõng thay ñoåi vaø chuyeån bieán lôùn lao veà theå loaïi nhö ngaøy nay, thì ñieàu ñoù chaúng coù gì ñaùng ngaëc nhieân: tröõ tình trôû thaønh kòch, kòch trôû thaønh kòch söû thi, coøn söû thi trôû thaønh tröõ tình.“69

Nhöng trong laøn soùng môùi naøy cuõng coù nhieàu xu höôùng khaùc nhau. James Joyce, Virginia Woolf, ñi theo xu höôùng phaù vôõ caáu truùc coå ñieån. Coøn nhöõng nhaø vaên nhö Hemingway, J. Steinbech thì laïi ñi theo xu höôùng caùch taân treân maûnh ñaát truyeàn thoáng. Chính Hemingway töøng noùi raèng oâng tieáp thu kinh nhieäm cuûa nhöõng nhaø vaên tieàn boái nhö Tonstoi, Stendhal, Turguenev, Flaubert ..., nhöng maët khaùc oâng cuõng ñaõ noùi raèng oâng muoán saùng taïo ra caùi môùi khaùc vôùi nhöõng nhaø vaên ñi tröôùc oâng. Nhìn nhaän caáu truùc theå loaïi trong OÂGVBC, ta thaáy taùc giaû ñaõ xuaát phaùt töø truyeàn thoáng ñeå ñoåi môùi ngheä thuaät. Taùc phaåm naøy coù moät coát truyeän raát roõ neùt, coù ñaàu coù ñuoâi, vôùi thôøi gian phaùt trieån theo truïc doïc ba ñeâm ngaøy. Treân bình dieän cuûa haønh ñoäng, caùc hình töôïng vaø chi tieát cuõng ñöôïc mieâu taû theo bieän phaùp taû thöïc cuï theå, sinh ñoäng. Taùc phaåm coù caáu truùc ñoäc ñaùo ôû choã chæ moät con ngöôøi duy nhaát ñoái dieän vôùi thieân nhieân bao la, neân nhaân vaäât chæ coù theå ñoäc thoaïi noäi taâm vaø ñoù laø cô sôû ñeå taùc giaû trieån khai ngheä thuaät doøng yù thöùc kieåu J. Joyce vaø Faulkner nhaèm khaéc hoïa nhöõng quan heä vöøa haøi hoøa vöøa maâu thuaãn giöõa con ngöôøi vaø thieân nhieân. Ngheä thuaät 68 DÉn l¹i trong Hemingway - The Writer as an Artist. Carlos Baker. Princeton University Press. 1973. Tr.19969 Sè phËn tiÓu thuyÕt. NXB T¸c PhÈm Míi. Hµ Néi 1983. Tr.189

184

naøy chöa heà coù trong Moby-Dick cuûa Herman Melville. Nhöng Hemingway cuõng khaùc vôùi J. Joyce ôû choã oâng keát hôïp raát hoøa ñieäu doøng yù thöùc vôùi haøng loaït bieán coá döõ doäi cuøng cuoäc chieán ñaáu vaø vaät loän giöõa nhaân vaät oâng giaø vôùi soùng gioù, baõo buøng, con caù kieám vaø ñaøn caù maäp. Nhöõng bieán coá ñoù vöøa chaân thöïc laïi vöøa coù tính huyeàn thoaïi phi thöôøng nhö trong Moby-Dick. Ñieàu naøy cho thaáy saùng taùc cuûa Hemingway hieån nhieân laø söï toång hôïp vaø keát tinh nhöõng saùng taïo cuûa caùc tröôøng phaùi ngheä thuaät tröôùc ñoù. Ñaëêc bieät khaùc vôùi Faulkner, oâng khoâng heà coù yù ñoaïn tuyeät vôùi truyeàn thoáng cuûa chuû nghóa hieäïn thöïc. Chính Hemingway ñaõ töøng ph¸t bieåu raèng: “Toâi ñaõ coá gaéng taïo ra moät oâng giaø chaân thöïc, moät chuù beù chaân thöïc, moät ñaïi döông, con caù kieám vaø nhöõng con caù maäp chaân thöïc. Vaø neáu toâi mieâu taû chuùng tôùi möùc hay vaø chaân thöïc, thì chuùng seõ gôïi neân yù nghóa veà raát nhieàu ñieàu.” 70 Nguyeân taéc saùng taïo coâ ñoïng vaø haøm xuùc cuûa OÂGVBC chuû yeáu xuaát phaùt töø nhu caàu ñoåi môùi caùc yeáu toâ åtrong caáu truùc theå loaïi. Taùc phaåm naøy khoâng coù moät caáu truùc hoaønh traùng bao quaùt caùc quan heä gia ñình vaø xaõ hoäi roäng lôùn vôùi voâ vaøn nhöõng chi tieát phong phuù veà ñôøi soáng nhö caùc boä tieåu thuyeát söû thi truyeàn thoáng. Hemingway ñaõ saùng taïo ra caáu truùc ngheä thuaät maø trong ñoù yeáu toá kòch keát hôïp vôùi chaát tröõ tình trôû thaønh phöông tieän thaâm nhaäp vaøo chieàu saâu cuûa moái quan heä vöøa haøi hoaø vöøa maâu thuaãn giöõa con ngöôøi vaø töï nhieân, con ngöôøi vaø theá giôùi. Caáu truùc naøy ñaõ taïo neân taàm voùc lôùn (thaäm chí lôùn ñeán möùc phi thöôøng ) cuûa hình töôïng nhaân vaät vaø caùc

70 YÙ kieán cuûa Hemingway traû lôøi moät cuoäc phoûng vaán cuûa Taïp chí Time soá 13 thaùng 12, naêm 1954. Daãn laïi trong cuoán saùch Hemingway, the writer as an artist cuûa Carlos Baker. Sñd, trang 323. Nguyeân vaên nhö sau :” I tried to make a real old man, a real boy, a real sea and a real fish and real sharks. But if I made them good and true enough they would mean many things.” Vaäy maø taùc giaû moät baøi baùo ñaõ dòch ñoaïn vaên naøy nhö sau: “Toâi ñaõ saùng taïo moät oâng giaø thöïc söï, moät chaøng trai treû thöïc söï vaø nhöõng con caù maäp thöïc söï . Nhöng neáu ñoù laø nhöõng thaønh coâng cuûa toâi, laø toâi ñaõ laøm cho chuùng ñuùng nhö thaät thì chuùng chæ coù nghóa laø moät ñoáng söï vaät maø thoâi. (Xem Taïp chí Vaên hoïc, soá 2, 1985, trang105). Do dòch sai neân lôøi nhaø vaên Hemingway ôû ñaây toû ra vôù vaån voâ nghóa.

185

tình tieát. Taàm voùc lôùn môû roäng yù nghóa voâ haïn cuûa hình töôïng. Khoâng phaûi ngaãu nhieân moät soá ngöôøi trong giôùi nghieân cöùu Myõ goïi theå loaïi cuûa OÂGVBC laø truyeàn thuyeát hoaëc nguï ngoân, maëc duø taùc giaû hoaøn toaøn khoâng söû duïng caùc thuû phaùp cuûa huyeàn thoaïi. Hoaøn caûnh ñaày thaùch thöùc gay gaét vaø khoác lieät laøm noåi baät söùc maïnh tinh thaàn voâ song cuûa nhaân vaät. Caâu truyeän vöøa baét ñaàu, nhaân vaät ñaõ ñöôïc ñaët trong “tình huoáng cöïc haïn”. Luùc naøy oâng giaø vöøa traûi qua 84 ngaøy leânh ñeânh treân bieån vôùi nhöõng gian nan cô cöïc khieán oâng gaàn nhö kieät söùc maø khoâng coù chuùt thu hoaïch gì. Ngay ôû trang ñaàu söï xuaát hieän cuûa oâng laõo ñaõ keøm theo chieác buoàm laøm baèng nhöõng maûnh tuùi boät cuõ naùt, troâng “gioáng nhö moät laù côø ruû cuûa söï chieán baïi lieân tuïc.” Nhöng nhöõng thaùch thöùc vaø thaát baïi khoâng heà laøm cho oâng giaø naûn chí. Khaùc vôùi nhieàu taùc phaåm maø trong ñoù khaéc hoaï söï xung ñoät giöõa caùc tính caùch, trung taâm cuûa caáu truùc OÂGVBC laø söï xung ñoät giöõa tính caùch nhaân vaät chính vaø toaøn boä hoaøn caûnh soáng cuûa con ngöôøi. Sandiago thuoäc loaïi ngöôøi ngheøo khoå nhaát tromg xaõ hoäi. OÂng goaù vôï vaø soáng coâ quaïnh trong tuùp leàu toài taøn. Nhöõng doøng hoài töôûng cuûa oâng cho thaáy hoài treû oâng ñaõ töøng coù nhöõng thaønh ñaït vaø nhöõng nieàm vui khoâng bao giôø coù theå queân ñöôïc. Nhöng hieän nay thì oâng luoân gaëp ruûi ro. Tuy vaäy, bao giôø oâng cuõng coù nhöõng khaùt voïng lôùn vöôït xa nhöõng daân chaøi khaùc. Sau 84 ngaøy thaát baïi, laàn naøy oâng laïi ñi ra bieån xa, nôi khoâng coøn nhìn thaáy moät con thuyeàn naøo khaùc, vì muïc ñích cuûa oâng laø saên luøng loaøi caù lôùn. Trong caùc taùc phaåm hieän thöïc truyeàn thoáng, caùc taùc giaû khaéc hoaï söï xung ñoät giöõa nhaân vaät tích cöïc vôùi hoaøn caûnh xaõ hoäi baát coâng vaø taøn aùc. Hoaøn caûnh naøy ñöôïc bieåu hieän qua caùc nhaân vaät thuoäc ñuû caùc loaïi ngöôøi. Vì vaäy xung ñoät giöõa nhaân vaät trung taâm vôùi caùc loaïi ngöôøi khaùc nhau ñöôïc trieån khai qua nhieàu moâi tröôøng xuyeân suoát theo truïc doïc cuûa thôøi gian vaø khoâng gian, neân kích thöôùc vaø qui moâ cuûa noù gaàn vôùi nhöõng söï kieän xaåy ra trong thöïc taïi. Xung ñoät trong OÂGVBC coù qui moâ to lôùn vöôït leân treân kích thöôùc cuûa nhöõng quan heä xaõ hoäi bình thöôøng. Bieän phaùp ngheä thuaät ñoäc ñaùo cuûa nhaø vaênê laø ñaët nhaân vaät oâng giaø ôû theá ñoái dieän tröïc tieáp vôùi toaøn boä theá giôùi töï nhieân. Tình huoáng aáy ñaõ giuùp cho nhaân vaät vöøa coù moät phaåm chaát bình thöôøng, laïi vöøa mang moät taàm voùc phi thöôøng. Quan heä giöõa nhaân vaät vaø theá giôùi töï nhieân laø moät quan heä phöùc taïp, vöøa haøi hoaø vöøa maâu thuaãn. OÂng giaø raát quen thuoäc, hieåu bieát töôøng taän vaø coù moät tình caûm trìu meán ñoái vôùi nhöõng con caù, con ruøa vaø caùc loaøi chim bieån. Nhöng muïc

186

ñích cuûa oâng laø phaûi ñaùnh baét con caù kieám coù thaân hình daøi hôn caû chieác thuyeàn cuûa oâng. OÂng laõo suy nghó: “Coù leõ mình gieát con caù naøy cuõng laø coù toäi ñaáy nhæ? Nhöng mình thì vaãn thaáy coù quyeàn ñöôïc laøm nhö theá, vì mình gieát noù laø ñeå khoûi cheát ñoùi, maø thòt noù thì laïi nuoâi soáng ñöôïc bao nhieâu con ngöôøi”. Theá giôiù töï nhieân bao la voâ taän trôû thaønh moät ñaáu tröôøng trong ñoù dieãn ra cuoäc ñaáu tranh giöõa oâng giaø vaø con caù kieám, roài sau ñoù giöõa oâng giaø vôùi baày caù maäp. Treân ñaáu tröôøng naøy, ta nhaän thaáy oâng giaø ñaõ trôû thaønh ñaïi dieän öu tuù cuûa nhaân loaïi trong cuoäc ñua tranh vôùi töï nhieân ñeå toàn taïi. Trong taùc phaåm, ngheä thuaät hieän thöïc trong vieäc mieâu taû chi tieát veà ngöôøi vaø caûnh coøn ñöôïc keát hôïp vôùi buùt phaùp laõng maïn trong vieäc khaéc hoaï hình töôïng oâng giaø vaø hình töôïng thieân nhieân. Laø moät ngöôøi ñaùnh caù ít ñöôïc hoïc haønh, nhöng oâng ham hieåu bieát, luoân say meâ vaø ngöôõng moä nhöõng nhaø theå thao, nhöõng danh thuû noåi tieáng. Trong ngheà ñaùnh caù oâng ñaõ ñaït tôùi trình ñoä kheùo leùo vaø ñieâu luyeän vaøo baäc nhaát. Chuù beù yeâu meán vaø phuïc oâng giaø voâ cuøng, chuù noùi :”Coù nhieàu ngöôøi ñaùnh caù taøi gioûi vaø moät soá raát tuyeät vôøi, nhöng chaúng coù ai gioáâng ñöôïc nhö baùc.”71 Moät maët, nhaø vaên vôùùi nhieàu kinh nghieäm vaø töøng traûi trong thuù vui ñaùnh caù ñaõ mieâu taû moät caùch chaân thöïc vaø soáng ñoäng moïi coâng vieäc cuûa ngöôøi ñaùnh caù thöïc thuï. Maët khaùc, töø vieäc mieâu taû nhaân vaät ñaët moài vaøo löôõi caâu, cho ñeán vieäc thaû nhieàu daây caâu song song, roài tính toaùn khoân kheùo sao cho caù deã ñôùp moài, sao cho caù nuoát goïn con moài vaø kieân nhaããn chôø suoát hai ñeâm ngaøy cho ñeán khi con caù kieät söùc...Nhaân vaät oâng laõo ñaõ haønh ngheà vôùi nhieät tình, söï ham meâ vaø tinh teá voâ cuøng. Trình ñoä ñieâu luyeän trong ngheà nghieäp cuøng vôùi nieàm say meâ voâ haïn aáy chæ coù theå coù ôû ngöôøi ngheä só coù taâm hoàn noàng chaùy, yeâu ngheà nghieäp hôn caû baûn thaân mình. Chính oâng laõo khoâng lo nghó tôùi söï ñoùi khaùt, nhoïc nhaèn cuøng vôùi nhöõng hieåm nguy ñang chôø mình, maø chæ nhaèm vaøo moät muïc ñích duy nhaát: baét cho ñöôïc con caù lôùn chöa töøng thaáy bao giôø. Söï kieân trì chòu ñöïng cuûa oâng cuõng ñöôïc theå hieän ôû möùc ñoä phi thöôøng, khieán oâng coù phaåm chaát cao caû cuûa nhöõng baäc töû vì ñaïo. Trong giôùi nghieân cöùu Myõ, moät soá cho raèng: Ñoù laø söï kieân nhaãn chòu ñöïng ngang vôùi taàm voùc cuûa chuùa Jesus. Khoâng phaûi laø khoâng coù lyù, khi nhaø nghieân cöùu Carlos Baker cho raèng taùc giaû ñaõ theå hieän caûm giaùc ñau xoùt cuûa oâng laõo khi baày caù maäp aên thòt con caù 71 Ernest Hemingway. The Old Man and the Sea. NXB Charles Scribner’s Sons. 1954 Tr. 14

187

kieám gioáng nhö neám traûi cuûa chuùa luùc bò ñoùng ñinh treân thaùnh giaù. Khi nhìn thaáy con caù maäp thöù hai, Santiago thoát leân moät tieáng oái. “Khoâng theå naøo giaûi thích ñöôïc caùi tieáng keâu aáy vaø coù leõ noù chæ laø tieáng keâu maø moät ngöôøi baát giaùc thoát leân khi caûm thaáy caùi ñinh xuyeân qua baøn tay mình vaø caém phaäp vaøo goã.”72

Ñeå taïo neân taàm voùc lôùn lao cuûa oâng laõo, baèng bieäân phaùp ñoái chieáu, taùc giaû coøn nhaân caùch hoaù vaø laõng maïn hoaù hình töôïng con caù kieám - ñoái thuû cuûa oâng laõo. Khi laàn ñaàu tieân Sandiago nhìn thaáy caù kieám, noù coù veû ñeïp lung linh röïc rôõ nhö nhöõng con vaät trong huyeàn thoaïi. ”Noù vöôn mình leân maõi ñeáùn voâ taän vaø nöôùc chaûy roøng roøng töø hai beân söôøn noù. Con caù röïc rôõ döôùi aùnh maët trôøi, ñaàu vaø löng noù maøu tím saãm vaø maët trôøi chieáu roïi vaøo nhöõng ñöôøng vaân maøu hoa caø ô hai beân söôøn noù. Muõi noù daøi nhö caùi coân ñaùnh boùng chaøy vaø nhoïn nhö moät löôõi kieám. Toaøn thaân noù vöôn leân khoûi maët nöôùc roài laïi nguïp xuoáng uyeån chuyeån nhö moät thôï laën vaø oâng giaø coøn kòp nhìn thaáy caùi ñuoâi cuûa noù gioáng nhö löôõi haùi lôùn chìm xuoáng nöôùc”73. Quan heä giöõa Sandiago vaø con caù kieám khaù phöùc taïp. OÂng ñang coá chinh phuïc noù baèng ñöôïc, nhöng ñoàng thôøi laïi voâ cuøng thaùn phuïc vaø ngöôõng moä noù. OÂng giaø noùi moät mình thaønh tieáng:”...Ta chöa bao giôø nhìn thaáy con vaät naøo lôùn hôn, ñeïp hôn, bình tónh hôn vaø cao quí hôn caäu ñaáy, ngöôøi anh em aï”74. Roài oâng giaø ñaõ chinh phuïc ñöôïc con vaät coù söùc maïnh to lôùn aáy. Tieáp theo tình tieát naøy, cuoäc ñaáu tranh giöõa Sandiago vôùi baày caù maäp ñöôïc mieâu taû nhö moät traän chieán ñaáu gian nan, gay gaét vaø thaàn kyø. Laïi moät laàn nöõa oâng giaø toû roõ taøi trí, möu löôïc vaø söï gan goùc cuûa mình vaø dieät ñöôïc nhieàu con vaät quaùi aùc. Nhöng thaát baïi döôøng nhö laø moät ñònh meänh khoâng traùnh khoûi cuûa oâng laõo. Ñaây chính laø moät nghòch lyù ngheä thuaät cuûa Hemingway. Cuõng nhö trong nhieàu taùc phaåm khaùc cuûa oâng, thaát baïi thöôøng laø moät moâ-tip nhaèm theå hieän tinh thaàn baát khuaát cuûa nhaân vaät. Peter Conn vieát :”Khoâng phaûi laø thaéng lôïi maø chính laø moâ-típ beá taéc vaø thaát baïi ñaõ loâi cuoán ngoøi buùt cuûa Hemingway.”75 Song song vôùi moâ-típ thaát baïi thöôøng coù moâ-típ coâ ñôn ñi keøm theo. Moâ-típ thöù hai naøy cuõng nhaèm theå hieän nghò löïc vaø söùc beàn bæ cuûa nhaân vaät. So vôùi caùc tieåu thuyeát khaùc cuûa nhaø vaên, trong OÂGVBC , caùi coâ 72? Nh trªn. Tr.6373 The Old Man and the Sea. S ® d. Tr. 6974 Nh trªn. Tr. 6075 Peter Conn. S ® d. Tr. 354

188

ñôn ñöôïc mieâu taû vôùi kích thöôùc lôùn hôn nhieàu. Noù bao truøm leân toaøn boä cuoäc ñôøi nhaân vaät. Traïng thaùi naøy khieán cho ñoäc thoaïi noäi taâm trôû thaønh yeáu toá quan troïng vaø noåi baät cuûa caáu truùc, ñoàng thôøi chaát tröõ tình keát hôïp vôùi tính kòch trôû thaønh thi phaùp chuû ñaïo cuûa taùc phaåm. Trong OÂGVBVC khoâng coù nhöõng chi tieát phong phuù ñaäm ñaëc nhaèm mieâu taû moïi traïng thaùi cuûa ñôøi soáng vôùi nhöõng quan heä nhieàu maët trong gia ñình vaø xaõ hoäi nhö trong Chuøm nho noåi giaän cuûa J. Steinbeck. Haønh ñoäng chöùa ñaày tính kòch khaéc hoaï cuoäc phieâu löu cuûa nhaân vaät, theå hieän loøng quaû caûm vaø yù chí ngoan cöôøng cuûa con ngöôøi tieâu bieåu cho khaùt voïng cuûa nhaân loaïi luoân höôùng tôùi chieán coâng vaø muïc ñích cao caû. Doøng yù thöùc laïi theå hieän cuoäc phieâu löu cuûa nhaân vaät ñi vaøo chieàu saâu cuûa theá giôùi noäi taâm. Trong cuoäc phieâu löu aáy, oâng giaø ñaõ khôi thaùc ñöôïc söùc maïnh tieàm taøng voâ taän cuûa chính mình ñeå khoâng bao giôø khuaát phuïc vaø guïc ngaõ. Cuoäc phieâu löu trong taâm töôûng ñöôïc taïo neân baèng nhöõng doøng ñoäc thoaïi noäi taâm (xen keõ vôùi lôøi keå chuyeän ngaén goïn veà caûnh vaät cuøng nhöõng bieán coá xaûy ra vôùi oâng laõo suoát ba ngaøy ñeâm treân bieån). Laõo baát giaùc noùi chuyeän vôùi con chim gaùy nhoû yeáu, laõo thöông noù vì noù cuõng coâ ñôn nhö laõo. Nhieàu luùc, nhaát laø luùc gaëp khoù khaên, laõo laïi nhôù ñeán chuù beù vaø noùi raèng :”Gía nhö coù thaèng beù ôû ñaây vôùi mình!” Laõo noùi chuyeän caû vôùi baøn tay teâ cöùng cuûa mình. Ñaëc bieät laõo troø chuyeän raát nhieàu vaø raát taâm tình vôùi con caù kieám. Luùc ñaàu noù laø ñoái thuû cuûa laõo, nhöng roài laõo ñaõ coi noù laø ngöôøi baïn gaén boù khaêng khít vôùi mình. Khi baày caù maäp xuaát hieän, laõo nhaéc nhôû mình duøng moïi vaät duïng nhö caùi saøo nhoïn, caû caùi chaøy vaø hai maùi cheøo ñeå laøm vuõ khí ñaùnh nhau vôùi chuùng. Roài laõo coøn suy nghó veà danh thuû boùng chaøy Dimaggio vaø khi töïa ngöôøi vaøo vaùn muõi thuyeàn maø nguû, laõo laïi naèm mô thaáy nhöõng con sö töû beân bôø bieån Chaâu Phi... Trong cuoäc haønh trình cuûa Sandiago, moïi chi tieát ñöôïc mieâu taû giöõa khoâng gian bao la ñeàu gaén lieàn vôùi theá giôiù beân trong raát phong phuù vaø traøn treà caûm xuùc cuûa nhaân vaät. Taùc giaû coøn söû duïng thuû phaùp ñieäp khuùc nhaèm taïo neân aâm höôûng vang voïng xung quanh nhaân vaät coù soá phaän cay ñaéng, nhöng laïi coù khaû naêng laøm neân nhöõng ñieàu phi thöôøng vöôït leân khoûi cuoäc soáng nhoû nhoi vaø taàm thöôøng. Giaác mô veà nhöõng con sö töû ñöôïc nhaéc laïi nhieàu laàn. Boä xöông caù khoång loà maø oâng laõo mang veà vöøa laø daáu hieäu cuûa söï thaát baïi, nhöng hieån nhieân ñoù cuõng laø chieán tích phi thöôøng khieán moïi ngöôøi phaûi kinh ngaïc. Ñaùm ñoâng daân chaøi xuùm quanh chieác thuyeàn toø moø ngaém

189

nghiaù boä xöông. Moät ngöôøi ñaøn baø vaø moät ngöôøi ñaøn oâng ñi du lòch ñeàu ngaïc nhieân traàm troà tröôùc caùi ñuoâi caù khoång loà maø hoï khoâng ngôø laø coù hình daùng ñeïp ñeõ ñeán nhö theá. Hoï hoûi ngöôøi haàu baøn xem noù laø loaïi caù gì. Anh naøy do khoâng bieát, neân cuõng traû lôøi böøa. Taát caû boïn hoï laøm sao coù theå hieåu ñöôïc vieäc laøm phi thöôøng cuûa oâng giaø. Hình töôïng caùi muõi daøi vaø nhoïn nhö moät muõi kieám cuõng xuaát hieän nhieàu laàn. Trong khi ñöông ñaàu vôùi luõ caù maäp, oâng giaø tieác raèng khoâng theå chaët vaø laáy caùi muõi caù daøi vaø nhoïn ñeå laøm vuõ khí ñaùnh nhöõng con vaät hung döõ. Nhöng khi veà nhaø oâng ñaõ cho chuù beù löôõi kieám aáy ñeå laøm vaät kyû nieäm cho chuù. Chuù beù meán phuïc oâng giaø voâ cuøng. Trong noãi coâ ñôn voâ haïn, tình thöông yeâu cuûa chuù beù nhö ngoïn löûa söôûi aám traùi tim oâng giaø vaø löu laïi trong loøng ngöôøi ñoïc nhöõng dö aâm trong treûo vaø ngoït ngaøo. Phaûi chaêng trong con ngöôøi chuù beù ñang hình thaønh moät tính caùch ngoan cöôøng kieåu Sandiago? Coâ ñôn vaø tình thöông yeâu, thaát baïi ñaéng cay vaø ngoan cöôøng beàn bæ, tính kòch caêng thaúng vaø chaát tröõ tình ñaày xuùc ñoäng- nhöõng caëp phaïm truø ngheä thuaät töông phaûn naøy ñaõ khieán cho taùc phaåm coù söùc loâi cuoán maõnh lieät, nhöng tröôùc heát noù laø phöông tieän ngheä thuaät ñeå toå chöùc caùc hình töôïng, söï kieän vaø chi tieát vaøo trong caáu truùc ngheä thuaät vaø laøm cho caáu truùc ñoù coù söùc bieåu ñaït nhöõng vaán ñeà coù yù nghóa to lôùn vaø vónh haèng trong cuoäc soáng cuûa nhaân loaïi.

Ch¬ng 8 William Faulkner (1897 - 1962)

I. Nhµ V¨n vµ T¸c PhÈm William Faulkner sinh ra ë thÞ trÊn New Albany, bang Mississippi, nhng Ýt l©u sau gia ®×nh «ng chuyÓn ®Õn mét n¬i c¸ch ®ã kh«ng xa, ®ã lµ thÞ trÊn Oxford mµ sau nµy nhµ v¨n sèng phÇn lín nh÷ng n¨m th¸ng cña ®êi m×nh.

190

Faulkner bá dë viÖc häc hµnh ë trêng trung häc. Tõ th¸ng 6 ®Õn th¸ng 11 n¨m 1918, anh tham gia trêng huÊn luyÖn phi c«ng cña Kh«ng qu©n Hoµng Gia Canada. Nhng thÕ chiÕn I kÕt thóc, nªn anh kh«ng cã dÞp ra chiÕn trêng, mµ l¹i trë vÒ thÞ trÊn Oxford. T¹i ®©y, anh trë thµnh sinh viªn dù thÝnh cña trêng ®¹i häc Mississippi vµ vÏ tranh minh ho¹ cho çc cuèn s¸ch vµ mét vµi tËp th¬ cña anh do tr-êng xuÊt b¶n n¨m 1924. T¸c phÈm ®Çu tay cña Faulkner (1924) lµ mét tËp th¬ l·ng m¹n mang tiªu ®Ò ThÇn ®ång ¸ng b»ng cÈm th¹ch (1924). N¨m 1925, Faulkner chuyÓn ®Õn thµnh phè New Orleans. T¹i ®©y, anh tham gia ho¹t ®éng trong nhãm v¨n häc cña nhµ v¨n Sherwood Anderson. Anh b¾t ®Çu t×m hiÓu çc lý thuyÕt vÒ t×nh dôc vµ v« thøc cña Freud vµ t¸c phÈm cña çc nhµ v¨n tiªn phong cña v¨n häc hiÖn ®¹i chñ nghÜa nh T.S. Eliot vµ James Joyce. Cuèn tiÓu thuyÕt ®Çu tiªn cña anh - §ång l¬ng cña ngêi lÝnh (1925) thÓ hiÖn t©m tr¹ng thÊt väng cña thÕ hÖ mÊt m¸t trong chiÕn tranh. Tõ n¨m 1929 cho ®Õn n¨m 1942 l¹i lµ thêi kú s¸ng t¸c dåi dµo nhÊt mµ giíi phª b×nh gäi lµ “nh÷ng n¨m tuyÖt vêi” ®Çy høng khëi cña nhµ v¨n. ¤ng cho ra ®êi 20 cuèn tiÓu thuyÕt, trong ®ã cã 7 cuèn ®îc ®¸nh gi¸ lµ nh÷ng kiÖt t¸c, nhiÒu h¬n bÊt cø mét t¸c gi¶ lín nµo trong lÞch sö v¨n häc Mü. PhÇn lín nh÷ng kiÖt t¸c cña «ng x©y dùng c©u chuyÖn trªn ®Þa ®iÓm mµ «ng gäi lµ m¶nh ®Êt ®îc d¸n b»ng mét con tem nhá víi çi tªn lµ huyÖn Yoknapatawpha vµ thÞ trÊn Jefferson. Trong thùc tÕ, ®ã chÝnh lµ thÞ trÊn Oxford vµ huyÖn Lafayette mµ nhµ v¨n h»ng sinh sèng. Më ®Çu cho nh÷ng s¸ng t¹o tµi t×nh nµy lµ tiÓu thuyÕt Sartoris (1929). Do híng c¶m høng vµo viÖc tËp trung kh¾c ho¹ nh÷ng tÝnh çch vµ chñ ®Ò cña mét vïng ®Êt ®Æc thï mµ «ng rÊt th©n quen, nªn Faulkner cã thÓ s¸ng t¹o ra mét vò trô huyÒn tho¹i cña chÝnh m×nh, trong ®ã «ng x©y dùng nhiÒu tÝnh çch vµ m«-tip cã liªn quan víi nhau, «ng ®Æc biÖt kh¾c ho¹ sè phËn vµ nh÷ng tr¶i

191

nghiÖm cña líp ngêi phô n÷ vµ c¶ nh÷ng ngêi da ®en, da ®á; thÓ nghiÖm s©u s¾c nçi hoµi niÖm ®èi víi truyÒn thèng tèt ®Ñp vµ sù hoang s¬ trinh b¹ch cña tù nhiªn ®ang bÞ tµn ph¸, ®ång thêi phª ph¸n nÒn v¨n ho¸ vËt chÊt chñ nghÜa lan trµn vµ sù bÊt b×nh ®¼ng vÒ chñng téc. Nh÷ng ®Ò tµi vµ m«-tÝp vèn thÓ hiÖn trong Sartoris ®îc më réng v« cïng phong phó trong kiÖt t¸c ®Çu tiªn cña «ng lµ ¢m thanh vµ cuång né. T¸c phÈm nµy cïng víi cuèn tiÓu thuyÕt T«i ®ang n»m hÊp hèi (1930) ®Òu nãi vÒ sù ®æ vì cña t×nh th©n ¸i gia ®×nh vµ v¨n ho¸ truyÒn thèng. C¶ hai cuèn tiÓu thuyÕt ®îc giíi phª b×nh ®¸nh gi¸ cao, nhng lîng tiªu thô vµ thu nhËp ®Òu rÊt kÐm. Cã thêi gian «ng ®Õn ë thµnh phè New York vµ tËp trung nhiÒu th× giê vµo viÖc viÕt tiÓu thuyÕt ¸nh s¸ng th¸ng t¸m (1932). Trong t¸c phÈm nµy t¸c gi¶ ph¸t hiÖn nh÷ng chiÒu s©u bÊt ngê vÒ t«n gi¸o, chñng téc, giíi tÝnh vµ vÒ vai trß cña ký øc qu¸ khø trong ý thøc cña con ngêi. Absalom! Absalom! (1936) ®îc giíi phª b×nh coi lµ thµnh tùu ®å sé nhÊt cña nghÖ thuËt Faulkner. Bèn ngêi kÓ chuyÖn xen kÏ nhau ®iÒu tra vµ ph¸t hiÖn nh÷ng bÝ mËt xung quanh lÞch sö ph¸t triÓn vµ tiªu vong cña çi gia ®×nh bÒ thÕ cña Thomas Sutpen, mét kÎ tay kh«ng nhng do th¸o v¸t vµ l¾m thñ ®o¹n ®· ngoi lªn trë thµnh chóa tÓ cña trang tr¹i Supten’s Hundreds mªnh m«ng ngót ngµn. Khi cßn trÎ, Sutpen sèng víi vî vµ ®øa con trai trong kh«ng khÝ gia ®×nh hoµ thuËn, tuy kinh tÕ ®¹m b¹c, nhng v× nghi ngê vî m×nh cã gèc g¸c da ®en, h¾n ®· bá ®i biÖt t¨m. Råi khi Sutpen trë thµnh «ng chñ lín vµ g©y dùng nªn mét gia ®×nh giÇu sang, danh gi¸, th× t×nh cê çc ®øa con da ®en vµ da tr¾ng cña l·o l¹i gÆp gì nhau, thËm chÝ mét con trai vµ mét con g¸i cïng huyÕt thèng cña l·o cßn dù ®Þnh cíi nhau. Nh mét ®Þnh mÖnh tai qu¸i, çc con çc ch¸u cña Sutpen lao vµo nh÷ng cuéc x©u xÐ, h·m h¹i lÉn nhau vµ cuèi cïng c¶ trang tr¹i bÒ thÕ bÞ thiªu ch¸y trong mét ®¸m löa ngót trêi.

192

Trong h¬n hai m¬i n¨m cuèi ®êi, nhµ v¨n tiÕp tôc s¸ng t¸c mét çch ®Çy høng khëi vµ nhiÒu kÕt qu¶. ¤ng kh«ng hÒ cho ra ®êi nh÷ng t¸c phÈm non kÐm nh trêng hîp ë mét sè nhµ v¨n næi tiÕng kh¸c. TiÓu thuyÕt KÎ kh«ng hÒ chiÕn b¹i (1938) më ®Çu víi phong çch hµi híc råi chuyÓn dÇn thµnh ©m hëng bi kÞch thèng thiÕt. TiÓu thuyÕt Nh÷ng c©y cä rõng (1939) ph¸t triÓn song song hai tuyÕn truyÖn. TuyÕn thø nhÊt miªu t¶ hµnh vi cao thîng cña mét ng-êi ®µn «ng ®ang bÞ kÕt ¸n oan øc, nhng ®· can ®¶m cøu tho¸t hai mÑ con mét ngêi phô n÷ ra khái vïng Mississippi ngËp lôt. TuyÕn thø hai miªu t¶ mèi t×nh bÊt h¹nh, nhiÒu tr¾c trë gi÷a mét ®«i trai g¸i. Hai kiÖt t¸c cuèi cïng cña nhµ v¨n lµ tiÓu thuyÕt Xãm quª (1940) vµ tËp truyÖn ng¾n vµ truyÖn võa Moses, h·y ®i ®i (1942). Xãm quª tiªu biÓu cho phong çch hµi híc ®Æc s¾c nhÊt cña nhµ v¨n vµ lµ tËp 1 cña t¸c phÈm bé ba kh¾c ho¹ qu¸ tr×nh x«ng x¸o, vËt lén ®Ó lµm giÇu cña dßng hä Snopes víi nh÷ng hµnh vi tham lam vµ liÒu lÜnh ®Õn møc qu¸i gë vµ g©y nªn nh÷ng tÊn bi-hµi kÞch trong céng ®ång x· héi. Hai tËp tiÕp theo cña t¸c phÈm bé ba lµ ThÞ trÊn (1957) vµ Toµ nhµ (1959). TruyÖn võa Con gÊu lµ t¸c phÈm ®éc ®¸o vµ thó vÞ nhÊt trong tËp truyÖn Moses, h·y ®i ®i. Qua viÖc kh¾c ho¹ nh÷ng cuéc ®i s¨n cña nh÷ng ngêi da tr¾ng trong gia ®×nh McCaslin cïng víi mét bÇy gia nh©n ngêi da ®á vµ da ®en, t¸c gi¶ th©m nhËp vµo çc vÊn ®Ò quan hÖ gi÷a con ngêi vµ lÞch sö, con ngêi vµ tù nhiªn, con ngêi vµ chñng téc. §Æc biÖt lµ ¸nh m¾t nghÖ thuËt tinh têng vµ s¾c s¶o cña Faulkner ®· räi s¸ng lÞch sö chñng téc rÊt phøc t¹p cña miÒn nam níc Mü vµ cã gi¸ trÞ nh nh÷ng lêi tiªn ®o¸n c¶nh tØnh vÒ cuéc khñng ho¶ng chñng téc trÇm träng sÏ bïng næ sau khi nhµ v¨n qua ®êi vµo n¨m 1962. Ngoµi s¸ng t¸c ra, Faulkner cßn c«ng bè trªn b¸o chÝ nh÷ng ý kiÕn phª ph¸n t×nh tr¹ng bÊt b×nh ®¼ng vÒ chñng téc. Do viÖc lµm nµy, «ng ®· nhËn ®îc tõ dßng hä vµ x· héi nh÷ng lêi h¨m do¹ cay ®éc, thËm chÝ cã kÎ ®e do¹ sÏ s¸t h¹i «ng.

193

Lóc sinh thêi, çc t¸c phÈm cña «ng chØ ®îc xuÊt b¶n víi sè lîng Ýt. N¨m 1946, sù kiÖn TuyÓn tËp Faulkner, s¸ch khæ nhá do Malcolm Cowley biªn tËp ®îc xuÊt b¶n cho thÊy r»ng giíi phª b×nh vµ c«ng chóng Mü b¾t ®Çu ®¸nh gi¸ cao nh÷ng thµnh tùu nghÖ thuËt rùc rì cña nhµ v¨n. Faulkner ngµy cµng coi träng vai trß cña v¨n häc trong viÖc t¸c ®éng vµo ý thøc vµ tinh thÇn cña nh©n d©n. Víi môc ®Ých ®ã, «ng miÖt mµi s¸ng t¸c trong nhiÒu n¨m bé tiÓu thuyÕt Ngô ng«n (1954) mµ «ng tin tëng sÏ lµ t¸c phÈm xuÊt s¾c nhÊt cña m×nh. TiÓu thuyÕt ®îc x©y dùng trªn bèi c¶nh lÞch sö cña níc Ph¸p thêi thÕ chiÕn I. §©y lµ c©u chuyÖn vÒ nh÷ng binh lÝnh Ph¸p vµ §øc cïng bu«ng vò khÝ, tham gia ph¶n chiÕn vµ dòng c¶m nªu cao lý tëng hoµ b×nh vµ nh©n ®¹o tríc toµ ¸n binh. Nhng tríc ©m mu hiÓm ®éc cña bän cÇm quyÒn trong çc níc ®Õ quèc, ngêi chØ huy cuéc ph¶n chiÕn ®· bÞ xö tö mét çch oan øc. MÆc dï ®îc tÆng gi¶i th-ëng Quèc Gia vµ gi¶i thëng Pulitzer, nhng do tÝnh chÊt gi¸o huÊn lé liÔu, t¸c phÈm nµy kh«ng ®îc giíi phª b×nh vµ c«ng chóng t¸n th-ëng. Do nh÷ng cèng hiÕn to lín cña Faulkner ®èi víi sù nghiÖp v¨n häc cña níc Mü vµ thÕ giíi, n¨m 1954, «ng ®· ®îc tÆng gi¶i thëng quèc tÕ Nobel. II. Kü x¶o ViÕt v¨n cña William Faulkner qua TiÓu thuyÕt Thanh ¢m vµ cuång né

Nhµ v¨n Mü William Faulkner ®· ®îc v¨n ®µn thÕ giíi c«ng nhËn lµ mét trong nh÷ng nhµ v¨n lín nhÊt cña mäi thêi ®¹i. Kh«ng kÓ çc tËp th¬ s¸ng t¸c thêi kú ®Çu, di s¶n cña «ng gåm cã 19 bé tiÓu thuyÕt, 75 truyÖn ng¾n. §ã lµ mét di s¶n ®å sé, trong ®ã chøa ®ùng nh÷ng bµi häc vÒ nh©n sinh vµ nh÷ng kinh nghiÖm nghÖ thuËt quÝ gi¸ cho nhiÒu thÕ hÖ çc nhµ v¨n sau nµy.

194

Çc t¸c phÈm cña Faulkner thÓ hiÖn nh÷ng çch t©n t¸o b¹o cña tiÓu thuyÕt thÕ kû XX. NghÖ thuËt cña «ng mang tÝnh triÕt lý vµ tÝnh trÝ tuÖ s¾c bÐn, nªn t¸c phÈm cña «ng kh«ng dÔ ®äc vµ dÔ hiÓu nh t¸c phÈm cña çc nhµ v¨n cæ ®iÓn. §ã còng lµ nguyªn nh©n v× sao cho ®Õn nay, ë níc ta chØ cã Thanh ©m vµ cuång né lµ tiÓu thuyÕt duy nhÊt cña «ng ®îc dÞch vµ do Nhµ xuÊt b¶n Héi Nhµ V¨n xuÊt b¶n n¨m 1992. §iÒu nµy kh«ng cã g× l¹. Th¸ng 2 n¨m 2000, khi t«i dù mét héi nghÞ vÒ v¨n häc Mü t¹i Hång K«ng, çc gi¸o s ë §¹i häc §µi Loan cho biÕt r»ng ë xø së cña hä cha cã b¶n dÞch tiÓu thuyÕt nµy vµ t«i c¶m thÊy tù hµo v× Ýt nhÊt th× ë ViÖt Nam chóng ta còng ®· dÞch vµ xuÊt b¶n ®îc mét tiÓu thuyÕt cña nhµ v¨n ®éc ®¸o nµy. Trong mçi t¸c phÈm thµnh c«ng cña «ng ®Òu cã nh÷ng kh¸m ph¸ míi trong çc lÜnh vùc thi ph¸p, kü x¶o, phong çch vµ ng«n tõ. TiÓu thuyÕt Thanh ¢m vµ cuång né xuÊt b¶n vµo n¨m 1929, vµ lµ t¸c phÈm xuÊt s¾c ®Çu tiªn cña «ng, nªn trong ®ã ®· thÓ hiÖn nhiÒu s¸ng t¹o vµ çch t©n quan träng cña tiÓu thuyÕt hiÖn ®¹i thÕ giíi. Qua bé tiÓu thuyÕt nµy, vÒ çc ph¬ng diÖn cÊu tróc, nghÖ thuËt kÓ chuyÖn vµ thÓ lo¹i, Faulkner ®Òu cã nh÷ng ®æi míi t¸o b¹o ®èi víi chñ nghÜa hiÖn thùc thÕ kû XIX. Tríc hÕt, nhµ v¨n ®· sö dông mét "kü thuËt tØnh lîc vµ c« ®Æc"76 ®Ó víi mét dung lîng kh«ng lín, mµ vÉn thÓ hiÖn ®îc "tÝnh phøc t¹p cña cuéc sèng trong thÕ giíi hiÖn ®¹i"77. Néi dung cña Thanh ©m vµ cuång né bao qu¸t nh÷ng vÊn ®Ò phøc t¹p vµ réng lín. §ã lµ mèi quan hÖ gi÷a con ngêi, gia ®×nh vµ x· héi trong bèi c¶nh cña miÒn nam níc Mü vÉn cßn bÞ ¸m ¶nh bëi nh÷ng mÊt m¸t vµ thÊt b¹i trong néi chiÕn, ®ång thêi kinh tÕ vµ v¨n ho¸ cßn l¹c hËu, nh÷ng ngêi da ®en vÉn cha tho¸t khái kiÕp n« lÖ, trong khi ®ã nhiÒu gia ®×nh çc chñ trang tr¹i ®ang l©m vµo t×nh tr¹ng ph¸ s¶n vµ suy vong. Thêi gian cña tiÓu thuyÕt 76 Milan Kundera. NghÖ thuËt tiÓu thuyÕt. B¶n dÞch cña Nguyªn Ngäc. NXB §µ N½ng, 1998. Tr. 76 77 Nh trªn

195

kÐo dµi 18 n¨m trêi, tõ n¨m 1910 ®Õn n¨m 1928. NÕu theo çch cÊu tróc cña chñ nghÜa hiÖn thùc truyÒn thèng, th× ®Ó kh¾c ho¹ biÕt bao sù kiÖn xÈy ra trong cuéc ®êi çc nh©n vËt cña mét gia ®×nh suèt 18 n¨m trêi, t¸c phÈm thêng ph¶i cã khèi lîng lín ®Õn kho¶ng ngh×n trang nh tiÓu thuyÕt Cuèn theo chiÒu giã ch¼ng h¹n. Nhµ v¨n hiÖn ®¹i Milan Kundera lý gi¶Ø vÒ nguyªn nh©n t¹o nªn sù dµn tr¶i vµ kh«ng c« ®äng cña tiÓu thuyÕt truyÒn thèng nh sau: TiÓu thuyÕt “cång kÒnh v× kü x¶o, v× nh÷ng qui íc chóng lµm viÖc thay cho t¸c gi¶: trng bµy mét nh©n vËt, m« t¶ mét bèi c¶nh, ®a hµnh ®éng vµo mét hoµn c¶nh lÞch sö, lÊp ®Çy thêi gian sèng cña çc nh©n vËt b»ng nh÷ng t×nh tiÕt v« dông, mçi lÇn thay ®æi khung c¶nh l¹i ®ßi hái nh÷ng trng bµy, m« t¶, gi¶i thÝch míi."78

Mçi t¸c phÈm cña çc bËc thÇy cña tiÓu thuyÕt hiÖn ®¹i ®Òu cã nh÷ng s¸ng t¹o ®éc ®¸o trong viÖc sö dông kü thuËt tØnh lîc nh»m tho¸t ra khái tÝnh chÊt cång kÒnh cña kü thuËt truyÒn thèng, trong ®ã chuçi t×nh tiÕt (sequence) dµi dÆc gåm hµng lo¹t sù viÖc nèi tiÕp nhau t¹o thµnh cèt truyÖn bÞ khÐp kÝn trong tr×nh tù thêi gian-kh«ng gian, gièng nh trong cuéc ®êi thùc. Tríc hÕt ®ã lµ nh÷ng biÖn ph¸p kh¸c nhau trong viÖc ph¸ vì cÊu tróc tuyÕn tÝnh cña thêi gian mét chiÒu. §iÒu nµy cã nghÜa lµ t¸c gi¶ cã thÓ ®Ó cho hµnh ®éng tiÓu thuyÕt ®ang ë thêi ®iÓm hiÖn t¹i bçng quay ngîc trë l¹i qu¸ khø hoÆc nh¶y vät vÒ phÝa tríc. James Joyce trong Ulysses sö dông kü thuËt dßng ý thøc nh»m x¸o trén thêi gian, khiÕn cho b¶n th©n sù kiÖn kh«ng cßn quan träng n÷a, nã chØ lµ xuÊt ph¸t ®iÓm gîi nªn nh÷ng håi tëng vµ liªn tëng triÓn khai mét çch tù do trong t¸c phÈm. Hai t¸c phÈm Ulysses vµ Thanh ©m vµ cuång né ®Òu kh«ng cã kiÓu cèt truyÖn trän vÑn cña tiÓu thuyÕt thÕ kû XIX. Nhng nh vËy, ph¶i ch¨ng lo¹i tiÓu thuyÕt nµy kh«ng cã sù thèng nhÊt vÒ chñ ®Ò vµ hµnh ®éng? TÝnh thèng nhÊt trong Ulysses ®îc thùc hiÖn b»ng çch theo mét tÇn sè nhÊt ®Þnh, t¸c gi¶ lu«n t¹o nªn 78 Nh trªn.

196

mèi liªn hÖ so s¸nh nh÷ng ý tëng vµ suy tëng miªn man cña hai nh©n vËt gi¸o viªn trung häc vµ ngêi tiÕp thÞ qu¶ng ço trong x· héi hiÖn ®¹i víi nh÷ng sù kiÖn cña nh÷ng ng¬× anh hïng trong sö thi OdyssÐ cña HomÌre, nh»m kh¾c ho¹ s©u s¾c thÕ giíi tinh thÇn cña nh÷ng con ngêi thuéc tÇng líp thÞ d©n ph¶i vËt lén ®Ó tån t¹i trong cuéc sèng ®Çy lo toan, d»n vÆt, nhá nhen vµ tÇm thêng, nhng còng gay cÊn vµ nhøc nhèi ®Õn møc kh«ng chÞu ®ùng næi. TÝnh thèng nhÊt trong cÊu tróc cña Thanh ©m vµ cuång né ®îc thùc hiÖn qua mét chñ ®Ò bao qu¸t vÒ sù suy sôp, tµn lôi cña c¶ mét dßng hä mµ trong ®ã nh÷ng thµnh viªn cña nã muèn th¨ng tiÕn vµ thµnh ®¹t, muèn giµnh lÊy t×nh yªu vµ h¹nh phóc, nhng l¹i kh«ng cã ®ñ l¬ng tri vµ nghÞ lùc ®Ó chiÕn th¾ng sù xÊu xa, Ých kû, ®åi b¹i vµ mÒm yÕu cña chÝnh b¶n th©n m×nh, nªn ®· tù x« ®Èy m×nh vµ l«i kÐo c¶ dßng hä vµo con ®êng tiªu vong. TÝnh ch©m biÕm s©u s¾c thÊm nhuÇn trong cÊu tróc ngÇm cña t¸c phÈm. Mét chñ ®Ò nh vËy nÕu theo qui íc cña cÊu tróc tiÓu thuyÕt thÕ kû XIX sÏ ph¶i x©y dùng mét cèt truyÖn hoµn chØnh víi mét chuçi t×nh tiÕt-sù kiÖn (plot sequence) nèi tiÕp nhau tõ më ®Çu cho ®Õn kÕt thóc t¸c phÈm. Trong tiÓu thuyÕt nµy cña Faulkner, cèt truyÖn nh mét toµn khèi ®· bÞ th¸o dì ra thµnh çc bé phËn t¸ch rêi nhau vµ ®¶o ngîc mäi trËt tù vÒ sù kiÖn, thêi gian vµ kh«ng gian. Trong 4 ch¬ng cña t¸c phÈm, cÊu tróc kh«ng gian-thêi gian hoµn toµn bÞ x¸o trén, nªn t¸c gi¶ cã thÓ tho¸t ra khái sù cång kÒnh cña "çc thñ tôc" rêm rµ trong viÖc trng bÇy, m« t¶ vµ gi¶i thÝch. TiÓu thuyÕt truyÒn thèng cã mét hoÆc mét vµi sù kiÖn trung t©m trë thµnh çi trôc g¾n kÕt toµn bé çc nh©n vËt vµ t×nh tiÕt thµnh mét tæng thÓ. ThÝ dô trong Cuéc phiªu lu cña Tom Sawyer cña Mark Twain, sù kiÖn vµ t×nh huèng trung t©m lµ viÖc chó bÐ Tom vµ çc b¹n cña cËu ®· t×m kiÕm ®îc mét kho tiÒn vµng. T×m ra kho tiÒn vµng nµy ®ång thêi çc chó bÐ còng ph¸t hiÖn ra mét vô cíp cña giÕt ngêi. Sù kiÖn vµ t×nh huèng

197

nµy ®· mãc nèi toµn bé çc nh©n vËt vµ t×nh tiÕt vµo trong mét cÊu tróc thèng nhÊt. TiÓu thuyÕt cña Faulkner kh«ng cã mét sù kiÖn vµ t×nh huång trung t©m nh vËy. Ph¬ng ph¸p cÊu tróc cña t¸c gi¶ kh«ng dùa vµo çch x©u chuçi çc t×nh tiÕt-sù kiÖn, mµ dùa vµo çc chi tiÕt gîi c¶m vµ sèng ®éng kÕt hîp víi Èn dô tîng trng nh»m t¹o nªn ý nghÜa kh¸i qu¸t. ë ®©y, sù çch t©n t¸o b¹o vÒ mÆt mü häc g¾n liÒn víi cè g¾ng lµm cho sù kiÖn vµ tÝnh çch ®îc thÓ hiÖn mét çch ch©n thùc h¬n, kh¸ch quan h¬n. Linda Wagner-Martin nhËn xÐt r»ng: “VÒ mü häc hiÖn ®¹i chñ nghÜa, Faulkner tiÕn mét bíc xa h¬n bÊt cø mét t¸c gi¶ nµo cïng thêi víi «ng: ¤ng sö dông nh÷ng ngêi kÓ chuyÖn kh¸ch quan vèn lµ nh÷ng kh¸ch thÓ ®Ých thùc. Hä nãi vÒ nh÷ng biÕn cè xÈy ra trong truyÖn kÓ mµ kh«ng mang tÝnh chñ quan, v× hä kh«ng bao giê hiÓu râ Èn ý cña nh÷ng biÕn cè ®ã.”79 Dùa vµo nhËn xÐt trªn, cã thÓ thÊy nghÖ thuËt cña Faulkner ®· cã nh÷ng thay ®æi c¬ b¶n so víi quan niÖm truyÒn thèng. Bielinsky tõng nãi vÒ tÝnh chñ quan cña chÊt tr÷ t×nh vµ tÝnh kh¸ch quan cña chÊt tù sù trong v¨n xu«i truyÒn thèng. Song Faulkner ®· lµm cho dßng ý thøc trµn ®Êy chÊt tr÷ t×nh nhng l¹i ®îc thÓ hiÖn mét çch kh¸ch quan. Ngoµi tÝnh kh¸ch quan trong nghÖ thuËt kÓ chuyÖn vµ trong kü x¶o dßng ý thøc, Faulkner cßn sö dông thñ ph¸p ®ång hiÖn lµm cho hµnh ®éng tiÓu thuyÕt triÓn khai mét çch uyÓn chuyÓn vµ n¨ng ®éng.

1. Vai trß cña Thñ ph¸p ®ång hiÖn trong cÊu tróc cña tiÓu thuyÕt

HiÓn nhiªn lµ Faulkner tiÕp thu nghÖ thuËt dßng ý thøc cña James Joyce, nhng «ng còng cã nhiÒu çch t©n kh¸c h¼n víi bËc tiªn bèi 79 Linda Wagner-Martin. American Modern Novel. Twayne. New York. 1990. Tr. 35

198

cña m×nh. NÕu trong Ulysses, dßng ý thøc lµ yÕu tè chñ ®¹o cña cÊu tróc t¸c phÈm, th× cÊu tróc cña ¢m thanh vµ cuång né lµ sù kÕt hîp gi÷a dßng ý thøc víi nh÷ng yÕu tè kh¸c trong nghÖ thuËt kÓ chuyÖn. 3 ch¬ng ®Çu lµ cÊu tróc cña dßng ý thøc vµ lêi kÓ chuyÖn ë ng«i thø nhÊt, nhng trong ch¬ng cuèi (ch¬ng 4) l¹i theo nghÖ thuËt truyÒn thèng vµ t¸c gi¶ dïng biÖn ph¸p kÓ chuyÖn ë ng«i thø ba ®Ó dÉn d¾t vµ miªu t¶ çc sù kiÖn víi c¶m quan hµi híc vµ ch©m biÕm. Trong 4 ch¬ng, lêi kÓ chuyÖn ®Òu xuÊt ph¸t tõ ®iÓm nh×n rÊt kh¸c nhau: Ch¬ng 1 lµ ®éc tho¹i néi t©m cña nh©n vËt Benjy vµo ngµy mïng 7 th¸ng 4 n¨m 1928 víi ®iÓm nh×n ë ng«i thø nhÊt. Ch¬ng 2 lµ ®éc tho¹i néi t©m cña nh©n vËt Quentin vµo ngµy mïng 2 th¸ng 6 n¨m 1910 còng víi ®iÓm nh×n ë ng«i thø nhÊt. Ch¬ng 3 lµ ®éc tho¹i néi t©m cña nh©n vËt Jason vµo ngµy mïng 6 th¸ng 4 n¨m 1928 còng víi ®iÓm nh×n ë ng«i thø nhÊt. Ch¬ng 4 l¹i lµ lêi kÓ chuyÖn cña t¸c gi¶ víi ®iÓm nh×n ë ng«i thø ba vµ sù kiÖn xÈy ra vµo ngµy mïng 8 th¸ng 4 n¨m 1928. C¶ 4 ch¬ng ®Òu sö dông kü thuËt ®ång hiÖn nh»m liªn kÕt trong mét sinh thÓ nghÖ thuËt çc sù kiÖn vµ t×nh tiÕt çch xa nhau vÒ thêi gian vµ kh«ng gian. Faulkner lµ mét trong nh÷ng nhµ v¨n ®Çu tiªn trong v¨n häc ph¬ng T©y ®· sö dông mét çch qu¸n triÖt vµ thµnh c«ng kü x¶o nµy. Ta h·y ph©n tÝch nh÷ng ®Æc ®iÓm cña kü x¶o nµy vµ vai trß cña nã trong cÊu tróc cña tiÓu thuyÕt. Thêi gian cña ch¬ng 1 diÔn ra vµo ngµy sinh nhËt n¨m thø 33 cña Benjy. Benjy lµ mét kÎ ®Çn ®én bÈm sinh, kh«ng cã bé ãc minh mÉn, kh«ng biÕt suy nghÜ mét çch rµnh m¹ch, l« gÝch, mµ chØ cã nh÷ng c¶m gi¸c cã tÝnh b¶n n¨ng. G· kh«ng biÕt nãi, mµ thØnh tho¶ng l¹i khãc nh con nÝt. Do Benjy kh«ng cã bé ãc ®Ó nhËn xÐt

199

vµ ®¸nh gi¸ mäi sù viÖc xuÊt ph¸t tõ gãc ®é ç nh©n, nªn t¸c gi¶ sö dông nh©n vËt nµy nh mét tÊm g¬ng trung thùc ®Ó ph¶n ¸nh nh÷ng sù viÖc xÈy ra trong gia ®×nh Compson. Benjy vÉn cã trÝ nhí, nhng trÝ nhí cña g· còng kh«ng rµnh m¹ch, kh«ng cã trËt tù, nªn ®· x¸o trén çc kho¶nh kh¾c trong hiÖn t¹i víi çc kho¶nh kh¾c thuéc çc thêi ®iÓm kh¸c nhau trong qu¸ khø. §Æc ®iÓm nµy cña nh©n vËt t¹o lîi thÕ cho t¸c gi¶ sö dông thñ ph¸p ®ång hiÖn ®Ó liªn kÕt çc thêi ®iÓm kh¸c nhau qua c¶m gi¸c cña Benjy. Nh÷ng ®Þa ®iÓm, tªn ngêi, mïi vÞ vµ c¶m gi¸c trë thµnh nh÷ng t¸c nh©n kÝch thÝch ®Ó trÝ nhí vµ liªn tëng cña Benjy chuyÓn tõ thêi ®iÓm nµy sang thêi ®iÓm kh¸c. Ngay tõ håi nhá, bµ chÞ Caddy vÉn quan t©m, ch¨m sãc vµ th¬ng yªu chó bÐ khê d¹i nµy. Sau nµy Caddy rêi xa gia ®×nh, ®i lÊy chång råi bá chång vµ sèng cuéc ®êi lang thang, phãng ®·ng ë n¬i xa, nhng ®Ó l¹i ®øa con g¸i lµ Quentin sèng víi «ng bµ. §èi víi Benjy, th× Caddy cã mïi c©y vµ l¸ c©y. V× vËy khi ngöi thÊy mïi c©y, th× g· nhí l¹i c¶nh tîng trong qu¸ khø. Trong mét c¶nh g· nhí l¹i håi g· cßn bÐ (dùa vµo çc sù kiÖn, th× ®éc gi¶ cã thÓ tÝnh ra lµ lóc ®ã g· 7 tuæi vµ ë vµo thêi ®iÓm n¨m 1902). Khi ®ã Caddy ®Þnh ®a bÐ Benjy ra ngoµi trêi trong mïa ®«ng gi¸ l¹nh, mµ ch©n bÐ l¹i kh«ng ®i giÇy. Bµ Compson ®· m¾ng Caddy: "Con ®Þnh lµm cho em èm ®au µ? Nhµ ta ®· toµn lµ nh÷ng ngêi èm råi." Råi bµ lÊy hai tay Êp lªn ®«i m¸ cña th»ng bÐ ®Çn ®én vµ th× thµo: "Khæ th©n em bÐ." Nhng ë trang sau, trong 1 c¶nh vµo 11 n¨m sau ®ã, bµ Compson lóc nµy m¾c chøng suy nhîc thÇn kinh vµ vÉn gäi Benjy lµ "em bÐ". Råi trªn ®êng hä ®i ra khu nghÜa ®Þa cña gia ®×nh, th× "em bÐ" l¹i khãc mµ bµ th× kh«ng dç cho nã nÝn ®îc. Bµ vó da ®en Dilsey bÌn nãi: "Cho cËu Êy cÇm mét b«ng hoa." T×nh tiÕt nµy bÞ ng¾t ®o¹n v× Benjy kh«ng nhí l¹i c¶nh hä ®Õn nghÜa ®Þa nh thÕ nµo mµ l¹i chuyÓn ngay sang c¶nh Caddy dÉn bÐ Benjy ®i quanh chuång gia sóc, råi sau ®ã mang l¸ th chóc mõng lÔ gi¸ng sinh cña «ng cËu Maury chuyÓn cho bµ Patterson.

200

Kh«ng mét t×nh tiÕt nµo ®îc miªu t¶ mét çch trän vÑn, mµ chØ cã nh÷ng mÈu, nh÷ng phiÕn ®o¹n cña t×nh tiÕt xen kÏ vµo nhau. §Æc ®iÓm nµy xuÊt ph¸t tõ yªu cÇu cña thñ ph¸p ®ång hiÖn nh»m liªn kÕt çc sù kiÖn thuéc nh÷ng thêi ®iÓm kh¸c nhau. Hai phiÕn ®o¹n sau ®©y lµ nh÷ng sù viÖc thuéc nh÷ng thêi ®iÓm çch xa nhau 28 n¨m trêi nhng l¹i ®îc liªn kÕt ngay trong mét ®o¹n v¨n: Nh÷ng c©u ch÷ in th¼ng nãi vÒ c¶nh Caddy dïng th×a bãn thøc ¨n cho Benjy vµo thêi ®iÓm n¨m 1900, nhng tiÕp ngay sau ®ã l¹i lµ nh÷ng c©u ch÷ in nghiªng nãi vÒ th¸i ®é bùc däc cña bÐ Quentin (con g¸i Caddy) ®èi víi Benjy, khi c« nãi víi bµ Dilsey vµo thêi ®iÓm n¨m 1928: "T¹i sao cËu Êy cø ph¶i thîng c¶ ®«i dÐp cò bÈn thØu lªn trªn bµn ¨n nhØ?.. Sao bµ kh«ng ®Ó cho cËu Êy ¨n ë díi bÕp. Cø nh lµ ®ang cïng ¨n víi mét con lîn” Thñ ph¸p ®ång hiÖn ë ®©y cã vai trß so s¸nh vµ ®èi chiÕu nh÷ng hµnh vi, t©m tr¹ng vµ tÝnh çch tr¸i ng-îc nhau gi÷a Caddy vµ con g¸i cña c« lµ bÐ Quentin. Còng víi biÖn ph¸p so s¸nh ®èi chiÕu, qua sù håi tëng cña Benjy, t¸c gi¶ ®· liªn kÕt vµo trong mét trêng ®o¹n (gièng nh trong nghÖ thuËt ®iÖn ¶nh) çc sù viÖc cña hai mÑ con Caddy vµ Quentin diÔn ra çch xa nhau vµi chôc n¨m trêi. §©y lµ c¶nh trong mét ®ªm tr¨ng, Benjy nh×n thÊy Quentin ngåi víi ngêi t×nh cña c« trªn mét çi ®u. Chó bÐ da ®en Luster lµ ngêi cã nhiÖm vô ch¨m sãc Benjy ®· b¶o cËu: "§õng l¹i chç ®ã. C« Quentin ®ang ngåi víi bå trªn çi ®u ë chç Êy.” Çi ý nµy cña Luster ®îc lÆp l¹i hai lÇn ë hai ®o¹n çch nhau 2 trang s¸ch. TiÕp nèi theo c©u nãi cña Luster xuÊt hiÖn ngay c¶nh tîng ®«i t×nh nh©n ®ang «m Êp nhau trªn çi ®u, nhng phiÕn ®o¹n thø nhÊt (víi ch÷ in th¼ng) miªu t¶ vÒ cÆp t×nh nh©n Caddy vµ Charlie, råi phiÕn ®o¹n thø hai (víi ch÷ in nghiªng) l¹i miªu t¶ vÒ cÆp t×nh nh©n Quentin vµ g· diÔn viªn ®eo cµ v¹t mµu ®á. BiÖn ph¸p liªn kÕt 2 phiÕn ®o¹n thuéc 2 thêi ®iÓm kh¸c nhau vµo trong mét c¶nh nh vËy gièng nh mét trêng ®o¹n trong ®iÖn ¶nh vµ gîi nªn ý nghÜa ®Çy mØa mai vÒ sè phËn cña nh÷ng ngêi phô n÷

201

trong mét gia ®×nh quÝ ph¸i ®ang trªn bíc ®êng suy sôp. Kh«ng cã trÝ híng, kh«ng cã tinh thÇn tÝch cùc vµ kh¶ n¨ng ®Ó ®a gia ®×nh m×nh tho¸t ra khái t×nh tr¹ng ph¸ s¶n, Caddy chØ cßn biÕt tr«ng mong vµo viÖc lÊy mét ngêi chång giÇu cã ®Ó cã mét cuéc sèng sung tóc cho riªng m×nh. Nhng do cuéc h«n nh©n thÊt b¹i, chÞ tiÕp tôc trît xuèng dèc vµ sa ch©n vµo cuéc sèng tåi tÖ, trôy l¹c. Sai lÇm cña chÞ lµ nguyªn nh©n trùc tiÕp dÉn ®Õn nçi bÊt h¹nh vµ sai lÇm cña con g¸i chÞ lµ Quentin. Sèng trong gia ®×nh cña bµ ngo¹i, Quentin thiÕu sù che chë, ch¨m sãc vµ t×nh yªu th¬ng cña nh÷ng ngêi th©n thÝch, c« trë thµnh mét con ngêi lêi biÕng, Ých kû vµ thiÓn cËn, nªn råi c« còng m¾c vµo thãi h háng vµ bá nhµ bµ ngo¹i mµ ch¹y theo mét g· diÔn viªn cña mét g¸nh h¸t. KÕt thóc cña tiÓu thuyÕt cho thÊy con ®êng ®êi cña Quentin còng ®ang tiÕp tôc trît xuèng vùc th¼m sa ®o¹ vµ bÊt h¹nh gièng nh mÑ c« tríc ®©y. Thñ ph¸p ®ång hiÖn vµ ®èi chiÕu t¬ng ph¶n lµ biÖn ph¸p nh»m ®a nghÖ thuËt kÓ chuyÖn tho¸t ra khái dßng ch¶y theo tiÕn tr×nh thêi gian tuÇn tù ®îc ghi trªn tê lÞch vµ tho¸t ra khái dßng ch¶y cña çc sù kiÖn trong chuçi t×nh tiÕt (sequence) thÓ hiÖn sù nèi tiÕp cña hÖ thèng nh©n qu¶ vµ h×nh thµnh nªn cèt truyÖn trän vÑn theo kiÓu cÊu tróc cña tiÓu thuyÕt truyÒn thèng. 2. Kü x¶o x¸o trén thêi gian trong cÊu tróc cña tiÓu thuyÕt hiÖn ®¹i chñ nghÜa Trong ch¬ng 1 kh«ng hÒ cã nh÷ng nhËn xÐt vµ ®¸nh gi¸ cã tÝnh chñ quan cña ngêi kÓ chuyÖn nh trong tiÓu thuyÕt truyÒn thèng, mµ qua ®éc tho¹i néi t©m cña Benjy, ngêi ®äc trë thµnh ngêi chøng kiÕn mét çch kh¸ch quan c¶ mét qu¸ tr×nh tµn t¹ cña gia ®×nh Compson, trong ®ã næi bËt lªn nh÷ng sù kiÖn chñ yÕu nh: çi chÕt cña «ng néi vµ bµ néi Benjy; bè Benjy kh«ng biÕt lo toan cho çi c¬ ng¬i vµ sinh ho¹t cña c¶ gia ®×nh cïng víi mét l« mét lèc ngêi n« lÖ da ®en, mµ ®ªm ngµy chØ ngÊt ngëng trong c¬n say rîu.

202

V× vËy, hä ph¶i b¸n c¶ mét ®ång cá ®Ó lÊy tiÒn cho Quentin ®i häc ®¹i häc, nhng anh ta lêi nh¸c vµ phãng tóng, nªn còng trë thµnh mét g¸nh nÆng cho gia ®×nh; Caddy lÊy chång råi biÖt t¨m, kh«ng bao giê trë vÒ th¨m mÑ vµ con g¸i; Jason (em trai cña Quentin) cã nhiÒu tham väng trong kinh doanh, nhng råi còng chØ lµ mét nh©n viªn quÌn trong mét cöa hµng ®å s¾t ë thÞ trÊn; g· Benjy dë ngêi suèt ngµy rªn rØ, khiÕn cho bÇu kh«ng khÝ trong gia ®×nh cµng thªm c¨ng th¼ng vµ nÆng nÒ; ngêi duy nhÊt ch¨m sãc vµ chèng ®ì cho gia ®×nh khái sù sôp ®æ hoµn toµn lµ bµ vó da ®en Dilsey v.v Trong ch¬ng 1 xuÊt hiÖn nhiÒu sù kiÖn, nhiÒu sè phËn vµ tÝnh çch nh©n vËt, nhng tÊt c¶ nh÷ng yÕu tè nµy ®Òu khóc x¹ qua c¶m gi¸c cã tÝnh b¶n n¨ng rÊt Êu trÜ vµ hån nhiªn cña anh chµng ngèc, nªn ®éc tho¹i néi t©m kh«ng cã tÝnh híng néi, mµ cã tÝnh híng ngo¹i nh»m t¸i hiÖn çc sù kiÖn vµ nh©n vËt mét çch ch©n thùc vµ ph¸c häa mét bøc tranh chung bao qu¸t nh÷ng biÕn chuyÓn theo çi ®µ ngµy cµng xuèng dèc cña gia ®×nh Compson. Sö dông ®éc tho¹i néi t©m cã tÝnh híng ngo¹i lµ mét nÐt míi mÎ vµ ®éc ®¸o trong kü x¶o tiÓu thuyÕt cña Faulkner. Nhng ®éc tho¹i néi t©m trong ch¬ng 1 cã g× kh¸c víi ®éc tho¹i néi t©m trong ch¬ng 2 vµ ch¬ng 3? Kh¸c víi ch¬ng 1, ®éc tho¹i néi t©m trong ch¬ng 2 vµ ch¬ng 3 l¹i cã tÝnh híng néi. Ch¬ng 1 ®· kh¾c ho¹ tæng qu¸t vÒ lÞch sö cña gia ®×nh Compson vµ qua lÞch sö cña gia ®×nh nµy thÓ hiÖn nh÷ng chuyÓn biÕn phøc t¹p, ®Çy m©u thuÉn cña miÒn Nam trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña x· héi t b¶n Mü håi ®Çu thÕ kû. V× vËy, hai ch-¬ng sau kh«ng lµm nhiÖm vô kÓ l¹i çc sù kiÖn vµ lÞch sö cña gia ®×nh, mµ tËp trung soi s¸ng vµ lý gi¶i thÕ giíi néi t©m cña hai nh©n vËt Quentin vµ Jason. §©y còng lµ mét kü x¶o ®éc ®¸o cña Faulkner. Trong tiÓu thuyÕt truyÒn thèng cña ph¬ng T©y, nãi chung chøc n¨ng cña çc ch¬ng ®Òu gièng nhau trong viÖc cïng tiÕp nèi nhau theo tiÕn tr×nh tuÇn tù cña thêi gian ®Ó kh¾c häa

203

nh÷ng c©u chuyÖn vµ lÞch sö trän vÑn cña çc nh©n vËt chÝnh hoÆc cña mét hay mét sè gia ®×nh, v× vËy çc ch¬ng ®Òu lÖ thuéc vµo nhau vµ mçi ch¬ng chØ thÓ hiÖn mét phÇn trong toµn bé tiÕn tr×nh cña c©u chuyÖn tiÓu thuyÕt. Trong cÊu tróc cña bé tiÓu thuyÕt nµy cña Faulkner, do tõng ch¬ng mét ®Òu tho¸t ra khái dßng ch¶y cña çc sù kiÖn vµ cèt truyÖn, nªn tÊt nhiªn gi÷a çc ch-¬ng còng kh«ng cã sù nèi tiÕp cña t×nh tiÕt. Nhng çc ch¬ng vÉn g¾n kÕt víi nhau qua çc mèi quan hÖ gi÷a çc nh©n vËt vµ qua nh÷ng sù kiÖn cã t¸c ®éng m¹nh ®Õn t©m lý vµ sè phËn cña hä. Tuy nhiªn nh÷ng sù kiÖn nµy do ®îc kh¾c häa víi nh÷ng ®Æc tÝnh thÓ lo¹i kh¸c nhau, nªn kh«ng hÒ bÞ lÆp ®i lÆp l¹i vµ mçi ch¬ng l¹i lµ nh÷ng ph¸t hiÖn nghÖ thuËt míi h¬n vµ s©u h¬n vÒ tÝnh çch, t©m lý vµ sè phËn. VÊn ®Ò nµy sÏ ®îc ph©n tÝch kü h¬n trong môc díi ®©y.

3. sù çch t©n cÊu tróc thÓ lo¹i Còng nh t¸c phÈm cña çc nghÖ sÜ lín, Thanh ©m vµ cuång né võa cã cÊu tróc næi võa cã cÊu tróc ch×m. CÊu tróc næi thÓ hiÖn qu¸ tr×nh suy tµn cña mét gia ®×nh ®Þa chñ quÝ téc ë miÒn Nam Hoa Kú. CÊu tróc ch×m thÓ hiÖn sù mÊt m¸t cña çi ®Ñp vµ niÒm hy väng t¸i sinh. §iÒu nµy cho thÊy t tëng nh©n v¨n cao c¶ cïng nh÷ng suy t vµ dù c¶m ®Çy lo ©u cña nhµ v¨n tríc nh÷ng mÆt tr¸i trong sù ph¸t triÓn cña x· héi hiÖn ®¹i vµ nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc cña nã ®èi víi nh÷ng gi¸ trÞ ®¹o ®øc vµ tinh thÇn cña con ngêi. Trong v¨n häc cæ ®iÓn cña thÕ giíi, ý tëng vÒ çi ®Ñp thêng ®em l¹i niÒm vui, sù thanh th¶n vµ sù th¨ng hoa cña t©m hån. Nµng Beatrice trong ThÇn khóc cña Dante tîng trng cho lý tëng cña nhµ v¨n vÒ çi ®Ñp. Nµng dÉn chµng (Dante, võa lµ ngêi kÓ chuyÖn, võa lµ nh©n vËt chÝnh) tho¸t ra khái ®Þa ngôc vµ ®a chµng lªn thiªn ®êng. Romeo vµ Juyliet trong vë kÞch cïng tªn cña Shakespeare tiªu biÓu cho çi ®Ñp cña t×nh yªu trong tr¾ng vµ

204

thuû chung. Nhng trong t¸c phÈm cña nhiÒu nhµ v¨n hiÖn ®¹i, th× çi ®Ñp ®îc c¶m nhËn tõ trong thùc t¹i ®Çy m©u thuÉn thêng ®i kÌm víi nçi khæ ®au. Çi ®Ñp trong t¸c phÈm cña Edgar Allan Poe thêng g¾n liÒn víi nçi kinh hoµng vµ çi chÕt. Hemingway cho r»ng: nh÷ng c©u chuyÖn vÒ ngêi ®Ñp “nÕu ph¸t triÓn hÕt tÇm cì, tÊt sÏ kÕt thóc b»ng çi chÕt.”80 Thanh ©m vµ cuång né lµ t¸c phÈm mµ Faulkner bá nhiÒu c«ng søc vµ mÊt nhiÒu thêi gian s¸ng t¸c nhÊt (ba n¨m trêi). Vµ ®ã còng lµ t¸c phÈm mµ «ng t©m ®¾c nhÊt. Trong qu¸ tr×nh s¸ng t¸c, «ng suy nghÜ, t×m tßi, söa ®i söa l¹i tõng ch-¬ng, tõng ®o¹n cña v¨n b¶n, råi khi hoµn thµnh vµ t¸c phÈm ®· xuÊt b¶n, «ng vÉn kh«ng tho¶ m·n, tù giÔu cît vµ ®¸nh gi¸ c«ng tr×nh nghÖ thuËt cña m×nh lµ mét “thÊt b¹i hµo hoa nhÊt, huy hoµng nhÊt” (the most gallant, the most magnificent failure)81. Nh÷ng miÖt mµi, gian nan trong s¸ng t¸c lµ do «ng ®¾m ch×m trong nçi lo ©u, ®au ®ín vÒ sù mÊt m¸t cña çi ®Ñp trong thÕ giíi hiÖn ®¹i. VËy nh©n vËt nµo trong t¸c phÈm lµ hiÖn th©n cña çi ®Ñp? Trong mét buæi gi¶ng bµi cho sinh viªn, Faulkner nãi: “§èi víi t«i, nµng (Caddy) lµ hiÖn th©n cña çi ®Ñp. Nµng lµ niÒm tr×u mÕn trong tr¸i tim t«i. §ã lµ ®iÒu t«i miªu t¶ trong cuèn s¸ch nµy vµ t«i ®· sö dông nh÷ng ph¬ng tiÖn mµ t«i cho lµ thÝch hîp ®Ó kÓ l¹i vµ miªu t¶ h×nh tîng Caddy.”82 Nh vËy, Caddy lµ h×nh tîng trung t©m cña tiÓu thuyÕt. Tõ khi ë tuæi vÞ thµnh niªn råi trë thµnh mét thiÕu n÷, Caddy lµ tia s¸ng lung linh trong çi gia ®×nh ®ang ngÊp nghÐ bªn bê vùc th¼m cña sù suy sôp c¶ vÒ kinh tÕ vµ ®¹o ®øc. Trong t×nh c¶nh nguy ngËp ®ã, çi g· Benjy ®Çn ®én trë thµnh mét g¸nh nÆng vµ nçi sØ nhôc cña dßng hä. Bµ Compson l¹i lµ mét ngêi mÑ

80 E. Hemingway. ChÕt vµo buæi chiÒu. New York , 1960. Tr. 122 81 Faulkner in the University. New York, 1959, Tr. 61. §o¹n trich dÉn nµy t¸c gi¶ dÞch tõ nguyªn b¶n tiÕng Anh, nhng còng cã nh÷ng ®o¹n trÝch dÉn kh¸c l¹i dùa vµo b¶n dÞch cña Phan §an vµ Phan Linh Lan, NXB Héi Nhµ V¨n, 1992. Trong t×nh tr¹ng dÞch thuËt yÕu kÐm hiÖn nay, ®©y lµ mét b¶n dÞch rÊt kh¸. 82 Nh trªn. Tr.6

205

v« dông, v« tr¸ch nhiÖm. Bµ gièng nh ngêi mÑ trong truyÖn ng¾n cña Hemingway B¸c sÜ vµ bµ vî b¸c sÜ, suèt ngµy chØ ®øng nÊp sau çnh cöa sæ lín. Bµ Compson lµ mét tÝn ®å c¬ ®èc gi¶ dèi, bµ lu«n phµn nµn, kªu khæ, kªu mÖt, kh«ng hiÓu biÕt vµ còng kh«ng ®ång c¶m víi chång vµ çc con. Bµ hoµn toµn giao phã tr¸ch nhiÖm tr«ng nom nhµ cöa vµ lò trÎ cho bµ vó da ®en Dilsey. Trong lßng bµ lóc nµo còng mang nÆng mÆc c¶m tù ti lµ nhµ bè mÑ bµ nghÌo hÌn h¬n nhµ chång. ¤ng Compson l¹i lµ kÎ bÊt lùc, n¸t rîu, suèt ngµy chØ l¶i nh¶i thø triÕt lý khinh b¹c vµ yÕm thÕ. Trong hoµn c¶nh ®ã, cµng næi bËt lªn tÊm lßng ch©n thµnh, t×nh c¶m dÞu dµng vµ Êm ¸p cña Caddy. Benjy vµ Quentin do thiÕu t×nh mÑ, nªn tù nhiªn ®· t×m ®Õn nguån an ñi trong t×nh yªu th¬ng cña Caddy. Benjy bÞ c¶ nhµ h¾t hñi vµ ghÐt bá. Ngoµi bµ vó ra, chØ cßn Caddy vÉn coi nã lµ ®øa em ®¸ng th¬ng cña m×nh. C« ch¨m sãc tõ miÕng ¨n ®Õn giÊc ngñ cña nã, ®a nã ®i ch¬i ®©y ®ã ®Ó nã ®ì gµo khãc vµ gi¶m bít kh«ng khÝ nÆng nÒ vµ c¨ng th¼ng trong gia ®×nh. NghÖ thuËt so s¸nh vµ ®èi chiÕu cña nhµ v¨n ®· t¹o nªn hai h×nh tîng t-¬ng ph¶n næi bËt: nÕu bµ Compson lµ mét çi bãng ©m u l¹nh lïng, th× Caddy qu¶ lµ nh÷ng tia n¾ng Êm ban mai. Khi Jason (em trai cña Caddy) vµ nh÷ng ®øa kh¸c b¾t n¹t Benjy, th× Caddy bªnh vùc nã. Khi Jason chÆt n¸t vôn nh÷ng con bóp bª cña Benjy, Caddy nãi: “ChÞ sÏ v¶ vµo miÖng Jason ®Ó nã ®õng cã cêi kh× kh× n÷a.”(Tr. 79). C« chiÒu chuéng Benjy, ®a nã ®Õn bªn lß sëi lµ çi n¬i nã thÝch nhÊt ®Ò nh×n “nh÷ng h×nh thï s¸ng lo¸ng, ph¼ng phiu”(Tr. 79) Ban ®ªm c« ru cho nã ngñ, nã ngöi thÊy ngêi Caddy cã mïi th¬m nh mïi c©y l¸ vµ ®i vµo giÊc ngñ ªm ®Òm. Nhng råi nh÷ng tia n¾ng Êm vµ mïi th¬m cña c©y l¸ chØ cßn lµ dÜ v·ng. TrÝ nhí cña Benjy lén xén, g· kh«ng ph©n biÖt ®îc hiÖn t¹i víi qu¸ khø, kh«ng ph©n biÖt ®îc sù vËt cã thËt víi h×nh ¶nh cña sù vËt ®îc ph¶n chiÕu trong tÊm g¬ng, cöa ra vµo víi cöa lß sëi vµ tÊt nhiªn g· kh«ng hÒ ®au buån, luyÕn tiÕc nh÷ng ®iÒu tèt ®Ñp ®· mét ®i kh«ng trë

206

l¹i. Nhng çi trÝ nhí lén xén, x¸o trén hiÖn t¹i víi qu¸ khø cña Benjy ®· khiÕn cho ngêi ®äc c¶m nhËn s©u s¾c nh÷ng chuyÓn biÕn mang tÝnh bi kÞch trong sè phËn cña Caddy. Do sö dông thñ ph¸p ®ång hiÖn, t¸c gi¶ ®· khiÕn cho ngêi ®äc cã thÓ so s¸nh ®èi chiÕu h×nh tîng cña Caddy qua hai thêi ®iÓm çch xa nhau gÇn hai m¬i m¨m trêi: thêi c« g¸i Caddy hiÒn hËu vµ ®¸ng yªu víi thêi cña Caddy- mét thiÕu phô phãng ®·ng vµ sa ®o¹. T¸c gi¶ ®· ®Æt kÒ bªn nhau h×nh tîng cña b¶n th©n çi ®Ñp trong tr¾ng víi h×nh tîng vÒ çi ®Ñp khi nã ®· bÞ huû ho¹i. Trong nh÷ng trang miªu t¶ c« g¸i Caddy dÔ th¬ng, víi nh÷ng chi tiÕt ®Çy Ên tîng ®ång thêi mang tÝnh tîng trng, t¸c gi¶ ®· khiÕn cho ngêi ®äc dù c¶m thÊy mèi ®e do¹ cña nÒn v¨n minh hiÖn ®¹i T©y ¢u ®èi víi nh÷ng gi¸ trÞ nh©n v¨n vµ ®¹o ®øc truyÒn thèng. Mèi ®e do¹ ®Çu tiªn ®èi víi Caddy lµ søc quyÕn rò cña t×nh dôc. Nhµ phª b×nh Edmond Volpe nhËn xÐt r»ng: “Trong toµn bé cuèn tiÓu thuyÕt, t×nh dôc lµ mèi ®e do¹ ®èi víi sù yªn æn vµ thanh b×nh.”83 Tõ n¨m mêi ba, mêi bèn tuæi, Caddy ®· b¾t ®Çu thÝch níc hoa. Mét h«m, chó bÐ da ®en (con cña vó Dilsey) dÉn Benjy vµo phßng Caddy, c« ®a lä níc hoa cho Benjy ngöi. Benjy ho¶ng sî, kh«ng d¸m ngöi vµ khãc rèng lªn. Lóc ®Çu Caddy ng¹c nhiªn, kh«ng hiÓu v× sao th»ng bÐ l¹i khãc. Nhng råi c« chît hiÓu ra vµ ch¹y ®Õn, dang ®«i çnh tay «m lÊy Benjy vµ nãi: Th× ra lµ nh vËy ®Êy. Em muèn nãi víi chÞ, nhng em kh«ng nãi ®-îc.. §óng thÕ råi. TÊt nhiªn chÞ kh«ng nh thÕ ®©u..84 Råi khi Caddy ®em lä níc hoa cho vó Dilsey vµ tá ra kh«ng thÝch dïng níc hoa n÷a, th× Benjy kh«ng khãc n÷a vµ l¹i ngöi thÊy mïi th¬m cña c©y l¸. ë ®©y ý nghÜa tîng trng cña t¸c phÈm thÓ hiÖn trong sù t¬ng ph¶n gi÷a mïi níc hoa vµ mïi c©y l¸.

83 Edmond L. Volpe. A reader guide to William Faulkner. New York, 1969. Tr.10384 William Faulkner. The Sound and the Fury. New York, 1947 . Tr. 51

207

NghÜa cña c©u nãi “ChÞ kh«ng nh thÕ ®©u..” kh«ng ®îc râ rµng. Nhng vÒ sau c©u nãi nµy ®îc lÆp l¹i trong mét t×nh tiÕt cô thÓ, th× vÊn ®Ò ®îc ngêi ®äc c¶m nhËn mét c¸ch s¸ng tá. N¨m Benjy mêi bèn tuæi, trong mét ®ªm tr¨ng, Benjy thÊy Caddy ®Õn gÆp vµ «m Êp Charlie bªn c¸i ®u, bÌn khãc Çm lªn. Caddy véi ch¹y ®Õn dç dµnh th»ng bÐ. Charlie tøc giËn b¶o Caddy ®uæi nã ®i. Nhng Caddy l¹i bá mÆc Charlie råi ®a Benjy vÒ nhµ vµ qu× xuèng díi hµnh lang, «m nã vµ nãi: “ChÞ sÏ kh«ng bao giê nh vËy n÷a.”(Tr.58) Benjy lµ mét h×nh tîng phøc t¹p vµ cã tÝnh tîng trng ®a nghÜa. C¶m høng t¹o nªn h×nh tîng nµy xuÊt ph¸t tõ mét ®o¹n v¨n trong vë kÞch Macbeth cña Shakespeare: Cuéc ®êi ch¼ng qua lµ chiÕc bãng lang thang, g· kÐp h¸t nh¹t nhÏo Cho ®Õn giê tµn vÉn vªnh v¸o, giìn ®ïa trªn sµn diÔn Råi g· mÊt t¨m mÊt tÝch. ChØ cßn l¹i c©u chuyÖn Mµ th»ng khê kÓ lÓ, trµn ®Çy ©m thanh vµ cuång né, Ch¼ng gîi nªn ®iÒu g× mang ý nghÜa. Benjy hoµn toµn kh«ng cã kh¶ n¨ng tiÕp nhËn ¶nh hëng cña nÒn v¨n minh hiÖn ®¹i, mµ chØ cã b¶n n¨ng sinh tån, rÊt gÇn víi thiªn nhiªn. Nã cã khøu gi¸c nh¹y c¶m kh¸c thêng. Nã thêng ngöi thÊy cha nã cã mïi níc ma, mÑ nã cã mïi èm ®au, Caddy cã mïi c©y l¸. Dêng nh Benjy lµ ngêi nh¾c nhë Caddy vÒ lÒ thãi ®¹o ®øc truyÒn thèng. TiÕng gµo khãc cña Benjy khiÕn Caddy c¶m thÊy nh m×nh cã téi. Nªn sau khi c« vµ Charlie «m h«n nhau, c« cè dïng xµ phßng röa s¹ch ®«i m«i vµ sau ®ã Benjy l¹i ngöi thÊy mïi th¬m cña c©y l¸. N¨m Benjy 13 tuæi, nã ph¶i ®i ngñ mét m×nh, kh«ng cßn ®îc chÞ Caddy ru ngñ n÷a. Vµo mïa hÌ mét n¨m sau ®ã, Caddy thÊt th©n víi Dalton vµ kh«ng cßn lµ mét thiÕu n÷ trong tr¾ng n÷a. §ã còng lµ khëi ®Çu cña thêi kú suy sôp cña dßng hä Compson. Caddy vèn cã thÓ kÕt h«n víi Dalton vµ cã mét gia ®×nh tö tÕ, nhng do t×nh anh em qu¸ th©n thiÕt gi÷a Caddy vµ anh trai lµ Quentin ®· dÉn ®Õn

208

quan hÖ lo¹n lu©n gi÷a hai anh em vµ «ng anh ®· ra søc ng¨n c¶n kh«ng cho Caddy lÊy Dalton. Nh÷ng sù viÖc nµy ph¬i trÇn t×nh tr¹ng v« lu©n tr¾ng trîn trong gia ®×nh. ¤ng Compson còng m¬ hå ®o¸n biÕt quan hÖ kh«ng b×nh thêng gi÷a çc con, nhng lµ mét kÎ yÕm thÕ, «ng coi mäi viÖc xÈy ra ®Òu do b¶n chÊt mÒm yÕu cña loµi ngêi vµ kh«ng ®¸ng ph¶i suy nghÜ, b¨n kho¨n. §©y lµ nh÷ng suy nghÜ cña Quentin, khi anh nhí l¹i cuéc nãi chuyÖn gi÷a anh vµ cha anh “¤ng nãi chuyÖn trinh tiÕt lµ do ®µn «ng bÞa ®Æt ra, chø kh«ng ph¶i ®µn bµ.. T«i nãi, t¹i sao kh«ng ph¶i lµ con mµ l¹i lµ em con mÊt trinh. Vµ «ng nãi, ®ã còng lµ nguyªn nh©n lµm cho mäi viÖc ®Òu ®¸ng buån, cã thay ®æi ®i còng ch¼ng ®¸ng g×..”(Tr. 96)85 Th× ra sù bÊt lùc vµ v« tr¸ch nhiÖm cña «ng bµ Compson ®èi víi con çi lµ nguyªn nh©n chñ yÕu dÉn tíi sù sa ®o¹ cña líp trÎ. Do Quentin ng¨n c¶n quan hÖ t×nh dôc gi÷a Caddy víi Dalton, ®ång thêi l¹i ng¨n c¶n cuéc h«n nh©n gi÷a hai ngêi, Caddy buån bùc, phÉn uÊt, råi næi lo¹n b»ng çch cã quan hÖ l¨ng nh¨ng víi nhiÒu ng-êi. T×nh tr¹ng nµy ®· lµm mÊt uy tÝn vµ danh gi¸ cña gia ®×nh Compson. Quentin ®au ®ín vµ tuyÖt väng. Råi Caddy lÊy Herbert, mét g· con nhµ giÇu mµ c« kh«ng yªu. Nhng sau khi ph¸t hiÖn ra lµ c« ®· cã mang víi ngêi kh¸c, th× Herbert tõ bá c« vµ Caddy kh«ng trë vÒ nhµ m×nh, mµ sèng cuéc sèng giang hå. Nhµ v¨n Faulkner trong lóc gi¶ng bµi cho sinh viªn ®· nãi tíi nçi d»n vÆt cña m×nh khi kh¾c ho¹ qu¸ tr×nh sa ®o¹ cña Caddy, tøc lµ kh¾c ho¹ qu¸ tr×nh çi ®Ñp trong tr¾ng bÞ huû diÖt trong çi x· héi ®ang quay cuång trong c¬n lèc “hiÖn ®¹i ho¸ vµ tha ho¸”. Trong khi cÇm bót, «ng c¶m thÊy ®au buån, nhng lµ mét nghÖ sÜ tØnh t¸o vµ s¸ng suèt, «ng kh«ng thÓ ®i ngîc l¹i qui luËt cña hiÖn thùc. Qu¸ tr×nh tha ho¸ cña con ngêi diÔn ra song song víi tiÕn tr×nh c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i ho¸. V× vËy sù tiÕn triÓn cña thêi gian trë thµnh mèi ®e do¹ ®èi víi nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng. §èi víi 85 Nh trªn.

209

Faulkner vµ mét sè nhµ v¨n kh¸c trªn thÕ giíi, b¶n th©n thêi gian cã søc m¹nh tµn ph¸ ®èi víi con ngêi. Nhµ v¨n vµ nhµ triÕt häc Ph¸p Jean Paul Sartre cho r»ng Faukner cïng víi Marcel Proust, James Joyce, John Dos Passos, AndrÐ Gide vµ Virginia Woolf ®Òu cã ý ®å bãp mÐo thêi gian trong t¸c phÈm cña hä. Cã nhµ v¨n muèn tíc bá ®i qua khø vµ t¬ng lai, c« ®óc thêi gian thµnh “trùc gi¸c thuÇn tuý trong kho¶nh kh¾c”. John Dos Passos biÕn thêi gian thµnh “ký øc chÕt cøng vµ khÐp kÝn”. Cßn Faulkner th× “c¾t bá” lu«n c¶ thêi gian.86 NhËn xÐt cña Sartre thËt chÝ lý. Trong ch¬ng 1 vµ 2 , khi kh¾c ho¹ t©m tr¹ng cña Benjy vµ Quentin, Faulkner qu¶ lµ ®· xo¸ bá trËt tù thêi gian theo ngµy th¸ng vµ thay vµo ®ã trËt tù cña c¶m xóc. Thñ ph¸p nµy nh»m t¨ng cêng sù c¶m nhËn trùc tiÕp cña ngêi ®äc ®èi víi t×nh tiÕt, ®ång thêi g¹t bá sù c¶m nhËn ®èi víi sù tån t¹i cña thêi gian. ý ®å nghÖ thuËt nµy cña t¸c gi¶ cßn ®îc thÓ hiÖn qua mét chi tiÕt cã tÝnh tîng trng vÒ çi ®ång hå. §ã lµ chiÕc ®ång hå qu¶ quÝt cña «ng néi Quentin mµ cha anh ®em tÆng l¹i cho anh. ¤ng gäi ®ã lµ “l¨ng mé cña mäi hy väng vµ kh¸t väng”. Quentin nhí l¹i lµ «ng ®· nãi víi anh r»ng “Ta cho con chiÕc ®ång hå nµy kh«ng ph¶i ®Ó cho con nhí lÊy thêi gian, mµ mong r»ng con thØnh tho¶ng quªn nã ®i chèc l¸t, mµ kh«ng nªn hao tæn søc lùc cè chinh phôc nã. ¤ng nãi r»ng v× kh«ng thÓ nµo th¾ng ®îc..” (Tr.93) Sau nµy, chÝnh Quentin ®· ®Ëp vì chiÕc ®ång hå, nhng nã vÉn kªu tÝch t¾c. Anh bÌn vøt nã xuèng s«ng ®Ó cho nã biÕn mÊt t¨m h¬i. Cha Quentin ®¹i diÖn cho giai cÊp suy tµn ë miÒn nam níc Mü. Lµ mét kÎ mÒm yÕu vµ bÊt lùc, «ng chØ cßn ngåi mét m×nh vµ bu«ng ra nh÷ng c©u triÕt lý nh¹o ®êi vµ giÔu cît t×nh tr¹ng h háng cña con çi vµ sù tµn t¹ cña gia ®×nh «ng. Lóc ®Çu, c¶ «ng bµ Compson ®Òu göi g¾m hy väng vµo Quentin. Hä b¸n c¶ mét çnh ®ång cá ®Ó lÊy tiÒn cho anh vµo häc ë trêng §¹i häc Harvard, mong r»ng sau nµy anh sÏ lµm r¹ng rì cho dßng hä Compson. Lóc ®Çu, Quentin còng 86 Jean-Paul Sartre. “Time in the work of Faulkner”. Warren ed, 1976. Tr. 91

210

lµ ngêi duy nhÊt trong dßng hä muèn b¶o vÖ thanh danh vµ nÒn nÕp lu©n lý cña gia ®×nh vµ cè g×n gi÷ cho Caddy khái sa vµo nh÷ng quan hÖ phøc t¹p. Nhng Quentin l¹i lµ mét tÝnh çch phøc t¹p. ChÝnh anh còng sa ch©n vµo sù çm dç cña t×nh dôc téi lçi. C¶m quan phª ph¸n ®Çy tØnh t¸o cña nhµ v¨n khiÕn «ng kh«ng thÓ x©y dùng h×nh tîng Quentin thµnh mét nh©n vËt lý tëng cã thÓ tù vÖ vµ h¬n n÷a cã thÓ cøu gióp ngêi th©n chèng l¹i sù tha ho¸ do hoµn c¶nh bªn ngoµi t¹o nªn. Quentin ®· mÊy lÇn ®¸nh nhau víi Dalton vµ cÊm h¾n kh«ng ®îc gÇn gôi em g¸i m×nh. Nhng chÝnh hµnh ®éng cña anh còng ch¼ng kh¸c g× çi trß ®¸nh nhau víi cèi xay giã cña Don Quichotte vµ cµng khiÕn cho sù viÖc thªm r¾c rèi. Anh lµm cho cuéc h«n nh©n cña Caddy bÞ lì dë. ChÝnh anh còng x« ®Èy Caddy vµo téi lo¹n lu©n. Díi ngßi bót cña çc nhµ v¨n hiÖn ®¹i chñ nghÜa, phÇn lín çc h×nh tîng trung t©m ®Òu lµ nh÷ng tÝnh çch phøc t¹p, ph©n ®«i. Quentin lµ chµng trai ®ang vËt lén gi÷a ý niÖm vÒ çi ®Ñp thiªng liªng vµ dôc väng téi lçi. Nh÷ng tµn tÝch cña t tëng b¶o thñ ë miÒn nam níc Mü cïng víi t tëng hÑp hßi, phi nh©n tÝnh cña ®¹o thanh gi¸o ®· ¶nh hëng nÆng nÒ ®Õn ý thøc cña Quentin. Trong khi ®ã lèi sèng Mü víi sù lan trµn cña t×nh dôc tù do khiÕn cho bøc têng hån nhiªn vµ th¬ ng©y trong çi thÕ giíi cña líp vÞ thµnh niªn bÞ ph¸ vì qu¸ nhanh chãng vµ líp ngêi trÎ tuæi kh«ng cã kh¶ n¨ng gi÷ ®îc sù c©n b»ng gi÷a t©m hån vµ thÓ x¸c, kh«ng biÕt øng xö mét çch ®óng ®¾n tríc tr¹ng th¸i lìng cùc: mét bªn lµ ®¹o lý thanh gi¸o ®· lçi thêi vµ mét bªn lµ sù çm dç t×nh dôc ghª gím nh quØ d÷. §ã lµ nguyªn nh©n chñ yÕu dÉn tíi tÊn bi kÞch cña Quentin vµ Caddy. Ngay ë ch¬ng ®Çu cña tiÓu thuyÕt, tÊn bi kÞch cña líp ngêi Mü trÎ tuæi ®· ®îc thÓ hiÖn qua mét chi tiÕt cã tÝnh t-îng trng. Mét lÇn thiÕu n÷ Caddy trÌo lªn c©y ®Ó qua cöa sæ nh×n vµo thi hµi cña bµ néi ®ang ®Æt ë trong nhµ. Quentin vµ Jason ®øng ë díi ®Êt v« t×nh nh×n thÊy vÕt nh¬ bÈn trong ®òng quÇn lãt cña c«. Quentin bÌn nh¾c Caddy ph¶i ®i thay quÇn, ®õng ®Ó

211

cho vó Dilsey nh×n thÊy. Chi tiÕt nµy xuÊt hiÖn nh mét dù c¶m vÒ tai ho¹ ¸m ¶nh ®©y ®ã trong ng«i nhµ cña dßng hä Compson. Hai t×nh tiÕt díi ®©y cho thÊy tÊn bi kÞch ®ang s½n sµng ®æ sËp xuèng ®Çu hai anh em Quentin vµ Caddy. MÆc dï Quentin tá ra nghiªm kh¾c víi Caddy vµ nhiÒu lÇn b¾t c« ph¶i thõa nhËn lµ kh«ng yªu Dalton, nhng cã lÇn chÝnh anh l¹i hÑn gÆp c« bÐ Natalie cã hai çi ®u«i sam buéc d¶i ®á. Hai ngêi «m Êp nhau, råi «m nhau nh¶y vµ sau ®ã cïng ngåi sôp xuèng ®Êt. Caddy bÊt chît tr«ng thÊy hä. Quentin véi ®Èy Natalie ra xa, råi nh¶y xuèng çi hè gÇn chuång lîn, l¨n lén ngêi trong ®ã. Anh hái Caddy cã nh×n thÊy c¶nh tîng võa råi kh«ng. Caddy nãi: “Em ch¼ng ®Ó t©m ®Õn chuyÖn hai ngêi lµm g×.” Quentin nghe vËy, cã vÎ thÊt väng vµ nãi: “Anh b¾t em ph¶i ®Ó t©m ®Õn.” Råi anh lÊy bïn nh¬ b«i ch¸t lªn ngêi Caddy vµ thÕ lµ m×nh mÈy cña c¶ hai anh em nhuèm bïn h«i h¸m. T×nh tiÕt nµy cho thÊy quan hÖ kh«ng b×nh thêng vµ trí trªu gi÷a hai ngêi. Quentin ®· mÊy lÇn b¾t Caddy ph¶i thõa nhËn lµ kh«ng yªu Dalton: “Caddy, em ghÐt h¾n, ®óng kh«ng nµo?” Quentin hái vËy. Nhng Caddy l¹i ®Æt tay anh lªn ngùc c«, ®Ó cho anh c¶m nhËn nhÞp ®Ëp m¹nh mÏ trong tr¸i tim c« chøng tá lµ c« kh«ng thÓ tõ bá Dalton. Sau ®ã hai anh em «m Êp nhau. Khi Caddy n»m ngöa mÆt lªn, Quentin rót ra mét con dao vµ chÜa mòi dao vµo häng c«. Anh muèn kÕt thóc c¶ hai sinh m¹ng ®Ó sang thÕ giíi bªn kia m·i m·i kh«ng xa rêi nhau. Caddy còng ®ång t×nh vµ giôc anh c¾m mòi dao xuèng, nhng Quentin thõa nhËn lµ kh«ng cã gan lµm nh vËy. Nh÷ng t×nh tiÕt trªn lµm cho bÇu kh«ng khÝ bi kÞch lan to¶ trong ng«i nhµ cña dßng hä Compson. §iÒu nµy l¹i mét lÇn n÷a cho thÊy nghÖ thuËt hiÖn ®¹i chñ nghÜa kh«ng miªu t¶ mét çch chi tiÕt vµ tØ mØ toµn bé qu¸ tr×nh cña tÊn bi kÞch, mµ chØ qua nh÷ng chi tiÕt võa ®îc thÓ hiÖn mét çch c« ®äng, ®Çy Ên tîng, võa nh nh÷ng Èn dô tîng trng giÇu ý nghÜa. MÆc dï trong nh©n çch vµ hµnh vi cña Quentin cã nh÷ng nÐt tiªu cùc vµ ®åi b¹i cña

212

cuéc sèng hiÖn ®¹i, nhng dï sao anh vÉn lµ con ngêi cã lý tëng. Tuy nhiªn, ®èi víi Quentin, lý tëng vÒ çi ®Ñp vµ ý nghÜa cuéc sèng l¹i g¾n liÒn víi sè phËn cña Caddy. V× vËy, khi çi ®Ñp ®· bÞ huû diÖt trong con ngêi Caddy, th× cuéc sèng cña Quentin ch¼ng cßn ý nghÜa g× n÷a. Ch¬ng 2 ®· miªu t¶ s©u s¾c qu¸ tr×nh vì méng ®au xãt vµ dai d¼ng trong t©m hån nh©n vËt. Khi ý thøc ®îc h×nh ¶nh cña çi ®Ñp mµ anh h»ng Êp ñ bÞ hoen è vµ huû diÖt, th× anh quyÕt ®Þnh tù s¸t ®Ó chuéc l¹i lçi lÇm. B»ng çi chÕt, anh muèn ®em l¹i mét ý nghÜa nµo ®ã cho sù tån t¹i. Nãi theo ý tëng cña Quentin, th× ®ã lµ “biÕn sù truþ l¹c v« nghÜa lý thµnh sù huû diÖt cã ý nghÜa”.87 Trong Thanh ©m vµ cuång né, do t¸c gi¶ kh«ng t¹o dùng nªn kiÓu cèt truyÖn truyÒn thèng mµ trong ®ã thÓ hiÖn mèi quan hÖ trùc tiÕp vµ t¸c ®éng

qua l¹i gi÷a hai tÝnh çch Quentin vµ Jason, nhng kiÓu cÊu tróc tiÓu thuyÕt rÊt linh ho¹t ®· t¹o ®iÒu kiÖn cho t¸c gi¶ sö dông biÖn ph¸p ®èi chiÕu vµ t¬ng ph¶n ®Ó kh¾c häa hai h×nh tîng nµy, mÆc dï hai nh©n vËt nµy rÊt hiÕm khi xuÊt hiÖn trong cïng mét t×nh tiÕt vµ nhÊt lµ kh«ng cã mét c¶nh nµo cã sù ®èi diÖn vµ ®èi tho¹i trùc tiÕp gi÷a hai ngêi. §ã lµ hai tÝnh çch hoµn toµn tr¸i ngîc nhau. Jason lµ nh©n vËt chµ ®¹p lªn mäi lý tëng vµ ®¹o lý cña x· héi. Trong cÊu tróc thÓ lo¹i cña t¸c phÈm, cã thÓ thÊy râ nh÷ng phÈm chÊt kh¸c nhau cña tÝnh çch còng g¾n liÒn víi nh÷ng s¾c th¸i kh¸c nhau vÒ thÓ lo¹i.

4. Vai trß cña gam mµu thÓ lo¹i trong viÖc kh¾c häa nh÷ng tÝnh çch t¬ng ph¶n

H×nh tîng cña Quentin vµ Caddy ®îc kh¾c ho¹ b»ng thÓ lo¹i tr÷ t×nh-bi kÞch vµ toµn bé ch¬ng 2 lµ ®éc tho¹i néi t©m cña Quentin,

87 Frederick .J. Hoffman. William Faulkner. New Haven, 1961. Tr.56

213

v× vËy ch¬ng nµy lµ cÊu tróc “dßng ý thøc” trµn ®Çy c¶m xóc bi th-¬ng. Trong khÝ ®ã ch¬ng 1 còng lµ cÊu tróc “dßng ý thøc”, lµ ®éc tho¹i néi t©m cña nh©n vËt Benjy, nhng giäng ®iÖu kh«ng cã tÝnh híng néi, tøc lµ kh«ng mang ©m hëng tr÷ t×nh mµ lµ lêi kÓ chuyÖn ch©n thËt, kh¸ch quan. V× vËy ®Æc ®iÓm thÓ lo¹i cña ch¬ng 1 næi bËt ë tÝnh tù sù cña mét c©u chuyÖn tiÓu thuyÕt. Nhng tÝnh tù sù ë ®©y còng kh¸c víi kü x¶o truyÒn thèng ë chç nã hoµn toµn kh«ng cã nh÷ng nhËn xÐt vµ b×nh luËn cña t¸c gi¶. Do nghÖ thuËt dßng ý thøc lµ yÕu tè chñ ®¹o cña cÊu tróc thÓ lo¹i trong ch¬ng 2, nªn ë ch¬ng nµy dßng suy t-c¶m xóc cña nh©n vËt chÝnh trë thµnh c¸i trôc cña hµnh ®éng tiÓu thuyÕt. §ång thêi rÊt nhiÒu c¸c chi tiÕt vÒ c¶nh vËt cïng víi nh÷ng m¶ng håi øc, nh÷ng sù kiÖn trong qu¸ khø thêng bÊt chît xen vµo vµ c¾t ngang hµnh ®éng chÝnh. Nhng nh÷ng tiªu ®iÓm tr÷ t×nh-bi kÞch gåm nh÷ng c¶nh ®Çy Ên tîng kÕt hîp víi nh÷ng Èn dô tîng trng ®· g¾n kÕt tÊt c¶ nh÷ng yÕu tè phøc t¹p nãi trªn thµnh mét tæng thÓ sinh ®éng vµ hµi hoµ. Cßn cÊu tróc cña ch¬ng 3 lµ ®éc tho¹i néi t©m cña Jason, nhng l¹i ®îm chÊt hµi híc vµ ch©m biÕm. Ch¬ng 4 l¹i ®îc x©y dùng theo ph-¬ng ph¸p kÓ chuyÖn truyÒn thèng ë ng«i thø ba vµ thêi gian cña sù viÖc xÈy ra vµo ngµy 8 th¸ng 4, n¨m 1928, tøc lµ vµo thêi ®iÓm tÊn bi hµi kÞch cña gia ®×nh Compson ®· ph¸t triÓn tíi ®Ønh ®iÓm. VÒ chøc n¨ng nghÖ thuËt, h×nh tîng Jason cã vai trß quan träng trong cÊu tróc cña ch¬ng 3 vµ ch¬ng 4. Ch¬ng 3 víi nghÖ thuËt

214

“dßng ý thøc”, t¸c gi¶ ®· ®Ó cho nh©n vËt tù ph¬i trÇn nh÷ng cÆn b·, r¸c rëi trong t©m hån ®en b¹c vµ xÊu xa cña h¾n. Ch¬ng 4 víi nghÖ thuËt t¶ ch©n ®Çy tÝnh kÞch vµ ch©m biÕm, t¸c gi¶ l¹i ®Ó cho ngêi ®äc trùc tiÕp c¶m nhËn nh÷ng hËu qu¶ tai h¹i vµ ®au ®ín mµ Jason ®· g©y ra cho nh÷ng ngêi th©n vµ gia ®×nh h¾n. Jason lµ ®øa con thø ba cña gia ®×nh vµ tÝnh çch cña g· rÊt kh¸c víi tÝnh çch cña nh÷ng ngêi th©n trong gia ®×nh g·. NÕu Quentin vµ Caddy lµ nh÷ng con ngêi cßn gi÷ ®îc tÊm lßng nh©n hËu vµ ch©n thËt trong quan hÖ gia ®×nh vµ x· héi, th× Jason lµ con ngêi nhá nhen, vô lîi vµ tµn nhÉn. G· kh«ng cã chót t×nh th¬ng nµo ®èi víi mÑ vµ çc anh chÞ trong gia ®×nh. Jason ®iÓn h×nh cho nh÷ng mÆt tåi tÖ vµ thÊp hÌn cña çi x· héi mµ nhµ v¨n lªn ¸n. Edmond Volpe viÕt r»ng: “Ch¬ng 3 lµ nh÷ng lêi m¾ng nhiÕc x· héi hiÖn ®¹i, çi chñ nghÜa th¬ng m¹i cña nã, çi x· héi vµ lÒ thãi ®¹o ®øc gi¶ dèi, kh«ng cã t×nh ngêi. Nh©n vËt trong ch¬ng nµy tiªu biÓu cho con ngêi hiÖn ®¹i, sèng mét cuéc ®êi trµn ®Çy ©m thanh, sù cuång né vµ v« nghÜa lý.”88

Trong ®èi nh©n xö thÕ, Jason kh«ng t«n träng bÊt cø mét chuÈn møc ®¹o ®øc nµo. Lßng tham cña h¾n lµ v« giíi h¹n. Tõ khi lín lªn, h¾n thÊy b¶n th©n m×nh toµn gÆp chuyÖn kh«ng may, nªn h¾n ch¼ng cã t×nh c¶m ch©n thµnh ®èi víi nh÷ng ngêi th©n thÝch, h¾n ch¼ng cã chót thiÖn c¶m nµo ®èi víi nh÷ng ngêi mµ h¾n tiÕp xóc trong m«i tr¬ng kinh doanh vµ x· héi. H¾n thï o¸n c¶ cha vµ mÑ h¾n, v× hä ®· tõng b¸n c¶ mét ®ång cá ®Ó lÊy tiÒn cho Quentin ®i häc ®¹i häc. H¾n o¸n tr¸ch chÞ Caddy, v× nÕu cuéc h«n nh©n gi÷a Caddy vµ Herbert kh«ng ®æ vì, th× Herbert ®· thu xÕp cho h¾n ®îc lµm viÖc víi ®ång l¬ng kha kh¸ trong mét ng©n hµng. Lóc nµy h¾n chØ lµ mét nh©n viªn quÌn trong mét cöa hµng ®å s¾t nhá ë thÞ trÊn. H¾n c¶m thÊy 88 Edmond Volpe. S®d. Tr. 104

215

m×nh ph¶i chÞu nhiÒu thiÖt thßi, v× sau khi cha h¾n qua ®êi, h¾n ph¶i lµm chñ cai qu¶n c¶ gia ®×nh. Bµ Compson thõa biÕt r»ng th»ng con cña bµ lµ kÎ gi¶ dèi, v« tr¸ch nhiÖm, nhng bµ vÉn ph¶i dç dµnh h¾n víi nh÷ng lêi ngon ngät: “Bao giê con còng lµ niÒm tù hµo vµ niÒm vui cña mÑ.” (Tr.281) Jason cè t×m mäi çch ®Ó t¨ng thªm sè vèn liÕng riªng cña h¾n. H¾n ®µnh lõa bµ Compson ®Ó rót tiÒn trong sæ tµi kho¶n cña bµ vµ lÊy sè tiÒn ®ã mua tr¸i phiÕu. Caddy khi bá nhµ ra ®i ®· nhê bµ mÑ tr«ng nom hé ®øa con g¸i kh«ng cã cha lµ Quentin (Caddy ®Æt cho con g¸i çi tªn nµy ®Ó kû niÖm «ng anh ®· qu¸ cè). ThÕ lµ bÐ Quentin l¹i r¬i vµo t×nh tr¹ng gièng mÑ nã tríc ®©y lµ thiÕu t×nh th¬ng vµ sù ©u yÕm cña ngêi mÑ. T×nh tr¹ng nµy l¹i x« ®Èy nã vµo con ®êng h háng gièng mÑ nã tríc ®©y. Caddy khi rêi xa con, giao bÐ Quentin cho cËu Jason tr«ng nom. Nh-ng tai h¹i thay, tuy nhËn tr¸ch nhiÖm lµm ngêi ®ì ®Çu ®øa trÎ, nhng suèt 15 n¨m trêi, Jason ngoµi viÖc nhËn tiÒn biÕu cña bµ chÞ ra, cßn tíc ®o¹t lu«n c¶ 7 ngh×n ®« la mµ Caddy göi cho ®øa trÎ. VÒ ®iÒu kiÖn vËt chÊt, bÐ Quentin ph¶i chÞu sù thiÕu thèn, kh«ng ®îc sèng ®Çy ®ñ vµ h¹nh phóc nh çc b¹n häc cña nã. Nhng ®iÒu quan träng lµ nã hoµn toµn thiÕu sù ch¨m sãc vµ gi¸o dôc cña gia ®×nh. Bµ nã th× lÊy cí lµ èm ®au, Ýt quan t©m vµ hái han ®Õn nã. CËu Jason th× ®èi xö víi nã kh¾t khe vµ nghiÖt ng·. §øa trÎ lín lªn trong bÇu kh«ng khÝ ghÎ l¹nh, thiÕu c¶ t×nh ngêi, chø cha nãi g× ®Õn t×nh th¬ng yªu ruét thÞt. Sèng trong hoµn c¶nh ®ã, t©m hån Quentin trë nªn c»n cçi, mÐo mã vµ bÖnh ho¹n. BiÕt râ hµnh vi tham lam vµ ®ª tiÖn cña cËu nã, nªn nã hÕt søc c¨m ghÐt Jason. Khi «ng cËu víi çi thãi ®¹o ®øc gi¶, lªn mÆt r¨n d¹y, b¶o ban Quentin, th× nã cè t×nh ph¶n øng l¹i víi th¸i ®é bíng bØnh vµ xÊc xîc. Xung ®ét gay g¾t gi÷a cËu vµ ch¸u trong ch¬ng cuèi cña t¸c phÈm t¹o nªn nh÷ng xen hµi kÞch tøc cêi vµ cay ®¾ng. §Ó tr¶ ®òa l¹i hµnh vi tµn nhÉn cña «ng cËu, nã t×m çch ®¸nh c¾p l¹i toµn bé sè tiÒn vµ cao ch¹y xa bay cïng víi mét g· kÐp h¸t. Jason rÊt ®au xãt, v× mÊt hÕt c¶ vèn

216

liÕng, ®µnh ®i b¸o c¶nh s¸t, mÆc dï lµm nh vËy lµ b«i nhä thanh danh cña dßng hä. Trong quan hÖ víi mÑ con Caddy, Jason ®· dïng nh÷ng thñ ®o¹n t¸ng tËn l¬ng t©m. Cã lÇn, Caddy ph¶i cho h¾n c¶ mét tr¨m ®« la ®Ó h¾n cho phÐp chÞ ®Õn gÆp con g¸i. Nhng sau khi nhÐt tiÒn vµo tói, th× h¾n chØ ®Ó cho Quentin ngåi trong xe ngùa cña h¾n phãng lít qua tríc mÆt Caddy vµ cuèi cïng hai mÑ con vÉn kh«ng ®îc gÆp nhau. §èi víi hµnh vi tåi tÖ nµy, h¾n nãi dèi quanh co ®Ó lÊp liÕm cho qua chuyÖn. H¾n nãi víi Caddy lµ sî r»ng bµ Compson sÏ tøc giËn. Cßn ®èi víi vó Dilsey, th× h¾n nãi lµ v× Caddy ®ang bÞ bÖnh ®Ëu mïa, sî r»ng gÆp nhau sÏ l©y bÖnh sang con bÐ. ( Tr. 257) Jason tiªu biÓu cho thãi tÖ chñ nghÜa ç nh©n cña con ngêi hiÖn ®¹i. H¾n lÊy lµm h·nh diÖn v× kh«ng cã l¬ng t©m. “T«i còng thÊy sung síng v× m×nh kh«ng cã l¬ng t©m ®Ó cø ph¶i n©ng niu, ve vuèt suèt ngµy nh ve vuèt mét con chã yªu bÞ èm.” H¾n kh«ng cã lßng ®ång c¶m ®èi víi bÊt cø ai. H¾n c¨m ghÐt tÊt c¶ d©n miÒn nam, miÒn b¾c, c¶ da ®en lÉn da tr¾ng. H¾n ch©m chäc c¶ mÑ h¾n vµ th»ng em (Benjy) khê d¹i: “MÑ cßn cã th»ng Ben ®Ó n¬ng tùa. MÑ vui lªn ®i.” H¾n ra vÎ nghiªm chØnh ®Ò nghÞ cho Benjy vµo “g¸nh xiÕc, ch¾c ch¾n sÏ cã nh÷ng ngêi chÞu mÊt 10 xen ®Ó ®Õn xem nã” lµm trß. H¾n phµn nµn lµ “ph¶i nu«i mét bÕp ¨n ®Çy bän mäi ®en vµ cíp cña nhµ th¬ng ®iªn thuéc tiÓu bang mét minh tinh míi toanh..” H¾n vÊt v¶ kiÕm tiÒn b»ng thñ ®o¹n bØ æi, tåi tÖ, nhng l¹i ®em vung phÝ cho ¶ g¸i ®iÕm tªn lµ Loraine. ChÝnh m«i trêng sèng thiÕu t×nh ngêi vµ çch ®èi xö tµn nhÉn cña Jason ®· gieo r¾c vµ nu«i dìng çi mÇm téi lçi trong con ngêi c« bÐ Quentin. C« hoµn toµn kh«ng cã chót g× gièng víi nhiÖt t×nh ch©n thµnh vµ nh÷ng ®øc tÝnh tèt ®Ñp cña mÑ c« xa kia. C« lêi nh¸c, kh«ng chÞu häc hµnh vµ tá ra rÊt ngang ngîc trong quan hÖ víi mäi ngêi trong dßng hä. C« kh«ng cã t×nh c¶m víi bÊt cø ai trªn ®êi,

217

kÓ c¶ víi vó Dilsey lµ ngêi ®· nu«i c« tõ bÐ. C« ngµy cµng sa vµo vòng bïn sa ®o¹ vµ lu manh ho¸. Trong ch¬ng 4, hµnh ®éng diÔn ra vµo ngµy 8 th¸ng 4 – tøc lµ ngµy cuèi cïng cña c©u chuyÖn tiÓu thuyÕt. Quentin ®· trÇm m×nh xuèng s«ng tõ 18 n¨m tríc; cßn Caddy th× bÞ cÊm kh«ng ®îc vÒ th¨m nhµ, do bµ Compson sî sù cã mÆt cña c« sÏ b«i nhä thanh danh gia ®×nh. Vµo thêi ®iÓm nµy «ng Compson ®· qua ®êi; Benjy do ch¹y theo mÊy ®øa con g¸i ®· bÞ ngêi ta ®em ra thiÕn. B©y giê gia ®×nh vèn ®· sa vµo t×nh c¶nh suy sôp mµ quyÒn cai qu¶n ng«i nhµ l¹i n¾m trong tay Jason, mét kÎ Ých kû, ®éc ®o¸n vµ tµn nhÉn, v× vËy n¬i ®©y lóc nµo còng to¸t ra bÇu kh«ng khÝ ngét ng¹t, c¨ng th¼ng vµ bi ®¸t. ë gÇn cuèi tiÓu thuyÕt, Jason víi t thÕ hung h¨ng phãng « t« ®i truy b¾t Quentin, nhng ch¼ng nh÷ng kh«ng t×m ®îc tung tÝch cña c« bÐ, mµ cßn ho¶ng sî cuèng cuång khi nh×n thÊy mét chiÕc r×u nhá trong tay mét «ng giµ bÐ nhá mµ h¾n v« cí tóm ®îc trªn mét chiÕc xe. Khi bÞ ng·, h¾n tëng m×nh bÞ ch¶y m¸u vµ s¾p chÕt ®Õn n¬i. Thanh ©m vµ cuång né kÕt thóc b»ng nh÷ng t×nh tiÕt hµi híc vµ ch©m biÕm ®îc thÓ hiÖn qua nh÷ng hµnh vi hÌn nh¸t vµ khiÕp nhîc cña Jason. Tuy thÊt b¹i mét çch cay ®¾ng, nhng trong t©m trÝ, h¾n l¹i tù bÞa ®Æt ra nh÷ng c¶nh th¾ng lîi t-ng bõng trong tëng tîng.

Ph¶i ch¨ng ch¬ng cuèi cña tiÓu thuyÕt Faulkner khÐp l¹i trong c¶nh tîng bi quan, kh«ng lèi tho¸t? Vµ ph¶i ch¨ng cïng víi sù tµn t¹ cña th©n phËn Caddy, çi ®Ñp cña t×nh ngêi vµ lßng nh©n ¸i ®· hoµn toµn bÞ huû diÖt trong x· héi hiÖn ®¹i? Kh«ng, trong ch¬ng cuèi cïng, bªn c¹nh ©m ®iÖu hµi híc vµ ch©m biÕm, cßn næi bËt lªn mét ©m ®iÖu kh¸c - ©m ®iÖu khoan dung, trang träng ®Çy phÊn høng ®îc thÓ hiÖn qua h×nh tîng Dilsey. H×nh tîng nµy lu l¹i trong t©m trÝ ngêi ®äc nh÷ng c¶m nhËn s©u xa vµ chøng tá çi ®Ñp cña t×nh ngêi vµ lßng nh©n ¸i vÉn ®¬ng ®Çu mét çch qu¶ c¶m vµ hiªn ngang víi mäi th¸ch thøc trong x· héi hiÖn ®¹i. Trong çc t¸c

218

phÈm cña m×nh, Faulkner thêng dµnh nhiÒu thiÖn c¶m cho nh÷ng nh©n vËt ngêi da ®en – nh÷ng con ngêi xiªng n¨ng, cÇn mÉn; giµu lßng yªu th¬ng vµ vÞ tha. Hä ®¹i diÖn cho nÒn v¨n ho¸ truyÒn thèng, quý träng t×nh ngêi vµ lßng nh©n ¸i. Lóc nµy, khi gia ®×nh Compson ®ang ë thÕ xiªu vÑo s¾p sôp ®æ hoµn toµn, th× bµ cô da ®en vÉn ung dung, ®êng hoµng lo toan mäi viÖc trong nhµ. Lóc nµy, bµ Dilsey ®· hoµn toµn thay thÕ vai trß cña bµ chñ Compson. Nh mét ngêi mÑ hiÒn, bµ ©n cÇn ch¨m sãc mäi chuyÖn sinh ho¹t, ¨n ë cho tÊt c¶ mäi ngêi trong nhµ. KÓ tõ ngµy Caddy ra ®i, bµ tõng giê, tõng phót ®Ó t©m ®Õn miÕng ¨n, giÊc ngñ cña Benjy. Bµ lµ ngêi duy nhÊt trong gia ®×nh yªu th¬ng vµ quan t©m ®Õn c« bÐ Quentin. Qua n¨m th¸ng, b¶n tÝnh cÇn cï nhÉn n¹i vµ lßng vÞ tha cña bµ kh«ng hÒ phai nh¹t. Trong khi bµ Compson chØ n»m trªn giêng hoÆc lª gãt trong buång vµ kh«ng ngít than v·n vÒ sù mÖt mái trong ngêi vµ nh÷ng chuyÖn r¾c rèi do ®¸m con ch¸u g©y ra, th× bµ Dilsey lµm lông suèt ngµy kh«ng ng¬i tay. Dilsey cã tÊm lßng khoan dung, cao c¶. Bµ kh«ng ®Ó bông vµ chÊp nª nh÷ng hµnh vi v« lÔ cña ngêi kh¸c, ®ång thêi vÉn gi÷ ®îc lßng tù t«n, tù träng. Bµ th¼ng th¾n chª tr¸ch nh÷ng lêi lÏ vµ hµnh vi khiÕm nh· cña bµ chñ. Bµ còng ch¼ng hÒ sî h·i tríc cö chØ d÷ tîn vµ th« b¹o cña Jason. Khi Jason nghi cho Quentin nËy cöa sæ vµo buång g· ®Ó ®¸nh c¾p tiÒn vµ tá ra muèn hµnh hung th× bµ Dilsey ngay lËp tøc ng¨n g· l¹i; - Chao ¬i, chao ¬i! Cã chuyÖn g× thÕ? §· cã t«i ®©y råi. Nµy cËu Quentin, t«i kh«ng ®Ó cho cËu ®ông ®Õn ngêi c« Êy ®©u. Bµ cÊt cao giäng: - §õng sî, cng, ®· cã vó ®©y råi”. (Tr.352)…. Lßng nh©n tõ vµ ®é lîng cña bµ cô da ®en hoµn toµn tr¸i ngîc víi th¸i ®é ®Çy ¸c ý cña ®¸m ngêi da tr¾ng. Cã lÇn con g¸i bµ Dilsey lµ Frony khuyªn bµ kh«ng nªn ®a Benjy ®Õn nhµ thê ®Ó khái ph¶i nghe nh÷ng lêi bµn t¸n. Bµ cô nãi:

219

- MÑ biÕt lµ nh÷ng ai bµn t¸n råi, ®¸m ngêi da tr¾ng bÈn thØu chø cßn ai. Hä cho r»ng cËu Êy kh«ng ®ñ t c¸ch vµo nhµ thê ngêi da tr¾ng, mµ nhµ thê ngêi da ®en th× l¹i kh«ng xøng víi cËu Êy… B¶o cho hä biÕt lµ: Chóa nh©n tõ ch¼ng cÇn biÕt cËu Êy kh«n hay d¹i. Ch¼ng ai c¶, chØ cã ®¸m da tr¾ng bÈn thØu Êy lµ muèn nh vËy. (Tr.352). Qua th¸i ®é vµ giäng nãi cña bµ vó Dilsey, ngêi ®äc cã thÓ c¶m nhËn ®îc giäng ®iÖu ch©m biÕm chua cay cña t¸c gi¶ ®èi víi x· héi hiÖn ®¹i. T¸c gi¶ võa bãc trÇn thãi ph©n biÖt chñng téc, võa chØ trÝch nh÷ng hµnh vi nhá nhen, tµn nhÉn cña nh÷ng ngêi da tr¾ng. Trong ngµy sinh nhËt cña Benjy, chØ cã bµ Dilsey nhí ®Õn viÖc lµm b¸nh ga-t« chóc mõng g· trßn 33 tuæi. Khi Benjy khãc, vó lµ ngêi duy nhÊt trong gia ®×nh vç vÒ, an ñi g·. H×nh tîng Benjy võa ®îc miªu t¶ ch©n thùc, võa cã tÝnh tîng trng vÒ nçi ®au khæ cña con ngêi khi cuéc sèng thiÕu v¾ng lßng b¸c ¸i vµ th©n th¬ng gi÷a ®ång lo¹i. Trong c¶m høng s¸ng t¹o cña nhµ v¨n, tiÕng gµo khãc cña Benjy lµ “tiÕng kªu v« väng thª th¶m cña mäi nçi khæ ®au kh«ng lêi díi ¸nh mÆt trêi”89.

Trong ngµy lÔ phôc sinh cña ngêi da ®en, vó Dilsey cïng víi Fronzy ®a Benjy vµo nhµ thê. Trong khung c¶nh thiªng liªng cña th¸nh ®êng, ngßi bót nghÖ thuËt cña t¸c gi¶ ®· kh¾c ho¹ t©m hån trong s¸ng cña bµ l·o da ®en.

“Bµ Dilsey ngåi ngay ng¾n, bµn tay ®Æt lªn ®Çu gèi Benjy. Tõ trªn ®«i m¸ hãp cña bµ ch¶y xu«i dßng lÖ nãng hæi, v« sè nh÷ng giät lãng l¸nh ®øc hy sinh, lßng vÞ tha vµ tuæi t¸c.” (Tr.368)

ë ®©y víi thñ ph¸p miªu t¶ sù tr¸i ngîc gi÷a ngo¹i h×nh giµ nua, xÊu xÝ víi thÕ giíi s©u kÝn bªn trong cña bµ l·o, t¸c gi¶ cµng lµm næi bËt vÎ ®Ñp cña mét t©m hån cao c¶ trµn ®Çy lßng yªu th-¬ng con ngêi. Còng víi thñ ph¸p nµy, t¸c gi¶ miªu t¶ sù xuÊt hiÖn cña môc s Shegog. ¤ng cã mét th©n h×nh qu¸ thÊp bÐ, khu«n mÆt 89 Faulkner in the University. S ® d. Tr.395

220

®en ®ñi, nh¨n nheo nh mét con khØ giµ. Lóc ®Çu giäng nãi cña «ng ®Òu ®Òu vµ l¹nh lïng. Nhng tõ sau th©n h×nh vµ giäng nãi tÇm th-êng Êy, mét çi g× lín lao vµ thiªng liªng ®· l«i cuèn mäi ngêi.

“Nhµ truyÒn gi¸o. (…) tay ch¾p sau lng, çi th©n h×nh gÇy gß cói gËp xuèng nh mét kÎ ®· tõ l©u chèng cù l¹i m¶nh ®Êt ch¼ng chÞu bu«ng tha m×nh… ¤ng gièng nh mét t¶ng ®¸ bÐ nhá mßn mái bÞ ch×m lÊp díi nh÷ng luång sãng liªn tiÕp lan táa ra tõ giäng nãi cña chÝnh m×nh...Vµ ®¸m ngêi nghe tëng chõng nh ®ang nh×n tËn m¾t mµ thÊy giäng nãi Êy ®ang ¨n mßn «ng, cho ®Õn khi «ng kh«ng cßn n÷a, hä còng kh«ng cßn n÷a, thËm chÝ giäng nãi còng kh«ng cßn n÷a mµ chØ cßn l¹i tr¸i tim cña hä ®ang trao ®æi víi nhau…” (Tr. 367) Trong th¸nh ®êng trang nghiªm, nh÷ng biÓu hiÖn bªn ngoµi vµ c¶ giäng nãi kh«ng cßn quan träng n÷a. Nh÷ng tr¸i tim cïng hoµ mét nhÞp. Dêng nh mäi ngêi kh«ng chØ nghe thÊy c©u chuyÖn mµ nhµ truyÒn gi¸o ®ang kÓ cho hä, mµ cßn c¶m nhËn b»ng c¶ t©m linh nçi thèng khæ cña Chóa Jesus. Dêng nh hä tËn m¾t chøng kiÕn c¶nh tîng chóa bÞ hµnh h×nh, råi nh÷ng nçi khæ ®au cña hä, téi lçi cña hä cïng ®îc tÈy röa b»ng m¸u ®µo cña Chóa. C¶nh tîng vµ sù kiÖn trong nhµ thê t¬ng ph¶n víi nh÷ng sù kiÖn x¶y ra trong gia ®×nh bµ Compson vµo buæi s¸ng h«m ®ã. Nh÷ng ®ång ®« - la nh¬ bÈn ®· khiÕn cho bµ Compson ph¶i rÒn rÜ ®au khæ tríc t×nh tr¹ng c« g¸i Quentin nËy cöa sæ, ph¸ æ kho¸, ¨n c¾p tiÒn råi bá ®i mÊt t¨m, cßn g· Jason th× lång lén lªn trong c¬n cuång né. Ngîc l¹i, trong nhµ thê c¶ ®¸m ®«ng nh÷ng con ngêi cÇn lao vµ b×nh dÞ cïng nhau hoµ hîp trong niÒm c¶m th«ng vµ nçi xóc ®éng lín lao. Trong Thanh ©m vµ cuång né, çc s¾c th¸i thÓ lo¹i ®a d¹ng hoµ quyÖn vµo nhau trong mét cÊu tróc nghÖ thuËt nhiÒu mÇu s¾c. Çc tÝnh çch kh¸c nhau ®îc kh¾c ho¹ víi nh÷ng yÕu tè thÓ lo¹i kh¸c nhau.

221

Sè phËn Caddy næi bËt lªn trong ©m hëng bi kÞch cay ®¾ng. TÝnh bi kÞch kÕt hîp víi chÊt tr÷ t×nh thÓ hiÖn sè phËn vµ tÝnh çch cña chµng thanh niªn Quentin. Anh lµ ngêi cã häc vÊn duy nhÊt trong gia ®×nh Compson. Anh cã tÊm lßng ®é lîng vµ nh©n hËu, nhng mÆt kh¸c anh l¹i lµ con ngêi mÒm yÕu, kh«ng cã kh¶ n¨ng hµnh ®éng. Anh ph¹m ph¶i sai lÇm trong quan hÖ lo¹n lu©n víi Caddy, nhng l¹i kh«ng cã nghÞ lùc vµ ý chÝ ®Ó kiÒm chÕ vµ kh¾c phôc nh÷ng dôc väng v« ®¹o ®øc. Anh yªu th¬ng Caddy, nhng l¹i thiÕu quyÕt t©m vµ kh¶ n¨ng gióp ®ì c« x©y dùng mét cuéc ®êi h¹nh phóc. §au buån tríc sù bÊt h¹nh vµ sa ®o¹ cña Caddy, Quentin chØ suèt ®ªm ngµy ®¾m ch×m trong nçi ©n hËn vµ thÊt väng. Toµn bé ch¬ng 2 lµ ®éc tho¹i néi t©m cña Quentin, trong ®ã nh÷ng suy t, nh÷ng ®o¹n håi tëng chen lÊn vµ hoµ nhËp vµo nhau mét çch dån dËp, liªn tiÕp ®Õn møc kh«ng cßn trËt tù vÒ thêi gian. Còng v× vËy, trong ng«n tõ, trËt tù vµ quy t¾c ng÷ ph¸p còng bÞ ph¸ vì, nhiÒu ®o¹n v¨n bá c¶ dÊu chÊm dÊu phÈy. Kh«ng cã mét chuçi sù kiÖn mãc nèi víi nhau nh»m nªu bËt chñ ®Ò cña ch¬ng nµy, nhng trong t©m trÝ ®éc gi¶ vÉn lu gi÷ m·i nh÷ng Ên tîng s©u ®Ëm vÒ thÕ giíi néi t©m ®Çy bi kÞch cña Quentin. Ên tîng nµy ®îc t¹o nªn chñ yÕu lµ do nh÷ng chi tiÕt trµn trÒ c¶m xóc gîi nhiÒu suy tëng. Trong nh÷ng ®o¹n håi tëng ë ch¬ng nµy, cã c¶nh Quentin thó nhËn víi bè téi lçi cña m×nh trong quan hÖ víi Caddy; nh÷ng c¶nh Quentin vµ Caddy cïng chia sÎ víi nhau nh÷ng nçi ®au buån vµ thÊt väng v× cïng biÕt r»ng c¶ hai ®Òu kh«ng thÓ cã h¹nh phóc thËt sù trong cuéc ®êi nµy; c¶nh Quentin ngåi qu©y quÇn víi çc em bªn lß sëi trong ngµy lÔ gi¸ng sinh; c¶nh Quentin thÊy bµ mÑ ®ang phµn nµn vÒ chuyÖn dßng hä nhµ bµ kh«ng sang träng, danh gÝa b»ng dßng hä chång bµ vµ bµ ®ang chuÈn bÞ ®a Caddy (lóc Êy ®· cã mang) ®Õn khu nghØ m¸t French Lick ®Ó kiÕm mét tÊm chång; c¶nh bµ Compson phµn nµn lµ do thùc hiÖn nguyÖn väng cho Quentin ®i häc ®¹i häc Harvard mµ ph¶i b¸n c¶ 40 hectare ®ång

222

cá, vËy mµ cËu kh«ng hÒ nghÜ g× ®Õn bµ vµ chØ cã Jason xøng ®¸ng víi lßng yªu th¬ng cña bµ mµ th«i; c¶nh Herbert (lóc ®ã lµ chång cha cíi cña Caddy) nãi víi Quentin r»ng ®· høa víi bµ mÑ anh lµ sÏ gióp ®ì cho Jason vµo lµm viÖc trong mét ng©n hµng vµ s½n lßng gióp ®ì c¶ Quentin n÷a; c¶nh Quentin lóc th× gÆp Caddy ®i cïng víi Herbert, lóc l¹i gÆp c« ®i cïng víi Gerard (mét tay ch¬i, con bµ Bland giÇu cã); c¶nh Quentin håi nhá cïng tôi trÎ ngåi trong ®¸m l¸ kh« nh×n chó Louis – ngêi da ®en chuÈn bÞ s¨n thó rõng trong ®ªm th¸ng Mêi. Trong ch¬ng nµy cã nh÷ng t×nh tiÕt ®îc cÊu t¹o theo kü x¶o truyÒn thèng víi nh÷ng sù viÖc x©u chuçi trän vÑn nãi vÒ thêi ®iÓm hiÖn t¹i cña Quentin (tuy mét sè c¶nh trong qu¸ khø vÉn ®îc xen vµo gi÷a t×nh tiÕt nµy). Trong khi Quentin ®i lang thang trªn c¸c ®êng c¸c ngâ, cã mét bÐ g¸i thuéc mét gia ®×nh tõ Italy di c ®Õn ®©y vµ tù nguyÖn ®i theo anh qua nhiÒu ®o¹n ®-êng. Quentin ®èi xö víi bÐ g¸i rÊt th©n thiÖn vµ tr×u mÕn, dêng nh anh tëng ®ã lµ c« em Caddy cña anh. Nhng råi anh cña bÐ g¸i ®uæi theo Quentin vµ b¾t anh ra tßa, kiÖn anh lµ ®· b¾t cãc em g¸i h¾n. May mµ däc ®êng Quentin gÆp mÑ con bµ Bland cïng cËu b¹n sinh viªn Shreve, nªn hä ®· ra tßa chøng nhËn cho anh lµ v« téi vµ anh chØ ph¶i nép ph¹t s¸u ®« la.

5. TÝnh tîng trng, tr÷ t×nh vµ ch©m biÕm trong ng«n tõ tiÓu thuyÕt Cuéc lang thang v« ®Þnh cña Quentin víi nh÷ng sù viÖc nhá nhÆt, ngÉu nhiªn, tëng nh v« nghÜa, nhng chÝnh chóng l¹i gîi më cho cuéc phiªu lu trong t©m tëng cña anh lu«n lu«n t×m ®êng trë vÒ qu¸ khø, lµm sèng l¹i nh÷ng sù viÖc trong gia ®×nh Compson mµ trªn ®©y ®· nãi tíi, ®Æc biÖt lµ nh÷ng sù viÖc trong quan hÖ gi÷a Quentin vµ Caddy. Nhng nh÷ng ký øc vÒ qu¸ khø kh«ng bÞ ph©n t¸n thµnh nh÷ng m¶nh vôn lµ do t¸c gi¶ sö dông ng«n tõ nghÖ thuËt thÓ hiÖn chÊt tr÷ t×nh, tîng trng vµ ch©m biÕm nh»m

223

t¹o ra nh÷ng tiªu ®iÓm trµn trÒ c¶m xóc bi kÞch vµ mÊt m¸t cña çi t«i Quentin. Nh÷ng tiªu ®iÓm nµy gåm cã nh÷ng chi tiÕt vÒ c¶nh vËt rÊt ®Ñp mµ ®au buån: “vßng xo¸y níc vì ra nuèt theo mét m¶nh trêi...", "kh«ng khÝ lo·ng ra, n«n nao, ®îm chót u buån, luyÕn tiÕc vµ th©n quen", "Trong vên qu¶ bÇy ong nghe nh mét luång giã thèc tíi, nh mét thanh ©m bÊt chît lªn cao dÇn vµ ng©n dµi...", "tiÕng ®oµn tµu lÆng dÇn, dêng nh nã ®ang ch¹y ®Õn mét th¸ng kh¸c, hay mét mïa hÌ kh¸c ë ®©u ®ã, véi v· lao ®i díi nh÷ng con h¶i ©u treo m×nh l¬ löng..." Dêng nh çi hiÖn thêi kh«ng tån t¹i. Ngay trong kho¶nh kh¾c Quentin nghe tiÕng cßi tµu, th× con tµu ®· ch¹y ®Õn mét th¸ng kh¸c, mét mïa hÌ kh¸c ë ®©u ®ã. Nh÷ng tiªu ®iÓm tr÷ t×nh vµ bi kÞch chñ yÕu ®îc thÓ hiÖn b»ng nhiÒu h×nh tîng võa gîi c¶m võa lµ nh÷ng Èn dô mang tÝnh dù b¸o vÒ sù kÕt thóc cña tÊn bi kÞch. Ngay ë ®Çu ch¬ng, Quentin ®· chuÈn bÞ cho sù kÕt thóc nµy. Anh ®· mang theo hai çi bµn lµ ®Ó buéc vµo ngêi vµ trÉm m×nh xuèng s«ng. Sau ®ã lµ nh÷ng h×nh ¶nh, nh÷ng ©m thanh vµ mïi vÞ lÆp ®i lÆp l¹i nh nh÷ng ®iÖp khóc: tiÕng chu«ng ®ång hå ng©n nga; çi ®ång hå qu¶ quÝt (mÆc dï anh ®· cè t×nh ®Ëp vì nã) vÉn kªu tÝch t¾c, tuy ®èi víi Quentin nã kh«ng b¸o hiÖu dßng thêi gian tr«i vÒ t¬ng lai, mµ lu«n lu«n gîi më cho anh quay vÒ dÜ v·ng; tiÕng chu«ng ®ång hå lan táa nh sãng biÓn; bãng çi t«i Quentin ng¶ dµi trªn mÆt níc; chim h¶i ©u tù treo m×nh trªn kh«ng trung; bãng Quentin xuyªn xuèng níc nh mét mòi tªn; con ç håi huyÒn tho¹i ®íp chuån chuån nh voi ®íp hét l¹c; mïi hoa kim ng©n ®Æc qu¸nh ng©y ngÊt; mïi hoa kim ng©n d©ng lªn tõng ®ît sãng Èm ít (Quentin nghÜ: "Mïi hoa kim ng©n lµ mïi buån th¶m nhÊt); khi trêi ma, mïi h¬ng cña c©y cá trµn vµo nhµ víi ®é nång nµn nhÊt; mïi dßng s«ng uèn khóc bªn kia hoµng h«n v.v... §Æc biÖt trong ch-¬ng nµy cã mét m«-tÝp huyÒn tho¹i vÒ con ç håi mµ ngêi ta ®· treo gi¶i thëng suèt 25 n¨m nhng kh«ng ai c©u ®îc. ë ®©y, nhµ tiÓu thuyÕt ®· t¹o nghÜa b»ng hai biÖn ph¸p. Mét lµ kÕt hîp çc sù

224

vËt b×nh thêng víi çc biÓu tîng vµ m« tÝp huyÒn tho¹i ®Ó t« ®Ëm tÝnh bi kÞch cña mét con ngêi lßng ®Çy kh¸t väng nhng bÊt lùc, ®Ó mÆc cho dßng thêi gian x« ®Èy vÒ dÜ v·ng. Hai lµ hîp nhÊt nh÷ng c¶nh tîng t¬ng ph¶n ®Ó t¹o nªn mét bøc tranh trµo léng vÒ çi x· héi hiÖn ®¹i lè l¨ng, nùc cêi: "Ngêi ta ®¸nh cuéc nhau vÒ sè ngêi ®-a ma ch½n hay lÎ trong mét ®¸m tang. Mét nhµ chøa ®Çy g¸i ®iÕm ë Memphis bÊt chît lªn c¬n t«n gi¸o kháa th©n ch¹y ra ®êng. Ph¶i ba viªn c¶nh s¸t míi trÞ næi mét trong çc c« g¸i. V©ng Jesus «i, bËc th¸nh nh©n Jesus..." (C©u cuèi cïng kh«ng cã dÊu chÊm phÈy. T¸c gi¶ ®· bá dÊu chÊm ph¶y trong nhiÒu ®o¹n v¨n cña t¸c phÈm).

Faulkner lu«n lu«n t¹o nªn nh÷ng cÆp t¬ng ph¶n, nh÷ng kiÓu ghÐp tõ ®éc ®¸o vµ bÊt ngê nh»m biÓu ®¹t nh÷ng tr¹ng th¸i võa bi th¶m, võa trí trªu vµ cay ®¾ng. §o¹n v¨n nãi trªn ph¬i trÇn t×nh tr¹ng l× lîm tµn nhÉn cña lò ngêi lîi dông c¶ çi chÕt cña ®ång lo¹i ®Ó ch¬i trß ®á ®en, trong khi bé m¸y cai trÞ kh«ng lµm ®îc ®iÒu g× cã Ých ®Ó gi¶i quyÕt t×nh tr¹ng c¬ cùc vµ nhôc nh· cña ®¸m ngêi phô n÷ bÊt h¹nh, mµ l¹i huy ®éng nh÷ng c«ng cô ®µn ¸p ®Ó chèng l¹i hä. Vµ ch¾c h¼n bËc th¸nh nh©n Jesus toµn n¨ng còng ®µnh bÊt lùc tríc t×nh c¶nh cay ®¾ng, trí trªu cña loµi ngêi. Vµ ®©y lµ ®o¹n v¨n nãi vÒ quan hÖ gi÷a da ®en vµ da tr¾ng trong x· héi Mü: Nh÷ng ngêi da ®en "len lái vµo cuéc sèng cña nh÷ng ngêi da tr¾ng nh nh÷ng dßng ch¶y ®en l¸nh ®ét ngét c« lËp trong kho¶nh kh¾c nh÷ng sù kiÖn tr¾ng bÖch cña mét sù thËt kh«ng thÓ phñ nhËn nh díi tÊm kÝnh hiÓn vi...". Do thÓ hiÖn vÊn ®Ò x· héi - chÝnh trÞ nh mét biÓu tîng, ngßi bót nghÖ thuËt cña Faulkner ®· t¹o nªn ©m hëng vang väng m·nh liÖt trong t©m trÝ ®éc gi¶, khiÕn hä c¶m nhËn t×nh tr¹ng ph©n biÖt chñng téc mét çch nhøc nhèi h¬n, gay g¾t h¬n, ®au xãt h¬n.ë ®©y phong çch vµ kü x¶o cña Faulkner cho thÊy nghÖ thuËt dßng ý thøc cña «ng cã sù kh¸c biÖt râ rÖt so víi nghÖ thuËt cña nh÷ng nhµ v¨n t¶ thùc nh John Steinbech, Saul Bellow cña Mü hoÆc

225

nh çc nhµ v¨n Nam Cao vµ Th¹ch Lam cña ViÖt Nam ch¼ng h¹n. Trong t¸c phÈm cña çc nhµ v¨n nµy, dßng suy t - c¶m xóc cña çc nh©n vËt thêng triÓn khai gi÷a v« vµn çc chi tiÕt, c¶nh tîng vµ ®å vËt trong m«i trêng cuéc sèng. Tuy nhiªn trong nh÷ng trêng hîp nµy ta vÉn thÊy hai lo¹i bót ph¸p cïng tån t¹i bªn c¹nh nhau: bót ph¸p tr÷ t×nh th©m nhËp vµo thÕ giíi néi t©m cña nh©n vËt, trong khi bót ph¸p tù sù kh¾c häa hoµn c¶nh bªn ngoµi. Trong cÊu tróc cña t¸c phÈm, hai ®èi tîng nghÖ thuËt tuy cã liªn hÖ t¬ng t¸c lÉn nhau, nh-ng chóng vÉn tån t¹i t¸ch biÖt trong khu vùc vµ ph¹m vi riªng cña chóng. Cßn trong Thanh ¢m vµ cuång né, kh«ng gian, m©y trêi, c©y l¸, s«ng níc, çnh buåm, chim h¶i ©u cïng mäi ©m thanh, mµu s¾c, h¬ng vÞ v.v... ®Òu trµn trÒ c¶m xóc vµ t©m tr¹ng. Dêng nh kh«ng cßn sù t¸ch biÖt gi÷a thÕ giíi néi t©m vµ thÕ giíi kh¸ch quan n÷a. Trong khi c¶nh vËt mang s¾c th¸i tr÷ t×nh, th× dßng suy t - c¶m xóc cña nh©n vËt l¹i næi bËt nh mét thùc thÓ cã tÝnh kh¸ch quan, kh«ng ph¶i lµ mét sù ¸p ®Æt chñ quan cña t¸c gi¶.

Nh÷ng s¸ng t¹o cña Faulkner vÒ çc kiÓu lo¹i nh©n vËt mang dÊu Ên cña ç tÝnh vµ phong çch rÊt riªng biÖt cña miÒn Nam Hoa Kú vµ cña riªng «ng. Nh÷ng ®æi míi cña t¸c gi¶ vÒ thi ph¸p vµ kü x¶o tiÓu thuyÕt ®Òu híng tíi môc ®Ých lµm cho néi dung tiÓu thuyÕt cã mét tÇm kh¸i qu¸t réng lín. §óng nh 2 nhµ nghiªn cøu Richard, Ruland vµ Malcolm Bradbury ®· nhËn xÐt: “Faulkner ®· tr×nh bÇy c¶ mét bé hoµn chØnh nh÷ng kü x¶o thËt xuÊt s¾c cña chñ nghÜa hiÖn ®¹i vµ cuèi cïng th× nh÷ng thñ ph¸p Êy ®Òu rÊt kh¸c víi Joyce hoÆc Proust vµ bao giê còng thÓ hiÖn mét lÞch sö réng lín h¬n b¶n th©n Yoknapataphaw”90. HiÓn nhiªn lµ nh÷ng thÝ nghiÖm t¸o b¹o vÒ kü thuËt tiÓu thuyÕt cña Faulkner kh«ng ph¶i lµ nh÷ng trß ch¬i vÒ kü x¶o vµ thñ ph¸p trong v¨n ch¬ng, mµ lµ nh÷ng ph¬ng tiÖn nghÖ thuËt rÊt h÷u hiÖu

90 Richard Ruland & Malcolm Bradbury. From Puritanism to Postmodernism. NXB Viking Penguin 1991. Tr.311

226

trong c«ng cuéc chiÕm h÷u vµ t¸i t¹o mét c¸ch triÕt häc nghÖ thuËt mét hiÖn thùc réng lín, hÕt søc phøc t¹p vµ ®Çy nh÷ng biÕn ®éng cha tõng cã trong lÞch sö cña x· héi hiÖn ®¹i. §Êy còng lµ lý do v× sao «ng trë thµnh mét trong nh÷ng nhµ v¨n Mü ®îc ngìng mé vµ cã danh väng lín trªn v¨n ®µn thÕ giíi.

Ch¬ng 9 MÊy xu híng nghÖ thuËt trong v¨n Häc Mü nöa sau thÕ kû XX

227

Ranh giíi thêi gian tõ thËp kû 60 ®Õn nh÷ng n¨m s¾p kÕt thóc thÕ kû XX ®îc ®¸nh dÊu bëi nh÷ng biÕn chuyÓn hÕt søc næi bËt vÒ xu híng t tëng- nghÖ thuËt cña tiÓu thuyÕt Mü. TiÕn tr×nh ph¸t triÓn ®Çy m©u thuÉn vµ phøc t¹p cña x· héi Mü, nh÷ng diÔn biÕn vµ hËu qu¶ nÆng nÒ cña chiÕn tranh ViÖt Nam cïng víi tèc ®é ph¸t triÓn phi th-êng cña khoa häc kü thuËt lµ nh÷ng nh©n tè t¸c ®éng m¹nh mÏ vµo çch nh×n thÕ giíi vµ t duy nghÖ thuËt cña çc nhµ v¨n, tõ ®ã dÉn ®Õn nh÷ng ®æi míi râ rÖt vµ t¸o b¹o trong v¨n häc Mü nöa sau thÕ kû XX . Trong thÕ kû XX, çc nhµ v¨n Mü ®Òu tr¶i qua nh÷ng con ®êng t×m tßi vµ kh¸m ph¸ nghÖ thuËt kh«ng mÖt mái. Tõ cuèi thËp kû 20 cña thÕ kû XX ®Õn nh÷ng n¨m sau thÕ chiÕn II, kh«ng Ýt çc nhµ tiÓu thuyÕt ®i theo con ®êng cña E. Hemingway lµ s¸ng t¹o nªn ®iÓn h×nh vÒ con ngêi cã sè phËn c« ®¬n, bÊt h¹nh nhng ®Çy lßng qu¶ c¶m vµ bÊt khuÊt trong t thÕ ®¬ng ®Çu víi mäi th¸ch thøc gian nan.Trong khi ®ã nhiÒu t¸c gi¶ kh¸c võa tiÕp thu võa gãp phÇn vµo nh÷ng t×m kiÕm cña chñ nghÜa hiÖn ®¹i kiÓu J. Joyce vµ F. Kafka trong viÖc s¸ng t¹o nªn nh÷ng mÉu ngêi bi quan, tù khÐp kÝn trong th©n phËn riªng t ®Ó xa l¸nh çi x· héi t b¶n suy ®åi. Ngîc l¹i trong thêi kú 1950-1965, xu híng ®îc gäi lµ lµn sãng míi l¹i g¹t bá lo¹i "con ngêi xa l¹" kiÓu Camus ®Ó s¸ng t¹o nªn nh÷ng tÝnh çch con ngêi a ho¹t ®éng kiÓu L.Tolstoi vµ M. Twain. Thêi ®ã, “...®«ng ®¶o kh¸n gi¶ vÉn chê ®îi vµ cã lÏ chê ®îi mét çch hoµi nghi mét cuèn s¸ch cã thÓ tiªu biÓu cho thêi ®¹i nµy, mét cuèn s¸ch cã tÇm cì ChiÕn Tranh vµ Hoµ B×nh hoÆc Anh Em Karamazov ®Ó kh¸i qu¸t n-íc Mü

228

thÕ kû XX còng nh Nh÷ng cuéc phiªu lu cña Huckleberry Finn vµ Moby-Dick ®· kh¸i qu¸t níc Mü thêi kú s¬ khai."91

Nhng tõ thËp kû 60, cuéc cuéc sèng quay cuång, gÊp g¸p cña x· héi tiªu thô víi tèc ®é ph¸t triÓn ®Õn chãng mÆt cña çc ph¬ng tiÖn giao th«ng vµ th«ng tin hiÖn ®¹i, søc m¹nh lan trµn, cuèn hót cña th«ng tin ®¹i chóng, sù ph¸t triÓn å ¹t cña v¨n ho¸ ®¹i chóng, nhÊt lµ ®iÖn ¶nh vµ nh¹c pop, nh¹c rock .. ®· khiÕn cho ®«ng ®¶o ®éc gi¶ thay ®æi thÞ hiÕu nghÖ thuËt hoÆc kh«ng cßn nhiÒu th× giê r¶nh rçi ®Ó thëng thøc lo¹i tiÓu thuyÕt trêng thiªn víi h×nh thøc tù sù biªn niªn kiÓu ChiÕn tranh vµ hoµ b×nh hoÆc Cuèn theo chiÒu giã. N¨m 1972, nhµ v¨n vµ nhµ b¸o N. Mailer, ngêi ®· chÞu t¸c ®éng m¹nh mÏ cña chiÕn tranh ViÖt Nam, viÕt r»ng: ''LÞch sö ®· di chuyÓn tõ tuyÕn tù sù sang ®êng cong veo cña to¸n häc topo.''92 Çi ®êng cong kiÓu topo nµy cã ý nãi vÒ nhiÒu thÝ nghiÖm vµ çch t©n trong tiÓu thuyÕt, chóng rÊt nhiÒu vµ míi l¹ ®Õn nçi giíi phª b×nh ph¶i lóng tóng. Hä thõa nhËn r»ng: “Sù ph©n tÝch kh«ng theo kÞp nh÷ng s¸ng t¹o trong v¨n xu«i h cÊu.'' 93

Nh÷ng t×m tßi s¸ng t¹o næi bËt nhÊt thêi kú nµy gåm çc xu h-íng siªu v¨n xu«i h cÊu (metafiction), v¨n xu«i tiªn nghiÖm, chñ nghÜa tèi thiÓu, chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i vµ ®Æc biÖt lµ xu híng v¨n xu«i nh÷ng n¨m kÕt thóc thÕ kû XX (gäi t¾t lµ v¨n xu«i kÕt thóc thÕ kû) .v.v. Trong giíi h¹n cña mét cuèn s¸ch, t«i chØ ®Ò cËp ®Õn chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i, chñ nghÜa hiÖn thùc thÕ kû XX vµ v¨n xu«i kÕt thóc thÕ kû. Tríc hÕt, chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i lµ mét kh¸i niÖm kh¸ phøc t¹p trong v¨n häc ph¬ng T©y. Trong mét sè s¸ch b¸o cña Mü, cã nh÷ng çch gi¶i thÝch kh¸c nhau, thËm chÝ tr¸i ngîc nhau vÒ kh¸i niÖm nµy. Nhng dùa vµo sù quan s¸t vµ ph©n tÝch t¸c phÈm, ta cã thÓ 91 V¨n häc Mü . Trêng §¹i häc Minnesota, 196192 Peter Conn. Literature in America. S ® d. Tr.516 93 Nh trªn.Tr. 517

229

hiÓu nh sau: VÒ néi dung, çc nhµ v¨n hËu hiÖn ®¹i chñ nghÜa tè ço vµ phª ph¸n quyÕt liÖt b¶n chÊt vµ thùc t¹i cña x· héi t s¶n víi çc tr¹ng th¸i suy ®åi vµ b¹o lùc, chñ nghÜa ç nh©n cùc ®oan, sù huû ho¹i m«i trêng sèng, sù b¨ng ho¹i ®¹o ®øc trong quan hÖ gia ®×nh vµ x· héi..VÒ nghÖ thuËt, nh÷ng nhµ v¨n nµy thùc hiÖn nh÷ng thÝ nghiÖm t©n kú vµ t¸o b¹o nhÊt vÒ thÓ lo¹i vµ kü x¶o, nhiÒu khi cã ý lµm tr¸i h¼n vµ ®èi nghÞch víi çc xu híng tiÓu thuyÕt truíc ®ã, kÓ c¶ xu híng hiÖn ®¹i chñ nghÜa vµ nhÊt lµ xu h-íng tiÓu thuyÕt truyÒn thèng. Ch¼ng h¹n kh¸c víi chñ nghÜa hiÖn thùc truyÒn thèng, chñ nghÜa hiÖn ®¹i vµ hËu hiÖn ®¹i ®Òu sö dông çc thñ ph¸p íc lÖ, tîng trng vµ siªu thùc, nhng trong khi çc t¸c gi¶ hiÖn ®¹i chñ nghÜa (nh Kafka - nhµ v¨n gèc TiÖp Kh¾c vµ Faulkner- nhµ v¨n Mü ch¼ng h¹n) sö dông nh÷ng thñ ph¸p ®ã nh»m t¹o ra vßng hµo quang mê ¶o cña çi thÕ giíi phi thêi gian, phi kh«ng gian, th× çc t¸c gi¶ hËu hiÖn ®¹i chñ nghÜa x¸o trén gi÷a h vµ thùc, gi÷a çi siªu nhiªn huyÒn bÝ vµ ®êi thêng nh»m thÓ hiÖn mét çch triÕt häc- nghÖ thuËt nh÷ng vÊn ®Ò nhøc nhèi vµ gay cÊn cña thùc t¹i. Ngoµi ra xu híng nµy cßn sö dông nh÷ng m«-tÝp t×nh dôc vµ tôc tÜu mét çch th¸i qu¸- ®iÒu mµ v¨n xu«i tríc ®ã cßn dÌ dÆt, thËm chÝ kiªng kþ. Ngêi ®Çu tiªn sö dông nh÷ng h×nh tîng nµy nh mét ph¬ng tiÖn çch t©n v¨n xu«i chÝnh lµ Henry Miller. ¤ng ®· phñ nhËn nh÷ng gi¸ trÞ tinh thÇn cña Hoa Kú - tæ quèc «ng mµ sau nµy «ng quyÕt t©m rêi bá nã. TiÓu thuyÕt B¾c chÝ tuyÕn cña «ng xuÊt b¶n ë Paris tõ n¨m 1934 ®· ®i tríc thêi ®¹i qu¸ xa, ®Õn nçi çc chøc s¾c v¨n ho¸ vµ giíi phª b×nh Hoa Kú thêi ®ã kh«ng chÊp nhËn næi, nªn tiÓu thuyÕt bÞ cÊm vµ m·i n¨m 1961 míi ®îc xuÊt b¶n ë Mü. Peter Conn nhËn xÐt r»ng: ®ã lµ'' t¸c phÈm chñ yÕu cña cuéc çch m¹ng vÒ thÈm mü vµ t×nh dôc trong thÕ kû XX.''94 H. Miller còng tuyªn bè

94 Nh trªn.

230

r»ng «ng sö dông sù tôc tÜu nh»m chèng l¹i søc ú b¶o thñ trong v¨n häc. ë níc ta hÇu nh cha cã mét tiÓu thuyÕt hËu hiÖn ®¹i chñ nghÜa nµo cña níc ngoµi ®îc dÞch vµ xuÊt b¶n, nhng chØ cÇn ®äc b¶n dÞch mét sè truyÖn ng¾n thuéc xu híng nµy, ch¼ng h¹n nh truyÖn Nhµ tiªn tri tõ Jupiter cña Tony Earley95, ta còng cã thÓ thÊy râ ®Æc ®iÓm ®ã. Trong toµn bé thiªn truyÖn, kh«ng cã mét t×nh tiÕt (hoÆc gäi lµ sù kiÖn) nµo ®îc miªu t¶ nh mét tiÕn tr×nh liªn kÕt çc nh©n vËt gièng nh xu híng truyÒn thèng. ë ®©y, çc chi tiÕt gi÷ vai trß quan träng trong cÊu tróc cña truyÖn ng¾n. Çc chi tiÕt, ®Æc biÖt lµ rÊt tôc tÜu, d¬ d¸y, lÆp ®i lÆp l¹i nh nh÷ng ®iÖp khóc ®· kh¾c häa m«i trêng vµ lèi sèng cña mét x· héi phøc t¹p mang trong b¶n th©n nã nh÷ng c¨n bÖnh cè h÷u, nh÷ng tr¹ng th¸i trí trªu, nùc cêi. B»ng nh÷ng thñ ph¸p vµ kü x¶o ®èi nghÞch víi nghÖ thuËt t¶ ch©n, tiÓu thuyÕt hËu hiÖn ®¹i chñ nghÜa ®· ®Èy sù phª ph¸n vµ tè ço x· héi c«ng nghiÖp vµ hËu c«ng nghiÖp lªn tíi ®Ønh cao. Çc tiÓu thuyÕt cña John Rechy vµ William S. Burroughs tiÕp tôc kh¾c häa çc chñ ®Ò vµ m«-tÝp kiÓu Miller. TiÓu thuyÕt B¶n tin nhanh Nova (1964) cña W. Burroughs sö dông c¶ nh÷ng yÕu tè khoa häc viÔn tëng nh»m miªu t¶ nh÷ng tªn g¨ng-xt¬ xuyªn hµnh tinh vµ çc h×nh tîng trong ®ã thÊm ®îm chÊt ch©m biÕm lèi sèng hiÖn ®¹i. Nh÷ng anh chµng hoang d· (1971) cña t¸c gØa võa sö dông yÕu tè tëng tîng võa sö dông thñ ph¸p t¶ ch©n lé liÔu, bãc trÇn cuéc sèng bÕ t¾c cña bän ngêi nhiÔm ph¶i thãi ®ång tÝnh luyÕn ¸i. Trong çc tiÓu thuyÕt cña nhµ v¨n nµy, nçi c¨m ghÐt ®èi víi m«i trêng vµ c¶ b¶n th©n con ngêi ®· t¹o nªn nh÷ng có xèc liªn tôc vµ nh÷ng c¶nh d©m ®·ng sau nh÷ng c¬n xèc l¹i trë thµnh nçi ch¸n chêng bÊt tËn. Trong Çi m¸y ªm dÞu (1961), ChiÕc vÐ næ tung (1962), Hª-r«-in (1953), Burroughs sö dông thñ ph¸p c¾t vµ ghÐp h×nh kÕt hîp víi 95 T¹p chÝ V¨n Häc Níc Ngoµi, sè 1, 1997

231

h×nh tîng ¶o gi¸c vµ c¶m xóc mª ®¾m ng©y d¹i kh¾c häa s¾c bÐn søc l«i cuèn nguy hiÓm cña nh÷ng c¨n bÖnh vµ hiÓm häa cã tÝnh thêi ®¹i. H×nh tîng hª-r«-in ë ®©y cã hai líp ý nghÜa. Bªn c¹nh líp ý nghÜa cô thÓ lµ líp ý nghÜa kh¸i qu¸t vÒ thø cÆn b·, r¸c rëi cña v¨n hãa ®¬ng ®¹i. §iÖp khóc lÆp ®i lÆp l¹i trong t¸c phÈm Hªr«in lµ h×nh tîng r¸c rëi tr«i næi bång bÒnh trong kh¾p çc cèng r·nh, s«ng suèi cña cuéc sèng hiÖn ®¹i. Víi ý ®å mµi s¾c h¬n vò khÝ bãc trÇn vµ ch©m biÕm, hµng lo¹t çc tiÓu thuyÕt ®Òu cã nh÷ng s¸ng t¹o ®éc ®¸o kh«ng lÆp l¹i. NghÖ thuËt cña çc tiÓu thuyÕt Gèc rÔ cña dßng hä BrunÝst (1965) cña Robert Coover, Trung t©m cña tr¸i tim ®Êt níc (1968) cña William Gass, Giles-chµng trai con dª (1966) cña John Barth, Ngêi cha qu¸ cè (1975) cña Donald Barthelme.v.v ®Òu ®èi nghÞch víi hÇu nh tÊt c¶ çc yÕu tè cña nghÖ thuËt truyÒn thèng. Trong ph¬ng ph¸p tù sù, ngêi kÓ chuyÖn, dï lµ ë ng«i thø nhÊt hay ng«i thø ba, còng kh«ng cßn së h÷u çi quyÒn n¨ng v« biªn cña t¸c gi¶ trong viÖc thóc ®Èy vµ chi phèi cèt truyÖn vµ nh©n vËt. Lêi ngêi kÓ chuyÖn ®îm thªm giäng ®iÖu tù giÔu cît vµ gîi n¬i ngêi ®äc mét mèi hoµi nghi ®èi víi chÝnh lêi tù sù, buéc ngêi ®äc ph¶i n¨ng ®éng h¬n trong c¶m nhËn vµ suy nghÜ, råi bæ sung vµo c©u chuyÖn nh÷ng suy ®o¸n, liªn tëng vµ kÕt luËn cña chÝnh m×nh. Trong tiÓu thuyÕt Nh÷ng bøc th (1979) cña John Barth, tõ viÖc sö dông mét ngêi kÓ chuyÖn kiÓu truyÒn thèng, John Barth ®· më réng ra nhiÒu ngêi kÓ chuyÖn, víi nh÷ng ®iÓm nh×n, c¶m nhËn vµ sù ®¸nh gi¸ kh¸c nhau ®èi víi nh÷ng sù kiÖn ®¬ng thêi. C©u chuyÖn ®îc triÓn khai song song qua nh÷ng bøc th cña 7 nh©n vËt, kÓ c¶ t¸c gi¶. MÆc dï ®©y lµ thÓ lo¹i tiÓu thuyÕt qua h×nh thøc nh÷ng bøc th, nhng nhiÒu t×nh tiÕt phøc t¹p xen kÏ nhau khiÕn t¸c phÈm cã mét kÕt cÊu ®éc ®¸o ®Çy søc l«i cuèn. Ch¹y ®ua víi nh÷ng thÝ nghiÖm cña xu híng tiÓu thuyÕt míi ë Ph¸p, çc nhµ hËu hiÖn ®¹i chñ nghÜa ë Mü còng cã nhiÒu t×m

232

kiÕm trong viÖc ®æi míi h×nh thøc vµ thÓ lo¹i cña v¨n xu«i vµo nöa sau thÕ kû XX. NÕu vµo cuèi thËp kû 20, nhµ v¨n Anh, James Joyce lµ ngêi ®Çu tiªn ph¸ vì cÊu tróc cæ ®iÓn cña tiÓu thuyÕt truyÒn thèng vµ thay vµo ®ã cÊu tróc cña dßng ý thøc, cÊu tróc cña t©m tr¹ng vµ dï sao th× t©m tr¹ng nh©n vËt vÉn cã l«-gÝch ph¸t triÓn néi t¹i cña nã, th× çc nhµ v¨n hËu hiÖn ®¹i cßn ®i xa h¬n n÷a trong viÖc t¹o nªn nh÷ng cÊu tróc kiÓu míi. PhÐp c¾t vµ ghÐp h×nh lµ yÕu tè chñ ®¹o trong biÖn ph¸p cÊu tróc cña Donald Barthelme. BiÖn ph¸p nµy cã kh¶ n¨ng t¹o nªn nh÷ng h×nh tîng võa ®¸ng cêi võa kinh hoµng, “gièng nh nh÷ng m¶nh vµ nh÷ng mÈu cña mét tÊm g¬ng vì ph¶n chiÕu nçi lo ©u ngµy nay''96. Barthelme viÕt r»ng: “Nh÷ng phiÕn ®o¹n lµ nh÷ng h×nh thøc duy nhÊt mµ t«i tin tëng''. Ng«n ng÷ cña t¸c gi¶ thêng ®îm chÊt ch©m biÕm. ¤ng kh«ng kÓ chuyÖn mµ thêng s¾p xÕp nh÷ng c©u, nh÷ng ®o¶n ng÷ vµ c¶ nh÷ng ®o¹n rêi r¹c kh«ng thµnh c©u ®Ó t¹o nªn nh÷ng bøc kh¶m nhiÒu ho¹ tiÕt lµm rèi m¾t, nh «ng nãi, lµ nh»m ph¬i trÇn ra nh÷ng ®iÒu bÝ Èn giÊu m×nh díi nh÷ng lêi s¸o rçng cña x· héi hiÖn ®¹i. TiÓu thuyÕt Ngêi cha qu¸ cè (1975) rÊt tiªu biÓu cho thi ph¸p cña «ng. §ã lµ c©u chuyÖn vÒ 19 ngêi con khiªng çi th©n x¸c cña ngêi cha ®ang hÊp hèi ®Õn nghÜa ®Þa. Nh÷ng biÕn cè xÈy ra trªn ®-êng ®i bÞ c¾t vôn thµnh nh÷ng phiÕn ®o¹n miªu t¶ nh÷ng m©u thuÉn, gi»ng xÐ gi÷a 19 ngêi con, ®ång thêi l¹i xen kÏ víi nh÷ng l¸t c¾t ngang t¶ ch©n dung vµ t©m tr¹ng cïng biÕt bao quan hÖ phøc t¹p trong ®êi hä. §Æc s¾c phong çch cña Barthelme còng nh mét sè t¸c gi¶ hËu hiÖn ®¹i cña Mü lµ sù kÕt hîp çc yÕu tè giÔu cît hµi híc, phãng ®¹i qu¸i dÞ vµ bi kÞch. N¨m 1981, Barthelme liªn tôc cho ®¨ng trªn t¹p chÝ New Yorker çc truyÖn ng¾n mµ vÒ sau ®îc xuÊt b¶n trong tËp S¸u M¬i truyÖn ng¾n. TËp truyÖn nµy kÕt hîp çc mÈu chuyÖn võa hµi võa bi, cã khi tëng tîng, hoang ®êng víi çc mÈu tin, phãng sù vµ nh÷ng tranh 96 Peter Conn. S ® d. Tr.522

233

minh häa. T¸c gi¶ nãi r»ng ý ®å nghÖ thuËt cña «ng lµ nh»m n¾m b¾t nçi ®au buån hiÖn ®¹i. Cã thÓ nãi trong nhiÒu t¸c phÈm thuéc xu híng hËu hiÖn ®¹i, nô cêi ch©m biÕm thêng ®îm nçi buån ®au tríc sè phËn vµ c¶ th©n x¸c cña con ngêi ®· vµ sÏ bÞ huû diÖt do sù ph¸t triÓn nh vò b·o cña c«ng nghiÖp, do sù s¶n xuÊt kh«ng kiÒm chÕ cña vò khÝ h¹t nh©n vµ do sù thiÕu v¾ng cña t×nh ngêi. Còng v× vËy m«-tÝp mÆc kh¶i tËn thÕ trong mét sè t¸c phÈm ®· lµm t¨ng thªm bÇu kh«ng khÝ buån ®au cã tÝnh thêi ®¹i. Trong tiÓu thuyÕt CÇu vång từ trêng (1973), nhµ v¨n Thomas Pynchon d· kh¸i qu¸t mét çch triÕt häc- nghÖ thuËt vÒ hiÓm ho¹ cña sù ph¸t triÓn v« h¹n ®é cña c«ng nghÖ vµ kü thuËt hiÖn ®¹i ®èi víi con ngêi. T×nh tiÕt trung t©m cña t¸c phÈm nµy lµ sù kiÖn tªn löa V-2 cña ph¸t xÝt §øc phãng th¼ng vµo London trong nh÷ng ngµy cuèi cïng cña thÕ chiÕn II. Tªn löa nµy vät qua cÇu vång trªn bÇu trêi vµ chÞu søc hót cña tõ trêng mµ lao th¼ng xuèng mÆt ®Êt. Nhng trong t¸c phÈm, ta kh«ng thÊy nãi tíi ®iÒu mµ ngêi ®äc quan t©m vµ chê ®îi - ®ã lµ sù viÖc tªn löa cã bïng næ hay kh«ng (hoµn toµn kh¸c h¼n víi cèt truyÖn truyÒn thèng). Nãi theo çch cña çc nhµ phª b×nh theo lý thuyÕt chñ nghÜa cÊu tróc, th× v¨n b¶n thËt ë ®©y kh«ng bao giê cã thÓ t×m ®îc còng nh kh«ng bao giê cã thÓ chøng minh vÒ sù tån t¹i cña nã. Tuy nhiªn, rÊt nhiÒu nh©n vËt thuéc çc tæ chøc t×nh b¸o, qu©n sù, kỹ thuËt cña Hoa Kú, §øc cïng mét sè níc kh¸c vµ c¶ nh÷ng ngêi d©n b×nh thêng ®Òu ®æ x« ®i t×m kiÕm hËu qu¶ cña sù kiÖn nµy, nh-ng kh«ng cã mét lêi gi¶i nµo hÕt. CÊu tróc cña tiÓu thuyÕt thËt lµ ®Æc biÖt: 760 trang s¸ch miªu t¶ hµnh vi vµ t©m tr¹ng cña kho¶ng 400 nh©n vËt xen kÏ víi nh÷ng mÈu chuyÖn phóng dô, nh÷ng trÝch dÉn tµi liÖu khoa häc kü thuËt vµ sö häc. V× kh«ng t×m ra lêi gi¶i, nªn tªn löa V-2 vÉn treo l¬ löng trªn ®Çu nh©n lo¹i nh mét hiÓm häa tiÒn ®Þnh kh«ng sao tr¸nh khái.

234

Trong xu híng v¨n häc nghÖ thuËt hËu hiÖn ®¹i, mét sè t¸c gi¶ a sö dông m«-tÝp mÆc kh¶i tËn thÕ nh»m thÓ hiÖn nçi lo ©u thÕ kû. §ã lµ h×nh tîng nh÷ng bµy ngêi h×nh thï d÷ tîn vµ qu¸i dÞ nh thêi tiÒn sö ®ang nh¶y móa quanh mét ®¸m ch¸y khæng lå bèc tíi trêi xanh (víi bèi c¶nh cña chiÕn tranh ViÖt Nam) trong bé phim MÆc kh¶i tËn thÕ cña ®¹o diÔn Francis Coppola, hoÆc lµ h×nh tîng cÇu vång khæng lå léng lÉy vµ huy hoµng nh Èn chøa bªn trong bao th¶m häa kh«n lêng trong tiÓu thuyÕt cña Pynchon. Trong xu híng v¨n xu«i kÕt thóc thÕ kû (hoÆc gäi lµ v¨n xu«i v« c¶m), c¸c t¸c gi¶ kh«ng sö dông m«-tÝp tËn thÕ, nhng nh÷ng hiÓm häa cña nh©n lo¹i l¹i ®îc kh¾c häa mét c¸ch nãng báng, d÷ déi vµ ®Çy kÞch tÝnh ngay trong ®êi thêng. Xu híng nµy ®îc xuÊt hiÖn trong v¨n häc Mü tõ gi÷a thËp kû 80 ®Õn nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XX. Giíi phª b×nh dïng tªn gäi kh¸c nhau ®Ó chØ lo¹i h×nh v¨n xu«i nµy, nh v¨n xu«i cña sù næi lo¹n, v¨n xu«i yuppie (gÇn víi tªn gäi bÇy thanh niªn hippie), v¨n xu«i tù sù kiÓu míi, v¨n xu«i v« c¶m (nguyªn v¨n lµ blank fiction, nghÜa lµ v¨n xu«i trèng rçng. Nhng theo t«i, v¨n xu«i v« c¶m diÔn t¶ ®óng víi ®Æc ®iÓm thi ph¸p chñ ®¹o cña thÓ lo¹i nµy. Nh trªn ®· chØ râ, giíi nghiªn cøu vµ phª b×nh Mü dïng mét tªn gäi chung cho xu híng nµy lµ v¨n xu«i kÕt thóc thÕ kû. Bëi v× hä t×m thÊy nh÷ng ®Æc ®iÓm t¬ng ®ång vÒ x· héi vµ thÈm mü gi÷a xu híng v¨n häc suy ®åi ë Ch©u ¢u cuèi thÕ kû XIX víi mét xu híng cña v¨n xu«i Mü cuèi thÕ kû XX. VÒ mÆt x· héi, James Atlas dïng thuËt ng÷ chñ nghÜa kÕt thóc (endism) ®Ó miªu t¶ bÇu kh«ng khÝ lo ©u trong nh÷ng n¨m cuèi cña 2 thÕ kû. Nhµ nghiªn cøu ngêi Anh, bµ Showalter v¹ch râ r»ng: t×nh tr¹ng kh«ng nhµ ë lµ mét ®Æc ®iÓm næi bËt vµo cuèi thÕ kû XIX ë London còng nh vµo cuèi thÕ kû nµy ë New York. Nh÷ng cuéc bµn c·i c¨ng th¼ng do bÖnh giang mai gîi nªn vµo cuèi thÕ kû tríc còng t¬ng tù nh nçi kinh hoµng do c¨n bÖnh AIDS t¹o nªn vµo cuèi thÕ kû XX.

235

TÊt nhiªn sù t¬ng ®ång vÒ thÈm mü vµ v¨n häc kh«ng ph¶i lµ ®iÒu ngÉu nhiªn. Nh÷ng t¬ng ®ång vÒ chñ ®Ò, m«-tÝp vµ h×nh t-îng cña 2 thêi kú hiÓn nhiªn ®· b¾t nguån tõ nh÷ng vÊn ®Ò cã tÝnh hiÓm ho¹ cña 2 thêi ®¹i. MÆt kh¸c còng ph¶i kÓ ®Õn viÖc kÕ thõa vµ tiÕp thu cña çc nhµ v¨n ®¬ng ®¹i ®èi víi nghÖ thuËt cña qu¸ khø. Ch¼ng h¹n tiÓu thuyÕt Nh÷ng g· mËt th¸m (1994) cña Bret E. Ellis, çc t¸c phÈm cña Kathe Koja, Poppy Brite vµ mét sè t¸c gi¶ kh¸c ®Òu trë l¹i víi m«-tÝp quØ hót m¸u (vampire) vèn kh¸ phæ biÕn trong thÓ lo¹i tëng tîng cña v¨n xu«i cuèi thÕ kû XIX. M«-tÝp nµy gåm çc yÕu tè t×nh yªu, t×nh dôc, b¹o lùc vµ sù l©y lan cña çc c¨n bÖnh ma qu¸i. Con quØ hót m¸u hãa th©n thµnh chµng trai hoÆc c« g¸i xinh ®Ñp vµ t×m çch chinh phôc ®îc t×nh yªu cña mét ngêi nµo ®ã. Sau nh÷ng cuéc ¸i ©n, hoan l¹c ®Çy kÝch thÝch, quØ c¾n vµo cæ vµ hót m¸u ngêi yªu cña nã. ThÕ råi ngêi nµy l¹i trë thµnh quØ vµ tiÕp tôc hµnh vi ma qu¸i theo çi chu kú khÐp kÝn ®ã. Trong çc t¸c phÈm KÒ bªn nh÷ng con dao (1992) cña David Wojnarowicz, Sôp ®æ huy hoµng (1993) cña Jay McInerney, Lèi sèng cña ta b©y giê (1986) cña Susan Sontag ®Òu kh¾c häa çc m«-tÝp quan hÖ nam n÷, t×nh dôc vµ ma tóy, gièng nh trong cÊu tróc cña v¨n xu«i suy ®åi cuèi thÕ kû tríc. Çi míi cña v¨n xu«i v« c¶m lµ ë chç dù c¶m ma qu¸i cña bÖnh AIDS lu«n phñ bãng ®en cña nã lªn çc h×nh tîng. T¸c gi¶ James Annesley trong bµi Suy ®åi vµ nçi lo ©u bÊt æn 97

®· cã nh÷ng ph©n tÝch so s¸nh rÊt thó vÞ vÒ sù kÕ thõa vµ çi míi cña v¨n xu«i v« c¶m so víi v¨n xu«i suy ®åi thÕ kû tríc. T¸c gi¶ ®· xuÊt ph¸t tõ c¬ së kinh tÕ – x· héi ®Ó lý gi¶i nguyªn nh©n xuÊt hiÖn cña hai xu híng nghÖ thuËt thuéc hai thêi ®¹i. Cuèi thÕ kû XIX, ë ph¬ng T©y cã sù chuyÓn biÕn tõ chñ nghÜa t b¶n thÞ trêng sang chñ nghÜa t b¶n ®éc quyÒn, cßn vµo cuèi thÕ kû XX, ®ã lµ sù chuyÓn biÕn tõ chñ nghÜa t b¶n ®éc quyÒn sang chñ nghÜa t b¶n 97 James Annesley. Suy ®åi vµ bÊt æn. Journal of American Studies. No 30, 1996

236

®a quèc gia hoÆc chñ nghÜa t b¶n tiªu dïng. Trong t×nh tr¹ng bÊt æn ®Çy nh÷ng mèi ®e däa vµo cuèi thÕ kû XIX, mét sè nhµ v¨n Ch©u ¢u t×m çch tho¸t ly vµo nghÖ thuËt vµ dïng mü häc suy ®åi lµm tÊm rµo che ch¾n gi÷a hä víi thÕ giíi bªn ngoµi ngµy cµng hçn ®én . Hai t¸c gi¶ tiªu biÓu cho chñ nghÜa suy ®åi trong v¨n häc Ch©u ¢u lµ nhµ th¬ Ph¸p Charles Beaudelaire vµ nhµ v¨n Anh Oscar Wild. Theo Walter Benjamin, Beaudelaire ®· sö dông phong çch tr÷ t×nh ®Ó quay trë l¹i víi “h×nh thøc tiÒn t b¶n nghÜa, mét h×nh thøc cã thÓ chèng l¹i sù x©m nhËp cã tÝnh chÊt th¬ng m¹i cña chñ nghÜa t b¶n ë giai ®o¹n cao. Phong çch tÕ nhÞ cña Oscar Wild trong tiÓu thuyÕt Bøc tranh cña Dorian Gray còng xuÊt ph¸t tõ ý ®å b¸c bá çi thÕ giíi ®ª tiÖn cña th¬ng m¹i.”98 . Cßn ë mét mét sè t¸c phÈm cña v¨n xu«i v« c¶m, trong t×nh huèng ®îc miªu t¶, kho¸i c¶m nhôc dôc vµ c¶m gi¸c bÞ th¬ng phÈm ho¸ ®· hoµ quyÖn vµo nhau ®Õn møc kh«ng thÓ t¸ch ra ®îc. Bëi v× trong çi x· héi cña chñ nghÜa t b¶n tiªu dïng, ngay c¶ t×nh c¶m vµ mäi c¶m gi¸c cña con ngêi còng bÞ th¬ng phÈm ho¸. Ch¼ng h¹n trong truyÖn ng¾n Nh÷ng c« g¸i t¬i m¸t (1994), Evelyn Lau ®· miªu t¶ c¶nh tîng ë mét nhµ ®iÕm víi ngßi bót kh¸ch quan ®Õn møc l¹nh lïng. Nh©n vËt chÝnh vµ còng lµ ngêi kÓ chuyÖn thuËt l¹i kho¶nh kh¾c c« nhËn mét mòi tiªm heroin vµo çnh tay m×nh: '”T«i nhanh chãng tùa lng vµo ghÕ ®Öm, tËn hëng çi c¶m gi¸c nhoi nhãi buèt l¹nh trong cæ häng, nã gièng nh ch¹m vµo b¹c vµ ®ång hoÆc mét thø kim lo¹i nµo ®ã. Råi çi c¶m gi¸c lÊp l¸nh nh b¹c Êy ch¹y däc theo g¸y vµ vai t«i vµ ®Õn s¸ng h«m sau th× nã ®au buèt.''99

98 DÉn l¹i cña J. Annesley nh trªn.

99 Richard Ruland &Malcolm Bradbury. S ® d. Viking Penguin 1991, Tr. 386.

237

V¨n tù sù b×nh th¶n kh¾c häa mét thÕ giíi bÞ chi phèi bëi nh÷ng quan hÖ th¬ng m¹i , mét thÕ giíi mµ trong ®ã tiÒn kiÕm ®îc b»ng th©n x¸c ®· bÞ th¬ng phÈm ho¸ l¹i ®em dïng ®Ó mua nh÷ng c¶m gi¸c còng bÞ th¬ng phÈm ho¸ mét çch triÖt ®Ó . Qu¶ lµ con ngêi trong x· héi t b¶n ®· bÞ nhÊn ch×m díi ¸p lùc cña chñ nghÜa tiªu dïng. Çc tiÓu thuyÕt cña nhµ v¨n Dennis Cooper thêng thÓ hiÖn ®Ò tµi vÒ ®¸m trÎ vÞ thµnh niªn bÞ nhiÔm c¨n bÖnh ®ång tÝnh luyÕn ¸i ë California. TiÓu thuyÕt H·y thö xem (1994) cña «ng còng miªu t¶ mét thÕ giíi mµ trong ®ã hÇu nh mçi mét m¾t xÝch trong mèi quan hÖ gi÷a ngêi vµ ngêi, kÓ c¶ thêi gian còng ®Òu trë thµnh th¬ng phÈm. Trong mét c¶nh lµm t×nh cña bän thiÕu niªn, mét nh©n vËt ®Ò nghÞ: “..mét ¸p-phe ®¬n gi¶n th«i mµ .. cËu sÏ ®îc tr¶ c«ng. Çi th©n x¸c cña cËu ®· ®em l¹i cho t«i mét thêi gian thó vÞ .. CËu ®õng nh×n t«i nh thÕ ..Cø coi t«i kh«ng cã mÆt ë ®©y ..'' Trong xu híng v¨n xu«i v« c¶m, t¸c phÈm cña çc nhµ v¨n Donna Tartt, Bret Eastern vµ Douglas Coupland v.v. chiÕm ®îc mét sè kh¸ ®«ng ngêi ®äc ë Mü. Ng«n ng÷ cña hä mang giäng ®iÖu kh¸ch quan, ung dung, b×nh th¶n vµ l¹nh lïng, kh«ng tr÷ t×nh còng kh«ng hµi híc, nhng l¹i miªu t¶ mét thùc t¹i ghª tëm, tµn nhÉn, kh«ng chót t×nh ngêi. Song

chÝnh phong çch kh¸ch quan vµ tØnh t¸o Êy l¹i gîi nªn trong t©m trÝ ngêi ®äc nçi lo buån, ghª rîn vµ nhøc nhèi kh«ng ngu«i. Bëi lÏ ®ã, giíi phª b×nh Mü cho r»ng v¨n xu«i v« c¶m víi lo ©u cuèi thÕ kû chÝnh lµ mét sù c¶nh b¸o nghiªm träng vÒ hiÓm häa ®· vµ ®ang b¸m riÕt ngay trong cuéc sèng thêng ngµy cña nh©n lo¹i . Cã thÓ thÊy râ quan ®iÓm nghÖ thuËt cña çc nhµ v¨n thuéc xu híng nãi trªn rÊt kh¸c, thËm chÝ ®èi nghÞch víi chñ nghÜa hiÖn thùc thÕ kû XIX vµ ®Çu thÕ kû XX. Trong xu híng chñ nghÜa hiÖn thùc

238

tríc ®©y, h×nh tîng con ngêi nhá bÐ thêng lµ n¹n nh©n cña x· héi t b¶n bÊt c«ng vµ tµn ¸c, nhng hÇu hÕt ®ã vÉn lµ nh÷ng con ngêi næi lo¹n vµ ph¶n kh¸ng, kh«ng cam chÞu vµ cói ®Çu tríc hoµn c¶nh kh¾c nghiÖt vµ oan tr¸i. V× vËy , giíi phª b×nh thêng gäi hä lµ nh©n vËt tÝch cùc. HiÓn nhiªn lµ trong çc xu híng nghÖ thuËt tiÒn phong kÓ trªn, ta thÊy hoµn toµn v¾ng bãng nh÷ng nh©n vËt tÝch cùc vµ còng v× vËy bÇu kh«ng khÝ ¶m ®¹m, bi quan thêng bao trïm lªn th©n phËn bÊt h¹nh, ®¾ng cay cña con ngêi hoÆc nh÷ng ®iÒm b¸o vÒ t¬ng lai vµ sù sôp ®æ lu«n lu«n tµng Èn phÝa sau nh÷ng dßng ch÷ . Song trong v¨n xu«i Mü thêi kú míi, chñ nghÜa hiÖn thùc kh«ng ph¶i ®· chÕt, ngîc l¹i nã vÉn ®îc kÕ thõa, ph¸t triÓn vµ ®æi míi víi nh÷ng ph¸t hiÖn tµi t×nh cña nhiÒu thÕ hÖ nhµ v¨n . Ngay tõ thËp kû 20 cña thÕ kû XX cho ®Õn nh÷ng n¨m gÇn ®©y, nhiÒu tªn tuæi næi tiÕng theo xu híng chñ nghÜa hiÖn thùc vÉn liªn tôc s¸ng t¹o nªn nh÷ng kiÖt t¸c trong v¨n häc Mü vµ thÕ giíi. Tríc thËp kû 60, nÕu mét trong nh÷ng c©y ®¹i thô cña v¨n häc Mü, William Faulkner theo xu híng chñ nghÜa hiÖn ®¹i vµ giµnh ®îc gi¶i thëng Nobel, th× nh÷ng c©y ®¹i thô cña chñ nghÜa hiÖn thùc nh John Steinbeck vµ Saul Bellow còng gãp phÇn t¨ng thªm thanh danh vµ vinh dù quèc tÕ cña gi¶i thëng nµy. Tõ thËp kû 80 “nhiÒu nhµ v¨n nh Saul Bellow vµ Joyce Carol Oates ®Òu chèng l¹i xu híng chØ ®i vµo “nh÷ng ph¸t hiÖn thÈm mü thuÇn tuý” vµ “thiªn vÒ sù b¸c bá chøc n¨ng nh©n v¨n cña tiÓu thuyÕt råi tõ ®ã lo¹i bá kh¶ n¨ng kh¾c häa tÝnh hiÖn thùc cña hµnh ®éng trong mét thÕ giíi cã thÓ nhËn thøc ®îc.” 100

Nh vËy, sù tiÕp tôc ph¸t triÓn vµ ®èi míi cña chñ nghÜa hiÖn thùc trong v¨n häc Mü lµ mét ®iÒu hiÓn nhiªn vµ ®· ®îc chÝnh çc nhµ v¨n vµ giíi phª b×nh Mü thõa nhËn. Trong v¨n häc Mü tõ thËp kû 60 cho ®Õn nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû, nhiÒu t¸c gi¶ thuéc çc xu híng çch t©n chñ nghÜa hiÖn ®¹i vµ hËu 100 ViÖn Th«ng Tin Khoa Häc X· Héi, Hµ Néi, 1997, Tr. 115

239

hiÖn ®¹i nh Saul Bellow, Norman Mailer, John Updike, 2 nhµ v¨n n÷ da ®en Alice Walker vµ Toni Morrison, Jerome Salinger, James Baldwin, Richard Wright, Russell Banks, n÷ v¨n sÜ Joyce Oates .v.v.. (trong sè nµy cã Saul Bellow vµ Toni Morrison ®îc gi¶i thëng Nobel) víi nh÷ng s¸ng t¹o kh¸c nhau ®Òu võa tiÕp thu truyÒn thèng chñ nghÜa hiÖn thùc, l¹i võa t¹o ra nh÷ng ®æi míi nghÖ thuËt t¸o b¹o, míi l¹ vµ khiÕn cho v¨n xu«i Mü c¶ vÒ thi ph¸p, kü x¶o vµ thÓ lo¹i ®Òu cã nhiÒu çi míi rÊt kh¸c víi chñ nghÜa hiÖn thùc thÕ kû XIX vµ c¶ ®Çu thÕ kû XX. NghÖ thuËt çch t©n cña çc nhµ v¨n nµy cã c«ng gi¶i phÉu mét çch tinh vi th©n phËn con ngêi trong m«i trêng x· héi tuy ph¸t triÓn víi nhÞp ®iÖu siªu tèc nhng l¹i chøa chÊt trong b¶n th©n t×nh tr¹ng bÊt æn ®Çy lo ©u. Nh©n vËt trong çc tiªu thuyÕt cña J . Baldwin vµ R. Banks lµ nh÷ng con ngêi ®Çy nghÞ lùc, nhng lu«n sèng vËt v· gi÷a giÊc m¬ níc Mü vµ c¬n ¸c méng cña ®au th¬ng vµ sôp ®æ. Nh÷ng çch t©n cña John Updike ®îc thÓ hiÖn trong tiÓu thuyÕt bé tø mµ cø mçi bíc ngoÆt cña mét thËp kû, «ng l¹i cho ra ®êi mét tËp. §ã lµ bé tiÓu thuyÕt kh¸i qu¸t réng lín vµ ph©n tÝch tinh tÕ sè phËn vµ t©m tr¹ng cña nh÷ng ngêi Mü thuéc tÇng líp trung lu lu«n t×m kiÕm c¬ héi ngoi lªn trong mét x· héi mµ mäi ngêi, mäi thÕ lùc giµnh giËt vµ c¹nh tranh nhau ®Ó tån t¹i: Con thá bá ch¹y (1960), Con thá trë vÒ (1971), Con thá phÊt lªn (1981), Con thá trÇm tÜnh (1990). Sè phËn cña nh÷ng con ngêi b×nh thêng ®îc miªu t¶ trªn bèi c¶nh cña nh÷ng sù kiÖn x· héi – chÝnh trÞ cña níc Mü tr¶i qua mÊy thËp kû: n¹n thÊt nghiÖp, n¹n l¹m ph¸t, cuéc khñng ho¶ng n¨ng lîng, nh÷ng cuéc tranh chÊp quyÒn lùc, th¶m ho¹ do nhµ m¸y ®iÖn nguyªn tö g©y ra.. Nh©n vËt chÝnh, Harold Angstrom vèn lµ cËu häc sinh vµ lµ vËn ®éng viªn thÓ thao xuÊt s¾c cña trêng trung häc. Çi biÖt hiÖu Con thá cña nh©n vËt thÓ hiÖn s¾c th¸i ch©m biÕm cña tiÓu thuyÕt. Harold lµ mét chµng trai th«ng minh, hiÒn lµnh, Êp ñ trong

240

lßng nhiÒu m¬ íc ®Ñp ®Ï, nhng tõ khi trëng thµnh vµ cã gia ®×nh riªng, mäi ¸p lùc vµ sù dån nÐn cña mét hoµn c¶nh ®Çy th¸ch thøc ®· khiÕn chµng c¶m thÊy cuéc sèng lu«n bÞ th«i thóc bëi nhu cÇu ph¶i kiÕm tiÒn, ph¶i tranh chÊp, luån l¸ch ®Ó ngoi lªn, chµ ®¹p lªn c¶ quan hÖ gia ®×nh truyÒn thèng. Ch¸n chêng vµ mÖt mái, Con thá ph¶i bá vî, bá con mµ cao ch¹y xa bay. Nhng ch¹y ®i ®©u còng vÉn kh«ng døt bá ®îc mÆc c¶m yÕu kÐm vÒ ®Þa vÞ vµ tiÒn tµi, thÕ lµ chµng ®µnh trë vÒ hoµ gi¶i víi gia ®×nh. Råi ch¹y chät, bon chen m·i, Con thá còng lÊy ®îc con g¸i «ng chñ xe h¬i NhËt B¶n vµ trë nªn giÇu cã. Song sù giÇu sang víi lèi sèng xa hoa, tr¸c t¸ng l¹i chÝnh lµ çi n«i s¶n sinh ra nh÷ng c¬n ¸c méng. BÞ cuèn hót vµo nh÷ng cuéc truy hoan th©u ®ªm suèt s¸ng, cuèi cïng Con thá ®· bÞ m¾c bÖnh ®am mª t×nh dôc vµ kÕt liÔu cuéc ®êi khi cha ®Õn tuæi 60. Dùa vµo t¸c phÈm lín nµy, mét nhµ phª b×nh Mü gäi John Updike lµ “nhµ hiÖn thùc thÝ nghiÖm, nhµ giÔu cît nh¹i ®êi kiÖt xuÊt”101. C¶m quan giÔu cît vµ ch©m biÕm ®Æc biÖt næi bËt trong çc t¸c phÈm ph¬i trÇn vµ gi¶i phÉu chñ nghÜa t b¶n tiªu dïng vµ Saul Bellow lµ mét trong nh÷ng nhµ ch©m biÕm lçi l¹c nhÊt trong xu h-íng nghÖ thuËt nµy. ¤ng võa lµ gi¸o s ë mét sè trêng ®¹i häc l¹i võa s¸ng t¸c v¨n häc. Çc truyÖn ng¾n vµ tiÓu thuyÕt cña «ng xuÊt hiÖn vµo gi÷a thËp kû 40 råi ®Õn cuèi thËp kû 50, th× theo nhµ nghiªn cøu Robert R. Dutton, trong giíi phª b×nh “®· cã mét nhËn ®Þnh nhÊt trÝ cho r»ng çc tiÓu thuyÕt cña Bellow lµ nh÷ng t¸c phÈm xuÊt s¾c nhÊt tiªu biÓu cho tiÓu thuyÕt Mü ®¬ng ®¹i.”102 Suèt tõ thêi gian ®ã cho ®Õn thËp kû 80, çc tiÓu thuyÕt Henderson- «ng vua cña nh÷ng trËn ma, Herzog, Hµnh tinh cña ngµi Sammler, TÆng phÈm cña Humbold, Th¸ng 12 cña chñ nhiÖm Khoa cïng víi çc tËp truyÖn ng¾n, håi ký vµ ký sù cña «ng lu«n lu«n ®îc b¹n ®äc vµ giíi

101 Richard Ruland & Malcolm Bradbury. S ® d. Tr. 384 102Robert Dutton. Saul Bellow. NXB Twayne Boston, 1982. Tr. 7

241

phª b×nh ®ãn nhËn mét çch nhiÖt t×nh . N¨m 1976 «ng ®îc tÆng gi¶i thëng Nobel. ¤ng ®îc coi lµ nhµ v¨n tiÕp thu vµ ph¸t triÓn truyÒn thèng cña Hemingway trong nghÖ thuËt x©y dùng nh÷ng nh©n vËt mÆc dï thêng cã sè phËn c« ®¬n, bÊt h¹nh, nhng ®Çy lßng vÞ tha, nh©n hËu, cã ý chÝ ngoan cêng vµ dòng c¶m trong cuéc ®¬ng ®Çu víi mäi gian nan cña cuéc ®êi. Çc nh©n vËt cña Saul Bellow cã thÓ s¸nh víi çc h×nh tîng cao ®Ñp cña L.Tonstoi vµ vît xa nhiÒu nh©n vËt cña çc nhµ v¨n ph¬ng T©y thÕ kû XIX vµ ®Çu thÕ kû XX. Bellow còng tõng nãi ®Õn kh¸t väng cña m×nh muèn s¸ng t¹o nªn nh÷ng nh©n vËt cã “sù tiÒm Èn cña mét thiªn sø” trong b¶n th©n mçi ngêi. ¤ng nãi ®ã lµ mét “sø m¹ng cao quý” v× con ngêi Ýt nhÊt còng cã mét søc m¹nh ®Ó “kh¾c phôc sù xÊu xa ®ª tiÖn” vµ “hoµn thiÖn cuéc sèng cña chÝnh m×nh.”103 Bellow tuy cã tiÕp thu ¶nh hëng cña Hemingway, nhng vÒ phong çch, thi ph¸p vµ kü x¶o , th× l¹i cã nh÷ng s¸ng t¹o ®éc ®¸o rÊt kh¸c víi bËc tiÒn bèi cña m×nh §Æc ®iÓm chñ ®¹o cña thi ph¸p Hemingway lµ s¸ng t¹o nªn xung ®ét trªn qui m« to lín, trong ®ã con ngêi ph¶i ®¬ng ®Çu víi hoµn c¶nh khèc liÖt, bÊt h¹nh vµ thï ®Þch vµ buéc ph¶i lùa chän: sèng hay chÕt, ®øng th¼ng hiªn ngang hay nhÉn nhôc qui hµng. Trong khi ®ã, çc s¸ng t¸c cña Bellow ph¶n ¸nh thêi kú míi mµ nh÷ng m©u thuÉn trong x· héi Mü ®· trë nªn phøc t¹p h¬n nhiÒu, nªn ®Æc ®iÓm vÒ thi ph¸p vµ kü x¶o cña Bellow lµ ®Æt nh©n vËt vµo trung t©m cña mäi mèi xung ®ét - kh«ng ph¶i lµ xung ®ét to lín mµ lµ xung ®ét trong ®êi th-êng, xung ®ét to¶ lan vµo mäi ngãc ng¸ch s©u kÝn cña cuéc sèng lu«n ph¶i bon chen, giµnh giËt ®Ó tån t¹i.

Trong truyÖn võa H·y n¾m lÊy thêi gian (Seize the Day - xuÊt b¶n n¨m 1957), Bellow còng thÓ hiÖn nh÷ng t×nh huèng cùc h¹n kiÓu Hemingway. ë ®©y nh©n vËt Wilhelme, g· ®µn «ng 43 tuæi, sèng ngay th¼ng, lµm viÖc ch¨m chØ, n¨ng ®éng, nhng l¹i sa vµo 103 Nh trªn. Tr. 5

242

hµng lo¹t t×nh huèng trí trªu, nùc cêi mµ kh«ng sao gì ra ®îc. Anh ta vèn kh«ng cã n¨ng khiÕu nghÖ thuËt, nhng l¹i nghe mét ngêi b¹n xui d¹i, lao vµo Hollywood dù cuéc thi tuyÓn lµm diÔn viªn ®iÖn ¶nh. Sau ®ã v× kh«ng cã nghÒ chuyªn m«n, anh ph¶i lµm nh©n viªn ë mét C«ng ty víi ®ång l¬ng xoµng xÜnh. Còng do b¶n tÝnh do dù, kh«ng quyÕt ®o¸n, anh ®· miÔn cìng cíi Margaret, råi sau khi cã 2 con, th× hä kh«ng thÓ chung sèng víi nhau ®îc n÷a. Nhng Margaret ®©u cã bu«ng tha cho anh, c« cè t×nh hµnh h¹ anh b»ng çch tr× ho·n vô ly dÞ vµ lu«n thóc Ðp anh ph¶i göi tiÒn nµo lµ lÊy cí ®Ó nu«i con, nµo lµ ®Ó chi phÝ cho c« häc lÊy b»ng TiÕn sü. TiÒn göi h¬i chËm lµ ngay lËp tøc c« gäi ®iÖn thóc giôc. Margaret l¹i cßn xói bÈy ®Ó 2 ®øa con tá râ ¸c c¶m ®èi víi bè nã. Wilhelme muèn cíi mét c« g¸i, nhng c« nµy kh«ng ®ñ kiªn nhÉn ®Ó chê ®îi anh lµm xong thñ tôc ly dÞ. Trong tói chØ cßn mét ngh×n ®« la ®Ó chi dïng, anh l¹i nghe l·o Adler rñ rª, ®a tÊt c¶ tiÒn cho l·o ®Ó mua phiÕu chøng kho¸n vµ hoµn toµn bÞ ph¸ s¶n. Kh«ng cã nhµ, anh ph¶i ë trong mét kh¸ch s¹n rÎ tiÒn, tiÒn thuª nhµ chång chÊt tõ l©u mµ kh«ng tr¶ ®îc vµ cã nguy c¬ bÞ ®a ra toµ truy tè. Anh chØ cßn çch ®Õn xin tiÒn cña «ng bè lµ b¸c sÜ ®· vÒ hu. Nhng «ng giµ keo kiÖt tuyªn bè kh«ng thÓ cho anh mét xu nµo. "T«i kh«ng thÓ cho anh mét xu nµo. T«i kh«ng muèn câng bÊt cø ai trªn lng m×nh, anh ®i ®i! Mµ nµy Wilky, t«i còng khuyªn anh nh vËy. Kh«ng nªn câng ai trªn lng m×nh, chØ cÇn gi÷ cÈn thËn ®ång tiÒn cña m×nh. Gi÷ g×n mµ h-ëng thô cho chÝnh m×nh".104 Mçi t×nh huèng ®Òu gièng nh mét çi bÉy mµ anh ®· bÞ sa ch©n vµo vµ kh«ng sao rót ch©n ra næi. T×nh huèng nä tiÕp t×nh huèng kia liªn tôc cuèn hót anh vµo mét c¬n lèc, khiÕn anh cho¸ng v¸ng vµ nghÑt thë. Nh÷ng t×nh huèng cã vÎ hµi híc, gîi nªn tiÕng cêi, nhng cêi ra níc m¾t. §©y qu¶ lµ tÊn bi hµi kÞch vÒ t×nh tr¹ng biÖt lËp cña con ngêi trong mét thÕ giíi vô lîi, kh«ng chót ®ång c¶m, kh«ng 104 Saul Bellow. Seize the Day. Popular Library. N .Y, 1956. Tr. 52

243

cã bÊt cø ai mñi lßng vµ xãt th¬ng tríc t×nh c¶nh bÊt h¹nh cña ngêi kh¸c. Thiªn truyÖn kÕt thóc ë c¶nh Wilhelme tuyÖt väng, bµng hoµng, lang thang gi÷a ®êng phè vµ bÊt gi¸c thÊy m×nh ë gi÷a mét ®¸m tang vµ ®øng ngay c¹nh mét chiÕc quan tµi. Bçng dng anh nh×n vµo khu«n mÆt ngêi chÕt vµ khãc nh ma nh giã. Ph¶i ch¨ng anh th¬ng xãt ngêi ®· chÕt kia hay th¬ng xãt cho th©n phËn cña chÝnh m×nh? ë ®©y chÊt hµi vµ chÊt bi ®· hoµ quyÖn vµo nhau, gièng nh nh÷ng t×nh huèng ®îc t¹o nªn bëi nh÷ng bËc thÇy cña nghÖ thuËt tiÓu thuyÕt. Nhng s¸ng t¹o tµi t×nh cña nhµ v¨n Bellow lµ ë chç t×nh huèng kÕt thóc t¸c phÈm ë ®©y còng lµ t×nh huèng cã tÝnh tîng trng vÒ sù cøu rçi vµ gi¶i tho¸t cña t©m hån. "TiÕng nh¹c tang lÔ vang lõng nh luång sãng ®¹i d¬ng trµn ®Çy, µo ¹t thèc vµo tai anh. Luång sãng trµn vµo çi n¬i anh ®ang tró Èn ë gi÷a ®¸m ngêi vµ nh÷ng dßng níc m¾t tu«n trµn tho¶ thÝch. Anh nghe sãng nh¹c tang vµ ch×m s©u m·i xuèng, (s©u h¬n c¶ nçi buån trong lßng) vµ nhÊn ch×m trong tiÕng nøc në vµ tiÕng khãc víi sù tu«n trµo thanh tho¸t ®Õn hÕt møc cña nhÞp ®Ëp tr¸i tim."105 Nh©n vËt qu¶ lµ tù nhÊn ch×m trong biÓn c¶ cña nh÷ng dßng n-íc m¾t ®au th¬ng, chØ trong çi thÕ giíi kÒ bªn çi chÕt dêng nh anh míi t×m ®îc niÒm ®ång c¶m vµ an ñi thùc sù. Níc m¾t ®au th-¬ng còng lµ níc th¸nh trong lÔ röa téi. Sau sù tÈy röa vµ thanh läc ë ®©y h¼n lµ nh©n vËt sÏ t×m ®îc cho m×nh sù gi¶i tho¸t vµ tù do ®Ó b¾t ®Çu mét cuéc sèng míi. C¶nh kÕt thóc chøa ®Çy ý t¹i ng«n ngo¹i khiÕn cho ngêi ®äc tin ë sù gi¶i tho¸t cña nh©n vËt, bëi v× tuy anh tr¶i qua bao nçi ®¾ng cay vµ thÊt väng, nhng kh«ng hÒ ®¸nh mÊt chÝnh m×nh. NÕu trong nhiÒu t¸c phÈm cña m×nh, Bellow khÐo kÕt hîp ch©m biÕm víi tÝnh bi kÞch trong hµng chuçi t×nh huèng mãc nèi víi nhau thµnh mét guång m¸y khæng lå l¹nh lïng, phi nh©n tÝnh, th× trong tiÓu thuyÕt Thiªn ®êng cña Toni Morrison, 2 yÕu tè nµy ngÇm s©u 105 Nh trªn

244

trong cÊu tróc nghÖ thuËt cña t¸c phÈm. §©y còng lµ mét t¸c phÈm mÉu mùc cña nghÖ thuËt c¸ch t©n. Nh÷ng l¸t c¾t miªu t¶ cuéc sèng thêng ngµy cña nh÷ng ngêi Mü da ®en ®îc ghÐp víi nhau thµnh nh÷ng bøc tranh ch©n thùc chøa chan c¶m xóc tr÷ t×nh, nh-ng Èn chøa ®»ng sau nh÷ng bøc tranh ®ã l¹i lµ c¸i bãng ®en ghª rîn cña ¸c méng vµ b¹o lùc.

Nhµ phª b×nh Paul Gray viÕt : "Ch¾c ch¾n r»ng nh÷ng ai quan t©m tíi tiÓu thuyÕt ®¬ng ®¹i ®Òu ®ang nãi vÒ Thiªn ®êng vµ kh«ng ph¶i chØ v× sù næi tiÕng cña t¸c gi¶. §äc cuèn tiÓu thuyÕt ngay tøc th× ta bÞ cuèn hót vµo mét thÕ giíi say ®¾m, gay g¾t vµ ®«i khi c¶m nhËn søc nÆng cña b¹o lùc vµ ph¶i ®èi diÖn víi nh÷ng vÊn ®Ò còng cæ xa nh b¶n th©n nÒn v¨n minh cña nh©n lo¹i"106 Tríc t¸c phÈm nµy, tõ n¨m 1970 ®Õn n¨m 1992, Toni Morrison ®· cho xuÊt b¶n 6 cuèn tiÓu thuyÕt : Con m¾t biÕc xanh, Sula, Bµi ca cña Solomon, Tar Baby, Ngêi yªu dÊu, Nh¹c Jazz. N¨m 1993 bµ ®îc tÆng gi¶i thëng Nobel.

Thiªn ®êng tiÕp tôc chñ ®Ò vÒ sè phËn nh÷ng con ngêi ®ang trªn ®êng ®i t×m kiÕm giÊc m¬ ®Ñp ë xø së Hoa Kú, giÊc m¬ Êy tëng nh ®· ®îc thùc hiÖn, nhng thùc ra chØ lµ mét ¶o tëng xuÊt hiÖn gi÷a mét thÕ giíi ®Çy rÉy nh÷ng bÊt c«ng, nh÷ng ®Þnh kiÕn gi¶ dèi, nh÷ng cuång väng vµ b¹o lùc. Hµnh ®éng cña tiÓu thuyÕt b¾t ®Çu tõ mét c¶nh tµn ¸c víi c©u v¨n më ®Çu "Tríc tiªn chóng b¾n vµo mét c« g¸i da tr¾ng", sau ®ã quay ngîc trë l¹i mét tr¨m n¨m tríc råi liªn tôc chuyÓn ®éng ngîc xu«i theo chiÒu thêi gian tõ sau néi chiÕn ®Õn thêi kú bïng næ cña phong trµo chèng ph©n biÖt chñng téc. §Æt vµo trung t©m cña hoµn c¶nh lÞch sö tr¶i réng qua bao n¨m th¸ng lµ c©u chuyÖn cña 9 gia ®×nh da ®en võa tho¸t ¸ch n« lÖ sau cuéc néi chiÕn, rêi miÒn nam ®i vÒ phÝa t©y. Hä muèn nhËp c vµo mét thÞ trÊn do nh÷ng ngêi da ®en kh¸c x©y dùng nªn, nhng hä ®· bÞ cù tuyÖt. Sau ®ã hä ®Þnh b¾t rÔ ë mét 106 T¹p chÝ Time. th¸ng 1, 1998

245

çi lµng nhá, nhng n¬i Êy vÉn kh«ng ®¸p øng ®îc mong íc cña hä. Hä l¹i tiÕp tôc ®i vµ cuèi cïng ®Õn mét n¬i thuéc bang Oklahoma, x©y dùng nªn mét thÞ trÊn vµ ®Æt tªn lµ Ruby. ë ®©y nh÷ng ngêi ®µn «ng vµ ®µn bµ cã tÝnh çch cøng r¾n nhng suy nghÜ n«ng c¹n. Hä ®· t¹o nªn mét céng ®ång nhá hÑp, thuÇn khiÕt vÒ chñng téc vµ lo¹i bá nh÷ng ¶nh hëng tõ bªn ngoµi. Nhng hä kh«ng ngê r»ng ë gÇn ®Êy l¹i cã mét nhµ tu n÷ mµ vÒ sau hä thÊy lµ rÊt nguy h¹i cho thÕ giíi cña hä. §ã lµ mét ng«i nhµ b»ng ®¸ ë gi÷a mét khu vên mµ xung quanh lµ ®ång lóa mªnh m«ng. Trong nhµ tu nµy, lóc ®Çu çc bµ x¬ d¹y dç cho nh÷ng c« g¸i ngêi da ®á, nhng råi nã trë thµnh n¬i tró ngô cña nh÷ng ngêi phô n÷ bÞ gia ®×nh hoÆc ngêi yªu ngîc ®·i hoÆc kh«ng chÞu næi hoµn c¶nh x· héi bÊt c«ng vµ oan tr¸i. ë ®©y, chÞ Connie tõ mét qu¸ khø bÊt h¹nh vµ cay ®¾ng ®· rÌn luyÖn cho m×nh mét n¨ng lùc thÇn bÝ lµ biÕt hµn g¾n nh÷ng vÕt th¬ng lßng b»ng sù tÜnh lÆng vµ trÇm t. Díi sù dÉn d¾t cña Connie, nh÷ng ngêi phô n÷ kh¸c nh Mavis, Gigi, Seneca, Pallas ®Òu c¶m thÊy ®îc an ñi vµ yªn th©n trong çi thÕ giíi nhá bÐ mµ hä tin tëng lµ mét thiªn ®êng n¬i trÇn thÕ. Sù hiÖn diÖn cña çi thÕ giíi thÇn bÝ nµy lµ mét sù th¸ch thøc ®èi víi nh÷ng ngêi ®µn «ng l·nh ®¹o thÞ trÊn Rubi. Lóc ®Çu do tß mß, nh÷ng ngêi ®µn «ng ®Õn ®iÒu tra vµ th¨m dß çch sèng cña nh÷ng ngêi ®µn bµ, råi sau ®ã hä ®i tíi kÕt luËn r»ng çch sèng thÇn bÝ vµ xa l¹ kia l¹i che giÊu bªn trong nã mÇm mèng cña çi ¸c vµ thÕ lµ hä mang vò khÝ tÊn c«ng vµo ng«i nhµ ®¸ vµ xua ®uæi nh÷ng ngêi ®µn bµ ra khái çi n¬i tró Èn tëng nh rÊt an toµn vµ kh«ng tho¸ng bîn nçi lo ©u trÇn thÕ.

§Æc s¾c cña nghÖ thuËt Morrison lµ ë sù kÕt hîp gi÷a tÝnh ph©n tÝch vµ tÝnh tæng hîp. Nh÷ng c¶nh gièng nh nh÷ng khu«n h×nh ®iÖn ¶nh bÞ x¸o trén vÒ thêi gian ®· kh¾c ho¹ sè phËn nh÷ng con ngêi b×nh thêng trªn bèi c¶nh lÞch sö réng lín. §ång thêi víi nghÖ thuËt t¹o dùng nªn sù ®èi lËp kh«ng khoan nhîng gi÷a hai thÕ giíi nhá bÐ vµ ®Òu tù ngé nhËn m×nh lµ thiªn ®êng, bót ph¸p

246

mang tÝnh triÕt lý th©m trÇm vµ chÊt ch©m biÕm s¾c bÐn ®· ®Æt ngêi ®äc vµo çi thÕ ®èi diÖn víi nh÷ng m©u thuÉn nhøc nhèi trong x· héi Mü ngµy nay.

Çc t¸c phÈm thuéc çc xu híng vµ trµo lu nghÖ thuËt kh¸c nhau trong v¨n xu«i Mü ®· lµm cho ®êi sèng v¨n ho¸ vµ tinh thÇn cña xø së nµy thªm phong phó vµ s«i ®éng, ®ång thêi còng trë thµnh nh÷ng tµi liÖu sinh ®éng vµ bæ Ých ®èi víi viÖc t×m hiÓu con ngêi Mü cïng mäi vÊn ®Ò vÒ ®¹o ®øc, x· héi vµ lèi sèng trong lÞch sö vµ ph¸t triÓn ®Çy phøc t¹p cña xø së Hoa Kú.

ch¬ng 10

Nhµ v¨n John Updike (1932 – 2009)

247

John Updike lµ mét trong nh÷ng nhµ v¨n ®¬ng ®¹i lín nhÊt cña Hoa Kú vµ ®· qua ®êi ®Çu n¨m nay. ¤ng sinh ra vµo n¨m 1932 ë Shillington, bang Pennsylvania vµ lµ ®øa con ®éc nhÊt cña mét gia ®×nh trÝ thøc trung lu. Cha lµ gi¸o viªn to¸n t¹i trêng trung häc phæ th«ng, mÑ lµm nghÒ viÕt v¨n tù do. Chµng sinh viªn Updike khi vµo häc trêng ®¹i häc Harvard, ®· nhËn ®îc häc bæng toµn phÇn. Updike sím cã n¨ng khiÕu v¨n ch-¬ng, nªn anh ®· ®îc bÇu lµm tæng biªn tËp cña tê t¹p chÝ hµi híc Lampoon cña trêng. N¨m 1954, sau khi tèt nghiÖp ®¹i häc, anh sang níc Anh theo häc trêng mü thuËt vµ nghÖ thuËt t¹o h×nh Ruskin ë Oxford. Tõ n¨m 1955, anh viÕt cho t¹p chÝ The New Yorker, lóc ®Çu viÕt phãng sù, vÒ sau ®· thêng xuyªn cho ®¨ng trªn t¹p chÝ nµy truyÖn ng¾n, th¬ vµ b×nh luËn vÒ nhiÒu ®Ò tµi. TÝnh ®Õn nay, nhµ v¨n ®· cho xuÊt b¶n trªn 40 cuèn s¸ch vµ ®îc tÆng nhiÒu gi¶i thëng, nh gi¶i S¸ch Quèc Gia, gi¶i Pulitzer vµ ®îc bÇu lµm viÖn sÜ ViÖn hµn l©m NghÖ ThuËt vµ V¨n Häc Mü. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, tªn tuæi «ng næi tiÕng kh¾p trong vµ ngoµi níc. NhiÒu truyÖn ng¾n cña «ng ®îc chuyÓn thÓ thµnh kÞch T.V, tiÓu thuyÕt Nh÷ng mô phï thuû ë Eastwick ®îc chuyÓn thÓ thµnh bé phim rÊt thµnh c«ng do siªu sao Jack Nicholson s¾m vai chÝnh. T¸c phÈm cña «ng trë thµnh ®Ò tµi cña rÊt nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vµ luËn ¸n tiÕn sÜ.

248

NhiÒu khi «ng ®a nh÷ng kinh ngiÖm vµ nh÷ng nÕm tr¶i trong cuéc ®êi riªng t vµo trong néi dung t¸c phÈm, nhng ®ång thêi l¹i ®¹t tíi sù kh¸i qu¸t mét çch triÕt häc hoµn c¶nh cña níc Mü ®¬ng ®¹i. Trõ mét sè ngo¹i lÖ, tiÓu thuyÕt vµ truyÖn ng¾n cña «ng cã thÓ xÕp thµnh 3 lo¹i lín. Lo¹i thø nhÊt lµ çc t¸c phÈm thêi kú ®Çu vµ hµnh ®éng diÔn ra ë thµnh phè mang tªn Olinger thuéc bang Pennsynvania vµ tiªu biÓu lµ tiÓu thuyÕt Con qu¸i vËt Centaur (The Centaur) (1963). NghÖ thuËt ®éc ®¸o cña t¸c phÈm nµy lµ ë chç ®èi chiÕu song song quan hÖ cha con trong x· héi ®¬ng ®¹i víi huyÒn tho¹i Cæ ®¹i Hy L¹p. Trong lo¹i thø hai tiªu biÓu nhÊt lµ tiÓu thuyÕt bé tø : Thá ¬i, ch¹y ®i (Rabbit, Run - 1960), Con thá trë vÒ (Rabbit Redux - 1971), Con thá phÊt lªn (Rabbit is Rich - 1981), Con thá yªn nghØ (Rabbit At Rest - 1990). Nh©n vËt chÝnh Angstrom, biÖt hiÖu Con Thá lµ con ngêi muèn ®i t×m mét cuéc sèng lý tëng, nhng råi b¶n th©n bÞ cuèn hót vµo nh÷ng lçi lÇm do hoµn c¶nh xui khiÕn mµ kh«ng sao tho¸t ra næi. Lo¹i thø ba mµ tiªu biÓu nhÊt lµ çc tiÓu thuyÕt Nh÷ng cÆp trai g¸i (Couples, 1968), H·y lÊy anh nhÐ (Marry me, 1976) vµ nhiÒu truyÖn ng¾n mµ nh©n vËt chÝnh xuyªn suèt lµ Richard vµ Joan Mapple. Nh÷ng t¸c phÈm nµy kh¾c ho¹ cuéc sèng tinh thÇn vµ ®¹o ®øc ®Çy m©u thuÉn cña çc tÇng líp thîng lu vµ trung lu vïng ngo¹i «, trong ®ã næi bËt lªn m« tip vÒ nh÷ng vô ly dÞ vµ hËu qu¶ cña nã.

249

Chñ ®Ò trung t©m cña “çc s¸ng t¸c cña Updike lµ vÊn ®Ò tr¸ch nhiÖm tinh thÇn vµ téi lçi cña çc ç nh©n kÕt hîp víi sù phª ph¸n mét çch s©u s¾c nh÷ng gi¸ trÞ cña v¨n ho¸ hiÖn ®¹i vµ kh¸t väng kiÓu Donquixot muèn t×m kiÕm l¹i çi qu¸ khø cña níc Mü gi¶n dÞ h¬n vµ tëng nh lµ trong s¸ng h¬n.”107 Lµ mét nhµ v¨n rÊt quan t©m ®Õn vÊn ®Ò ®¹o ®øc, «ng s¸ng t¹o ra kh¸ nhiÒu tÝnh çch ph©n ®«i, lu«n ph©n v©n vµ kh«ng b»ng lßng víi chÝnh m×nh, kh«ng thÓ ®iÒu hoµ gi÷a nh÷ng ®ßi hái cña çi t«i víi qui íc vµ lèi sèng Mü. Ngêi ta lu«n lu«n m¾c sai lÇm trong çc quan hÖ gi÷a cha mÑ víi con çi, gi÷a nh÷ng ngêi yªu vµ çc b¹n bÌ, v× hä kh«ng kiÒm chÒ vµ kh¾c phôc ®îc sù Ých kû vµ dôc väng d©m lo¹n. Còng v× vËy, mét chñ ®Ò bao qu¸t n÷a trong çc s¸ng t¸c cña Updike lµ sù h¹ thÊp vµ xem nhÑ ý thøc v¨n ho¸ vµ sù b¨ng ho¹i vÒ ®¹o ®øc vµ tÝn ngìng. Tuy nhiªn «ng kh«ng ph¶i lµ mét thÇy thuèc chÈn ®o¸n nh÷ng c¨n bÖnh x· héi, mµ tríc hÕt «ng lµ mét nghÖ sÜ. Ngän roi phª ph¸n cña «ng quÊt m¹nh vµo ý thøc vµ t©m linh con ngêi. S¸ng t¸c cña «ng lµm cho ®éc gi¶ day døt, buån phiÒn kh«ng ngu«i tríc thùc tr¹ng tinh thÇn cña x· héi Mü, cña chÝnh gia ®×nh vµ b¶n th©n mçi ngêi. V× vËy ta còng cã thÓ coi nh÷ng t¸c phÈm cña «ng lµ nh÷ng liÒu thuèc “nghÖ thuËt” cã kh¶ n¨ng thøc tØnh l¬ng tri.

107 Heath Anthology of American Literature. Houghton Mifflin Company, Boston – NewYork , 1998 TËp 2, Tr. 2190

250

Vµo thËp kû 60, trªn bèi c¶nh cña sù ph¸t triÓn ®Çy m©u thuÉn, cïng víi sù sôp ®æ vµ nh÷ng chÊn th¬ng vÒ tinh thÇn do chiÕn tranh ViÖt Nam g©y ra, tiÓu thuyÕt cña Updike chuyÓn tõ ®Ò tµi ®êi sèng thêng ngµy trong gia ®×nh sang ®Ò tµi sù trèng rçng trong thÕ giíi tinh thÇn vµ sù truþ l¹c cña con ngêi. Quan hÖ trong gia ®×nh ngµy cµng r¹n nøt. Vµo thËp kû 70, Mét sè t¸c phÈm cña nhµ v¨n tËp trung vµo nh÷ng ®Ò tµi cã ý nghÜa chÝnh trÞ – x· héi. N¨m 1972, «ng ®i th¨m Ch©u Phi vµ ph¸t biÓu, diÔn thuyÕt trong çc trêng ®¹i häc vµ mét sè tæ chøc. KÕt qu¶ cña chuyÕn ®i dÉn tíi sù ra ®êi cña tiÓu thuyÕt Cuéc ®¶o chÝnh (The Coup, 1979). T¸c phÈm miªu t¶ cuéc sèng cña d©n chóng ®Êt níc Ch©u Phi cã nguån lîi dÇu ho¶ phong phó nhng do bÞ çc cêng quèc x©u xÐ ®· trë nªn cïng khæ vµ hçn lo¹n. Nh©n vËt chÝnh cña t¸c phÈm lµ tªn ®¹i t¸ dÉn ®Çu cuéc ®¶o chÝnh vµ thi hµnh chÝnh s¸ch thèng trÞ ®éc tµi. Nhng cuèi cïng h¾n ®· bÞ çc ®èi thñ lËt ®æ, buéc ph¶i ch¹y ra níc ngoµi. Trong lo¹i ®Ò tµi chÝnh trÞ, ngßi bót trµo léng cña t¸c gi¶ tá ra s¾c s¶o, s©u cay. Ngßi bót hiÖn thùc chñ nghÜa cña Updike kh«ng nh÷ng cã së trêng th©m nhËp vµo thÕ giíi t©m linh cña con ngêi mµ cßn lu«n t¹o dùng nh÷ng chi tiÕt thÓ hiÖn sù nh¹y bÐn cña mäi gi¸c quan. ¤ng tù gäi nghÖ thuËt cña m×nh lµ “chñ nghÜa hiÖn thùc trùc gi¸c”. “¤ng kh«ng chØ khiÕn cho ®éc gi¶ nh×n thÊy çi g× , mµ cßn nghe thÊy, nÕm

251

tr¶i vµ ngöi thÊy çi g× - mét kü thuËt mµ cã thÓ «ng ®· häc ®îc tõ James Joyce”108. HiÓn nhiªn lµ nghÖ thuËt v¨n xu«i cña John Updike cã nh÷ng nÐt tiªu biÓu cho nh÷ng çch t©n cña chñ nghÜa hËu hiÖn ®¹i. ThÝ dô nh cã khi «ng khiÕn ®éc gi¶ kh«ng cßn hoµn toµn tin tëng ë lêi kÓ chuyÖn (dï lµ ë ng«i thø nhÊt hay ng«i thø ba), mµ ph¶i tù bæ sung vµo c©u chuyÖn víi suy ®o¸n vµ nhËn xÐt cña chÝnh m×nh vµ «ng còng nhiÒu lÇn lÆp ®i lÆp l¹i m« tip “mÆc kh¶i tËn thÕ”. Nhng ®ång thêi «ng cßn tiÕp thu nh÷ng yÕu tè cña chñ nghÜa hiÖn thùc truyÒn thèng vµ c¶ yÕu tè l·ng m¹n huyÒn ¶o trong v¨n häc Mü, mµ tríc hÕt lµ trong t¸c phÈm cña Hawthorne. ThÝ dô chñ ®Ò cña tiÓu thuyÕt GiÊc m¬ cña Rochet ( Rochet’s dream, 1986) rÊt gÇn víi Ch÷ A mµu ®á cña Hawthorne. Nhng nÕu trong tiÓu thuyÕt cña Hawthorne, m« tÝp ngo¹i t×nh thÓ hiÖn mét t×nh huèng ®iÓn h×nh cña cuéc ®Êu tranh nh»m ph¸ bá xiÒng xÝch cña ý thøc hÖ ®¹o thanh gi¸o, th× trong tiÓu thuyÕt cña Updike, m« tip ngo¹i t×nh vµ sù ®éc lËp vÒ nh©n çch ®-îc t¸c gi¶ t¹o dùng thµnh mét t×nh huèng cã tÝnh th¸ch thøc ®èi víi sù sïng b¸i cña nh©n vËt tríc thÕ giíi cña khoa häc hiÖn ®¹i vµ c«ng nghÖ vi tÝnh. Trong tiÓu thuyÕt Nh÷ng mô phï thuû ë Eeastweek, çc “mô phï thuû” ®· tõng ly dÞ víi gia d×nh ®a ma quØ vÒ hßn ®¶o Rhode vèn ®ang bÞ ®¹o thanh gi¸o khèng chÕ. Trong mét sè t¸c phÈm, nhµ v¨n ®· t¹o nªn bÇu kh«ng khÝ lÞch sö huyÕn ¶o 108 Nh trªn.

252

vµ kú l¹. Phong çch ®éc ®¸o nµy cña Updike ®· chiÕm gi÷ c¶ mét vïng trêi riªng biÖt trong v¨n häc ®¬ng ®¹i Mü. NhiÒu s¸ng t¸c cña Updike võa mang ®Ëm phong çch hËu hiªn ®¹i, võa mang mÇu s¾c truyÒn thèng vµ cæ ®iÓn. Nhµ phª b×nh Charles Thomas Samuel nãi r»ng: “Updike mang l¹i niÒm vui cã tÝnh truyÒn thèng cña tiÓu thuyÕt”109.

Nh÷ng kh¸m ph¸ vÒ thi ph¸p trong TiÓu thuyÕt Con thá phÊt lªn

TiÓu thuyÕt bé tø cña John Updike gåm 4 tËp. TËp 1 lµ Thá ¬i, ch¹y ®i (1960), tËp 2 lµ Con thá trë vÒ (1971), tËp 3 lµ Con thá phÊt lªn (1981) vµ tËp bèn lµ Con thá an nghØ (1990). Bé tiÓu thuyÕt nµy lµ kiÖt t¸c cña nhµ v¨n vµ còng lµ mét kiÖt t¸c cña nÒn v¨n häc Mü. Nh©n vËt trung t©m xuyªn suèt c¶ bé tiÓu thuyÕt ®å sé nµy lµ Harry Angstrom, biÖt hiÖu Con Thá. VÒ lo¹i h×nh nh©n vËt, con thá còng thuéc lo¹i con ngêi mÒm yÕu vèn rÊt phæ biÕn trong v¨n häc ph¬ng t©y thÕ kû XIX. Trong c¶ 4 thêi kú (®îc miªu t¶ trong 4 t¸c phÈm), vÒ mÆt phÈm chÊt vµ tÝnh çch, nh©n vËt Angstrom ®Òu cã mét ®Æc ®iÓm chung lµ lóc nµo còng lo sî buån phiÒn, bëi v× thêi kú nµo «ng còng sa vµo nh÷ng m©u

109 DÉn l¹i trong The Heath Anthology of American Literature. S®d. Tr 2190

253

thuÉn gay g¾t vµ mçi thêi kú ®Òu xuÊt hiÖn nh÷ng m©u thuÉn kh¸c nhau. Tuy nhiªn trong Con thá phÊt lªn, ngoµi nh÷ng m©u thuÉn x· héi vµ gia ®×nh, cßn næi bËt lªn mét m©u thuÉn míi trong cuéc ®êi cña Angstrom - ®ã lµ m©u thuÉn gi÷a «ng vµ con trai cña «ng. T«i chän Con thá phÊt lªn ®Ó ph©n tÝch thi ph¸p cña Updike, v× trong c¶ bé tø th× cuèn s¸ch nµy ®îc giíi phª b×nh Mü khen ngîi nhiÒu nhÊt, ®îc b¹n ®äc ë Mü bµn b¹c nhiÒu nhÊt vµ còng ®îc tÆng nhiÒu gi¶i thëng, nh gi¶i th-ëng cña Giíi Phª B×nh Toµn Quèc, gi¶i thëng Pulitzer. Lý do b¹n ®äc nhiÖt t×nh ®ãn nhËn t¸c phÈm nµy, tríc hÕt lµ v× nh÷ng vÊn ®Ò mµ t¸c gi¶ ®Ò cËp chÝnh lµ nh÷ng vÊn ®Ò thiÕt th©n cña c«ng chóng vµo thêi ®iÓm thËp niªn 80. Cßn giíi phª b×nh Mü th× ®Æc biÖt ca ngîi nh÷ng ph¸t triÓn míi vµ vît tréi cña t¸c gi¶ vÒ mÆt néi dung vµ nghÖ thuËt. Nhµ phª b×nh Thomas Mallon qua viÖc b×nh luËn t¸c phÈm nµy, ca ngîi John Updike “lµ nhµ tiÓu thuyÕt lín nhÊt cña níc Mü hiÖn nay”110. Judice Newman cho r»ng: MÆc dï trong t¸c phÈm ®Çy rÉy nh÷ng chuyÖn ghª gím, lu«n lu«n gîi tíi sù ph¹m téi tõ thuë s¬ khai cña loµi ngêi, nhng vÉn béc lé râ nh÷ng dÊu hiÖu cña chñ nghÜa nh©n ®¹o.111 NhiÒu ngêi kh¼ng ®Þnh t¸c phÈm næi bËt ë ®Æc s¾c hµi híc. Paul Gray cho r»ng ®©y lµ “mét t¸c phÈm hµi

110 Thomas Mallon. “Rabbit, Jog” National Review . November 13 , 1981111 Judice Newman. John Updike. NXB St. Martin. N.Y , 1988. Tr. 70

254

híc chua cay” mµ Updike ®· s¸ng t¸c trong thêi kú t¸c gi¶ tù tin vµo kh¶ n¨ng s¸ng t¹o cña m×nh nhÊt.112

Nhng dùa vµo çc t×nh tiÕt thÓ hiÖn nh÷ng m©u thuÉn gi»ng xÐ trong sè phËn cña nh©n vËt Harry vµ mèi quan hÖ phøc t¹p gi÷a Harry víi nh÷ng nh©n vËt kh¸c, ta cã thÓ thÊy r»ng yÕu tè hµi híc kh«ng ph¶i lµ yÕu tè chñ ®¹o cña t¸c phÈm.

1. quan niÖm nghÖ thuËt nh mét luång s¸ng räi vµo câi tèi t¨m cña t©m linh Do thi ph¸p Updike lµ sù kÕt hîp gi÷a tÝnh triÕt lý víi sù kh¾c ho¹ çi thêng ngµy mang ®Ëm b¶n s¾c cña lèi sèng Mü, nªn cÊu tróc thÓ lo¹i cña t¸c phÈm ¸nh lªn nhiÒu s¾c mÇu thÈm mü, chø kh«ng chØ bã hÑp trong thÓ lo¹i “hµi híc chua cay”. Updike tõng nãi vÒ ý ®å nghÖ thuËt cña «ng trong t¸c phÈm bé tø nµy nh sau: “§Èy nh÷ng gãc tèi ®Õn ngay tríc mÆt hoÆc räi chiÕu mét luång ¸nh s¸ng vÒ phÝa ®ã..H¸t lªn bµi ca mµ nh÷ng ngêi tríc ®©y cha tõng h¸t.(.)..T«i kh«ng tin ë nh÷ng cuèn s¸ch miªu t¶ nh÷ng kú tÝch cña çc danh nh©n…Mong r»ng v¨n häc còng gièng s¸ch Phóc ¢m, chó t©m ®Õn ®êi sèng néi t¹i cña ®¸m ngêi trong bãng tèi...T«i kh«ng muèn viÕt nh÷ng t¸c phÈm lµm cho t©m t×nh xóc ®éng. Cuèn

112 Paul Gray. “A crisis of confidence”. Time (October 5, 1981)

255

s¸ch mµ t«i muèn viÕt ph¶i cøng c¸p, cong queo nh chiÕc th×a kho¸ cã thÓ më th«ng nh÷ng chç g©y ¸ch t¾c m¹ch lu th«ng trong ®Çu ãc mçi con ngêi.”113 ý ®å nghÖ thuËt cña t¸c gi¶ cho thÊy «ng muèn th©m nhËp vµo ®¸y s©u vµ ngãc ng¸ch tinh vi cña b¶n tÝnh con ngêi vµ qua nh÷ng lêi lÏ vµ suy nghÜ cña nh÷ng con ngêi b×nh thêng ®Ó thÓ hiÖn ý thøc cña céng ®ång. Trong t¸c phÈm bé tø, qua nh÷ng mèi quan hÖ vµ xung ®ét gi÷a nh©n vËt Harry víi nh÷ng ngêi th©n vµ c¸c lo¹i ngêi kh¸c nhau trong m«i trêng giao tiÕp x· héi, t¸c gi¶ ®· kh¾c ho¹ thÕ giíi t©m linh cña tÇng líp trung lu vµ c¶ ý thøc cña x· héi Mü ngµy nay. Nhng trong Con Thá PhÊt Lªn, trung t©m cña kÕt cÊu t¸c phÈm lµ xung ®ét gi÷a cha vµ con.

2. xung ®ét gi÷a cha vµ con

Trong giai ®o¹n nµy cña cuéc ®êi Angstrom, «ng ®· 47 tuæi vµ phÊt lªn giÇu cã nhê vî «ng cho «ng ®øng tªn kÕ thõa tµi s¶n cña bè vî ®Ó l¹i khi cô qua ®êi vµ Angstrom nghiÓm nhiªn lµ chñ mét h·ng « t« lín. Ngoµi ra v× «ng ®¹i lý lo¹i « t« NhËt cã u ®iÓm tiÕt kiÖm x¨ng dÇu, nªn cuéc khñng ho¶ng dÇu löa trªn thÞ trêng lóc ®ã cµng gióp cho «ng tiªu thô ®îc nhiÒu « t« vµ kiÕm ®îc nhiÒu tiÒn h¬n. Sau khi giÇu sô lªn, nÕp sèng cña «ng cã nhiÒu thay ®æi. ¤ng thêng xuÊt hiÖn trong c©u l¹c bé Chim ¦ng, ®¸nh 113 DÉn l¹i cña Jeff H. Campbell trong Updike’s Novels. Midwestern State University Press, 1987. Tr.136

256

bãng g«n, cïng c¸c b¹n trong c©u l¹c bé t¸n dãc vÒ nh÷ng c©u chuyÖn kiÕm tiÒn, trèn thuÕ vµ t×nh dôc. ThËm chÝ lóc ®Çu «ng cßn c¶m thÊy m·n nguyÖn v× lÊy ®îc mét ngêi vî nh Janice. (Dêng nh «ng ®· quªn ®i nh÷ng ®au ®ín vµ nhôc nh· mµ Janice ®· g©y ra cho «ng trong nh÷ng n¨m tríc ®©y: bµ ®· ®em ®øa con nhá ra t¾m trong khi bµ say rîu, nªn ®· lµm ®øa bÐ bÞ chÕt ®uèi; cã lÇn bµ ®· bá nhµ ra ®i víi mét ngêi t×nh tªn lµ Stavros.) B©y giê th× «ng “thÝch cã mét ngêi vî cã thÓ lu«n lu«n xuÊt hiÖn trong c©u l¹c bé nh thÕ nµy.”114 Dêng nh cã nh÷ng nÐt trong t©m tr¹ng vµ hµnh vi cña Angstrom ngîc h¼n víi b¶n th©n m×nh trong nh÷ng thêi kú tríc. B©y giê «ng kh«ng muèn “bá ch¹y ®i” nh håi cßn trÎ (trong TËp 1). Sau khi cã nhiÒu tiÒn, “Nhu cÇu ®èi víi mäi thø Ýt h¼n ®i. Tríc ®©y «ng vèn cho lµ m×nh muèn mét sù tù do vËn ®éng híng ngo¹i th× thùc ra nã vèn lµ mét sù co th¾t híng néi nh tr¹ng th¸i hiÖn nay.”115 NÕu trong TËp 1, Thá ¬i, ch¹y ®i, ý tëng cña chµng thanh niªn Harry muèn ch¹y trèn khái lèi sèng nhôc nh· vµ trèng rçng vÒ tinh thÇn xuÊt ph¸t tõ mét ý niÖm t«n gi¸o cã phÇn thiªng liªng, th× b©y giê ®èi víi Angstrom, «ng chñ ®¹i lý « t«, “®øc chóa trêi ®· co th¾t l¹i nhá chØ b»ng qu¶ nho kh« r¬i xuèng díi ghÕ xe h¬i.”116

Sù yªu thÝch tµi s¶n cña ngêi Mü lµ mét thø t×nh yªu say ®¾m kh¸c thêng, kh¸c h¼n víi nhiÒu d©n téc kh¸c. 114 John Updike. Rabbit Is Rich. N.Y , Fawcett Crest, 1981, P.35 115 Nh trªn . Tr, 89116 Nh trªn. Tr. 365

257

NiÒm say ®¾m Êy sinh ra m« tÝp “ giÊc méng Hoa Kú” vµ m« tip Êy t¹o thµnh ®Æc trng cña nhiÒu tÝnh c¸ch trong v¨n häc Mü. Trong c¸c t¸c phÈm næi tiÕng trong v¨n häc Mü, nh Gatsby vÜ ®¹i cña Scott Fitzgerald, Bi kÞch Mü cña Dreiser .v.v. tiÕn tr×nh cña m« tÝp nµy thêng khëi ®Çu tõ giÊc m¬ ®Ñp vµ kÕt thóc b»ng c¬n ¸c méng. Cßn trong t¸c phÈm nµy cña Updike, khi con thá phÊt lªn, th× “giÊc méng Hoa Kú” cã vÎ nh ®· trë thµnh mét hiÖn thùc. Nhng ®èi víi Harry lóc nµy, vµo cuèi thËp kû 70, giÊc m¬ ®Ñp mµ «ng ®ang hëng thô ch¼ng kh¸c nµo nh mét tr¸i c©y chua loÐt kh«ng cßn chót h¬ng vÞ g×. “¤ng m¬ hå nhËn râ mét sù thËt lµ giÇu lªn th× ¾t bÞ tíc ®o¹t, giÇu lªn còng cã nghÜa lµ nghÌo ®i”117. ý nghÜ nµy cña Harry xuÊt ph¸t tõ mét thùc tÕ trong cuéc sèng cña nhiÒu ngêi thuéc tÇng líp t s¶n. TiÒn tµi cña hä dåi dµo, nhng cuéc sèng cña hä l¹i kh«ng æn ®Þnh. Tõng thêi kú trong cuéc ®êi cña Angstrom (®îc kh¾c ho¹ trong mçi tËp cña bé tiÓu thuyÕt), lÏ tån t¹i cña nh©n vËt nµy ®Òu dùa trªn mét c¬ së nhÊt ®Þnh. Trong Con thá phÊt lªn, tµi s¶n vµ vèn liÕng kinh doanh lµ môc ®Ých cuéc sèng vµ lµ c¬ së cho sù tån t¹i cña Angstrom trªn ®êi nµy. Trong bèn thêi kú cña cuéc ®êi, c¬ së cña sù tån t¹i cña Angstrom ®Òu ph¶i høng chÞu mét mèi ®e do¹ nghiªm träng nµo ®ã. Trong thêi kú nµy th× ®ã lµ mèi ®e do¹ tõ phÝa Nelson, cËu con trai 22 tuæi cña «ng. NÕu trong tËp 1 vµ tËp 2 cña t¸c phÈm, xung ®ét (h¹t nh©n 117 Nh trªn. Tr. 351

258

cña cèt truyÖn) diÔn ra gi÷a Angstrom víi nhiÒu nh©n vËt trong vµ ngoµi gia ®×nh, th× trong Con thá phÊt lªn, xung ®ét chÝnh qu¸n xuyÕn tõ ®Çu ®Õn cuèi t¸c phÈm lµ xung ®ét gi÷a cha vµ con. Trong v¨n häc thÕ giíi, xung ®ét gi÷a cha vµ con còng lµ mét m« tÝp xuyªn suèt nhiÒu t¸c phÈm cña c¸c nhµ v¨n lín, ch¼ng h¹n nh tiÓu thuyÕt Anh em Caramazov cña Dostoievsky, nhµ v¨n lín cña níc Nga. Trong t¸c phÈm nµy, xung ®ét gi÷a cha vµ con còng xuÊt ph¸t tõ c¬ së tµi s¶n vµ t×nh dôc. Nh©n vËt Dmitri cña Dostoievsky tuy nhiÒu lÇn hung h¨ng tuyªn bè lµ “sÏ giÕt bè!” Nhng trong kho¶nh kh¾c quyÕt ®Þnh, l¬ng t©m cña g· ®· thøc tØnh, nªn kh«ng trë thµnh kÎ ph¹m téi. Cßn Nelson – g· Dmitri hiÖn ®¹i nµy cña Mü tuy kh«ng hÒ cã ý ®Þnh giÕt cha. Nhng sù ®e do¹ cña h¾n ®èi víi cha h¾n dai d¼ng, liªn tôc, nhøc nhèi ®Õn møc «ng kh«ng sao chÞu næi. V¶ ch¨ng Fedo, cha cña Dmitri lµ mét l·o träc phó th« lç, tµn ¸c, kh«ng cã chót t×nh c¶m g× ®èi víi con c¸i, thËm chÝ tranh chÊp c¶ ngêi t×nh víi con trai. Ngîc l¹i, Harry l¹i lµ mét ngêi chång vµ ngêi cha cã t×nh nghÜa. Nh-ng cËu Nelson th× bÊt kÓ ®Õn t×nh c¶m cha con. Trong mèi xung ®ét dai d¼ng nµy, Angstrom lu«n ®øng ë thÕ phßng thñ vµ bÞ ®éng. Ngay c¶ khi t©m t cña «ng ®ang ch×m ®¾m trong ¶o tëng vÒ kho¸i c¶m t×nh dôc mµ bçng nghÜ ®Õn hoÆc nghe thÊy tiÕng nãi cña Nelson, th× bÊt chît ngêi «ng giËt thãt lªn v× ho¶ng hèt. Updike sö dông kü thuËt thÓ hiÖn ®ông ®é trùc diÖn, va ch¹m gi¸n

259

tiÕp hoÆc ®Ó cho nh©n vËt “nuèt giËn lµm lµnh” nh»m triÓn khai cuéc giao ®Êu gi÷a ®¹i diÖn cña hai thÕ hÖ thuéc giai cÊp h÷u s¶n. Nelson trë thµnh mét mèi lo ®ªm ngµy kh«ng ngu«i cña «ng bè Angstrom, ®ång thêi còng lµ hiÖn tîng ®iÓn h×nh cña sè ®«ng gia ®×nh trong x· héi Mü. ViÖc kh¾c ho¹ xung ®ét gi÷a cha vµ con xuÊt ph¸t tõ quan niÖm triÕt häc- thÈm mü cña nhµ v¨n cho r»ng c¸i thÕ kh«ng hµi hoµ trong quan hÖ gia ®×nh chÝnh lµ nguån gèc cña mäi téi lçi118. C¸i thÕ “mÊt hµi hoµ” trong quan hÖ cha con ®· nÈy sinh tõ l©u. Ngay trong tËp 2, Con thá trë vÒ, díi ®«i m¾t cña ngêi cha, th»ng bÐ Nelson 12 tuæi dêng nh ®· kh«ng ph¶i lµ mét ®øa trÎ ®¸ng yªu. Cã nh÷ng lóc th»ng bÐ v¨ng ra nh÷ng c©u tôc tÜu, khiÕn «ng ý thøc r»ng tiÕng Mü ngµy cµng khã nghe. Th»ng bÐ kh«ng thÝch ch¬i bãng ræ – m«n thÓ thao mµ ngµy xa cËu häc sinh Con Thá ®· nhê vµo ®ã mµ næi tiÕng. Nã n»ng n»ng ®ßi mua xe ®¹p vµ khiÕn «ng bè ph¶i lo l¾ng mçi khi cËu bÐ phãng xe b¹t m¹ng. Råi khi cËu bÐ võa ®Õn tuæi trëng thµnh, th× mÑ cËu l¹i cã quan hÖ ngo¹i t×nh víi Charlie. Gi÷a lóc ®ã, Angstrom do ®ång t×nh víi anh da ®en Skeeter – mét phÇn tö cÊp tiÕn trong phong trµo ®Êu tranh cña ngêi da ®en, nªn ®· cho anh ta vµ c« b¹n cña anh ta – c« Jill, ngêi da tr¾ng, ®Õn tró ngô trong nhµ «ng. Kh«ng ngê Nelson l¹i mª c« ta. ¤ng bè bÌn ng¨n c¶n Nelson, kh«ng muèn cho cËu ta m¾c vµo chuyÖn yªu ®¬ng qu¸ sím. Còng v× thÕ, 118 Nh trªn . Tr. 48

260

Nelson c¨m ghÐt cha. Khi Jill kh«ng may bÞ thiªu chÕt trong mét c¬n ho¶ ho¹n, Nelson võa ®au buån, võa c¨m giËn cha m×nh vµ cËu ph¸t ®iªn lªn, thÐt lín lµ sÏ giÕt chÕt cha cËu. Mèi xung ®ét ®Çu tiªn diÔn ra xung quanh vÊn ®Ò gi¸o dôc con c¸i trong gia ®×nh (Harry muèn con trai tõ lóc nhá cho ®Õn khi ®ang ®é trëng thµnh ph¶i nhÊt nhÊt v©ng lêi cha) ®· më nót b»ng sù thÊt b¹i hoµn toµn cña ngêi cha: trong mäi trêng hîp, Nelson ®· tù lµm theo ý m×nh vµ khi buån bùc, cËu cßn næi khïng lªn vµ triÓn khai cuéc tÊn c«ng vµo «ng bè. Råi khi Nelson ®· trëng thµnh, xung ®ét chuyÓn sang mét tr¹ng th¸i kh¸c. Nã trùc tiÕp ®ông ch¹m vµo vÊn ®Ò tµi s¶n vµ thùc sù g©y nguy h¹i cho sù tån t¹i cña Angstrong. Trong tËp 2, ngêi cha cho Nelson vµo häc t¹i tr-êng ®¹i häc Kent. Dï r»ng «ng kh«ng b»ng lßng tríc nh÷ng hµnh vi cña con trai, song «ng vÉn mong r»ng Nelson sÏ häc vµ tèt nghiÖp trêng ®¹i häc. Nhng kh«ng ngê cËu ta l¹i bá dë viÖc häc hµnh. V× ChuyÖn yªu ®¬ng gi÷a Nelson víi c« b¹n lµ Pru ®· dÉn tíi kÕt qu¶ lµ c« ta cã mang vµ cËu ta sî sinh chuyÖn r¾c rèi, bÌn bá ch¹y vÒ nhµ. H¬n n÷a l¹i cßn ®em theo mét c« b¹n cña Pru lµ Melanie vÒ nhµ m×nh ®Ó che m¾t gia ®×nh. Lóc nµy gia ®×nh Angstrom vÉn ë nhµ mÑ vî vµ bµ ngo¹i cña Nelson døt kho¸t kh«ng cho phÐp ®øa ch¸u ngang nhiªn ®a b¹n g¸i ®Õn ë trong nhµ bµ. Nhng Nelson

261

mét mÆt nhê mÑ cËu lªn xin phÐp bµ ngo¹i, mét mÆt lµm viÖc ®· råi, cø tù tiÖn dän dÑp gian phßng ®Ó ®ãn Melanie vµo ë chung. Sù t×nh ®· nh vËy, bµ giµ còng ®µnh ph¶i nhÉn nhôc chÞu ®ùng hµnh vi v« lÔ, v« ®¹o ®øc cña ®øa ch¸u. Hµnh vi vµ mäi øng xö cña Nelson ®iÓn h×nh cho thÕ hÖ trÎ thuéc tÇng líp trung lu ë Hoa Kú næi lo¹n chèng l¹i v¨n ho¸ vµ ®¹o ®øc truyÒn thèng. Tiªu biÓu nhÊt lµ phong trµo Hippy vµo thËp kû 60. Håi ®ã ë nhiÒu thµnh phè Mü, ngêi ta thêng thÊy nh÷ng nhãm thanh niªn ¨n mÆc bÈn thØu, l«i th«i lÕch thÕch. Hä ®i lang thang, trai g¸i sèng chung ®ông, nÊu níng, ¨n uèng vµ ngñ díi çc bôi c©y ven rõng. Bµ ngo¹i vµ mÑ Nelson buån phiÒn lµ do hµnh vi cña cËu ®· lµm mÊt thanh danh cña gia ®×nh. Nhng Angstrom th× l¹i lo sî r»ng cËu con trai sÏ g©y nguy h¹i cho c«ng viÖc kinh doanh vµ tµi s¶n cña «ng. Nelson ®· mÆc c¶m thÊy ®iÒu ®ã, nªn ngay ngµy ®Çu tiªn trë vÒ nhµ, khi «ng bè quë tr¸ch Nelson, th× cËu ta c·i l¹i vµ chª tr¸ch bè lµ nhá nhen, bÇn tiÖn. CËu tr¾ng trîn nãi r»ng çi gèc rÔ vµ xuÊt th©n cïng khæ cña «ng giµ ®· lµm cho «ng bÞ tæn th¬ng qu¸ nÆng nÒ. Nelson cßn tè ço víi Melanie r»ng «ng bè cËu ph¶i dùa dÉm vµo gia ®×nh bªn ngo¹i ®Ó kiÕm tiÒn. CËu cßn giÔu cît «ng lµ “mét «ng vua gi¶ hiÖu”.

262

Mèi xung ®ét gi÷a cha vµ con cßn ®îc thÓ hiÖn trªn c¬ së sù kh¸c biÖt vµ tr¸i ngîc vÒ ç tÝnh. Çi biÖt hiÖu Con Thá ®· nãi lªn th¸i ®é nhót nh¸t vµ dÌ dÆt cña ngêi cha. Ngîc l¹i, tÝnh çch cña Nelson ngay tõ nhá ®· tá ra d÷ déi vµ ngç ngîc. §Çu ãc cËu ta hÑp hßi, thiÓn cËn vµ Ých kû. Hµnh vi mµ cËu ta tù cho lµ cao c¶ vµ hµo hiÖp ch¼ng qua chØ lµ sù tuú tiÖn tiªu sµi tiÒn cña cña cha mÑ. CËu ta cã quan hÖ yªu ®¬ng víi Pru, nh©n viªn ®¸nh m¸y trong v¨n phßng cña trêng, chØ lµ ®Ó tá râ cho çc b¹n thÊy lµ cËu ta thÝch sèng tù do, kh¸c ®êi. Thùc ra th× cËu kh«ng hÒ yªu c« ta. CËu kh«ng chung thuû víi c«, cßn tá ra khinh bØ c«. CËu c¶m thÊy ®«i m«i cña c« ®á chãt nh m«i cña quØ hót m¸u. Lóc ®Çu cËu cßn che giÊu chuyÖn Pru cã mang víi m×nh, nhng khi çi thai trong bông c« to ra, th× Nelson c«ng khai ®a c« vÒ nhµ, yªu cÇu cha ph¶i tæ chøc h«n lÔ chÝnh thøc cho cËu víi Pru. Th¸i ®é cña Nelson rÊt gay g¾t céng thªm víi lêi lÏ võa van nµi võa tr× triÕt vµ giÔu cît cña bµ vî (dï sao th× vî «ng vµ bµ mÑ vî míi lµ nh÷ng ngêi chÝnh thøc së h÷u tµi s¶n cña dßng hä), buéc Harry ph¶i ngËm ®¾ng nuèt cay mµ chÊp nhËn yªu cÇu ®ã vµ ph¶i chi phÝ mét kho¶n tiÒn lín cho ®¸m cíi cña cËu con trai. Tuy h«n lÔ ®· ®îc tæ chøc mét çch miÔn cìng vµ c¶nh tîng buæi lÔ kh«ng ®îc ®Ñp m¾t l¾m, nhng m©u thuÉn gi÷a cha vµ con ®· hoµ dÞu ®i ®«i chót. Nhng kh«ng ngê xung ®ét nµy võa chÊm døt, th× xung ®ét kh¸c l¹i nÈy

263

sinh. LÇn nµy cuéc tÊn c«ng cña Nelson nh»m th¼ng vµo c«ng viÖc kinh doanh cña h·ng « t«. CËu yªu cÇu cha ph¶i nhanh chãng quyÕt ®Þnh cho cËu phô tr¸ch phßng trng bÇy vµ b¸n « t«. Yªu cÇu nµy khiÕn «ng bè sî ®Õn thãt c¶ tim. V× lµm nh vËy th× ph¶i g¹t bá Charlie ra khái chøc vô trëng phßng, mµ Charlie l¹i lµ ngêi cã nhiÒu kinh nghiÖm trong c«ng viÖc tiÕp thÞ vµ giao dÞch víi kh¸ch hµng (Trong tËp 2 cña t¸c phÈm bé tø, mêi n¨m vÒ tríc, Charlie ®· tõng quyÕn rò vî cña Angstrom lµ Janice vµ cïng chung sèng víi c« nµng mét thêi gian kh¸ dµi, nhng nh÷ng n¨m gÇn ®©y Harry ®· hoµ gi¶i víi g· vµ Charlie ®· trë thµnh viªn chøc ®¾c lùc cña «ng). H¬n n÷a t×nh h×nh cña thÞ trêng « t« hiÖn ®ang khã kh¨n, sù non nít vµ t chÊt cña «ng con trai chØ cã thÓ g©y nguy h¹i vµ lµm cho c«ng ty l©m vµo t×nh tr¹ng ph¸ s¶n. Harry c¬ng quyÕt kh«ng chÊp nhËn yªu cÇu cña cËu con trai. Nhng kh«ng ngê Nelson còng ®· tranh thñ ®îc sù ñng hé cña mÑ vµ bµ ngo¹i. Hai ngêi phô n÷ cã quyÒn hµnh thùc sù nµy ®· tho¶ thuËn víi Charlie vµ viÖc Nelson thay thÕ Charlie thùc ra ®· ®îc s¾p xÕp xong xu«i c¶ råi. L¹i mét lÇn n÷a, Harry chÞu thua cËu con trai. Buån bùc vµ thÊt väng, «ng l¹i t×m ®Õn c©u l¹c bé Chim ¦ng ®Ó gi¶i sÇu. ë n¬i ®©y, ngoµi nh÷ng lóc t¸n chuyÖn nh¶m nhÝ víi c¸c b¹n trong giíi kinh doanh, cã nh÷ng lóc Harry ngåi ng¶ ngêi trªn ghÕ ph« t¬i, nhÊp nh¸p cèc rîu, ch×m ®¾m vµo nh÷ng cuéc phiªu lu t×nh dôc trong tëng tîng. ë

264

®©y trong nh÷ng ®o¹n v¨n dµi miªu t¶ dßng ý thøc cña nh©n vËt, t¸c gi¶ ®· ph¬i bÇy tríc ®éc gi¶ thÕ giíi tinh thÇn trèng rçng cña tÇng líp trung lu Mü. Cuéc sèng cña hä tá ra nhµm ch¸n, v« nghÜa. Quanh ®i quÈn l¹i chØ cã ba ý tëng nèi tiÕp nhau diÔn ra trong t©m trÝ Harry: nçi lo vÒ thua thiÖt trong kinh doanh, sù thÌm kh¸t t×nh dôc gËm nhÊm trong ®¸y s©u tiÒm thøc vµ nçi lo tríc mèi ®e do¹ cña con trai. §óng nh ®iÒu Harry ®· xÐt ®o¸n, chØ sau 5 tuÇn lµm c«ng viÖc kinh doanh, sù thÊp kÐm vÒ nghiÖp vô céng víi sù lêi biÕng vµ chËm ch¹p cña Nelson ®· g©y ra nh÷ng tæn thÊt cho c«ng ty. Tuy vËy kh«ng nh÷ng cËu ta vÉn ngoan cè, kh«ng chÞu nhËn khuyÕt ®iÓm, mµ cßn cã ý nghÜ ng«ng cuång muèn cho bè chãng chÕt ®Ó cã thÓ ®éc chiÕm phßng kinh doanh « t«. “T¹i sao bè kh«ng chÕt ®i cho xong chuyÖn? ë çi tuæi Êy, ngêi ta thêng m¾c ®ñ chøng bÖnh. NÕu chuyÖn ®ã xÈy ra, th× chØ cßn l¹i cËu ta vµ bµ mÑ. CËu nghÜ r»ng cËu ®· biÕt çch ®èi phã víi bµ mÑ.” M©u thuÉn gi÷a cha con kh«ng chØ thÓ hiÖn qua hµnh vi vµ th¸i ®é ®èi víi c«ng viÖc, mµ cßn ®îc béc lé qua sù t¬ng ph¶n vµ tr¸i ngîc c¶ vÒ ngo¹i h×nh vµ ç tÝnh. Håi Nelson cßn nhá, «ng Harry ®· ®Ó ý thÊy r»ng çi ®Çu, ®«i tai vµ ®«i tay cña th»ng bÐ nhá xÝu gièng phÝa bªn ngo¹i. Khi cßn ®i häc, Harry næi tiÕng lµ cÇu thñ bãng ræ xuÊt s¾c ë trêng häc, cßn Nelson th× lêi nh¸c, kh«ng

265

thÝch vËn ®éng. ¤ng Harry nãi: Thanh niªn ngµy nay mª tÝn, sî ma, sî quØ. Nelson bÌn giÔu cît l¹i bè lµ: ®Õn nhµ thê nghe gi¶ng ®¹o lµ chuyÖn ngu ngèc. ¤ng bè quÝ träng tiÒn tµi h¬n bÊt cø thø g× trªn ®êi, th× cËu con l¹i coi tiÒn tµi nh r¬m r¸c; Nelson tÝnh t×nh nãng nÈy, d÷ d»n, nhng «ng Harry l¹i hiÒn hoµ, nhÉn n¹i, thËm chÝ nhiÒu khi chÞu nhÉn nhôc. Khi «ng Harry chª tr¸ch Nelson ®· lµm háng c«ng viÖc kinh doanh, cËu ta c·i l¹i «ng rÊt l¸o xîc, nhng «ng vÉn b×nh tÜnh, kh«ng næi giËn. ThÊy kh«ng thÓ chäc tøc b»ng lêi lÏ, cËu bÌn dïng hµnh ®éng tiÕp tôc ®¸nh nh÷ng ®ßn nÆng nÒ vµo tµi s¶n cña «ng. Lu«n mÊy lÇn cËu cè t×nh va ®Ëp, lµm x©y x¸t mÐo mã chiÕc « t« mµ «ng yªu quÝ ngang víi c¸i m¹ng cña m×nh. Sau khi vµo lµm viÖc trong phßng trng bÇy « t«, Nelson l¹i l¸i xe ®©m háng mét chiÕc « t« ®¾t tiÒn nhÊt, khiÕn cho c«ng ty bÞ thiÖt h¹i mét kho¶n tiÒn lín. §Õn lóc nµy, xung ®ét gi÷a cha con ®· ph¸t triÓn lªn tíi ®Ønh cao. Nh÷ng ®ßn tíi tÊp mµ Nelson gi¸ng vµo ®Çu «ng Harry ®ång thêi còng lµ nh÷ng cuéc ph¸ ph¸ch ®ang ®Èy h·ng « t« tíi mèi nguy c¬ bÞ ph¸ s¶n. §øng tríc tai ho¹ chung cña gia ®×nh, «ng Harry vµ bµ vî vèn ®ang cã nh÷ng bÊt ®ång, bçng t×m thÊy lý do ®Ó liªn kÕt víi nhau nh»m ng¨n chÆn sù ph¸ ho¹i cña con trai. Hä t×m biÖn ph¸p c¸ch ly ®«i vî chång trÎ ra khái kinh tÕ cña gia

266

®×nh vµ hä dän sang mét ng«i nhµ kh¸c, ®Ó cho Nelson vµ Pru ë trong ng«i nhµ cña bµ ngo¹i. C¸i ®ßn kinh tÕ mµ vî chång «ng Harry ®¸nh vµo con trai tá ra rÊt hiÖu nghiÖm. CËu ta hoang mang vµ ho¶ng sî hÕt hån. §Õn ®©y xung ®ét gi÷a cha vµ con ®îc më nót b»ng cuéc ph¶n c«ng th¾ng lîi cña cha vµ sù thÊt b¹i bÊt ngê cña kÎ ph¸ gia chi tö. G¹t bá ®îc anh chµng ph¸ bÜnh, «ng Harry l¹i c¶m thÊy nh ®îc trë l¹i ngai vµng cña «ng vua trong l©u ®µi cña m×nh. Råi vî chång «ng cïng víi hai cÆp vî chång kh¸c ®¸p chiÕc m¸y bay khæng lå ®Õn bê biÓn Caspean nghØ m¸t. “NiÒm vui khiÕn tim «ng ®Ëp m¹nh. Harry ®· vµo tuæi trung niªn vµ gièng nh ®øc chóa trêi co qu¾p l¹i b»ng qu¶ nho kh« r¬i xuèng díi ghÕ xe h¬i, th× nay bçng to lªn, lín lªn, sõng s÷ng nguy nga.. ¤i, tù do! Nh÷ng ngêi chÕt còng nh nh÷ng ngêi sèng ®Òu ®· rít l¹i díi n¨m h¶i lý vµ ë phÝa sau líp s¬ng mï lµm cho mÆt ®Êt mê ¶o gièng nh lµn h¬i níc phñ lªn mét tÊm g¬ng.” (Tr. 390) Sù ®èi lËp vµ ®ông ®é gi÷a cha vµ con vèn hÕt søc gay g¾t, quyÕt liÖt vµ tëng nh chØ cã thÓ gi¶i quyÕt b»ng sù huû diÖt mét mÊt mét cßn, th× l¹i t¹m thêi ®i tíi sù tho¶ hiÖp ®Ó chuÈn bÞ cho sù hoµ gi¶i cuèi cïng gi÷a cha vµ con. Bëi v× ®©y kh«ng ph¶i lµ xung ®ét cã tÝnh bi kÞch gi÷a míi vµ cò, tiÕn bé vµ l¹c hËu, mµ lµ xung ®ét cã tÝnh bi hµi, thÓ hiÖn sù bÕ t¾c kh«ng lèi tho¸t trong

267

thÕ giíi tinh thÇn vµ ®¹o ®øc cña tÇng líp trung lu trong x· héi Mü. Xung ®ét nµy lµ c¬ së mµ tõ ®ã h×nh thµnh nªn çc yÕu tè trong cÊu tróc thÓ lo¹i cña t¸c phÈm. 3. çc yÕu tè bi, hµi vµ trµo léng trong cÊu tróc thÓ lo¹i ThÓ lo¹i cña Con thá phÊt lªn lµ sù kÕt hîp gi÷a çc yÕu tè bi, hµi vµ trµo léng. Trong toµn bé qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, cã khi xung ®ét gi÷a cha vµ con diÔn ra hÕt søc c¨ng th¼ng, nhng gÇn ®Õn ®iÓm cao trµo th× bÞ h·m l¹i vµ chuyÓn sang s¾c th¸i th¬ng c¶m. Cuéc ®èi tho¹i gi÷a cha vµ con sau ®©y cho thÊy lóc ®Çu Harry c¬ng quyÕt ph¶n ®èi cuéc h«n nh©n cña Nelson vµ cËu con trai còng kiªn tr× ®ßi cha ph¶i thùc hiÖn yªu cÇu cña m×nh.

- Sao con kh«ng ®i ra bªn ngoµi xem cã çch nµo gi¶i quyÕt cho xong ®i?

- Gi¶i quyÕt lµm sao ®îc? Thêi kú thai nghÐn cña c« Êy ®· ®Õn th¸ng thø n¨m råi.

- Tù nã kh¸c t×m çch mµ sinh ®Î, ch¼ng cÇn ph¶i cíi xin lµm g×. Nh÷ng tr¹i trÎ tõ thiÖn rÊt mong kiÕm ®îc trÎ s¬ sinh. Ngêi ta sÏ cßn coi con lµ ©n nh©n cña hä ®Êy

- Pru nhÊt quyÕt kh«ng ®ång ý nh vËy.

268

- Con ®õng kh¼ng ®Þnh døt kho¸t nh vËy... Pru lµ mét trong b¶y ®øa con cña gia ®×nh, nªn nã hiÓu ®îc gi¸ trÞ cña mçi ®ång tiÒn.

- Cha ¹, cha nãi nh÷ng ®iÒu nh¶m nhÝ. Cha quªn r»ng ®øa trÎ còng lµ mét con ngêi, nã còng lµ ngêi cña dßng hä Angstrom ®Êy!

- L¹y chóa! T¹i sao cha l¹i quªn mÊt ®iÒu ®ã nhØ? ( Tr. 207)

Cuéc c·i v· ®ang rÊt gay g¾t, nhng chØ mét c©u nãi cña Nelson vÒ ®øa trÎ s¾p ra ®êi ®· ngay lËp tøc ®ông ch¹m ®Õn l¬ng tri vµ ý thøc cña «ng Harry ®èi víi ®øa trÎ mang huyÕt thèng cña dßng hä Angstrom. Nelson lµ mét g· thanh niªn võa l× lîm, mµ l¹i võa kh«n khÐo. BiÕt cha lµ ngêi ngoan ®¹o, nªn cËu lÊy lý do ®¹o ®øc ra ®Ó buéc «ng ph¶i chÊp nhËn yªu cÇu cña m×nh vµ b¾t «ng ph¶i tæ chøc h«n lÔ ngay lËp tøc. C¶nh tîng h«n lÔ ®îc t¸c gi¶ kh¾c ho¹ víi s¾c th¸i thÓ lo¹i võa hµi híc võa bi ®¸t. C« d©u ngîng ngïng ®i thËt chËm ch¹p, nhng c¸i bông to qu¸ cì th× cø ph¬i ra tríc mÆt mäi ngêi. C« kÐo lª bíc ch©n, ngêi xå xÒ, cøng nh¾c, khiÕn Harry thÊy c« tr«ng gièng mét nh©n viªn phôc vô ®ang quÐt dän nhµ cöa. §¹i diÖn cho nhµ g¸i chØ cã mét bµ mÑ giµ nãi n¨ng ngîng ngËp, ®i ®øng vông vÒ. Ngêi chñ tr× h«n lÔ l¹i lµ mét môc s (nghe ®©u cã tËt ®ång tÝnh luyÕn ¸i) mµ Nelson vèn cã ¸c

269

c¶m. §èi víi Nelson, h«n lÔ ch¼ng qua chØ lµ mét c«ng viÖc b¾t buéc ph¶i lµm cho xong. V× cËu vèn kh«ng yªu Pru, nªn cËu kh«ng c¶m thÊy mét chót g× cña niÒm vui vµ h¹nh phóc. CËu ®i l¹i víi vÎ mÆt l¹nh lïng, chµo ®ãn kh¸ch khøa vµ b¹n bÌ víi d¸ng ®iÖu qua loa, miÔn cìng. Ngîc l¹i, t©m tr¹ng cña «ng bè ®îc miªu t¶ kh¸ phøc t¹p. Khi nghe môc s hái Pru vµ Nelson cã ®ång ý trë thµnh vî chång cña nhau hay kh«ng vµ nghe thÊy c©u tr¶ lêi khe khÏ cña Nelson “V©ng, con ®ång ý”, th× bçng nhiªn “«ng bè c¶m thÊy c¨ng th¼ng vµ buét miÖng thÐt lªn, trë thµnh mét anh hÒ gµo thÐt” ngay gi÷a th¸nh ®êng trang nghiªm. Nhng råi tõ c¶nh tîng hµi híc nùc cêi l¹i chuyÓn ngay sang tr¹ng th¸i th¬ng c¶m bÊt chît bét ph¸t tõ ®¸y s©u t©m linh cña ngêi cha. “C¶m gi¸c nãng báng d©ng trµo trong hai tuyÕn níc m¾t vµ c¶m gi¸c nhãi buèt giÇn giËt n¬i cæ häng khiÕn «ng kh«ng sao kiÒm chÕ næi. Nh÷ng con ngêi ®Õn chøng kiÕn h«n lÔ ®øng ®»ng sau «ng, nh÷ng ngêi ®¸ng th¬ng, vÎ khã chÞu vµ phiÒn to¸i khi nghe thÊy tiÕng thÐt ghª rîn ®Òu ®ang xª dÞch vÒ phÝa tríc. Mét c¶m gi¸c kh«ng sao gi¶i thÝch næi vÒ biÕt bao nçi ®au th¬ng cña loµi ngêi l¹i hiÓn hiÖn mét c¸ch nãng báng trªn c¸i g¸y cña Nelson khi cËu ta vµ c« nµng ®ang lÆng lÏ ®øng im l×m, cßn nh÷ng ngêi kh¸c th× ®ang lËt gië quyÓn kinh ®á vµ dÇy ®Ó t×m bµi th¬ võa ®îc nh¾c tíi ..(.).. vµ hä cÊt tiÕng ®äc rêi r¹c tõng tõ trong c©u “ngêi vî ngoan lµ cµnh nho s¶n

270

sinh nhiÒu tr¸i ngät”. Nhng sau c©u ®ã th× Con Thá kh«ng thÓ nµo ®äc tiÕp c©u “ngêi chång hiÒn kÝnh sî thîng ®Õ”, v× «ng ®ang khãc, khãc nøc në. Nh÷ng dßng lÖ ®· tÈy röa ®i nh÷ng dßng ch÷ vµ c¶ trang s¸ch, trang s¸ch ®ã bçng trèng tr¬n vµ tr¾ng bÖch, tr«ng gièng hÖt çi cæ ®¸ng th¬ng, im l×m vµ mÒm yÕu cña Nelson.” (Tr.244-45) Ngßi bót tµi t×nh vµ hÕt søc tinh tÕ cña nhµ v¨n ®· t¹o nªn sù chuyÓn biÕn tõ çi hµi híc (sù kÖch cìm vµ lè bÞch cña anh hÒ) sang c¶m gi¸c bi th¬ng bét ph¸t mét çch bÊt ngê, bÊt ngê ngay c¶ víi nh©n vËt Harry. V× khi h«n lÔ b¾t ®Çu, trong th©m t©m «ng vÉn c¶m thÊy ®au xãt vµ c¨m giËn th»ng con trai ngç ngîc ®· vµ ®ang g©y nguy h¹i cho çi c¬ ®å vµ cuéc sèng æn ®Þnh, v÷ng vµng cña «ng. NÕu kh«ng cã sù can thiÖp cña bµ vî vµ mÑ vî, th× «ng ®· døt kho¸t lo¹i bá cuéc h«n lÔ. Nhng t×nh c¶m cha con vµ ý thøc tr¸ch nhiÖm cña ngêi cha bçng tõ trong câi v« thøc trçi dËy, khiÕn «ng bµng hoµng söng sèt, kh«ng hiÓu næi sù biÕn chuyÓn trong t©m tr¹ng cña chÝnh m×nh. Nh÷ng t×nh c¶m phøc t¹p cña con ngêi Èn giÊu trong nh÷ng gãc tèi t¨m u ¸m cña t©m linh ®· ®îc nhµ v¨n soi räi díi ¸nh s¸ng thÈm mü võa bi hµi, võa trµo léng. Qua çi gam mÇu sÆc sì vµ chãi läi cña bøc tranh t©m lý, nhµ v¨n ®· t¹o nªn sù céng hëng cña hai ç tÝnh, hai tÝnh çch tr¸i ngîc nhau gi÷a cha vµ con. §Ó b¶o vÖ c¬ nghiÖp cña m×nh ®ang phÊt lªn

271

trong bèi c¶nh thÞnh vîng cña kinh tÕ Hoa Kú vµo thËp niªn 70, «ng Harry nghÜ r»ng mäi hµnh vi cña Nelson ®Òu ®i chÖch ra khái con ®êng mµ «ng ®· s¾p ®Æt s½n cho cËu ta ®Ó thµnh ®¹t vµ tiÕp tôc sù nghiÖp cña «ng. Nhng trong kho¶nh kh¾c l¬ng t©m thøc dËy, «ng bçng nhËn ra r»ng “c¸i cæ ®¸ng th¬ng, im l×m vµ mÒm yÕu” cña Nelson chÝnh lµ s¶n phÈm do «ng t¹o nªn. H×nh tîng vÒ nh÷ng giät níc m¾t cay ®¾ng röa s¹ch trang s¸ch cao c¶ vµ thiªng liªng cña kinh th¸nh vµ thay thÕ vµo ®ã c¸i cæ ®¸ng th¬ng, im l×m vµ mÒm yÕu lµ mét bøc tranh ®Çy Ên tîng vµ cã tÝnh tîng trng vÒ mèi m©u thuÉn gi÷a nh÷ng bµi gi¶ng ®¹o thiªng liªng, thµnh kÝnh, nh÷ng tuyªn ng«n cã ý nghÜa ®¹o ®øc häc cao siªu víi hiÖn thùc gai gãc,, nhøc nhèi cña cuéc ®êi. Nhng ®ång thêi khi nh÷ng giät níc m¾t cña Harry ch¶y trµn trÒ trªn trang kinh th¸nh còng lµ kho¶nh kh¾c thanh läc t©m hån cña ngêi cha, khiÕn «ng nhËn ra r»ng chÝnh «ng lµ kÎ tríc tiªn ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ nh÷ng lçi lÇm cña ®øa con trai. Tríc ®©y do vî chång «ng hay sinh chuyÖn bÊt hoµ nªn hä l¬ lµ viÖc d¹y dç ®øa con. V¶ ch¨ng xa kia «ng còng tõng cã nh÷ng hµnh vi phãng ®·ng ch¼ng kÐm g× Nelson. Trong khi ®au buån vÒ chuyÖn bÞ vî lõa dèi, Harry ®· tõng cã quan hÖ víi mét c« g¸i ®iÕm vµ bá r¬i c« ta khi c« ta ®· cã mang víi «ng. Lóc nµy Nelson cßn tö tÕ h¬n «ng, khi cËu quyÕt ®Þnh cíi c« g¸i ®· cã mang víi cËu..

272

Râ rµng ë ®©y biÖn ph¸p “thanh läc” cña bi kÞch gãp phÇn th©m nhËp vµo t©m tr¹ng phøc t¹p cña Harry. §ång thêi ý nghÜa phª ph¸n vµ trµo léng ngÇm s©u trong cÊu tróc cña t×nh huèng bi hµi mµ trong ®ã ®éc gi¶ cã thÓ nhËn ra m©u thuÉn nùc cêi trong øng xö cña Harry khi «ng c¨m ghÐt vµ chª tr¸ch Nelson, nhng l¹i quªn r»ng håi trÎ «ng còng m¾c lçi lÇm t¬ng tù nh con trai «ng. V¶ ch¨ng hiÖn nay Harry võa m¶i mª kiÕm tiÒn, võa tiÕp tôc cuéc sèng phãng ®·ng nh xa. Sau nh÷ng lÇn xung ®ét víi con trai, «ng ®Òu gi¶i to¶ nçi buån phiÒn b»ng c¸ch t×m niÒm hoan l¹c trong quan hÖ t×nh dôc hoÆc lµ víi bµ vî hoÆc lµ víi ngêi t×nh trong c©u l¹c bé Chim ¦ng. Nh phÇn trªn ®· nãi, sau khi Harry lo¹i bá ®îc con trai ra khái c«ng viÖc kinh doanh vµ dän sang nhµ kh¸c ®Ó sèng c¸ch biÖt víi Nelson vµ Pru, vî chång «ng bay ®Õn bªn bê biÓn Caspean. Trong c¶nh biÓn trêi bao la gîi nªn bao ý tëng l·ng m¹n vµ phãng tóng, hä tËn hëng tho¶ thÝch niÒm vui ®îc tù do vµ tho¸t khái nh÷ng lo phiÒn do Nelson g©y ra. Nhng gi÷a lóc ®ã th× bµ vî lµ Janice ®Õn b¸o cho Harry biÕt lµ bµ ngo¹i cña Nelson gäi ®iÖn tho¹i nãi lµ ë nhµ l¹i xÈy ra chuyÖn: Nelson ®· ®¸nh cho Pru mét trËn ®ßn, mÆc dï c« ta s¾p sinh në. Vµ cËu l¹i l¸i mét chiÕc xe h¬i cao cÊp bá ®i mÊt. Nghe ®îc tin nµy, Harry chöi rña Nelson lµ ®å chuét nh¾t ®ª tiÖn vµ tuyªn bè víi Janice lµ “§ªm nay t«i døt kho¸t kh«ng thÓ rêi

273

khái n¬i nµy”. V× ®ªm nay «ng ®· cã cuéc hÑn hß víi mét bµ kh¸c råi. Nhng Janice lo sî cuèng cuång, võa khãc lãc, võa la hÐt buéc «ng ph¶i ®¸p m¸y bay trë vÒ ngay tríc b÷a c¬m tra. ThÕ lµ Harry vÉn kh«ng tho¸t ra khái mèi xung ®ét gi÷a cha vµ con. Vî chång «ng trë vÒ nhµ ®Ó t×m çch truy lïng th»ng con bÊt hiÕu. Nhng khi kÕt thóc t¸c phÈm, xung ®ét l¹i ®îc më nót b»ng thñ ph¸p hµi kÞch. Tuy Pru bÞ chång ®¸nh ®ßn kh¸ ®au, nhng c« kh«ng bÞ xÈy thai, mµ rÊt may m¾n lµ ®· sinh ®îc ®øa con g¸i xinh x¾n. Cuéc ®èi ®Çu gi÷a cha vµ con trai còng b¾t ®Çu chÊm døt, khi Nelson tõ Ohaio göi vÒ tê bu thiÕp b¸o cho gia ®×nh biÕt lµ cËu ®· trë vÒ trêng ®¹i häc ®Ó tiÕp tôc viÖc häc hµnh. Harry thë phµo nhÑ nhâm. Pru ®Æt ®øa ch¸u g¸i lªn ®Çu gèi «ng néi. NiÒm an ñi trµo d©ng trong t©m trÝ «ng Harry, nhng ®Çu ãc «ng l¹i tëng tîng ra nh÷ng chuyÖn cã thÓ xÈy ®Õn trong t¬ng lai: §øa trÎ nµy sÏ lµ kÎ lo¹i bá «ng. “Nã sÏ lµ mét çi ®inh s¾t n÷a ®ãng lªn n¾p chiÕc quan tµi cña «ng”. (Tr.467) Xung ®ét trung t©m cña t¸c phÈm kÕt thóc b»ng thñ ph¸p hµi kÞch. Nhng bªn c¹nh niÒm vui cña sù hoµ gi¶i, l¹i vang lªn mét ©m ®iÖu th¬ng c¶m vÒ çi chÕt xa x¨m, m¬ hå nhng ®Çy søc ¸m ¶nh trong ®¸y s©u t©m hån Harry. Tuy nhiªn ngßi bót trµo léng cña nhµ v¨n ®· t¹o ra mét gi¸n çch gi÷a sù th¬ng c¶m trong lßng nh©n

274

vËt víi sù quan s¸t vµ ph©n tÝch cã tÝnh lý trÝ l¹nh lïng vµ tØnh t¸o cña ngêi kÓ chuyÖn tríc sù viÖc kh¸ch quan. §óng nh ý ®å nghÖ thuËt cña nhµ v¨n lµ kh«ng t¹o ra nh÷ng t¸c phÈm “lµm cho t©m t×nh xóc ®éng”, cã thÓ thÊy lµ ë ®©y nh÷ng trang s¸ch cã chøc n¨ng kÝch thÝch b¹n ®äc tham gia vµo qu¸ tr×nh t×m tßi vµ gi¶i phÉu nh÷ng dôc väng Ých kû, vô lîi cña nh÷ng con ngêi ®· g©y nguy h¹i cho gia ®×nh vµ x· héi. Ph¸t huy chøc n¨ng cña mét nghÖ thuËt phª ph¸n vµ c¶nh tØnh c«ng chóng tríc t×nh tr¹ng b¨ng ho¹i ®¹o ®øc vµ sù suy sôp vÒ tinh thÇn trong x· héi hiÖn ®¹i, nh÷ng t¸c phÈm cña John Updike ®· vµ ®ang chiÕm ®îc c¶m t×nh vµ lßng yªu mÕn cña ®«ng ®¶o ®éc gØa trªn kh¾p thÕ giíi.

phô lôc

275

PhÇn Phô Lôc nµy gåm hai b¸o ço khoa häc cña hai häc gi¶ Mü ®· ®îc tr×nh bµy t¹i mét Héi NghÞ Khoa Häc Quèc TÕ do Trêng §¹i Häc Khoa Häc X· Héi & Nh©n V¨n, §HQG tæ chøc ë Hµ Néi th¸ng 10, n¨m 1999. Hai b¸o ço nµy ®· vËn dông ph¬ng ph¸p tiÕp cËn liªn ngµnh v¨n hãa-chÝnh trÞ-x· héi (interdiciplinary approaches), mét ph¬ng ph¸p hiÖn cßn rÊt míi l¹ ®èi víi c¶ sinh viªn vµ giíi nghiªn cøu ë níc ta, nªn rÊt ®¸ng ®Ó chóng ta tham kh¶o vµ t×m hiÓu.

Whitman vµ v¨n ho¸ toµn cÇu Bill Brown §¹i häc Chicago Th¸ng 6 võa qua, khi tæng thèng Bill Clinton tíi th¨m trêng ®¹i häc Chicago vµ nãi chuyÖn víi çc sinh viªn trong lÔ tèt nghiÖp, chñ ®Ò mµ «ng ®Ò cËp tíi ®· ®îc b¸o tríc: kinh tÕ toµn cÇu vµ nh÷ng hÖ thèng th«ng tin. Tæng thèng nãi vÒ khèi lîng th ®iÖn e-mail trao ®æi qua l¹i çc biªn giíi quèc gia tõng phót tõng giê vµ c¶ tæng sè tiÒn ®îc trao ®æi qua l¹i gi÷a çc biªn giíi quèc gia trong tõng ngµy. ¤ng nãi vÒ sù thµnh c«ng cña viÖc b·i bá çc quy ®Þnh kh¾t khe vÒ th¬ng m¹i quèc tÕ vµ çc doanh nghiÖp quèc tÕ . Mét mÆt tæng thèng chóc mõng tÊt c¶ çc sinh viªn tèt nghiÖp («ng nh¾c tíi sù ®a d¹ng vÒ d©n téc, chñng téc vµ quèc gia trong sinh viªn), v× hä cã mét t¬ng lai ®· ®îc ®Þnh ®o¹t lµ ph¶i thµnh ®¹t trong kinh tÕ toµn

276

cÇu . MÆt kh¸c «ng khuyªn hä chèng l¹i viÖc thµnh ®¹t b»ng çch tiªu sµi phung phÝ sè d©n lao ®éng xa khuÊt ngoµi tÇm nh×n cña hä - xa tÝt ngoµi ch©n trêi quèc gia. Tríc khi «ng nãi chuyÖn, çc sinh viªn nhËn b»ng vµ b¾t tay tæng thèng. NhiÒu ngêi ®eo khÈu hiÖu trªn khuy ¸o C«ng b»ng th¬ng m¹i chø kh«ng tù do th¬ng m¹i. Thùc tÕ cã 1 vµi sinh viªn tõ chèi, kh«ng b¾t tay «ng. Nhng ®©y l¹i lµ khÈu hiÖu mµ chÝnh «ng më ®Çu cho bµi nãi chuyÖn cña m×nh mµ phÇn chÝnh yÕu lµ sù tr×nh bµy chÝnh s¸ch cña Washington. Bµi thuyÕt tr×nh nµy ®îc nhÊn m¹nh do c«ng bè ngay ë trêng ®¹i häc, n¬i çc nhµ lý thuyÕt vÒ thÞ trêng tù do ®· dùa vµo ®ã ®Ó giµnh gi¶i thëng Nobel. Miªu t¶ c¶nh trÎ em lao ®éng ë Trung quèc vµ Mexico, dÉn ra çc tµi liÖu nãi vÒ tr¸ch nhiÖm cña n-íc Mü ®èi víi viÖc tr¸i ®Êt bÞ nãng lªn, Clinton yªu cÇu çc nhµ kinh tÕ häc, çc sinh viªn còng nh c¶ níc ph¶i nhËn thøc s©u s¾c vÒ tr¸ch nhiÖm míi trong viÖc b¶o vÖ m«i trêng, gãp phÇn t¨ng trëng nÒn kinh tÕ cña çc quèc gia kh¸c vµ b¶o vÖ çc ç nh©n sèng ë mäi n¬i mµ ®èi víi hä th× thÞ trêng tù do cã nghÜa lµ kh«ng tù do mµ tho¸i ho¸. Tæng thèng ®· ®äc bµi diÔn v¨n víi nhiÖt t×nh s«i næi vµ ®îc thÝnh gi¶ ®¸nh gi¸ cao. Nh÷ng trµng ph¸o tay hëng øng nhiÖt liÖt vang lªn . Trong khi Bill Clinton ®ang ®äc diÔn v¨n, t«i suy nghÜ vÒ nÒn kinh kÕ toµn cÇu th× Ýt mµ suy ngÉm nhiÒu h¬n vÒ “v¨n ho¸ toµn cÇu", mét ®Ò tµi mµ hiÖn nay gi÷ vÞ trÝ hµng ®Çu trong nh÷ng ngµnh nh nh©n lo¹i häc vµ nh÷ng lÜnh vùc nghiªn cøu míi nh v¨n ho¸ häc. V¨n ho¸ toµn cÇu nhiÒu khi ®îc ®¶m b¶o bëi kinh tÕ toµn cÇu ( khi nãi tíi thµnh c«ng cã tÇm quèc tÕ nh Coca cola, McDonald hay nh÷ng phim Disney). Nhng v¨n ho¸ thêng bÞ gi¶m tíi møc tèi thiÓu so víi kinh tÕ (nh trong trêng hîp thµnh c«ng cã tÇm quèc tÕ cña bãng ®¸, vâ Kung fu, hoÆc Salman Rushdie119) . Nh÷ng luång 119 Salman Rushdie lµ nhµ v¨n Anh gèc Ên §é (sinh n¨m 1949). NhiÒu tiÓu thuyÕt cña «ng ®îc tÆng çc gi¶I thëng quèc tÕ. N¨m 1988 do tiÓu thuyÕt The Satanic Verses cña «ng ®ông ch¹m ®Õn mét sè vÊn ®Ò nhËy c¶m cña Håi gi¸o, «ng ®·

277

v¨n ho¸ Êy cã thÓ do thÞ trêng ®Þnh híng, nhng chóng kh«ng hoµn toµn phô thuéc vµo thÞ trêng. §èi víi 1 ngêi Mü sinh trëng vµ lµm viÖc ë Hoa Kú, hai ph¬ng diÖn quan träng cña thÕ giíi vµo thËp kû 90 lµ ch¬ng tr×nh nghiªn cøu Mü næi bËt lªn kh¾p toµn cÇu vµ nh÷ng häc gi¶ lµm viÖc trong lÜnh vùc nghiªn cøu Mü b©y giê c¶m thÊy sù cÇn thiÕt ph¶i nghiªn cøu Hoa Kú trong viÔn c¶nh cã tÝnh quèc tÕ h¬n n÷a. Sù ph¸t triÓn cña c¶ níc Mü vµ thÕ giíi kh«ng hoµn toµn do kinh tÕ toµn cÇu thóc ®Èy nhng râ rµng lµ c¶ hai thùc thÓ nµy ®Òu cã quan hÖ víi nã. Lµn sãng di c bÊt hîp ph¸p vµ hîp ph¸p vµo Hoa Kú ®· thóc ®Èy viÖc tËp trung nghiªn cøu v¨n ho¸ biªn giíi (chñ yÕu lµ nh÷ng nÒn v¨n ho¸ Mexico - Mü quanh biªn giíi phÝa Nam cña Texas vµ California) vµ x¸c ®Þnh l¹i ®èi tîng cña nghiªn cøu Mü lµ Ch©u Mü - kh«ng ph¶i lµ mét quèc gia, mµ lµ 2 lôc ®Þa: B¾c vµ Nam Mü. §ång thêi hiÖn nay nh÷ng bµi gi¶ng vÒ lÞch sö vµ v¨n häc Mü thêi s¬ khai thêng b¾t ®Çu víi vÊn ®Ò t tëng Ch©u ¢u vÒ Ch©u Mü trong s¬ kú cña kû nguyªn hiÖn ®¹i cïng víi viÖc nªu ra nh÷ng quan hÖ víi ngêi Mü b¶n ®Þa vµ nh÷ng c©u chuyÖn vÒ cuéc chinh phôc. Cã mét sù chó ý cµng ngµy cµng t¨ng vÒ vÊn ®Ò ®Êt níc ®· vµ tiÕp tôc ®îc kiÕn t¹o cã tÝnh quèc tÕ vµ cã tÝnh giao lu v¨n ho¸ nh thÕ nµo . ë trung t©m cña nh÷ng ph¸t triÓn nµy, t«i muèn kh¼ng ®Þnh lµ chóng ta kh«ng bá qua 1 m« h×nh cò nµo (cho dï nã kh«ng hÒ ®îc phæ biÕn mét çch thùc sù trong ph¹m vi nghiªn cøu v¨n häc thÕ giíi, mét m« h×nh t×m hiÓu tÝnh quèc tÕ cña çc t¸c gi¶ ®Æc biÖt. §èi víi nh÷ng ngêi nghiªn cøu Mü, ®iÒu nµy bao gåm nh÷ng ®Ò tµi quen thuéc nh sù tiÕp nhËn cña ngêi Mü ®èi víi Rousseau vµ ngîc l¹i sù tiÕp nhËn cña ngêi Ph¸p ®èi víi Edgar Allan Poe. Tuy nhiªn kÕt qu¶ ®Æc biÖt cña m« h×nh nµy cho r»ng chóng ta häc ®îc rÊt nhiÒu ë çc nhµ v¨n Mü khi chóng ta cè g¾ng t×m hiÓu xem hä ®·

bÞ nhiÒu c«ng chóng Håi gi¸o ph¶n ®èi kÞch liÖt. Tßa ¸n cña Iran ®· ra ph¸n quyÕt xö tö «ng.

278

®îc hiÓu, tiÕp thu vµ t¸i øng dông nh thÕ nµo ë nh÷ng n¬i kh¸c (ngay c¶ khi nhiÒu häc gi¶ Mü ®· nãi mét çch khiªm tèn vÒ sù say mª cña ngêi Ph¸p ®èi víi Poe, th× nhµ v¨n nµy ®· bÞ hiÓu mét çch sai l¹c). T«i xin ®a ra 1 trêng hîp gÇn ®©y cuèn Nh÷ng ®øa trÎ lóc nöa ®ªm cña Rushdie chÞu nh÷ng ¸m ¶nh cña t¸c phÈm L·o phï thuû cña OZ gîi cho ta sù tiÕp cËn hoµn toµn kh¸c ®èi víi tiÓu thuyÕt cña Frank Baum vµ phim cña Victor Flemming. Khái ph¶i bµn thªm r»ng nh tiªu ®Ò tham luËn cña t«i, t«i cho r»ng sù tiÕp nhËn cã tÝnh quèc tÕ ®èi víi Whitman - nh÷ng b¶n dÞch t¸c phÈm Whitman, nh÷ng bµi viÕt vÒ Whitman, sù t¬ng hîp vµ th©m nhËp ®èi víi Whitman - ®· cho ta nh÷ng thÝ dô ®¸ng chó ý vÒ nh÷ng g× mµ çc häc gi¶ Mü cã thÓ häc hái nhiÒu ë çc nhµ v¨n Mü khi hä b¾t gÆp l¹i çc nhµ v¨n nµy trªn nh÷ng m¶nh ®Êt kh¸c. NÕu luËn ®iÓm cña Clinton lµ Mü cÇn ph¶i b¶o vÖ lîi Ých kinh tÕ cña çc quèc gia kh¸c, th× luËn ®iÓm cña t«i lµ çc quèc gia kh¸c cã thÓ ®ãng mét vai trß míi trong Nghiªn cøu Mü b»ng çch gióp chóng ta ®¸nh gi¸ nh÷ng g× cã ý nghÜa vÒ v¨n ho¸ cña Hoa Kú. Tõ ®ã vÊn ®Ò t«i ®Æt ra lµ chóng ta lµm thÕ nµo ®Ó cã thÓ t¸i hiÖn mét nhµ th¬ d©n téc trªn tÇm cao quèc tÕ. Vµ ®iÒu c¬ b¶n trong luËn ®iÓm cña t«i lµ: quan t©m ®Õn sù tiÕp nhËn cña quèc tÕ ®èi víi Whitman cã thÓ tr¸nh cho çc häc gi¶ qu¸ véi v· gi÷ Whitman trong tÇm quèc gia, tr¸nh t×nh tr¹ng kh¬i t×m ý nghÜa vÒ Whiman qu¸ dÔ dµng b»ng çch ®äc t¸c phÈm cña «ng trong vµ ngoµi bèi c¶nh quèc gia. Ph¶i ch¨ng çc b¹n ®· nhËn thÊy r»ng tÇm vãc quèc tÕ cña Walt Whitman ®· trë thµnh mét ®Ò tµi ®îc kh¶o s¸t kü lìng vµ ta cßn cã thÓ nãi r»ng kÓ tõ khi Gay Wilson Allen xuÊt b¶n cuèn Walt Whitman ë níc ngoµi vµo n¨m 1955, th× ®Ò tµi nµy trë thµnh niÒm tù hµo trong lÜnh vùc phª b×nh v¨n häc. Nh÷ng nhµ v¨n kinh ®iÓn kh¸c cña Mü nh Cooper, Poe, Emerson, Stowe, Hemingway còng ®îc phæ biÕn réng r·i trªn trêng quèc tÕ, nhng kh«ng trë thµnh xuÊt ph¸t

279

®iÓm cña nh÷ng chñ ®Ò quan träng nh Walt Whitman cña Mü La tinh, Walt Whitman cña níc Nga, Walt Whitman cña níc §øc vµ ch¾c ch¾n lµ cha ®¹t tíi møc gîi c¶m høng cho nh÷ng lÔ kû niÖm 100 n¨m ngµy sinh cña nh÷ng nhµ v¨n nµy ë kh¾p §«ng ¢u . §iÒu rÊt cã ý nghÜa lµ n¨m 1998 ë Ch©u ¢u ®· tæ chøc kh«ng chØ mét cuéc héi th¶o cã tªn Walt Whitman vµ thÕ giíi, nhng sÏ ch¼ng cã ý nghÜa g× l¾m nÕu tæ chøc cuéc héi th¶o nhHawthorne vµ thÕ giíi hoÆc thËm chÝ Dotstoevsky vµ thÕ giíi hay Dante vµ thÕ giíi, bëi v× thÕ giíi ®· t×m ®îc lîi thÕ ®Æc biÖt ë Whitman trong bèi c¶nh cña sù biÕn chuyÓn vÒ chÝnh trÞ , v¨n ho¸ vµ v¨n häc. Whitman ®· tá râ lµ 1 céi nguån ®Æc biÖt vÒ th¬ ca vµ t tëng - ®ã thùc sù lµ mét céi nguån mµ ë ®ã nhiÖt t×nh ng«n tõ (trong ph¬ng ng«n vµ vÇn ®iÖu cña lêi nãi thêng ngµy) dêng nh s¸nh bíc tay trong tay víi nhiÖt t×nh chÝnh trÞ (trong con ngêi b×nh thêng) vµ nhiÖt t×nh v¨n ho¸ (trong tÝnh hiÖn ®¹i). Whitman ®· ®îc coi nh ®ång nhÊt víi tinh thÇn næi lo¹n vµ kiªu h·nh ë níc Nga n¨m1883 vµ s¸ng t¸c cña «ng bÞ chÝnh phñ Nga hoµng cÊm lu hµnh, råi n¨m 1914 ®îc miªu t¶ lµ nhµ th¬ ph¸ vì nh÷ng h×nh thøc phong kiÕn cña th¬ trong khi biÓu hiÖn lý tëng d©n chñ cña nh÷ng nhµ çch m¹ng çnh t¶ (Mirsky). Võa lµ céi nguån cña v¨n häc vµ chÝnh trÞ, Whitman trë thµnh vÞ th¸nh cña çch m¹ng n¨m 1917 (Xem tiÓu luËn Whitman ë níc Nga cña Stephen Stepanchev trong cuèn s¸ch Walt Whitman vµ thÕ giíi, NXB University of Iowa Press, 1995). Nh÷ng lêi t«n vinh nh vËy ®îc nh¾c ®i nh¾c l¹i tõ miÒn nµy ®Õn miÒn nä, tõ quèc gia nµy ®Õn quèc gia kh¸c .

Whitman ®· viÕt cho 1 dÞch gi¶ : “¦íc m¬ tr×u mÕn nhÊt cña t«i lµ tÝnh quèc tÕ cña th¬ ca vµ çc nhµ th¬ cïng nhau b¸m vµo nh÷ng m¶nh ®Êt cña tr¸i ®Êt mét çch gÇn gôi, gÇn h¬n h¼n çc hiÖp íc vµ chÝnh s¸ch ngo¹i giao." (“Hai bøc th”). Vµ nh Walter

280

Grunzweig ®· lËp luËn, tinh thÇn chñ nghÜa quèc tÕ cña Whitman thóc ®Èy «ng v¹ch ra giíi h¹n nhá bÐ cña chñ nghÜa yªu níc. ¤ng tuyªn bè : “§· ®Õn lóc dang tay «m c¶ thÕ giíi”. (Th¬ ca ngµy nay ë níc Mü). Bµi th¬ cã néi dung quèc tÕ næi tiÕng nhÊt cña «ng, Salut Au Monde! ®· g¹t bá mäi sù kiÒm to¶ vÒ ®Þa lý - chÝnh trÞ : T«i ng¾m nh×n nh÷ng thµnh phè ch©u Phi , ch©u ¸

T«i ng¾m nh×n nh÷ng ngêi Algiers, Tripoli, Derne… T«i ng¾m nh×n nh÷ng ngêi Dahoman, Vµ c¶ nh÷ng ngêi Ashantee ë trong nh÷ng tóp lÒu NhiÖt t×nh nh©n v¨n cao c¶ cña «ng ®· v¬n tíi tÇm thÕ giíi: T«i nh×n thÊy tÊt c¶ sù tÇm thêng vÆt v·nh cña lao ®éng tr¸i ®Êt T«i chµo mõng tÊt c¶ d©n c trªn tr¸i ®Êt . Kh¶ n¨ng cña «ng cã thÓ nh×n vµ nghe xuyªn suèt çc chiÒu kh«ng gian vµ thêi gian ®· trë thµnh mÉu mùc s¸ng tá nhÊt vÒ “mçi con ngêi chóng ta lµ v« biªn” . B¶n th©n «ng kh«ng muèn tù giam h·m m×nh trong bÊt cø mét thêi gian vµ ®Þa ®iÓm biÖt lËp nµo . Tuy vËy h×nh tîng nµy vÒ nhµ th¬ toµn cÇu còng khã mµ hoµn chØnh ®îc bøc ch©n dung hîp lý vÒ Whitman. V× mét lÏ nh mét trong nh÷ng ngêi Nga ñng hé nhµ th¬ ®· viÕt tõ n¨m 1935 “NÒn d©n chñ Whitman, vÒ b¶n chÊt s©u xa nhÊt lµ cã tÝnh quèc gia. §èi víi «ng, d©n chñ lµ mét çi g× ®Æc biÖt Mü" (D.S. Mirsky. Nhµ th¬ cña nÒn d©n chñ Mü in trong tËp Walt Whitman vµ thÕ giíi, 1995.) Mét lÏ kh¸c lµ tõ l©u Whitman còng ®îc kh¬i th¸c nh céi nguån quèc gia vµ chñ nghÜa quèc gia, nh mét nhµ th¬ Mü mµ nh÷ng ngêi Mü thÝch dùa vµo ®ã ®Ó ®Þnh nghÜa vÒ níc Mü. Bµi ca vÒ m×nh lµ mét bµi th¬ rÊt tiªu biÓu vÒ ngêi Mü. Trong bµi th¬ ViÔn c¶nh cña nÒn d©n chñ, Whitman ngîi ca t tëng vÒ níc Mü. Ta cã thÓ nãi ®ã lµ sù th©u tãm rÊt c« ®äng vÒ níc Mü. ¤ng ®· vît lªn vµ chèng l¹i çi gäi lµ “nÒn d©n chñ Mü cã tÝnh vËt chÊt vµ dung tôc cña chóng ta.” Trong Lêi Tùa cho tËp th¬ L¸ Cá in n¨m 1855, «ng kh«ng nãi vÒ

281

®Æc tÝnh ®ã. ¤ng viÕt r»ng “tinh thÇn” cña nhµ th¬ Mü ®îc kh¼ng ®Þnh lµ ®¸p øng víi “tinh thÇn cña ®Êt níc m×nh”. ThËt thÕ, víi Lêi Tùa nµy, b¶n th©n Whitman ®· quèc gia hãa t¸c phÈm v¨n häc cña m×nh. VÒ trêng hîp cña Whitman th× sÏ ch¼ng cã ý nghÜa g× khi nãi r»ng çc nhµ phª b×nh v¨n häc ®· quèc gia ho¸ v¨n häc , bëi v× gièng nh Cooper hoÆc Harriet Beecher Stowe, Whitman dêng nh qu¸ nhiÖt t×nh viÕt vÒ quèc gia vµ cho quèc gia vµ ®· b¾t ®Çu víi c©u “Çc nhµ th¬ Mü g¾n liÒn çi cò víi çi míi, v× níc Mü lµ chñng téc cña mäi chñng téc. §èi víi hä, thi sÜ ph¶i xøng ®¸ng víi nh©n d©n m×nh .. Tinh thÇn cña anh ta ®¸p øng tinh thÇn cña ®Êt níc. Cïng víi lêi tùa L¸ cá n¨m 1855, b¶n th©n Whitman ®· quèc gia ho¸ t¸c phÈm v¨n häc cña m×nh. Khi dùa vµo b¶n in ®Çu tiªn ®Ó biªn tËp vµ t¸i b¶n t¸c phÈm nµy vµo n¨m 1959, Malcolm Cowley biÖn luËn r»ng Bµi ca vÒ m×nh “khã cã thÓ liªn quan ®Õn chñ nghÜa quèc gia Mü hoÆc nÒn d©n chñ chÝnh trÞ cña Mü. Qu¸ h¨ng h¸i trong viÖc ®Þnh nghÜa Bµi Ca VÒ M×nh nh mét cuèn s¸ch gÇn nh cã tÝnh tiªn tri PhËt gi¸o ®Çy Ên tîng, «ng muèn h¹ thÊp “chñ nghÜa quèc gia Mü kh¸ kiªu h·nh" trong bµi tùa ®ã. Cowley nh¾c nhë ®éc gi¶ cña m×nh r»ng bµi tùa ®· ®îc viÕt sau khi Whitman hoµn thµnh tËp th¬ . Tuy vËy mét nhµ phª b×nh v¨n häc cã xu híng quèc gia nh F . O Mattheissen trong cuèn Phôc hng Mü (1941) ch¼ng qua lµ ®· bíc theo sù dÉn d¾t cña Whitman vµ déi l¹i ©m vang danh väng quèc gia cña nhµ th¬. Vµo n¨m 1939 cã c¶ mét phong trµo kû niÖm Whitman trªn b×nh diÖn toµn quèc, cã mét lo¹t tem in h×nh Whitman, tîng Whitman t¹i héi chî thÕ giíi ë New York. Trong suèt thËp niªn 1930, ®øng tríc sù suy tho¸i kinh tÕ trÇm träng nhÊt, ®Êt níc cÇn 1 nhµ th¬ quèc gia vµ chñ nghÜa quèc gia, 1 phÇn tö X« vanh v× quèc gia , th× Whitman ®· s½n sµng cã mÆt ngay tøc th× .

282

HiÖn nay tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ vÞ trÝ cña t¸c phÈm v¨n häc ®îc coi nh 1 çi tªn kh¸c cña ph¬ng thøc tiÕp nhËn vµ t¸i t¹o cña giíi nghiªn cøu ( xem cuèn s¸ch cña John Guillory). Nhng vÞ trÝ tiªu biÓu cña Whitman hiÓn nhiªn lµ ®· vît qua bÊt cø mét çi khu«n häc thuËt nµo còng nh lµ tÇm vãc toµn cÇu cña «ng ®· vît qua bÊt cø nÒn kinh tÕ toµn cÇu nµo . §iÒu nµy mét phÇn v× ngay c¶ khi «ng phông sù cho nÒn v¨n ho¸ quèc gia , th× trong ph¹m vi cña nÒn v¨n ho¸ ®ã, «ng ®· trë thµnh nguån c¶m høng cña phong trµo n÷ quyÒn, chñ nghi· x· héi cÊp tiÕn, chñ nghÜa céng s¶n, quyÒn häc sinh, quyÒn ®ång tÝnh luyÕn ¸i. ¤ng lµ nhµ th¬ cña nÒn d©n chñ Mü, ®ång thêi lµ nhµ th¬ chñ nghÜa quèc tÕ cÊp tiÕn ngîi ca nhiÖt t×nh çch m¹ng cña nh÷ng ngêi theo chñ nghÜa d©n tuý ®· thÓ hiÖn ë kh¾p Ch©u ¢u n¨m 1848 (trong Salut Au Monde (KÝnh chµo thÕ giíi), 1856). Khi Arac tËp trung sù chó ý vµo Whitman, trong bµi viÕt vÒ ph¬ng ng«n thæ ng÷ cña Whitman, «ng ®· m« t¶ Whitman lµ nhµ th¬ cã tÝnh hiÖn ®¹i ®¹i ®« thÞ, xÕp «ng ngang hµng víi Baudelaire vµ Marx, ®Ò xuÊt r»ng Whitman ®· g¾n Hoa Kú víi giai ®o¹n toµn cÇu. T«i ph¶i bæ sung r»ng chÝnh Marx lµ ngêi ®Çu tiªn ®· miªu t¶ v¨n häc thÕ giíi trong bèi c¶nh kinh tÕ toµn cÇu. Tõ n¨m 1848 Marx ®· nhËn râ r»ng nÒn c«ng nghiÖp hiÖn ®¹i ®· thiÕt lËp thÞ trêng thÕ giíi nh thÕ nµo, “mét thÞ trêng ®ßi hái sù biÖt lËp quèc gia vµ tù cung tù cÊp ph¶i nhêng chç cho sù phô thuéc lÉn nhau cã tÝnh toµn cÇu gi÷a çc quèc gia. Trong 1 thÕ giíi ®îc t¸i x¸c ®Þnh nh vËy, Marx biÖn luËn thªm r»ng nh÷ng s¸ng t¹o trÝ tuÖ cña çc quèc gia riªng biÖt trë thµnh tµi s¶n chung vµ tõ ®ã xuÊt hiÖn nÒn v¨n häc thÕ giíi ( Tuyªn ng«n §¶ng Céng S¶n). Trong mét thÕ giíi biÕn chuyÓn nh vËy sù biÖt lËp cã tÝnh d©n téc ngµy cµng trë nªn kh«ng thÓ tån t¹i ®îc . Tuy vËy, ngay c¶ mét sù hiÓu biÕt Ýt ái vÒ sù tiÕp nhËn cã tÝnh quèc tÕ ®èi víi Whitman còng khiÕn ta ph¶i chèng l¹i viÖc c¶m nhËn Whitman nh mét g¬ng mÆt v¨n häc chØ biÕt cã «m c¶ thÕ giíi

283

trong vßng tay. Së dÜ nh vËy lµ v× «ng ®· ®îc t¸i kh¬i th¸c trªn ph¬ng diÖn quèc tÕ nh©n danh chñ nghÜa d©n téc ®ñ çc mµu s¾c - v× «ng ®· ®îc kh¬i th¸c mét çch lÆp ®i lÆp l¹i nh»m biÓu hiÖn kh¸t väng cña chñ nghÜa d©n téc. Whitman lÇn ®Çu tiªn ®îc giíi thiÖu ë Trung Quèc trong phong trµo Ngò Tø kªu gäi hiÖn ®¹i ho¸ cã tÝnh çch chñ nghÜa d©n téc. Sau ®ã «ng ®îc mang ra phông sù cho nguån c¶m høng cña chñ nghÜa d©n téc ®Êu tranh vµ anh hïng trong cuéc chiÕn tranh Trung NhËt nh÷ng n¨m 1930. Chu D¬ng s¸ng lËp T¹p chÝ L¸ Cá ®· héi nhËp Whitman vµo c«ng cuéc b¶o vÖ tù do cña ngêi Trung quèc. Nh÷ng b¶n dÞch bµi th¬ ¤i, thuyÒn trëng! ThuyÒn trëng cña t«i ¬i! ®· cæ vâ mét chñ nghÜa yªu níc míi cña ngêi Trung Quèc (Guiyou Hunag, Xi lao Li). Tuy vËy, dï cho sù tiÕp nhËn Whitman dêng nh cã thÓ rÊt tiªu biÓu cho v¨n häc thÕ giíi do Marx miªu t¶, th× nã còng khã minh ho¹ cho t×nh tr¹ng kh«ng thÓ tån t¹i cña sù biÖt lËp cã tÝnh d©n téc. Qu¶ thËt Whitman thêng xuÊt hiÖn nh©n danh b¶o vÖ quyÒn tù chñ cña quèc gia chèng l¹i thÕ lùc x©m nhËp cña c¶ chñ nghÜa ®Õ quèc vµ chñ nghÜa t b¶n, mÆc dï mét sè bµi th¬ cña «ng tõ l©u ®· ®îc coi lµ nh÷ng biÓu hiÖn cho kh¸t väng ®Õ quèc chñ nghÜa cña Hoa Kú. Víi sù ngîi ca t×nh quèc tÕ ®Çy xóc ®éng, trong bµi th¬ LÔ héi ë Broadway (1860) lÊy nguån c¶m høng tõ cuéc viÕng th¨m cña mét ngêi NhËt B¶n nh»m phª chuÈn hiÖp ®Þnh th¬ng m¹i, Whitman tëng tîng thÊy m×nh ®i xuèng ®êng phè, hoµ m×nh vµo gi÷a ®¸m ®«ng ®· trë thµnh hµng triÖu, hµng triÖu ngêi: Hä ®Õn tõ T©y T¹ng , tõ nh÷ng dßng s«ng Trung Hoa tu«n ch¶y xa tÝt t¾p / tõ nh÷ng b¸n ®¶o ph¬ng nam , tõ nh÷ng hßn ®¶o tiÓu lôc ®Þa, råi tõ Malaisia. Bµi th¬ hoan h« Th¬ng m¹i më cöa / GiÊc ngñ cña nh÷ng th¸ng n¨m nay bõng tØnh. Whitman ca h¸t ®Õ chÕ míi réng lín h¬n bao giê, t«i ngîi ca n÷ chñ nh©n Hoa Kú, t«i h¸t ca uy lùc hïng cêng. §ã lµ h×nh t-

284

îng cña nÒn kinh tÕ toµn cÇu trong bé khung cña sù th¾ng lîi cña quèc gia. TÊt c¶ nh÷ng ®iÒu nµy tá râ r»ng ë mét møc ®é nµo ®ã, b¶n th©n Whitman vµ tiÕp ®ã lµ çc ®éc gi¶ cña «ng ®Òu dån kh¸ nhiÒu t©m trÝ nh»m quèc gia ho¸, quèc tÕ ho¸ vµ t¸i quèc gia ho¸ th¬ ca cña «ng. Tõ ®ã trong lÜnh vùc nghiªn cøu Mü, chóng ta lµm thÕ nµo ®Ó hiÓu vÊn ®Ò v× sao Whitman võa lµ quèc gia l¹i võa lµ quèc tÕ, võa lµ chñ nghÜa d©n téc võa lµ chñ nghÜa quèc tÕ? Cã c©u tr¶ lêi ®¬n gi¶n lµ: Whitman bao giê còng lµ nhµ th¬ d¹y chóng ta r»ng: nh÷ng ph¶n ®Ò - thÓ x¸c vµ linh hån, vËt chÊt vµ thÇn bÝ, chñ nghÜa ç nh©n vµ t×nh ®ång chÝ, chñ nghÜa vÞ kû vµ chñ nghÜa vÞ tha - ®Òu cã thÓ phèi hîp víi nhau mét çch cã hiÖu qu¶ trong mét b¶n hoµ tÊu. Nh÷ng n¨ng lîng s¶n sinh cña th¬ «ng phô thuéc vµo sù di chuyÓn cña «ng gi÷a nh÷ng cùc ®ã. Còng cßn nhiÒu çch tr¶ lêi c©u hái nµy mét çch cô thÓ h¬n. Nhng tríc khi ®Ò xuÊt mét trong nh÷ng çch ®ã, t«i muèn nãi r»ng b¶n th©n c©u hái ®· phÇn nµo ®¸nh bËt Whitman ra khái nh÷ng cè g¾ng gÇn ®©y ®· gi¶i thÝch th¬ «ng b»ng çch ®Þnh vÞ vÒ lÞch sö vµ v¨n ho¸ - nh÷ng cè g¾ng vèn kh«ng ph¶i lµ mét bé phËn trong ch-¬ng môc quèc tÕ cña Nghiªn cøu Mü vµ phª b×nh v¨n häc, mµ dùa vµo nÒn v¨n ho¸ vµ v¨n häc cña mét quèc gia riªng biÖt ®Ó gi¶i thÝch lÉn cho nhau .

***** Trong nh÷ng bèi c¶nh v¨n hãa ®a d¹ng ®îc dïng ®Ó gi¶i thÝch nh÷ng thÝ nghiÖm ®Æc biÖt cña Whitman trong th¬ ca - nghÖ thuËt nhiÕp ¶nh thêi kú ®Çu, opera thÕ kû XIX, çc viÖn b¶o tµng vµ çc cuéc triÓn l·m. B¶n th©n t«i ®· dµnh mét sè thêi gian ®Ó suy nghÜ vµ nãi vÒ d©n sè Whitman trong mèi quan hÖ víi cuéc ®iÒu tra d©n sè Hoa Kú. §iÒu tra d©n sè lµ mét c«ng nghÖ cña çch ®¹i diÖn cho cö chi mµ çc ®¹i biÓu §¶ng D©n chñ ë Mü ®·

285

dùa vµo. HiÕn ph¸p Mü nªu râ r»ng viÖc ®iÒu tra d©n sè mçi thËp kû mét lÇn lµ cÇn thiÕt, bëi v× sè nghÞ sÜ cña mçi bang trong H¹ ViÖn phô thuéc vµo sè lîng c«ng d©n sèng ë bang ®ã. Nhng c«ng viÖc ®iÒu tra nµy ®· tr¶i qua nh÷ng thay ®æi ®¸ng kÓ trong dù ¸n ®iÒu tra d©n sè n¨m 1850. Nh bµ Margot Anderson ®· gi¶i thÝch, sù ®iÒu tra d©n sè bÊt chît trë thµnh kh«ng chØ lµ vÊn ®Ò ph©n bæ ®¹i diÖn mµ cßn lËp biÓu ®å vÒ nÒn kinh tÕ phøc t¹p, ®o lêng sù ph¸t triÓn cña quèc gia vµ n¾m b¾t sù thay ®æi vÒ d©n sè. Theo çch nãi cña bµ, giai ®o¹n míi nµy trong lÞch sö thèng kª cña ®Êt níc "®· chøng kiÕn sù ra ®êi cña Uû Ban ®iÒu tra d©n sè. Uû Ban nµy quyÕt ®Þnh viÖc tËp hîp "nh÷ng thèng kª x· héi" (vÒ nhµ ë , thu nhËp v.v.) vµ lÊy ç nh©n h¬n lµ lÊy chñ hé lµm ®¬n vÞ ph©n tÝch. Lµ mét ®éc gi¶ cña Whitman vµ ®Ó hiÓu biÕt nhiÒu h¬n vÒ giai ®o¹n míi nµy trong ®iÒu tra d©n sè cña quèc gia chÝnh lµ ®Ó nhËn biÕt mét m« h×nh cña mét lo¹t nh÷ng danh môc mµ Whitman ®· t¹o ra trong Bµi ca vÒ m×nh vµ Bµi h¸t vÒ nhµ ë. V× c¶m quan "lËp danh môc" cña «ng gièng nh mét kiÓu lµm bµi tÝnh, trong ®ã mét ph¹m trï nµo ®ã ( nh÷ng ngêi thî hoÆc nh÷ng çi kh«ng thÓ ®ông ch¹m tíi ) cho phÐp «ng nh×n thÊy hoÆc nghe thÊy (hoÆc trë thµnh) mét danh môc cña nh÷ng tÝnh çch ®ù¬c ph¸c ho¹ ch©n dung theo kiÓu ®iÖn tÝn: Chµng thî m¸y vÐn tay ¸o lªn ... viªn c¶nh s¸t ®ang cÊt bíc ®i tuÇn ... anh g¸c cæng ghi tªn ngêi qua l¹i. Chª tr¸ch Whitman dêng nh hay chuyÓn bµi th¬ cña «ng thµnh nh÷ng b¶n thèng kª, D .H. Lawrence nªu lªn r»ng nh÷ng bµi th¬ chñ yÕu cña Whitman lµ nh÷ng hµng sè dµi dÆc cña nh÷ng tÝnh céng vµ tÝnh nh©n tiªu biÓu cho kh¸i qu¸t ho¸ vµ trõu tîng ho¸. Qu¶ thËt nh÷ng ngêi ñng hé cuéc ®iÒu tra d©n sè míi ®· ngîi ca nh÷ng nç lùc nµy víi giäng ®iÖu kiÓu Whitman: Nh×n nhËn Liªn Bang ®óng nh thÕ vµ t«i tin tëng nh÷ng n¨m th¸ng tíi gÇn. Kh«ng cßn nh×n Ng-êi nh nh÷ng m¶nh vôn, yÕu kÐm, chia l×a. Ngêi híng tíi môc tiªu

286

minh x¸c søc cêng tr¸ng, tiÒm tµng, ë n¬i t thÕ thèng nhÊt vµ huy hoµng cña Ngêi. ( James Thompson )

Tuy nhiªn ®iÒu t«i thÊy thó vÞ nhÊt vÒ quan hÖ gi÷a ®iÒu tra d©n sè chÝnh thøc vµ nh÷ng b¶ng danh môc cña Whitman lµ ë chç quan hÖ nµy lµm næi râ r»ng c«ng nghÖ cña Whitman trong biÖn ph¸p ®¹i diÖn cö chi rÊt yÕu vÒ lùc lîng tæ chøc. Nh÷ng b¶ng danh môc cña «ng dêng nh bao gåm toµn thÓ nh©n d©n mµ kh«ng g¹t bá ai c¶. Dêng nh trong t duy vµ s¸ng t¸c cña «ng kh«ng cã nguyªn t¾c lo¹i bá. Nh÷ng b¶ng danh môc cña «ng t¸i s¶n xuÊt ra nh÷ng danh môc kh¸c vµ cã thÓ kÐo dµi v« tËn. Vµ çi søc chøa cña «ng ®èi víi bÊt cø ai vµ tÊt c¶ mäi ngêi thùc sù khiÕn cho trÝ tëng tîng muèn t¸ch biÖt nhãm nµy ra khái nhãm kh¸c lµ v« nghÜa. Th¬ Whitman dêng nh lu«n lu«n cã chung mét xung lùc ngang b»ng víi §iÒu tra d©n sè (nh»m ®¹i diÖn cho d©n sè cña níc Mü), nhng nã khã cã thÓ cã chung nh÷ng ®èi tîng. VÊn ®Ò chÝnh trÞ vµ v¨n ho¸ cña Thèng kª häc nãi chung lµ x¸c lËp vµ t¸ch biÖt nh÷ng nhãm riªng biÖt (Xem c«ng tr×nh cña Mary Poovey, Ian Hacking.) Song sù x¸c lËp vµ t¸ch biÖt cña Whitman chØ nh»m bæ sung thªm vµ hoµ nhËp vµo nhau. Nhng kh«ng ph¶i tæ chøc kinh tÕ vµ x· héi cña quèc gia, mµ tr¸ch nhiÖm ®Çy nhiÖt t×nh cña quèc gia vµ sù hiÖn diÖn trµn trÒ søc l«i cuèn cña b¶n th©n nhµ th¬ ®· chuyÓn nh÷ng m¶nh rêi r¹c thµnh mét tæng thÓ thèng nhÊt - mét tæng thÓ cã thÓ dâng d¹c lªn tiÕng, nhng kh«ng bao giê cã tÝnh ®¹i diÖn t¬ng xøng. NÕu ®iÒu tra d©n sè tiªu biÓu cho tÝnh duy lý cña nhµ níc quan liªu hiÖn ®¹i, th× th¬ Whitman tiªu biÓu cho tÝnh phi lý mµ trong ®ã bÊt cø mét c«ng d©n nµo còng cã thÓ vît qua tÝnh quan liªu ®Ó c¶m nhËn quèc gia mét çch thÈm mü. Tuy vËy t«i nghÜ r»ng tÝnh t¬ng ®ång gi÷a ®iÒu tra d©n sè míi vµ b¶ng danh môc cña Whitman cã mét søc m¹nh t¬ng ®èi ®Ó lµm næi bËt thËp niªn 1850 nh mét thêi ®¹i cña ph¬ng çch

287

®¹i diÖn d©n téc theo kiÓu míi, çi thiÕu v¾ng trong b¶n tÝnh to¸n thèng kª l¹i lµ çi hiÖn diÖn trong th¬ Whitman - trêng hîp ®-îc vËt chÊt ho¸ trong kho¶nh kh¾c: B¸c thî in m¸i tãc hoa r©m vµ bµn tay ®en nhÎm khom ngêi tríc m¸y / MiÖng b¸c nhai nhóm thuèc l¸ rêi / §«i m¾t b¸c mê ®i tríc trang b¶n th¶o. Sù trõu tîng ho¸ kh¸c thêng cña Whitman ®îc bæ sung vµ hoµn thiÖn bëi nh÷ng h×nh tîng cô thÓ vÒ cuéc sèng thêng ngµy. Suy nghÜ vÒ sù t¬ng ®ång nµy víi ®iÒu tra d©n sè quèc gia chÝnh lµ gãp phÇn vµo nh÷ng cè g¾ng bÒn bØ muèn miªu t¶ çi çch Whitman dêng nh võa lµ nhµ t duy trõu tîng l¹i võa lµ nhµ t duy cô thÓ. ViÕt bµi tùa cho tËp Th¬ Walt Whitman, n¨m 1868, William Michael Rosetti nãi r»ng L¸ Cá lµ tËp th¬ hiÖn ®¹i xuÊt s¾c mµ trong ®ã çch nh×n phµm tôc nhÊt vÒ sù vËt lu«n lu«n hoµ nhËp vµo sù trõu tîng ho¸ h©n hoan vµ nång nhiÖt. Mét mÆt, nhiÒu b¹n ®äc cña Whitman chØ tr¶i nghiÖm ®îc mÆt trõu tîng. Nhµ nh©n lo¹i häc ng«n ng÷ Edward Sapir nhËn xÐt r»ng Whitman "®«i khi di chuyÓn hoµn toµn trong ranh giíi cña trõu tîng ho¸", r»ng «ng tá ra "nç lùc phÊn ®Êu cho mét ng«n tõ nghÖ thuËt kh¸i qu¸t ho¸, mét kiÓu ®¹i sè v¨n häc." DÉn l¹i Sapir, Mattheisson buéc ph¶i chuyÓn sang lËp trêng cña Alexis de Tocqueville, «ng nµy nãi r»ng: "Çc quèc gia d©n chñ hÕt søc say mª nh÷ng thuËt ng÷ bao qu¸t vµ nh÷ng diÔn ®¹t trõu tîng, v× ... ( chóng ) cho phÐp bé ãc cã thÓ bao qu¸t nhiÒu ®èi tîng trong mét ph¹m vi nhá. "Nhng mÆt kh¸c, nhiÒu b¹n ®äc l¹i thÝch thó nh÷ng chi tiÕt hiÖn thùc cña Whitman. Khi vµo n¨m 1916, John Dos Passos ®· viÕt bµi "Chèng l¹i v¨n häc Mü ", «ng phµn nµn vÒ sù "sïng b¸i çi trõu tîng" vµ cuéc sèng Mü "bÞ çi trõu tîng ho¸ ngù trÞ”. Nhng, ngîc l¹i, trong lÞch sö v¨n häc Mü, Whitman xuÊt hiÖn nh mét nhµ th¬ cña "thùc t¹i ®Çy kÞch tÝnh". ChÝnh sù ®èi cùc nµy ®· ®îc b¶n th©n Whitman b¸o tríc r»ng «ng ®· døt kho¸t mét mÆt lµ "thÊm nhuÇn hiÖn

288

thùc ...chñ nghÜa duy vËt tõ ®Çu ®Õn cuèi" vµ mÆt kh¸c lµ híng tíi "hµnh ®éng ®îc th¸o gì khái nh÷ng sîi d©y ®· dµng buéc mét çch tÊt yÕu víi nh÷ng çi ®Æc biÖt vµ chi tiÕt." (Lêi tùa trong Bµi ca vÒ m×nh, 1855 ). TÊt nhiªn Whitman kh«ng chØ tù ý thøc, mµ cßn phÊn høng tríc nh÷ng m©u thuÉn cña m×nh . M©u thuÉn ®Æc biÖt nµy gióp ta v¹ch ra ®îc h¹n chÕ cña nh÷ng c«ng tr×nh gÇn ®©y miªu t¶ nhµ th¬ Whitman nh mét nhµ th¬ d©n téc trªn m¶nh ®Êt cña sù trõu tîng ho¸ cña «ng. Cã ý kiÕn cho r»ng tÝnh cè kÕt cña v¨n ho¸ Mü dùa trªn "sù gièng nhau h¬n lµ sù thèng nhÊt", r»ng Whitman tiªu biÓu cho sù cè kÕt nµy, bëi v× «ng t¹o ra "tÝnh ®ång nhÊt cña tÕ bµo"cã thÓ giao ho¸n lÉn nhau" ( xem Philip Fisher ). ý kiÕn nµy ®· kh«ng nhËn ra kh¶ n¨ng chi tiÕt ho¸ cña nhµ th¬. Trong nh÷ng b¶ng danh môc kh«ng ngõng s¶n sinh cña nhµ th¬, sù nhÊn m¹nh vÒ ®iÓm gièng nhau còng kÌm theo sù nhÊn m¹nh vÒ çi kh«ng gièng nhau, ch¼ng h¹n nh sù kh¸c nhau gi÷a anh thî m¸y vµ viªn c¶nh s¸t. ThËt thÕ, xung lùc cña «ng trong çch ®a ra danh môc cña nhiÒu lo¹i c«ng nh©n, lo¹i nµy tiÕp ®Õn lo¹i kia, ®· phñ nhËn bÊt cø mét nguyªn t¾c nµo cña sù ho¸n vÞ, còng nh lµ nã phñ nhËn tÝnh viªn m·n cña sù trõu tîng ho¸. Cã ý kiÕn biÖn luËn r»ng Whitman s¸ng t¸c mét bµi th¬ "víi mét chuçi th¬ mµ kh«ng cã sù l¾ng ®äng trÇm tÝnh", r»ng "b¶ng danh môc v« tËn cña «ng" ®a ra danh môc nh÷ng ngêi vµ sù vËt "®Òu tèt nh nhau", r»ng lo¹i th¬ nµy còng gièng nh "bÊt cø lo¹i th¬ nµo ®îc coi lµ kiÓu ng÷ ph¸p t¹o sinh (generative grammar). " (Wai Chee Dimock ) ý kiÕn nµy kh«ng ®Õm xØa ®Õn sù quan t©m cña Whitman trong çch thÓ hiÖn nh÷ng nh©n vËt nh ngêi thî in ch¼ng h¹n. Do biÖn luËn mµ kh«ng kÓ ®Õn nh÷ng kinh nghiÖm kh¸c nhau trong viÖc ®äc Whitman, George Santayana tuyªn bè r»ng chñ nghÜa duy vËt cña Whitman t¹o nªn "nh÷ng chi tiÕt mµ kh«ng cã sù tæ chøc", mét "lo¹t nh÷ng h×nh t-îng mµ kh«ng cã cÊu tróc.” H¬n n÷a nh÷ng luËn cø cã xu híng

289

quèc gia chØ lµm næi bËt së thÝch cña Whitman ®èi víi çi trõu t-îng (chø kh«ng ph¶i së thÝch cña «ng ®èi víi chi tiÕt) ®· hoµn toµn g¹t bá ý niÖm chÝnh trÞ cña «ng. V× «ng hiÓu nÒn d©n chñ lµ mét ý thøc hÖ hîp nhÊt mét çch c¬ b¶n hai nguyªn lý: "nguyªn lý cña sù trung b×nh" mµ «ng gäi lµ "kÎ xo¸ bá sù chªnh lÖch" vµ "phÇn ®èi xøng" víi nã lµ nguyªn lý cña "çi ç thÓ, niÒm tù hµo vµ sù biÖt lËp ly t©m cña con ngêi trong b¶n th©n m×nh. "Kh¶ n¨ng cña Whitman trong suy nghÜ vµ s¸ng t¸c "mét çch d©n chñ " lµ çi kh¶ n¨ng mµ chóng ta cã thÓ bá sãt khi chóng ta kh«ng suy nghÜ r»ng «ng lµ nhµ th¬ chÝnh trÞ, nhng chÝnh sù tiÕp nhËn Whitman trªn tÇm quèc tÕ cã thÓ gióp th¾p s¸ng l¹i ngän ®Ìn t duy nµy. ThËt thÕ, t«i ngê vÒ ®iÒu Whiman cïng mét lóc hµm chøa nh÷ng ý nghÜa kh¸c nhau h¬n h¼n chóng ta vÒ quan hÖ gi÷a çi trõu tîng vµ çi cô thÓ. Dêng nh «ng biÓu hiÖn mét kiÓu thuyÕt duy danh (nominalism) cña Berkley, trong ®ã sù trõu tîng ho¸ con ng¬× lµ ®iÒu kh«ng thÓ cã ®îc - khi tëng tîng "con ngêi" trõu tîng th× bao giê còng h×nh dung trong b¶n th©n m×nh mét con ngêi ®Æc biÖt, vµ khi tëng tîng vÒ sù vËn ®éng th× h×nh dung mét con ngêi ®Æc biÖt ®ang vËn ®éng. Vµ nh÷ng quan niÖm mµ cã thÓ chuyÓn hãa thµnh ng«n tõ ®èi víi Whitman lµ mét lo¹i cã tÝnh vËt chÊt, vµ çi mµ quan niÖm cã thÓ ®em l¹i cho ng«n tõ kh«ng ph¶i lµ "mét kiÕn tróc trõu tîng" nh chÝnh «ng ®· hiÓu vÒ nã, v× r»ng "mét nhµ sö dông ng«n tõ mét çch hoµn h¶o chÝnh lµ ngêi biÕt sö dông ®å vËt." Con ngêi Whitman - vµ bµi th¬ Bµi h¸t vÒ m×nh trë thµnh çi nhÊt thÓ vµ t¬ng ®ång. ë mét n¬i nµo ®ã, Whitman tëng tîng ®éc gi¶ ®äc nh÷ng tõ ng÷ cña «ng "®ang n¾m gi÷ «ng trong bµn tay cña ngêi ®ã." §ã lµ nh÷ng tr-êng hîp khi sù kh¸c biÖt gi÷a çi trõu tîng vµ çi cô thÓ dêng nh kh«ng cßn hiªô lùc n÷a, trõ khi chóng ta cã thÓ nãi r»ng sù kh¸c biÖt ë Whitman chØ tån t¹i ®Ó råi bÞ lo¹i bá, chØ tån t¹i trong

290

tr¹ng th¸i sÏ ®i vµo sù t¬ng ®ång khi s¸ng t¸c. VÒ mÆt chÝnh trÞ, chñ nghÜa l¹c quan bÊt cÈn träng trong bµi tùa n¨m 1855 còng nhchñ nghÜa bi quan thËn träng trong ViÔn C¶nh D©n Chñ (Democratic Vista) kh¼ng ®Þnh r»ng trõu tîng vµ sù tiªu biÓu ph¶i lµ çi nhÊt thÓ vµ t¬ng ®ång.

****** T«i ®· nhÊn m¹nh nh÷ng h¹n chÕ cña giíi phª b×nh cã xu híng quèc gia ë chç b¶n th©n hä dêng nh cho r»ng th¬ cña Whitman lµ trõu tîng. T«i còng muèn nhÊn m¹nh víi mét møc t¬ng ®¬ng nh÷ng h¹n chÕ cña nh÷ng nhµ phª b×nh cho r»ng th¬ Whitman lµ cô thÓ. Bëi v× bèi c¶nh quen thuéc mµ t«i ®a ra vÒ ®iÒu tra d©n sè hoÆc nh÷ng dÉn chøng mµ ngêi kh¸c ®a ra nh çc ViÖn b¶o tµng, nghÖ thuËt nhiÕp ¶nh vµ opera ®Òu nhÊt lo¹t ®Þnh vÞ vµ lÞch sö ho¸ Whitman vµ nh vËy lµ ®· ®i ngîc l¹i kh¸t väng biÓu hiÖn cña «ng lµ ®îc tån t¹i ë nhiÒu ®Þa ®iÓm vµ nhiÒu thêi gian, trong qu¸ khø còng nh trong t¬ng lai, mét kh¸t väng ®îc tån t¹i "v« biªn". ý nghÜa quèc tÕ cña Whitman - t«i muèn nãi tÇm nh×n quèc tÕ còng nh sù tiÕp nhËn cã tÝnh quèc tÕ ®èi víi «ng lµ mét sù kiÓm nghiÖm quan träng ®èi víi çch ®äc t¸c phÈm cña «ng. Xu híng chñ nghÜa lÞch sö trong nghiªn cøu v¨n häc lµ mét phÇn trong nh÷ng cè g¾ng thÓ hiÖn vÊn ®Ò chÝnh trÞ-vi m« trong ®êi thêng, mét cè g¾ng nãi chung lµ tr¸nh xa bÊt cø mét sù chó ý nµo ®Õn ý thøc hÖ chÝnh trÞ. Trong trêng hîp Whitman, nh÷ng biÖn ph¸p nµy miªu t¶ «ng trong b×nh diÖn quèc gia nh ®· tån t¹i h¬n lµ trong kh¶ n¨ng mµ quèc gia ®ã hiÖn diÖn trong sù thÓ hiÖn cña nhµ th¬. §Ó tãm lîc vÊn ®Ò nµy mét çch ng¾n gän, t«i xin nãi r»ng nh÷ng cè g¾ng nh»m bèi c¶nh ho¸ Whitman ®· thùc sù khiÕn chóng ta kh«ng hiÓu ®îc "ý tëng cña Whitman "- mét sù trõu tîng ho¸ mµ dêng nh giÇu h×nh ¶nh h¬n vµ dÔ n¾m b¾t h¬n khi ta tiÕp cËn nã ë ngoµi ch©n trêi quèc gia .

291

T«i xin mîn ý tëng trong bµi T tëng Whitman cña Enrico Mario Santi, ngêi ®· dïng tùa ®Ò nµy ®Ó miªu t¶ biÖn ph¸p mµ nhµ th¬ Cuba Jose Marti ®· nh©n danh ch¬ng tr×nh chÝnh trÞ Mü Latinh ®Ó kÕt n¹p Whitman, nhµ th¬ çch m¹ng cña nÒn d©n chñ vµo ch¬ng tr×nh nµy. Santi: Sylvia Molloy). Bµi tiÓu luËn næi tiÕng Nhµ Th¬ Walt Whitman cña Marti xuÊt b¶n lÇn ®Çu n¨m 1887. Sau khi nghe Whitman (lóc ®ã 70 tuæi ) gi¶ng bµi vÒ Lincoln ë New York, «ng ®· viÕt bµi nµy víi mét nhiÖt t×nh bét ph¸t. Bµi tiÓu luËn miªu t¶ Whitman tiªu biÓu cho nh©n lo¹i cao ®Ñp, ®iÓn h×nh ch©n chÝnh cña nh©n lo¹i vµ hiÓn nhiªn lµ Marti ®· cho phÐp m×nh ®i theo chiÒu híng s¸ng t¹o huyÒn tho¹i. Nhng huyÒn tho¹i nµy ®îc t¹o ra nh©n danh cña t¬ng lai, chø kh«ng ph¶i viÕt l¹i qu¸ khø. HuyÒn tho¹i nµy cè g¾ng chuyÓn nghÜa çi trõu tîng cña nÒn d©n chñ sang ®êi thêng cô thÓ. Tuy nhiªn ®©y vÉn lµ mét kiÓu s¸ng t¸c huyÒn tho¹i mµ gÇn ®©y ngµnh nghiªn cøu Mü vµ phª b×nh v¨n häc ë Hoa Kú ®· tiÕn hµnh c«ng viÖc kh¸ vÊt v¶ nh»m tr¶ l¹i bé mÆt thËt cña nã. §ã lµ mét trong nh÷ng lý do v× sao khi nãi vÒ çi trõu tîng, chóng t«i cã ý nãi vÒ sù phi ®Æc thï ho¸ hoÆc phi vËt chÊt ho¸, chø kh«ng nãi vÒ mét ý tëng trõu tîng . B©y giê t«i muèn ®i tíi kÕt luËn b»ng çch nãi to lªn sù kinh ng¹c cña m×nh vÒ vÊn ®Ò t tëng Whitman mµ chung qui lµ vÊn ®Ò nh÷ng ý tëng d©n chñ cña Whitman ®· lµm thÕ nµo ®Ó cã thÓ trë thµnh rÊt quan träng trong nghiªn cøu Whitman vµ trong ngµnh Nghiªn cøu Mü nãi chung. Khi Bruce Franklin biÕt tin lµ t«i sÏ ph¸t biÓu vÒ Whitman vµ v¨n ho¸ toµn cÇu, «ng ®· cã thiÖn ý göi th ®iÖn cho t«i, hái xem t«i cã biÕt vÒ bµi th¬ Mét ngêi chë xe thå trªn ®êng mßn (1990) cña Larry Rottmann hay kh«ng. T«i kh«ng hÒ biÕt. Bruce ®· tuyÓn chän bµi th¬ nµy vµo trong tuyÓn tËp nh÷ng truyÖn ng¾n, bµi h¸t vµ th¬ ca vÒ chiÕn tranh ViÖt Nam do «ng biªn tËp .ThËt thÕ, bµi th¬ nµy më ®Çu cho phÇn th¬ trong tuyÓn tËp, còng cã ý nãi lªn vai trß cña th¬ trong v¨n ho¸

292

ViÖt Nam vµ Hoa Kú. (Tuy nhiªn trong ý thøc cña Whitman vÒ d©n chñ, th× nÒn d©n chñ "yªu cÇu nam còng nh n÷ cÇn cã ®«i niÒm kh¸t khao ®èi víi v¨n häc", niÒm kh¸t khao nµy rÊt kh«ng næi bËt trong v¨n ho¸ Mü ®¬ng ®¹i.) Trong th¬ Rottmann , tiÕng nãi ph¸t ra tõ mét ngêi t¶i xe thå ViÖt Nam kÓ chuyÖn cho nhµ th¬. §ã lµ c©u chuyÖn vÒ mét con ngêi Ýt ®îc häc hµnh vµ chØ nhí thuéc lßng hai t¸c phÈm th¬: TruyÖn KiÒu vµ Bµi ca vÒ m×nh. §ã lµ c©u chuyÖn vÒ nhiÖt t×nh cña ngêi t¶i xe thå muèn bµn c·i vÒ Bµi ca vÒ m×nh mµ anh ta ®· cã mét ph¸t hiÖn. Sau khi qu©n ®éi ViÖt Nam b¾t ®îc mét lÝnh Mü vµ anh ta b¾t ®Çu håi hép hái tï binh vÒ bµi th¬, nhng ngêi Mü nµy l¹i cha bao giê nghe ®Õn tªn Walt Whitman c¶. ë ®©y t¸c gi¶ võa lªn ¸n mét x· héi kh«ng hiÓu biÕt g× vÒ nhµ th¬ d©n téc cña m×nh (mét sù t¬ng ph¶n næi bËt víi h×nh tîng khu«n s¸o vÒ nh÷ng ngêi lÝnh ®i vµo cuéc chiÕn tranh víi mét cuèn s¸ch nhá in c¸c bµi th¬ yªu níc ®Ó trong tói ¸o hä) võa lªn ¸n sù v« tr¸ch nhiÖm cña d©n téc ®èi víi t tëng Whitman . T«i kinh ng¹c, s÷ng sê Cí sao mét ®Êt níc Sinh thµnh ra Walt Whitman L¹i cã thÓ s¶n sinh Bom napan vµ chÊt ®éc da camCßn Whitman th× ®· tõng viÕt : §©y lµ kh«ng khÝ chung bao quanh Lan táa kh¾p toµn cÇu Nãi mét c¸ch kh¸c , níc Mü ®· quªn c¶ t tëng Whitman vµ c¶ sù tån t¹i cña chÝnh Whitman. Søc m¹nh cña th¬ Whitman b¾t nguån tõ viÖc miªu t¶ t tëng Whitman lan truyÒn ë mét n¬i nµo ®ã, tõ sù nh¾c nhë r»ng nhµ th¬ d©n téc cña Mü ®· ®Ò xuÊt mét ch¬ng tr×nh quèc tÕ mµ kh«ng ®îc ai chó ý ®Õn. Sù thËt lµ ch¬ng tr×nh nµy cã thÓ tõ n¬i

293

xa vang déi trë l¹i ®Êt níc vµ ngêi truyÒn b¸ ch¬ng tr×nh nµy l¹i lµ nh÷ng ®éc gi¶ cña Whitman ë ngoµi biªn giíi Hoa Kú. Sù thËt nµy b¶n th©n Whitman dêng nh ®· lêng tríc trong ViÔn C¶nh D©n Chñ, tËp tiÓu luËn mµ trong ®ã chñ nghÜa l¹c quan cña «ng vÒ Hoa Kú ®· hoµn toµn lôi tµn. §Ó ®a ra sù phª ph¸n ®èi víi Hoa Kú so víi nh÷ng lý tëng cña ®Êt níc nµy, Whitman nãi vÒ "mét ngêi n-íc ngoµi , mét con ngêi nhËy c¶m vµ tèt bông", kh«ng biÕt tªn anh ta lµ g×, nhng anh ta ®· lµ nh©n tè t¹o nªn cÊu tróc c¬ b¶n trong t duy phª ph¸n cña Whitman. Con ngêi nµy ®· ®i kh¾p Hoa Kú, nghe çc diÔn v¨n chÝnh trÞ, ®äc b¸o chÝ, l¾ng nghe ý kiÕn cña mäi ngêi. Råi anh kÕt luËn r»ng "Çi níc Mü huªnh hoang cña anh" ®· "bÞ thãi bÊt chung thuû ®ôc khoÐt tõ ®Çu ®Õn ch©n vµ rç nh tæ ong trong b¶n th©n nã vµ trong ch¬ng tr×nh cña nã." Sù bÊt chung thuû cña mét ®Êt níc ®èi víi chÝnh m×nh ®· trë thµnh chñ ®Ò xuyªn suèt cña tËp tiÓu luËn. B¶n th©n Whitman nhËn xÐt r»ng: "D©n chñ" lµ "mét tõ ng÷ lín lao mµ t«i cho r»ng lÞch sö cña nã vÉn cha thµnh v¨n, bëi v× lÞch sö ®ã vÉn cha ®îc tr×nh diÔn." ChÝnh sù trõu tîng ho¸ - mét sù trõu tîng ho¸ nh»m hîp nhÊt çi trõu tîng vµ çi cô thÓ - vÉn cßn cha ®îc vËt chÊt ho¸, tuy nhiªn nã cã thÓ ®îc vËt chÊt ho¸ ngay ë trong th¬. Whitman viÕt trong lêi tùa cho b¶n dÞch tËp L¸ Cá xuÊt b¶n ë §øc n¨m 1889: “ Môc ®Ých chÝnh cña Hoa Kú lµ lßng nh©n ¸i chung cho toµn nh©n lo¹i vµ t×nh ®oµn kÕt toµn thÕ giíi. Nh÷ng g× cßn thiÕu vÒ ph¬ng diÖn nµy cã thÓ ®îc bï ®¾p bëi nghÖ thuËt th¬ ca ." VËy ngµnh Nghiªn cøu Mü cã thÓ thu ho¹ch ®îc g× qua viÖc nghiªn cøu Whitman kh«ng chØ nh mét nhµ th¬ d©n téc mµ cßn nh mét t tëng lan truyÒn trªn tÇm quèc tÕ? T«i nghÜ r»ng chóng ta ®· t¹o dùng ®îc mét viÔn c¶nh mµ tõ ®ã ta kh«ng thÓ nµo suy nghÜ mét çch nghiªm tóc vÒ Whitman, nÕu kh«ng suy nghÜ mét çch nghiªm tóc vÒ t tëng chÝnh trÞ cña «ng - t tëng vÒ sù hîp nhÊt gi÷a çi trõu tîng vµ çi cô thÓ. Vµo thêi ®iÓm khi thuËt ng÷

294

toµn cÇu ho¸ chØ râ mét çch ®Æc thï çi toµn cÇu kinh tÕ qua nh÷ng con sè, th× viÔn c¶nh nµy cã thÓ gióp chóng ta tëng tîng ®Õn ho¹t ®éng chÝnh trÞ mµ th¬ ca cã thÓ thùc hiÖn. Vµ viÔn c¶nh nµy ch¾c ch¾n sÏ v¹ch râ mét sù thËt lµ tõ bªn ngoµi, nÕu kh«ng ph¶i lµ tõ bªn trong Hoa Kú vµ Whitman, nh chÝnh «ng h»ng mong muèn, vÉn ®ang phông sù cho c«ng viÖc ®o lêng vµ ®¸nh gi¸ chÝnh b¶n th©n çi quèc gia nµy . Huy Liªn dÞch

Tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ nhµ v¨nvµ t¸c phÈm

GS Paul LauterTrêng §¹i Häc Trinity

Phª b×nh v¨n häc ë Hoa Kú tõ l©u ®· tËp trung vµo viÖc lý gi¶i xem th¬ ca vµ v¨n xu«i ®· thùc hiÖn chøc n¨ng thÈm mü nh thÕ nµo. Vµo cuèi thËp kû 30 vµ 40 çi gäi lµ "phª b×nh míi" ®· ®a ra nh÷ng bµi th¬ phøc t¹p, thêng cã tÝnh chÊt ch©m biÕm cña çc nhµ th¬ siªu h×nh hoÆc cña T.S Eliot ®Ó ph©n tÝch tØ mØ vÒ ng«n ng÷, çc kiÓu h×nh tîng vµ cÊu tróc. Çc nhµ "phª b×nh míi" chèng l¹i mét çch cã ý thøc çc nhµ phª b×nh çnh t¶ cña thêi kú ®ã - nh÷ng ngêi ®· bµn vÒ ý nghÜa v¨n hãa cña t¸c phÈm v¨n ch-¬ng vµ ®Æc biÖt lµ vÒ vÊn ®Ò t¸c phÈm ®ã cã thóc ®Èy sù tiÕn

295

bé x· héi hay kh«ng. Vµo cuèi thËp niªn 60 vµ 70 cã nhiÒu lý thuyÕt kh¸c nhau xuÊt hiÖn nh th¸o gì cÊu tróc, phª b×nh theo xu híng n÷ quyÒn, ph©n t©m häc, M¸c-xÝt, chñ nghÜa lÞch sö míi ®· ®a ra nh÷ng l¨ng kÝnh ®Æc biÖt cña çch ®äc, cã nghÜa lµ gi¶i thÝch v¨n b¶n cña t¸c phÈm vµ xem xÐt v¨n b¶n ®· ph¸t huy chøc n¨ng nh thÕ nµo trong çc céng ®ång ®éc gi¶ kh¸c nhau.

Nãi chung çc nhµ phª b×nh vµ çc nhµ lý luËn kh«ng thùc sù thÝch thó t×m hiÓu vÊn ®Ò v× sao çc chuyªn gia v¨n häc l¹i thÝch ®äc, d¹y vµ viÕt vÒ mét sè v¨n b¶n nµy thay v× mét sè v¨n b¶n kh¸c. §iÒu nµy hÇu nh xuÊt ph¸t tõ nh÷ng tiªu chuÈn do nh÷ng ngêi ®µn «ng da tr¾ng xÕp ®Æt vµ cho ®Õn tríc thêi kú phong trµo quyÒn c«ng d©n vµo thËp kû 60 råi tiÕp sau lµ phong trµo n÷ quyÒn b¾t ®Çu t¸c ®éng ®Õn çc trêng ®¹i häc, th× tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ v¨n häc vÉn kh«ng ®¸ng ®Ó cho ngêi ta ph¶i bËn t©m. ThËt ra, m·i ®Õn n¨m 1972, thuËt ng÷, "Canon" (tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ nhµ v¨n vµ t¸c phÈm) míi b¾t ®Çu ®îc dïng trong nh÷ng cuéc bµn c·i vÒ vÊn ®Ò nh÷ng v¨n b¶n nµo ®¸ng ®îc nghiªn cøu, chø kh«ng chØ lµ vÊn ®Ò nh÷ng v¨n b¶n ®ã viÕt vÒ ®iÒu g×, chóng ®îc tæ chøc vµ ph¸t huy chøc n¨ng nh thÕ nµo. Nãi mét çch cô thÓ, ph¬ng ph¸p nghiªn cøu cò nh»m vµo viÖc xem xÐt nh÷ng th¨ng trÇm vÒ vÞ trÝ cña çc nhµ v¨n. Nhng çch lµm ®ã hÇu nh hoµn toµn giíi h¹n trong viÖc miªu t¶ sù th¨ng trÇm cña mét t¸c gi¶ chø kh«ng ph©n tÝch çc yÕu tè vËt chÊt vµ t tëng vèn lµ gèc rÔ cña nh÷ng thay ®æi vÒ uy tÝn cña nhµ v¨n. Nãi mét çch kh¸c, "tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ t¸c gi¶ vµ t¸c phÈm" nh×n mét çch réng h¬n, ®ã lµ b¶n th©n vÊn ®Ò hoÆc tÝnh x· héi häc cña v¨n häc, h¬n lµ nghiªn cøu cã tÝnh phª b×nh - lý luËn vÒ t¸c phÈm v¨n häc vµ t¸c gi¶.

Tuy nhiªn vÊn ®Ò tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ lµ vÊn ®Ò mµ mçi chuyªn gia v¨n häc ph¶i ®èi diÖn hµng ngµy, hµng n¨m. Bëi v× tÊt c¶ chóng ta ph¶i lµm cuéc lùa chän nh÷ng v¨n b¶n mµ chóng ta sÏ d¹y ë trªn líp, hay mét sè ngêi nµo chän ®Ó quyÕt ®Þnh ®a vµo mét hîp tuyÓn, thËm chÝ chän ®Ó ®Æt mua vµ bµy trªn çc gi¸ s¸ch cña çc hiÖu s¸ch. Kh«ng cã mét tæ chøc trung t©m nµo ®a ra nh÷ng quyÕt ®Þnh nh vËy, còng kh«ng cã "c¶nh s¸t vÒ tiªu chuÈn" buéc hä ph¶i lµm nh vËy. Tuy vËy, vÉn cã nh÷ng ¸p lùc nÆng nÒ ®èi víi nh÷ng sù lùa chän. T«i muèn tr×nh bµy vÊn ®Ò tiªu chuÈn

296

b»ng çch xem xÐt mét vµi kh©u trong tiÕn tr×nh x©y dùng "Hîp tuyÓn v¨n häc Mü Heath". Bé s¸ch víi çi tªn Heath lµ hîp tuyÓn cã tÝnh chÊt söa ®æi c¬ b¶n nhÊt (theo nghÜa tÝch cùc) trong çc bé Hîp tuyÓn v¨n häc Mü chñ yÕu mµ ta cã hiÖn nay. Bé s¸ch nµy ra ®êi tõ mét dù ¸n kÐo dµi mét thËp kû víi çi tªn kh«ng khiªm tèn: T¸i cÊu tróc v¨n häc Mü vèn ®Æt c¬ së t¹i Nhµ xuÊt b¶n Phong Trµo N÷ QuyÒn vµ ®îc mét sè Quü tiÕn bé cña chÝnh phñ vµ t nh©n tµi trî. Trong thùc tÕ, dù ¸n ®· triÓn khai nhê vµo nç lùc cña mét sè ç nh©n, kÓ c¶ b¶n th©n t«i. Mäi ngêi mong muèn kÕt hîp t tëng chÝnh trÞ vÒ quyÒn b×nh ®¼ng vµ c«ng b»ng x· héi víi nh÷ng g× mµ chóng t«i thùc sù gi¶ng d¹y trªn gi¶ng ®êng. Tuy vËy nh÷ng cè g¾ng cã ý thøc cña Heath nh»m thay ®æi tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ t¸c phÈm vµ t¸c gi¶ còng bÞ ng¨n c¶n mét çch ®¸ng kÓ bëi mét sè yÕu tè mµ t«i sÏ ®Ò cËp trong bµi viÕt nµy.

N¨m 1968, nhãm chóng t«i - nh÷ng trÝ thøc tù do vµ cÊp tiÕn ®· tæ chøc mét sè ho¹t ®éng lµm cho Héi ng«n ng÷ häc hiÖn ®¹i (viÕt t¾t lµ MLA) s«i ®éng h¼n lªn vµ tõ ®ã thay ®æi çi nghÒ gi¶ng d¹y vµ nghiªn cøu v¨n häc, chóng t«i tin tëng mét çch khiªm tèn nh vËy. Chóng t«i ®· tæ chøc hµng lo¹t çc cuéc gÆp gì tríc vµ sau héi nghÞ thêng niªn t¹i New York vµ ®· lËp ra ñy ban chiÕn thuËt - theo çch gäi cña chóng t«i, råi ñy ban nµy nhãm häp ba, bèn lÇn trong mét ngµy t¹i mét trong nh÷ng héi trêng lín cña MLA vµ d¸n nh÷ng ¸p phÝch trªn têng cña çi kh¸ch s¹n cò kü Americana. T«i cßn nhí mét ¸p phÝch cã h×nh Eldridge Cleaver trong mét c©u chuyÖn huyÒn tho¹i víi mét c©u chó thÝch bªn díi "T«i nhê t¹p chÝ New York Times mµ kiÕm ®îc viÖc lµm"; mét ¸p phÝch kh¸c trÝch lêi cña Blake nãi r»ng "Nh÷ng con cäp hung d÷ cßn kh«n h¬n nh÷ng con ngùa ®îc thuÇn dìng". Cã ba ngêi trong sè chóng t«i (trong ®ã cã Louis Kampf) ®· bÞ b¾t v× hä lÊy cí b¶o vÖ an toµn cña kh¸ch s¹n mµ ng¨n c¶n nh÷ng ngêi ®Õn xÐ çc tÊm ¸p phÝch d¸n trªn nh÷ng bøc têng cÈm th¹ch. ViÖc nµy dÉn tíi cuéc biÓu t×nh ngåi ph¶n kh¸ng trong tiÒn s¶nh kh¸ch s¹n vµ ®éi C«ng an cña New York ®Õn xÐt hái råi kÕ sau ®ã lµ çc cuéc th¬ng lîng kÐo dµi víi Ban l·nh ®¹o cña MLA.

Chóng t«i còng ®· ®a ra mét lo¹t kiÕn nghÞ trong çc cuéc häp cña MLA: mét kiÕn nghÞ ®ßi chÊm døt chiÕn tranh ë ViÖt Nam, mét kiÕn nghÞ kh¸c lµ kh«ng tæ chøc cuéc häp n¨m tíi ë Chicago. Råi chóng t«i biÓu quyÕt ®Ó th«ng qua çc kiÕn nghÞ trªn, kÓ c¶ kiÕn nghÞ thµnh lËp ñy ban ®iÒu tra vÒ thùc tr¹ng cña phô n÷. Chóng t«i

297

bÇu Kampf lµm phã chñ tÞch thø hai ®Ó chuÈn bÞ cho Kampf sÏ lªn gi÷ chøc Chñ tÞch vµo hai n¨m sau. ThËt ra th× chóng t«i còng bÞ thÊt b¹i mét lÇn trong cuéc biÓu quyÕt kªu gäi MLA ngõng ñng hé Trung t©m xuÊt b¶n c«ng tr×nh çc t¸c gi¶ Hoa Kú. Trung t©m nµy ®· tham gia xuÊt b¶n nh÷ng c«ng tr×nh rÊt c«ng phu, cã tÝnh häc thuËt cao vµ hoµn toµn thuéc vÒ çc t¸c gi¶ ngêi Mü da tr¾ng vµ lµ ®µn «ng. §iÒu râ rµng lµ çc thµnh viªn cña MLA s½n lßng th«ng qua mét nghÞ quyÕt ®ßi chÊm døt chiÕn tranh hoÆc b·i bá nh÷ng cuéc häp vui vÎ vµo th¸ng 12 ë Chicago, nhng khi ®ông ch¹m ®Õn vÊn ®Ò thÞt vµ khoai t©y - ®ã lµ chuyÖn c¾t ®øt nh÷ng ®êng èng dÉn tíi çc ng©n s¸ch cña chÝnh phñ vµ çc dù ¸n khoa häc v.v., th× chóng t«i ®· tranh c·i mét çch uæng c«ng trong viÖc yªu cÇu xuÊt b¶n c«ng tr×nh cña çc t¸c gi¶ Ýt cã tªn tuæi h¬n. Chóng t«i còng tranh c·i mét çch uæng c«ng vÒ chuyÖn t¹i sao kh«ng xuÊt b¶n t¸c phÈm cña çc t¸c gi¶ ngêi da ®en vµ phô n÷. Trong thêi kú cßn kh¸ lµ ng©y th¬ vµ Êu trÜ, chóng t«i cha hiÓu ®îc r»ng häc thuËt lµ häc thuËt, chÝnh trÞ lµ chÝnh trÞ, t¹i sao l¹i cø ®ßi g¾n hai thø l¹i víi nhau?

Nh t«i ®· nãi, chóng t«i thua trong lÇn biÓu quyÕt Êy. Nhng viÖc Êy khiÕn chóng t«i ph¶i suy nghÜ çch lµm thÕ nµo ®Ó thay ®æi t×nh tr¹ng nµy mét çch triÖt ®Ó vµ lµm sao ®Ó çi ý tëng ®Èy m¹nh häc thuËt trong çc chñng téc thiÓu sè vµ çc t¸c gi¶ n÷ ngêi da tr¾ng kh«ng xóc ph¹m ®Õn ®a sè nh÷ng ®ång nghiÖp cña chóng t«i. Vµ ph¶i lµm g× ®Ó nh÷ng ai trong chóng t«i quan t©m nghiªn cøu vµ gi¶ng d¹y vÒ mét sè t¸c gi¶ nµo ®ã l¹i cã thÓ thùc hiÖn ®îc nguyÖn väng cña m×nh? Rèt cuéc, tuy mét vµi ngêi trong sè chóng t«i biÕt mét Ýt vÒ çc nhµ v¨n nh Frederick Douglas, Mary Wilkins Freeman, Charles Chesnutt, vµ Paule Marshall vµ mét sè t¸c phÈm cña hä ®· ®îc in, nhng ®a sè chóng t«i l¹i cha tõng nghe ®Õn tªn Harriet Jacobs, Lydia Maria Child hoÆc Agnes Smedley vµ Zora Neale Hurston. VËy th× nãi chi ®Õn viÖc gi¶ng d¹y çc t¸c gi¶ ®ã. Vµ còng v× lÏ ®ã, tuy chóng t«i cã gi¶ng d¹y Harriet Beecher Stowe, còng næi tiÕng ®Êy, nhng vÉn bªn ngoµi giíi h¹n cho phÐp. Nh÷ng t¸c gi¶ nµy kh«ng hÒ tån t¹i trong t©m trÝ giíi häc gi¶, còng kh«ng hÒ cã tªn trong çc bé s¸ch gi¸o khoa cña çc trêng ®¹i häc vµ trong danh môc s¸ch ph¶i ®äc cña çc líp sau ®¹i häc vµ cµng kh«ng thÓ cã tªn trong Hîp tuyÓn Norton - bé kinh th¸nh cña ngµnh s ph¹m. VËy chóng t«i ph¶i lµm g×?

298

Tríc ®ã, nh÷ng quan t©m cã tÝnh häc thuËt vµ chÝnh trÞ cña t«i ®èi víi tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ t¸c gi¶ vµ t¸c phÈm ®· thóc ®Èy t«i ®i tíi viÖc t×m hiÓu qu¸ tr×nh mµ ngµnh V¨n häc Mü b¾t ®Çu ®îc x©y dùng vµo thËp kû 20. Vµ t«i ph¸t hiÖn ra r»ng nh÷ng ngêi khëi xíng ngµnh khoa häc nµy - hÇu hÕt ®Òu lµ ®µn «ng vµ da tr¾ng - ®· thùc hiÖn mét çch cã ý thøc mét ch¬ng tr×nh cã tæ chøc rÊt thó vÞ bao gåm viÖc t¹o nªn mét m¹ng líi çc nhµ nghiªn cøu, ra mét tê t¹p chÝ, ®a ra mét c¬ng lÜnh vµ cho xuÊt b¶n hµng lo¹t tµi liÖu gi¶ng d¹y díi h×nh thøc çc hîp tuyÓn v¨n häc. T«i thÊy r»ng chóng t«i cã thÓ dùa vµo çch thøc hä ®· tiÕn hµnh nh mét m« h×nh ®Ó thay ®æi nh÷ng g× hä ®· lµm, bëi nh÷ng kÕt qu¶ do nh÷ng cè g¾ng cña hä t¹o nªn vÉn cßn t¸c ®éng ®Õn chóng t«i sang thËp kû 70.

Do yªu cÇu cña viÖc nghiªn cøu, t«i ®· t×m ra mét sè thuËt ng÷ lµ l¹ chØ râ çc qu¸ tr×nh cña c«ng viÖc mµ nh÷ng ngêi x©y dùng m«n v¨n häc Mü vµo thËp kû 20 ®· ®Æt ra vµ chóng t«i muèn sö dông chóng theo çch cña m×nh: kh¶o cæ häc v¨n ch¬ng, t¸i cÊu tróc lý thuyÕt, tæ chøc ho¹t ®éng chuyªn m«n, vµ sù kiÕn t¹o cã tÝnh thiÕt chÕ. ThuËt ng÷ kh¶o cæ häc v¨n ch¬ng t«i chØ dïng víi ý nghÜa ®¬n gi¶n lµ ph¸t hiÖn l¹i nh÷ng v¨n b¶n do mét nguyªn nh©n nµo ®ã ®· bÞ l·ng quªn. §ã lµ nh÷ng c«ng viÖc triÓn khai trªn kh¾p ®Êt níc vµo cuèi thËp kû 60 vµ ®Çu thËp kû 70: t¹i ViÖn lu tr÷ lÞch sö phô n÷, trong çc c«ng tr×nh vÒ çc t¹p chÝ ®Þnh kú vµ v¨n xu«i cña ngêi da ®en, trong viÖc chÐp l¹i nh÷ng bµi th¬ ghi trªn çc bøc têng ë ®¶o Angel do çc c«ng nh©n Trung Quèc ®Ó l¹i, trong nh÷ng nç lùc nh»m x¸c ®Þnh vµ xem xÐt néi dung çc tê b¸o vµ t¹p chÝ cña ngêi da ®á vµ ngêi Mü Latinh thÕ kû XIX. Héi ®ång xuÊt b¶n (b©y giê ®· gi¶i thÓ) thuéc Nhµ xuÊt b¶n N÷ QuyÒn ®· thµnh lËp mét Trung t©m ®Ó tæ chøc çc ho¹t ®éng nµy. Cuèi thêi kú ®ã, çc c¬ së xuÊt b¶n kh¸c còng ®îc thµnh lËp nh Nhµ xuÊt b¶n KNOW Inc, Mnemosyne vµ Arte Publico. Çc nhµ xuÊt b¶n cã tÝnh th¬ng m¹i h¬n nh Arno còng biªn tËp ®Ó cung cÊp cho sinh viªn vµ çc ®éc gi¶ thÝch hiÕu kú nh÷ng v¨n b¶n mµ tríc ®©y bÞ thÊt l¹c hoÆc bÞ g¹t bá. Hä thêng xuÊt b¶n díi h×nh thøc nh÷ng t¸c phÈm cña tõng t¸c gi¶ nh Cuéc sèng ë nhµ m¸y thÐp cña Rebecca Harding Davis, Clotelle cña William Wells Brown, ThÕ giíi mªnh m«ng cña Susan Warner. C«ng viÖc nµy hiÖn nay vÉn ®îc tiÕp tôc tiÕn hµnh, thÝ dô nh gÇn ®©y ®· xuÊt b¶n nh÷ng tiÓu thuyÕt cña Frances

299

Ellen Watking Harper, "KÎ chiÕm dông nhµ vµ ngµi b¸ tíc" cña Frances Ellen Harper vµ th¬ ca cña çc t¸c gi¶ n÷ thÕ kû XIX tõ l©u ®· bÞ l·ng quªn.

NÕu kh«ng cã nh÷ng nç lùc chung cña nhiÒu ngêi tham gia, th× kh«ng thÓ lµm ®îc bÊt cø ®iÒu g× mµ chóng t«i mong muèn, ®óng nh mét c©u çch ng«n chÝnh trÞ ®· nãi "ngêi ta kh«ng thÓ ®¸nh th¾ng b»ng hai bµn tay tr¾ng". Çc häc gi¶ V¨n häc Hoa Kú cña thËp niªn 20 ®· lÊy Dickinson ®Ó ®¸nh Longfellow, lÊy Whitman ®Ó ®¸nh Holmes, lÊy Melville ®Ó ®¸nh Alice Cary. NhiÖm vô cña chóng t«i kh«ng ph¶i lµ lo¹i bá hoµn toµn tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ t¸c gi¶ vµ t¸c phÈm cña nh÷ng nhµ v¨n da tr¾ng mµ phÇn lín lµ ®µn «ng, mµ lµ ph¸t hiÖn xem trong sù l·ng quªn cña giíi v¨n ch¬ng, ph¶i ch¨ng vÉn cßn nh÷ng nhµ v¨n xuÊt s¾c mµ chóng t«i muèn t×m hiÓu s©u h¬n vµ truyÒn thô cho çc sinh viªn cña m×nh. Khái ph¶i nãi r»ng vÉn cßn bá sãt nh÷ng nhµ v¨n nh vËy vµ hä ®ang tiÕp tôc xuÊt hiÖn: Judith Sargent Murray, Cary, Harriet Wilson, Mariano Vallejo, Zitkala - Sa, Sui Sin Far, Carlos Bulosan.

Ch¼ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn lµ nh÷ng tªn ngêi mµ t«i nªu trªn ®Òu lµ phô n÷ hoÆc ®µn «ng thuéc d©n téc Ýt ngêi. Bëi v× ®a sè nh÷ng ngêi bÞ l·ng quªn chÝnh lµ nh÷ng ngêi nh hä. ViÖc hä bÞ g¹t ra ngoµi lÒ do hä lµ phô n÷ hoÆc da mµu th× qu¶ lµ ®¸ng ®Æt thµnh vÊn ®Ò. Chóng t«i lËp luËn mét çch ch¾c ch¾n r»ng chñ nghÜa ph©n biÖt chñng téc vµ tÖ gia trëng cã t¸c ®éng trong viÖc h¹ thÊp gi¸ trÞ cña hä. "Cã thÓ lµ nh vËy" - Mét sè ngêi tr¶ lêi. "Nhng liÖu çc vÞ cã ch¾c ch¾n r»ng ®Þnh kiÕn lµ nguyªn nh©n duy nhÊt hay kh«ng? ThÕ ch¼ng lÏ ë ®©y kh«ng cã vÊn ®Ò vÒ chÊt lîng v¨n häc, nh×n mét çch kh¸ch quan hay sao?". Nh÷ng c©u hái nh vËy còng gièng nh b¶n th©n v¨n b¶n ®îc ph¸t hiÖn l¹i ®· ®Æt ra nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn quan träng. Chóng t«i - nh÷ng ngêi quan t©m ®Õn c¶i çch l¹i ®Æt mét c©u hái ngîc l¹i: ph¶i ch¨ng b¶n th©n nh÷ng tiªu chuÈn mµ ngêi ta dïng ®Ó ®¸nh gi¸ nh÷ng t¸c phÈm tríc ®©y, mîn mét c©u nãi cña mét thµnh viªn trong nhãm Radical Caucus, lµ tù do, kh«ng ph©n biÖt giai cÊp vµ phæ biÕn ë ®« thÞ? Hay lµ çc tiªu chuÈn ®ã chØ biÓu hiÖn nh÷ng quyÒn lîi x· héi vµ v¨n hãa ®Æc biÖt vµ h¹n hÑp? Chóng t«i buéc ph¶i lµm cho râ nh÷ng c¬ së mµ chóng t«i c¨n cø vµo ®ã ®Ó tiªu chuÈn hãa v¨n b¶n hoÆc Ýt ra th× còng ®a vµo ®Ò c¬ng gi¶ng d¹y, danh môc çc t¸c phÈm cÇn ®äc vµ çc hîp tuyÓn. Çc nhµ v¨n nh Kate Millett, Nina Baym, Annette Kolodny lµ nh÷ng t¸c gi¶ ®Çu tiªn ®îc sö dông

300

®Ó ph¸ bá nh÷ng tiÒn ®Ò vÒ tÇm quan träng c¬ b¶n cña m« tÝp chÝnh vµ gãp phÇn ®¸ng kÓ vµo viÖc ®¸nh gi¸ l¹i v¨n b¶n ®· ®îc gi¶ng d¹y cho sinh viªn theo çch truyÒn thèng. §ång thêi chóng t«i còng ph¶i b¾t ®Çu gi¶i thÝch vµ biÖn hé cho nh÷ng tiªu chuÈn thay thÕ.

Trong Lêi tùa cña Hîp tuyÓn V¨n Häc Mü xuÊt b¶n lÇn thø nhÊt, t«i ®· m« t¶ t¬ng ®èi chi tiÕt çc nguyªn t¾c tuyÓn chän cña chóng t«i trong viÖc lµm Hîp tuyÓn nµy. ë ®©y t«i muèn nhÊn m¹nh hai nguyªn t¾c mµ ta cã thÓ gäi lµ sù kh¸c biÖt vµ tÝnh chÊt tiªu biÓu. Hai nguyªn t¾c nµy cã liªn quan víi nhau. Bëi v× kh«ng mét ch¬ng tr×nh gi¶ng d¹y, danh môc s¸ch tham kh¶o vµ hîp tuyÓn nµo cã thÓ chøa næi tÊt c¶ çc nhµ v¨n ®¸ng quan t©m, nªn ta lu«n ph¶i lùa chän xem ai sÏ ®îc tuyÓn vµ ai sÏ bÞ lo¹i bá. Qua mét thêi gian dµi vµ kh«ng cßn phï hîp n÷a, nhng çc nhµ th¬ cña häc ®êng nh Longfellow vµ James Russell Lowell vÉn ®îc çc líp häc coi nh nh÷ng ®¹i diÖn cña mét hiÖn tîng thi ca cã ý nghÜa cña thÕ kû XIX. Nh vËy ë ®©y cã mét c©u hái n¶y sinh: vËy th× çi g× ®· tõng vµ vÉn cßn cã ý nghÜa. VËy v¨n xu«i gi÷a thÕ kû ®îc phæ biÕn réng r·i ë trong níc hoÆc nh÷ng truyÖn kÓ cña ngêi né lÖ mang truyÒn thèng Mü kh¸ næi bËt sÏ ®îc ®¸nh gi¸ nh thÕ nµo? §Ó ph¸t hiÖn ra ý nghÜa s©u s¾c cña nh÷ng v¨n b¶n ®ã nh nhiÒu nhµ Hoa Kú häc ®· b¾t ®Çu tiÕn hµnh, th× kh«ng thÓ kh«ng ®Æt ra mét c©u hái kh¸c lµ: t¹i sao? ViÖc ®a Charles Chesnutt, Mary Wilkins Freeman vµ Sarah Orne Jewett, chø kh«ng ®a Henry James vµo ch¬ng tr×nh gi¶ng d¹y v¨n häc Hoa Kú, nh t«i ®· tõng lµm trong nh÷ng bµi gi¶ng "Nh÷ng tiÕng nãi Hoa Kú" ë Old Westbury, l¹i ®Æt ra mét lo¹t çc vÊn ®Ò kh¸c.

Nh÷ng ngêi tham gia Héi nghÞ T¸i cÊu tróc v¨n häc Mü t¹i Yale n¨m 1982 ®· tranh c·i kh¸ l©u vÒ çc vÊn ®Ò nµy. Cuéc gÆp gì nh vËy râ rµng chØ lµ mét trong çc nç lùc nh»m x¸c ®Þnh nguyªn t¾c lùa chän vµ ®»ng sau ®ã lµ çc tiªu chuÈn ®¸nh gi¸. Çc häc gi¶ vµ giíi phª b×nh thËp kû 20 ®· nhÊn m¹nh r»ng çc v¨n b¶n v¨n häc Mü ph¶n ¸nh tÇm quan träng ngµy cµng t¨ng cña Hoa Kú trong mét thÕ giíi suy tµn vµ trong thêi kú hiÖn ®¹i ngµy cµng phøc t¹p. V× vËy tiªu chuÈn cña hä nh»m vµo nh÷ng g× mµ hä cho lµ cã tÝnh chÊt ®µn «ng vµ m¹nh mÏ vÒ cèt truyÖn, ®Ò tµi còng nh sù bÒ thÕ vÒ kÕt cÊu vµ vÒ tæng thÓ lµ chñ nghÜa yÕm thÕ kiÓu t¨ng l÷ trong çch nh×n ra ngoµi biªn giíi. Trong viÖc so¹n Hîp tuyÓn Heath, chóng

301

t«i ®· cè g¾ng thÓ hiÖn ®iÒu mµ chóng t«i c¶m nhËn lµ tÝnh ®a d¹ng phong phó cña çc nÒn v¨n hãa Mü, ý nghÜa cña giíi tÝnh, chñng téc vµ giai cÊp trong viÖc ®Þnh híng vµ tiÕp nhËn v¨n b¶n v¨n häc. Vµ chóng t«i mong muèn t¸i t¹o bèi c¶nh v¨n hãa, g¾n kÕt v¨n häc vµ nghiªn cøu v¨n häc víi x· héi mµ ë ®ã v¨n häc lµ mét bé phËn ®Ó kh¼ng ®Þnh sù ph¸t triÓn lÞch sö réng lín cña nhiÒu tiÕng nãi ®· t¹o nªn dµn hîp xíng Mü vµ kh¶o s¸t xem çc v¨n b¶n nµy ho¹t ®éng ra sao trong thÕ giíi cña chóng vµ tiÕp tôc ho¹t ®éng nh thÕ nµo trong thÕ giíi cña chóng ta. Sù kh¸c biÖt chø kh«ng ph¶i lµ chñ nghÜa d©n téc ®· trë thµnh hßn ®¸ thö vµng cña chóng t«i vµ v¨n häc ®îc quan niÖm chØ ®¬n gi¶n lµ mét trong nhiÒu h×nh thøc cã gi¸ trÞ cña v¨n hãa, chø kh«ng ph¶i lµ mét tËp hîp çc v¨n b¶n thiªng liªng víi møc ®é nhiÒu h¬n hoÆc Ýt h¬n.

MÊy ý trªn ®©y ®· th©u tãm mét çch ng¾n gän mét kiÓu t¸i cÊu tróc vÒ lý thuyÕt ®îc thùc hiÖn theo ®ßi hái cña viÖc thay ®æi träng t©m cña v¨n b¶n mµ chÝnh nã l¹i b¾t nguån tõ nh÷ng c©u hái ®îc ®Æt ra trong nh÷ng phong trµo ®Êu tranh ®ßi c¶i çch x· héi vµo thËp kû 60 lµ: "§©u lµ nh÷ng t¸c gi¶ ngêi da ®en?", "§©u lµ nh÷ng t¸c gi¶ phô n÷?" Nhng lý thuyÕt mµ kh«ng cã thùc tiÔn th× kh«ng thÓ ®¬m hoa kÕt tr¸i. Mét c©u hái ¸m ¶nh cuéc héi nghÞ ë Yale lµ: víi t çch lµ nhµ gi¸o vµ nhµ v¨n, th× chóng ta cã thÓ c¶i tiÕn c«ng viÖc cña chóng ta nh thÕ nµo? Bëi v× chóng t«i - ®Æc biÖt lµ nh÷ng ngêi da tr¾ng vµ ®µn «ng trong sè chóng t«i - quan t©m ®Õn sù kh¸c biÖt, nªn chóng t«i kh«ng thÓ dùa vµo nh÷ng g× mµ chóng t«i ®· ®îc ®µo t¹o ë ch¬ng tr×nh sau ®¹i häc vèn chØ tËp trung vµo dßng chñ lu vµ còng kh«ng thÓ dùa vµo çc c¬ quan chÝnh thèng vèn tu©n theo tÝnh ®ång nhÊt. ThËt vËy, thËm chÝ gi÷a nh÷ng ngêi phô n÷ vµ nh÷ng ngêi ®µn «ng thuéc chñng téc Ýt ngêi t¹i Héi nghÞ còng tån t¹i vÊn ®Ò nµy, v× nh÷ng ngêi b¹n gÇn gòi nhÊt cña hä còng rÊt gièng hä. §iÒu rÊt nhanh chãng ®· trë nªn s¸ng tá lµ chñ nghÜa ç nh©n trong chuyªn m«n mµ toµn bé ch¬ng tr×nh gi¸o dôc ë Mü ®· d¹y dç cho chóng t«i chÝnh lµ mÊu chèt cña vÊn ®Ò nµy. VËy gi¶i ph¸p lµ ph¶i ph¸ vì nh÷ng mÉu h×nh ç nh©n chñ nghÜa thuéc dßng chñ lu vµ t×m kiÕm nh÷ng mÉu h×nh mang tÝnh tËp thÓ, tÝnh ®¹i diÖn.

V× bíc tiÕp theo cña dù ¸n T¸i cÊu tróc v¨n häc Mü lµ b¾t ®Çu biªn so¹n bé Hîp tuyÓn míi vÒ v¨n häc Mü, nªn chóng t«i c¶m thÊy ®· ®Õn lóc ph¶i thùc hiÖn ý tëng ®ã ngay lËp tøc. T×m hiÓu qu¸

302

tr×nh biªn so¹n nh÷ng bé hîp tuyÓn tríc ®©y, chóng t«i ph¸t hiÖn thÊy Héi ®ång biªn so¹n gåm hµng chôc ngêi mµ kh«ng cã mét ngêi da mµu nµo vµ chØ cã mét hay hai ngêi phô n÷ mµ th«i. Tr¸i l¹i, chóng t«i quyÕt ®Þnh ph¶i ®¶m b¶o ch¾c ch¾n lµ cã sù c©n b»ng gi÷a häc gi¶ nam vµ n÷, da tr¾ng vµ çc chñng téc Ýt ngêi trong Héi ®ång biªn so¹n bé Hîp tuyÓn nµy. TÝnh ®¹i diÖn cã thÓ kh«ng ®¶m b¶o cho tÝnh ®a d¹ng, nhng nh÷ng kinh nghiÖm cña tÝnh ®ång d¹ng trong gi¸o dôc khiÕn chóng t«i hiÓu râ r»ng thiÕu tÝnh ®¹i diÖn sÏ dÉn ®Õn tÝnh ®ång nhÊt. Nhng chóng t«i còng nhËn râ r»ng thËm chÝ mét Héi ®ång cã tÝnh ®¹i diÖn còng kh«ng thÓ thùc hiÖn ®Çy ®ñ çc ph¹m vi cña dù ¸n ®îc hµm chøa trong côm tõ T¸i cÊu tróc v¨n häc Mü. Mét trong sè nh÷ng ngêi dù héi nghÞ, Margaret O'Connor thuéc Trêng §¹i häc B¾c Carolina ®· ®Ò nghÞ mét gi¶i ph¸p cho vÊn ®Ò nµy lµ tranh thñ sù tham gia réng r·i cña çc häc gi¶ vµ giíi phª b×nh. Bµ ®Ò nghÞ kh«ng chØ dùa vµo Héi ®ång biªn so¹n (dï cho nã cã tÝnh ®a d¹ng thÕ nµo ®i n÷a) ®Ó thùc hiÖn toµn bé qu¸ tr×nh tuyÓn chän, mµ yªu cÇu ®«ng ®¶o nh÷ng ai quan t©m ®Õn v¨n häc Mü gãp ý kiÕn vÒ viÖc nªn ®a nhµ v¨n nµo vµo Hîp tuyÓn. Còng cã thÓ yªu cÇu hä viÕt kiÕn nghÞ vµ ý kiÕn nghiªn cøu vÒ çc nhµ v¨n mµ hä ®Ò nghÞ.

Vît qua c¬n ¸c méng cña chñ nghÜa quan liªu, ý tëng cña chóng t«i võa cã søc hÊp dÉn vÒ lý thuyÕt, l¹i võa ®îc thùc hµnh ngay lËp tøc (t«i buéc ph¶i häc sö dông m¸y tÝnh mét çch thµnh th¹o). Çch lµm nh vËy kh«ng chØ l«i cuèn mét sè lín çc ®ång nghiÖp trªn kh¾p ®Êt níc tham gia vµo dù ¸n, mµ cßn gióp chóng t«i x©y dùng c¶ mét m¹ng líi céng t¸c viªn ®¶m b¶o cho sù thµnh c«ng. ViÖc tæ chøc hµng lo¹t cuéc héi th¶o vµ cuéc häp tiÓu ban çc häc gi¶ vµ giíi phª b×nh cïng nh÷ng ho¹t ®éng kh¸c ®· kh¾c phôc ®îc c¶m gi¸c biÖt lËp mµ nh÷ng ai quan t©m ®Õn c¶i çch thêng c¶m thÊy khi ho¹t ®éng trong mét tæ chøc riªng biÖt vµ t¹o nªn ý thøc vÒ cuéc vËn ®éng hÕt søc quan träng ®èi víi nh÷ng cè g¾ng míi: Trong çc héi nghÞ, b¹n ®îc gÆp nh÷ng ngêi cïng lµm viÖc cho dù ¸n, b¹n cßn nhËn ra nh÷ng ®ång nghiÖp mµ b¹n vèn quÝ träng c«ng viÖc cña hä còng tham gia vµo ho¹t ®éng nµy. B¹n c¶m thÊy m×nh kh«ng ph¶i lµ mét häc gi¶ c« lËp ®ang lµm c«ng viÖc riªng cña m×nh tríc m¸y tÝnh hoÆc thËm chÝ trong líp häc ®ãng kÝn, mµ lµ mét bé phËn cña cuéc vËn ®éng c¶i çch ®ang tiÕn triÓn, cuéc vËn ®éng mµ b¹n tham gia vµ thùc sù cã ¶nh hëng.

303

Nh÷ng qu¸ tr×nh tæ chøc c«ng viÖc nµy hÇu nh kh«ng thÓ t¸ch biÖt ®îc víi viÖc thiÕt lËp mét thÞ trêng cho hîp tuyÓn. Trong khi t«i cßn cha nhËn râ r»ng viÖc biªn so¹n mét t¸c gi¶ vµo trong Hîp tuyÓn coi nh cÊp mét çi b»ng chøng nhËn häc thuËt cã gi¸ trÞ, th× ch¼ng bao l©u ®· nhËn ra mét sù thËt lµ hµng tr¨m çc ®ång nghiÖp cña chóng t«i tham gia biªn so¹n Hîp tuyÓn dêng nh ph¶i ®i mét chÆng ®êng dµi thùc hiÖn mét c«ng viÖc chØ ®Ó cho hµng tr¨m ngêi sö dông. Còng trong thêi gian ®ã, lêi l·i th¬ng m¹i cña Nhµ xuÊt b¶n hÇu nh kh«ng thÓ t¸ch rêi víi viÖc thóc ®Èy cuéc vËn ®éng mµ t«i cã thÓ t¹m gäi lµ ®a v¨n hãa. ThÝ dô nh ngêi phô tr¸ch marketing cña Hîp tuyÓn Heath cã s¸ng kiÕn mét n¨m hai lÇn ra B¶n tin vÒ Hîp tuyÓn Heath mµ ngay tríc khi Hîp tuyÓn ®îc xuÊt b¶n th× b¶n tin nµy ®· trë thµnh mét ph¬ng tiÖn quan träng trong viÖc thóc ®Èy nh÷ng ý tëng tiÕn bé vÒ gi¸o dôc, ®ång thêi chuyÓn t¶i nh÷ng th«ng tin vÒ viÖc thùc hiÖn mét ch¬ng tr×nh ®a v¨n hãa. Trong thùc tÕ, b¶n tin trë thµnh mét t¹p chÝ lu hµnh rÊt réng r·i trong giíi vµ do ®ã më réng ph¹m vi ¶nh hëng cña Hîp tuyÓn còng nh lµ ®êng híng cña nã vÒ v¨n hãa. TÊt nhiªn c©u nãi Çi g× còng cã thÓ ®em b¸n mµ cã l·i ch¼ng qua chØ lµ lêi s¸o rçng cña chñ nghÜa t b¶n hiÖn ®¹i. Tuy vËy, ®èi víi t«i, mét trong nh÷ng ®iÒu kh¸ thó vÞ cña dù ¸n nµy lµ tèc ®é ph¸t triÓn nhanh chãng khiÕn cho ranh giíi gi÷a th¬ng m¹i vµ cuéc vËn ®éng ®· bÞ xãa nhßa.

CÇn ph¶i hiÓu vÊn ®Ò nµy nh thÕ nµo? Ngêi ta cã thÓ biÖn luËn r»ng Heath xuÊt ph¸t tõ chuÈn mùc chung cho çc Hîp tuyÓn, r»ng nh÷ng c¶i çch cña chóng t«i còng nhá bÐ th«i, nªn còng dÔ ®îc tiÕp nhËn. Qu¶ thËt lµ ngêi ta cã thÓ sö dông Hîp tuyÓn nµy ®Ó d¹y mét gi¸o tr×nh vÒ v¨n häc Mü cã tÝnh truyÒn thèng. Kh«ng hoµn toµn nh vËy, nhng rÊt cã thÓ. Ph¶i thõa nhËn r»ng Hîp tuyÓn còng lµ hµng hãa. H¬n n÷a, trong thÕ giíi thùc t¹i, n¬i mµ nã ®îc mua b¸n vµ sö dông, th× nã cßn lµ mét çi g× lín h¬n nhiÒu. Trong thùc tÕ, Heath xuÊt hiÖn kh«ng chØ nh mét c«ng cô ®îc söa ®æi vµ cã tÝnh thùc hµnh cña çc líp häc vµ lµ mét ho¹t ®éng kinh doanh thµnh c«ng (dêng nh nã lµ bé Hîp tuyÓn v¨n häc Mü b¸n ch¹y nhÊt), mµ cßn lµ mét biÓu tîng v¨n hãa n÷a. Hîp tuyÓn lu«n lu«n ®îc coi nh mét tÝn hiÖu vµ t«i muèn nhÊn m¹nh r»ng néi dung cña nã gãp phÇn lan truyÒn mét uy quyÒn vÒ v¨n hãa, lµ mét sù kiÖn ®Ó mét sè ngêi nµy chµo ®ãn vµ mét sè ngêi kh¸c th× chª tr¸ch. NÕu nã cã thÓ lµ bÊt cø mét çi g× kh¸c n÷a, th× qu¶ lµ mét nghÞch lý. Nhng

304

nh t«i ®· nãi, hîp tuyÓn chÝnh lµ mét h×nh thøc cña nÒn v¨n hãa ®-îc chuÈn mùc hãa. Trong thùc tÕ ®Ó dïng thuËt ng÷ mµ t«i giíi thiÖu trªn ®©y, t«i ®· nªu râ r»ng Hîp tuyÓn lµ mét trong nh÷ng h×nh thøc cña sù x¸c lËp thiÕt chÕ mµ cuéc vËn ®éng nh»m ®æi míi tiªu chuÈn ®· t¹o nªn. §ång thêi, ®èi víi t«i, dêng nh Heath ®· giµnh ®îc sù ñng hé ngay trong nh÷ng tiÕn tr×nh lµm thay ®æi mét çch ®¸ng kÓ nh÷ng nguån gèc cña uy tÝn vÒ v¨n hãa: bªn trong çi thÕ giíi häc thuËt, b»ng chøng nhËn cho çc uy quyÒn cao c¶ ®· bÞ lo¹i bá vµ ë ®©y qu¶ thËt lµ cã t¸c ®éng cña giíi nhµ v¨n trong quan hÖ víi çc trung t©m kh¸c cña quyÒn lùc v¨n hãa. ë ®©y t«i kh«ng diÔn gi¶i thªm vÒ luËn ®iÓm nµy, tuy nhiªn ta vÉn cã thÓ bµn c·i, nhng t«i nghÜ r»ng: x¸c ®Þnh râ ý nghÜa tîng trng cña mét sè thiÕt chÕ trong kinh tÕ v¨n hãa ë Hoa Kú h¼n sÏ lµ ®iÒu rÊt cã Ých.

Theo nh÷ng ph¬ng çch mµ lóc ®Çu t«i kh«ng thÝch l¾m, th× ý nghÜa quan träng cña Hîp tuyÓn ®îc thÓ hiÖn mét çch s©u s¾c ë chç chóng t«i ®· tæ chøc dù ¸n T¸i cÊu tróc v¨n häc Mü nh thÕ nµo ®Ó ®i tíi viÖc xuÊt b¶n bé s¸ch. Trong qu¸ khø, çc hîp tuyÓn nãi chung, kÓ c¶ vÒ v¨n häc Mü, thêng ®îc tuyÓn chän bëi mét nhãm rÊt Ýt ngêi cã ®ñ tr×nh ®é vÒ nghÒ nghiÖp vµ häc thuËt ®Ó nh÷ng g× mµ hä t¹o ra sÏ ®îc çc ®èi tîng cña hä chÊp nhËn. Nh÷ng thÝ dô xuÊt s¾c vÒ hîp tuyÓn v¨n häc Mü cã lÏ lµ bé hîp tuyÓn do Norman Foerster ®îc xuÊt b¶n mêi hai lÇn vµ çc bé hîp tuyÓn cña Bradley, Beatty, Long, vµ ®Æc biÖt bÊt ngê lµ bé hîp tuyÓn cña Goerge Perkins ®· ®îc Ên hµnh tõ b¶y ®Õn t¸m lÇn trong çc NXB Grosset, Dunlap, Norton, Random vµ b©y giê th× c¶ McGraw-Hill n÷a. Héi ®ång biªn so¹n rÊt Ýt khi gåm nhiÒu ngêi. §«i khi t«i ngê r»ng çc NXB t×m kiÕm çc héi ®ång biªn so¹n víi çi tªn cña nh÷ng dßng hä ®îc tÝn nhiÖm nh Tinker, Evers, Chance. ChØ ë mét sè bé hîp tuyÓn míi ra gÇn ®©y, th× Héi ®ång biªn so¹n cã t¨ng lªn ®Õn s¸u vµ b¶y ngêi vµ mét vµi ngêi Ýt tiÕng t¨m còng ®îc mêi vµo. Trong thùc tÕ, khi t«i ®ang tæ chøc Héi ®ång biªn so¹n Heath, mét ngêi lµm xuÊt b¶n kú cùu b¶o t«i r»ng tríc khi xuÊt b¶n, t«i cÇn thªm mét n¨m trêi ®Ó lµm viÖc víi tÊt c¶ nh÷ng ngêi sÏ tham gia vµo Héi ®ång.

Tuy vËy, t«i ®· tæ chøc mét Héi ®ång gåm kho¶ng 14 ngêi. §ã lµ mét nhãm ngêi ®a d¹ng vÒ chñng téc, giíi tÝnh vµ c¶ ®Þa lý n÷a. T«i ®· tuyÓn chän hä v× hä cã chuyªn m«n thuéc nhiÒu bé m«n

305

kh¸c nhau do ®iÒu mµ chóng ta gäi lµ v¨n häc Mü ngµy cµng ®îc chia nhá ra. T«i cßn tuyÓn chän hä dùa trªn hai ®iÒu kiÖn n÷a: mét lµ v× t«i cã lý do ®Ó nghÜ r»ng hä sÏ biÓu hiÖn nh÷ng mèi quan t©m kh¸c nhau phÇn nµo do hä th©m nhËp vµo nh÷ng lÜnh vùc ®Æc biÖt cña chuyªn m«n vµ do ®ã th©m nhËp vµo nh÷ng c d©n kh¸c nhau vèn ®· thùc sù t¹o nªn níc Mü ®a v¨n hãa. Thø hai lµ v× ®èi víi t«i, hä ®Òu ®· ®îc ®µo t¹o thµnh nh÷ng chuyªn gia, chuyªn m«n cña hä còng nh cña chóng t«i ®Òu mang ®Ëm b¶n s¾c. V× vËy vÊn ®Ò vµ çch nh×n mµ mäi ngêi biÓu hiÖn ®Òu ®a d¹ng vµ uyÓn chuyÓn, chø kh«ng cã tÝnh chÊt ®Æc biÖt mét çch chËt hÑp – nÕu t«i cã thÓ dïng thuËt ng÷ nµy ®Ó chØ râ b¶n s¾c vÒ chuyªn m«n. Vµ t«i nghÜ r»ng ®iÒu nµy cã tÝnh then chèt ®èi víi sù thµnh c«ng cña qu¸ tr×nh biªn so¹n.

Rèt cuéc, th× kh«ng cã mét bé hîp tuyÓn, mét ch¬ng tr×nh hoÆc viÖn b¶o tµng nµo cã thÓ chøa ®ùng tÊt c¶ nh÷ng g× mµ ng-êi ta mong muèn. V× vËy ngêi ta ph¶i tuyÓn chän. ThÝ dô nh nÕu hîp tuyÓn kh«ng chØ ®a vµo mét t¸c phÈm quan träng cña Stowe, mµ cßn ®a vµo t¸c phÈm cña Harriet Jacobs, Frances Harper vµ Alice Carry (nh÷ng t¸c gi¶ nµy cha tõng ®îc tuyÓn chän), th× tÊt nhiªn mét sè t¸c gi¶ kh¸c sÏ kh«ng thÓ ®îc ®a vµo hîp tuyÓn. Ngêi ta thùc hiÖn quyÕt ®Þnh nµy hoÆc lµ trªn c¬ së mét truyÒn thèng ®· ®îc x©y ®¾p nªn – tøc lµ ngêi ta lµm theo nh÷ng g× mµ Ýt hay nhiÒu ®· lµm tõ tríc, hoÆc lµ trªn c¬ së ®Êu tranh ®Ó thùc hiÖn – tøc lµ tr¶i qua qu¸ tr×nh va ch¹m ®Ó t¹o ra mét tiÒn lÖ vÒ gi¸ trÞ v¨n hãa. Chóng t«i lµm theo çch thø hai mét çch ch¾c ch¾n, nhng kh«ng hoµn toµn bÞ t¸c ®éng bëi thÞ trêng gåm ®éc gi¶ cña chóng t«i còng nh cña ban biªn tËp D.C. Heath. Thùc hiÖn theo m« h×nh ®Êu tranh kh«ng chØ ®ßi hái nhiÒu thµnh viªn cña Héi ®ång ñng hé nh÷ng nÒn v¨n hãa ®Æc thï, mµ cßn ®ßi hái hä kh«ng qu¸ riªng biÖt ®Ó tr¸nh cho Hîp tuyÓn ph¶i høng chÞu sù x©m nhËp cña nh÷ng nÒn v¨n hãa mang ®Æc ®iÓm cña çi mµ Randolph Bourne gäi lµ níc Mü xuyªn quèc gia. Thùc tÕ kh«ng chØ lu«n lu«n ®ßi hái chóng t«i ph¶i ®Æt uy tÝn chuyªn m«n cña m×nh lªn hµng ®Çu, mµ cßn ph¶i xÐt l¹i çch ®µo t¹o tríc ®©y ®èi víi mét sè ngêi nh b¶n th©n t«i, nªn khã cã thÓ tuyÓn chän çc t¸c gi¶ nh Harper hoÆc Lydia Maria Child hoÆc John Rollin Ridge. MÆt kh¸c, mét ®iÒu quan träng n÷a trong viÖc thùc hiÖn môc ®Ých lµ cã khi chóng t«i còng buéc ph¶i ®Çu hµng çc tæ chøc v¨n hãa chÝnh thèng, n¬i chóng

306

t«i ®· ®îc ®µo t¹o, nhng l¹i kh«ng bÞ nã chi phèi nh»m ®¶m b¶o cho hîp tuyÓn mang tÝnh ®Æc thï trong giíi h¹n nhÊt ®Þnh. Ph¶i gi÷ mét giíi h¹n lµ v× nÕu ph¶n ¸nh kiÓu d¹ng hoµng téc cña nÒn v¨n hãa, th× chóng sÏ kh¾c häa mét çch c« lËp nh÷ng nÒn v¨n hãa Mü nh nh÷ng thùc thÓ t¸ch biÖt râ rÖt, h¬n lµ nh÷ng thùc thÓ lai ghÐp t¬ng t¸c víi nhau mét çch n¨ng ®éng, nhng l¹i kh¸c nhau.

T«i muèn nhÊn m¹nh çi kh©u nµy cña tiÕn tr×nh, v× nã ®îc t¹o lËp theo nh÷ng thay ®æi nho nhá trong ph¹m vi c«ng chóng mµ ®· ®îc gäi lµ tÝnh ®a v¨n hãa. T«i nghÜ r»ng nh÷ng tiÒn ®Ò t¹o thµnh xuÊt ph¸t ®iÓm cña phÇn lín çc thµnh viªn trong Héi ®ång biªn so¹n chÝnh lµ häc thuËt b¸ quyÒn mµ t«i ®· ph¸c ra trªn ®©y vµ ®· gäi lµ bøc miªu t¶ cã tÝnh hoµng téc cña nÒn v¨n hãa Mü. Mét vµi ngêi trong sè chóng t«i cho r»ng nh÷ng t¸c gi¶ míi h¬n (dï cho hä ®· giµ råi ch¨ng n÷a) sÏ bÞ ®ång hãa, hßa tan vµo trong nh÷ng qui ph¹m v¨n hãa (cã lÏ còng thay ®æi chót Ýt) cña ch¬ng tr×nh ®µo t¹o tríc ®©y cña chóng t«i. Trªn thùc tÕ, chóng t«i hiÓu r»ng mÉu h×nh cña çi nåi hÇm hæ lèn kh«ng cßn cã thÓ ph¸t huy chøc n¨ng cã Ých b»ng chÊt bæ dìng cña nÒn d©n chñ cuèi thÕ kû XX ®èi víi viÖc biªn so¹n hîp tuyÓn. Chóng t«i kh«ng t×m ®îc Èn dô nµo thÝch hîp - ®· nghÜ ®Õn çi ®Üa xµ l¸ch, nhng kh«ng dïng do nh÷ng lý do x¸c ®¸ng – nhng chóng t«i ®· ®i theo híng mµ t«i gäi lµ nh÷ng kiÓu d¹ng so s¸nh cña çc nÒn v¨n hãa Mü mµ trong ®ã nhÊn m¹nh vµo viÖc miªu t¶ sù kh¸c biÖt vµ nhËn biÕt sù thay ®æi. Nh÷ng ®éng tõ mµ t«i dïng ë ®©y - ch¼ng h¹n nh häc vµ cïng lµm viÖc - cha nãi lªn nh÷ng khã kh¨n, nh÷ng t¬ng t¸c hai chiÒu thêng lµ m©u thuÉn nhau vµ Ýt khi ®îc gi¶i quyÕt trän vÑn, nhng råi chóng t«i còng t×m ®îc nh÷ng gi¶i ph¸p, sù tháa hiÖp hay Ýt nhÊt lµ mét kÕt luËn cÇn thiÕt cho viÖc xuÊt b¶n bé Hîp tuyÓn nµy.

Tuy qui m«, tÝnh ®a d¹ng vµ ®Æc ®iÓm cña Héi ®ång biªn so¹n kh¸ ®éc ®¸o, nhng trong suy nghÜ cña t«i, th× t«i vÉn cho r»ng kh«ng ph¶i sù ®æi míi ®· t¹o nªn ®Æc tÝnh c¬ b¶n cña Heath. Nh t«i ®· nãi, ë ViÖn t¸i cÊu tróc v¨n häc Mü n¨m 1982, Margaret O'Conner ®· ®Ò nghÞ r»ng chóng ta kh«ng nªn chØ dùa vµo sù chuyªn m«n hãa cña Héi ®ång biªn so¹n, dï cho nã lín vµ ®a d¹ng ®Õn thÕ nµo, mµ chóng ta ph¶i göi v¨n b¶n cho nhiÒu ngêi trong lÜnh vùc chuyªn m«n, hái xem hä cã yªu cÇu g× ®èi víi Hîp tuyÓn. Vµo thËp niªn 60, cã mét ch©m ng«n rÊt hay: "§õng hái r»ng hîp tuyÓn cña b¹n sÏ cã thÓ lµm g× cho b¹n...". Trong tiÕn tr×nh nµy,

307

chóng t«i ®· cã thÓ tiÕp xóc víi ®«ng ®¶o giíi häc thuËt t¬ng ®èi trÎ vµ çc sinh viªn ®· tèt nghiÖp vµ ®ang ®øng tríc ngìng cöa cña chuyªn m«n còng nh nhiÒu häc gi¶ da mµu vµ phô n÷ da tr¾ng cßn Ýt ®îc c«ng nhËn trong giíi chuyªn m«n. Do ®ã chóng t«i cã thÓ kh¬i th¸c kiÕn thøc còng nh n¨ng lùc vµ sù tËn t©m cña hä. Vµ cã lÏ chÝnh viÖc lµm nµy ®· khiÕn chóng t«i ®¹t tíi tr×nh ®é chuyªn m«n mµ nãi chung ®· ®îc quyÕt ®Þnh bëi ch¬ng tr×nh cÊu tróc vµ viÖc biªn so¹n Hîp tuyÓn. T«i kh«ng muèn bÞ hiÓu lÇm lµ chóng t«i coi çc chuyªn gia cã tr×nh ®é cao cÊp lµ l¹c hËu vµ ®èi ®Þch víi nh÷ng môc tiªu cña dù ¸n T¸i cÊu tróc v¨n häc Mü. RÊt nhiÒu ngêi kh«ng ph¶i nh vËy. Nhng còng gièng nh mét sè ngêi chóng t«i trong Héi ®ång biªn so¹n, ®a sè nh÷ng ngêi nµy ®· bÞ rËp khu«n theo nh÷ng qui ph¹m cña nÒn v¨n hãa hµn l©m mµ vèn lµm g× ch¨ng n÷a, th× bao giê nã còng nhÊn m¹nh uy quyÒn v¨n hãa cña c¬ quan hµn l©m.

Ngîc l¹i, kh¸c víi çc chuyªn gia cao cÊp, nh÷ng ngêi trÎ h¬n tríc ®©y vèn bÞ g¹t ra bªn lÒ th× nh×n nhËn çc nguyªn t¾c cña chóng t«i víi mét sù hoµi nghi vµ hay cã nh÷ng ý kiÕn tranh c·i. Tríc hÕt, viÖc hä cã giµnh ®îc ®Þa vÞ cao trong häc thuËt hay kh«ng th× cha cã g× ch¾c ch¾n c¶. NÕu hä cã thÓ thµnh ®¹t ch¨ng n÷a, th× nghÒ nghiÖp cña hä còng kh«ng cã tÝnh chÊt ngÆt nghÌo theo çch ®µo t¹o ®èi víi thÕ hÖ lín tuæi h¬n. Thø hai lµ thÕ hÖ giíi häc thuËt trÎ h¬n (trÎ h¬n cã nghÜa lµ vµo thêi kú chóng t«i b¾t ®Çu dù ¸n) ho¹t ®éng vµo thêi kú khi Bob Dylan còng nh Dylan Thomas miªu t¶ nhiÒu vÒ hoµn c¶nh cña hä, hä hiÓu nhiÒu vÒ ban nh¹c Jefferson Plane còng nh di s¶n cña Jefferson, hä cã vÎ ®îc nu«i dìng bëi ¶nh h-ëng cña James Brown h¬n lµ Tom Brown vµ hä yªu thÝch giäng ®iÖu cña Jimi Hendrix h¬n lµ cña Henry James. T«i tin r»ng hä hoµi nghi mét çch ®óng ®¾n vÒ kh¶ n¨ng cña kiÕn thøc hµn l©m (®îc h×nh thµnh mét çch qui íc) trong viÖc gi¶i thÝch, chø kh«ng ph¶i lµ c¶i t¹o çi thÕ giíi, mµ vµo mét lóc nµo ®ã hä cã thÓ hoÆc kh«ng cã thÓ ®îc tiÕp nhËn nã. Còng nh t«i, hä ®øng gi¹ng hai ch©n ra trªn çi kho¶ng ng¨n çch ngµy cµng réng ra gi÷a mét bªn lµ häc thuËt hµn l©m ngµy cµng tù kh¼ng ®Þnh m×nh, tù ®Ò cao m×nh vµ mét bªn lµ nh÷ng c¨n cø kh¸c vÒ chuÈn mùc cña uy quyÒn v¨n hãa. Trong khi ®©y cã thÓ lµ c«ng viÖc th¬ng m¹i chÝnh ®¸ng, thËm chÝ to lín n÷a, th× hä l¹i nãi lªn nh÷ng sù thËt vÒ tÖ ph©n biÖt chñng téc, sù hñy ho¹i m«i sinh, lîi Ých cña con ngêi vµ chiÕn tranh,

308

nhiÒu h¬n nh÷ng ®iÒu mµ ngêi ta cã thÓ häc n¬i häc ®êng. §óng lµ cã khi hä cßn lµ mÉu mùc cña viÖc chèng l¹i t×nh tr¹ng th¬ng phÈm hãa kiÕn thøc vèn ¶nh hëng s©u s¾c trong çc trêng, viÖn, ®Æc biÖt lµ giíi hµn l©m.

T«i ngê r»ng, ®èi víi nhãm nh÷ng ngêi cïng môc ®Ých, th× qu¸ tr×nh biªn so¹n Heath vµ s¶n phÈm Heath cïng mang nghÜa nh nhau. Qu¸ tr×nh tham gia biªn so¹n, tuy cha hoµn h¶o, ®· ph¸ vì çi tiÒn ®Ò kh«ng th©n thiÖn ®èi víi uy tÝn hµn l©m. Qu¶ thËt Heath kh«ng hoµn toµn thuéc vÒ nh÷ng ngêi tham gia, råi sau ®ã nã thuéc vÒ C«ng ty Raytheon vµ çc C«ng ty kh¸c. Nhng ®iÒu nµy cã vÎ kh«ng ®¸ng kÓ ®èi víi mét thÕ hÖ ®îc gi¸c ngé vÒ sù bãc lét cña ngµnh th¬ng m¹i ®èi víi nh÷ng c«ng viÖc thiÕu mét gi¶i ph¸p cuèi cïng. VÊn ®Ò lµ ë chç ngêi ta cã thÓ lµm g× ®èi víi mét s¶n phÈm nh vËy. ë ®©y mét sè c«ng cô rÊt cã tÝnh th¬ng m¹i nh B¶n tin s¸u th¸ng vµ nh÷ng th«ng tin ®iÖn tö trong viÖc trao ®æi ®Ò c¬ng vµ ý tëng gi¶ng d¹y ®· gîi ý cho viÖc lµm thÕ nµo së h÷u vµ t¸i së h÷u Hîp tuyÓn mét çch c«ng khai. H¬n n÷a kh¶ n¨ng bao qu¸t cña çc tËp s¸ch vµ tÝnh lÞch sö qu¸n triÖt cña Hîp tuyÓn ®¸p øng ®îc kh¸t väng muèn nhËn thøc tÝnh n¨ng ®éng cña nh÷ng biÕn chuyÓn vµ giao lu v¨n hãa mµ nh÷ng xu híng chñ nghÜa h×nh thøc thêi thîng ®· tõ bá. Ngoµi ra ®iÒu lµm cho nh÷ng ngêi theo chñ nghÜa truyÒn thèng bùc tøc nh viÖc tuyÓn t¸c phÈm Con KhØ BiÕt BiÓu §¹t, ®· lªn tiÕng thay cho nh÷ng ai mong muèn xuyªn thñng nh÷ng tham väng hµn l©m vµ sù chia c¾t cã tÝnh chÊt tù hñy diÖt cña chóng ®èi víi tÝnh n¨ng ®éng cña v¨n hãa ®¹i chóng.

T«i kh«ng muèn kh¼ng ®Þnh r»ng t«i hoÆc bÊt cø ai trong Héi ®ång biªn so¹n hoÆc trong D.C Heath ®· hiÓu ®Çy ®ñ tÝnh n¨ng ®éng nµy khi chóng t«i ®· hoµn thµnh b¶n th¶o lÇn cuèi cña Hîp tuyÓn vµ ngay c¶ khi chóng t«i ®· ®äc l¹i vµ söa ch÷a l¹i bé s¸ch. Nhng qu¶ lµ t«i cã nghÜ r»ng ph¬ng çch nµy ®· tiÕn ®îc mét chÆng ®êng trong viÖc gi¶i thÝch vÊn ®Ò t¹i sao Hîp tuyÓn Heath ®· cã thÓ biÓu ®¹t vµ thùc sù xóc tiÕn viÖc phæ biÕn nguån tµi liÖu gèc vÒ v¨n hãa - phæ biÕn cho c¶ nh÷ng ai c¨m ghÐt sù suy sôp cña uy quyÒn v¨n hãa hµn l©m, còng nh nh÷ng ai ®ãn mõng ®iÒu mµ hä nh×n nhËn kh«ng ph¶i lµ sù suy sôp, mµ lµ sù ph©n chia l¹i mét çch lµnh m¹nh tµi s¶n v¨n hãa trong toµn x· héi.

Nhng qu¸ tr×nh t¹o nªn nh÷ng th¸ch thøc ®èi víi uy quyÒn v¨n hãa truyÒn thèng kh«ng bao giê diÔn ra mét çch su«n sÎ. Sù nhËn

309

biÕt vÊn ®Ò tÊt c¶ chóng t«i ®· lµm cho nh÷ng gi¸ trÞ theo tiªu chuÈn häc thuËt truyÒn thèng hßa nhËp vµo x· héi nh thÕ nµo qu¶ lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò trung t©m cña Héi ®ång biªn so¹n Heath. MÆc dï ®· cã sù ®ãng gãp rÊt phong phó vµ ®a d¹ng cña çc biªn tËp viªn còng nh sù kh¸c biÖt ®¸ng kÓ trong ®µo t¹o vµ nh÷ng quyÒn lîi u tiªn cho Héi ®ång biªn so¹n, chóng t«i vÉn nhËn thÊy nhiÖm vô chñ yÕu cña chóng t«i lµ ph¶i x©y dùng l¹i nh÷ng tiªu chuÈn gi¸ trÞ cña chÝnh m×nh. Cã lµ g× ®i n÷a, th× chóng t«i còng lµ nh÷ng nhµ häc thuËt - nh÷ng s¶n phÈm cña mét h×nh thøc ®µo t¹o ®Æc biÖt vèn ®· x¸c lËp gi¸ trÞ vÒ nh÷ng çch suy nghÜ, nh÷ng ph¶n håi nhÊt ®Þnh ®èi víi çc v¨n b¶n. Chóng t«i l¹i lµ nh÷ng thµnh viªn t¬ng ®èi cã quyÒn lîi trong x· héi Mü - mét x· héi ®· ®Çu t cho viÖc ®µo t¹o chóng t«i, khiÕn chóng t«i chØ cã thÓ nhËn biÕt mäi ®iÒu trong khu«n khæ hÖ thèng nh÷ng gi¸ trÞ vµ nh÷ng quan hÖ quyÒn lùc vèn ®¶m b¶o (®iÒu may m¾n ®èi víi chóng t«i) cho c«ng viÖc mµ chóng t«i ®ang lµm vµ nghÒ nghiÖp mµ chóng t«i cã ®îc. Chóng t«i cã nghÒ nghiÖp, cã nh÷ng thang bËc ®Ò b¹t, danh väng vµ uy tÝn vµ cã thÓ tin ch¾c r»ng tÊt c¶ nh÷ng çi nµy sÏ bÞ ®e däa hoÆc bÞ xãa bá do viÖc chóng t«i tham gia vµo mét dù ¸n v¨n hãa cÊp tiÕn. ë ®©y t«i muèn thanh minh r»ng t«i kh«ng cã ý lµm cho çc b¹n t«i trong Héi ®ång biªn so¹n tin tëng vµ ®i theo m×nh mét çch mï qu¸ng. Ngîc l¹i, t«i cè g¾ng v¹ch râ nh÷ng giíi h¹n trong çch lµm cña t«i, v× t«i ngê r»ng: còng nht«i, mäi ngêi trong Héi ®ång biªn so¹n ®Òu ®· thÊm nhuÇn tinh thÇn cña Phª b×nh míi vµ nh÷ng qui ph¹m häc thuËt kh¸c, bëi lÏ chóng t«i ®Òu ®· tr¶i qua thêi kú häc tËp cã tÝnh çch ®Þnh h×nh t chÊt víi çc thÇy Cleanth Brooks, John Crowe Ransom v.v... ë çc tr-êng §¹i häc Indiana vµ Yale vµo thËp niªn 50. Nhng t«i tin r»ng sÏ rÊt cã Ých nÕu v¹ch râ nh÷ng khã kh¨n nÈy sinh do vÞ trÝ cña chóng t«i trong çc häc viÖn, còng nh do tÝnh chÊt cña Hîp tuyÓn vµ do nh÷ng t¸c ®éng cña nã trong ho¹t ®éng häc thuËt.

NÕu nh÷ng nhÞp ®iÖu phãng tóng cña nh÷ng høng thó ç nh©n kh«ng ®îc kiÒm chÕ mµ ¶nh hëng tíi qu¸ tr×nh n©ng cao ý thøc v¨n hãa, th× chóng t«i sÏ cßn gÆp ph¶i nh÷ng khã kh¨n do thiÕu nh÷ng kiÓu mÉu kh¸c ®Ó lùa chän. VÊn ®Ò cuèi cïng lµ chóng t«i cã thÓ tuyÓn chän trªn nh÷ng c¬ së nµo gi÷a v« vµn nh÷ng øng cö viªn ®Ó ®a vµo khu«n khæ giíi h¹n, dï cho lµ trong hai tËp s¸ch ®å sé gåm 3000 trang? Lµm tr¸i víi nh÷ng nhËn xÐt

310

cña phÇn lín çc t vÊn cña chóng t«i, th× chóng t«i sÏ quyÕt ®Þnh trªn c¬ së nµo - tuyÓn Frances Ellen Watkins Harper mµ kh«ng tuyÓn William Gilmore Simms ch¨ng? Gi÷ Alice Cary l¹i nhng ®Õn phót cuèi cïng khi ®· ®a ®i in, th× l¹i thay b»ng James Russell Lowell ch¨ng? Ph¶i ch¨ng kh«ng chØ tuyÓn mét sè lín t¸c gi¶ ngêi da ®en hoµn toµn míi mÎ trong phong trµo Phôc hng Harlem, mµ cßn tuyÓn c¶ çc nhµ v¨n nh Anzia Yezierska, Mike Gold, John Joseph Mathews, Younghill Kang vµ Saunders Redding?

ChÝnh mét phÇn cña t¸c phÈm Kh«ng Cã Ngµy ChiÕn Th¾ng cña Redding do Eleanor Tignor tuyÓn chän ®· t¹o thµnh mét søc ®Èy vÒ phÝa tríc nh»m xem xÐt l¹i nh÷ng ®iÒu mµ phÇn lín chóng t«i cho lµ nh÷ng tiªu chuÈn x¸c ®Þnh c¬ së v¨n häc Mü. Trong cuéc häp ®Çu tiªn vµo n¨m 1983, chóng t«i ®· tô tËp ë ViÖn Seaman Church, n¬i ë cña çc lÝnh thñy t¹i New York, gÇn Battery vµ ë ®Þa ®iÓm mµ Melville ®· tõng sinh sèng. Sau nµy, tßa nhµ Êy ®· bÞ ph¸ ®i ®Ó x©y tßa v¨n phßng tr«ng l¹ m¾t vµo thËp niªn 80. Chóng t«i ®· b¾t ®Çu ®äc mét vµi b¶n tuyÓn chän ban ®Çu ®Ó khëi ®éng qu¸ tr×nh x¸c ®Þnh c¬ së cho viÖc ra quyÕt ®Þnh. Díi ®©y xin trÝch ®o¹n trong t¸c phÈm cña Redding nãi vÒ tiÓu sö vµ lÞch sö x· héi ®Çy gîi c¶m mµ chØ cã mét hay hai trong sè 14 ngêi chóng t«i ®· tõng ®äc. Vµ ®©y lµ ®o¹n v¨n nãi vÒ v¨n hãa gia ®×nh:

ý thøc vÒ m«i trêng cña t«i b¾t ®Çu tõ nh÷ng thanh ©m cña çc buæi chuyÖn trß. §ã kh«ng ph¶i lµ nh÷ng lêi nãi cuång nhiÖt, kh«ng ph¶i lµ nh÷ng c©u nãi lµm ra vÎ h¨ng say, tuy cã thÓ lµ ngêi ta muèn nãi n¨ng nh vËy, v× cha t«i ®· bÞ ®a vµo mét khu vùc mµ tríc ®©y cã lÖnh cÊm kh«ng ®îc ë. Vµ b©y giê t«i biÕt r»ng chóng t«i ®· sèng trong thêi ®×nh chiÕn. Nhng vµo nh÷ng n¨m tríc ®©y, khi mäi ngêi trong gia ®×nh ®Òu trÎ c¶, th× trong nhµ t«i cã mét kiÓu nãi chuyÖn ®Æc biÖt, phÇn lín lµ nãi chuyÖn phiÕm, nh mét nguån t×nh c¶m gia ®×nh tu«n ch¶y r¹o røc vµ v« tËn. Nh÷ng tiÕng nãi Çm ü väng ra bªn ngoµi gièng nh dßng níc lò µo ¹t ch¶y ra qua cöa cèng. Bëi v× nh÷ng c©u chuyÖn vÆt v·nh trong ®êi sèng lµ ®éng c¬ ®· lµm chuyÓn ®éng nh÷ng çi b¸nh xe cña sinh ho¹t bªn trong gia ®×nh. (Hîp tuyÓn Heath. TËp II, 1713).

Vµ ®©y lµ bøc ch©n dung cña ngêi bµ cña Redding. Bµ ®· bÞ l·o chñ n« lÖ nÐm khóc gç hå ®µo lµm gÉy cæ ch©n. Bµ c¨m ghÐt ngêi da tr¾ng vµ bµ lu«n khiÕn cho Redding ph¶i s÷ng sê: "T«i

311

kh«ng hiÓu t¹i sao bµ t«i l¹i g©y nªn Ên tîng nh mét çi g× lµm chãi m¾t, mÆc dï lóc nµo bµ còng mÆc quÇn ¸o mµu ®en, mµu da ®en vµ c¶ vÎ mÆt cña bµ ®Òu nÆng nÒ vµ x¸m xÞt nh mét t¶ng ®¸" (Trang 1714).

Chóng t«i buéc ph¶i ®Æt c©u hái: t¹i sao tríc ®©y m×nh kh«ng hÒ biÕt ®Õn t¸c phÈm cña Redding? §iÒu nµy nãi lªn vÊn ®Ò g× trong sù ®µo t¹o cña chóng t«i? Vµ ®iÒu nµy ®· d¹y cho chóng t«i çch ph¶i nh×n nhËn çc t¸c phÈm kh¸c vµ toµn bé nÒn v¨n häc nh thÕ nµo?

§iÒu mµ chóng t«i nhËn ra ®îc lµ kh«ng cã mét tiªu chuÈn nµo lµ cã tÝnh quyÕt ®Þnh tuyÖt ®èi, kÓ c¶ nh÷ng gi¸ trÞ thÈm mü khã hiÓu mµ çc nhµ phª b×nh b¶o thñ ®· m·i m·i ¸p ®Æt vµ m·i m·i kh«ng ®îc ®Þnh nghÜa. ThÝ dô trong bµi b×nh luËn vÒ Hîp tuyÓn trong t¹p chÝ TLS, Mark Edmundson ®Æt ra tõ ng¹c nhiªn, coi ®ã lµ mét yÕu tè quan träng ®Ó x¸c ®Þnh gi¸ trÞ thÈm mü. Ng¹c nhiªn qu¶ thËt lµ cã thÓ quan träng ®èi víi nh÷ng h×nh thøc cña th¬ ca ®Ó nhÊn m¹nh çi mµ «ng gäi lµ cêng ®é cña sù ph¸t hiÖn vÒ lêi lÏ. Nhng nh÷ng tiªu chuÈn h×nh thøc nµy cã bao gåm ®Çy ®ñ møc ®é cña gi¸ trÞ thÈm mü hay kh«ng? Leni Riefenstahl t¹o nªn mét çch ®¸ng ng¹c nhiªn nh÷ng h×nh tîng thÞ gi¸c c¨ng th¼ng trong bé phim Olympiad, nhng ®iÒu ®ã cã khiÕn cho bé phim cña bµ ca ngîi nghÖ thuËt lín cña v¨n hãa §øc quèc x· kh«ng? Vµ nÕu ®óng nh vËy, th× nh÷ng lý thuyÕt coi viÖc s¸ng t¹o nghÖ thuËt lín lµ thµnh tùu vÜ ®¹i cña nh©n lo¹i nãi lªn ®iÒu g×? Ph¶i ch¨ng chóng ta cã thÓ tõ bá nh÷ng gi¸ trÞ x· héi ®· gîi nªn sù ghª tëm trong bé phim cã kü thuËt rÊt xuÊt s¾c ®ã, còng nh trong çc t¸c phÈm v¨n xu«i chèng tÖ ph©n biÖt chñng téc hoÆc trong çc t¸c phÈm chèng chñ nghÜa bµi Do Th¸i cña Eliot vµ Pound? Nh t«i ®· nhËn thÊy r»ng: chóng t«i ®· ®i tíi chç c¶m thÊy kh«ng cã ®êng ph©n giíi râ rµng gi÷a nh÷ng çi cã thÓ ®îc gäi lµ tÝnh v¨n ch¬ng víi chÝnh trÞ hoÆc ý thøc hÖ. Cuèi cïng chóng t«i kh«ng muèn tõ bá bÊt cø mét yÕu tè nµo. Tuy vËy, trong thùc hµnh, chóng t«i cÇn ph¶i nghiªng vÒ nh÷ng gi¸ trÞ x· héi tríc khi cã thÓ tiÕn tíi c©n b»ng çc yÕu tè h×nh thøc vµ t tëng. TÊt nhiªn chóng t«i kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ngêi ®Çu tiªn ®i vµo m¶nh ®Êt ®ã, nhng chóng t«i t×m thÊy mét vµi cét mèc chØ cho chóng t«i thÊy m×nh ®· tiÕn tíi ®©u. Trªn thùc tÕ, còng nh mét sè ngêi ®i tríc, chóng t«i ngµy cµng thÊy nghi ngê nh÷ng cét mèc mµ chóng t«i

312

ph¸t hiÖn: ai ®· ®Æt chóng? Chóng ®îc ai ñng hé? Vµ kÕt qu¶ ®¹t tíi ®©u?

Héi nghÞ ë Hµ Néi, n¬i mµ b¸o ço nµy ®îc tr×nh bµy ®· gãp phÇn vµo tiÕn tr×nh tiÕp tôc t×m hiÓu tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ v¨n häc. V× héi nghÞ nµy gîi nhí ®Õn nh÷ng ®iÓm xuÊt ph¸t cña mét c«ng tr×nh söa ®æi vÒ v¨n hãa mµ t«i ®· nªu lªn ë ®©y qua Hîp tuyÓn Heath. VÒ nhiÒu mÆt rÊt cô thÓ, cã thÓ x¸c ®Þnh ®îc nh÷ng ®iÓm xuÊt ph¸t nµy tõ trong nh÷ng phong trµo ®Êu tranh cho c«ng b»ng x· héi vµ chèng cuéc chiÕn tranh ViÖt Nam vµo çc thËp kû 60 vµ 70. T«i nghÜ lµ ta cã thÓ nãi mét çch chÝnh x¸c r»ng çc phong trµo ®Êu tranh ®ßi quyÒn c«ng d©n, çc phong trµo cña ngêi da ®en, da mµu vµ da vµng vµ c¶ phong trµo phô n÷ vµo thêi kú ®ã ®Òu ph¶n ¸nh mét çch ®Ëm nÐt trong nh÷ng sù lùa chän mµ ta t×m thÊy trong Hîp tuyÓn Heath. MÆt kh¸c, nãi chung cuéc chiÕn tranh vµ nh÷ng t¸c ®éng s©u s¾c cña nã ®èi víi t×nh h×nh chÝnh trÞ vµ x· héi ë Mü ®· kh«ng ®îc ph¶n ¸nh mét çch t¬ng xøng trong hîp tuyÓn. Cã thÓ v× r»ng còng nh nhiÒu ngêi kh¸c ë Mü, nh÷ng ng-êi biªn so¹n cha n¾m b¾t ®Çy ®ñ nh÷ng dÝnh lÝu cña chiÕn tranh ®èi víi v¨n hãa Mü. HoÆc còng cã thÓ v× nh÷ng ph¬ng ph¸p cña chóng t«i trong viÖc t¸i kÕt hîp v¨n häc Mü víi nh÷ng thêi ®iÓm lÞch sö mµ nã xuÊt hiÖn, ®ång thêi nã còng gãp phÇn vµo sù s¸ng t¹o ra lÞch sö - nh÷ng ph¬ng ph¸p Êy vÉn cha s¸t hîp víi lÞch sö gÇn ®©y cña chóng ta. Dï víi lý do nµo ch¨ng n÷a, th× héi nghÞ nµy còng lµ mét sù khÝch lÖ m¹nh mÏ ®èi víi viÖc suy nghÜ l¹i néi dung cña hîp tuyÓn vµ c«ng tr×nh v¨n hãa ®îc thÓ hiÖn trong hîp tuyÓn. §ã chÝnh lµ çi híng mµ chóng t«i ®i tíi, bëi v× c«ng viÖc söa ch÷a hîp tuyÓn cho lÇn xuÊt b¶n thø t vÉn ®ang chê ®îi sù quyÕt ®Þnh cña chóng t«i.

Huy Liªn dÞch

313

mark twain (1835-1910) - vnutainguyenso.vnu.edu.vn/jspui/bitstream/123456789/2352/1... · web...

Documents