Ajni Sinani

Në pajtim me ligjin islam, për mus-limanët nuk ekziston e drejta për ndër-rimin e fesë. Sipas interpretimit klasiktë Sheriatit, për lënien e fesë, apostazinë(irtidad ose ridde), muslimani dënohetme vdekje, gjë që nga shumë perëndi-morë është komentuar si mungesë elirisë së ndërgjegjes në Islam, dhe që biendesh me nenin 18, të ‘PaktitNdërkombëtar lidhur me të DrejtatCivile dhe Politike’* që ia njeh secilitnjeri të drejtën e ndërrimit të fesë

Për ta sqaruar këtë problem, tëthemi, para së gjithash, disa fjalë mbikonvertimin. Kur’ani thotë:

“Në fe nuk ka dhunë” (Kur’ani: ElBekaretu, 256).

KONVERTIMI I DHUNSHËM

Në shumicën e periudhave të his-torisë islame nuk ka pasur konvertim tëdhunshëm të “Popujve të Librit* ” nëIslam. Konvertimi i dhunshëm ështëofendim për Zotin dhe nëpërkëmbje edinjitetit dhe ndërgjegjes së njeriut, qëZoti ia ka dhuruar atij. Por, Arabia nëkohën e shpalljes së Kur’anit përbëntepërjashtim. Arabëve paganë të atëher-shëm, të cilët me të madhe predikoninnjë formë të vrazhdë të politeizmit, uishte dhënë zgjedhja: ose të bëheshinmuslimanë ose do të përballeshin meluftë. Ishte kjo një zgjedhje shumë engjashme me atë, që të krishterët u patënofruar ‘paganëve’ evropianë në kohën kur

Krishterizmi kishte fuqinë mbi atë konti-nent. Ndërkaq, ata që ishin ithtarë të lib-rit, të krishterët dhe hebrenjtë, nuk qenëdetyruar të bëheshin muslimanë, pormund ta praktikonin fenë e tyre

Gjithashtu, duhet të kujtojmë selogjika islame nuk niset nga pikëpamjase kjo është kufizim i lirisë së ‘të drejtëstë njeriut që të ndërrojë fenë’, por nisetnga pikëvështrimi historik i disaveprimeve dashakeqe, që kanë ndodhurnë fillim të paraqitjes së Islamit. Arabëte Medinës, në tërësi, kishin pranuarIslamin. Ata ishin bashkuar pas njëperiudhe të gjatë luftërash mes tyre.

Disa emigrantë, me qëllimekeqbërëse, u munduan të realizojnë njëmashtrim të tillë: që gjoja disa prej tyretë bënin sikur e ‘pranonin’ Islamin, e mëpas ta braktisnin atë, me qëllim që tëshkaktonin përçarje dhe të mbillnindyshim, në mes të muslimanëve përfenë e tyre. Kështu, ata mendonin se dot’ia dilnin që t’i largonin njerëzit ngaIslami. Nga një komplot i tillë, i përgat-itur kundër Islamit, rezultoi qëndrimi iprerë se të pranuarit një herë të Islamit,nuk mund të braktiset. Në këtë mënyrë,nën kërcënimin e dënimit, i është ndër-prerë rruga spekuluesve të ndryshëm,që të pranojnë Islamin publikisht, nëmënyrë hipokrite, dhe më pas të manip-

ulojnë dhe të bëhen shkaktues të kom-ploteve dhe të ngatërresave nëtokëDispozita e Sheriatit mbi apostaz-inë, mund të duket e çuditshme nëdritën e qëndrimit tolerant islam ndajreligjioneve të tjera. Arsyeja për një dis-pozitë të tillë, duhet të kërkohet në fak-tin se zbatimi i Islamit, në kohën paramoderne, kishte të bënte me individin, icili ishte njëkohësisht anëtar i shtetitislam dhe i bashkësisë, prandaj apos-tazia e tij konsiderohej jo vetëm si kon-vertim, por edhe si tradhti dhe komplotkundër shtetit dhe bashkësisë

KUFIZIMI I LIRISË APO DIÇKA TJETËR

Në një thënie të tij Muhammedi a.s.ka thënë:

“Nuk lejohet derdhja e gjakut tëmuslimanit veçse në tri raste… dhe ai qëe braktis fenë e vet duke u ndarë prejkomunitetit”.

Disa dijetarë islamë, duke e lexuarkëtë hadith tekstualisht, kanë thënë sesecili që e braktis Islamin duhet tëmbytet. Ndërkaq, një pjesë tjetër e dije-tarëve islamë kanë thënë se, ai që duhettë vritet duhet të jetë personi që braktisIslamin dhe lufton kundër tij. Në kohëne Muhammedit a.s., të gjithë ata qëbraktisnin Islamin, ndonëse numri i

tyre ishte i papërfillshëm, dilnin në anëne kundërt dhe i bashkëngjiteshinushtrisë armike, duke luftuar kundërmuslimanëve, prandaj, konsidero-heshin luftëtarë kundër Islamit.

Kurse, sot kur shteti bashkëkohornuk është në kuptimin tradicional, nëshumë vende muslimane, kemi dijetarëqë mendojnë se veprimi i apostazisë,nuk duhet dënuar me vdekje, një kon-vertues i tillë nuk duhet të vritet, por atijduhet t’i shtyhet afati, duke i ofruarargumente rreth Islamit, jo vetëm triditë, sikurse mendon shumica e dije-tarëve muslimanë, por vazhdimisht derisa të pendohet.

Sipas një mendimi të shkollës hane-fite, dënimet me vdekje për atë që ebraktis fenë islame, janë sikursedënimet ‘tazir’, ku imami mund të falëpër të, e jo sikurse tek dënimet ‘hudud’,ku nuk është e drejtë e gjykatësit që tëfalë Nga kjo, shihet se Islami nuk nisetnga pikëpamja e ‘kufizimit të lirisë’, pornga pikëpamja e ‘pengimit të intrigavespekuluese nga ana e intriguesve, tëcilët do të tentonin të luftonin dhe tëlëndonin ndjenjat e besimtarëve, dukepërhapur publikisht mosbesim dhelajthitje me qëllim të mbrapshtë, për tëshkaktuar ngatërresa në tokë’. Pra,Islami kërkon që askush, që nuk e besonIslamin përnjëmend dhe me bindje, tëmos shtiret se e ka pranuar atë. Këtuqëndron shenjtëria e skajshme e besim-it, i cili, sikurse kërkon Islami, duhet tëjetë i sinqertë dhe me bindje të plotë, ejo sipërfaqësor dhe me qëllimdashakeqës dhe mashtrues.

Në kohën e Muhammedit a.s., të gjithë ata që brak-tisnin Islamin, ndonëse numri i tyre ishte i papërfill-shëm, dilnin në anën e kundërt dhe ibashkëngjiteshin ushtrisë armike, duke luftuarkundër muslimanëve, prandaj, konsideroheshin luftë-tarë kundër Islamit.

Ndalimi i braktisjes së Fesë Islame

Mars, 20092

Mars, 2009 3

POROSIA EMADHE

Ditë më parë festuam ditëlindjen e Muhamedit a.s. duke përkujtuar person-

alitetin dhe misionin e tij profetik, si i Dërguar i All-llahut xh.sh.

Kjo lindje, pra nuk është thjeshtë një lindje e një personi, por është lindje e

një epoke të re njerëzore. Lindje që shkelqeu dhe rrezatoi tërë rruzullin, lindje

që u përcoll me shumë ngjarje që lanë gjurmë në historinë njerëzore.

Rëndësia e kësaj lindjeje mund të shihet në të gjitha lëmitë e jetës njerëzore,

nga se ajo bëri të qartë kufirin në mes të keqës dhe të mirës, në mes të errësirës

dhe dritës, injorancës dhe dijes, amoralit dhe moralit. Zhduku padrejtësitë e

mëdha që i bëheshin femrës, duke e privuar nga të gjitha sferat e jetës, madje

ajo varrosej përsëgjalli vetëm pse i takonte gjinisë femrore, zhduku edhe

padrejtësitë që bëheshin në baza racore dhe sociale, kështu duke e bërë të

mundur që edhe i varfëri edhe robi të kenë dinjitet e vet njerëzor.

Ishte pra Muhamedi a.s., ai i cili themeloi një shoqëri të shëndosh, mbi baza

të relvatës hynore, shoqëri kjo e cila shërben si model për të gjitha shoqëritë,

përfshirë këtu edhe ato moderne.

Me rastin e lindjës së Muhamedit a.s. duhet përkujtuar porositë e tij të shum-

ta me vlera shumë dimensionale dhe me vlera të pashtershme që nuk kufizohen

në kohë dhe në vend. Para se të gjithash duhet përkujtuar porositë që kanë të

bëjnë me moralin dhe humanitetin, gjë për të cilën më së shumti kanë nevojë

shoqëritë moderne.

Në çdo lindje të tij, ne muslimanët, jo vetëm që duhet përkujtuar këto porosi,

por njëherit duhet bërë vlerësimin e punëve dhe sjelljeve tona duke parë se sa

jemi duke i zbatuar ato në përditshmërinë tonë, në raport me të tjerët, mbase

edhe kjo është një ndër porositë e të Dërguarit të All-llahut xh.sh.

Mars, 20094

Hëna e re

REVISTË MUJOREINFORMATIVE

KULTURORE ISLAME

�

Botues:Rijaseti i BFI në RM

�

Redaksia:Agim Mehmeti

Abaz IslamiSkender Buzaku

�

Redaktori teknik:Halil Berisha

�

Telefonat e redaksisë:02 3117 410; 02 3117 412

�

www.bim.org.mk

e-mail:bim@bim.org.mk

www.henaere.bim.org.mk

e-mail: hena@bim.org.mk

�

Dorëshkrimet dhe fotografitë

nuk kthehen

DOMOSDOSHMËRIAE RIPËRTËRIRJES SË MENDIMITISLAM

PERËNDIMI,ISLAMI DHE

MYSLIMANËT

KONCEPTI I SUN-NETIT MBIEDUKIMIN EINDIVIDIT

P ë r m b a j t j a

22

30

8

Mars, 2009 5

Hëna e re

Rrënjët teologjike përpaqën dhe luftën sipas

islamit( II) …15

Gjatë historisë gruaja muslimane nuk kamunguar në jetën

publike … 19

Vullneti që kultivon vlera … 20

Institucionet Fetare dhenaiviteti njerëzor … 23

Islami, siguria dhe vdekja … 24

Talkini, mësim për të gjallëdhe për të vdekur … 29

Islami, forcë gjeneruese esolidaritetit… 31

TEVEKKULI (mbështetja) në

ALL-LLAHUN xh.sh.… 32

Roli i xhamisë në mental-itetin kolektiv… 34

Ibn Halduni… 37

"Allahu e ka shkruar", "Allahu ka bërë

emer"... …39

Imam El-Maturidiu(2)… 41

Tre personalitete të shquarqë më kanë frymëzuar… 43

Punimet e para në lëminë eteorisë së muzikës në

vendet Islame (2)… 45

Disa pikëpamje të përhap-jes së Islamit … 46

EDUKIMI MODERN - HISTORIA,TEORITË DHEFILOZOFIA E TIJ

"ALLAHU E KASHKRUAR",

"ALLAHU KABËRË EMER"…

ROLI IFISNIKËRISËSHQIPTARE NËZHVILLIMINE KULTURËSDHE CIVILIZIMITISLAM

35

38

48

Hëna e re

Mars, 20096

Në mbledhjen e jashtëzakonshme tëRijasetit të Bashkësisë Fetare Islame nëRM, sot u shqyrtua çështja e pronës sëvakufit KP. Nr. 5469KO – Shkup, KP. Nr.3351KO – Shkup, KP. Nr. 3358KO –Shkup, KP Nr. 5647KO – Shkup dhe KP.Nr. 5640KO – Shkup, tek të cilat nëmënyrë të padrejtë është vendosur gur-rëthemeli më datë 25.03.2009 për ndër-timin e Filarmonisë.

Parcelat e përmendura të kadastrësjanë pronë e Bashkësisë Fetare Islame tëcilat janë lëndë në shqyrtim për dena-cionalizim dhe të njëjtat janë të vërtetu-ara nga komisioni i shkallës së dytë përdenacionalizim, me ç’rast toka e pa ndër-tuar nuk i kthehet Bashkësisë FetareIslame por për të njëjtën cakton dëmsh-përblim në kundërvlerë me para. Me këtëvendim Bashkësia Fetare Islame nukështë pajtuar dhe ka ngritur aktpadi deritek Gjykata Administrative e RM-së, prejku akoma nuk është sjellë vendim përaktpadinë tonë.

Pa pasur dëshirë që të keqpërdoremipolitikisht, jemi të detyruar që publikishttu njoftojmë për këtë akt të dhimbshëm.

Bashkësia Fetare Islame është e çudi-tur dhe shqetësuar nga veprimi ipushtetit të RM-së që vendos gur-rëthemel në pronë të huaj, në vendin exhamisë së njohur Ibni Pajko, emrin e sëcilës e mban edhe vetë mëhalla e njohurnë Shkup bashkë me pronën e saj përcjel-lëse të vakëfit. Me këtë veprim, pushtetiseriozisht po i cenon dhe prish marrëd-hëniet ndërkonfesionale, ku klerikë tëlartë të një konfesioni tjetër bëjnë shen-jtërimin e themeleve të një objekti i cilipadrejtësisht ndërtohet në themelet exhamisë Ibni Pajko dhe pronës së saj tëvakëfit. Me këtë akt do të prishetvazhdimësia e veprimtarisë së KëshillitNdërreligjioz i cili u formua me shumëmund dhe dashuri të madhe.

Bashkësia Fetare Islame në RM, vitetë tëra kërkon nga organet qeverisëse tëRM-së ti cakton lokacion ose ti lejon, qënë parcelat e vakëfit të ndërtojë njëndërtese bashkëkohore për organin mëtë lartë të Bashkësisë Fetare Islame dherezidencën e Reis ul Ulemasë, ndërsapushtetarët në mënyrë të rezistueshmevazhdojnë deri më sot me mos zgjidhjene këtij problemi të Bashkësisë FetareIslame dhe vazhdojnë me uzurpimin epronës së saj.Pas ndërtimit të Pallatit tëDrejtësisë mbi themelet e xhamisë JelenKapan dhe përpjekja e tanishme përndërtimin e Filarmonisë mbi themelet exhamisë Ibni Pajko dhe vakëfit të saj,haptazi po bëhet përpjekje për ta çrrënjo-sur Kulturën Islame nga Shkupi dhezëvendësimi i saj me objekte të tjera.

Nga pushteti kërkojmë që ta ndër-presë urgjentisht këtë akt, pronën e për-mendur t’ia kthejë Bashkësisë FetareIslame, ndërsa në këtë drejtim kërkojmëpërkrahjen e opinionit të gjerë në RM,subjekteve politike që i takojnë konfe-sionit islam, si dhe nga organizatat ehuaja me relevancë që janë të pranishmenë vendin tonë.

Rijaseti i BFI-së në RM

Më 09. 03. 2009, Sekretari gjen-eral i BFI, H. Afrim ef. Tairi realizoitakim me ambasadorin e OSBE-sënë R.M, z. Jose Luis Herrero. Gjatëkëtij takimi të realizuar në lokalet eBFI, fillimisht Sekretari gjeneral iaprezentoi Bashkësinë Fetare Islame,mënyrën e organizimit të jetës fetaredhe aktivitetet e këtij Institucionifetarë në R.M.

Më pastaj u bisedua edhe përbashkëpunimin mes bashkësivefetare në vend dhe rezultateve tëarritura në këtë sferë.

Ambasadori i OSBE vlerësoiveprimtarinë e BFI-së dhe potencoimundësinë që bashkësitë fetare nëR.M mund të kenë në afrimin dhebashkëpunimin ndëretnik në vend.

Në këtë drejtim BFI shprehigatishmëri për bashkëpunim me

OSBE, për krijimin e një klime mëtë mirë për mbarë qytetarët e vendit.

Më 11.03.2009, në lokalet eBashkësisë Fetare Islame, Reis ulUlema H. Sulejman ef. Rexhepipriti ambasadorin e Spanjës, z.Hoze Manuel Paz Agueras ishoqëruar nga Maria VictoriaGonzalez Roman dhe Jose MaríaFerre de la Pena, ambasodorë nëmision special në R. e Maqedonisë.

Kryetari i BFI-is, H. Sulejmanef. Rexhepi e njoftoi ambasadorin

për rolin e Bashkësisë FetareIslame në R. M. që është duke lua-jtur në aspektin e fuqizimit të mar-rëdhënieve ndërfetare dhe ndërin-stitucionale. Mes tjerashambasadori në fjalë ishte i infor-muar për veprimtarinë institu-cionale të BFI në drejtim të orga-nizimit dhe zhvillimit të jetësfetare.

Ambasadori, shprehi kënaqësi

për mikëpritjen nga kreu i BFI dhevlersoi pozitivisht veprimtarinë erealizuar deri më tani të këtij insti-tucioni fetar dhe për të cilën shpre-hi se edhe më tej do të vazhdon meritëm edhe më të fuqishëm në këtëdrejtim. Ai manifestoi gadishmëriqë mes BFI-së dhe komunitetitmusliman të Spanjës të rifreskohenkontaktet me qëllim të shkëmbimittë eksperiencës dhe bashkëveprim-it institucional.

z. Hoze Manuel Paz Aguerasshfaqi interes që përmes ekspozi-tave të ndryshme, qytetarëve tanët’u prezentohet më për së afërmitrashëgimia kulturore islame eSpanjës.

Reis ul Ulema, H. Sulejman ef.Rexhepi falenderoi për vizitën qëia bëri institucionit të BFI, duke ishprehur gatishmëri për kooperim,bashkëpunim të mëtutjeshëm dhedhënien e një kontributi më tëfuqishëm në avansimin e bashkë-sive fetare dhe veprimtarisë së tyre.

Bashkësia Fetare Islame nëR.M në krye me Reis ul Ulema, H.Sulejman ef. Rexhepi po vazhdonveprimtarinë institucionale nëshumë sfera dhe dimensione.

Veprimtari e cila është theksuarnë disa fusha, kësaj rradhe upërqëndrua që të ofron kushte dhestandarde ende më të larta për stu-dentët që ndjekin studimet nëFakultetin e Shkencave Islame nëShkup.

Bashkëpunimi i BFI është idukshëm me shumë institucione nënivle të larta në aspekte tëndryshme dhe se aspekti ibashkëpunimit të BFI me BankënIslam për zhvillim edhe më tej pothellohet. Kësaj rradhe është nëpërfundim e sipër projekti mbingritjen e standardeve shkencoro-hulumtuese në F.SH.I. Fillimisht,në suaza të këtij projekti është bërësanimi i objektit (godinës) tëF.SH.I.

Në këtë projekt janë përfshirëamfiteatri i Fakultetit, salla e

studimit për studentët actual dhegjeneratave të ardhshme që do tëndjekin studimet postdiplomike, sidhe pajisje të reja në Fakultetin eShkencave Islame, Shkup. Pjesë ekëtij projekti është që kati i dytë iobjektit të shërbej për banim të stu-dentëve me të gjitha kushtet. Janërregullu 12 dhoma me pajisje përstudim dhe banim, pastaj bife dherestorant për studentët. Gjithashtuështë sanuar ujësjellësit, pastajështë bërë sanimi i pllakave , për-forcimi i gjeneratorit për nxemjeqëndrore.

Meqë F.SH. I- me është institu-cion më i lartë arsimor në R.M dhesi i tillë në mënyrë permanentezgjeron veprimtarinë e saj nëaspektin shkencoro-hulumtues.

Administrata e Fakultetit dhekabinetet e mësimdhënësve tani mëkanë mundësi për veprim në tëgjitha fushat.

Me realizimin e këtij projektiBFI edhe një herë dëshmoi kon-struktivitetin institucional dheofrimin e hapsirës për avansimin eteologëve të ri në sferën shkencoro-hulumtuese.

Ambasadori i OSBE-së për vizitë në BFI

PROTESTË PUBLIKE

Ambasadori i Spanjës vizitoi Reisul-Ulemanë e BFI

FSHI me standarde të reja plotësuesepër studime shkencore dhe hulumtuese

7

Hëna e re

Mars, 2009

Këto ditë nga shtypi doli vepra“Komentimi i Nesefiut” – pjesa e tretëtë autorit Imam Nesefij, e cila gjithës-esi do ta pasurojë fondin e vepravefetare, në fushën e tefsirit, në gjuhënshqipe.

Me që në këtë pjesë të tretë nuk kaas parathënie e as të dhëna mbiautorin, e shohim të arsyeshme që nëvijim të themi dy fjalë për autorin ekësaj vepre, Abdull-llah ibën Mahmuden-Nesefij, i njohur me ofiqin En-Nesefij, të marrur sipas emrit të qytetitNesef. U lind në vendin e quajturEjdhexh në afërsi të Isfahanit, por vitii lindjës i saktë nuk dihet, ashtu si nukdihet me saktësi edhe viti i vdekjës.

Imam Nesefiu është një ndërdietarët më të mëdhej islamë i cili dhakontribut të madhë në fushën e shken-cave islame, përçka e mori epitetin“Mbrojtësi i fesë”. Biografët për të,ndër të tjera, kanë shënuar se ishtenjeri shumë i devotshëm, modest dheme virtyte të larta. Dr. Dhehebiu përtë, ndër të tjera, thotë: “Ai ishte njëprej dijetarëve më modestë e në tënjëjtën kohë edhe dijetari më ifamshëm i gjeneratave të mëvonshme.Ishte dijetar i kompletuar dhe pakonkurrencë në kohën e tij. Ishte ipatejkalueshëm në shkencën e fikhut

dhe usuli fikhut, ndërsa kontribut tëjashtëzakonshëm dha edhe nëshkencën e tefsirit dhe atë të IlmulKelamit”

Imam Nesefiu është autor i shumëveprave të njohura. Tefsiri i mirënjo-hur “Medariku-t-tenzili ve hakaiku-t-te’vili” rradhitet ndër tefsiretracionale të lejuara. Në lidhje memënyrën dhe metodën e komentimitqë Nesefiu ka ndjekur në këtë tefsir,do të sjellim fjalët e tij nga parathënia:“Disa prej atyre të cilëve nuk u kthe-het fjala, më lutën që të shkruaja njëtefsir në të cilin të përfshija në mënyrëtë shkurtër karakteristikat e tefsiritduke përfshirë këtu kuptimet ale-gorike në gjuhën arabe, kuptimet efshehta aluzive, metaforat kur`anore,qëndrimet e Ehli-sunetit rreth shumëçështjeve dhe distancimin nga risitë(bidatet), të cilat umetin e kanë sjellënë gjendje të mjerueshme… Shumëherë gjatë shkrimit të këtij tefsiri kamdashur ta lija në gjysmë dhe të rifillo-

ja, sepse nuk isha i sigurt se do tëmund ta kryeja këtë detyrë aq delikateqë i parashtrova vetes. Mirëpo nëfund, me ndihmën e Allahut tëPlotëfuqishëm, iu përvesha seriozishtkësaj pune dhe e përfundova pavarë-sisht nga shumë pengesa që më dolën,dhe e quajta “Medariku-t-tenzil vehakaiku-t-te’vili”.

Nga përmbajtja e këtij tefsirimund të vërehet se Nesefiu i ështëpërmbajtur me përpikëshmëri parimitqë e potencon në parathënie të kësajvepreje. Ai gjatë punës i kushtoirëndësi të veçantë analizës gjuhësoretë tekstit kur`anor, duke mos i dhënëhapësirë të tepruar kësaj sfere, sepsedëshironte që komentimi të ishteçështja kryesore në këtë lëmë. Përveçkësaj ai merret edhe me mënyrat eleximit të kiraeteve, duke sjellë sishembull disa kiraete të pranueshmelidhur me leximin e disa ajetevemirëpo në të njëjtën kohë jep shenjëedhe për disa nga kiraetet e

papranueshmeGjatë komentimit të ajeteve dis-

pozitues, Nesefiu si njohës i mirë içështjeve të fikhut, sjell shkurtimishtqëndrimet e medhhebeve lidhur mendonjë dispozitë. Në shumë vende nëkëtë tefsir, Nesefiu nuk heziton tëpërkrahë botërisht mendimin e EbuHanifes dhe të medhhebit të tij.

Në pjesën e tretë të këtij tefsiripërfshihen komentimi i kaptinaveduke filluar prej asaj “El-Kehf” derinë kaptinën “Fatir”, i shkruajtur në530 faqe. Urojmë që sa më shpejtë tëbotohen edhe pjesët tjera që të kom-pletohet i tëri, sepse kjo vepër ështëtejet e dobishme dhe e vlefshme nësferën e tefsirit, fikhut dhe akaidit.

Q. Osmani

BOTIME TË REJA

EDHE NJË KOMENTIM IKUR`ANIT NË GJUHËN SHQIPE

Përkitazi me botimin e tefsirit KOMENTIMI I NESEFIUT(pjesa e tretë), të autorit Abdull-llah ibën Ahmed ibën Mahmud

En-Nesefi, të përkthyer në gjuhën shqipe nga M-r. Musli Bajrami,mësimdhënës në Fakultetin e Shkencave Islame në Shkup.

Xhamija e Mustafa Pashës ështënjë ndër xhamitë më eminente nëShkup. Ajo paraqet një vepër mad-hështore me vlera shumë të mëdha-ja artistike dhe estetike.

Ndërtimi i xhamisë ka filluar nëvitin 1492 nga ana e MustafaPashës. Është një ndër xhamitë mëtë bukura në Maqedoni dhe paraqetnjë stil me një bukuri të veçantë nëarkitekturën Osmane. Po ashtuxhamisë i jep një bukuri të veçantëedhe gjendja dhe vendi strategjik kugjendet vetë xhamija.

Nga mbishkrimi i derës ( portal-it) së xhamisë kuptojmë se xhamijaështë ndërtuar në kohën e sulltanBajazitit dhe Selimit të parë. Ndërsanë vakufnamet, Mustafa pasha për-mendet si vezir.

Xhamija ka një oborr të madhëkurse në oborrin e xhamisë, MustafaPasha ka ndërtuar vendbanim dhezyra të veçanta për shërbyesit fetarë.Po ashtu në oborin e xhamisë gjen-det edhe shadërvani i cili është irindërtuar në vitin 1983, por nukdihet saktësisht se si ka qenë formae parë e shadërvanit.

Minareja e xhamisë është e lartë47 m, ndërsa portali (dera hyrëse)është e lartë 10 m. Dyert janë tëndërtuara nga druri.

Me kalimin e kohës xhamija kapërjetuar dëme të pjesërishme ngafaktorët klimatik, e posaçërishtduhet të përmendim tërmetin e vitit1963 në Shkup, ku edhe gjatëtërmetit xhamija përjetoi dëme seri-oze. Në vitn 1968 bëhen përsëri disaintervenime.

Në vitin 2005 bëhet njëmarëveshje protokolare për restau-rimin e përgjithshëm të xhamisë në

mes dy ministrive të kulturës,Republikës së Maqedonisë dhëRepublikës së Turqisë. Investiminpër restaurimin e përgjithshëm tëxhamisë e merr përsipër Agjenciapër bashkëpunim dhe koordinim“Tika” nga Turqia. Ndërsa firma qëmerr përsipër punën për realizimin erestaurimit është “Rena” ngaTurqia.

Bashkesia Fetare Islame e RM-së është pronari i xhamisë dhe si itillë merr pjesë si mbikqyrës nëkomisionin për restaurimin exhamisë dhe poashtu duhet theksuarse pëlqimi merret nga BFI-ja e RM-së. Prandaj BFI-ja e ndjek ritmin epunës prej së afërmi dhe tregoninteres të madhë për përfundimin samë të shpejtë të restaurimit tëxhamisë dhe hapjen e sajë për t’ikryer lutjet e përditshme besimtarët

myslimanë.Gjatë vizitës zyrtare të delega-

cionit të grupit parlamentar ngaRepublika e Turqisë të udhëhequrnga kryetari i parlamentit të R. sëTurqisë z. Koksal Toptan që ia bënëRepublikës së Maqedonisë, në mestjerash e vizituan edhe xhaminë eMustafa Pashës. BFI-ja në këtëtakim qartazi theksoi përshqetësimin e ritmit të ngadalsuar tërestaurimit të xhamisë. Pas disaditësh për të njejtën arsye, don tëthot për shkak të ngadalsimit tëpunës BFI-ja e RM-së realizoi edhenjë takim në Ambasadën eRepublikës së Turqis në Shkup. Pastë gjitha takimeve që u realizuannga ana e përfaqësuesve tëAgjencisë për bashkëpunim dhekoordinim “Tika” u theksua se kanëdalë disa punë të paparashikueshme,prandaj puna është zgjatur.

Për pos zvarritjes së interven-imeve dhe prolongimit të restaurim-it në disa periudha, tanimë janëkryer mbi tredhjetë përqindë tëpozicioneve si përforcimi ithemeleve, rikonstruimi i minaresdhe i kubes i cili tërësishtë ështështruar me plumb.

Puna e më tutjeshme që duhet tëvazhdojë është rikonstruimi ishadërvanit, rregullimi hortikultur-orë, meremetimi i rrethoreve tëxhamisë si dhe objekti për këshilline xhamisë.

Shpresojmë se në të ardhmennuk do të ketë pengesa tjera dhe derinë muajin e Ramazanint të këtij vitirestaurimi i xhamisë do të përfundo-jë dhe do të jetë i hapur për kryer-jen e lutjeve të përditshme të besim-tarëve.

Në kuadër të aksionit "Dita e drurit -mbjelle ardhmërinë tënde", më 13.03.2009Sekretari gjeneral i Bashkësisë FetareIslame, H. Afrim ef. Tahiri ishte nikoqir iorganizatorëve të këtij aksioni.

Në këtë takim prezent ishte organizatorikryesor i këtij aksioni për tërë teritorin e R.M

z. Boris Trajanov, në mesin e të cilëvekishte përfaqësues të Kishës Ortodokse dheKatolike si dhe zv. Drejtori i Komisionit përÇështje Fetare në R.M, z. Anton Sereçi.

Tani më disa vite me rradhë është bërëtradicionale aksioni për mbjellje të fidanëvenë tërë teritorin e R. M, ku kësaj rradheaksioni në fjalë nga organizatorët filloi meBashkësitë Fetare në R.M.

Sekretari gj. i BFI me këtë rast deklaroise:” Ne, me përkrahjen e kësaj iniciative tre-gojmë se jemi institucion që i kushtojmëkujdes ambientit jetësor dhe jetës sëshoqëris. Me këtë përkrahje të iniciativës sëmarrur ua bëjmë me dije besimtarëve tanë senjë nga konceptet e fesë është angazhimi përrregullimin dhe ruajtjen e ambientit jetësor.Me këtë dëshmojmë vetëdijen e lartë qytetaredhe dobinë e mbjelljes së fidanëve në aspek-tin ekologjik dhe mbrojtjen e mjedisit jetësor.Të njejtin veprim e kemi obligim fetar, këtë embështesim në porositë që burojnë ngaKurani dhe Hadithi”. I dërguari i Allahut,Muhamedi a.s. thoshte: “ Kush e ka një fidannë dorë edhe nëse e sheh se po bëhet katakl-izma le ta mbjell atë”-tha mes tjerash H.Afrim ef. Tahiri.

Restaurimi i XhamisëMustafa Pasha në Shkup

Bashkësitë fetare nëaksionin për

mbjellje të fidanëve

8

Hëna e re

Mars, 2009

KONGRESI NDËRKOMBËTAR NË KAIRO

Duke u nisur nga roli iRepublikës Arabe të Egjiptit dheUniversitetit më të vjetër Islam nëbotë Al-Az’har dhe përgjegjësinë esaj historike ndaj Islamit dhe musli-manëve, Ministria e Vakfit dhe ajopër Çështje Islame në krye mekëshillin e lartë islamik për ÇështjetIslame, vendosi që të konvokoj kon-gresin e përgjithshëm ndërkombë-tar i cili ishte i 21-ti me rradhë.

Nën patronatin e kryetarit tështetit modern të Egjiptit, ekse-lencës së tij z. Muhammed HusniMubarek në Kairo duke filluar më05.03.2009 deri 10.03.2009 nënmoton apo me temë boshte “Ripërtërirja e mendimit Islam”. Nëemër të kryetarit të shtetit z.Muhamed Husni Mubarek, kon-gresin e shpalli të hapur, kryetari iQeverisë së Egjiptit z. AhmedNefidh, ndërsa më tej kongresin eudhëhoqi Ministri i Vakfit dheÇështje Islame,

Prof. D-r. Muhamed HamdiZakzuki, njëherit një akademik imirënjohur dhe i shquar nëUniversitetin e Al-Az’harit.

Në këtë kongres fjalim mbajtiShejhul Az’har, Muhamed SejjidTantavi, Sekretari i përgjithshëm ikonferencës Islame z. EkmeludinIhsanoglu, Papa i AleksandrisëShenoda, etj. Në këtë kongresndërkombëtar kishte përfaqësuesnga më shumë se 80 shtete, nëmesin e të cilëve morën pjesë për-faqësues nga Shqipëria, Maqedonia,Bulgaria, Mali i Zi, Bosna eHercegovina, Kroacia, dhe më tepër

që na gëzoi prezenca e përfaqë-suesve nga shteti më i ri në botë,Kosova.

Në emër të kryetarit të shtetitarab të Egjiptit, z. Ahmed Nefidhshprehi mirëseardhje të gjithë per-sonaliteteve që ishin pjesëmarrësduke manifestuar kënaqësi për kon-tributin pozitiv që është dhënë ngakëto figura mbi çështjet Islame.

Në këtë kongres u shpalosën (prezentuan) 79 kumtesa edhe atë nëgjuhën arabe dhe angleze. NgaBallkani pjesëmarrës aktiv me fjal-ime ishin Reis ul Ulema, Kryetari iBashkësisë Fetare Islame të R.M, H.Sulejman ef. Rexhepi dhe Myftiu iKosovës z. Naim Tërnava.

Pas katër ditë pune kongresizgjodhi një këshill për hartimin erekomandimeve përfundimtareduke u mbështetë në materien eprezentuar në këtë kongres. Këshillinë fjalë kishte hartuar këto reko-mandime përfundimtare:

1. Rekomandohet qëripërtërirja e mendimit Islam është ipatjetërsueshëm, por kjo nuk do tëthotë asgjësimi i normave funda-mentale ose largimi nga parimetesenciale islame, por përkundrazikërkohet që t’u rikthehemiparimeve të pastërta islame si nëperiudhën e të dërguaritMuhammed s.a.v.s, duke u marr meinterpretime të shëndosha që tëmundemi të ecim në hap me kohën.Poashtu duke ndjek popujt tjerë nëbotë, duke u larguar nga interpre-timet epshore, avantureske apo

duke demonstruar fanatizëm dheekstremizëm, elemente këto që kanëqenë të huaja për Islamin;

2. U rekomandohet: kate-gorisë së Ulemave Islam, muxhte-hidinëve, institucioneve tëndryshme islame, akademive dheorganizatave të ndryshme islame qëtë angazhohen maksimalisht me tëgjitha kapacitetet intelektuale dheprofesionale duke pasur për bazëkriteriumet e Usuli Fikhut që t’imundësoj shoqërisë Islame për t’itejkaluar problemet bashkëkohoredhe sfidat e jetës;

3. Rekomandohen të gjithaakademitë e jurisprudencës islameqë ekzistojnë në botën Islame, që tëbashkëpunojnë në mes tyre, anjëherit të shfrytëzojnë kapacitetet endryshme të lëmive të ndryshme meqëllim për t’i ndihmuar shoqërisëmyslimane në fusha të ndryshmesikur që janë: fusha e medimit,shkencës, shëndetësisë dhe fushavetë tjera shoqërore;

4. Rekomandohen të gjithaorganizatat Islamike dhe intelektu-alët mysliman, që me aktivitetet dheangazhimet e tyre në raport mejomyslimanët në arenën ndërkom-bëtare të jenë më vigjilent në kul-tivimin e tolerancës dhe përkrahjene kulturës e paqes mes njerëzveduke mos marrë parasysh përkatës-inë etnike apo fetare;

5. Kongresi rekomandon nëlidhje me ripërtërirjen e mendimitislam, ripërtërirje në planprogramnë lidhje me apologjetikën, filo-zofinë Islame, jurisprudencës

islame dhe parimeve të saja, dukevepruar mbi tabanin e fjalës së tëDërguarit Muhamed a.s. i cili thonte:” All-llahu f.p. këtij umeti dërgonnë çdo njëqindë vjet faktor i cili dotë ripërtërij fenë islame”. Ndryshimii lartpërmendur ka të bëjë me ecjennë hap me kohën dhe sfidat e kohësqë jetojmë dhe me të cilat ballafaqo-hemi në jetën tonë praktike;

6. Kongresi rekomandonintelektualët dhe mendimtarët eumetit që të angazhohen për tëzhvilluar shkencat shoqërore enjerëzore në kuadër tëUniversiteteve të shteteve Islameme një garancë që ky zhvillim mostë vij në kundërshtim me të vërtetënIslame. Sa për ilustrim kongresitheksoi hapat e mendimtarëve mus-liman siç ishin Ibn Hajthen, IbnNefisi, Ibën Ruzhdi, Ibën Sina,Fahrudin Razi, Ibën Halduni dheate në lëmi të ndryshme sikur seshkencat humane, sociale,astronomike, algjebra, kimia dhedisiplina tjera shkencore të cilat i kashfrytëzuar kultura dhe civilizimibashkëkohor;

7. Rekomandohen intelektu-alët e umetit që t’i shfrytëzojnë tëgjitha të arriturat shkencore dhehistorike të cilat u arritën gjatë his-torisë në periudha të ndryshme nështetin Islam, dhënien e kontributitnë aspektin e bashkëjetesës mespopujve të ndryshëm në aspektinmultikonfesional, multietnik dhemultikulturor;

8. Kongresi rekomandoi qëmaksimalisht të shfrytëzohen

Domosdoshmëriae ripërtërirjes sëmendimit Islam

Dobia apo shkaku iorganizimit të këtij kon-gresi është ajo se mekalimin e kohës apo meevoluimin e kohës dhendryshimeve shoqërorebashkëkohore në botëme risitë e ndryshme qëi përjeton shoqëria mys-limane dhe ajo globale,ka nevojë me të vërteëtqë kjo temë të vlerëso-het se është më se enevojshme dhe e pat-jetërsueshme për peri-udhën në të cilën jeto-jmë, por ripërtërirjenuk do të thotë daljenga parimet fundamen-tale Islame, ku ekzisto-jnë qëndrime të prerasiç janë ajetet Kuranoredhe hadithi iMuhammedit a.s., porripërtërirje bëhet përçështjet e dorës së dytë.

Hëna e reripërtërirje të mendimit Islam, figu-rat e shquara sikur se Omer ibënHatabi, Imam Ebu Hanife, ImamShafiu, Ibën Tejmiju, MuhamedIkballi, Xhemaludin Afganiu,Muhamed Abduhu dhe figura tjeratë kulturës dhe civilizimit Islam;

9. Kongresi rekomandoimendimtarët Islam që fushatshkencore, hulumtuese të ndjekinrrugën mesatare, kriter esencial iIslamit dhe definitivisht të largohennga ekstremizmi dhe radikalizmat endryshëm që janë në kundërshtimme parimet dhe normat islame;

10. Kongresi u rekomandoidijetarëve dhe mendimtarëve Islamqë te jenë të kujdesshëm në rastin edhënies së fetvave, përkundrazi nukguxojnë të veprojn duke qenë jo tëpërgatitur inteklektualisht dhe pro-fesionalisht, në të kundërtën bëhetqë të respektohen parimet esencialehistorikisht të Islamit;

11. Rekomandohet qëvazhdimisht t’i kushtohet rëndësianës morale në rastin e ripërtërirjestë mendimit Islam duke paturrespekt edhe ndaj sufizmit të matur,e duke u larguar nga sufizmat etepruar apo devijuese të cilat ndosh-ta praktikohen në disa vende tëbotës;

12. Rekomandohet mbidomosdoshmërinë e UniversiteteveIslame që të përqëndrohen nëstudimin e plan programeve shken-core për studenët për studime tëndryshme mbi baza shkencore-kërkimore;

13. Rekomandohet mbiparimin e respektimit të principeveesenciale përmes së cilave kërkohettë ushqehet jeta e mendimit tëshkencës apo të kulturës në shoqëritë myslimanëve sikur liria kërki-more, hulumtuese të drejtimit tësfidave të kohës dhe gjetja e zgjid-hjeve të problemeve në momentin eduhur;

14. Rekomandohet domos-doshmëria e përgatitjes profesion-

ale të imamëve, thirrësve (atyre praqë merren me da’ve), gjykatësvemysliman dhe atyre që do të merrenme ixhtihad me ngritjen e tyre më tëlartë në instancat akademike si nëaspektin shkencor ashtu edhe në atëtë përvojës( eksperiencës);

15. Rekomandohet që qëllimifinal mbi pajisjen dhe përvetësimine shkencave të ndryshme nëshoqërinë Islame, ngritja dhe për-parimi i kësaj shoqërie dhe shenja ekëtij kontributi në nivel dhe në favortë gjithë shoqërisë njerëzore. Nëfund të gjithë këto rekomandime iushtuan edhe pesë rekomandimet epërgjithshme të miratuara unan-imisht nga të gjithë të pranishmit.

Këto rekomandime ishin: A.1. Falënderohet dhe bekohet

kryetari i Republikës Arabe tëEgjiptit z. M. Husni Muabrek përangazhimet e tij të mirëfillta të për-cjellura me mençuri dhe urti në lid-hje me mejkimin e problemit tëGazës dhe ate në të gjitha fushat,dhe angazhimi i tij për të ruajturngjeshjen e rradhëve të popullitPalestinez në veçanti, dhe të popul-lit Arab në përgjithësi.

A.2. Rekomandim në cilësi tëvërejtjes nga ana e këtij kongresi,bashkësisë ndërkombëtare, anjëherit edhe apel që sa më urgjen-tisht të ndërmerr masa për ndërpre-rjen e stopimit të gjykatës ndërkom-bëtare penale në lidhje me arres-timin e kryetarit të Sudanit, OmerBeshiri edhe atë me të vetmin qëllimse nëse vazhdon akti në të vërtetë ikëtij vendimi do të prodhohen efek-te negative, sidomos mund të vjenderi tek destabilizimi i rajonit nëtërësi në nivele më të pa kontrollu-ara.

Rekomandimi vazhdon dukeshtuar se rashimet duhet të jenë një-soj për të gjithë si për Sudanin ashtuedhe për Izraelin, përndryshe çdovendim i bashkësisë ndërkombëtaretë këtij lloji do të jetë dëmë e jodrejtësi.

A.3. Rekomandohet që të vazh-dohet nga ana e organizatorëve qëorganizatave arabe dhe atyre Islamedhe fondacionee për të drejtat enjeriut mbi regjistrimin e krimit tëluftës që bëri sheti Izraelit gjatë sule

memeve të pa skrupulta mbi

rajonin dhe popullatën e Gazës nëPalestinë, duke i përgatitur nëmënyrë profesionale dhe duke ingritur të njëjtat në gjykatënndërkombëtare për krime të luftës.

A.4. Rekomandohen të gjithashtetet arabe dhe islame të cilatkanë probleme ndëretnike dhe tëbashkëjetesës sa më shpejtë dhe nëmënyrë sa më efikase t’i zgjedhinproblemet kështu që mos të krijojnëshkas për ndërhyrje të jashtme.

A.5. Të gjitha shtetet në botë papërjashtim kanë të drejtë të posedo-jnë energji bërthamore për qëllimepaqësore, njëherit në kongres uapelua që të ndalohet prodhimi iarmëve bërthamore në nivelebotërore, ftohen OKB dheOrganiztatat mbi energjinëbërthamore të realizojnë kërkesën eEgjiptit dhe botës Arabe që të bëjëlidhjen ndërshetërore për mosprod-himin e armës për zdhukje masive.

Domethënë që shërbimet eKombeve të Bashkuara definitivishttë marrin masa urgjente që mos tëlejojnë që rastësisht të prodhohetarmë që bëjnë zhdukjen masive.

Rekomandime tjera në këtëkongres nuk ka pas fare, nëse e kenifjalën që edhe cekët se është pub-likuar në një gazetë ditore kinseështë inicuar ndonje rekomandimlidhur me çështjen e Kosovës gjë kjoe cila nuk është e vërtetë. Mbi çësht-jen e Kosovës nuk ka pas debate e asqë ka pas ndonjë rekomandim. Egjithë kjo është miratuar d.t.th. këtorekomandime janë pranuar unan-imisht nga të gjithë të pranishmit nëkëtë kongres i 21-ti me rradhë.

Me përfundimin e këtij kongresinë ditën e përmbylljes së kongresitnë fjalë, u shfrytëzua rasti i takimitme një sërë figura të shquara tëbotës islame dhe me disa grupe stu-dentësh. Takim realizuam me disastudentët që vinin nga Maqedonia,Shqipëria dhe Kosova të cilët stu-dionin në Egjipt, pavarësisht se aishin në studime të shkallës së parëapo në ato pas Universitare.

Në këto takime, u njoftuam nëhollësi mbi problemet me të cilatballafaqohen ata dhe njëherit injoftoi me zhvillimet aktuale të BFI,respektivisht për aktivitetet e këtijinstitucioni.

I njëjti mexhlis për çështjeIslame me seli në Kairo dhe enjëjta Ministri e Vakfit dhe përÇështje Islame të shtetit arab tëEgjiptit, d.t.th kjo temë boshte kaqenë në kongres para tetë vitesh,në një kongres ndërkombëtar siçka qenë ky. Më pastaj, 7 vite merradhë ka qenë i konvokuar kon-gresi i njejtë dhe nuk ka qenëtemë diskutimi ky fundamentapo kjo problematik. Duke parëtë nevojshme pas 8 viteve d.t.th.mexhlisi i lartë për çështjeislame vendos që temë kryesoretë jetë: “ Ripërtërirja e mendimitIslam”. Dobia apo shkaku i orga-nizimit të këtij kongresi ështëkjo se me kalimin e kohës apome evoluimin e kohës e të gjithashoqërive në botë me risitë endryshme që i përjeton shoqëriamyslimane dhe ajo globale, kanevojë me të vërtetë që kjo temëtë vlerësohet se është më se enevojshme dhe e patjetër-sueshme për periudhën në tëcilën jetojmë, por ripërtërirje nukdo të thotë dalje nga parimet fun-damentale Islame, ku ekzistojnëqëndrime të prera siç janë ajetetKur’anore dhe hadithi iMuhammedit a.s., por ripërtërir-je bëhet për çështjet e dorës sëdytë. Andaj, këto çështje janëgjithnjë objekt studimi dhe duhettë jenë objekt ripërtërirje varë-sisht nga zhvillimi i shoqërisënjerëzore dhe problemet të cilat isjell koha dhe kërkon zgjidhjen etyre. Jo rastësisht aludohet që tëndjeket rruga e disa person-aliteteve më eminente që i për-menda më lartë. Baza e kon-vokimit të këtij kongresi ështëhadithi i Muhammedit a.s.kuthotë se:” Allahu f.p. në çdoshekull dërgon ndonjë faktorë (person apo institucion) ku do tëbëjë ripërtërirjen e mendimitIslam”, d.t.th ripërtërirje në atoçështje që i sjell zhvillimi njerë-zor dhe problemet me të cilatballafaqohet bota bashkëkohore.Kjo, është temë diskutimi shumëe qëlluar duke i ikur fanatiz-mave, paragjykimeve dhe inter-pretimeve radikale që paraqitenherë pas herë në mjedise ku jeto-jnë myslimanët qofshin si pakicëapo edhe në vetë botën Islame.Ata të cilët nuk pajtohen meripërtërirjen e mendimit Islamthirren në një hadith të të dër-guarit Muhammedit a.s. i cilithotë: ” Nëse dikush e sjell ndon-jë risi në islam ajo duhet të refu-zohet dhe nuk duhet të pra-nohet”.

Mirëpo, këtu nuk është fjalapër të sjell ndonjë risi në parimetfundametale esenciale të Islamitdhe në çështjet e prera ngaburimet e sheriat Islam, por mesintagmën ripërtërirje gjithmonëmendohet në sferën ku ka pozi-cion me të vërtetë veprimi dheku ka çështje të cilat janëdiskutabile. Pikërisht , ka pasurnjë nga propozimet që ështëkërkuar dhe nga ana e vetëKryetarit të BFI, H. Sulejman ef.Rexhepi që ixhtihadi institu-cional (grupor),të jetë më aktivse ai individual.

Figurat e lartpërmendura siIbën Ruzhdi, Ibën Sina,Fahrudin Razi, Ibën Halduni, emë pastaj Xhemaludin Afganiu,Muhamed Abduhu, etj., të cilëtnjihen si figura më të shquara tëkulturës, mendimit dhe civi-lizimit Islam nuk do të thotë sene duhet të mbetemi nëmendimet e tyre që i kanë dhënëmë parë, por metoda e veprimittë botës Islame sot duhet ta ndjektë njejtën rrugë që e kanë trasuarata. Ata në periudhën e tyre kurkanë dhënë mendimet dhe idetë etyre praktikisht kanë qenë njëlloj ripërtërirje,e që në atë drej-tim të mendimit islam kanë bërëmjaft punë të mira në interes tëbotës myslimane. Pra, e njëjtarrugë duhet sot të përdoret e tëvazhdohet nga mendimtarët ekohës në të cilën jetojmë dhe tëbëjnë përpjekje që me idetë etyre të bëjnë zgjidhje të proble-meve bashkëkohore.

Mars, 2009 9

Hëna e re

Mars, 200910

DIALOGU NDËRFETAR

Sejjid Hossein Nasr

Në Emër të Zotit, tëGjithmëshirshmit, Plotmëshiruesitdhe bekime e paqe pastë mbiProfetin Muhammed dhe të gjithëprofetët dhe të dërguarit.

Nga Fjala e Zotit, që për nemuslimanët është Kur’ani Fisnik,pohohet {Dhe Zoti thërret për teVendi i Paqes} dhe nga Krishti(paqe pastë mbi të), i cili ështëFjala e Zotit në Krishtërim e profeti rendit më të lartë në Islam, “Tëbekuar janë paqbërësit”. Synimi iarritjes së paqes, kësisoj, është ipërbashkët mes dy feve tona dhejemi këtu pikërisht me shpresën earritjes së paqes ndërmjetKrishtërimit e Islamit. Vërtet,ç’mund të jetë më e rëndësishmedhe themelvënëse in kërkimin epaqes sesa krijimi i paqes mes fevetona – pasi vetëm nëpërmjet kësajpaqeje do mund të vendoset paqemes popujve e kombeve, mëkonkretisht botës islame dhePerëndimit. Qofshim të krishterëapo muslimanë, sinjalizohemi ngafetë tona të synojmë paqen. Sinjerëz të fesë që takohen këtu nëqendrën e katolicizmit atëherë, let’i kushtohemi mirëkuptimit tëndërsjelltë, jo si diplomatë, por sidijetarë dhe autoritete fetare të sin-qertë përpara Zotit dhe përgjegjëstek Ai përtej çdo autoriteti të kësajbote.

ZOTI ËSHTË IMANENT

Si muslimanë, jetët tona janëpikësuar, qysh me agimin ezbulesës kur’anore, nga përsëritja edëshmisë islame të besimit, Lailahe il-la’Llah (Nuk ka hyjni veçZotit), Zotit Një të shpallur edhe nëShema të Teuratit, të cilin të dyjafetë tona e pranojnë si shkrim tëshpallur, ngase ne dhe ju jemi që tëdy anëtarë të familjes sëmonoteizmit abrahamik. Jemigjithashtu të ndërgjegjshëm se përafro dy mijëvjeçarë, të krishterëtkatolikë kanë recituar credo inunum Deum. Për ne ashtu si dhepër ju, Zoti është njëherësh tran-shendent dhe imanent, krijues embajtës i botës, alfa dhe omega eekzistencës – Fuqiploti, Vullneti itë cilit mbizotëron në jetët tona,Dashuruesi, dashuria e të cilit rrokmbarë rendin e krijuar.

Ai është gjithashtu i drejtë, ndajne dhe ju etemi për drejtësi në jetëttona individuale dhe shoqërore. Ne

dhe ju besojmë në pavdekshmërinëe shpirtit, përmbajtjen etike tëveprimeve njerëzore, përgjegjësitëtona përpara Zotit, nga ku burojnëedhe të drejtat tona. Për më tepër,të gjithë besimtarët, të krishterë emuslimanë, besojnë se një ditë dotë qëndrojmë përpara Zotit dhe dotë gjykohemi prej Tij për veprimettona këtu poshtë, ndërsa të dygjithashtu lusim Mëshirën e Tij. Nedhe ju besojmë në realitetin e shen-jtërisë dhe historitë tona dëshmo-jnë për jetët e shenjtorëve, që mus-limanët i quajnë miq të Zotit(eulij?’), burra dhe gra që kanëkundërmuar aromën e AfrisëHyjnore. Ne të dy çmojmë besiminmbi gjithçka tjetër dhe i lutemiZotit, të sigurtë se Ai na dëgjon.

Kur shohim spektrin e plotë tëtraditave tona teologjike, vërejmënë to mënyra të ndryshme të tëkuptuarit të marrëdhënies ndërm-jet besimit e arsyes, çështjes sëpadepërtueshmërisë së VullnetitHyjnor apo njohjes së tij, ose vull-netit të lirë e determinizmit, kupti-mit të së keqes dhe shumë çësht-jeve të tjera teologjike vendimtare.

Spikat fakti se si qëndrimetteologjike në njërën traditë kanëpërkuesin e tyre në tjetrën, mutatismutandis. Të dyja fetë tona kanëkrijuar qytetërime madhore, artetdhe shkencat e të cilave janë tëngjyera me praninë e së shenjtës,dhe ne gjithashtu që të dy pohojmëuniversalitet për mesazhin tonë.

Dhe sigurisht, që të dyja his-toritë tona janë ndërthurur meperiudha dhune, e kur feja ka qenëe fortë në shoqëritë tona, forca tëndryshme politike kanë ushtruardhunë në emër të saj dhe në rastetë caktuara kjo dhunë ka marrëlegjitimizim nga autoritetet fetare.Me siguri nuk mund të pretendo-jmë se dhuna është monopol ivetëm njërës fe.

Me kaq shumë ngjashmëri tëthella, përse atëherë kemi patur njëhistori kaq të gjatë konfrontimi ekundërvënieje? Përgjigjja është sene sigurisht kemi edhe dallimettona, të cilat i kanë mbajturKrishtërimin dhe Islamin të dal-lueshëm dhe të veçuar. Le të për-mendim vetëm disa prej tyre. Netheksojmë Unitetin Hyjnor dhekundërshtojmë idenë e një Zoti tëtrefishtë, ndërsa ju theksoniTrinitetin duke besuar që Zotiështë Një. Ne dhe ju kemi reverimpër Krishtin, por në mënyra të

ndryshme, dhe ne s’e pranojmërrëfimin kristian për fundin e jetëssë tij tokësore. E prapëseprapë, nemuslimanët gjithashtu e pranojmëKrishtin si Mesia (el-Mes?h) dhepresim ardhjen e tij të dytë në fundtë historisë së këtij njerëzimi. Netheksojmë Ligjin Hyjnor (el-Sher?‘ah) si të rrënjosur në shpall-jen kur’anore, ndërsa Krishti pohoindarjen e tij me Ligjin, në emër tëFrymës. Prandaj, të krishterët nukkanë të njëjtin koncept të LigjitHyjnor sikurse çifutët dhe musli-manët. E as nuk kanë të krishterëtnjë gjuhë të shenjtë sikurse Islami,por ata kanë përdorur, dhe disaakoma përdorin, disa gjuhëliturgjike.

Bashkë kundër desakralizimit

Edhe ju edhe ne besojmë në lir-inë fetare, por ne nuk lejojmë pros-elitizim agresiv në mesin tonë, çkado na e shkatërronte besimin nëemër të lirisë, ashtu siç nuk do talejonin të krishterët po të ishin nëvendin tonë. Përballja eKrishtërimit me modernizmin,përfshirë humanizmin sekular dheracionalizmin që i shoqërohenEpokës së Iluminimit, ka qenëgjithashtu shumë e ndryshme ngapërvoja e asaj përballjeje meIslamin. Mbase çdonjëri nga nemund të mësojë diçka nga tjetri nëkëtë çështje tejet domethënëse. Neduhet të bashkohemi në betejënndaj desakralizimit dhe forcaveantifetare në botën moderne, ebashkimi i përpjekjeve do na silltemë pranë njëri tjetrit. Sekularizminuk duhet assesi të jetë burim përkrijimin e largësisë së mëtejshmemidis nesh.

Me ndërgjegje të plotë qoftërreth bindjeve të përbashkëta,qoftë dallimeve tona, si dhe nëdritën e gjendjes së tashme tëndjekësve të feve tona, ne si musli-manë nga vende e shkolla tëndryshme të mendimit islam kemiardhur këtu së bashku t’ju zgjasimdorën e miqësisë, duke kërkuar t’jutakojmë në dashurinë për Zotin,përtej të gjitha dallimeve teologjikedhe kujtimeve të konfrontimevehistorike. Pa dyshim, ne, të cilët erespektojmë dhe e duam Krishtinsikurse ju, mund të piqemi e tëbashkohemi me ju nën flamurin eatyre që ai i ka quajtur dy urdhëre-sat supreme: dashurinë për Zotindhe dashurinë për fqinjin. Ne

mund të synojmë gjithashtu tëtejzgjasim, shpesh në harmoni menjëri tjetrin, kufirin e nocionit tëfqinjit, për t’ju përfshirë jo vetëmjuve, por mbarë njerëzimin, madjeedhe përtej kësaj, krejt pjesëntjetër të krijimit të Zotit. Sikursepohon Bibla e Shenjtë, “Te Zoti,gjithçka është e mundur.” Ne i nën-shtrohemi Atij e kërkojmë ndih-mën dhe miratimin e Tij në kryer-jen e kësaj detyre tejet të rëndë-sishme të takimit me ju në miqësi epaqe, nën flamurin e asaj Fjale tëPërbashkët që na bashkon. S’mundtë ketë veprim më të bekuar nëkohët tona sesa krijimi i një puqje-je të thellë mes feve të Zotit, sido-mos dy feve që kanë numrat më tëmëdhenj të ndjekësve në botë,gjegjësisht Krishtërimit dheIslamit. Vërtet, Zoti thërret për teVendi i Paqes dhe të bekuar janëpaqbërësit.

Përktheu: Edin Lohja

Shënime për autorin:

Sejjid Husein Nasr ështëeksperti udhëheqës në botë

mbi mendimin dhe përsh-pirtshmërinë islame, Sejjid

Husein Nasr është profesor iStudimeve Islame në

Universitetin e XhorxhUashingtonin. Ai ka shkruar

mbi pesëdhjetë libra. I lindurnë Tehran, i rritur në Shtetete Bashkuara dhe i diplomuar

nga Instituti Teknologjik iMasaçusetsit (MIT) dhe

Harvardi, Profesor Nasriështë një figurë intelektuale e

mirënjohur si në Perëndim,ashtu edhe në botën islame.Ai jeton në Uashington D.C.

“Dashuri për Zotin,Dashuri për Fqinjin”Konferenca e Parë eForumit Katoliko-Musliman, Vatikan 4– 6 Nëntor 2008

Ne dhe ju: le të puqeminë dashurinë për Zotin

Hëna e re

Mars, 2009 11

Reisul ulema i BFI në RM, h. Sulejman ef. Rexhepi

Falënderimi i takon Allahut,Zotit të botërave, përshëndetjet esinqerta qofshin me Pejgamberintonë, Muhamedin, të dërguarmëshirë për gjithë botërat, mefamiljen, shokët dhe pasuesit qëndoqën rrugën e tij, me gjithë tëmirat deri në ditën e Gjykimit. Përkëtë ne jemi dëshmitar dhe tëobliguar të bartim amanetin te egjithë bota, me qëllim tëmbisundimit të së drejtës, të paqespër njerëzimin dhe për vëllazërim-in e mbarë popujve të botës.

Gjithësesi punimi (diskutimit)im "Ripërtërirja e mendimitIslam" është version i shkurtër ikomplekseve që përcaktojnë pikë-pamjet e aksit të parë dhe për këtëi lutem Allahut fuqiplotë të mëakordoj në shpjegimin e tyre:

Feja dhe shpallja – Vlerat dhemorali

Ixhtihadi-rilindja dhe risitë,logjika-transmetimi dheinterpretimi,

Kreativiteti dhe shpikjet –shtangimit dhe imitimi

Origjina – trashëgimia - his-toria

Fillimisht, para se të futem nëpunimin tim dhe të ekspozojkomonentet e pikës së parë, fejadhe shpallja – vlerat dhe moralikonstatoj që shfaqja e shpjegimitthemelor është ajo që ne të gjithëduhet të pajtohemi në atë se tëkuptuarit botëror akademik ështënë atë që themi e që flasim, t'ivëmë produktet tona, të menduar-it e logjikave në shënime me qëllimkthimi për të kuptuar qytetërimin.Për atë se është burim i vetëm,masë e saktë themelore eqytetërimit të çdo populli.Qytetërimi, sipas të kuptuaritthemelor e lindim dhe sipas tijndërtojmë përparimin. Vetëdijendhe të menduarit tonë letrar, poli-tik dhe ligjor. Nëse i ktheheminocionit "qytetërim" domethënienshkencore të tij e hasim unike në tëgjitha akademitë shkencore

domethënie e cila është bazë e asaje që ne do të shpjegojmë në tëgjitha akset e punimeve të konfer-encës.

Feja, pika prej ku do të starto-jmë ka dinamikën, shtegun dhezhvillimin që i përkasin asaj feje, tëkuptuarit dhe bazat qytetëruese tëfesë së vetë janë ato që i përkasinasaj. Ajo që është potencuar nëfletët e konferencës, të menduaritështë shtytës (nxitës) i jetës,atëherë të menduarit vërtetë kanevojë për rilindje të vazh-dueshme, të pandërprerë, me qël-lim që të mund të përcjell lëvizjet ejetës, të gjallërisë dhe të vëzhgojë...

Në momentin kur të menduar-it është i lidhur me fenë, atëherërilindja është edhe më e domos-doshme duke marrë parasysh fak-tin se feja ka thellimet e saj të thel-la në shpirtra. Aq më tepër kur tëmerret parasysh fakti se feja – isla-mi me theks të veçantë – është elidhur ngushtë me jetën me shumëaspekte të tjera të ndryshme. Paskësaj, të gjithë rilindësit e periud-have islame, nga mendimtarëtmysliman, rilindësit e shekujve tëparë të islami dhe deri më sot, tëgjithë kishin kuptuar vlerën evazhdueshme të freskisë së tëmenduarit islam dhe atë për shkaktë ruajtjes së gjallërisë së kombitnë gara me popujt e tjerë në punëtë mira. Këtu po shprehem jovetëm në të mira por përtëritja dotë vërshoj me dëshirën e Allahutderi në ditën e Gjykimit, "Kjo fe kanjë Zot, i Cili do ta mbrojë", kyështë kuptimi i përgjithshëm abso-lut.

- Zoti i gjithë botërave, krijesëne Tij zëvendësin në tokë e ka ngrit-ur në shkallë të lartë dhe i ka dhu-ruar dhunti gjithëpërfshirëse tëplota deri në Ditën e Gjykimit dheatë vetëm për vlerën që ka njeriu.Allahu i gjithëfuqishëm gjithashtukrijesën e Tij dhe zëvendësin eVetë e ngriti në piedestalin e lartëashtu siç theksohet në Kur'aninfisnik, në ajete kur'anore njeriut ijepet pozitë e avancuar nga tëgjitha krijesat e tjera. Është fakt qëdhuntitë qytetëruese të komu-

nitetit mysliman prej një kohekanë stagnuar, e që ndoshta ështëstërzgjatur më tepër se sa duhet.Për atë se lëvizja e përtëritjes në tëmenduarit islamik, është dobësuarnë atë shkallë, sa që nuk mund tëpompoj gjaqet e përtëritjes në tëlëvizurit e jetës islame. Është faktse ka zmbrapsje qytetëruese temyslimanët dhe, unë këtu do tëkishte theksuar motivet më krye-sore për atë se unë mendoj që janëmë thelbësore dhe se me ato pikajanë pajtuar shumë nga dijetarëtislam. Si bazë e humbur nga mysli-manët është dobësimi i vrullshëmqë ka rastisur në të kuptuarit egjuhës arabe. Kjo do të ishte bazë eparë për dinamikën e qytetërimitislam në të gjitha dhuntitë dheproceset e jetës së njeriut. Çështjae cila e justifikon këtë bazë përgjuhën arabe është të kuptuarit esaj dhe shkathtësitë e ngadalë-suara në të menduarit dhe në tëmbështeturit (dorëzuarit).Mendjes nuk i takon (për atë semendja merret duke u bazuar nëshkaqe jo vetëm në të mbështetu-rit (në të dorëzuarit). Myslimanëtjanë bërë, përkatësisht, ballafaqo-hen me ngecje, prapambetje,zmbrapsje dhe ngadalësim në tëmenduarit. Të menduarit te popu-jt mysliman duhet të ishte i llojit tëshpejtë, të menduarit shpejtë qënuk e konteston të menduarit ethellë as të menduarit e ndritshëmas të menduarit e rëndomtë – tënatyrshëm. Me rëndësi është shpe-jtësia për atë se kjo çështje është edomosdoshme për popujt dhekombet, është imperativ dhe epashmangshme që të mund tëfunksionimit në ballafaqim me sfi-dat e jetës, imperativ për pub-likimin e dispozitave për ngjarjet ejetës duke bërë të gjitha përm-bushjet e nevojshme dhe preventi-vat ndaj dëmtimeve. Nëse këtënuk do të kishim bërë atëherë do tëhumbasim në mejdanin e luftës nëjetë, për të mundësuar më pasbarrë e cila vështirë është të bartët.Me kalimin e kohës barra do tërëndohet dhe sa vinë e shtohenpengesat.

- Çështja e dytë është transferi-mi i shpejtë prej lartësisë në shpe-jtësi ashtu që mundësohet afrimidistancës sepse nëse nuk bren-gosemi humbasim shansin.Ndoshta e njëjta më nuk do tëkthehet, mbetet në vend dhengurtësohet dhe humbasim nëfushë betejën e jetës. Shkollimi(arsimimi), industria, zbulimi(shpikjet), tregtia dhe agrikulturaetj. janë për motive të arritjes sësuksesit në jetë. Atëherë nuk kavend për përtacin në jetën e popu-jve të avancuar (të përparuar). Nëvazhdën e brengave me të cilat bal-lafaqohen shtetet, kombet dhepopujt është heqja nga (koka) earmikut të menduarit e shpejtë.Me qëllim të shkaktimit tështangimit (paralizimit) në punë.Ashtu që të humbas fuqinë e prod-himit nga puna, për t'i shkaktuarmë pas dështime të një pasnjëshme. Kështu që mundësohetmbisundimi, kolonializmi dhepushtimi, shtrihet ndikimi mbi atëqë ishte kulmore e lashtë, qytetëri-mi që ishte në hapësirën e tij.

Qytetërimi perëndimor dhebotëkuptimet mashtruese teshumë mendimtarë dhe shkollar tëkëtij ummeti, nga kjo gjeneratë,është pengesa e vetme, ndërkaqmarshit kulmor të lashtësisë sëqytetërimit islam i lehtësuanokupimin dhe mbi dhuntitë dhe tëmirat e ummetit. Hapën portat edominimit në kokat e rinisë dhe tëdijetarëve tanë duke i dhënëshansin ndikimit – luftës kultur-ore - në tokat dhe në popullatënislame. Atëherë kur sundimi filloitë ishte pa ndikim, filloi ngashënji-mi me mendje dhe të menduaritme dëshirë që këtij ummeti t'iahumbin pushtetin (ndikimin),dinamikën e shpejtësisë, domin-imin mbi popullin e vet, ndikimindhe influencën e udhëheqësve tëtyre. Bëri që të merren me baza,ngadalë, me paramendime, sa qëdështuan në fushën e mejdanit tëjetës, bile dështuan në shumë bise-da për të dëbuar kolonializmin,për dëbimin e ndikimit të tijpavarësisht revolucioneve.Luftërat e bëra shkaktuan,

Ripërtrirja emendimit islam

Çështja e besimit është çështje logjike, argument është logjika dhe bindja decide, logjika dhe bindja janë kusht themelor përekzistimin e besimit, është realitet i arritshëm përmes shqisave për atë se argument i tij është logjika e nuk është argument i

transmetuar. Argumenti i cili dëshmon për ekzistimin e Allahut është në çdo send që na rrethon.

SHQYRTIM

Mars, 200912

Hëna e repërkatësisht, shtuan fatkeqësinë teintelektualët dhe njerëzit e shkol-luar me civilizim perëndimor,morën në duart e tyre dhe iudhëhoqën popujt mysliman përtë zbatuar edhe pikën më të ultë tëligjeve ekonomike, shoqërore dhepolitike e kjo në vete është helmi ipopujve. Gjë që e shohim edhe sotduke vëzhguar, na plasohet krizafinanciare botërore si pasojë einjorimit dhe paditurisë sonë. Jovetëm që nuk ka nevojë përpërtëritjen e të menduarit islampor unë mendoj që duhet tëkushtëzojmë diturinë në të gjithabazat ekonomike dhe shoqërore.Me të gjitha lehtësimet pasanikët ebotës islame duhet që pasuritë etyre me zhdërvjelltësi të sistemitekonomik t'i zhvillojnë dukendikuar në investime bashkëko-hore (a nuk ke një dërhem nga bil-ionat e tu?) për spitalet që janëstërmbushur përplot me avarizemre, të pranojnë pasurinë e tëpasurve mysliman të botës islamedhe ata mjete të përdorën edhe përforma të tjera bie fjala për ata tëparalizuarit... Bota Islame e tron-ditur e nxehur fort në ndjenjamund të kishte kontroll të plotëmbi mendjet e njerëzve duke sinte-tizuar luftërat shkatërruese të papara, ndërkaq liderët dhe udhëhe-qësit e botës qëndronin vetëm nërolin e vëzhguesit të asaj që pongjante dhe po ndiqnin medashuri. Disa shtete dhe liderët etyre mbajtën disa konferenca uni-forme (monotone) nga të cilat nukkishte kurrfarë dobie. Ndërkaq predhe sakrificë ishte popullipalestinez, ata ishin kafshatë e shi-jshme gjatë periudhave historike.Montimet e krijesave më dinake tëAllahut, çifutët, të cilët themeluanbankën e parë në botë në Londër,në shenjë hakmarrje vranëmbretin e Britanisë së Madhepërmes mënyrave të njohura përshkak të mos lejimit atyre të hapinbankë kamatare për çifutët.Përcaktimi kohor i luftës shkatër-ruese të cilën e udhëhoqi lobi içifutëve në Amerikë, i planifikuarpara disa viteve (i takon) :"Ne jemitë Allahut dhe se te Ai është kthi-mi." Me kaq po e përfundoj, ivetëdijshëm se ju jeni më njohësdhe keni njohuri më tepër rrethasaj se si kanë rrjedhë ngjarjet dhekatastrofat financiare të cilat ikanë prekur myslimanët e pasur tëBotës, a do t'i kthehemi Allahut, ado të marrim këshilla dhe a do tëpendohemi?!

Kërkoj ndihmën e Allahut qëështë fisnik dhe i drejtë që të mëmundësoj shpjegimin e asaj që unëu zotova nga aksi i parë përmespjesëmarrjes aktive që unë vlerësojse është shumë të vlefshme e që dotë jem dëshmitar dhe dhe këtë qëdo ta shpreh përgjegjësinë paraAllahut Ditën e gjykimit uangarkoj përgjegjësve të këtijummeti, për të mirat që u janëdhuruar atyre dhe për llogarinë qëdo të japin për atë që po iu ndodh

myslimanëve të botës nga fatke-qësitë me përgjegjësitë e tyre në nëmbrojtje të pronës së këtijummeti, e cila grabitet tërësisht nëformën më të keqe nga lukthet etyre në kohën e botës së qytetëruarnë kohën kur ata ushtrojë poste siliderë të komunitetit mysliman.

Bindja (besimi) është pasoj eargumentit logjik apo atij tradi-cional, feja dhe shpallja, ekzistimi iKrijuesit është çështje e natyrshmeinstinktive (i vetvetishëm) përnjeriun – vlerat dhe morali - tëmenduarit dhe mendimi me tëgjithë llojet e veta - nevojatorganike dhe instikti.

Me qëllim të mos harresës osetë mos na kaplojë hidhërimi iAllahut për të përfunduar më pasnë grupin e atyre që janë të hum-bur, veprimet tona duhet të jetëpara nesh, para mendjeve,ummetit dhe qytetërimit tonëislam në të kuptuarit identik nëpërputhje të plotë me kredon (aki-den) tonë islame, e cila është endërtuar në baza të qytetërimevetona islamike, në çdo zhvillim dhepërparim. Tërë ajo që ështëprezantuar nga botëkuptimet dheajo që duhet ne të marrim për tëzbatuar do të ishte nga vendimetona përfundimtare të kësaj kon-ference të respektuar me udhëhe-qësit fisnik dhe të vetëdijshëm përpërgjegjësinë që kanë për këtëummet islam.

FEJA DHE SHPALLJA –VLERAT DHE MORALI

E çuditshme është çështja ekolonializmit të ri, i cili po domi-non mbi ne me këmishën historiketë Othmanit. Si arriti, si kamundur të përshkruaj të Pa kon-testueshmin që ekziston me for-mën pavlerë që nuk ekziston osepërshkrimi i pa vlerë që nuk ekzis-ton me përshkrimin ePakontestueshmit që ekziston sikufi që ka bërë njerëzit t’i përgën-jeshtrojnë ndjenjat e veta, tëshprehin atë që e shohin me sytë etyre, që prekin me duart dhe qëkapin me kokat e tyre. Qofshin tëmallkuar thonë se kolonializminuk ekziston – Vërtet ai nuk ekzis-ton por unë pohoj se ai ështëprezent bile edhe në sobat tona tëfjetjes, në lokalet e pushimit dhe tëjetës tonë në tërësi, na shoqërondhe na e grabitë atë që depozito-jmë, që prodhon dhe që kultivontoka jonë nga të ardhurat. Po na igrabitin fëmijtë dhe bijtë tonë mepretekstin për një jetë në tokatsublime të përparuara bashkëko-hore. Imperializmi dhe kolonializ-mi bijëve të myslimanëve po uthotë feja dhe besimi është terror-izëm largohuni prej terrorizmit,kundërvihu me konferenca, infor-matikë, gazetari dhe kanalesatelitore sa që udhëheqësitë dhepopujt tona janë bërë artikulaciondrejtues i këtyre thënieve në vendqë të jemi korrektues të vehtesjemi bërë të nevojshëm për mentor

që do të na kishte sistematizuarjetën, të ardhurat, depozitimettonë dhe do të na kishte ruajturgjërat e tilla që të mos bijnë nëduart e grupeve terroriste. Jemibërë pa ndjenja, të pa arsyeshëmdhe në vazhdimësi përsërisimthëniet e tyre dhe shtojmë edhekëtë se ne kemi nevojë për njohuriprogramore të cilat do të kishinformësuar (gjërat e tilla). Po themitë mos bëhemi rigoroz? Si, nëselargohemi nga ajo që është endaluar dhe zbatojmë atë që ështëe lejuar ashtu si na ka urdhëruarAllahu me argumente të Sheriatit?A ekziston për këtë diç mesatarenë dispozita ose në argumente, akemi bërë diç më tepër nga ajo qëkërkohet? Bile jemi bërë si ata po ipërdorim (ritregojmë) sloganet qëata i përdorin kundër qytetërimitdhe historisë sonë duke iandryshuar Islamit pozicionin qëkishte në perandoritë që ka sund-uar gjatë historisë. Është e vërtetë,perëndimi arriti të vret shpirtintonë me qytetërimin e imponuardhe të prishur perëndimor ndajtokave (vendeve) islame.Qytetërimi perëndimor ishte armëqë e mprehu perëndimi përballthirrjes islamike dhe arriti tëdominoj plotësisht ndaj logjikëvetona sa që jemi bërë të atillë poturpërohemi në disa mjedise disanga ne të deklaroj që feja e tij ështëislami. Perëndimi po thotë se unëpër ju kam hapur rrugën të vini nëçerdhen tonë me qëllim që të shi-joni jetën e hareshme dhekënaqësitë rezidente të hapurkrahët e mikpritjes, të bindur ngaudhëheqësit tanë, sundimtarët dheata që vendosin nga bijtë e këtijummeti. Duhet të kihet parasyshfakti që arma helmuese e cila për-fundoj mbi ne është e njëjta e cilaekzekutohet mbi ne gjithnjë mehelmin, të cilin atyre ua sjelli aiqytetërim duke ia shtuar edheinstitucionet popullore dhe orga-nizatat (pushtuese dhe misionare)kriminele. Këto të vërteta shihen sinumra të thjesht të shprehura përt'u marr me motivet që shkaktuankrimet e tilla, bënë të vëzhgojmëmjetet me të cilat do të kishimmundur të mbisundonim fenëtonë dhe shlyerjen e islamit. Nëkëtë segment nuk u gjet mjet mëefikas se kultura e cila depërtoi,përkatësisht, që erdhi bashkë meluftën kulturore. Myslimanët disi elanë në harresë rrezikun e këtijcivilizimi dhe filluan të luftojnëkolonializmin por e përvetësuancivilizimin e tillë. Megjithësepikërisht ai (civilizimi) ishte shkaki kolonializmit, gjëmave, përçarjesdhe ngashënjimit të tyre dhe ajo qëmanifestohej rreth tyre. Për tëparë më pas, pas gjithë kësaj pam-jen e tyre se sa kanë qenë kon-tradiktor me një kontradiktëdehëse dhe qesharake. Perëndimiprej kur arriti të dominoj me këtëshumë shteteve u prezantoj pro-jektin si të largohet islami nga jetae përditshme, nga sistemi, tradita

dhe edukata jonë në jetë. Një gjë ekëtillë vazhdon edhe sot ndonjëvendi i jepen sugjerime si arrihetderi te devijimi dhe përçarja (temyslimanit). Bile është në gjendjetë dhuroj edhe ë shumë përderisaata (myslimanët) bartin parimedhe botëkuptimet e tyre dhe nëkëtë mënyrë përfundon angazhimiditor do të gjesh vetën i dëmtuardhe pasues i tyre në çdo gjë që atakërkojnë.

Ajo që synohet dhe që bëhetpërpjekje ta arrihet është fakti sedëshira e vazhdueshme e tyreështë që myslimanët të ishin kopjee origjinalit në jetën e tyre fetareashtu që feja të mbetet në suaza tëxhamisë që do të thotë me rastin edaljes nga xhamia të gjitha çështjetfetare dhe shpirti të mbeten bren-da në xhami, me fjalë të tjera fejatë ishte ashtu siç është puna mekishën me rastin e daljes nga kishamund të bësh, përkatësisht, tëveprosh çka të dëshirosh pa kurrë-far penguesish ligjore që ndërlid-hen me çështje fetare. Mirëpoështë injoruar fakti që feja ështëndjenjë e pandashme nga jeta enatyrshme e njeriut. Kjo do tëthotë që besimi dhe feja janëçështje të domosdoshme, është gjëe natyrshme për jetën e njeriut ecila gjithsesi duhet zbatuar. Nukdo të kishte mjaftuar vetëm njohjae fesë dhe të ishte pranimi i saj mekënaqësi por duhet të kihetparasysh fakti që njohja e thjeshtëe fesë nuk ka dobi prej saj. Çështjamë e vogël që mund të dihet ështëfakt se hurma është e rrënjosur (nëtokë). Nga Islami personi mund tëdal dhe të shkëputet nga kredo-ja(akideja). Islami është një tërësi qënuk pranon ndarje si nga aspekti ibesimit ashtu edhe në atë të pra-nimit, pranon atë që është e plotë.Mohimi e një pjese sekundare të tijllogaritet mosbesim prandaj bind-ja e ndarjes së fesë nga jeta dheKur’ani është çështje e qartë. NëKur’an theksohet: "S'ka dyshim seata që nuk besojnë Allahun dhe tëdërguarin e Tij, dëshirojnë të bëjnëdallim mes Allahut dhe të dër-guarve të Tij e thonë: "Ne i beso-jmë disa e nuk i besojmë disa tëtjerë" e mes këtij duam të marrinnjë rrugë." (Kur'an, 4:150)

Çështja e besimit është çështjelogjike, argument është logjika dhebindja decide, logjika dhe bindjajanë kusht themelor për ekzistimine besimit, është realitet i arritshëmpërmes shqisave për atë se argu-ment i tij është logjika e nuk ështëargument i transmetuar.Argumenti i cili dëshmon përekzistimin e Allahut është në çdosend që na rrethon. Sa i përketargumentit të shpalljes ai ështëKur’ani fisnik. Argumenti i libravetë shpallura më herët lidhur mekëtë çështje ndryshon në krahasimme Kur’anin. Kur’ani është i shpal-lur prej anës së Allahut, është fjalëe Tij dhe argumenti për këtë çësht-je është logjik. Kur’ani ështërealitet, është konkret, i për-

Hëna e re

Mars, 2009 13

ceptueshëm. Logjikisht është ekapshme ekzistenca e tij të ishteprej anës së Allahut. Kur’ani ështëi shpallur në gjuhën arabe fjalëtdhe brendija e tij, fjalët e të cilitarabët i kanë folur, proza dhepoezia me të gjitha llojet e tyreështë në atë gjuhë, është ruajtur nëlibra, e kanë transmetuar brezat erinj nga të parët e tyre dhe i kanëtransmetuar njëri-tjetrit. Nëse dotë ishte i stilit të të folurit të tyre,ashtu siç e ka shprehur një arab qëështë gojtar i nivelit të lartë, ose dotë ishte jo i stilit të të shprehurit tëtyre. Në këtë rast do të ishte ishprehur nga një jo arab ose do tëishte jo i stilit të fjalëve të tyreashtu që ai, i cili e ka thënë do tëishte jo arab. Ai ose do të munddhe do të kishte mundësi të shprehdiç të ngjashëm ose nuk do tëkishte mundur të bëj një gjë tëtillë. Me që ai (Kur'ani) është fjalëarabe, ata kanë mundur të shpre-hen ngjashëm dhe të sjellin diç tëngjashëm sikur ai. Me që ai(Kur'ani) është në arabisht edhepse nuk kanë mundur të sjellin diçtë ngjashëm me të edhe pse ështënë arabisht dhe se ata (arabët)ishin gojëtarë të stilit të lartë kjodo të thotë që Kur'ani nuk është emundur të ishte fjalë e njeriut (tërëndomtë).

Nëse vështrohet stili i Kur'anitdhe stili i gjuhës arabe do të shihetqartë se stili i Kur'anit fisnik i për-ket një stili të veçantë (që dallon)nga stili i gjuhës arabe e që arabëtmë parë nuk kishin dëgjuar përatë. Nëse thuhet që stili i gjuhësarabe është i ngjashëm me stilin eKur'anit por arabët nuk e kanëpërdorë stilin e tillë askund gjatëtë folurit e tyre, as para dhe asprapa shpalljes së Kur'anit.Mirëpo e vërteta qëndron në atë qëështë transmetuar në mënyrënshumë të saktë të transmetimit(tevatur) e që nënkupton diçshumë të sigurt që arabët nuk kanëmundur të sjellin ndonjë fjalë tëngjashme me fjalët e këtij Kur'anime gjithë ofertën për garë që uakishte bërë Kur'ani atyre. Lidhurme këtë në Kur'anin e madhër-ishëm, thuhet: "E në qoftë se jeninë dyshim në atë që Ne ia shpal-lëm gradualisht robit tonë, atëherësilleni ju një kaptinë të ngjashmesi ai (Kur'ani) dhe thirrni (përndihmë) dëshmitarët tuaj (zotërat)pos Allahut, nëse jeni të sinqertë(në thëniet tuaja se Kur'ani nukështë prej Zotit)." (Kur'an, 2:23)

Në qoftë se i bëhet një vështrimstilit të Kur'anit nga aspekti i tëshprehurit, radhitjes së fjalëve dhefjalive do të konstatohet fakti se nëkohën e të Dërguarit por as parakohës së tij te arabët një gjë e tillënuk ka qenë e njohur. Atëherë, dotë ishte absurd si njeri (i rën-domtë) të kishte shqiptar diç qënuk ka qenë praktike më parë.Logjikisht një gjë e tillë është epakapshme. E pamundur ështëgjithashtu të ishte stili i të shpre-hurit kur'anor nga aspekti përm-

bajtjesor i fjalëve dhe i fjalive tëkishin buruar nga Muhamedi sal-lAllahu alejhi vesel-lem për derisanjë gjë e tillë nuk kaqenë praktikemë parë. Në këtë kontekst plotë-sisht mund të thuhet që Kur'anifisnik është fjalë e Allahut e cila iuështë shpallur Muhamedit sal-lAllahu alejhi vesel-lem nga ana eTij. Një gjë e tillë tani është solideme argument logjik, ka qenë solideme argument logjik në kohën kur ushpall e që vazhdon të ishte solideedhe sot. Ai mbetet të ishtemrekulli për njerëzimin pa mosmundur të sjellin (libër tjetër) tëngjashëm si ai. Kjo mrekulli vazh-don të mbetet e qëndrueshme, eperceptueshme dhe racionale përgjithë botërat.

Është e njohur se Feja Islameiu shpall Muhamedit sal-lAllahualejhi vesel-lem nga ana e Allahutpërmes të cilës sistematizohenmarrëdhëniet e njeriut në raportme Krijuesin, me vetveten dhe tëtjerët. Marrëdhëniet e njeriut mevetveten ngërthejnë moralinndërkaq marrëdhëniet e njeriutme Krijuesin përfshijnë çështjet qëndërlidhen me kredon (akaidin)dhe adhurimet. Sa i përket lidhjevetë njeriut me vetveten përfshihetmorali kurse marrëdhëniet e tij metë tjerët nga gjinia njerëzore fjalaështë për fushën në të cilën përf-shihen trajtimet dhe ndëshkimet.

Islami shëron, përkatësisht,bënë zgjidhjen e të gjitha proble-meve (mosmarrëveshjeve), njeri-un e sheh si një tërësi që nuk pra-non përpjestime. Pikërisht, mu përkëtë bënë shërimin (zgjidh) prob-lemet përmes një rruge të vetme,për atë se sistemin e ka të ndërtu-ar mbi bazën shpirtërore e ajoështë kredo-ja (akideja) kurse anashpirtërore është baza e qytetërim-it të tij. Kredo-ja (akideja)gjithashtu është bazë e jurispru-dencës dhe e sistemit të tij, i cili ingop nevojat organike dhe tëinstiktit përmes ligjeve hyjnore.Nuk është prodhim njerëzor porligjvënës i tij është Allahu iLartësuar. Sheriati Islam hollë-sisht, në mënyrë të përkryer i kasistematizuar ligjet, siç janë ata qëi përkasin adhurimeve, trajtimevedhe ndëshkimeve. Nuk ka bërë qëmorali të kishte sistem të ndarëpor ka bërë trajtimin me dispozitatë moralit në kuptim të asaj se atojanë urdhëresa dhe ndalesa ngaana e Allahut pa mos u futur nëhollësi në atë se ato i përkasinfushës së moralit dhe se duhet tra-jtuar nga një aspekt i veçantë, menjë përkushtim që do të kishte dal-luar nga (rregullat) e tjera. Ngaaspekti i detajizuar, dispozitat emoralin (në krahasim me dispozi-tat e tjera fetare) më pak janëhulumtuar. Në fushën e jurispru-dencës (të shkencës së fik'hut) nukiu është siguruar kapitull i veçantë.Në librat e fik'hut (të jurispru-dencës Islame) në të cilët përfshi-hen dispozitat e Sheriat nuk mundtë gjejmë kaptinë të veçantë, e

emërtuar me emrin kaptina emoralit. Juristët islam (fukahatë)dhe muxhtehidinët nuk u morënme hulumtime në çështjen e dis-pozitave morale në nxjerrjen e dis-pozitave morale. Morali nukndikon në asnjë mënyrë në ndër-timin e shoqërisë për atë seshoqëria qëndron në bazë të lig-jeve që sistematizojnë jetën e cilandikon në ndjenja dhe nëmendime, ndërkaq morali nukndikon në qëndrimin, ngritjen oserënien e shoqërisë. Ai që ndikonështë tradita e përgjithshme sirezultat i botëkuptimeve të jetësdhe ecurive shoqërore, nuk ështëmorali por ligjet që zbatohen,aktivitetet e trurit dhe perceptimetqë bartin njerëzit. Esenca e moralitështë si prodhim i refleksionevemendore dhe i perceptimeve sirezultat i praktikumit të dispozi-tave të Sheriatit. Në këtë kontekstnuk lejohet të bartet thirrja nëmoral të shoqërisë ngase moraliështë si rezultat i urdhrave tëAllahut. Morali vjen nga thirrjapër në kredo (akide) në zbatimin(të praktikuarit) e plotë të islamit.Thirrja në moral është çështje që ipërket zemrës për botëkuptimetislame në jetë, është largim injerëzve nga të kuptuarit e vërtetëtë shoqërisë dhe komponentët esaj, është shtangim i tyre në mirësiindividuale e cila shpie në pavë-mendje ndaj mënyrave të realjapër ngritjen e njeriut. ThirrjaIslame shëron, respektivisht, bëntrajtimin e të gjitha kërkesave dheproblemeve të njeriut në jetë, tëgjitha pa përpjesëtime. Do të ishtee rrezikshme thirrja islame tëshndërrohej në thirrje të moralit.Sheriati Islam vetvetiu ka bërë tra-jtimin e problemeve të njeriutpërmes dispozitave të Sheriatit që ipërkasin tipareve morale. Përçështjet që i përkasin fushës sëmoralit nuk ka caktuar sistem (tëveçantë) siç kishte caktuar përadhurimet dhe trajtimet por, gjith-një ka pasur në konsideratë arrit-jen e vlerave të caktuara që i kaurdhëruar Allahu siç ështëdrejtësia, bartja e amaneteve, mosmashtrimi, zilia etj. Gjërat e këtillaarrihen (përfitohen) përmesurdhrit të Allahut të Lartësuar përvlera morale siç janë ato që ndër-lidhen me vlera të mrekullueshmee fisnike dhe të mira. Bartjen eamaneteve Allahu e ka krijuarndërkohë ka urdhëruar zbatimin(praktikimin) e saj. Atëherë duhettë merret në konsideratë vleramorale në momentin e zbatimit.Në këtë mënyrë materializohetvlera dhe rëndësia morale dhequhet moral. Tiparet e këtilladomosdo të arrihen nga rezultati iveprave siç është virtyti (ndersh-mëria) si prodhim nga falja enamazit ose arritja e saj nga oblig-ueshmëria me rastin e trajtimit tëproceseve siç është ndershmërianë shitblerje. Nuk do të kishtemundur të arrihej një gjë e këtillëpërderisa ajo nuk do të ishte

synuar gjatë zbatimit në punë.Tiparet e tillë do të ishin përfituarnga rezultati i veprimeve, ngaobligueshmëria e pasjes në konsid-eratë të tipareve morale të besim-tarit me rastin, përkatësisht, nëmomentin kur i bëhet adhurimAllahut, në momentin e trajtimit tëproceseve. Në këtë mënyrë, nëradhë të parë besimtari ka arriturvlerë shpirtërore nga namazi nëradhë të dytë ka arritur vlerë mate-riale nga tregtia në të njëjtën kohëështë i cilësuar me tipare morale.Ligjvënësi, në mënyrë të qartë i kasqaruar tiparet të cilët duhet tëtrajtohen si tipare morale të miradhe tipare të cilat duhet të trajto-hen si tipare morale të këqija. Përtiparet morale të mira ka nxiturndërkaq për tipare morale të këqi-ja ka ndaluar, nga nxitur sin-qeritetin, bartjen e amaneteve,gazin në fytyrë, turpin, respek-timin e prindërve, marrëdhëniet emira me farefisin dhe të afërmit,largimin e pikëllimeve, të dëshirojindividi për vëllain atë që dëshironpër veten. Të gjitha këto tipare dhetë ngjashme me këto i ka kon-sideruar si tipare të mira moraledhe ka nxitur në atë drejtim tëndiqen urdhrat e Allahut. Ndërkaqe kundërta e tyre është e ndaluarsiç është gënjeshtra, tradhtia, zilia,paturpësia etj. Tiparet e këtillëkonsiderohen si tipare morale tëkëqija, të ndaluara nga ana eAllahut. Në këtë aspekt moraliështë pjesë e Sheriatit , pjesë eurdhrave të Allahut dhe ndalesavetë Tij. Domosdo elementet e këtillëtë realizohen nga ana e mysliman-it me qëllim të plotësimit të veprëssë tij në Islam ashtu që vjen nëshprehje zbatimi i plotë i urdhravetë Allahut. Prandaj kërkohetdomosdo konfirmimi i zbatimit tëbotëkuptimeve islamike në kolek-tiv. Duhet të kuptohet qartë që kjofjalë e jona e cila bënë që morali tëishte përfundimisht i domos-doshëm në raport me urdhrat eAllahut, të konfirmoj domosdosh-mërinë e cilësimit të myslimanitme tipare morale të bukura.

Allahu i madhërishëm nëKur’anin fisnik i ka treguar tiparetme të cilat duhet të ishte i cilësuarnjeriu dhe që duhet të tentoj tëpajiset me to. Ato cilësi përfshihennë çështje të akaidologjisë,adhurimeve, trajtimeve dhemoralit. Gjithsesi këto katër ciliësiduhet të ishin të grumbulluara. Nëkaptinën Lukman, i Lartësuari kathënë: "(përkujtoju popullit tënd)Kur Llukmani duke e këshilluar,birit të vet i tha: "O djali im, mos ipërshkruaj Allahut shok, sepseidhujtaria është padrejtësi më emadhe!" "Ne e kemi obliguar njeri-un me punë të mira ndaj prindërvetë vet, e nëse ata të dy përpiqen tëshpiejnë ty që të më përshkruashMua shok (zot tjetër) për çka tinuk di asgjë, atëherë ti mos irespekto ata. Kthimi juaj është tekUnë, e Unë do t'ju njoftoj për atëqë keni vepruar." (Kur'an, 29:8)

Hëna e re

Mars, 200914

"O djali im, s'ka dyshim se edhenëse ajo (vepra) peshon sa kokrrae lirit, e të jetë e fshehur në rrasëguri, ose në qiej apo në tokë,Allahu do ta sjellë atë, se Allahuështë i butë dhe hollësisht i infor-muar." "Të jesh i matur në ecjentënde, ule zërin tënd, se zëri më iegër është zëri i gomarit." (Kur'an,31:16, 19)

Gjithashtu edhe në kaptinënel-Furkan, është theksuar:" Erobërit e Zotit janë ata që ecinnëpër tokë të qetë, e kur atyre mefjalë u drejtohen injorantët, atathonë: "Paqe!" (Kur'an, 25:63)

Në kaptinë En-Nisaë, thekso-het: " Adhurojeni Allahun e mos ishoqëroni Atij asnjë send, sillunimirë ndaj prindërve, ndaj të afër-mve, ndaj jetimëve, ndaj të var-fërve, ndaj fqiut të afërt, ndaj fqiuttë largët, ndaj shokut pranë vetes,ndaj udhëtarit të largët dhe ndajrobërve. Allahu nuk e do atë qëështë kryelartë dhe atë që lavdëro-het." (Kur'an, 4:36) "O ju që besu-at, mos e hani mallin e njëri-tjetritnë mënyrë të palejuar, përpostregtisë në të cilën keni pajtuesh-mëri mes vete, dhe mos mbytniveten tuaj (duke mbytur njëri-tjetrin). Vërtet, Allahu është imëshirueshëm për ju. Në kaptinëne njëjtë, i Madhërishmi ka thek-suar: "Mos iu afroni pasurisë sëjetimit derisa ai të arrijë pjekurinë,(mund t'i afroheni) vetëm nëmënyrë më të mirë, zbatoni medrejtësi masën dhe peshojën. Nenuk ngarkojmë asnjë njeri përtejmundësive të tij. Kur të flitni (tëdëshmoni), duhet të jeni të drejtëedhe nëse është çështja për(kundër) të afërmit, dhe zotimin edhënë Allahut plotësonie. Këtojanë me çka Ai ju porositë kështuqë të përkujtoni." (Kur'an, 6:152)"Masën mbusheni kur matni (meenë) dhe peshoni me peshojë tëdrejtë (precize). Kjo është më edobishme dhe ka përfundim më tëmirë. Mos iu qas asaj për të cilënnuk ke njohuri, pse të dëgjuarit, tëpamurit dhe zemra, për të gjithakëto ka përgjegjësi." (Kur'an,17:35, 36)

Këto ajete në tri kaptina secilaprej tyre është tërësi në vete dheekspozojnë tipare të ndryshme kumanifestohet forma e myslimanitdhe bëhet e qartë thelbi i dal-lueshëm i personalitetit islam ngatë tjerët. Ajo që vërehet është seato janë urdhra dhe ndalesa ngaana e Allahut të madhëruar, si tëatilla janë të plota (të përsosura).

Dispozitat që ndërlidhen mekredon (akiden), adhurimet, traj-timet dhe me moralin.

Këtu duhet të kihet parasyshfeja në konotacionin e trajtimeve:"Ti lexo atë që po të shpallet ngalibri (Kur'ani), fal namazin, vërtetnamazi largon nga të shëmtuaratdhe të irrituarat, e përmendja eAllahut është më e madhja (eadhurimeve); Allahu e di ç'punoniju." (Kur'an, 29:45)

Besimtari duhet të cilësohet

me moral në bazë të asaj se atojanë urdhra dhe ndalesa tëAllahut.

IXHTIHADI, RENESANCADHE NOVACIONET –

MENDJA, TRANSMETIMIDHE INTERPRETIMI

Imperativ i kohës në të cilënjetojmë është gjallëria (aktivizimi)i ixhtihadit të vërtetë. Veçanërishnë këtë periudhë kohore, e cilësuarme paralele të shumta dhe gjëra tëreja degësore ashtu që e kërkonnevoja rishqyrtimin e proceseve tëopinioneve publike (fetvave) dheinstrumenteve të tyre me theks tëveçantë ato që kanë të bëjnë meçështjet e përditshmërisë e qëndërlidhen drejtpërdrejt me jetënditore të ummetit.

Shpeshherë servohen (prezan-tohen) opinione publike (fetva) qëlidhen me interese politike nëkohën kur mungon faktori i kon-trolit ndaj atyre që Islamit i nxjer-rin variacione që nuk kanë kurrë-far lidhje me atë dhe jepen fetva jonë bazë të diturisë. Për këtë arsyeai që mundet të ndaloj shembulline tyre është e domosdoshme. Ngafakti se çështjet e fesë janë bërë sikullosa të lejuara për secilin qëdëshiron për veten anadj duhetkonfrontuar me këtë funksionim tërrezikshëm. Me theks të veçantënë vendet perëndimore duhet tëkishte autoritete të Fik’hut(jurisprundencës Islame) ku do tëtuboheshin dijetarët mysliman tëbotës dhe do të bënin ixhtihad,veçanërisht për çështje (fetare)bashkëkohore që i përkasin komu-nitetit mysliman. Nga ana tjetërpër një gjë të këtillë ne jemipërgjegjës para Allahut dhe kjogjithashtu është edhe obligim përçdo mysliman. Andaj duhet tëaktivizohet ixhtihadi gruporndërkohë kjo do të ishte një zgjid-hje e shëndoshë (e mençur) përkomunitetin mysliman për tëgjitha çështjet.

Nisur nga fakti që ixhtihadi ipërket bazës thelbësire të funda-menteve të Sheriatit Islam.Ndërkohë është bazë për gjallërinëdhe zhvillimin e të njëjtit, për tëvazhduar në paraqitjen e ofertavepër njohjen e komunitetit mysli-man dispozitat hyjnore (tëAllahut), prandaj ofertat e tillaishin të vazhdueshme përmesixhtihadit deri në gjysmën eshekullit të katër hixhrij kur edhebëhet mbyllja e derës së tij.

Motivi kryesor i kësaj thirrjejevjen si pasojë e konfuzionit,gabimeve dhe depërtimeve që sotpo i vërejmë në disa vende, të cilëtpunojnë në atë drejtim të theme-limit të fesë në suaza të veçantapolitike. Në çështjet më të rëndë-sishme nga ixhtihadi grupor do tëishin arritur këto dobia:

- principi i konsultimit(këshillimit). Kjo do të ishte më esaktë dhe më e përpiktë (ngase dotë ishin angazhuar shumica

absolute e dijetarëve, ekspertëvedhe specialistëve mysliman tëBotës islame. Një gjë e tillë do tëkishte motivuar më shumë dijeni,do të rreheshin shumë tema tëixhtihadit individual. Nga fakti semendimi i shumicës është më afërrealitetit se mendimi individual).

- Sistematizimi i ixhtihaditdhe pamundësimi i të ndalurit etij,

- Ixhtihadi grupor motivonmbrojtjen nga pasojat e ixhtihaditindividual,

- Ixhtihadi grupor shëronçështjet bashkëkohore,

- Ixhtihadi grupor ështërrugë e cila i bashkon radhët ekomunitetit,

- Ixhtihadi grupor kushtë-zon ekzistimin e integrimit nënivel të muxhtehidit, përmbushjae kritereve të caktuara rezulton meshkallën e muxhtehidit absolut,

- Ixhtihadi grupor bënzgjidhjen e shumë çështjevebashkëkohore ditor, të cilatngërthejnë në vete ndërhyrje tëshumë shkencave, të cilat nuk kon-siderohen si të thjeshta ashtu siçishte më parë. Ashtu që për njëçështje (një temë) ka ardhur kohatë kyçen më shumë se një ekspert,të shkencës së sociologjisë,ekonomisë, të politikës, të drejtë-sisë, të pedagogjisë etj.

Me rastin e gjurmimit tëlogjikës (të menduarit) dhepërtëritjes së tij në jetë sipasmënyrës Islame. Islami ka një stiltë veçantë në jetë, i cili në çdoaspekt dallohet nga të tjerët.Myslimanët i obligon me një jetëshumë ngjyrëshe të sigurt dhespecifike që nuk ndryshon e as qëndërrohet. Ata (myslimanët) janëtë obliguar me këtë stil specifik,zbatim ky bënë që ata të mos ishintë qetë në aspektin ideologjik dheshpirtëror vetëm atëherë kur tëndjekin këtë specifikë në përdit-shmëri, as nuk do të mund të ishintë hareshëm vetëm atëherë kur t'iupërmbahen këtij stili.

Islami ka sjell me vete një moribotëkuptimesh rreth jetës që for-mon një botëkuptim specifik,është prezantuar në linja të përm-bledhura që do të thotë ka përf-shirë botëkuptime të përgjithshmetë cilat trajtojnë të gjitha format ejetës së njeriut. Ka bërë që e gjithëkjo të ishte e bazuar në normë(princip) logjike nga e cila burojnënë mënyrë graduale të gjitha for-mat e botëkuptimeve të jetës dhemerret si masë për të ndërtuar tëmenduarit sekundar. Gjithashtuka bërë që përmes dispozitave tëtrajtohen ide dhe mendime qëburojnë nga kredoja (akideja) tënxjerra nga linjat e kërkuara. Nëkëtë mënyrë njeriut i ka caktuarrefleksione të cilat logjika nuk dotë ia kishte mundur t'ia caktoj porsi të atilla i ka lënë të lira. Sjelljet etij në jetë i ka caktuar të ishin mebotëkuptime specifike duke mos elidhur njeriun por e ka lënë të lirë.Pikë vrojtimi i myslimanit për

jetën e kësaj bote ka ardhur sivështrim shprese, seriozitet ivërtetë dhe si vështrim vlerësimipër rëndësinë e saj nga aspekti seajo duhet të arrihet, nga aspekti seajo nuk është lëshim dhe se nuk iavlen që ajo të ishte destinacion qëmyslimani duhet të bartë mbisupet e veta, të ngrënë nga të miratqë i ka dhuruar Allahu, të shprehkënaqësi me bukurit të cilat Allahui prezantoi për robërit e Vetë ngatë mirat dhe furnizimet. Është ivetëdijshëm se kjo botë ështëkalimtare dhe se bota e amshuarështë e përjetshme pa mbarim.Dispozitat islame kanë ardhur sishërim për njeriun në të gjitha llo-jet dhe format e vitalitetit të jetëssë tij, duke bërë sistemimin e tërë-sishëm të marrëdhënieve të njeriutme vetveten dhe me njerëzit. Siçështë sistematizimi i marrëd-hënieve të tij në raport me njerëzitnë një renditje të të menduarit nëtrajtime. Duke motivuar që njeriutë ishte i obliguar të orientojhullinë e jetës në këtë botë sipasstimulimit të caktuar, në drejtimspecifik të caktuar në planin earritjes së qëllimit specifik të për-caktuar.

Ky është një lloj specifik nëjetë, në të kuptuarit e veçantë tësaj, mocion i veçantë, mënyrë eveçantë, çështje definitivisht oblig-uese për çdo pjesëtar myslimandhe mbi të gjithë myslimanët nëpërgjithësi.

Koncepti Islam në këtë drejtimështë i sinqertë dhe i qartë nëLibrin e shenjtë dhe në Sunnet, nëfushën e akaidologjisë dhe në dis-pozitat e Sheriatit. Nisur nga këtovlera Islami nuk ishte fe e bazuarvetëm në aspektin shpirtëror, as tëbotëkuptime teologjike (lahutije)dhe as klerike. Por është mënyrëspecifike, e veçantë në jetë ashtuqë obligimi i çdo myslimanit,përkatësit, për të gjithë mysli-manët që jeta e tyre të ishte sipaskësaj mënyre të vetme.

Kur’ani famëlartë ka konfir-muar pozitën e njeriut duke vlerë-suar si krijesë më të rëndësishmenga të gjitha krijesat e tjera nëtërësi sa që thuhet dhe ajo ështëfjalë e vërtetë, njeriu është më ivlefshëm se engjëjt, vlera e njeriutvjen në shprehje për shkak tëlogjikës së tij. Mendja e njeriutështë ajo që ka motivuar ngritjen epozicionit të njeriut në esin e tëgjithë krijesave të tjera. Mu përkëtë duhet njohur vlerën e kësajmendje, me fjalë të tjera duhetnjohur vlerën e të të menduarit.Për faktin se ky realitet i quajtur tëmenduar i dhuron mendjes vlerë,është ajo që i dhuron frytet epjekura që janë të rëndësishme përjetën, që janë të vlefshme përnjeriun bile vlera e tillë shtrihet nëmbarë gjithësinë në atë që ajongërthen, përfshirë këtu krijesat engurta, botën bimore dhe gjallesat.Shkencat, artet, njohuritë endryshme, letërsia, filozofia,shkencat juridike (fik’hu) gjuha në

Hëna e rekuptimin shkencë, janë si rezultat injohjes, respektivisht, prodhim i tëmenduarit. Islami asnjëherë nukka bërë ndalesën e të studjuaritmendore një gjë të atillë e kalejuar, nuk ka ndaluar gjithashtukonsumimin e ideve (mendimeve)por i ka lejuar. Mirëpo Islami kre-don (akiden) islame e ka bërë prin-cip (bazament) të të menduaritdhe magnitudë pranimi ose rrefuz-imi. Ashtu që nuk tolerohet kon-sumimi i atij të menduari i cilikonfrontohet me atë princip.Megjithë se lejohet leximi i atyreteksteve dhe përmbajtja e tyre.Nga ana tjetër nuk tolerohet kon-sumimi i një ideje me përjashtimnëse ajo është bazuar në parimelogjike, në këtë rast atëherë lejohetpër deri sa nuk kuptohet që aimendim përputhet ose nuk përpu-thet me parimin (principin) ide-ologjik. Ngase nuk mund të merretajo që është e pezulluar (e paven-dosur) vetëm atëherë kur do tëishte kuptuar saktësisht gjendjareale e idesë, kur do të ishte defin-uar dhe kur do të ishte dalluar enjëjta, perceptimi real idomethënies së tij, pa të cilin nukmund të bëhej analogji të kësajideje me parimin (principin) ide-ologjik. Me fjaë të tjera nuk mundtë merret qëndrim real. Mendja kaqenë dhe vazhdon të ishte bazë.Besii në Allahun është argumentlogjik i saj për atë se i përket for-mës senzibile që e kapin shqisat, eai është ekzistimi i Krijuesit të kri-jesave perceptive dhe senzibile. Sai përket besimit të engjëjve argu-menti është i llojit të transmetuarpër atë se ekzistimin e tyre nukmund të konfirmohet përesshqisave për atë se natyra e krijim-it të tyre motivon të ishin tëpakonceptueshme. ArgumentiKur’anor lidhur me to është logjiknga fakti se ai është i kon-ceptueshëm dhe senzibil, mrekul-lueshmëria e tij është senzibile përçdo periudhë kohore. Në këtë kon-tekst argumentet e librave tëshpallura qiellore është argument itransmetuar për atë se janë libra joracionale. Besimi është çështje ngaAllahu në çdo periudhë kohore, tëperceptuarit e tij gjithashtu ështëprej anës së Allahut me rastin eekzistimit të dërguarit i cili solliatë përmes mrekullive që i kaprezentuar. Erkullit e titta kanëpërfunduar me përfundimin ekohës së saj më pas ithtarët nuk ikanë perceptuar por janë infor-muar nga ajo që atyre iu ështëtransmetuar se vërtet ato kishinndodhur me ndihmën e Allahut,ato iu ishin zbritur të dërguarve.Prandaj ato ishin të argumentuarame argument të transmetuar e jome argumentin logjik për shkak tëmos pasjes mundësi të kupto-heshin logjikisht në periudhakohore se të tilla ishin prej anës sëAllahut si pasoj e mungesës së për-ceptuarit senzibil.

Sa i përket besimit qëMuhamedi sal-lall-llahu alejhi

vesel-lem është i dërguar i Allahutburon nga argumenti logjik ngafakti që të përceptuarit e Kur’anitsi fjalë e shenjtë nga Allahu dhe seatë që ai e ka sjellur është e kap-shme dhe e perceptueshmepërmes shqisave, perceptohet ngapërceptimi kur’anor që Muhamedisal-lall-llahu alejhi vesel-lem ështëi dërguar i Allahut. Me bollëk kjoështë prezente në çdo periudhëkohore te çdo gjeneratë.

Sa i përket besimit të pejgam-berëve të tjerë argumenti është itransmetuar, gjithashtu edheargumenti i cili flet për Ditën eKijametit është i transmetuar. Sa ipërket çështjes së kadas dhekaderit është e argumentuar meargument logjik për atë se “kada-ja” ka të bëjë me veprimet e njeri-ut që vepron për vete ose kundërvetës me përcaktim fati. Gjë e cilaështë e arritshme përmes percepti-mit ashtu argumenti për këtë ështëi natyrës logjike.

Sa i përket imitimit sipasSheriatit është ajo që veprohetsipas fjalëve të të tjerëve pa argu-mente determinuese siç është rastii njeriut të rëndomtë i cili vepronnë bazë të ndonjë muxhtehidi dukeu bazuar në ixhtihadin e tij ose meqëndrimin e ndonjë tjetër si ai(muxhtehidi). Imitimi në sferën eakaidologjisë nuk lejohet nga faktise Krijuesi i gjithësisë i ka zhvlerë-suar imituesit në çështje që ipërkasin kredos (akaidit). Lidhurme këtë, ka thënë:...

Sa i përket imitimit në çështjeqë i përkasin fushës së dispozitavetë Sheriatit është e lejueshme përçdo mysliman. I Lartësuari, ështëshprehur:....

Ajo që është theksuar nëKur’an është se imitimi në çështjetë besimit është çështje e përbuzurdhe zhvlerësuar në bazë të këtijajeti kur’anor: ....

Këto ajete janë tekste të temësqë i përket besimit, të të menduar-it dhe nuk janë tekste të përgjithë-suara për çdo gjë.

“ Kur atyre u thuhet:” Ndiqniatë që ka shpallur Allahu!” atapërgjigjen:” Jo! Ne do të ndjekimatë udhë në të cilën i kemi gjetur tëparët tanë”- Vallë, edhe atëherëkur të parët e tyre nuk kuptoningjë e nuk ishin të udhëzuar?!” (Suretul Bekare: 170)

“ … andaj pyetni dijetarët eLibrit, nëse nuk e dini( këtë)” (Suretun Nahl:43)

“ Ndërsa ty( O Muhamed) tëzbritëm Përkujtesën( Kur’anin),me qëllim që t’u shpjegoshnjerëzve atë që u është shpallur…”(Suretun Nahl: 44)

“ Ç’jan këta idhuj, që ju po iadhuroni kaq shumë?, ata thanë:”Baballarët tanë i adhuronin këta”(Suretul Enbija: 52-53)

(Kumtesa është lexuarnë” Kongresin mbarëislamik

për ripërtrirjen e mendimitislam” të mbajtur në Kairo

me 5-10 mars 2009)

Mars, 2009 15

Hëna e re

16 Mars, 2009

UILIAM C. CHITTIK

Theksohet se Zoti është paqaabsolute, ndërsa krijimi është paqa rel-ative dhe lufta relative. Bota tregonkonfliktin dhe luftën e caktuar si paso-jë e kundërshtimit në mes emrave tëZotit, siç është Ai që ngrit dhe Ai qënënçmon, bile edhe sikur veprimtaritëtë këtyre dy emrave vinë nga një Zoti.Ky lloj e kundërshtimit në mes emravemund të thirret “vertikalja”, për arsyese në afat të gjatë asnjëra nga emrat ekundërshtuara nuk mbisundon ndajtjetrit, derisa çdo emër shpreh paqën eZotit nëpërmes të përputhshmërisë sëmarrëdhënieve me kundërshtimin e vetnë të njëjtin nivel.

Por, ekziston lloji i tjetër ukundërshtimit në mes emrave e cilamund të quhet “vertikale”. Në këtëkontekst kjo do të thotë se emrat e cak-tuar tregojnë paqën e Zotit, ndërsapengesat e tyre provokojnë kundërsh-tim dhe konflikt. Për shembull, Zotiështë i“gjithmëshirshëm” dhe“zemërues”. Edhe pse në shikim tëparë mund të duket se këta dy emra nëtë njëjtin nivel, në realitet, siç e katransmetuar i Dërguari “mëshira e Zotiti paraprinë urrejtëse së Tij”, që do tëthotë se ka përparësi ndaj saj” Mëshiraështë para zemërimit për arsye semëshira paraqet vet natyrën e Zotit,ndërsa urrejtja është virtytë të cilënZoti e merë vetëm në marrëdhënietndaj krijesave të caktuara. Thënëndryshe , Zoti është i gjithmëshirshëmndaj të gjithë krijesave, ndërsa izemëruar vetëm ndaj disa. Fundja,zemërimi i Tij, patjetër të konsiderohetvazhdimësi e mëshirës së Tij, pikërsihtsiç është hidhërimi i babait ndaj fëmiutqë tregon dashurinë e tij ndaj fëmiut.Pandërprerë teksti i përsëritur kuranor”Në emër të All-llahut, mëshiruesit(Er-Rahman) mëshirbërësit(ErRahim)” paraqet në radhë të parë gjith-mëshirshmërinë në natyrën e Zotit.(Duhet patur kujdes se edheMëshiruesi edhe i Gjithmëshirshmikanë prejardhjen nga fjala rahmeh).

Emrat dhe virtytet e Zotit të lidhu-ra me gjithmëshirshmërinë paraqesinZotin ashtu siç është Ai në Vete, ndërsaemrat dhe virtytet të lidhura mezemërimin paraqesin qëndrimin e cak-tuar të cilin Zoti e pranon në marrëd-hënie me krijesat e caktuara ngashkaqet e posaçme. Gjithmëshira ështëngusht e lidhur me virtytet e tilla tëZotit siç është njëshmëria, begatia,bujaria, rruga e drejt, falja dhe baraspe-sha, ndërsa zemërimi është i lidhur meshumicën, të keqen, mëkatin, hakmar-rjen dhe zmbrapsje.

Fruti es’hatologjik i mëshirës është

parajsa (xhenneti) (dmth afërsia meAll-lahun), ndërsa fruti i zemërimitështë ferri (xhehennemi) (dmth largiminga Zoti). Në kosmos mëshirënpejgamberët e kanë shfaqur duke eshprehur emrin e Zotit Udhëheqës (elhadi), ndërsa zemërimi nuk vepron nëtë njëjtin nivel. Ajo që shfaq mëshirëne ka bërë të dukshme dhe shërbëtorëtdemonët e tij të cilët shprehin emrin eZotit të Atij i cili dërgon në rrugë tëgabuar (el mudil-lu). Duhet të kemikujdes se në Islami shejtani është ai qëimiton pejgamberët, e jo Zotin; gjithç-ka që eksizton, bile edhe tendencatnegative dhe shpartalluese, bien nëninfluencë të njëshmërisë së Zotit.

Kundërshtimi vertical nëmes mëshirës dhe zemërimit esencial-isht dallohen nga kundërshtimi në mes,psh. Atij i cili jep jetë dhe Atij i cilimerë jetë. Në rastin e kundërshtimithorizontal të gjitha krijesat dhe verim-taria të cilën e shfaqin mbesin në tënjëjtën “distancë” nga Zoti: dy emrat ekundërt formojnë një lloj “jin-jang” tëmarrëdhënieve në mes fuqive në botë,një kundërshtim i cili, në realitet ështëplotësim pasi që të dy fuqitë veprojnëdrejt të njëjtit qëllim.

Por, mëshira dhe zemëriminuk verpojnë në të njëjtin nivel. Ajo qëe shfaqë mëshirën është “më afër” Zotitnga ajo që e shfaqë zemërimin. Nësendonjë qenie lëvizë nga mëshira drejtzemërimit ajo e lëshon njëshmërinëdhe përputhshmërinë dhe hynë nëshumllojshmërin dhe jo barazpeshë.Nëse lëviz në drejtim tjetër shkon prejkonfliktit në përputhshmëri. Ndryshethënë, “paqa” ose liria prej konfliktitqëndrojnë në mesin e rrethit: mesiështë vet Zoti, ndërsa skaji është mëafër kaosit se sa mund të mendohet. Tëgjitha krijesat gjinden në rrezë (tërrethit). Nëse lëvizin në mënyrë cen-tripetale, shkojnë më afër paqës,unitetit, bujarisë, faljes dhe mëshirës;nëse lëvizin në mënyrë centrifugale,shkojnë drejt luftës, shpartallimit, tëkeqes, hakmarrjes dhe zemërimit.

Konflikti vertikal në mes emravemerret parasyshë në ajetin i cili disaherë përmendet në Kur’anin Famëlartë,ndër to edhe ky ajet:

”All-llahun e lartësoi me adhurimç’ka në qiej e në tokë”(El vakiatu:1)

Kjo do të thotë se të gjithakrijesat veprojnë në përputhshmëridrejt qëllimit për të cilin edhe janë kri-juar., edhe pse një lloj i caktuar i luftësdhe kundërshtimit mund të vërehet nëçdo nivel të qenies së krijuar. Por njëlloj tjetër i konfliktit, që është cilësi enjerëzve, rrjedh nga kundërshtimi ver-tikal në mes mëshirës dhe zemërimit.Në këtë udhëzon ajeti kur’anor:

“A nuk e di për All-llahun se Atij inënshtrohet (i bën sexhde) kush ështënë qiej dhe tokë, edhe dielli, edhe hëna,edhe yjet, edhe kodrat, edhe bimët,edhe shtazët, e edhe shumë njerëz, poshumë janë që dënimi është meritë etyre. Atë që poshtron All-llahu nuk kakush që mund ta bëjë të ndershëm. All-llahu punon atë që dëshirom.”(ElHaxh-xh:18).

Zotit nuk i përulen të gjitha qenietnjerëzore. Ato të cilët nuk i përulenjanë larguar nga mëshira dhe rruga edrejtë dhe e kanë përqafuar zemërimindhe humbjen. Ndryshe thënë, ato ekanë hudhur qëllimin për të cilin janëkrijuar në botë, qëllim i cili është shp-jeguar në ajetin:

“Unë nuk krijova xhinnet dhe dhenjerëzit për tjetër pos që të më adhuro-jnë”.(Edh dharijatë:56

Lloji i parë i luftës dhe konfliktitështë e lindur për botën; ajo ështëVullnet i Zotit për arsye se tregonkundërshtimin e cilësive të emrave tëTij. Ajo është pasojë e imperativit tëZotit i cili i nxjerrë të gjitha krijesat:

”Kur ai dëshiron ndonjë send, urd-hëri i tij është vetëm t’i thotë:”Bëhu!”Ai menjiherë bëhet.”(Jasin:82)

Të gjithë konfliktet dhe luftërat qëdalin nga ky “imperativ krijues” (Elemru et tekvin) thjeshtë shfaqëmundësitë e ndryshme të ekzistimit tëfuqisë krijuese të fshehtë të Zotit.

Por Zoti qeniet njerëzore i krijoi nëfotografin e Vet, duke ju dhënë liri tëzgjedhin në mes të mirës dhe të keqes.Pasi që lirinë ua dha vetëm njerëzve (dhe xhinneve), Ai ju drejton vetëmatyre urdhrat e llojit tjetër:

“ Ata që i adhuroni përveç All-llahut, nuk janë tjetër vetëm se emra qëpagëzut ju dhe prindërit e tuaj. All-llahu nuk shpalli ndonjë fakt për ta,vendimi (në çështjen e adhurimit) nuk itakon kujt, pos All-llahut, e ai urdhëroitë mos adhuroni tjetër vetëm Atë. Kjoështë feja e drejtë, por shumica enjerëzve nuk e dinë (Jusuf:40).

Ky “urdhër obligativ” (el emër etteklif) plotësisht dallohet nga urdhrikrijues sipas asaj që nuk është e pat-jetërsueshme për t’iu nënshtruar ata tëcilëve u drejtohet. Krijesat nuk mund tëmos i nënshtrohen Zotit kur aithotë:”Bëhu”, pasi që ky urdhër për-cakton ekzistimin e tyre si dhe natyrëne tyre. Nëse konflikti vertikal paraqitetsi pasojë e urdhrit kreativ – nëse luanishqyen delen, ndërsa dallgët vriten nëbreg – kjo tregon vetëm se armiqësia,kundërshtimi, partneriteti dhe “lufta”janë të lindura në botën e krijuar. Porqeniet njerëzore mund të zgjedhin që tëharrojnë urdhrin obligativ, ndërsa sipasojë do të paraqitet ndonjë lloj kon-

flikti në botën ekzistuese, konfliktihorizontal në mes krijesave dhe rrugëssë drejtë me të cilin Krijuesi i tyredëshiron të shkojnë.

Marrë parasysh rramjen e gjinisënjerëzore dhe më vonë harresën njerë-zore të Zotit (gafleh), ky lloj i luftësmund të jetë inherent për pozicionin enjeriut, por ajo vepron në kundërshtimme qëllimin të cilin Zoti e caktoi përnjerëzimin, e ajo është “lutja” dhe“shërbimi”. Ajo largon njerëzit largbile edhe nga vet mesi i tyre personal, ecila është mëshirë i dhe paqë, dhe kësh-tu mbi ta hudh zemërimin e Zotit;thënë ndryshe, i dërgon më afër kufirittë shpartallimit, largimit dhe jobarazpeshës.

Kur Zoti krijoi njerëzit, i bërimëkëmbës dhe përfaqësuesë (halifeh)të Tij në tokë (II:30). Mëkëmbësianjerëzore, të cilën Kur’ani e quan“emanet”, të cilin asnjë krijesë tjetërnuk ka qenë në gjendje ta mbajë(XXX:72), do të thotë se mospërultësianjerëzore ka pasoja të këqia jo vetëmpër ato individë të cilët u larguan ngaZoti por edhe për të gjithë krijimin mbitë cilën njëriut i është dhënë qeveresja..Konflikti dhe lufta në mes njerëzimitdhe Zotit ka për pasojë shkatërrimindhe zhdukjen e vet tokës. Sa më tepërqë njerëzit janë më afër mëshirës sëZotit, aq më tepër janë në përputhsh-mëri me paqen e Zotit.

Kur Zotim krijoi njerëzit, i bërizëvendësit dhe përfaqësuesit (Halife) eTij në tokë (II:3). Përfaqësimi njerëzor,të cilin Kur’ani e quan “emanet”, asnjëkrijese tjetër nuk ka qenë në gjendje tambajë (XXXIII:72), do të thotë semospërultësia dhe mosnënshtriminjerëzor ka pasoja të këqia jo vetëm përata individ të cilët ia kanë kthye shpinëZotit por edhe për të gjithë krijimtarinëmbi të cilën njeriut i është dhënë qev-erisja. Konflikti dhe lufta në mesnjerëzimit dhe Zotit ka për pasojëshkatërrimin dhe zhdukjen e vet tokës.Sa më tepër që njerëzit janë më afërmëshirës së Zotit, aq më tepër janë nëpërputhshmëri me paqen e Zotit. Kurjanë në paqe me Zotin, ata i plotësojnëdhe i kryejnë funksionet si zëvendësdhe përfaqësues dhe nga kjo qeverisintokën dhe e mbikëqyrin në mënyrën ecila i bien të gjitha krijesat nënndikimin e paqes së Zotit. Por nësenjerëzit lëvizin në hapësirat e skajshmetë ekzistimit - drejt skajit të luftës dhekonfliktit lëshojnë rastin të mbikëqyrintokën në mënyrën e cila u është për-caktuar dhe obliguar, provokojnë dhenxisin luftë dhe konflikt në atë që uështë besuar për ushqim , e ajo ështënë krijesat e botës natyrore.

Përshtati: H. Shaqir Fetahu

RRËNJËT TEOLOGJIKE PËR PAQËNDHE LUFTËN SIPAS ISLAMIT (II)Emrat dhe virtytet e Zotit të lidhura me gjithmëshirshmërinë paraqesin Zotin ashtu siç është Ai në Vete, ndërsa

emrat dhe virtytet të lidhura me zemërimin paraqesin qëndrimin e caktuar të cilin Zoti e pranon në marrëdhënie mekrijesat e caktuara nga shkaqet e posaçme. Gjithmëshira është ngusht e lidhur me virtytet e tilla të Zotit siç ështënjëshmëria, begatia, bujaria, rruga e drejt, falja dhe baraspesha, ndërsa zemërimi është i lidhur me shumicën, të

keqen, mëkatin, hakmarrjen dhe zmbrapsje.

Mars, 2009 17

Hëna e re

Prof. D-r. Mahmud Zakzuk

(I) A është e vërtetë seIslami padrejtëson gruan dheprivon të drejtat e saja?

1. Në kohën kur u shfaq Islami,gjendja në cilën jetonte gruaja ishtee keqe. Gruaja nuk kishte ndonjë tëdrejtë që i respektohej e as qëdëgjohej mendimi i saj. Islami engriti atë nga gjendja në të cilënishte, dëboi nga ajo shumëpadrejtësi me të cilat ballafaqohejdhe bëri që gruaja të ndjehet siqenie njerëzore e barabartë me bur-rin. Islami garantoi të drejtat e sajaligjore, hodhi poshtë akuzën e fajë-sisë së gruas në gabimin e Ademita.s. në xhenet, duke e cilësuargruan si burimi i së keqes në botëdhe shpjegoi se shejtani – djalliështë ai i cili mashtroi edhe Ademina.s. edhe Havën, siç thotë Kur’aniFisnik:

“Por djalli i bëri që ata të dytë mashtrohen në atë (pemë osexhenetin) dhe i nxori ata nga ajoqë ishin në të.” (el Bekare:36)

2. Islami e ka theksuar faktin sei gjithë njerëzimi, burrat dhe gratëjanë krijuar nga i njëjti shpirt:

“O ju njerëz! Kini frikëZotin tuaj që ju krijoi prej njënjeriu dhe nga ai krijoi palën(shoqen e tij).” (en Nisa:1)

Burri dhe gruaja janë plotësishttë barabartë si qenie njerëzore,asnjëri prej tyre në këtë nuk është iprivilegjuar siç nuk janë të dalluaras në nderin që Allahu xh.sh. u kadhënë. Në Kur’an thuhet:

“Ne vërtetë nderuampasardhësit e Adamit (njerëz-imin).” (el Israë:70)

Kjo nderë është në mënyrë tëbarabartë edhe për burrin edhe përgruan. Kur në Kur’anin Fisnikhasim në fjalët “njeri” ose “bij tëAdemit”, qëllimi është edhe përburrin edhe për gruan. Kurse nërastet kur bëhet fjalë vetëm përnjërën nga gjinitë, atëherë përdoretterminologjia “burrat” dhe“gratë”.

3. I Dërguari a.s. e ka përshkru-ar lidhjen midis burrit dhe gruasduke u shprehur me këto fjalë:“Gratë janë motrat e burrave,kanë të drejta të njëjta sikurseqë kanë përgjegjësi tënjëjta.”43 Kjo na shpjegon nevebarazinë, pra, burri dhe gruaja janëtë barabartë para Allahut xh.sh.nuk ka dallim mes tyre pos ngaaspekti i veprave të mira të cilatprezantojnë, siç na sinjalizon nëkëtë edhe ajeti fisnik:

“Kush bën vepër të mirë,

qoftë mashkull ose femër, eduke qenë besimtar, Ne do t’ijapim atij një jetë të mirë, e dot’u japim shpërblimin më tëmirë për veprat e tyre.” (enNahël:97)

Allahu xh.sh. u përgjigjet lut-jeve të gruas ashtu siç i përgjigjetlutjeve të burrit dhe askujt nuk iamohon veprën e mirë, siç thuhet nëKur’an:

Zoti i tyre iu përgjigjet lut-jes së tyre (e tha): Unë nuk iahumbë mundin asnjërit prejjush, mashkull qoftë apofemër. Ju jeni njëri nga tjetri.”(Ali Imran:195)

Shprehja kur’anore: “Ju jeninjëri nga tjetri” argumenton sesecili prej tyre plotësojnë njëri-tjetrin dhe se jeta nuk mund të jetëe qëndrueshme pa bashkëpunimine tyre mes vete.

4. Pas këtij qëndrimi parësor tëIslamit ndaj gruas, përmes teksteveautentike nga burimet e Islamit –Kur’anit dhe Sunetit – a kamundësi që dikush të akuzon përshtypje dhe privim të drejtave tëgruas? Në fakt, këtu bëhet njëpërzierje e padrejtë mes Islamit sife, principeve të saja të larta fisnikeme adete, tradita dhe sjellje të këqi-ja të disa muslimanëve ndaj gruas.Gjykimi objektiv për Islamin dheqëndrimit të tij, kërkon të bëhetdallim mes këtyre dy çështjeve.Pozita e ulët e gruas në disa shoqëriislame ka të bëjë me injorancën epërhapur në ato shoqëri dhe nukështë rezultat i normave islame.

(II) A është gjithnjë gruajae nënshtruar burrit?

1. Islami i dha gruas pavarësi tëplotë financiare, ajo posedon liriabsolute në pronën e saj; të blej, tëshesë, të dhuron, të investon etj. pamarrë leje nga bashkëshorti i saj.Në anën tjetër, askush nuk ka tëdrejtë të shfrytëzon diçka ngapasuria e saj pa lejen e saj, pra asbashkëshorti i saj dhe të afërmit esaj.

2. Burrit nuk i lejohet, çoftëedhe prind, ta detyron të bijën e vetnë martesë me ndonjë që ajo nuk edashuron, pra martesa domosdosh-mërish të jetë me pajtimin dhepëlqimin e saj.

Një herë një vajzë shkoi te iDërguari a.s. për tu ankuar ngashkaku se babai i saj ka dashur që tamarton me një djalë të një afërmi tëtij për qëllime të ngritjes së pozitëssë vet, por ajo nuk e donte atë djalë.I Dërguari a.s. e thirri babën evajzës dhe në prani të babait të saj i

tha se, ka të drejtë që ta pranon atëlidhje kurore ose ta refuzoj. Vajzavendosi të pranon martesën dhetha: “O i Dërguar i Zotit! Tani lejojatë që babai im e dëshironte,mirëpo unë desha t’i mësoj gratë senë këtë çështje prindërit nuk kanëtë drejtë vendosjeje.” D.m.th. atanuk kanë pushtet për të detyruarvajzat e tyre në martesë.

3. Gruaja është partner i burritnë familje dhe në edukimin e fëmi-jëve të tyre. Asnjë familje nuk mundtë jetë e qëndrueshme pabashkëpunim pozitiv nga ana e tëdyve, në të kundërtën, humbetbaraspesha familjare dhe kjoreflekton ndikim negative te fëmi-jët. I Dërguari i Allahut xh.sh. vë nëdukje se përgjegjësia e familjesështë e përbashkët, pra edhe përburrin edhe për gruan kur tha: “Tëgjithë ju jeni barinj dhe çdon-jëri prej jush është përgjegjëspër tufën e tij. Babai ështëbari për shtëpinë dhe familjene tij dhe është përgjegjës përtufën që ka. Edhe nëna ështëbareshë në shtëpinë e burrit tësaj dhe është bareshë përtufën e saj.”

Fakti se gruas i është dhënëpërgjegjësi, plotësisht mohonakuzën se ajo është e nënshtruar.Nuk mund të ket përgjegjësi papasur liri, kurse liria nuk lejon nën-shtrimin.

4. Asnjë burrë nuk ka të drejtëqë gruas t’ia cenon të drejtën ndajpraktikimit të të drejtave të sajaligjore në jetë e as që ka të drejtë t’iandalon asaj shkuarjen në xhami përibadet. Në lidhje me këtë transme-tohet se i Dërguari a.s. ka thënë:“Mos ua ndaloni grave që tëluten në xhami.”

Nëse disa muslimanë në bazë tëdisa traditave dhe adeteve të këqijanuk i përmbahen këtyre qën-drimeve islame në lidhje me gruan,kjo nënkupton mosnjohjen osekeqpërceptimin e Islamit, normavedhe mësimeve të tija të qarta.

(III) Përse në trashëgimigruas i takon më pak se bur-rit?

1. Në periudhën paraislamegratë kanë qenë të privuar nga edrejta e trashëgimisë. Me ardhjen eIslamit atyre u caktua e drejta nëtrashëgimi përkundër kundërsh-timeve nga shumica e arabëveatëkohë të cilët kishin bindjen se edrejta për trashëgimi duhet të jetëvetëm për burrat pasi që ata ishinqë bënin luftën me armiqtë e tyre.

Islami në disa raste ka caktuar

Islami mbi pozitën e gruas

Hëna e re

18 Mars, 2009

që mashkullit nga trashëgimia t’indahet hise sa për dy femra, siçthuhet në Kur’anin Fisnik:

“Allahu ju urdhëron për(çështjen e trashëgimit) fëmijëttuaj: për mashkullin hise sapër dy femra.” (en Nisaë:11)

Një vështrim i përshpejtuarmund të konsideron se kemi tëbëjmë me degradim të gruas,shkelje të së drejtës së saj si njeri qëka të drejta të barabarta me njeri-un. Realiteti është se Islami ështëshumë larg kësaj që kjo të jetë arsyeqë gruaja të shikohet në formënënçmuese. Shkaku i këtij dalliminë trashëgimi absolutisht nuk kalidhje me pozitën as të burrit e as tëgruas, por ka të bëjë me obligimettë cilat bien mbi supet e secilit prejtyre.

2. Islami obligon burrin mepërgjegjësi financiare për gruan evet dhe anëtarët e familjes, kursegruan nuk e obligon që financiar-isht të harxhon për familjen. Nësebëjmë një matematikë të thjeshtë,do të del se gruaja me rastin e mar-rjes së gjysmës së asaj që merrburri, gjendja e saj financiare ështëmë e mirë se ajo e burrit. Burriështë i obliguar për mirëmbajtjen egruas, fëmijëve të vet, gjithashtuedhe të prindërve nëse nuk mund tëmbahen vet dhe motrat nëse nukkanë mbikëqyrje. Kjo len tënënkupton se ajo çfarë merr burringa trashëgimia është në harxhimtë vazhdueshëm nga obligimet eshumta. Kurse gruaja, atë e mbanvetëm për vetveten, ajo është e lirënë trashëgiminë e saj ta kultivoj mepavarësi të plotë nga burri, pra ajonuk ka asnjë përgjegjësi ndaj famil-jes, kurse burri është i obliguar ndajsaj edhe nëse ajo është e pasur, kjonjëherit d.m.th. se pasuria e sajështë në rritje të vazhdueshme.

Nga kjo del se gruas absolutishtnuk i bëhet e padrejtë, ajo nuknënçmohet, madje këtu tereziaanon në interes të saj.

3. Një çështje e cila duhet thek-suar në lidhje me trashëgiminë katë bëjë me atë se kjo hise e paraparëpër gruan - 1/2 e asaj të burrit, nukështë vendim i përgjithshëm asrregull konstant në trashëgiminë nëIslam për çdo mashkull ose femër.Kur’ani nuk thotë: Allahu u urd-hëron që në trashëgimi, për ata qëtrashëgojnë, për burrat hise sa përdy gra, por thotë:

“Allahu ju urdhëron për(çështjen e trashëgimit) fëmijëttuaj: për mashkullin hise sapër dy femra.” (en Nisaë:11)

Këtu pra kemi dallim të qartëmes shprehjeve.

Hulumtimi i ajeteve që flasinmbi çështje të trashëgimisë nashfaqin një të vërtetë krejt ndryshenga ajo që është ngulitur në mend-jet rreth trashëgimisë së gruas dheasaj që i ndërlidhin gabimisht përnënçmim të aftësive të saj. Në bazëtë kësaj shihet se kemi vetëm katërraste kur gruaja trashëgon sasi sagjysma e asaj të burrit, kurse kemimë shumë se tridhjetë raste ku gru-

aja trashëgon sikur burri ose mëshumë se ai, apo trashëgon ajo enuk trashëgon burri.

Nga shumë shembuj në lidhjeme këtë po sjellim shembullin kurnë rast të vdekjes së burrit osegruas dhe nuk ka (ai ose ajo) prindose fëmijë, por ka vetëm vëlla osemotër nga nëna, me këtë rast motradhe vëllai janë të barabartë nëtrashëgimi.48 Kështu edhe nërastin kur burrit i vdes gruaja e cilapas vete ka lënë një vajzë - qoftë ajovajzë e tija ose nga martesa emëparshme, vajza trashëgon dyfishmë shumë se burri. Kështu edhe nëraste të tjera. Këto sasi janë të cak-tuara në Kur’anin Fisnik dhe atozgjidhin të gjitha format e konflik-teve mes anëtarëve të familjes.Qendra egjiptase për fetva dësh-mon se shumë të krishterë në Egjiptkërkojnë zgjidhje sipas sistemit tëtrashëgimisë islame, kjo si rezultatzgjidhjes së konflikteve dhe shuar-jes së dallimeve mes atyre që utakon nga trashëgimia.

(IV) Përse diskreditohengratë në çështjen e dëshmisë?

1. Pohuesit e kësaj akuze kon-siderojnë se në çështjen e dëshmisëbëhet nënvlerësimi i gruas, pasiqëdëshmia e saj është e vlerësuar sigjysmë dëshmie në raport me atë tëburrit. Ky pohim është i gabuar,akuzë që nuk mban.

Burimi i kësaj akuze ështëpërzierja e konceptit të dëshmisëmbi të cilin flet ajeti fisnik:

“O besimtarë, kur merrnihua prej njëri-tjetrit për njëafat të caktuar, shkruajeniatë…” (deri te fjalët) “Kërkoni tëdëshmojnë dy dëshmitarëburra nga mesi i juaj, e nëqoftë se nuk janë dy burra,atëherë një burrë e dy gra.” (elBekare:282)

Dëshmia mbi të cilën mbështetgjykata, është që gjykatësi të arrijsigurinë e vet nga dëshmia e sin-qertë pa marrë parasysh gjininë edëshmitarit dhe numrin e tyre:“Kadiu nëse i fle ndërgjegjja mundtë mbështetet në dëshminë e dyburrave ose dy grave, ose në dëshmitë një burri dhe një gruaje, ose njëburri dhe dy grave, ose një grua dhedy burra, vetëm në një burrë, vetëmnë një grua, pra kur gjykatësigjykon duke u mbështetur në bazëtë argumenteve të ofruara nuk kandikim ajo se dëshmia vjen ngamashkull apo femër.”

2. Kurse ajeti fisnik të cilin e sol-lëm më lart (el Bekare:282), fletpër një çështje tjetër, jo për dëshmipara gjykatës, por për prani kurdikush i jep huazim dikujt, me qël-lim që ajo të mbahet mend e jo sidiçka që obligon gjykatësin në rastetë mosmarrëveshjeve. Këtë percep-tim kanë vërtetuar një numër ngadijetarët e pranueshëm, nga mux-htehidët në të kaluarën dhe tëkohës bashkëkohore, sikur IbënTejmije, Ibën Kajim, MuhamedAbduhu, Sheltuti etj.

Ibën Kajimi thotë se në Kur’an

Fisnik nuk gjejmë se obligohet senuk mund të gjykohet pos nësekemi dy dëshmitarë, një dëshmi-tarë dhe dy gra. Allahu i Lartësuar ika urdhëruar njerëzit pë të mbroj-tur të drejtat e tyre me këtë sasi (nëatë që mëson ajeti fisnik), por me tënuk ka urdhëruar gjykatësit për tëgjykuar.

3. Edhe në ajetin fisnik në fjalëgjejmë shpjegimin se përse ështëkërkuar dëshmia e dy grave dhe jovetëm e një gruaje:

“Kërkoni të dëshmojnë dydëshmitarë burra nga mesi ijuaj, e në qoftë se nuk janë dyburra, atëherë një burrë e dygra, nga dëshmitarët që ipëlqeni. (Dy gra në vend të njëburri) Për atë se nëse njëra prejtyre gabon, t’ia përkujtojë tje-tra.” (el Bekare:282)

Pra për ta përkujtuar njëratjetrën në rast të harresës.

Ajo çfarë nuk duhet të nënkup-tohet nga kjo është se harresa nukështë veti e grave apo çështje eprerë në të gjitha llojet e dëshmiveqë i ushtron gruaja, por është njëçështje që ka të bëjë me përvojën,pra është nga çështjet të cilat zhvil-lohen dhe ndryshohen. Nga këtu,kur kemi përvojën e gruas në temëne dëshmisë, dëshmia e saj në këtërast është e barabartë me atë të bur-rit. Nga këtu gjejmë se MuhamedAbduhu shkakun në dëshminë e dygrave në lidhje me borxhin e thotëngase puna me financa, tregti e tëngjashme nuk ka qenë e natyrës metë cilën janë marrë, kështu kujtesanë çështje të atilla është e dobët.Kjo pra ka qenë një realitet historikqë pranon zhvillim dhe ndryshim,dhe nuk është natyrë e grave.

Gruaja sot konkurron burrin nëprofesionet e informatikës,ekonomisë, administratës, kështukemi nga gratë që merren me biz-nese dhe u konkurrojnë meshkujve,çështje e cila kërkon domosdosh-mërinë e dëshmisë së dy grave mbiborxhin, në vend se të jetë një.

Nga kjo na qartësohet se kjoakuzë në esencë është e pa vend dhese të kuptuarit e ngushtë të tekstevekur’anore shpijnë në gabime mbigabime, sëkëndejmi, dëmtojnëislamin, mësimet dhe normat e tij tëlarta.

(V) Cili është qëndrimiislam mbi pozita të lartaudhëheqëse të gruas?

1. Islami nuk ndalon gruan qëajo të ketë pozitë të lartë në shtet.Ajo duhet të jetë në ato pozita qëpërputhen me natyrën, përvojën,aftësinë dhe kualifikimin e saj.Kurse hadithi i të Dërguarit a.s. nëtë cilin janë mbështetur dijetarët nëmoslejimin e gruas në detyra pub-like, është: “Nuk do të kenë suk-ses një popull çështja e të cilitdrejtohet nga grua.” Mirëpo kyhadith ka rastin e vet të veçantë, utha me rastin kur i Dërguari a.s. unjoftua se Persianët kishin dhënëpushtetin vajzës së Kisras. Kështupërfundimi i nxjerrë i dijetarëve

është se gruaja nuk udhëheq pozitapublike në kuptim të kryetarit tështetit ose kalifatit, mirëpo nukguxon të mungon nga mendjet tonase Kur’ani Fisnik lavdëronmbretëreshën e Sebeit në suren enNemël duke e lavdëruar për urtës-inë e saj në zgjidhjen e çështjeve.Kjo ka një argument të rëndësishmeqë në çmasë e vlerëson Kur’aniFisnik gruan dhe aftësitë e saja sidhe veprimin e saj të mirë kur ajoështë në kreun e shtetit.

2. Shumë dijetarë Islam në peri-udha të ndryshme lidhur me gruankanë mendime të avancuara, ImamIbën Hazëm thotë se lejohet gruajatë udhëheq pushtetin, ky mendimgjithashtu është edhe i Imam EbuHanifes, themeluesit të shkollës sënjohur juridike. Kurse Imam IbënXherir et Taberi lejoi që gruaja tëudhëheq në çdo gjë. Transmetohetse Kalifi Omer Ibën Hatabi kishteemëruar Shifa Bint Abdullah elMahzumije për punën e vlerave tërëndësishme në tregun e Medinës,që ishte një detyrë fetare-civile qëkërkonte përvojë dhe mprehtësi.

3. Pasi që Islami nuk e ndalongruan nga e drejta e saj për pozitë tëlartë në shtet, derisa ajo është kom-petente për të, nuk duhet lënë pasdore përgjegjësia e saj bazore ndajfamiljes së saj, fëmijëve,bashkëshortit. Familja ështëbërthama e parë në ngritjen eshoqërisë, nëse ajo shkatërrohet, kjoparaqet paralajmërim për shkatër-rimin e shoqërisë. Pra ajo që kërko-het është harmonia mes punës sëgruas jashtë shtëpisë dhepërgjegjësia e saj në shtëpi nëinteres të mbarë shoqërisë.

(VI) Cili është qëndrimi iIslamit mbi hixhabin e gruasdhe të drejtat e saja për shkol-lim dhe punë?

1. Hixhabin - mbulesën me tëcilën obligohet gruaja, nuk kërkonnga ajo pos modesti në veshje dhenë dukjen e saj për të mos u bal-lafaquar me shqetësimet nga ana eburrave. Mbulesa pra është mburo-jë për gruan e jo diçka që e lidh dheparalizon nga lëvizja. Mbulesa nuknënkupton fshehjen e fytyrës oseveshjen e dorëzave, kjo nuk ka tëbëjë me parimet islame, por me ade-tet dhe traditat e disa shoqërive përtë cilat Islami nuk është përgjegjës.

Mbulesa, ashtu siç është ngavlerat në Islam, ajo gjithashtu vazh-don të jetë edhe në fenë krishtere,argument në këtë kemi veshjen emurgeshave të krishtere të cilatmbulojnë tërë trupin, flokët dhe nukshfaqin pos fytyrës dhe duarve.Kurse Inxhili kërkon që gruaja t’imbulon flokët e saja gjatë lutjes.Gjatë rastet kur Papa i Vatikanitpranon ndonjë grua, qoftë ajo ezonja e ndonjë kryetari të shtetitperëndimor ose ndonjë nga yjet enjohura, hasim se si ato mbulojnëflokët e veta.

2. Islami nuk ndalon gruan ngashkollimi, por e kundërta është evërteta. Islami ka bërë nxënien e

Hëna e re

19Mars, 2009

diturisë obligim të domosdoshëm sipër burrin ashtu edhe për gruan,ashtu siç vjen në hadithin e tëDërguarit a.s.: “Kërkimi i ditur-isë është obligim për çdo mus-liman.” Historia Islame shënonshumë emra të grave të cilat u dallu-an në shkencat fetare, në artin epoezisë dhe letërsisë.

Kur i Dërguari a.s. ishte martu-ar me Hafsën, ajo kishte filluar memësimin e bazave të leximit dheshkrimit, ai ia ka besuar El Shefa ElAdavijes obligimin që ta mësongruan e tij që ta përmirëson shkrim-in dhe leximin e saj.

Ajsha, e bija e Ebu Berkit dhegruaja e të Dërguarit a.s. ka qenë mëe dijshmja në çështje të fesë, dhe mëe dijshme se shumë sahabe të tëDërguarit a.s. saqë ai vet kishteporositur që të mësohet prej saj nëçështje të fesë.

3. Islami gjithashtu nuk endalon gruan nga puna, është nga tëdrejtat e saja që ajo të punonpërderisa ka nevojë për punë, kurseajo duhet të zgjedh punën e përsh-tatshme me mundësitë e saja dhekualifikimin e saj. Nuk ka tekstefetare që ndalojnë gruan nga e drej-ta e saj për shkollim dhe punë.Gruaja në kohën e Muhamedit a.s.bënte shumë punë dhe profesione tëndryshme, si në të ndihmuarit eushtrive, shërimin e të plagosurvedhe punë të tjera që atë kohë për toparaqitej nevoja.

4. Duhet të bëhet dallim mesparimeve të qarta Islame në mbrojt-jen, ruajtjen e gruas nga disa traditatë këqija të cilat barrikadojnë pro-gresin e gruas dhe qëndrojnë si murmes saj dhe të drejtave të saja përshkollim dhe punësim në disashoqëri islame, çështje të cilat nukkanë asgjë me islamin. Në të vërtetë,Islami i cili e nderon gruan është iinteresuar që ajo ta kultivon person-alitetin e saj, ta bëjë atë më të aftëpër edukimin e fëmijëve të saj dhepër të kontribuar në ngritjen e njëgjenerate të fuqishme që punën nëzhvillim të shoqërisë, progresit dhelulëzimit të tij.

(VII) A është mbulesa epapërshtatshme për jetënmoderne?

1. Çdo komb ka specifikat e vetatë veçanta, traditat që shihen nëushqim, pije, veshje, banim etj. e tëgjitha këto prezantojnë kulturën,civilizimin edhe fenë e një kombi.Allahu xh.sh. krijoi njerëzit tëndryshëm nga njëri tjetri në shumëçështje, e ky dallim do të jetë deri nëfund të kësaj bote. Ajo çfarë për njëpopull është e mirë mund që për njëtjetër të mos jetë e mirë. Shembull,gruaja induse ka veshje të veçantëdhe ajo nuk kritikohet për veshjen evet as në vendet perëndimore,përkundër asaj se veshja mund tëjetë jopraktike, megjithëkëtë, ajoveshje mbahet nga gruaja e rën-domtë në Indi ashtu siç mbahejedhe nga kryeministrja e IndisëIndira Gandi, pa thënë kush seveshja në fjalë barrikadon gruan

indiane në punë dhe produktivitet.2. Shumica e grave evropiane

deri ne fillim të shekullit XX, mbu-lonin flokët e tyre dhe vishnin rrobetë gjata, në këtë askush nuk e kri-tikonte. Mirëpo me fillimin endërhyrjes në veshje, veshjet uzhvilluan saqë arritën në atë që jemitani e që nuk merret parasysh asnjënormë apo kriter, kjo ndoshta do tëndryshon pas një kohe në varësi ngaajo se si vendosin shtëpitë e modës.

3. Islami nga gruaja muslimanenuk kërkon ndonjë stil të posaçëmtë veshjes. Islami kërkon që veshjae saj të jet e atillë nga e cila ajo ështëe mbrojtur nga provokimet dhe nukështë e vërtetë se veshja islame epengon gruan nga puna dhe pro-duktiviteti. Në të gjitha institucionetshtetërore gjejmë shumë gra tëmoshave të ndryshme të cilatushtrojnë punën e vet krejt rën-domtë sikurse koleget e tyre që janëpa mbulesë. Andaj kjo akuzë qën-dron mbi baza jo logjike dhe askushnuk ka bërë ndonjë studim shken-cor që konfirmon atë pohim.

Tërë problemi në lidhje me këtëçështje ka të bëjë me atë se perëndi-morët dëshirojnë që vlerat, traditat,adetet e tyre të jen të pranishme nëtë gjitha vendet, e kjo është kundërnatyrës së gjërave, ngase çdo popullka specifikave veta dhe ka iden-titetin e vet, kështu nga të drejtat egruas muslimane është që ajo taketë personalitetin e saj dhe vetitë esaja specifike në veshje, sjellje,ashtu sikur gruaja indiase dheevropiane që e kanë këtë të drejtë.

4. Ka nga gratë muslimane sotqë mbajnë pozitat më të larta dhe qëpunën e tyre e kryejnë me sukses,edhe pse janë të mbuluara. BenazirButo e cila ishte në kreun e një ndërshtetet më të mëdha islame, mbantenjë veshje të afërt me atë islamen,por punën e vet e kryente në mënyrëtë suksesshme, pra nuk ishte e pen-guar nga veshja për të realizuardetyrat e saja, kështu është punaedhe me kryeministren eBangladeshit që mban një veshje tëngjashme.

(VIII) Pse Islami lejonpoligaminë?

1. Islami nuk është feja e parë ecila lejoi poligaminë, nuk e shpikukëtë sistem, por ishte feja e parë ecila rregulloi çështjet e martesës dhekufizoi poligaminë dhe e kushtëzoiatë me kushte të rrepta. Kur u shfaqIslami, poligamia ishte e lejuar epakufizuar, jo vetëm tek arabët porte të gjithë popujt në një formë osetjetër. Islami me legjislacionin e vettë ri ndjek metodën e gradualitetitnë legjislaturë kundër adeteve tëkëqija që dominonin në shoqëri.Dëbimi i përnjëhershëm i adetevedhe traditave të cilat kanë rrënjëgjatë periudhave të ndryshme, ështënga punët e vështira, andaj, gjejmëkëtë gradualitet edhe në lidhje mepoligaminë.

2. Islami kufizoi poligaminë nëgatër gra:

“martohuni me ato gra që

ju pëlqejnë; me dy, tre dhe mekatër.” (en Nisaë:3)

Por megjithëkëtë, kufizimi nukështë i pakushtëzuar, ai kushtëzohetme një kusht bazë që është i domos-doshëm, drejtësia mes grave. Kjod.m.th. të mos bëhet dallim mesgrave në asnjë çështje. I Dërguaria.s. tërhoqi vërejtjen nga mosre-spektimi i këtij kushti dhe tha:“Kush ka dy gra dhe anon nganjëra në dëm të tjetrës, ditën ekiametit do të vjen sikur gjys-ma e tij i ka rënë.”

3. Kur’ani Fisnik tërheq vërejt-jen se drejtësia mes grave është ngaçështjet që rëndë mund të arrihetdhe se njeriu sa e sa të angazhohetnuk mund të arrijë të vendos plotë-sisht barazinë mes grave:

“Kurrsesi nuk do të mundta mbani drejtësinë mes graveedhe nëse përpiqeni.” (enNisaë:129)

E nëse puna na qenka kështu,pra se drejtësia mes grave është ngapunët e vështira, në këtë rast burriduhet të mjaftoj me një grua. Kjo meqartësi theksohet në Kur’aninFisnik:

“…e nëse i frikohenipadrejtësisë (ndaj grave),atëherë vetëm me një.” (enNisaë:3)

E ky ligj është i ardhur që parakatërmbëdhjetë shekujsh.

4. Nga faktet e lartpërmendurabëhet e qartë se Islami nuk kadetyruar martesën me katër gra e asqë ka shpikur poligaminë, porpoligamia ishte një realitet që Islamideshi ta shëron përmes një urtësiedhe pa shkaktuar reaksione nëshoqëri.

Kjo na shpjegon neve semonogamia është rregull në Islam,kurse poligamia është përjashtim. Enë rast se Islami e ka lejuar këtë për-jashtim vetëm në disa raste të caktu-ara dhe të logjikshme për shërimin edisa gjendjeve të veçanta. Si p.sh.gjatë luftërave kur shumë burravriten në mejdanet e luftës, ështëpra një gjendje përjashtimi qëpërmes poligamisë arrihet mbrojtjae grave nga devijimet.

Ose rastet kur gruaja sëmuretme ndonjë sëmundje nga e cila asaji pamundësohet që t’i kryenobligimet e saja bashkëshortore, oseajo është e paaftë për lindje, kështupër mbrojtjen e bashkëshortit ngadevijimi, atij i lejohet martesa metjetër e cila duhet të jetë e barabartëme atë të parën në të gjitha të drej-tat. E kur Islami ngel me këtë për-jashtim, ai në të njëjtën kohë elimi-non rrezikun e poligamisë sëjashtëligjshme, e kjo është njëpoligami e cila nuk kundërshtohetnga bota perëndimore.

(IX) A paraqet ndalimi imartesës së muslimanes mejomusliman tendencë raciste?

1. Është e vërtetë se Islami lejonmartesën e muslimanit me jomusli-mane (të krishtere ose hebraike)kurse nuk lejon martesën e musli-manes me jomusliman. Në shikim

të parë kjo mund të duket si diçkaqë ka të bëjë me mosbarazinë,mirëpo nëse njohim shkakun evërtetë, hidhet poshtë mundësia emosbarazisë. Në lidhje me këtëIslami bën të njohur urtësinë ekësaj norme e cila sikur edhe nor-mat e tjera ndërtohet mbi urtësi tëcaktuara dhe interes të vërtetë të tëdy palëve.

2. Martesa në Islam qëndronmbi dashurinë, mëshirën dhe pre-hje shpirtërore dhe Islami kujdesetqë familja të ngrihet mbi baza tëshëndosha që garantojnëvazhdimin e bashkëshortësisë.Islami është fe e cila respekton fetëe mëparshme qiellore dhe besiminnë të gjithë të dërguarit emëparshëm e bëri pjesë të pan-dashme të besimit islam. Kështu,nëse muslimani martohet me tëkrishtere ose hebraike, muslimaniështë i urdhëruar për respektim tëbesimit të saj dhe nuk i lejohetislamikisht të pengojë gruan e vet tëpraktikojë fenë dhe shkuarjen e sajnë kishë ose faltore. Kështu praIslami kujdeset për të siguruar ele-mentin e respektit nga ana ebashkëshortit për besimin dhe lut-jet e bashkëshortes së saj, në këtëpra kemi garantë dhe mbrojtje tëfamiljes nga shkatërrimi.

3. Kurse në rast se martohetjomuslimani me muslimane, ele-menti i respektit të besimit tëbashkëshortes është i humbur,muslimani beson në fetë emëparshme, në të dërguarit emëparshëm, i respekton ata,mirëpo jomuslimani nuk beson nëtë dërguarin e islamit dhe nuk epranon atë, madje e konsiderojnëpër të dërguar të rrejshëm, dhe sizakonisht beson gjithnjë qëpërhapet kundër islamit dhe tëDërguarit a.s. nga shpifjet dhe gën-jeshtrat e shumta. Edhe sikurbashkëshorti i muslimanes nuk dotë shprehet para saj në lidhje mekëtë, ajo do të vazhdoj së jetuarinën një ndjejnë të mosrespektimittë bashkëshortit të saj ndaj besimittë saj. Çështja ka të bëjë me njëçështje parimi dhe element tërespektit të ndërsjellë me çiftitbashkëshortorë që është baza evazhdimësisë së jetës bashkëshort-ore.

4. Islami ishte i logjikshëm mevetveten kur ndaloi martesën emuslimanit me jomuslimane tëcilat për fe kanë diçka tjetër nga ajokrishtere dhe hebraike, kurse kjopër shkaqe të njëjta për të cilatndaloi muslimanes martesën mejomusliman.

Muslimani pra pranon për bes-ime vetëm ato që janë qiellore, çdogjë tjetër konsiderohen si besimenjerëzore. Elementi i respektit dhenderimit të besimit të bashkëshort-es në këtë rast - larg çdo kompli-menti - është i humbur, e kjondikon negativisht në lidhjetbashkëshortore dhe nuk mund tëarrihet dashuria dhe mëshira ekërkuar në lidhjen bashkëshortore.

Përktheu: Afrim Tahiri

Hëna e re

Mars, 200920

Taxhudin HAMIDI

Studimet islame rreth rolit tëgruas në jetën publike janë më seevidente. Shoqëria islame duke ebazuar rendin shoqërorë në dyburimet kryesore te fesë islame,Kur'ani dhe praktika eMuhammedit s.a.v.s në asnjëmënyrë nuk majorizon ose diskrim-inon të drejtat apo barazinë gjinore.

Në mësimet e fesë islame nuk karëndësi gjinia por njohuritë rrethrendit shoqërorë dhe të

superstrukturës.Mësimet e fesë islame, mësojnë

njerëzimin që të çliroj vetveten ngamashtrimet e mësimeve filozofike seentiteti grua shkakton imobihzëmnë jetën e kësaj bote dhe shoqërohetmendimi se gniaja është elementdiabolik-djallëzues. Është një kuali-fikim tepër i gabuar për edukatorene botës. Gruaja në islam ka një poz-itë domethënëse dhe relevante. Kjolehtë evidentohet se në çdo segmenttë jetës, marrëveshje politike, bisedashkencore, vendime historike, grua-ja myslimane ka qenë një simbiozë etejdukshme.

Për shembull, njeriu i parë qëbesoi ishte një grua, h. Hatixhja,ndërsa dëshmorja e parë në islamishte Sumeja. Kur'ani me epitetepërmend emrat e gjinisë femrore, sipsh. Nëna e Isaut, shoqja e Faraonitdhe Belkisa si mbretëresh. Ështëzbuluar se bleta mashkull nuk delkurrë nga foleja për të siguruarushqimin por ata janë femra dhejapin llogari para një mbretëreshe ejo mbreti. Kur'ani thotë që bletafemër e le folenë në kërkim tëushqimit (16: 68-69)

INKURAJIMI I GRUAS

Për të kuptuar rëndësinë e fëmi-jës, vlen të përmendim fjalimin efundit të Muhammedis s.av.s. nëArafat ku deklaroi: "Ju këshilloj tëmerrni parasysh të drejtat e gravedhe për këtë veçanti të keni frikëAll-llahun."

Së pari, islami i dha grave tëdrejta në një kohë kur gratë nukishin asgjë tjetër veç pronë e burrit.Islami i dha grave të kenë bizneset etyre përcaktimet politike etj. Poashtu islami e inkurajoi gruan tëstudiojë dhe të marrë dituri islame,duke thyer kështu një nga ndalesatqë kishin vënë fetë e tjera të cilat indalonin gratë të merrnin diturifetare apo as edhe t’i preknin tekstet

fetare. Islami i dha fund praktikëskur gruaja martohej pa pëlqimin esaj. Gruaja në fenë islame është ele-menti konstituiv i shtetit. Gruaja kamarrë pjesë në ndërtimin e shtetit,në të gjitha sferat e jetës. Gruaja nëfenë islame ka transmetuar hadithe,ka debatuar në rrethet shkencore,është pyetur dhe konsultuar nëçështjet e fesë dhe të shtetit. Ka qenëkritik dhe ka reaguar gjatë ligjërimittë halifëve. Në kohën e pejgamberitkanë ekzistuar organizatat e gravepër të drejtat e gruas. Shkenca ehadidhit ka vërtetuar se vërtetësiadhe saktësia e grave është më emadhe e më e fortë se tek burrat sa ipërket transmetimit. Të përkujto-jmë emrin, Fatima bint Kesin, e cilame një vendosmëri tepër të madhepolemizoi me Omerin r.a dheAishen r.ha mbi një çështje ligjoredhe nuk pranoj të ndryshontemendim.

Allahu xh.sh. në Kur'an thotë:"Kush bën vepër të mirë, qoftëmashkull apo femër, e duke qenëbesimtarë, Ne do t’i japim një jetë tëmirë (në këtë botë), e (në botëntjetër) do t’i japim shprëblimin mëtë mirë për veprat e tyre." (Nahl:97)

Me ardhjen e islamit doli nëshprehje edhe vlerat e gruas. Islamisolli vendosjen e marrëdhënieve tëdrejta dhe rregulloi raportet grua-burrë, dhe u dha fund praktikavedhe zakoneve të mbrapshta paganenë shoqërinë arabe para islamike.Arabët pagan konsiderojnë gruan sinjë qenie inferiore dhe po të kishtevajzë konsiderohet turp.

Gjithashtu në kohën Likurgit,martesat bëhëshin me anë të rëm-bimit, shkrimtarët e mëvonshëmshkruajnë se athinasit i fshihninshumë gjëra të këqia duke përdoruremra të mirë e të lezetshëm

Këshut laviret i quanin "mike-

sha". Në fakt, Islami solli me vete një

përparim të paparë për gruan e cilaishte aq shumë e persekutuar nëkohrat pagane. Prof. Bernard Luis, injohur si ekspert perëndimor përhistorinë e islamit komenton përkëtë: " Në përgjithësi, ardhja eislamit solli një përmirësim tëjashtëzakonshëm për pozitën egruas në arabinë e hershme duke idhënë atyre pasuri dhe të drejta tëtjera, si dhe duke u dhënë mbrojtjendaj trajtimit të keq që i bënin bur-rat apo pronarët e tyre. Vrasja e fos-hnjave femra, e sanksionuar në ara-binë pagane u bë e paligjshme meardhjen e islamit. Vërtetë është seislami as nuk i kufizoi gratë në sfer-ën private dhe as nuk u jep burravesuperioritet në jetën publike apo atëprivate. Po të kërkosh do të gjejsh sekultura greke dhe ato romake që iparaprinë qytetërimit islam, nuknxorën as edhe një femër tëfamshme, filozof apo juriste.

GRUAJA LUFTËTARE

Ngjashëm me këtë, deri, në vitet1700 në Evropë nuk doli as edhe njëfemër e vetme e shquar në fushënshoqërore, politike apo atë ligjore.Ndërsa në islam ndodhi krejtësishte kundërta në çdo aspekt, aq sa vetëhazreti Omeri mbikqyrjen e treguttë medines ia kishte besuar, Shafabint Abdullahut. Më tepër se kaq,historia islame është e mbushurplotë me figura të shquara, intelek-tuale dhe nëpunëse Universitare.Grave si Aisha, Ummi Seleme, Lejlabint Kasim, Esme bint Ebu Bekër,Kaila bint Umu Darda dhe shumë tëtjerave u është besuar ruajtja dhetransmetimi i një të katërtës së fesë.

Gratë në kohën Muhammedits.a. mernin pjesë në operacionetluftarake, ata nuk ishin vetëm si

inferiere(mumerida) për plagët eluftarve por njëkohësishtdemostronin edhe fiiqi ushtarake.Të kujlojme luftën e Uhudit kurpejkabaf la.s. mbeti vetë dtike luftu-ar me një kënd të fushës luftarakeme kundërshtarët e luftës. Në këtërast shumë të rezikshëm për sigur-inë e Muhammedii a.s , Umi Omar,i doli në ndihmë Muhammedit a.sishte kjo grua e cila qëndroj afërMuhammedit a.s dhe e mbronte.Atë botë Muhammedi a.s. u ështëdrejtuar luftëtarëve më fjalë, dor-zoni armët (shpatat) grave se ju nukjeni për luftë. E njëjta grua UmiUmar së bashku me Nasibe bint Kabmorën pjesë në marrëveshjen erëndësishme historike të njohur simarrëveshja e Akabës, ku prezentu-an 73 burra dhe 2 gra. Në këtë mar-rëveshje ku Muhammedit a.s. ven-dosi elementet rundimentare përzgjerimin e strategjisë e përhapjessë fesë islame. Në këtë marrëveshjenuk mungoj prezenca e gruas. Gjatëçlirimit të Damaskut, komandantiHalid ibn Velid, gjatë luftimit vërejtinjë ushtarë i cili kishte mbuluarkokën dhe nuk i vërehej fytyra,luftonte me një mjeshtri marra-mendëse që e fascinoi vet Halid ibnVelid. Disa luftëtar të afërt të Halidibn Velid iu drejtuan me fjalë,ushtarit të maskuar: " O ushtarë fis-nikë! Komandanti yt të thëret, kurseju ikni nga ai!. Tregona fyturën dheemrin tënd, të dimë cilin do takremtojm! Kalorësi i maskuarpërsëri u larguar me të katërt nëpjësën tjetër të frontit, pasi kalorsipërsëri kaloi rreth Halidit, ky endaloi e i tha: mjaft ke bërë na iargëtove zemrat tona. Kush je ti ?Kalorsi i maskuar atëherë foli kurseHalidi për pak nuk ra nga kali ngahabia ishte ky zë gruaje. O koman-dant ! Unë iki nga turpi prej jush...unë jam një nga ata që janë membulesë. Kush je ti e pyeti? Unë jamHaula motra e Dirarit. Vllau imështë i robëruar. Patjetër duhet taçliroj. Atëherë eja dhe lufto sëbashku me ne i tha i habitur Halidi.Në luftën e njejtë po ashtu luftonteburrërisht edhe nusja e Aban b. Seide cila kori shumë sukses gjatëluftimit. Shkaku i daljes në luftëishte, pasi dëgjoi për vrasjen e bur-rit, nusja e posa martuar, doli e për-gatitur dhe qëlloi priftin me kryqvoluminoz në qafë dhe e rrëzoi nëtokë i cili qëndronte mbi murrët efortifikatës për të nxitur dhemotivuar luftëtarët për luftë.

FEMRA NË JETËN PUBLIKE

GJATË HISTORISË GRUAJAMUSLIMANE NUK KA

MUNGUAR NË JETËN PUBLIKENë fakt, Islami solli me vete një përparim tëpaparë për gruan e cila ishte aq shumë e perseku-tuar në kohërat pagane. Prof. Bernard Luis, i njo-hur si ekspert perëndimor për historinë e islamitkomenton për këtë: " Në përgjithësi, ardhja eislamit solli një përmirësim të jashtëzakonshëmpër pozitën e gruas në Arabinë e hershme duke idhënë atyre pasuri dhe të drejta të tjera, si dheduke u dhënë mbrojtje ndaj trajtimit të keq që ibënin burrat apo pronarët e tyre. Vrasja e foshn-jave femra, e sanksionuar në Arabinë pagane u bëe paligjshme me ardhjen e islamit.

Haxhi Sali BAJRAMI

Islami aktualisht po kultivohetnë baza të shëndosha në qarqet eshteteve të Evropës, Ekzistojnë njësërë faktorë që hollësisht na japinnjë pasqyrë të realt të zhvillimit tëfesë Islame dhe jetës së mysli-manëve duke filluar që nga funk-sionimi i disa xhamive pastaj, ndër-timi i xhamive të reja nëpër qendrate Europës, organizimi i manifes-timeve të ndryshme fetare, kultivimii jetës fetare, zhvillimi i kulturësislame, edukimin e gjeneratave tëreja në frymën fetare islame dhezhvillimi i mësim-besimit fetarëIslam. Si zakonish këto fakte naofrojnë një mundësi për të demon-struar vlerat që ka demokracia përshoqëritë evropiane dhe më gjërë.Me këtë u prezentohet shoqërivepozita dhe roli që duhet të ketëdemokracia kur bie fjala për respek-timin e lirisë së fesë, për të cilënshpaloset edhe vullneti iautoriteteve perendimorë përrespektimin e kulturave tëndryshme që janë tani më pjesë për-bërëse e kësaj bote.

ENTUZIAZMIPër të përshkruar veprimtarinë

tonë përmes një artikulli, ecurinëapo vazhdimësinë e pandalshme nëkëto më shumë se 20 vite shumë tësuksesshëm dhe të këndshme për tëgjithë ne, gjithë sesi është vështirë.Vështirë, sepse puna jonë është për-cjellë dhe përkrahë me një entuzi-azëm të pa shoq. Punë të pa kom-promis, përkrahje të pa ndashmedhe punë kontinuitive të dëshmuarme një forcë të pa lodhshme pune.Po të ndalemi në çdo njërën nga pakfjalë, ky raport do të ishte shumë igjërë. Pikërisht për këtë edhe iuqasem që në pika të shkurta t’ipërmbledhim momentet më tërëndësishme dhe më efikase që nasollën në këtë ditë, që sot të gjithë sëbashku vërtetë mundë të mburremibile edhe t’i gëzohemi dhe kënaqemikëtyre të arriturave tona, që nenatyrisht me ndihmën e të plotë-fuqishmit ALL-LLAHUT xh.sh.iarritëm, prandaj falënderimet tonandaj Tij janë të pandalshme dhe tëpërhershme. Do të ishte e pa kup-timtë që sot në prezencën tuaj tëshkëlqyer të flasim për një fillim ,apo për një raport pune kaq të madhe të mos përmenden hapat e parë tënismës sonë të lavdishme por edhetë vështirë, mirëpo me shpresën qëkemi se kjo punë me kaq mundimetë mëdha inshallah të jetë e pranuarte All-llahu xh.sh. na bën që ne tëmos ndihemi të lodhur fare.

Ishin ato ditë të vitit 1986, kur sëbashku me vëllezërit musliman tëkombësis turke bënim lutjet tona tëpërbashkëta në Xhamin e atëher-shme në Hard platz. Ishin ato çastetë mira dhe të kënaqshme bile dhe

shumë frytdhënëse që na mbushime vullnet dhe dëshirë për qasje tëreja për kultivimin e vlerave tonafetare islame dhe zgjerimin efushëveprimit.

Meqë numri i xhematit ditaditës shtohej gjithnjë e më tepër,ndërkaq lokali dhe kushtet tjera nukmjaftonin sa duhet na bën ne tëdetyruar që të marrim disa iniciati-va të tjera ku dhe me nji takim tëdisa vëllezërve ton të përbashkëtdhe ta quajmë të fuqishëm dhe medëshirën e flakët që lutjet, ligjëratatpyetjet, përgjigjet nxënia e diturisëdhe shumë interesa të ndryshme tëmund të shpjegohen, komentohendhe të sqarohen krahas gjuhës arabenjëkohësisht dhe në gjuhën tonëamtare. Dhe kjo iniciativë me 14shkurt të vitit 1987 me një grup vull-netarësh punëtor të vyeshëm edashamirë të Islamit e ndër ta në atëkohë mundë të i veçojmë: H.IImiBeqiri, Ismail Abdullahi, H.SaliBajrami, H. Sofik Halili, H.QaniLatifi, i ndjeri Sami Bajrami, i ndjeriMehmetriza Beqiri, H. Daut Dauti,Ismet Halili, Xhelal Halili, HamidImeri, H. Ejub Muadini, H.IbrahimZymeri, Adem Rexhepi dhe shumë eshumë të tjerë me në krye Imamin eatëhershëm Usame Xhemailin ngaKumanova në një tubim të caktuarmorën qëndrimin që këta të jenëgarancë, morale, praktike e finan-ciare që popullata jonë shqiptare tëketë një xhami (shtëpi) të All-llahutxh.sh. ku mërgimtarët tanëdashamirë të fesë që të gjithë atonevoja që i cekëm ma lart t’i kryjnënë gjuhën shqipe u bë realitet,natyrisht se problem më i madh dhekryesor që qëndronte para neshishte lokali. Vullneti i lartë i bashkëatdhetarëve tanë e shoqëruar mendihmën e All-llahut përmes njëarkitekti zvicran kjo dëshirë u real-izua. Me 1 prill 1987 në një lokal menjë sipërfaqe afro 100 m² nëBadenerstrasse 262 filloi të dëgjohejezani Muhamedije dhe filloi tëpredikohen parimet fetare islamedhe të mësohen gjithë ato që buro-jnë nga Kur'anit famëlartë të cilin eka zbrit All-llahu xh.sh. për mbarëshoqërit.

XHEMATI QË PO RRITETÇDO DITË

Edhe pas kësaj veprimtarie nenuk u ndalëm sepse numri i xhe-matit dita ditës sa vinte e shtohej,dhe ne sfidoheshim me obligimemadhore të reja konkretisht për tëkërkuar lokal tjetër me sipërfaqeedhe më të madhe. Ideali i lartëduke mos munguar ndihma e All-

llahut u realizua edhe ky projekt,dhe ne u transferuam në një lokalme afro 200 m² në Zvinglistrasse kuqëndruam prej tetorit 1992 e deri nëMars të vitit 1994.

Ndonëse edhe kjo hapësirë që nemendonim se është mjaft e madhedhe edhe kjo nuk iu përshtatnumërit të xhematit që sa vinte edherritej për çdo ditë përsëri u transfer-uam në një lokal me mbi 500 m² nëAlbula strasse 32 dhe këtu pothua-jse ky objekt i plotësonte të gjithakushtet që i nevojiten një xhamie,kishte 300 m² vetëm për faltorepastaj kishim mësojtore përnxënësit që ndjeknin mësimetfetare, zyre për kryesin e qendrës,lokalin ushqimor që i shërbentexhematit për shumë artikuj tëdomosdoshëm, pastaj kishte edhenjë pushimore ku xhemati pasnamazit pushonin apo dhe pritninderi te namazin tjetër. Të nderuarlexues së revistës “Hëna e Re”, nëatë kohë xhami apo si e quajmë neBashkësia Islame në Zyrihnumëronte 666 anëtar të rregullt tëcilët vetëm All-llahu xh.sh. din se siti shpërblej për kontributin e dhënënë mirëmbajtjen e kësaj xhamie nëforma të ndryshme si: qiranë,mirëmbajtjen e këti objekti dukeinkuadruar edhe rrogën e Imamit,me çka na duheshin që për një muajtë shpenzojm tamam 14.000 Frangazvicrane në muaj. Kjo shumë kaq emadhe sigurohej krejt prej antarëvedhe disa donatorëve prej të cilëve dotë kishim përmed i ndjeri BexhetSallahu i cili prej në fillim të gjithaobjektet në të cilat akomodoheshimna mundësonte rregullimin eenterierit të tyre me kualitet të klasittë parë, do të cekim se vetëm në këtëobjekt për të cilin e kemi fjalën kon-tribuoi me më shumë se 25.000 FR.Natyrisht që shuma që jepnim prej14.000 FR në muaj për brenda katërvite disi na lodhi por dhe na vetdijë-soi që ne të merrnim një hap tjetër,pra konkretisht të blejmë një xhamie cila do të jetë pronë private e jonad.m.th. e muslimanëve dhe këtë ebëmë në vitin 1999 ku blejtëmobjektin ku sot jemi me 500 m² nëRauti strasse 58. Në Altështeten menjë shumë prej 1 milion edyqindëmij franga ishte xhamija eparë që u ble prej këtij xhemati tëmrekullueshëm në Zyrih i cili xhe-mat ju dha YRNEK edhe xhematevetjera në mbar Zvicren, ku sot gjin-den mbi 60 xhami e prej tyre ndosh-ta mbi 20 të blera, andaj dhasht Zotiedhe më shumë. Natyrisht përposxhematit tjetër edhe këtu ndër më tëdalluarit me kontributin e tij duhet

të dallohet Xhemaludin Sulejmanime 20.000.sfr. dhe i ndjeri BexhetSallahu nga Presheva me 15.000sfr., etj.

Një detyr tjetër dhe tepër e rëndqë na ka përcjellë gjatë ecuris sonëka qenë çështja e kuadritProfesional. Me që katër vjet meradhë me vizë nga tre muaj e kreudetyrën e Imamit, Usame Xhemaili,dhe pastaj u bë e pa mundur vazhdi-mi i punës së tij në këtë mënyrë aishkoi pas tij erdhi Imam OmerMusa, e pastaj Ridvan Kurtishi,Imam Mustaf Lutolli, mandejZekerija Idrizi e disa hoxhallarë tëtjerë nga vendlindja dhe Turqia,derisa përfundimisht patëm fatin qëme ndihmën e Zotit prej 7shkurtit1995 ta merr përsipër dhe ta kryejme sukses detyrën si Imam, hatib,ligjërues e mësimdhënës me doku-mente të përhershme Imami ynë inderuar

Hafiz Nebi efendi Rexhebi.Bashkësia Islame Shqiptare nëZyrich e cila zanafillën e saj e kaqysh prej 14.02.1987 e që prejthemelimit të saj unë haxhi SaliBajrami nga fshati Rrahmanlikomuna e Kumanovës jam SekretarGjeneral pran kësaj bashkësie.

Përveç detyrës që kam bërë sisekretar në B.I.SH. të Zyrihut unëprej vitit 1998 deri në

qesrshor të vitit 2003 kam qenzëvendës Koordinator për të gjithaqendrat Islame

në Zvicër, kurse prej qershorit tëvitit 2008 jam Koordinator ipërgjithshëm me autorizim nga H.Sulejman ef. Rexhepi, Reis ul-Ulema i Bashkësisë Fetare Islamenë R.M.

Mendoj që sa do që të themi përkontributin e dhënë nga xhemati,teologët, bashkëkombasit tanë dhedonatorët në zhvillimin e jetësfetare këtu në perëndim përmesmbarëvajtjes së Qendrave tonaIslame e në veçanti të qendërs sëCyrihut, duhet të kuptojmë se themipak.

Përveç punëve që kam bërë, unëasnjëherë nuk kam hezituar që tëpaguaj anëtarësin

mujore e që në fillim të krijimittë kësaj bashkësie nuk ka qenë aq evogël duke marr

parasysh numrin e vogël të anë-tarëve në fillim që ishte kjo shumëmujore prej vitit 1987

e deri në vitin 1999 ishteNjëqind (100 sfr) franga Zvicrane, epasi që ne e blem

objektin dhe kjo u bë pronë ebashkësisë tonë dhe pagesa për anë-tarësi mujore është reduktuar diçka.

Mars, 2009 21

Hëna e re

Vullneti që kultivon vleraQENDRA ISLAME SHQIPTARE NË CYRIH, ZVICËR

Me 1 prill 1987 në një lokal me një sipërfaqe afro 100 m²në Badenerstrasse 262 filloi të dëgjohej ezani Muhamedijedhe filloi të predikohen parimet fetare islame dhe të mëso-hen gjithë ato që burojnë nga Kur'anit famëlartë të cilin eka zbrit All-llahu xh.sh. për mbarë shoqërit.

Mars, 200922

Hëna e re

Abaz Z. ISLAMI

Eksperienca disa vjeçare e tëgjithë shkenctarëve mysliman nëshumë lëmi dhe sfera ka bërë që tëkrijoj një opinion të fuqishëm përshoqërin të ndërtuar në bazë tëprincipeve Kuranore dhe traditës sëMuhammedit a.s.

Skeptikët, ata që dyshojnë nëkëtë, mund të shohin se qëllimi ivetëm i forcës intelektuale tëshoqëris myslimane është shpalosjae vlerave që ekzistojnë përbrendakornizave të Islamit.

Perceptimet socio-teologjike tëmendimtarëve aktual që kanë ndër-tuar qëndrime për të ardhmen ebotës dhe perspektivës së llojit njerë-zor ka bërë që në hollësi dhe me njëpërpikshmëri të madhe të hulumto-hen principet, parimet dhe vleratIslame. Realiteti është se çështja esigurisë globale, kriza ekonomike,etike, rendi shoqëror, kooperimi iulët i ndërsjellt ndërnjerëzor ëshëtnë pah dhe se nevoja kërkon njëreformim të domosdoshëm.

Zhvillimet botërore në shekulline kaluar dhe atë aktual determinojnërizgjimin e shoqërisë myslimane, kyrizgjim duhet kuptuar nga një kënd-vështim më i gjërë i mundshëm.Tani edhe individ nga shoqëriavazhdimisht analizojnë arsyet dheshkaqet se pse myslimanët tani kanëkëtë status në mbarë botën.

Konceptet e Islamit janë të asajnatyre me anë të së cilave na prezen-tohet vetë kjo fe ngase është e ngrit-ur dhe ndërtuar në bazë të dijesapsolute të Krijuesit të gjithësisëAllahut f.p.

KULTIVIMI I KULTURËSISLAME NË EVROPË

Islami dhe shoqëria myslimanenë shek. XXI, zhvillimi i procesevedhe evoluimit global, krizat emundëshme në shumë sfera, janëdisa nga pyetjet që na përfytyrohennë kujtesën tonë, lidhur me sintag-mat: Perëndimi, Islami dhe musli-manët.

Islami aktualisht po kultivohetnë baza të shëndosha në qarqet eshteteve të Evropës, ekzistojnë njësërë faktorë që hollësisht na japinnjë pasqyrë të realt të zhvillimit tëfesë Islame dhe jeta e myslimanëveduke filluar që nga funksionimi idisa xhamive pastaj, ndërtimi ixhamive të reja nëpër qendrat eEuropës, organizimi i manifestimevetë ndryshme fetare, kultivimi i jetësfetare dhe zhvillimi i kulturës islame.

Edukimi i gjeneratave të reja nëfrymën fetare islame, zhvillimi i

mësim-besimit fetarë Islam. Si zakonish këto fakte na ofrojnë

një mundësi për të demonstruarvlerat që ka demokracia përshoqëritë evropiane dhe më gjërë.Me këtë u prezentohet shoqërivepozita dhe roli që duhet të ketëdemokracia kur bie fjala për respek-timin e lirisë së fesë, për të cilënshpaloset edhe vullneti i autoriteteveperendimorë për respektimin e kul-turave të ndryshme që janë tani mëpjesë përbërëse e kësaj bote.

Me këtë hap që janë duke real-izuar shtetet evropiane në ndërtimine shoqërive multietnike, multikul-turore dhe multireligjioze në për-puthshmëri me principet Islameështë një dëshmi se bota dheshoqëritë globale duhet të kenëgjuhë të përbashkët për një tëardhme të ndritur.

Të vlerësuar në të gjithëshoqëritë, këto principe unike tëndërtuar në bazë të parimeve funda-mentale Islame, kanë shërbyer për tëndihmuar shumë njerëz të gjejnërrugën e drejtë të besimit dhe për tëkrijuar një opinion të fuqishëm dhepozitiv mbi Islamin.

Nëse shoqëritë myslimane vazh-dojnë mbrojtjen dhe rruajtjen eparimeve fundamentale të islamit,mbi të gjitha kjo tregon se ata bazo-hen në sentimentalizmin e tyre, pasikëto principe hedhin poshtë çdo ide-ologji çoroditëse që nga themelet ederi tek maja e tyre, që ngathemeluesit e deri tek ithtari më idenjë. Tani është bërë e mundur qëtë gjitha lëvizjet bashkëkohore tëpësojnë një disfatë ideologjike, nësaje të ofertave që janë duke i bërëinstitucionet mbarë globale Islame,si të tilla akademitë e ndryshmeshkencore, departamentet më tëmëdha shkencoro-hulumtuese,organizimi i akademive shkencore,tribunat, kongreset dhe konferencatndërshoqërore që organizohen nënivelet më të larta akademike janëedhe një mundësi për të dëshmuarkapacitetin pozitiv që ka shoqëriamyslimane në ndryshimin e çësht-jeve dhe polemikave globale. Ështëfakt se tani në mbarë ruzullin tokë-sor ekzistojnë një sërë çështjesh kon-testuese Islame, mirëpo syçelësiadhe vigjilenca e mendimtarëve, filo-zofëve dhe shkenctarëve ka bërë qëtë gjitha problematikat të hulumto-hen dhe të hartohen rekomandimetë ndryshme për zgjidhjen e tyre.S'ka dyshim se këto veçori e kanëorigjinën nga urtësia dhe udhëzimi iKuranit. Ulematë e botës islame sig-urisht që nuk ndihet krenar nga ajoqë kanë arritur, por ama ne duhetvlerësuar veprimtarinë e tyre si dheduhet kuptuar hapsirën e realizimittë të gjithë asaj që kanë hartuar.

Duke pasur parasysh këto fakte,ata që inkurajojnë njerëzit për tërespektuar ligjin dhe shtetin, të cilëthapin shtigje të reja në avansimin eqenies njeri, detyrimisht duhet tërealizojnë një shërbim të paç-mueshëm për fenë.

Nga ana tjetër, do të llogarisimhumbje të kohës përhapja e atyreideologjive dhe teorive që krijojnëkonfuzion në mendjet e njerëzve dhenuk kanë efektivitet pozitiv nëndryshimin e rendit dhe statusit tëshoqërive jo të avansuara.Eksperienca disavjeçare e të gjithëshkenctarëve mysliman në shumëlëmi dhe sfera ka bërë që të krijoj njëopinion të fuqishëm të ndërtuar nëbazë të dispozitave Kuranore dhetraditës së Muhammedit a.s. Ata qëdyshojnë në këtë, mund të shohin seqëllimi i vetëm i forcës intelektualetë shoqëris myslimane ështëshpalosja e vlerave që ekzistojnë për-brenda kornizave të Islamit.

Nuk duhet të harrojmë një ele-ment shumë të rëndësishme:Shkaku kryesor i vazhdimit të prob-lemeve dhe konflikteve me të cilat po

ballafaqohet bota myslimanët sotështë predikimi joadekuat dhejoprofesional i parimeve dhe nor-mave fundamentale Islame si dhedhënia e fetvave nga individjopërgjegjës. Kjo është rezultat iinjorimit të institucioneve fetare ngaindivid të caktuar të cilët kanë të fik-suar se nëse mendimtarët dheshkenctarët aktual mysliman nukndryshojnë qëndrimet e tyre (të cilati kanë ndërtuar në bazë të burimevetë sheriatit, Kuranit dhe Sunetit),janë duke e dërgu shoqërin në njërrugë të gabuar.

Me një syçelësi të madheulematë dhe akdemikët më të mëd-henj të botës Islame janë duke e për-cjell zhvillimin aktual global, kuështë duke dominuar dhuna, kor-rupsioni dhe papërgjegjësia, ështëmë se e qartë dhe duhet vlerësuar igjithë ky angazhim i disponueshëmqë të konkretizohet dhe të dalin nëskenë rezultatet të efektshme posi-tive.

ISLAMI DHE RENDI POZITIVSHOQËROR

Islami nuk është gjenerator kon-fliktesh, në asnjë mënyrë nuk duhetdefinuar kooperimin meperendimin, konfliktuoz.Perëndimorët radikal kanë qenë nëkonflikt me drejtesin islame se nukkanë mundur të durojnë një sistemtë tillë. Tani më ka shumë figura tëshquara si intelektualë, udhëheqësshtetesh, akademikë, sociologë, filo-zofë, teologë si dhe politikanë që eshohin islamin si pjesë përbërëse tëperëndimit.

Thomas W. Arnold thoshte: “Gjatë shumë shekujve muslimanëtlanë faqet më të ndritshme në his-torinë e Mesjetës. Ja ky ndikim imyslimanëve spanjollë, ka kaluarnëpërmjet Provancës, edhe në visit etjera të Evropës, duke zgjuar ndjenjatë reja dhe duke krijuar shkencën ere. Shkenca dhe filozofia, e cila dije-tarëve evropianë ua ka freskuarveprimtarinë shkencore deri teRenesanca, gjenezën e ka nëSpanjë…

Kur krahasohet shkenca dheletërsia e muslimanëve, meshkencën dhe letërsinë e tëkrishterëve, kjo e dyta duket mjaft evarfër. Islami në fushën e shkencësdhe letërsisë, si shtytës dhe factorentuziazmues, ka kryer shërbim spe-cial për ithtarët e vet”.

Islami është fe e tolerancës sëshquar që me kohë, u lejonteHebrejve, të Krishterët dhe pakicavetjera që të praktikojnë besimet e tyretë trashëguara, zakonet dhe të kul-tivojnë kulturën që përfaqësojnë.Islami, me të ardhur në Evropë për

PERËNDIMI,Islami dhe myslimanët

Mars, 2009 23

Hëna e reaq kohë të gjatë, që ishte present nëSpanjë, pastaj në Ballkan dhe mëgjërë, shkalla në të cilën ai ka kon-tribuar aq shumë ndaj qytetërimitbotëror për të cilin vazhdimishtaktualizojmë këtë çështje, në tëshumtën e rasteve shumë person-alitet shpalosin mendime të gabuarambi të vëertëtn e Islamit, ngase eparamendojnë se është qyteërimperëndimor. Islami ka qenë dhe dotë mbetet pjesë e civilizimit perëndi-mor, bile bile ajo që solli Islamiasnjëher nuk duhet kontestuar portë njejtën duhet shpalosur gjener-atave të reja. Ndihmesa e Islamit kaqenë e jashtëzakonshme në krijimine vlera të shoqërisë perëndimore meçka kontribuoi në ndërtimin eEvropës moderne. Është pjesë e vettrashëgimisë kulturore që e kemindërshekuj, nuk është element indarë as nga ne po as nga kulturabotërore. Islami nuk po mbetetatagonizëm e perëndimit, ngaseeksperienca shumëshekullore e kabërë pjesë e interesimit të shumëindividëve që kanë prejardhjeperëndimore për ta studiuar, njohurdhe hulumtuar. Shumë fakte vërte-tojnë se islami dhe perëndimi nukjanë dy botëra e as dy anë të kundër-ta, por, islami është fe e gjërë përmbarë shoqëritë dhe kohët. Islamiështë pjesë përbërëse në çdo ane tëbotës, aty ku ka civilizim aty ështëIslami, në atë formë ashtu siç e kanëpranuar dhe predikuar ithtarët.Islami nuk e priviligjon vetëm njëpopull e të tjerët t’i injoron ediskriminon, por fe e gjithëve.Ndarjet dhe urrejtjet nuk ekzistojnënë konceptin Islam në atë kuptim senuk ka vend në shoqëri për destruk-tivitet që janë burim i urrejtjes dhemospajtimit.

NJË REALITET TJETËRAKTUAL

Kohëve të fundit po thuaj se itërë globi është i përfshirë në krizënfinanciare, për dallim nga shtetetIslame dhe zhvillimi i tyreekonomik. Me këtë artikull nuk duaqë të dëshifroj cifra, formulanumerike po aq më pak edhe analizanë sferën e ekonomisë, por amaduhet rifreskuar formulat e sistemitislam në veçanti në sistemin bankar.Çuditërisht, shoqëritë dhehulumtuesit janë futë në tunelin ezgjidhjes së krizës globale dukeshqyrtuar të gjitha mundësitë përtejkalimin e këtij problemi të madhëe i cili sigurisht do të zgjasë mjaft.

Në këtë periudhë ku është më see nevojshme rishqyrtimi i rregullaveislame në të gjitha poret për të dalurnë ndihmë shoqërive dhe se një ten-tative e kësaj natyre është më se idobishëm për botën bashkëkohore.Mos ekzistimi apo më mirë thënëmos përjetimi i krizës nga shoqëritëmuslimane ka bërë që me një kuri-ozitet të madhë shtetet me industrimë të zhvilluara të hulumtojnëarsyen se pse asnjë shtet islam kubankat e tyre funksionojnë në bazëtë sistemit bankar nuk ndjejnë krizëekonomike.

Skender BUZAKU

Është një fakt i pamohueshëm seorganiznimi dhe kultivimi i jetës insti-tucionale është një ndër parimet krye-sore për një shoqëri të zhvilluar edemokratike që mëton krijimin e njëcelule të shëndoshë dhe me baza tëforta.

Nga vetë fakti se në kohët e lashtashoqëria njerëzore ka qenë e orga-nizuar në bazë të principeve vetanakedhe izoluese, zhvillimi i jetës dheaktiviteteve të përdithsme nga ana etyre ka qenë shumë i kufizuar. Për tëtejkaluar këtë izolim dhe jetë vetanakeështë dashur krijimi i institucionevedhe enteve të veçanta të cilat do tëpërkujdeseshin për kryerjen e shër-bimeve të interesit publik për të gjithëqytetarët.

INSTITUCIONET FETAREGJATË HISTORISË

Krijimi dhe funksiomnimi i insti-tucioneve të para Islame në bazë tëparimeve të shëndosha, ka filluar ngakoha e Muhamedit a.s kur ai u shpërn-gul prej Mekës në Medine ku atje for-moi shtetin e parë i cili do të funk-siononte në parime dhe baza të shën-dosha.

Organizimi i këtillë i muslimanëveishte një përparim dhe sukses i duk-shëm në shumë fusha të theksuara tëjetës me qëllim të sistematizimit më tëmirë të jetës fetaro-shoqërore.

Kontinuiteti në themelimin dhefunksionimin e këtyre institucionevefetare e publike vazhdoi edhe paskohës së Muhamedit a.s në mënyradhe forma të ndryshme.

Periudha e sundimit të HulefaiRashidinëve u përcjell me njëdinamikë më të shpejtë dhe të shquardrejt përhapjes së Islamit jashtëgadishullit Arabik, andaj ky realitet itheksuar pamëdyshje kërkonte nevo-jën imediate për veprim dhe organiziminstitucional.

Forma dhe mënyra e funksionimittë këtyre organeve dhe institucionevepublike padyshim ishte e organizuardhe sistemuar në bazë të parimeve dheprincipeve islame, andaj për të vepruardhe udhëhequr me këto qendra kishtenevojë që të ketë personalitete të cilëtposedojnë kualifikim të specializuardhe të formuar mirë.

Institucionet fetaro-publike në tëcilat ishin të formuara qendra politiko-administrative në të cilat kryeshinshërbime për të gjithë qytetarët, tëtillat nuk ishin të koncentruara vetëmnë gadishullin Arabik ( si Medineja),por prezenca e tyre ishte edhe nëvende dhe qytete tjera (si Damasku,Bagdadi, Kordoba) etj.

Formimi i institucioneve tëndryshme në këto vende e qytete patën

ndikim të dukshëm për zhvillimin dhepërparimin e shumë fushave të spektritfetar, edukativo-arsimor, politik,social, ekonomik e shoqëror.

Si rezultat i formimit dhe funk-sionimit të suksesshëm dhe fitimprurëstë këtyre institucioneve fetare e pub-like në këto qendra Islame, u përshpe-jtua humanizmi dhe renesansa nëshumë vende të Evropës në të cilatende mbretëronte feudalizmi emonarkia.

Duke i falënderuar Spanjës Islamedhe influencës drejt mënyrës të orga-nizimit të institucioneve shtetërorebrenda saj, në shumë shtete në të cilatsundonte krishterimi e kisha filluan tëmendojnë për një revolucionmbarëkombëtar e mbarëpopullor.

Kalimimi i pushtetit te PerandoriaOsmane në historinë e njerëzimit nji-het si një dinamikë dhe senzacionmjaft i theksuar në zhvillimin eraporteve socio-ekonomike, e aq mëtepër të atyre politiko- administrativenë arenën e politikës botërore.

INSTITUCIONAL FETARE NËKOHËN MODERNE

Nga parimet e funksionimit tëmirë të jetës fetare publike është qëinstitucionet të funksionojnë dheveprojnë në bazë të nevojës edinamikës të jetës shoqërore.

Në kohën e sotme moderne zakon-isht në krye të këtyre institucioneve tërëndësishme gjenden personalitete tëshquara dhe të dëshmuara në organiz-imin dhe kultivimin e jetës fetare viteme rradhë.

Zgjedhja dhe përcaktimi i këtyrepersonaliteteve të larta zakonisht bëhetnë suaza dhe principe demokratike,pra votëbesimi i shumicës së atyre tëcilët janë të përcaktuar dhe të paraparëpër të votuar.

Respektimi i këtyre liderëve fetarështë i obligueshëm sepse këtë realitetna e kërkon Zoti Fuqiplotë i cili në njëAjet thotë: “ O ju të cilët keni besuarrespektoni Zotin, Profetin si dhe par-inë e juaj”.

Andaj, në bazë të kësaj shohim senjë institucion mund të funksionoj dhetë bashkëveproj me të tjerët nëseudhëheqësi i të njëjtit respektohet dhendihmohet në punët të cilat janë në tëmirën e përgjithshme të shoqërisëmuslimane.

Për të funksionuar këto institu-cione duhet të bazohen në disa rregul-la e parime të cilat në mënyrë strikteduhet të respektohen edhe atë:

Parimi i drejtësisë dhe trans-parencës: Ky parim ka një rëndësi dhepeshë mjaft të madhe sepse me anë tëkësaj fitohet besimi dhe serioziteti nënjë institucioni fetar publik

Nga vetë fakti se drejtësia dhetransparenca në funksionimin dhe

udhëheqjen e një institucioni luan rolpermanent, respektimi dhe implemen-timi i këtij parimi në jetën praktikeështë i domosdoshëm.

Drejtësia dhe forma e trajtimit tënjëjtë të të gjithë nëpunësve të institu-cionit korespondon me mënyrën endarjes permanente të të drejtave dheobligimeve me të cilat janë të obliguardhe detyruar që t’i kryejnë.

Parimi i ndarjes së drejtë tëpërgjegjësive dhe kompetencave:Është më se e vërtetë që në një institu-cion fetar e publik ndarja e përgjegjë-sive dhe kompetencave duhet të jetë nëmënyrë sistematike dhe koordinuese.

Secili duhet të kryejë punën me tëcilën është i obliguar dhe detyruar, dhenë asnjë mënyrë nuk duhet që të lejo-het përzierja apo ndërhyrja në kompe-tencat e palës tjetër. Njëherit tentativenë përzierjen në punët dhe kompeten-cat e të tjerëve kjo nga këndi real ështëbonton dhe edukatë jo e mirë, kursenga ana tjetër paraqet vrazhdësi dhenaivitet moral e kulturor.

Parimi i këshillimit dhe punëskolektive: Parimi në fjalë paraqet njëmodel modern në kryerjen sa më tësukseshme dhe dinjitoze të punëveinstitucionale.

Kjo njëherit është edhe porosifetare që nëse në një institucion fetar icili mëton përparimin dhe kryerjenefikase të punëve dhe obligimeve ndajtë tjerëve patjetër duhet këshilluar per-sonalitete kompetente dhe të kuali-fikuara për probleme dhe fusha tëndryshme të jetës.

Institucionet Fetaredhe naiviteti njerëzor

Forma dhe mënyra efunksionimit të këtyreorganeve dhe institu-cioneve publikepadyshim ishte e orga-nizuar dhe sistemuar nëbazë të parimeve dheprincipeve islame, andajpër të vepruar dheudhëhequr me këto qen-dra kishte nevojë që tëketë personalitete tëcilët posedojnë kuali-fikim të specializuar dhetë formuar mirë.

Hëna e re

24 Mars, 2009

Duke patur parasysh që natyra dhemundësitë e njerëzve për të vepruar nënjë institucion janë të kufizuara,andajështë e patjetërsueshme që kryerja epunëve profesionale të bëhet në kon-sultim me të tjerët në formën dhemënyrën më të mirë të veprimit.

Parimi i respektimit të kierark-isë: Respektimi i kierarkisë dheorganeve në një institucion ështëobligim primar dhe jetik i çdonëpunësi.

Për të ruajtur rendin, diciplinën,dhe tempon e realizimit të punëve dheobligimeve të përditshme institu-cionale duhet të ekzistojë një koor-dinim dhe respektim reciprok ndajorganeve më të larta.

Me respektimin e organeve dhepersonaliteteve më të larta brendainstitucionit nuk duhet kuptuar sedikush është zotëri e të tjerët shërbë-tor, por duhet ditur se në këtë mënyrëme angazhimin e të gjitha shërbimevenë kryerjen e punëve me të cilat janëtë thirrura, më me sukses do të realizo-hen planet dhe objektivat e parapara.

Prandaj, mënyra e realizimit dhekryerjes së punëve institucionale nukrealizohet duke plotësuar dëshira per-sonale apo familjare, por realizohetduke iu përmbajtur parimeve dhe rreg-ullave të cilat janë të përcaktuara meKushtetutë dhe rregullore.

JETË INSTITUCIONALE APOEGOIZËM PRIMITIV

Nga gjërat të cilat rregullojnë dhesistematizojnë jetën e çdo besimtariështë veprimi de funksionimi i institu-cioneve në mënyrë të mirëfilltë.

Njëkohësisht institucionet janëvatra kryesore në të cilat besimtarët idrejtojnë të gjitha kërkesat dhe opin-ionet e tyre qofshin ato pozitive aponegative.

Besimtarët me siguri janë tëvetëdishëm se ekzistimi dhe funksion-imi i institucioneve dhe organeve të tijështë e domosdoshme, sepse në tëkundërtën do të paraqiteshin nevojadhe mangësi të ndryshme te qytetarëttë cilat shumë vështirë do të mund tëballafaqoheshin me të njëjtat nëmënyrë vetanake.

Nga ana tjetër është shumë i sig-urtë fakti se institucioni është në shër-bim të të gjithë besimtarëve duke mospërfshirë këtu asnjë dallim gjuhësor,nacional apo racor. Institucionet janëqendra të cilat proklamojnë bashkim,drejtësi dhe mundësi për të gjithë atatë cilët janë të përgatitur që të kontri-bojnë në të mirën e përgjithshme tëkomunitetit. Ndërsa ata të cilëtproklamojnë trazira e mospajtime tëpa baza, dëshirojnë që në mënyrë tëpadrejtë të sjellin huti, përqarje dhedestabilizim.

Por nuk duhet harruar asnjëherë senë kolektivitet nuk lejohet plotësimi iqëllimeve apo interesave personale nëdëmë të qëllimeve të përgjitshme,sepse në këtë mënyrë mund të ceno-hen parimet dhe fundamentet kryesoretë çdo individi dhe shoqërie.

Dr. Muhammed Ali El-Hulij

Njëra nga nevojat themelore tënjeriut është ndjenja e sigurisë.[1]Ndjenja e sigurisë është nevojëpsikologjike, e cila duhet të plotësohetsikurse edhe sendërtimi i harmonisëdhe e pajtimit personal. Sikur që dimë,nevojat e njeriut janë dy llojesh: fizikedhe psikologjike.

Nevojat fizike përfshijnë nevojënpër ujë, ushqim dhe ngrohtësi. Nevojatpsikologjike përfshijnë nevojën përpërkatësi, siguri dhe simpati apo animndaj tjetrit. Nëse nevojat fizike nukplotësohen, zakonisht çështja përfun-don me shkatërrimin e trupit. Nga anatjetër, nëse nevoja psikologjike nukështë plotësuar, kjo zakonisht çon nëçrregullime psikologjike, në mungesëne kënaqësisë, të kujdesit dhe në çrreg-ullimet e ndryshme në mirësjellje.

HARMONIA E BRENDSHMEIslami e thekson moralitetin dhe

etikën, sepse njeriu ka më shumë nevo-ja se sa për ushqimin për jetë tëhareshme. Njeriu ka nevojë për har-moninë e brendshme. Njeriu është trupdhe shpirt, ai nuk është vetëm trup apovetëm shpirt. Prandaj, njeriu ka nevojëpër atë që i plotëson nevojat e tij tru-pore dhe shpirtërore. Islami i jep njeri-ut ndjenjën e sigurisë. Kjo ndjenjëndërtohet ne mënyra të ndryshme.

VDEKJA NUK ËSHTË FUNDIslami i mëson besimtarët se vdek-

ja nuk është fundi i jetës, se kjo jetëështë vetëm një fazë, se ekziston jetatjetër pas vdekjes, se vdekja është urëndërmjet dy jetave dhe se vdekja ështëpika lëvizëse e jo përfundimtare. Kjodomethënë se muslimani beson se jetae tij është e pandërprerë. Ky besim i jepnjeriut ndjenjën e sigurisë. Si mund tëndihet i sigurtë personi i cili beson sevdekja është fundi i tij? Islami na fletqë mos të brengosemi, të bindur se dotë vazhdojmë të jetojmë edhe pas vdek-jes, edhe pse në një mënyrë tjetër. Kjobindje e qetëson personin. Muslimaninuk i frikësohet vdekjes, sepse ai e dise vdekja është fazë kalimtare, e jofundi i jetës. Nëse njeriu nuk beson nëbotën tjetër, atëherë njeriu do të frikë-sohet rëndë edhe me vetë idenë e vdek-jes. Ai gjithashtu do të jetë nën presiontë madh që të vrapojë pas parasë dheepsheve, sepse mendon se kjo jetëështë rasti i vetëm dhe i fundit. Ky pre-sion do ta privojë njeriun nga harmo-nia, siguria dhe baraspesha e tij ebrendshme.

JETA TJETËRMuslimani beson në jetën pas

vdekjes, domethënë në jetën tjetër. Kjoe kënaq dhe e bënë të sigurt. Ai ndiheti sigurtë në pandërprershmërinë e jetës.Ai ndihet i sigurtë sa i përket vepravetë tij në këtë jetë: e di se do të shpërble-het për veprat e tij të mira, për këmbën-

gulësinë e tij, për mirësjelljen dhesakrifikimin e tij. Muslimani ndihet isigurtë në pikëpamje të vazhdimësisësë jetës së tij dhe në pikëpamje tëdrejtësisë së Allahut. Kjo ndjenjë do taeliminojë dëshpërimin, pikëllimin,pashpresën dhe brengosjen, kurse do tëbëjë njeriun më optimist, më aktiv dhemë vetëmohues.

MËSHIRA E ALLAHUTIslami e mëson besimtarin se

Allahu është më i mëshirshmi. Kykocept i mëshirës së Allahut është thel-bësor në Islam. Mëshira e Allahutndikon te muslimani në dy mënyra: meshembull dhe me falje. Nëse Allahuështë i mëshirshëm edhe njeriu duhet tëjetë i mëshirshëm. Njeriu duhet të jetë imëshirshëm ndaj njerëzve të të gjitharacave dhe feve. Njeriu duhet të jetë imëshirshëm edhe ndaj shtazëve. Njeriuduhet të jetë i mëshirshëm ndajmeshkujve dhe femrave të tjera, ndajkushërinjve dhe të huajve, ndajprindërve dhe fëmijëve dhe ndaj tëgjitha qenieve. Kjo atmosferë emëshirës në Islam i ofron njeriut ndjen-jë sigurie, sepse mëshira është diç që tii jep tjetrit dhe tjetri ta jep ty. Sikur tëgjithë të ishin të mëshirshëm nëmënyrën e vet, të gjithë do ta gëzoninmëshirën dhe do të ndiheshin të sigurtënë pikëpamje të jetës, nderit, të drej-tave dhe pronës së vet.

Mëshira e Allahut vepron nëmënyrë tjetër. Kur njeriu gabon, ai nukështë eliminuar përgjithmonë nga beki-mi i Allahut. Në Islam, nëse gabon,dyert e faljes së Allahut janë të hapura.Nëse gabon dhe pendohesh sinqerisht,Allahu të falë. Formula e këtillë eAllahut e mëshirës dhe e faljes e bënëmuslimanin të sigurtë në lidhjen e tijme Allahun dhe të sigurtë në kodin e tijmoral dhe të ardhmen morale.

MËSHIRA NJERËZOREKëtë koncept të mëshirës së

Allahut dhe ndërnjerëzore Islami e katheksuar. Kur muslimani ha, ai fletduke thënë: Bismi’l-lahi’rr-rrah-mani’rr-rrahim (“Në emër të Allahut, tëGjithëmëshirshmit, Mëshirëplotit”).Kur muslimani lexon apo recitonKur’an, e fillon me theksimin emëshirës së Allahut. Në namaz dhelutje muslimani e thekson mëshirën eAllahut shumë herë për çdo ditë.

Kështu muslimani e përsërit këtëkoncept të mëshirës shumë herë brendaditës. Muslimani jeton në atmosferën emëshirës, si fizike ashtu edhe psikike.Muslimani është i udhëzuar drejtndjenjës se Zoti është më i mëshirshmidhe se vëllezërit e tij në fe janë të

mëshirshëm. Nëse raportet personaleme Allahun dhe njerëzit janë të kon-trolluar me mëshirë, kjo do ta bëjë tësigurtë në të tanishmen dhe në tëardhmen.

BESIMI NË ALLAHUNBesimi në Allahun i ofron njeriut

ndjenjën e sigurisë. Si mund të ndihetpersoni i sigurtë, nëse nuk beson nëAllahun? Hulumtimet kanë treguar seçrregullimet mentale paraqiten te mos-besimtarët më shpesh dhe më seri-ozisht se sa te besimtarët.Mosbesimtari nuk është i sigurtë nëasgjë. Ai nuk është i sigurtë në fillimine tij, në përfundimin e tij apo nësynimet e tij. Mosbesimtari nuk është isigurtë në vlera, ideale, në të mirëfill-ten, të gabuarën, të mirën apo të keqen.Mosbesimtari zakonisht është personiskeptik, i shqetësuar, konfuz dhe ihamendur.

E kundërta e tij, muslimani e di siështë nxënë. Muslimani e di si do tëzhvillohet jeta e tij. Muslimani e diqindpërqind çka është e mirë dhe çka ekeqe. Muslimani është i sigurtë përveten, jetën e tij, universin, raportet etij shoqërore, për të drejtat e tij dheobligimet e tij. Muslimani është i sig-urtë për idealet dhe vlerat e tij.

SIGURIA NË VLERATSiguria e muslimanit në vlerat dhe

idealet e tij buron nga kodi i tijgjithëpërfshirës moral i dhuruar njeriutnga Zoti. Kur personi ka vlera të qarta,ideale të qarta, fillim dhe përfundim tëqartë, ai ndihet i sigurtë, sepse e di kushkon dhe si shkon. Vimë deri te tëdhënat më specifike, nëse i kundrojmëdisa mjedise joislame, shohim se atjejanë personat me çrregullime mentalesi dukuri e shpeshtë. Kjo është pasojë emungesës së besimit në këto mjedise.Pa besim, njeriu ndihet i humbur, ipapërkrahur dhe ndien se nuk ka qëllimmë të rëndësishëm. Nga ana tjetër, mebesimin në Allahun, njeriu ndihet i sig-urtë, sepse ndien se udhëhiqet dhepërkrahet nga Allahu dhe se ka rol tërëndësishëm.

Kështu Islami e furnizon njeriunme siguri psikologjike, e cila i duhet.Islami e furnizon njeriun me sigurinëpërmjet vazhdimësisë së jetës,nëpërmjet mëshirës së Allahut dhenëpërmjet udhëzimit të Allahut. Kur edi se jeta jote është e vazhdueshme,ndihesh i sigurtë, kur e di se Allahuështë më i mëshirshmi, ndihesh i sig-urtë. Kur e di se Allahu udhëzon dhe imbron ata të cilët besojnë në Të, ndi-hesh i sigurtë.

Përktheu: N. Ibrahimi

Siguria e muslimanit në vlerat dhe idealet e tijburon nga kodi i tij gjithëpërfshirës moral i dhuru-ar njeriut nga Zoti. Kur personi ka vlera të qarta,ideale të qarta, fillim dhe përfundim të qartë, aindihet i sigurtë, sepse e di ku shkon dhe si shkon.

ISLAMI, SIGURIADHE VDEKJA

Zëri FSHIi SHTOJCË INFORMATIVE DHE KULTURORE E STUDENTËVE TË FAKULTETIT TË SHKENCAVE ISLAME

" Zoti ynë bëne të sotmen tone më të mire se të djeshmen, ndërsa tënesërmen tone më të mire se të sotmen ".

Semi Ajeti viti i III-të

“ Dituria është më e mirë sepasuria sepse pasurinë duhet taruash ti, ndërsa dituria të ruan ty,pasuria pakësohet me anë tëdhënies, ndërsa dituria shtohet meanë të dhënies, dituria ështëgjykues, ndërsa pasuria e gjykuar,grumbulluesit e pasurisë kanëvdekur edhe pse janë të gjallë,ndërsa dijetarët janë të gjallë sa tëketë jetë mbi tokë, trupat e tyrejanë të humbur, ndërsa gjurmët etyre në zemrat e njerëzve ekzisto-jnë” – Aliu r.a.

Dituria është kompensim ngaçdo kënaqësi tjetër dhe ajo të bën tëmjaftohesh nga çdo epsh. Kush vet-mohet duke kërkuar dituri nukdëshpërohet dhe mërzitet nga veçi-mi. Kush kënaqet dhe zbavitetduke lexuar libra, nuk do t`imungojë asnjë begati. Nuk kashoqërues, muhabetqar më të mirëpër njeriun se libri, ashtu siç nuk kambrojtës më të mirë për të sematuria (urtësia)”.

Pejgamberi s.a.v.s. ka thënë:“Ai i cili ka marrë rrugën për tëkërkuar dituri atij me të (diturinë)All-llahu do t`ia lehtësojë rrugënpër në Xhennet. Një popull i ciliështë tubuar në një shtëpi prejshtëpive të All-llahut, të cilët e lexo-jnë librin e All-llahut, të cilët nëmes vete bëjnë studimin e tij, ata irrethojnë melaiket dhe mbi atazbret qetësia, ata i mbulon mëshiradhe All-llahu i përmend te ata qëjanë në Madhërinë e Tij”.

Gjithashtu ka thënë: “Vërtetëmelaiket do të vënë krahët e tyrepër nxënësin në shenjë pajtimi përatë që bën. Vërtetë për dijetarinkërkon falje në qiell që janë dhe nëtokë, madje edhe balena në ujë.Vlera e dijetarit ndaj adhruesitështë sikur vlera e Hënës ndajyjeve tjerë. Vërtetë shkencëtarëtjanë trashëgimtarë të pejgam-berëve, vërtetë pejgamberët nukkanë lënë trashëgim ndonjë dinarëas dërhem, por kanë trashëguardituri. Ai i cili e merr atë e kamarrë me fat të madh”.

Këto hadithe flasin për vlerën e

shkencës, e në veçanti flasin përshkencën fetare ashtu siç theksonedhe hadithi mbi parimet e fesë.Për vlerën e diturisë mjafton qëtubimet e saj i rrethojnë melaiket eAll-llahut, tubimeve të atilla u zbretqetësia, ato i kaplon mëshira dheAll-llahu i përmend në kupën qiel-lore.

Edhe sahabet e Pejgamberits.a.v.s. kanë qenë shumë të përpik-të në kërkimin e diturisë, gjithashtuedhe gjatë shekujve dhe gjener-atave pas. Omeri r.a. thotë: “O junjerëz, e keni për borxh të kërkoniditurinë, ngase për All-llahun ështëkostum i dashurisë. Ai që kërkonnjë derë të diturisë, All-llahu do tambulojë me atë kostum të Tij.” Njënjeri e kishte pyetur Ibën Abbasinpër xhihadin. Ai iu ka përgjegjur:” Anuk dëshiron të tregoj ty diç qëështë më e mirë se xhihadi?-iaktheu ai. –Mësyeja një xhamije dheaty mëso Kur`anin, sunnetet ePejgamberit s.a.v.s. dhe parimet e

fesë”.Ibën Mes`udi ka thënë: “

Tubimi më i mirë është mexhlisi nëtë cilin përhapet urtësia(mençuria). Aty përhapet mëshira”.

Aliu r.a. thotë: “Dituria ështëmë e mirë se pasuria sepse pasurinëduhet ta ruash ti, ndërsa dituria tëruan ty, pasuria pakësohet me anëtë dhënies, ndërsa dituria shtohetme anë të dhënies, dituria ështëgjykues, ndërsa pasuria e gjykuar,grumbulluesit e pasurisë kanëvdekur edhe pse janë të gjallë, ndër-sa dijetarët janë të gjallë sa të ketëjetë mbi tokë, trupat e tyre janë tëhumbur, ndërsa gjurmët e tyre nëzemrat e njerëzve ekzistojnë”.

Muadh ibën Xhebeli ka thënë: “Mësonie diturinë ngase të mësuarite saj është frikë ndaj All-llahut, tëkërkuarit e saj është adhurim,përsëritja e tij është tespih, hulum-timi është xhihad, të mësuarit e atijqë nuk di është sadaka, ai ështëqetësim në rastet e frikës, shok nëvetmi, argument në vështirësi,armë kundër armiqpve, zbukurimpara shokëve. Me anë të diturisë,All-llahu ngre popuj dhe i bënudhëheqës për nga e mira, poashtui bën të parë të ndiqen punët e tyredhe mendimet e tyre gjithnjë mir-ren para sysh, është dritë e rrugëssë Xhennetit,... derisa tha: Medituri All-llahut i bëhet nënshtrim,me atë bëhet adhurim, me atë All-llahu njihet i vetëm, me atë bëheshi përmbajtur, me atë bëhet lidhjafaniljare, përmes saj njihen hallallidhe harami, ajo është prijësendërkaq vepra atë e pason, frymë-zohen me atë të lumturit dhe privo-hen nga ajo fatkëqijtë.”

El-Haseni ka thënë: “Po të mosishin dijetarët, njerëzit do tëbëheshin si bishat. Do të thotëpërmes shkencës dhe diturisënjerëzit dalin nga kufijt e shtazërisënë ato të njerëzisë”.

El Xheuzi thotë:“Nevoja e zem-rës për dituri nuk është sikursenevoja e frymëmarrjes, por ështënevojë edhe më e madhe. Vlera editurisë në zemër është sikursevlera e dritës në sy, ose vlera e tëdëgjuarit për veshin, ose vlera e tëfolurit për gjuhën. Pra nësemungon ajo atëherë ajo ështësikurse syri i verbër, veshi i shurd-

hër dhe gjuha e memecit. Prandajedhe Allahu i Lartësuar i quan tëpaditurit se janë të verbër, të shur-dhër dhe memec. Për shkak se kjoështë veti e zemrave të tyre pasi qëe kanë humbur diturinë e dobishmedhe mbeten të verbër, të shurdhërdhe memecë”

“Ata janë të shurdhër,memecë e të verbër, ata nukkuptojnë”. (el-Bekare, 171).

Po supozojmë sikur çdo musli-man të kishte lënë punën e vet,kush do të kishte përkujdesur përmuslimanët? Kur u shpall i dër-guari s.a.v.s. të gjithë shokët e tij,sahabët, i ushtronin profesionet,zejet e tyre, prej askuj nuk kishtekërkuar që të lë profesionin dhe tëlirohet për thirrjen islmae, seciliprej tyre mbeti në profesionin dhezanatin e vet, qoftë para emigrimitose pas tij. Mirëpo nëse e kërkontenevoja për xhihad, luftuan mepasuritë dhe shpirtrat e tyre nërrugë të All-llahut. Imam Gazaliunuk ia kishte pëlqyer popullit nëkohën e vet të cilët shumicën eshkollarëve të tyre i kishin drejtuarpër të studiuar fikhun në kohën kurnë ndonjë vend prej vendeve tëmuslimanëve nuk gjendej vetëmnjë mjek me përkatësi fetare jehudeose i krishterë i cili përkujdesej përshërimin e muslimanëve dhe musli-maneve, me ç`rast shpirtrat dhezbulimi i pjesëve të turpshme tëtrupit ishte në dorën e tyre.

Pejgamberi s.a.v.s. ka thënë:“Vlera e dijetarit ndaj adhuruesitështë sikur vlera ime ndaj jush”.Gjithashtu në një hadith thotë:“Dituria e paktë është më edobishme se adhurimi i shumtë”.

Sa e sa popuj të ngritur kanëtrashëguar injorantë, dhe sa e saparaardhës injorantë pas vetes lanëintelegjentë të shkathët. Evropapara disa shekujve vlonte nga injo-rantët të cilët nuk kuptonin asgjë,ndërsa sot ajo dominon mbitrashëgiminë e civilizimeve të vje-tra! Muslimani është i obliguar t`uamësyjë vendeve të largëta, nëmënyrë që të arrijë dituri nga çdoanë dhe çdo vend.

E përfundojmë këtë temë mehadithin e Pejgamberit a.s: “Dy kri-jesa nuk ngopen: kërkuesi i ditur-isë dhe kërkuesi i dynjasë”

VLERA E DITURISË

Mars, 2009 25

Hëna e re

26 Mars, 2009

SHTOJCË INFORMATIVE DHE KULTURORE E STUDENTËVE TË FAKULTETIT TË SHKENCAVE ISLAME

Nexhmije FAZLI Viti i III

”Të jesh mirnjohës ndajMeje dhe ndaj dy prindërvetu”(Llukman: 14)

Nëse i kthehemi historisë paraIslamit familja ka qenë e bazuar nëkeqtrajtim dhe presion (shtypje).Të gjitha çështjet kane qenë të kon-trolluara vetëm nga meshkujt.Gratë dhe vajzat kanë qenë të shty-pura dhe të turpëruara. Një shem-bull është se në qoftë se burri vdistedhe pas tij linte gruan, djali i tij prejgruas tjetër kishte të drejtën për tamartuar atë dhe t’ia kontrollontejetën, ose ta ndalonte atë për tumartuar. Ata i shikonin gratë pamarre parasysh se a ishin nëna, bijaapo motra, si burim i turpërimit,sepse ata mund të merreshin si tëburgosur, kështu duke sjell turpmbi familjen.

Duke u bazuar ne këto faktenjeriu varroste të bijën e tij foshnjeduke qenë ajo gjallë, siç referohetnë Kur’an ku Allahu thotë:

“Kur ndonjëri prej tyrelajmerohet me (lindjen) vajze,fytyra e tij i prishet dhe behetplot mllef. Fshihet prejnjerezve, per shkak te asaj tekeqeje për të cilën u lajmërua(e konsideron bela e jo dhu-rate prej Zotit). Mandej,(mendon) a do ta mbajë atë(te gjallë) në dhe. Sa i keqështë ai gjykim i tyre.” (EnNahl, 16-58)

Familja në kuptimin më të gjërë,themelohej dhe bazohet nëmbështetjen e njeri tjetrit në tëgjitha gjërat, edhe në keqbërje.

Me ardhjen e Islamit, Islami ilargoi të gjitha këto dhe vendosidrejtësi, duke i dhëne çdo personittë drejtat e tij apo të drejtat e saj,edhe foshnjave të përkujdesur,madje edhe fetusit qe nuk arrin telind i cili do të respektohej dhe do tëlutej për të ( do ti behej varrimi iduhur).

Feja islame gruan e konsideroj sifemër apo nënë dhe ia dha asajvendin e merituar. Islami këshillondhe obligon në respektimin eprindërve ku atë e vuri menjëherëpas Njëshmëris dhe Ibadetit të Tij.Në Kur’anin famëlartë thuhet :”Tëjesh mirënjohes ndaj Meje dhendaj dy prindërve tu”(Llukman; 14), ku pas nënshtrimitndaj Zotit, Islami kërkon edhe nën-shtrim ndaj prindërve:

“Adhuroni Allahun e mos ishoqëroni atij asnjë send, sil-luni mirë ndaj prindërve….”(Isra; 36)

Islami i përkushton kujdes tëvaçantë nënës si prind, duke etheksuar rendësin e rolin e saj, e mekëtë asaj i pranon disa përparësi tëcaktuara ”Ne njeriun e kemiurdhëruar për sjellje të mirë

ndaj prindërve të vet, sepsenëna e vet atë e barti me mundpas mundi dhe pas dy viteveia ndau gjirin” (Llukman;14)

Për rëndësinë dhe rolin e saj fletedhe hadithi i Pejgamberit a.s. kuTransmetohet se Ebu Hurejra(Allahu qofte i kënaqur me të) kathënë: Erdhi një njeri te Pejgamberii Allahut [sal-lallahu alejhi ve sel-lem]) dhe tha: ”O i Derguar iAllahut, kush nga gjithe njerezitmeriton me se shumti përkujdesintim?”Ai tha: ”Nena yte”, njeriupyeti, ”pastaj kush”? Ai tha: “Nenayte”, njeriu përsëri pyeti: “pastajkush”? Ai tha: “Nena yte”, njeriupyeti: ”pastaj kush”? Ai tha:”Pastaj babai yt”. (Buhariu, 5626;Muslimi, 2548)

Nga kjo shohim se roli i saj nëformimin e njeriut në aspektinshpirtëror dhe fizik është shumë mëi rëndësishëm se roli i babait.

Ajo fëmiut i jep një pjesë të sajende kur është në mitrën e saj, gjatëzhvillimit embrional. Pas lindjes eushqen me qumështin e saj dheprapë ia jep një pjesë të saj.Kontributi i saj në anën shpirtëroretë qenies njerëzore po ashtu ështëshumë i madh.

Nëna është ajo e cila në shpirtin efëmiut e fut gjitha atë që është endershme, e bukur dhe e vlefshme.E nderon shpirtin e fëmiut dhe,përkas dashurisë së ngrohtë ia jepgjithë atë me të cilën ai bëhet njeridhe me të cilën dallohet nga kaf-shët. Prej këtu është edhe kujdesi imadh të cilin Pejgamberi salallahualejhi ve selam ia ka kushtuargrave, e për këtë ka thënë: ”Më imiri është ai i cili më së mirisillet ndaj grave. Ato janënënat e fëmijëve tanë”

Prindërit e kanë obligim që tësillen mire ndaj fëmijëve të tyre,sepse vet natyra e obligon që tëkujdeset për fëmijun e tij.Natyrshmëria është ajo e cila e çonprindërinë që të kujdeset për brezinqë ritet dhe zhvillohet, gjë e cila esiguron vazhdueshmërinë e jetësashtu siç dëshiron All-llahu xh.shdhe Profeti i Tij.

Prindërit sakrifikojnë për fëmiune tyre të gjithë atë çka posedojnë,

trupin, pasurin, jetën, me një fjalëtë gjithë të mirat ata që i posedojnëpa mos u ardhur keq për atë që e fli-jojnë për fëmijët e tyre, por e sakri-fikojnë me gëzim duke e përjetuaratë sikur ata dy vet e shfrytëzojnëatë të mire e në realitet atë e shfry-tëzojnë fëmijët e tyre. Ndërsa fëmi-ju ka nevojë për tu këshilluar dheatë shumë here që t,i kujtoj brezat eparshëm të cilët flijuan për të tërëjetën e tyre. E gjithë kjo jep të kup-tohet se fëmiju tërë atë që posedonsi dhe sikur të gjithë jetën tua kush-tonte prindërve, ku do të mund qëatë ta kompenzojë.

Për këtë begati duhet falënderuarAllahun xh.sh i cili është dhënës iparë, e që falënderimi i prindërvepëson pas të parit, duke i radhiturobligimet sipas urdhëruesit.

Pra, falëderimi i Allahut është nërend të parë e pastaj pëson falën-derimi i prindërve, ku në Kur’anthuhet:

”Të jesh mirnjohës ndajMeje dhe ndaj dy prindërvetu”(Llukman 14)

Që të na bëhet më i qartë roli dhenderi i nënës në Islam dhe familjenislame, e që në bazë të asaj të dimëta vlerësojmë familjen, të shohimpak jetën e familjes në perëndim.

Çka do të thotë për ata nëna çkaështë për ata familja, ç’është përata termi “femër”në përgjithësi?

E para që do të shohim çrregulli-mi i cili është i qartë dhe çdo kushmund ta vërejë. Ai çrregullim kadal gjithsesi për shkak të statutit tëpabarabartë të femrës dhe shkaku ipërzierjes së roleve të burrit dhegruas. Femra është munduar dheka kujtuar për emancipimin e rre-jshëm. Është bërë e lirë dhe epavarur (duke imagjinuar). Liria esaj shihet në atë se ajo mund tëpunon ç’të dëshirojë, mund të bëjgjithçka që bën edhe mashkulli. Enuk ka asnjë punë, fizike osepsikike e të cilën femra nuk mundta kryej. Gjithçka që mund aimundet edhe ajo, ai qeveris nështet edhe ajo qeverisë ai gjykonedhe ajo gjykon, ai nëbashkëshortësi ka jetën privateedhe ajo ka. E nuk ka kurfar dal-limesh, mashkulli është femër, e

femra është mashkull. Nëpërgjithësi ajo nuk ka status tëqënies e cila do të respektohet, ecila nuk është simbol i nderit dhe ivirtyteve. E për vendin e saj sinënë edhe të mos flasim, a iedukon ajo fëmijët e saj apo atëpunë e bëjnë të tjerët-shkolla, tele-vizioni ose shpeshherë këtë e bëjnëshërbëtoret e degjeneruara. Nënanuk ka kohë për këtë. Ajo është epunësuar dhe ka punë më tërëndësishme. Edhe ajo edhe burri isaj vinë nga puna të lodhur dhe tëhidhëruar në njëri-tjetrin dhegjithmonë të nervozuar. Atëherë sido të ndikoj ajo në fëmijun e tyre icili në ato momente pretbuzëqeshje dhe dashuri nga nëna.

Femra në perëndim ecën nëpërrrugë të errëta dhe shtatëzane,kërkon spitalin në të cilin do tëmund ta nxjerrë fëmijun.

Në kumtimin të cilin e ka dhënëOrganizata Botërore Shëndetësoreme vitin 1962, qëndron se në botëse për çdo vit bëhen rreth 15 mil-ion aborte ose mbytje të fëmijëveakoma duke qenë në mitrën enënës. Femra në perëndim nuk eka shkatërruar vetëm vetën, por eka shkatërruar edhe një edukate tëmadhe për gjeneratat e ardhshmetë cilat po ashtu do të shkatërro-hen për shkak të saj. Perëndimi eka humbur kujdesin e nënës, e kahumbur bashkëshorten e nder-shme dhe fisnike. Bota perëndi-more do të humbet nëse e shkatër-ron familjen e shëndoshë dhe tëbalansuar. Perëndimin, po edhebotën tjetër mund ta shpëtojvetëm Islami dhe parimet e tij,Islami i cili ia ka caktuar të drejtatdhe rolin adekuat femrës për tëgjithë kohërat.

E kam përmendur gjendjen efemrave në perëndim për shkak qëtë bëjmë një krahasim dhe të kon-kludojmë se cilat rrugë janë më tëmira për femrën nëpër të cilat ajoduhet të ecë. Në Islam kjo që motiështë e përcaktuar dhe vetëmduhet t’u dorëzohemi dhe vepro-jmë me ligjet e tij, e me këtë do tëkemi edhe femër të shëndosh,familje të shëndosh dhe shoqëri tëshëndosh, e të gjithë në këtëmënyrë do të jemi të kënaqur.

Liria e vërtetë është në islam dheshihet vetëm në robërim ndajAllahut xh.sh, gjatë së cilit njeriulirohet nga dominimi i epshevedhe pronës së njerëzve, dhe është epa mundur që gjinia njerëzore tëlirohet në ndonjë mënyrë tjetërpërveç se me një devotshmëri ecila do të sundojë me njeriun, dhedo të qeveris me brendinë e tij.

Nëse femrës i derigjonë devot-shmëria, atëherë ajo është vajzë emirë, bashkëshorte e mirë, e grua emirë dhe në atë rast nuk do të jetëmjet i diskriminimit dhepabarazisë.

Rëndësia e femrës si nënë

27

SHTOJCË INFORMATIVE DHE KULTURORE E STUDENTËVE TË FAKULTETIT TË SHKENCAVE ISLAME

Shaban Tairi, viti i III-të

Në këtë temë do të sjellim disafjalë nga i dashuri ynë, Muhamedi a.s.si dhe disa fjalë nga të besueshmittanë, shokët e të Dërguarit a.s. për tëvërtetuar se nuk ka asgjë të keqe nëpërdorimin e tespihëve gjatë shqiptim-it të adhurimit ditor, pas namazit, etj.,se ai nuk e ka ndaluar një gjë të tillëdhe nuk ka ndonjë hadith i cili aludonnë ndalimin e përdorimit të tyre, poashtu se ka qenë një vepër të cilën ekanë praktikuar njerëzit e devotshëm.Hadithe të cilat flasin rreth adhurimitme shqiptim ka shumë, për të cilatdijetarët kanë shkruar libra të tërë, porvallë, a lejohet që adhurimi të bëhetme kokrra (tespih)? Normalisht se po,vallë do të bindemi nga disa injoranttë cilët e kundërshtojnë përdorimin etyre sikur janë duke luftuar kundëridhujtarisë, nëpër xhamitë tona kuxhemati i përdorin, ato bëjnë organiz-ime që t`ua hedhin dhe ta pastrojnëxhaminë nga ato, por vallë, me çfarëguximi e marrin një hap të tillë papasur argument, ku të gjitha qëndrimete tyre i bazojnë në hadithin: “çdoshpikje është risi (bidat), e çdo risi nëzjarr”, çdo herë kur të fillosh bisedëkëtë hadith e kanë parullë, hadith i ciliështë universal, e specifikojnë në çdotemë, nuk njohin përparim por vetëmngecje mbrapa, vallë duhet të bëhetfitne në xhami vetëm pse atyre nuk uka arritur argumenti për tespihët, e atatë çohen e t`i hedhin prej xhamisëtespihët? Ata thonë se tespih bëhetvetëm me gishta duke sjell hadithin eIbn Omerit, r.a., i cili ka thënë: “Ekam parë të Dërguarin e Allahut,s.a.v.s., se si bënte tespih megishtërinjtë e tij”. (Ibn Ebi Shejbe,Ebu Davud, Et-Tirmidhi, En-Nesaidhe El-Hakimi, i cili mban qëndriminse ky transmetim është autentik). Sidhe Busejra, njëra nga muhaxhiret,transmeton se i Dërguari i Allahut,s.a.v.s., ka thënë: “Bëni (o ju gra)tespih, tehlil dhe takdis dhe mos jinishpërfillëse qe ta harroni tevhidin!Dhe numëroni me gishtërinjtë tuaj,sepse do te pyeten (edhe gishtërinjtë)dhe ato do të përgjigjen!” (Ibn EbiShejbe, Ebu Davudi, Et-Tirmidhi dheEl-Hakimi). Po ashtu Safija, r.a. katreguar: “Njëherë tek unë hyri iDërguari i Allahut, s.a.v.s., ndërsapara meje gjendeshin 4.000 (kocinj)(koshpica) nga hurmat me te cilat kambere tespih, e me pyeti: ‘ç’është kjo, ojbija e Hujejes?’ Unë u përgjigja: ‘Meto bej tespih!’ Pejgamberi, a.s.,: ‘Qëkur u largova prej teje, unë më shumëtespih kam bërë nga kjo!’ I thash:‘Mësomë me te, o i Dërguari i Allahut,s.a.v.s., e ai tha: ‘Thuaj: Subhanallahiadede ma haleka min shej’in – Qoftë imadhëruar Allahu aq herë sa edhejanë krijesat e Tij!” (Et-Tirmidhi, El-Hakimi dhe Et-Taberani). Por asnjëhadith nga këto nuk argumenton seështë e ndaluar të përdoren tespihet.Nga argumentet të cilat i përdor shejhAlbani në librin e tij “Vargu i

haditheve të dobëta” 1/117 kundërtespiheve, se dikujt i paska dhënëselam e ai nuk ia paska kthyer selaminse ka pasur tespih në dorë, por vetëmme shenjë ka bërë, por a i ngjan njëdijetari të sjell kësi lloj argumentesh?!po ashtu siç thotë Albani: “Disa flasinme ty edhe i lëvizin rruazat që janë nëtespihe, ose dëgjon muhabetin tënd!Tjetri, sikurse më ra rasti të shoh këtoditë, një njeri, i cili vozitej me biçik-letë në një rrugë përplot me njerëz,dhe në njërën dorë kishte tespihët! Uparaqiten njerëzve sikurse asnjëherënuk e harrojnë dhikrin, mirëpo shumëherë ky bidat bahet shkak që ata ti lënëpas dore shumë obligime”. Por vallë,çka ka të keqe nëse vozitësi i biçik-letës bën dhikër, a vetëm përdorimi itespiheve qenka shkak kryesor qënjerëzit lënë disa ibadete? Absurditet!

ARGUMENTET SE LEJOHETPËRDORIMI I TESPIHËVE

Le ta dinë ata se ka transmetime tëcilat nuk e kundërshtojnë një vepër tëtillë, siç transmetohet se Ebu Safijjes,r.a., shërbëtorit te Dërguarit te Allahut,s.a.v.s., iu soll tepih nga lëkura dheene me gurrëz të imët me te cilët bëritespih gjerë në drekë, dhe pastaj tespi-het dhe enën ia hoqën. Ndërsa, kurEbu Safijja, r.a., e fali namazin eiqindisë, përsëri ia kthyen ato dhe aibëri tespihe me to gjerë në aksham.(El-Begavi, Mu’xhemu’s-Sahabe; IbnAsakir, Tarih.); pastaj nëna e Junusibn Ubejdit ka thënë: “E kam parë EbuSafijjen, njërin nga sahabet ePejgamberit, a.s.,- ndërsa ishtekomshiu ynë- se si bënte tespih meguralecë”. (Ahmed, Ez-Zuhd). IbnSa’d shënon nga Hakim ibn Ed-Dejlemiu se Sa’d ibn Vekasi, r.a., kabërë tespih me guralecë, gjersa IbnEbi Shejbe, në Musannafin e tij, ngashërbëtori i Sa’dit, transmeton se Sa’dibn ebi Vekkas ka bërë tespih meguralecë ose me koci prej hurmave.Pra, një sahabij i madh dhe i famshëmbën tespih me guralecë!

Ibn Sa’di ne vepren e tij “Et-Tabekat”, thotë: Na ka lajmëruar neveUbujdullah ibn Musa se i ka thënëIsra’ili prej Xhabirit se si një grua i katransmetuar që Fatimja, e bija ehazreti Husejnit, ka bërë tespih në pe,në të cilin ka pasur kokrra”.

Abdullahi, djali i imam Ahmedit,ne veprën “Zevaidu’z-zuhd” transme-ton prej Nuajm ibn Muharriz ibn EbiHurejres, se gjyshi i tij Ebu Hurejre,r.a., ka pasur perin në të cilin kanëqenë 2.000 kokrra dhe nuk ka rënë tëflejë gjersa me to nuk e ka shqiptuartespihun.

Imam Ahmedi ne veprën “Zuhd”,thotë: “Na ka përcjell nga Miskin ibnNekir se i ka thënë Sabit ibn ‘Axhlanse si El-Kasim ibn Abdurrahmani kathënë: “Ebu Derda, r.a., mbante kociprej axhve (hurmave të thara) në qese,dhe kur e falte namazin e sabahut, inxirrte një nga një duke bërë me totespih, gjersa nuk kishte nevojë përto.”

Ibn Sa’di transmeton nga EbuHurejre, r.a., se ai ka bërë tespih mekoci bardh e zi, gjysmë të qorruara(nuva muxhezza’).

Dejlemiu me zinxhirin e tij tëtransmetuesve transmeton në mënyrënmerfu’ se Aliu, r.a., ka thënë: “Tespihuështë mjet i mrekullueshëm për mani-festimin e dhikrit”.

Ibn Ebi Shejbe shënon që Ebu Seidel-Hudriu, r.a., ka bërë tespih me koci.Gjithashtu, edhe prej Ebu Nedrease,shënon se i ka treguar një njeri ngaTaifi se si në një rast kanë qenëmysafir tek Ebu Hurejre, r.a., ndërsa aikishte qesen (torben) në të cilën gjen-deshin guralecë ose koci që me tobënte tespih. Po ashtu, transmetonedhe nga Za’zana se ka thënë: “I moranga nëna e Ja’furit tespihet e saj, e kurerdha te Aliu, r.a., me tha: “Kthejatespihet nënës se Ja’furit!”

Në librin Tuhfetu-l-ibadi qëndron:“Disa dijetarë janë të mendimit sebërja e tespiheve me gishtërinj, përshkak të hadithit të Ibn Omerit, ështëmë i vlefshëm. Por, mund të themi qëkjo vlen për atë i cili është shumë isigurt se nuk do të gaboj gjatënumërimit, ndërsa për atë që nuk ështëi sigurt, më mirë është që atë ta bëj metespihe.”

Tespihet i kanë shfrytezuar koloset,mbi të cilët mbështetet dhe prej tecilëve pranohet praktika, sikur EbuHurejra, r.a. Ai ka pasur perin në tëcilin janë gjendur 2.000 kokrra, dhenuk ka fjet gjersa nuk i ka shqiptuar12.000 tespihe, siç pohon Ikreme. Evallë, ky dhikër prej 12 mijë tespih aështë i mundshëm me gishta, me gish-ta njeh vetëm ai që donë ta përfundonsa më shpejtë dhikrin.

Ebu Davudi në Sunenin e tijshënon se Ebu Nadre el-Giffari tregonsi në vijim: “Më ka treguar një njeri imoshuar nga Taifi: ‘Erdha në Medinedhe kërkova strehim tek Ebu Hurejrar.a. – ndërsa në jetë nuk kam takuarndonjë që më mirë t’i pranojë dhegostisë mysafiret sesa ai. Një ditë,gjersa kam ndenjur tek ai, ai ishte nështratin e tij pran të cilit gjendej qesjame guralecë ose koci. Poshtë tij ishteulur shërbëtorja e tij, e cila ishte zeza-ke. Bënte tespih, dhe kur e mbaroigjithë atë çka ishte në qese, ia hodhiqesen shërbëtores, ndërsa ajo gjithëkocit i ktheu në qese dhe përsëri iadha që të vazhdonte të bënte tespih.”

El-Hafiz Abdulgani në veprën e tijEl-Kemal, duke shënuar biografinë eEbu Derdasë, r.a., thotë që ky as’habnë ditë ka lexuar nga 100.000 tespihe,kurse prej Seleme ibn Shebibit trans-metohet se ka thënë: “Halid ibnMa’dani, përveç asaj që ka lexuar ngaKur’ani, në ditë ka lexuar nga 40.000tespihe. Kur e kanë shtruar për t’idhënë gusël (gjate pergatitjes sexhenazes) gishtërinjtë i ka pasur nëatë formë sikur që i ka mbajtur tespi-het”. Ndërsa dihet që 100.000 dhe40.000, po edhe me pak nga kjo, nukmund të numërohen me gishtërinj,kështu që, për shkak të kësaj, Ebu

Derdaja, r.a., dhe Halidi tespihet ikanë shfrytëzuar si mjet, siç bëjmëedhe ne.

Ahmed ibn Halikan në veprën e tij“Vefajetul-e’ajan” shënon ngjarjen sesi disa njerëz një ditë prej ditësh, kurnë dorën e Xhunejd el Bagdadit vëre-jtën tespihet, dhe e pyeten: “A edhe ti,për karshi autoritetit tënd, mban nëdorë tespihe?!” Ndërsa ai u përgjigj:“Rrugën me të cilën i jam afruar Zotitasnjëherë nuk do ta lëshoj.”

Hasan el-Basriu është pyetur:“O,mësues, a edhe për karshi madherisëtënde dhe manifestimit të bukur tëibadetit, me tespihe në duar?” Ështëpërgjigjur: “Atë që e kemi vepruar nëfillet tona nuk do ta lëmë as në për-fundimet tona!”

Pra, nëse thërrasim në rrugën eselefus-Salih, kjo është rruga e tyre,vepër e Ebu Hurejres, Safijes, EbuDerda, Sad Vekasit, Aliut, HasanBasriut, Xhunejdit, rrugën e tyre etrasojmë, e ata që duan të na kundër-shtojnë, goja se nuk ka qenë vepër enjohur në gjeneratat e para, mos gën-jejnë, pasi duan ta mbulojnë tëvërtetën, vetëm që me ekstremizmin etyre të bëjnë përçarje në popullintonë.

QËLLIMI I PËRDORIMITGjithashtu, tespihet, neve na ndih-

mojnë që të jemi gjithnjë në dhikër.Kur njeriu i sheh tespihet, e dinë seato janë mjet për përmendjen eAllahut, xh.sh, prandaj edhe e nxisinnjeriun për dhikër. Disa tespihet ikanë emërtuar si hablu’l-vasli (litari icili të lidh me Allahun), ndërsa disa tëtjerë si rabitatu’l-kulub (lidhjazemërore me Allahun).

Lexues i nderuar, ky është mjet ibekuar dhe i ndritur i cili sjell mirësinë këtë dhe në botën tjetër. Nuk trans-metohet nga dijetarët e hershëm dhetë vonshëm se e kanë ndaluar për-dorimin e tespiheve, madje shumica edijetarëve i kanë përdorë tespihet dhenuk kanë parë gjë të keqe në to. Njërindër dijetarët të cilët e përkrahin për-dorimin e tyre është edhe ImamXhelaludin Sujuti. Është pyetur njeringa dijetarët: “A Allahut i numëron?”,dhe është përgjigjur: “Jo, por numërojpër Te”. Esenca e kësaj qëndron nëatë se dhikri i shumtë i përmendur nësunnet nuk mund të numërohet megishtërinj, por edhe në qoftë se do tëmund të numëroj, ai nuk do ta kishtemendjen te dhikri por te numri se saka bërë që mos lë mangësish, kjo lex-uesin do ta largonte nga përkulsh-mëria, kurse arritja e përkulshmërisëështë njëra nga qëllimet e dhikrit, ecila arrihet me anë të tespiheve.

Përdorimi i tespiheve Hasan el-Basriu ështëpyetur:“O, mësues, aedhe për karshi mad-herisë tënde dhe manifes-timit të bukur të ibadetit,me tespihe në duar?”Është përgjigjur: “Atë qëe kemi vepruar në fillettona nuk do ta lëmë as nëpërfundimet tona!”

Mars, 2009

SHTOJCË INFORMATIVE DHE KULTURORE E STUDENTËVE TË FAKULTETIT TË SHKENCAVE ISLAME

Xhemile Idrizi lll

Figura e shquar e mendimit dhe civ-ilizimit Islam Muhammed Abduhuthotë: ”Në këtë gradë në të cilën ingriti Islami gratë, nuk i ngriti asnjë fee mëparshme, dhe asnjë ligj tjetër, bilenuk arriti në të asnjë popull para apopas Islamit. Popujt evropianë, prejgjurmëve të përparimit të të cilëve nëcivilizim dhe kulturë, ishte nderimi dhevlerësimi i lartë që ia bënë gruas, endenuk kanë arritur në piedestalin në tëcilin i ngriti Islami gratë.”

Gruaja para Islamit nuk ka pasurpersonalitet të pavarur ekonomik, porthjeshtë ka qenë një pasuri të cilën etrashëgonin burrat. Kur’ani rrëfeu përkëtë gjendje në të cilën u gjet gruajadhe e injoroi. All-llahu i Lartësuarthotë:”O ju që besuat, nuk është elejuar për ju të trashëgoni gratë (e tëvdekurve) në mënyrë të dhunshme, eas t’i shtrëngoni për t’u marrë diçkanga ajo që ju keni dhënëatyre…”(En-Nisa:19)

Me qëllim që mos të mbetet gruaja evarur prej të tjerëve, Islami ia pranonasaj të drejtën e posedimit të pronësme trashëgimi. Prona e konfirmon per-sonalitetin dhe e forcon atë. All-llahuxh.sh thotë: ”Meshkujve ju takonpjesë nga pasuria që e lënë prindërite të afërmit (pas vdekjes) edhe fem-rave ju takon pjesë nga ajo që lënëprindërit e të afërmit, le të jetë pakose shumë ajo që lënë, ju takon pjesëe caktuar(nga Zoti).”(En-Nisa:7)

Po ashtu, ia njohi edhe asaj sikurburrit, të drejtën e lidhjes së kontratavetë transaksioneve të gjitha llojeve, dhee bëri poseduese të së drejtësekskluzive të pronës së saj. Ajo ka tëdrejtë të merret me tregti, t’i sigurojnëtë tjerët dhe atë ta sigurojnë tjerët.Figura e shquar e mendimit dhe civi-lizimit Islam Muhammed Abduhuthotë: ”Në këtë gradë në të cilën ingriti Islami gratë, nuk i ngriti asnjë fee mëparshme, dhe asnjë ligj tjetër, bilenuk arriti në të asnjë popull para apopas Islamit. Popujt evropianë, prejgjurmëve të përparimit të të cilëve nëcivilizim dhe kulturë, ishte nderimidhe vlerësimi i lartë që ia bënë gruas,ende nuk kanë arritur në piedestalin nëtë cilin i ngriti Islami gratë.”

Gruaja në islam gëzon tëdrejtën të punon në institucionet më tëlarta të shtetit, në ndërmarrje publike,ajo ka të drejtë të merret me biznes sidhe në të gjitha sferat të cilat janë nëpajtim me natyrën e saj dhe kamundësi t’i kryejë. Në kontekst tëkësaj D-r. Jusuf El Kardavi thotë:Allahu xh.sh, krijoi njeriun dhe esprovon atë për t’i vlerësuar karakterindhe forcën rezistuese të individit gjëkjo e cila realizohet përmes punës, dhepër këtë parasheh shpërblim apondëshkim.

Dijetari i njohur D-r. Ramadan ElButi, këtë problematikë e shkoqiti në

bazë të parimit se, puna ndonjëherëështë domosdoshmëri, e ndonjëherënevojë, e ndonjëherë e mirë.

Hakimi transmeton prej Aishesr.a. e cila thotë:” Zejnebi ishte grua ecila merej me manufakturë, po ashturegjte, therte dhe jepte lëmoshë për hirtë All-llahut.(Buhariu,Muslimi) Për fattë keq disa burra të cilët edhe më tejmendojnë se janë fetarë të mirë-friko-hen prej kësaj pavarësie ekonomike tëgruas. Kjo, si dhe lakmia e superior-iteti i tyre i shtynë që të dominojnëmbi gjithë atë që e posedon gruaja.Disa të tjerë u kthyen në epokën e injo-rancës duke mos u dhënë vajzave tëveta hise në trashëgimi. Kështu pasur-inë e lënë ua shesin djemve të vet,ashtu që mos t’ua japin vajzave hakune vet që u takon sipas përcaktimit tësheriatit.

GRUAJA DHE E DREJTA ESAJ PËR TË PUNUAR

Pasi shkencat psikologjike, peda-gogjike dhe disiplina tjera e konfirmo-jnë se përkushtimi i gruas ndaj fëmijëssë vet, është domosdoshmëri jetësoreedhe për fëmijën edhe për nënën,atëherë pra fëmija ka nevojë jetësoredhe shpirtërore për nënën e vet. Por,njëkohësisht dalja e gruas prej shtëpisënënkupton lënien pas dore të fëmijës, ekjo u kanoset brezave të ardhshëm meshkatërrimin e edukatës dhe provimine ummetit nga individi i shëndoshë.Mirëpo krahas saj, ka shumë sfera kuduhet të profesionalizohet gruaja, si:administrata publike, institucionetedukativi-arsimore, institucionet shën-detësore, veprimtaria intelektuale sidhe shumë lëmi të ngjajshme me këto.Në suaza të nevojës së gruas aposhoqërisë, gruaja ka mundësi t’i kryejtë gjitha punët të cilat janë në harmonime natyrën e saj dhe ka mundësi t’ikryejë duke e mbrojtur vlerën, nderindhe prestigjin e saj.

Të gjitha ato punë të cilat Islamiua lejon meshkujve, gjithashtu janë tëlejuara edhe për femrat. Punët e paden-ja të cilat Allahu xh.sh ua ndalonmeshkujve, i ndalohen edhe femrave.

Pos kësaj Allahu xh.sh. i kaobliguar meshkujt me rregulla (adabe)të caktuara në sjellje dhe shoqëri gjëqë ka kushtëzuar që punët të cilat ikryejnë ata të jenë në pajtim me këtomasa dhe rregulla. Femrat gjithashtujanë obliguar me rregulla të caktuaranë sjellje dhe shoqëri kështu që nëpunët të cilat i kryejnë nuk guxojnë tëdalin jashtë këtyre dispozitave dherregullave.

Gruan e martuar e cila ka fëmijë,shoqëria e obligon me shumë punë tëcilat ajo, kryesisht nuk mund t’i kryejëplotësisht, ajo është e obliguar tëkujdeset për burrin dhe mirëqenien etij, ndërsa njëkohësisht duhet të kujde-set për fëmijët dhe rritjen e tyre. Nukekziston një zgjidhje e ligjshme përposse t’i qaset asaj që kërkon shkalla e pri-oriteteve. Numri i madh i sociologëve

në bazë të kësaj shkalle të prioritetevedeklarojnë:” Kujdesi i femrës përmartesën e vet edukimin e drejtë tëfëmijëve është domosdoshmëri e cilaështë në interes të shoqërisë.”

Arsye për një qëndrim të tillëështë fakti se familja e shëndoshëështë baza e parë për shoqëri të shën-doshë. Nëse familja nuk është e shën-doshë, andaj e kaplon fryma e shku-jdesjes dhe anarkisë, çdo lloj tjetëraktivitetesh arsimore dhe kulturore qëvijnë bashkë me bazën ekonomike nëplan të dytë kurrë nuk mund ta zënëvendin të cilin e zë familja nëformimin e shoqërisë në mënyrë tëdrejtë. Situata në shoqëri e përcjell sit-uatën në familje, qoftë ajo e mirë apo ekeqe. Kurrë gjer më tani nuk ështëshënuar ndonjë lëvizje në kundërshtimme këtë. Duke u nisur nga ky realitet,nëse bashkëshortja dhe nëna nuk janënë mundësi t’i bashkërenditinobligimet e veta në familje meaktivitete tjera shoqërore e kulturore,atëherë nuk i mbetet tjetër pos që, nëbazë të shkallës së prioriteteve, të shto-jë kohën e nevojshme për kujdesin nëfamilje,madje edhe nëse kjo shkon nëdëm të disa punëve dhe detyrave tëtjera.

GRUAJA DHE FAMILJAE vërteta për të cilën flasim na bëhet

edhe më e qartë kur femra e kupton semotivi i saj për punë është makutëriapër pozitë në shoqëri ose vetëm dëshi-ra për të pasur shuma të parave. Qëfemrës t’i lehtësohet puna në pajtimme shkallën e prioriteteve, që të mosketë vështirësi në zbatimin e tyre,Sheriati i garanton furnizim si asajashtu edhe fëmijëve të saj. Në këtëmënyrë e kursen forcën e saj e cila dotë duhej të shpenzohej sikur do tëduhej t’i siguronte vetë, kështu qëbashkëshorti është ai që detyrohet tafurnizojë atë dhe fëmijët. Ajo për çkaLigjvënësi xh.sh., aludon është se në tëgjitha situata bashkëshortja ështëpërgjegjëse për kujdesin e familjes dheqë familja të mos degjenerohet e rrëno-het. Pa marrë parasysh faktin se kjopërgjegjësi është diçka që bashkëshort-ët e ndajnë ekzistojnë shumë rreziqedhe detyra të ndjeshme të cilat nukmund t’i kryejë askush pos nënës.Duke pasur parasysh se gjendja efurnizimit dhe puna në këtë plan janëpengesa më e madhe për bashkëshort-en-nënën në kryerjen e saj të oblig-imeve të saja, siç është rasti meshoqëritë perëndimore Ligjvënësi,xh.sh. e ka larguar këtë pengesë dhe eka mënjanuar nga rruga e femrës kur eka obliguar mashkullin t’i sigurojëgjithë që është e nevojshme për jetëedhe atë në nivelin që i përgjigjet dheqë është i denjë.

Parashtrohet pyetja se cili ështëshkaku i rrënimit të lidhjeve familjaretë cilat dikur kishin ekzistuar?

Ajo që ka rrënuar lidhjet është indi-vidualiteti i të gjithë anëtarëve të famil-

jes në bartjen e përgjegjësive individ-uale. Bashkëshortja-nëna, vajza epjekur dhe bashkëshorti-babai, të gjithëjanë përgjegjës vetëm për vete ashtu qësecili prej tyre është i detyruar tëkërkojë kushte për jetë të cilën e ëndër-ron dhe këtë duhet ta realizojë vetëmme forcat e veta personale. Ky realitetpikëllues nga i cili vuan Perëndimi isotëm ka fytyrën dhe maskën e vet qëjanë tërësisht të ndryshme. Fytyra ekëtij realiteti është pavarësiaekonomike të cilën e gëzon femraperëndimore, dhe me këtë mashtrohenshumë meshkuj dhe femra në shoqëritëe Botës së tretë.

Përkundër kësaj, Sheriati embron femrën dhe i siguron kënaqësinë mbretërinë e feminitetit të saj.Sheriati e bën të lehtë rrugën më tëmirë për aktivitetin e saj si anëtar i zell-shëm i një familje të ndershme dhe tëlumtur, kështu që mund t’i përkushto-het përparimit dhe mbrojtjes së saj ngaçdo e keqe dhe sëmundje. Njëkohësishtpara saj janë hapur të gjitha dyert nësedëshiron të merret me çfarëdo aktivitetishoqëror, të punoj çfarëdo pune tëdobishme, qoftë me të ushtron ndonjëhobi apo realizon ambiciet vetjake, porme këtë nuk është e obliguar për shkaktë gjërave të cilat ka nevojë. Dalja ngashtëpia në kërkim të punës, siç bënmashkulli, për temën nënkupton që ajoduhet të punoj absolutisht gjithçka qëështë nevoja për sigurimin e nevojavetë familjes. Pos kësaj që fusha e punëspër femrën është e hapur në shumë pro-fesione tashmë gjysmë shekulli, derimë sot nuk kemi dëgjuar që femra gjatëjetës së saj ka punuar ngase e ka dashurkëtë, pa pasur nevojë të furnizimit tëfamiljes.” Në bazë të këtyre argu-menteve mësuam se dijetarët Islamduke u bazuar në argumente autentikeIslame janë të një mendimi se femra katë drejtë punësimi, por nëse punësimi isaj nuk cenon të drejtat e shoqërisë,duke filluar nga bashkëshorti, pastajfëmija dhe mbarë shoqëria. Dukedhënë sqarime D-r. Kardavi thotë:Puna e femrës jashtë shtëpisë nuk ështëe ndaluar në esencë, ngase ekzistojnëedhe nevoja shoqërore që kërkojnëpunësimin e saj si p.sh: mjeke, peda-goge, etj. mirëpo punësimi i saj jashtështëpisë kushtëzohet me këto kushte:

-Që puna në esencë të jetë e lejuar,nënkupton të mos jetë veprim i ciliështë i ndaluar apo shpien në haram sip.sh. të jetë kameriere ku shërben tëtjerët me alkool, pastaj ato veprime kukushtëzohet lakuriqësia apo ekspozimii trupit të saj, ose punë që sipasparimeve të përgjithshme islame janëtë pamoralshme.

-T’i përmbahet parimeve Islame kurdel nga shtëpia duke filluar nga mbule-sa, ecja, lëvizjet, zëri i saj etj.

-Që punësimi i saj të mos jetë nëdëm të obligimeve të saj që i ka ndaj tëtjerëve si p.sh. ndaj bashkëshortit dhefëmijëve, sepse ky është obligim pri-mar dhe esencial i saj.

E drejta e gruas për të punuar

Mars, 200928

Hëna e re

Mars, 2009 29

Rexhep ZIBERI

Fjala talkin është shprehje egjuhës arabe që në gjuhën shqipedo të thotë: Përkujtim, mësim,udhëzim etj.

Në këtë punim e kemi fjalënpër talkinin që ua lexojmë tëvdekurve fill pas varrimit.

Talkini është të përkujtuarit,të udhëzuarit, të mësuarit tjetritdeklaratën e besimit me të cilën aijetoi gjatë tërë jetës.

Talkini si tradit fetare islamebazat e veta i ka që nga koha e as-habëve të Pejgamberit a.s.

Edhe pse dëgjojmë zëra të atil-lë që pretendojnë se nuk duhet t’ulexohet talkini të vdekurve, kinsetalkini nuk paska baza tradi-cionale fetare atyre u përgjigjemise mosdija për ekzistimin e argu-menteve në asnjë mënyrë nukmund të jetë argument i asaj qëpretendojnë të tillët, sepse sa përinformim leximi i talkinit është iargumentuar me sunet, ixhma,dhe kijas dhe as kush nuk ka tëdrejtë të bëj fushatë personale përqëllime të huaja me rregullatfetare islame.

Dijetarët e katër medh-hebevejanë unikë se leximi i talkinit mbivarrin e të vdekurit është i lejuar,madje sipas disave edhe porosi-tur.

Transmeton Taberiu ngaUmameja se Pejgamberi a.s. kathënë: “Kur të vdes ndonjë ngavëllezërit tuaj, t’ia rregullonidheun mbi varr, le të ngritet njëriprej jush te kryet e varrit e le tëthotë: “O filan i biri i filanit …,sepse ai dëgjon edhe nëse ju nukkuptoni, përkujtonia besimi me tëcilin e përfundoi jetën e kësajbote, dëshminë se nuk ka zottjetër pos një All-llahu, seMuhamedi është i dërguari i tij, seti ishe i kënaqur me All-llahun, sefe e pate fenë Islame, seMuhamedin e respektove përpejgamber, se Kuranin e pateudhëzues, kur dëgjojnë këtëMunkeri dhe Mekiri e kapin njëritjetrin për dore dhe thonë: eja teshkojmë, se nuk ka nevojë tërrimë tek ai që i përkujtohet fakti ibesimit të tij, pra All-llahu ështëdëshmues i tij e jo dy melektë.”

Për thënien e talkinit nuk ka asnjë pengesë që ai t’i lexohet tëvdekurit aq më tepër kur dihet seleximi i Kuranit gjatë varrimit

është i porositur. Themeluesi imedh-hebit Hanbeli e pëlqenteleximin e Kuranit gjatë varrimitduke u mbështetur në porosinë eOmer ibnul Hatabit që ua kishtelënë amanet shokevë të vetë që

gjatë varrimit t’ia lexojnë fillimindhe mbarimin e sures el-bakare.

Rreth thënieve të asaj se ivdekuri nuk dëgjojnë, që në fillimua pastrojmë atë dilemë me faktetradicionale islame se ai madje

dëgjojnë edhe më mirë se të gjal-lët.

Pejgamberi a.s. pasi që i tubojkufomat e i vuajturit në luftën eBedrit thirri me një zë të lartë…

Transmeton Enesi ngaPejgamberi a.s. se ai ka thënë: “Kur vihet i vdekuri ne varrë, ekthehen përcjellësit ai dëgjonkrismën e këpucëve të tyre”.

Leximi i talkinit do të thotëndjekja e rrugës së sunetit tëPejgamberit a.s., ndërsa e kundër-ta e saj nënkupton shkelje tësunetit të Pejgamberit a.s.

Talkini është element që nëasnjë mënyrë dhe në as një rastnuk konfrontohet me besimintradicional islam. por përkundërazi është i dobishëm dhevërtetohet po nga këto fakte tradi-cionale islame.

Talkini aq sa i bënë dobi tëvdekurit, ai edhe me tepër i bënëdobi të gjallit pa marrë parasysh sei gjalli a është prezent në varrimine tij apo jo , sepse ia përkujton sepërfundimi i tij është aty.

Të e katër medh-hebet janëunikë se leximi i talkinit mbi var-rin e të vdekurit është i lejuar,sepse siç pamë ata këtë e bazuannë shumë argumente tradicionaleislame.

Pejgamberi a.s. thotë: ”Përkujtonia të vdekurit tuaj dësh-minë lailahe il-lall-llah”.

Lidhur me thirrjen në emër tënënës së të vdekurit një njeri epyeti pejgamberin a.s. dhe i tha:“O i dërguar i All-llahut nësë nuk idihet emri i nënës së tij? Tha: le tathërras në emër të nënës së tijHava “ transmeton Taberaniu.

Tabiju i njohur Damrete ibnihibab thotë: “ Sahabet r.a posavarrosej i vdekuri preferonin që tithuhet të vdekurit në varr: “ O filani biri i filanes thuaj lailahe il-lall-llah”, këtë ia përkujtonin tri herë.Subulus-selam.

Ibni Hajthemi thotë: është evërtetë se një grup i sahabëve kanëurdhëruar përkujtimin e talkinit.

Rreth dispozitës së leximit tëtalkinit te dijetarët islam i hasimnë divergjenca mendimesh, disaprej tyre e parashohin si sunetndërsa disa të tjerë si mubah poras njëri prej tyre asnjëherë nuk endaloi dhe as që do të ndalohet,ndërsa dëshirojnë ta ndalojnë ataqë i bëjnë të tjerët të harrojnë seka varr dhe që nuk duan të kthe-hen në jetën e përhershme.

TALKINI, MËSIM PËR TË GJALLË DHE

PËR TË VDEKUR

Talkini është element që në asnjë mënyrë dhenë as një rast nuk konfrontohet me besimintradicional islam. por për kundërazi është idobishëm dhe vërtetohet nga faktet tradi-cionale islame.

30 Mars, 2009

Hëna e re

Nga M-r. Sc. Fahrudin Ebibi

Sunneti ndoqi një strategjiunike në formimin e personalitetittë myslimanit që përshtatet me sis-temin e perfeksionuar të Islamit, icili është në harmoni të plotë menatyrën që Allahu e krijoi njeriun.

Strategjia e tillë nuk i përketnatyrës së pastër shpirtërore as nukështë e bazuar kryekëput në atëmateriale. Sunneti, njeriun e ka tra-jtuar si krijesë me performanca tëpërsosura, në suaza të mesatares,që i nënshtrohet nevojave jetike.Ndërkaq njeriun nuk e ka trajtuar siengjëll por jo edhe si çdo gjallesëtjetër...

Parimet themelore të sunnetitnë këtë drejtim i përkasin principitmesatar, nuk janë të nivelit tëtepruar as të nivelit të ulët tëlëshuar nga ai që është i kërkuar.

1. TRIUMFI I POZITIVESNDAJ NEGATIVES

Lufta pa kompromis e pozitivesndaj negatives, e shtangimit,izolimit dhe murgërisë, janë parimethelbësore të sunnetit prej ditës sëparë. Thirrja islame është thirrje egjallë, e vazhdueshme, me plotëkuptimin e fjalës që nënkuptonnocioni jetë.

Disa duke e kuptuar Islamin nësuaza të ngushta, motivuan paraliz-imin, përkatësisht, nxitën mosveprimtari të fuqisë së individit dhetë gjallërisë së tij në prodhimin evlerave, me arsyetim të ikjes osebraktisjes nga kjo bote. Ashtu qëzmadhuan tejmase asketizmin simënyrë afrimi te Allahu xh.sh. dukeheq dorë nga shoqërimi me njerëzose tërheqje nga puna (funksioni)sa që disa të tjerë e tepruan kur atae aplikuan idenë e izolimit, mos fal-jen e namazit në xhami me njerëz tërëndomtë duke pretenduar sexhamitë na qenkan shndërruar nëinstitucione shtetërore (në kuadërtë Ministrisë së Vakfit). Një bindje ekëtillë jo që bie ndesh drejtpër-drejtë me shpirtin e gjallërisë sëIslamit njëkohësisht i mundësonarmiqve okupimin e qendrave tëenergjisë në qarqet myslimane.

Në kohën e Pejgamberit sal-lall-llahu alejhi vesel-lem një personkishte vendosur të adhuroj Allahunpor larg publikut në maje tëkodrave. Muhamedi alejhis-selamkishte shkuar te ai dhe i kishtethënë: "Mos vepro kështu! Ti dhe askush tjetër për atë se durimi i juaj

(duke bërë përpjekje për tejkalimine vështirësive) në disa vende (pikaose çështje) Islame është më mevlerë se adhurimi i dikujt, dyzetëvite." (hadith) "Vërtet djalli ështëujk për njeriun sikur ujku që ështëpër bagëtitë e merr delen që është evetmuar, e larguar nga grupi nëndonjë vend të hapur. Kini kujdes –ua tërheq vërejtjen nga degëzimet(copëtimet), iu preferohet juve xhe-mati (përzierja me ata), masa epopullit, xhamia." (Ahmedi) "Ai qëpërzihet me njerëz dhe që iu përbal-lon fyerjeve (ofendimeve) të tyreështë më me vlerë se ai, i cili nukpërzihet me njerëz por që nuk iupërballon ofendimeve dhe fyerjevetë tyre." (hadith)

2. TRIUMFI I BUTËSISË (TË PËRMBAJTURIT) NDAJ

RADIKALIZMIT DHEEKSTREMIZMIT

Një rregull tjetër nga rregullat eedukimit, të formimit të person-alitetit të myslimanit gjithsesi ështënxitja ose stimulimi në butësi dhendalimi i radikalizmit dhe ekstrem-izmit.

Në suza të angazhimit të indi-vidit me Islamin Pejgamberi sal-lall-llahu alejhi vesel-lem ia tërheqvërejtjen të kihet kujdes nga skajsh-mëria dhe ekzagjerimi. "U shkatër-ruan ekstravagantët (që e tepruan)... kjo fe është e rreptë andaj ajo qëshihet si e tepruar në të ju prezan-tonie me butësi." (hadith)

Lidhur me thirrjen islame,tërheqjen e njerëzve që të pranojnëFenë islame, i Dërguari i Allahutsal-lall-llahu alejhi vesel-lem, ështëshprehur: "Lehtësoni, mosvështirësoni, përgëzoni mos prapë-soni..." Në këtë kontekst është njëshpjegim i shkëlqyeshëm kur'anor:" sikur të ishe i vrazhdë e zemër-fortë, ata do shkapërderdheshinprej teje..." (Kur'an, 3:159) " Ti(Muhammed) thirr për në rrugën eZotit tënd me urtësi e këshillë tëmirë dhe polemizo me ata (kundër-shtarët) me atë mënyrë që është mëe mira." (Kur'an, 16: 125)

Argument tjetër shumë i qartë, icili flet për tolerancë dhe butësi ngasunneti i Pejgamberit sal-lall-llahualejhi vesel-lem në ngritjen e per-sonalitetit të myslimanit është kyqë e ka transmetuar Enesi b.Maliku. Enesi ka transmetuar përnjë grup njerëzish (nga shokët ePejgamberit alejhis-selam), të cilëtkishin shkuar te bashkëshortet eMuhamedit sal-lall-llahu alejhi

vesel-lem për të mësuar se si iDërguari i Allahut sal-lall-llahu ale-jhi vesel-lem bënë adhurime. Pasiqë kishin mësuar, u shprehën: "Kujemi ne me Pejgamberin alejhis-selam në rrafshin eadhurimeve...!?" Nëse merretparasysh fakti se Allahu atij ia kafalur mëkatet e përparme dhe tëpasme... Në atë rast njëri nga ata ushpreh se ai do të falej gjithë natën,përherë. Tjetri tha unë do të agjërojtërë kohën dhe nuk do ta prishagjërimin. I treti tha unë do tëizolohem nga gratë dhe nuk do tëmartohem, asnjëherë... "Ju ishitata që keni thënë kështu eashtu, i pyeti Pejgamberi ale-jhis-selam? Betohem nëAllahun, unë jam ai që më tepërse çdo kush prej jush që i frikë-sohem Allahut, jam më i devot-shëm se ju por, unë agjëroj dhe(sipas nevojës) nuk agjëroj,falem, pushoj dhe martohem.Ai që shmanget nga sunneti im,nuk është nga radhët e mija."

3. PAK E VAZHDUESHMEËSHTË MË ME VLERË SE SA SHUMË POR QË

NDËRPRITET

Prej metodave të edukimit tëPejgamberit sal-lall-llahu alejhivesel-lem, të personalitetit të mysli-manit, është edhe parimi i veprimittë vazhdueshëm në vepra të mira.Vepra e mirë sa do që të ishte e vogëlajo mund të shndërrohet në vepër tërangut të parë. Shpesh herë ndodhqë angazhimet ekstreme të prodho-jnë kundër reaksion të përkohshëm,mund ta lodhin individin duke ishkaktuar ballafaqime të drejtimit tëkundërt. Prandaj koncepti i vazh-dueshmërisë i nxitur dhe i kërkuarnga sunneti në vepra të mira, pavarësisht madhësisë së saj, mishëronvlerën dhe rëndësinë e saj. Prej këtuzatën lind parimi që suksesi është ilidhur me përfundimin e veprës jome fillimin e saj.

Abdullah b. Amrit një rast iDërguari i Allahut sal-lall-llahu ale-jhi vesel-lem i kishte thënë: " OAbdullah mos u bë sikur filani i cililutej (falej) natën më pas u distan-cua." (Buhari & Muslim). Në pyet-jen e Ajshes r.a. drejtuarPejgamberit sal-lall-llahu alejhivesel-lem se cila është vepra më edashur te Allahut: "Ajo që zbatohetvazhdimisht edhe nëse është vepëre vockël," u përgjigj Muhamedi ale-jhis-selam.

Vazhdon...

ENKAS PËR REVISTËN HËNA E RE

Koncepti i sunnetit mbiedukimin e individit (1)

31Mars, 2009

Hëna e re

Ismet BYTYQI

Muhamedi a.s. me të arritur nëMedine themeloi shtyllat e shtetitIslam duke përpiluar kushtetuten eparë Islame, mbi të cilën do të rreg-ullohet organizimi i mbrendshëm injë shteti Islam.

Me këtë kushtetutë u garanto-hej besimtarëve dhe jo besimtarëvetë drejtat e tyre fetare , politike ,ekonomike dhe sociale.

Kjo kushtetut duhej të rrespek-tohej nga të gjithë qyetetarët e në tëkundërtën pasonin dhe dënime

Muhamedi a.s. përpiloi rregul-lore të posaçme për administratën ecila duhej të evidentonte gjithaaktet dhe kontratat si ato të shit-blerjes dhe të martesës.

Për të ekzistuar shteti me gjithëinstitucionet e saja ishte pa tjetër tëketë hyrje në arkën shtetërore, nëfillim i vetmi burim dhe fond qëgjendej tek muslimanët ishin ndih-mat vullnetare që jepeshin përndihmën e rasteve sociale.

Në vitin e dytë hixhrij u bëobligative zeqati, tatim vjetor ipasurisë. Allahu xh.sh. në Kur’anthotë:“ Fale namazin dhe jepnizekat dhe falu me ata që falen (bini në ruku me ta që bijnë ) . “ ( Elbekare: 43 )

Me të cilin ajet u caktua zeqati sie hyrë e parë zyrtare në arkënshtetërore.

Andaj ishte dhe e logjikshmedhe e pritur që Allahu xh.sh. me njëajet tjetër të tregon se ku destino-

hen dhe në çka duhet të investohetme ato të holla.

Allahu xh.sh. në Kur’an thotë:”Allahu caktoi obligim qëlëmoshat ( zeqati etj.) t’ju tako-jnë vetëm: të varfërve ( nevoj-tarëve ), të ngratëve ( që s’kanëfare ), punonjësve ( që e tubojnë ),atyre që duhet përfituar zem-rat ( të dobëtve në besim ), eduhet dhënë edhe për lirimnga robëria, të mbytyrve nëborxhe, ( lufëtarëve ), në rrugëne Allahut dhe atij që ka mbeturnë rrugë. Allahu e di gjendjene robërve, punon sipas urtë-sisë së vet.”( Et-Tevbe: 60 )

ISLAMI DHE SHOQËRIA

Islami mban llogari mbiveprime të ndryshme ekonomike efinanciare, për të ditur të ardhurat eshpenzimet në ekonomin e vendit,andaj u themelua një zyre menëpunës e që mbante llogari përpasqyrimin e gjendjes pas këtyreveprimeve.

Kështu që në sistemin Islam uzyrtarizua kategoria shoqërore equajtur Fukara, kurse në termi-nologjinë bashkëkohore quhetRaste Sociale.

Sipas mësimeve Islame e drejtaSociale nënkupton: Shpërndarja edrejtë e pasurisë ( nga arkashtetërore ) dhe të mundësuarit e tëdrejtës për të gjithë pa dallime nëpërdorimin e kësaj të drejte.

Allahu xh.sh. në Kur’an thotë:”Ata thonë:” Nuk kemi qenë prej

atyre që faleshin ( që bëninnamaz ); Nuk kemi qenë qëushqyenim të varfërit.” ( El-Mudethir: 43- 44 )

Islami zbuti dallimet në mesështresave shoqërore duke elimin-uar dominimin plotë të të pasurëvekundrejt vobektëve duke i detyruartë jenë solidar ndaj rasteve sociale.Jo vetëm kaq, Islami trajton njërrafsh të gjër të forcës gjeneruese tësolidaritet dhe nxit për të ushqyertë varfërin dhe bonjakun. AndajAllahu xh.sh. në Kur’an thotë:’’ A eke parë ti ( a e njeh ) atë, qëpërgënjështron përgjegjësinëdhe llogarinë në botën tjetër?Po ai që është që e përze nëmënyrë të vrazhdë bonjakun.Dhe që nuk nxit për të ushqyertë varfërin.” ( El- Maun: 1-3 )

Transmetohet nga Ebu Hurejrer.a. se Pejgamberi a.s. ka thënë: “ Aiqë kujdeset për të shkretët dhetë varfërit është si ai që luftonnë rrugë të Allahut “.(Transmetuesi thotë) Mendoj se(Pejgamberi) tha: “ Si ai që faletpandërprerë dhe si ai qëagjëron pandërprerë“.

Ky është programi që në vetepërmban një aktivitet të përher-shëm dhe i cili prej myslimanitkërkon përkushtimin e tij në këtëdrejtim, ndihma dhe solidariteti merastet sociale nuk duhet të jetëvetëm deklarative ose me premtimetë thata por duhet të jetë në vepërdhe e menjëhershme, bonjaku sëpaku meriton një udhëzim, një fjalëtë mirë...

Mbrojtësi i bonjakut do tëshpërblehet nga Allahu xh.sh.,ashtu siç ka shpjeguar Muhamedia.s. në hadithin që transmetohetnga Sehl ibn Sa’d r.a. se i Dërguari iAllahut xh.sh. ka thënë: “ Unë dhembrojtësi (kujdestari) i bon-jakut do të jemi në Xhenetkështu”, dhe bëri shenjë megishtin tregues dhe gishtin emesëm dhe i ndau në mesveti”.

Ky është rregull Islam, ai i cilinuk i zbaton mësimet dhe rregullatIslame, përgënjështron besimin.Paramendoni, jetimi i cili nuk kapasur fatin të gëzojë ngrohtësinë egjirit familjar, përgdheljen dhekujdesin e njeriut më të dashur nëbotë Nënës, të jetë i anashkaluarapo i largojmë nga besimtari, nësekjo ndodhë kjo do të thotë se jemipa ndjenja njerëzore , ky është njëgjest i keqë, kjo është mosbesim senjë ditë do dalim para Allahutxh.sh. në llogari në ditën e gjykimit.

Përgënjështrimi i përgjegjësisë,thirrjes dhe nxitjes në përkush-timin e dedikimit të vëmendjes tëasaj shtrese të rrezikuar në shoqëri,dhe të mos marrjes së hapavekonkret për zbutjen e gjendjes tëkëti grupi të shoqërisë, sipas ajetittë lartëtheksuar, është mëkat barazme mosbesimin.

Konsekuencën e të cilit mëkatdo të përjeton vepruesi i këtijmëkati në botën tjetër, ashtu siçthotë Allahu xh.sh. në Kur’an:” Uthuhet Zebanive: Kapnie atë,vënja prangat! Pastai atështinie në xhehenem ...Mandej, lidhne atë me jëzingjirë të gjatë shtatëdhjetëkutë. Pse ai ka qenë që nukbesoi Allahun e madhëruar. Ai

ISLAMI, forcëgjeneruese

e solidaritetitIslami zbuti dallimetnë mesë shtresaveshoqërore duke elimin-uar dominimin e plotëtë të pasurve kundrejtvobektëve duke idetyruar të jenë soli-dar ndaj rastevesociale. Jo vetëm kaq,Islami trajton një rraf-sh të gjërë të forcësgjeneruese të soli-daritet dhe nxit për tëushqyer të varfrin dhebonjakun.

Hëna e re

Mars, 200932

nuk nxiste për t’i ushqyer tëvarfërit.” ( El- Haka: 30-34 )

Shoqëria e cila indetifikohet mecilësi të abuzimit të gjendjes sëmjerueshme të një grupi të var-fërve, bonjakëve, është e nyejt meshoqërin e atëhershme të injo-rancës

( xhahiletllëkut ) dhe si e tillëështë shumë jo morale.

KONCEPTET ISLAME MBISHOQËRIN

Islami mban llogari për të gjithështresat e shoqërisë, kështu që menorma, mënyra të saja rregullonçështjen e papunësisë duke shtyrësistemin shtetërorë të jetë ai i cili dotë gjenë punë për secilin njeri,bujkut ti siguron kushte dhe sub-vencione për zhvillimin e gjithadrejtimeve bujqësore, secilit punë-torë ti siguron rrogën mujore, tëuriturit ushqim, të sëmurit ti sig-uron barna dhe shërim në suaza tësistemit shëndetësorë, nevojtarit t’isiguron ndihmë institucionale sivijon: Në veshmbathje, ushqim,vendstrehim me një fjalë gjithë atokushte që bëjnë jetën e njeriut matë mirë.

Këto të mira dhe benificione qëduhet t’i gëzon dhe t’i fiton njeriufukara ( rast social ), nevojtarët përndihmë institucionale, të realizo-hen këto benificione duhet në për-pikshmëri të mbushet plani iZekatit që duhet të jepet nga ipasuri, pasuri e cila grumbullohetnë arkën shtetërore, prej të cilësdhe destinohen këto ndihmasociale. Nëse ky plan nuk realizohetdhe arka shtetërore do të mbetet eshprazët dhe kështu do të ishte njëpadrejtësi nga i pasuri kundrejtënevojtarit, dhe e drejta për shfry-tëzimin e ndihmës sociale dhendihmave tjera i merren të gjithakategorive shoqërore, kështu që nëkëtë mënyrë jo vetëm që kemimëkat kundrejtë këtyre kategoriveshoqërore po dhe mëkati në legjis-laturën Islame është i pamo-hueshëm në suaza të asaj që quhetmohimi dhe anashkalim i urdhërittë Allahut xh.sh.

Përveç zekatit e cila është e hyrazyrtare në arkën shtetërore, ekzis-tojnë edhe të hyra tjera e që janë:Sadakatul- Fitri, Sadakaja,Kefaretet e ndryshme ( dëmshpër-blime për thyerje të ndonjë princpiIslam ), tatimet shtetërore etj...

Në krye të shtetit Islam pasvdekjes së Muhamedit a.s. uemërua Ebu Bekri r.a., ai vazhdoipunën e Muhamedit a.s. dukepasur për objektiv që gjithë ate çkandërtoi Muhamedi a.s. tëfunkcionon në suaza të së drejtësIslame dhe në këtë mënyrë gjatësundimit të tij mbisundoi siguriadhe muslimanët prosperuan nëgjitha sferat e jetës dhe u arrit avan-simi i të drejtave njerëzore. Një prejmeritave ma të mdha të tij ishterregullimi i disa neneve për qësht-jen e zekatit.

Kryetari i dytë me rradhë pas

Muhamedit a.s. ishte Omeri r.a.,meqë ishte organizmi i mbrend-shëm i shtetit ende i pakompletuarnë kohën e tij u paraqit një problemnë Irak ku me rastin e pushtimit tëIrakut nga Sa’d bin ebi Vekas,ushtarët nga ai kërkuan që toka eIrakut të shpallet si prehë e luftësdhe ajo të jet pronë e tyre. Me këtërast Sa’di dërgon një letër Omeritr.a. ( Kryetarit ) prej të cilit kërkonkëshillë nga ai, Omeri r.a. i përgjig-jet në këtë mënyrë:” Toka i takonatyre që kan të drejtë pronësie dheqë e punojnë ( bujqve). Në tëardhmen ata do ta punojnë tokën etyre kurse shtetit do ti japin një sasitë tatimit i cili do të jetë për mirëm-bajtjen e ushtrisë Myslimane.”

Të gjitha këto të hyra sigurojnënjë ardhmëri dhe të nesërme ma tëmirë për gjitha kategoritë enjerëzve të rrezikuar ekonomikisht,bile dhe për subvenimin dhe nxitjepër një ekonomi të shëndoshë.

I pa mohueshëm është fakti seekonomia Islame, në baza të sheri-atit Islam eliminon mundësinë egrumbullimit të pasurisë vetëm nënjë kategori shoqërore ( tek tëpasurit ) andaj gjitha këto të hyraqë u përmendën në këtë shkrimjanë të dedikuara për barazpeshimnë mes shtresave shoqërore.

Pikërisht këtu kur të shtohetdhe fakti se kamata është e ndaluarrreptësisht nga aspekti Islam, dhebankat Islame kanë ndaluar tëjapin kredi me kamat, për ata qëkanë nevojë për mjete financiare sipër zhvillimin e biznesit apo përnevoja familjare të ndryshme, dotë bindemi se shoqëria Islameështë imune nga krizaekonomike.

Jo rastësisht ekspertëtekonomik të perëndimit janë nëfazat e analizave dhe shqyrtimitqë definitivisht të studiohet she-riati si rrugëdalje dhe shpëtimnga kjo krizë globale, me të cilënjanë të kapluara dhe Shtet eBashkuara të Amerikës dhe shtete Bashkimit Evropian si pasojë ekultivimit, përdorimit dhe zhvil-limit të kamatës si mjet për tupasuruar shteti dhe klubet endryshme të të pasurve.

Transmetohet në dy sahihat eBuhariut dhe Muslimit seMuhamedi a.s. ka thënë: “ SeciliMysliman e ka obligimdhënien e sadakasë“. Thanë: “O Pejgamber i Zotit, e çka nësenuk gjen?. Ai tha: “ Do të puno-jë me duart e tij, do t’i sjelldobi vetes dhe do të jep sada-ka”. Pastaj iu tha: “ E çka nësenuk mund ta bëjë këtë?. Ai tha: “Do t’i ndihmojë të plogshtitdhe atij që ka nevojë”. Pastajiu tha: “ E nëse edhe këtë nukmundet?”. Atëherë (Pejgamberi)tha:” Le të urdhëroi për vepratë mira apo për hajrit.” Atathanë:” E nëse edhe këtë nukmund ta bënë dot?”. Ai tha:” Letë përmbahet nga sherri (tëvepruarit vepra të këqija), kjopër të është sadaka.” ( Sahih )

D-r. Rijad Ibn Muhamed El-Musejmiri

Falenderimi absolut i qoftëAll-llahut xh.sh., paqa dhe shpëti-mi qofshin mbi kryeparin etevekkulit,mbi sahabët madhësh-torë e të fatshëm, mbi neve dhembi të gjithë adhuruesit vepër-mirë.

Përhapja e injorancës nëforma të çudishme në mesin eUmmetit,është fenomen,dukuri epakuptimësi në Fe çështje e cilanuk është e padukshme për çdonjeri i cili ka të pamurit e shën-dosh.

Andaj, nga kjo nuk mund tëshpëtohet edhe nëse posedohendiploma akademike dhe pozicione

të hijerarhis më të lartë. Injorancapër të cilën e kemi fjalën ka të bëjme bazat e Fesë dhe dhe besimit, emos të flasim për qështje tjera tëLegjislativës dhe të dispozitaveislame.Rezultat i kësaj injoranceështë besimi i gabuar nëNjëshmërin e All-llahut xh.sh.,përkundër qartësisë së kësajqështje.

Andaj, po të parashtrohetqështja e tevekkulit (mbështetjës)në All-llahun xh.sh., ose qështja efrigës dhe shpresës në Të, oseqështje tjera që i takojnë domenittë ibadetit (adhurimit) me të cilinassesi nuk guxohet drejtuar dikujttjetër pos All-llahut xh.sh., do tëshifet se shumë njerëz kanë tëkuptuarit e gabuar në këto qësht-je. E, të kuptuarit e këtyre qësht-

Mbështetjes absolute në All-llahun eLartmadhëruar i përmbahet ai i cili është ikënaqur me All-llahun për Zot të tij, meIslamin për fe të tij dhe me Muhamedina.s.për pejgamber të tij.

Hëna e re

Mars, 2009 33

jeve në mënyrë të shtrembëruar etë gabuar jep shtytje për në bestyt-ni dhe në mëkat të pafajshëm.

Prandaj,këto qështje duhetseleksionuar,pastruar e sqaruarpër të qenë këshillë për musli-manin, e kjo më esencialisht do tëbëhej duke i përcjellur pejgamberëte All-llahut xh.sh.

Ndaj, çështja mëkundërthënëse, e paqartë dheproblematike është ajo e tevekkulit(mbështetjes) në All-llahun xh.sh.

Pra nuk është numër i vogël i tëtillëve të cilët tevekkulin e kanë nëkryetarë, mbretër, personalitete eministra për kryerjen e nevojavedhe kërkesave të tyre. Parashtrohetpyetja, ç’është e vërteta etevekkulit, si duhet kuptuar atë dheç’është vlera dhe pesha e tij?

E vërteta për tevekkulin është:Mbështetja absolute në All-llahunxh.sh. pë të gjitha qështjet,qofshinato për të arritur një dobi të caktu-ar ose për të penguar një dëm tëcaktuar.

Tevekkuli është ibadet mad-hështor, atë nuk bën drejtuar posnë All-llahun xh.sh.. Besimtari isinqert mështetet vetëm në Atë,për çdo çështje, siç janë: kërkimi ifurnizimit e i ndihmës, për shërime shëndet, pë pengimin e së keqës edëmit, dhe beson bindshëm se nukka furnizues përpos All-llahutxh.sh., se nuk mund të ofroj ose tëpengoj dikush diç pos All-llahutxh.sh., se Ai është iLartëmadhëruar, Krijues,Mbikqyrës dhe Zot i të gjithabotërave. Ai jo njëherë në LibrinFisnik ka urdhëruar për mbështet-je të sinqertë, ku thotë: “… embështetju All-llahut se All-llahuështë mbrojtje e mjaftueshme.”(El-Ahzab,48)

Në suren En-Neml, ajeti 79,thotë:” E ti pra, mbështetu në All-llahun se me të vërtetë ti je në tëdrejtën e sigurt.”

All-llahu e ka bër mbështetjenkusht për të qenë besimi i shën-doshë, ja se ç’thotë:

” Dhe vetem All-llahutmbështetjuni, nëse jeni besimtarëtë sinqertë.” ( El-Hadidë,23)

Gjithashtu në Kur’an thuhet:”…vetëm Atij mbështetjuni, nëse jenitë dorëzuar (vendimit tëTij).”(Junus, 84)

SHEMBUJ NGA TEVEKKULI (MBËSHTETJA)

I PEJGAMBERËVE

Kur’ani prezenton shembuj tëmrekullueshëm për tevekkulin e

pejgamberëve të cilët i drejtuanpopujtë e tyre në vepëra të mira e ilarguan nga të këqiat. E, njëri prejtyre është Hudi a.s. i cili qenien e tijja përkushtoi porosisë me të cilënishte ngarkuar.

E këshilloi dhe ja tërhoqi vërejt-jen popullit të tij, por nuk hasi nëmirëkuptim dhe dëgjueshmëri,përkundrazi, hasi në mosbesim, nëmëkate dhe fyerje të rënda. Ja seç’thotë Kur’ani: ” Ata thanë: O Hud,ti nuk na solle ndonjë argument, ene nuk i braktisim zotat tanë përfjalën tënde dhe nuk të besojmë ty.Ne nuk themi tjetër vetëm sedikush prej zotave tanë të ka godi-tur me ç’mendje!...”(Hudë,53-54)

Megjithatë, Hudi a.s. thirrjen etij e bëri me ngulm e largpamësiashtu siç bën besimtari i konsolid-uar me Zotin e tij dhe që kambështetje apsolute në Të, nganjëra anë, e nga ana tjetër, iironizuar me pakujdesinë e torol-laksinë e tyre, u kundërvihet nëmënyrë të prerë:”…Ai tha: Unë iukam mështetur All-llahut, Zotit timdhe Zotit tuaj,pse nuk ka asnjë ngagjallesat, e që Ai të mos e ket nënsundim, vërtet, Zoti im është idrejtë.” ( Hudë,54-56).

Edhe Ibrahimi a.s. qëndroi ipaluhatshëm kundër kokëfortsisësë atit dhe popullit të tij mu ashtusiç i ka hije besimtarit të cilit i flenbesimi në zemër. Ai popullin e vet ethirri me urtësi, butësi dhe dëshmi,megjithatë ai hasi në kokëfortësidhe zemër në të cilën bestytniakishte bërë vend. Kështu që, popul-li i tij i bënte kutrtha, e më në fundnjë muaj ditë tuboi drunjë dhe endezi zjarrin për të djegurIbrahimin a.s. Njerzit u tubuan përtë pare se ç’po ndodhe, e njëherit efyenin Pejgamberin e

All-llahut, mirpo, kur vjenmomenti që ai të gjuhet në zjarr,atëas që e kaploi panika e as frika, pore tha fjalën madhështore:” Mua mëmjafton All-llahu, e sa mbështetje emire është Ai.”

Fjalë të cilën nuk e thotë kushpos mu’minit, me të cilën nukshprehet vetëm mbështëtsi i sin-qertë. Andaj, kur u mbështet nëAll-llahun, Ai i mjaftoi, e meqë ishtei sinqertë ndaj Tij u lirua dhe shpë-toi, shih për këtë fjalët e të MadhitAll-llah: “ Po Ne i thamë: O zjarr,bëhu i ftohtë dhe shpëtim përIbrahimin!

Ata deshën t’i bëjnë atij(Ibrahimit) kurth, po Ne ata i bëmëmë të dështuarit.(Enbija,69-70).

Tani është fjala per kryeparin et e v e k k u l i t ( m b ë s h t e t ë s i t )

Muhamedin a.s.jetëshkrimi i të cilitështë përplot me mbështetje tëpashoqë dhe bindje madhështorenë

All-llahunxh.sh. Ai migroi meEbu Bekrin r.a. të cilët hyrën nëshpellë ku u strehuan dhe u fshe-hën. Ndërkaq, mushrikët (idhuj-tarët) ju vunë në shpinë për t’indjekur e për t’u ra në gjurmë, kuedhe u ndalën te shpella, pikërishtpran hyrjes së saj. Me atë rastsahabiu Ebu Bekri u frikësua mosvallë t’i ndodhë ndonjë e keqepejgamberit të

All-llahut, e i cili judrejtua mefjalët:” O pejgamber i All-llahut, pota ulë ndonjëri kokën e të shiqojë dotë na shoh, përgjigja e pejgamberit,me plotë bindje, siguri e mbështetjenë All-llahun, ishte:” Mos u dësh-pro se All-llahu është me neve.”Nëvendin e quajtur ” Hamraul-esed”idhujtarët u tubuan për ta luftuarMuhamedin a.s. dhe shokët e tij.Andaj, Pejgamberi me shokëtdolën me një guxim dhe trimëri tëpaparë, me vendosmëri ezemërgjërësi për t’u përballur endeshur me turmën e cila ishte nëpritë. Mirpo, kjo ushtri ishte kom-pakte dhe e mbështetur apsulitishtnë All-llahun Një duke kërkuar suk-sesin nga Lartmadhëria e Tij. Shihpër këtë fjalën e

All-llahut xh.sh.:” E atyre(shokëve të pejgamberit) që dikushu tha: populli

( idhujtarët) është tubuar t’jusulmojnë, pra kini frikë! Ajo, vetëmua shtoi edhe më shumë besimin ethanë: Neve na mjaftonë që kemiAll-llahun, Ai është mbrojtësi më imirë! E ty të mos brengosin ata qëpërpiqen për mosbesim, ata kurrs-esi nuk mund të dëmtojnë asgjë All-llahun. All-llahu me urtësinë e vetdëshiron që atyre të mos u takojëkurrfarë e mire në botën tjetër dheata kanë një dënim të madh.”(AliImran,173-174).

Ibn Abbasi r.a. thotë: Ibrahimia.s.e tha fjalën:

“Më mjafton All-llahu dhe sambështetës i mirë është Ai”, kur ugjuajt në zjarr, e Muhamedi a.s. eshprehu kur dikush tha:”...populli(idhujtarët) është tubuar t’ ju sulmo-jë, pra kini frikë!”

RELACIONI MESTEVEKKULIT(MBËSHTET-

JES) DHE SHKAKUT

Tevekkuli në All-llahun xh.sh.nuk refuzon marjen në konsideratëshkakun, përkundrazi, marja nëkonsideratë shkakun është fryt i

tevekkulit(mbështetjes) së sinqertë,i Fesë së shëndosh,i besimit të fortëdhe bindjes së fuqishme. Por, ekeqja e së keqës qëndron në atë qëmbështetja të qëndron kryekput nësebeb (shkakun), ndërkaq të harro-het musebbebi (shkaktari) e Aiështë All-llahu xh.sh. Po sjellim dyshembuj konkret. Për të priturpasardhës duhet bërë martesa. Përtë pritur të ardhura mujore duhetme u marë me ndonjë veprimtari, ekështu me rradhë. Prandaj, njeriuduhet bërë atë që është në kompe-tencat e tij, pastaj vie në shprehjetevekkuli. Meqë, pa martesë lindiMerjemja r.a., por kjo ështëmrekulli, sofra e Isaut a.s. zbret ngaqielli, por edhe kjo është mrekulli.

LLOJET E TEVEKKULIT(MBËSHTETJES)

Qëndrojnë katër lloje tëmbështetjes.

Lloji i pare: Ai është mbështetjenë All-llahun xh.sh. për të gjithaqështjet, qoftë për të arritura një tëmirë qoftë për të penguar një tëkeqe, dhe ky lloj i mbështetjes ështëkusht për besim të shëndosh.

Lloji i dytë: Ajo është mbështet-je në kreaturën në të cilën nukmund të ketë gisht askush pos All-llahut të Lartmadhëruar, siç janë:ramja e shiut, shërimi i të

sëmurit, realizimi i ndihmës,etj. çështje të cilat janë specifikaHyjnore. Ndaj, nëse mbështetjaapsolute bëhet në fenomenet naty-rore të lartëshënuara, kjo pa disku-tim është bestytni e cila shkaktonhyrjen në xhehnnem për mot e jetë.

Lloji i tret: Kjo është mbështetjenë krijesat, siç janë: kryetarë,mbretër, personalitete e përgjegjëstë cilëve All-llahu ju ka mundësuarpër të evituar një të keqe të caktuar,ose për të ofruar një të mirë të cak-tuar, edhe kjo është bestytni meqëmbështetja apsolute duhet me qenënë All-llahun xh.sh.

Lloji i katërt: Kjo ështëmbështetje në njëri-tjetrin nëveprimtarit e përditshme, porpërsëri mbështetja apsolute i takonAll-llahut xh.sh.

Kush i përmbahet mbështetjesapsolute në All-llahun xh.sh.?

Ndaj, mbështetjes apsolute nëAll-llahun e Lartmadhëruar i përm-bahet ai i cili është i kënaqur meAll-llahun për Zot të tij, me Islaminpër fe të tij dhe me Muhamedina.s.për pejgamber të tij.

Përktheu nga gj. arabe:Ataullah Aliu

TEVEKKULI (mbështetja)në ALL-LLAHUN xh.sh.

Mars, 200934

Hëna e re

JURISPRUDENCË ISLAME

Ibrahim SHABANI

Esenca e ndërtimeve të xhamiveeshte urdhër Hyjnor, dhe ne si bes-imtarë i pergjigjemi plotësisht urd-hërit të Zotit , dhe me të mundohemitë përfitojmë devotshmërin ndaj Tij.

Besojë dhe kam bindjen sexhamitë që ne i kemi ne shërbimesot, janë dhe në të ardhmen do tëjenë të ndërtuara me një qëllim tëtillë, nuk do të lejojmë që xhamitëtona të luajnë rolin negativë dhepërçarës të ummetit ( popullit ) tonë,nga arsyeja se xhamitë e tilla Zoti qënë fillim të shpalljes të Kur’anit mefjalët e Tia urdhëroi Muhamedin a.s.që ta rrënoj dhe djegë xhamitë e tillatë cilat do ta përçanin ummetin.

Një ndodhi të tillë e permendKur’ani, ku Allahu xh.sh thotë:”Edhe ata qe ndërtuan xhamisherri, mos besimi e përçarjejemes besimtareve dhe ftuan nëpritje (solemne) ate që më parëkishte luftuar kundër Allahutdhe të dërguarit të Tij. Ata do tëbetohen :” Ne nuk kemi pasurtjetër qëllim vetem për të mirë!” Po Allahu dëshmoi se atavërtet janë rrenacakë ”. ( Et-Tevbe: 107 )

Shkaku i zbritjes së këti ajetiishte kur munafikët humbën luftene Hunejnit dhe njëri prej udhëhe-qësve i quajtur Ebu Amir mori ini-ciativen që të ndërtoj një xhamisherri ashtu siç e quajti Allahu xh.sh.në Kur’an . Ebu Amiri si prift ikrishter ikën për në Sham. Ai ishtebetuar se do të luftonte kundërMuhamedit a.s., dhe prej atje iporositë hipokritët të pregatisinarmë e fuqi dhe të ndërtojnë një fal-tore si vend tubimi, ndërsa ai do tëshkonte te sunduesi Bizantin, prejnga do të sjellë një ushtri për tandjekur Muhamedin a.s. dhe shokete tij nga Medina.

Hipiokritët ndërtuan xhaminëdhe shkuanë dhe i thanëPejgamberit a.s.: E ndertuam për tëdobtitë për të sëmurët, për ndonjënate të vështir me shi, dhe kemideshirë të vishë ti, të falesh në të dhetë na e bekosh. Pejgamberi a.s. u paj-tua dhe pranoj ftesën e tyre, u prega-dit te shkojë, kur ja arriti Xhibrili meajetin e lartëpërmendur. Kur e kup-toi Pejgamberi a.s. qëllimin e tyre,urdhëroi disa sahabe ( shokë ), tëcilët shkuan dhe e dogjën, e rrënu-anë, shpartalluan xhamin dhe atëvend e caktuan vend hedhurinash .

Xhamitë do të jenë më të nderu-ara nga ne si besimtar kur ne i vizito-

jmë dhe falim namazin në xhami,mexhemat] me të cilin ritual e mad-herojmë Allahun xh.sh dhe shpre-him falënderim për mirësitë që na ika falur i madhi Zot, përndryshenëse ne nuk i përgjigjemi thirrjes sëAllahu xh.sh., atëherë ne nuk jemimirënjohës ndaj Tij e as ndaj krije-save tjera.

Muhamedi a.s.thote “ Nuk kaiman ai që nuk ruan emanetin,e as namaz ai që nuk eshte ipastërt, e nuk ka fe ai që nukbën namaz, sepse me të vërtetëvendi i namazit në fenë ështësikur vendi i kokës në trup” (Nga Taberaniu në eusat dhe sagiirnga ibni Omeri r.a )

Është shumë e zbehtë thënja edisave të cilët mundohen ta arsyeto-jnë vehten për mosfaljen e namazitme arsyetimin se unë jam shum imirë, të keqen nuk I bëjë askujt e asqë i mendoj të keqen askujt, mundo-hem të bëjë mirë, ndërsa namazin siobligim fetar nuk mundem ta kryej irregullt, kjo është prekje e shejtanittë mallkuar, për ata që mendojnëkështu, sepse ai që i kryen ritualetfetare ai ka zemër të devotshme ndajZotit, ku në Kuranin famlërtë nëkaptinën El- Haxh ajeti 32, thotë: …..E kush madhëron dispozitat eAllahut ,ajo është shenjë edevotshmërisë së zemrave”.

Jemi dëshmitarë të fjalës: Kamnjë fqinj , shok, bashkepuntor , qëështë i fesë tjetër, apo ateist, mirëpoështë i drejt, sinqert, human dhe nuknëpërkëmb të drejten e të tjerve,është aq i mirë sa që o mungonëvetëm imani-besimi në Zot.

Pra të gjitha këto cilësi të miraqë mundet ti posedon njeriu janëdhunti prej Krijuesit të njeriut e aiështë Allahu xh.sh., të qenurit jomirënjohes ndaj Zotit për dhuntitënë fjalë, shpërblimi për gjërat e miraqë mundet ai ti vepron humben,kurse sa I përket dënimit për mos-besimin e tij është I pashmang-shëm.nd, Sepse në jetën e kësaj botenjeriu ka shfrytëzuarë mirësitë epanumërta që I ka dhuruarë Zoti,kurse njeriu jobesimtar nuk i ështëpërgjigjur besimit në një Zot dheobligimeve që dalin nga ky besim.

Secili duhet të pyet veten se saështë i rregullt në faljen e namazitindividualisht dhe namazit në xhe-mat ( lutjet kolektive ), ku e gjenëveten në një situate kurr nuk Ipërgjigjet thirrjes së Allahut xh.sh. ?,te ata të cilët janë transparent kun-drejt obligimeve të rregullta si atoindividuale pod he kolektive, apo as

ten jëra e as te tjetra!?.Falja e namazit me xhemate (

kolektive ) është Suneti-Muek-Kede( suneti i fortë ), shpërblimi I të cilitështë për 27- të shkallë më shumë sesa namazi i falurë në shtëpi.

{shtë e njohurë për të gjithë senamazi i xhumasë dhe bajramevenuk falet individualisht , dhe pa lejenparaprake të institucionit fetar të atijvendi ku jeton njeriu një fjalë. Kurbëhet fjala për ktu në vendin tonë nëRepubliken e Maqedonisë ky institu-cion është Bashkësia fetare Islame.

Gjithashtu pesë kohët e namazitjanë shumë ma të vefshme nëse atafalen me xhematë, Muhamedi a.s.nuk i dha leje Umi Mektumit kur aikërkoi që ndonjë nga pesë kohet enamazit ti falë në shtëpi, mearsyetimin se është i verbër, largësiae shtëpisë që e kishte deri te xhamia,mungesa e shoqëruesit deri texhamia etj…

Muhamedi a.s. e pyeti se a endëgjon ezanin? Tha: Po o i derguarii Zotit, atëherë Muhamedi a.s. i tha :Nuk ka leje.

Kështu iu përgjigj UmiMektumit Muhamedi a.s. duke mose lejuarë, i cili ishte muezini i dyte iMuhamedit a.s.

I dërguari a.s. ndaj këtij qëndri-mi ishte ende më i rrepte në njëthënje të tij e trasmentuar nga EbuHurejreja ne Sahihul Buhari dheMuslim në të cilin thotë: Dot kishadashur që të urdhëroi për

namaze, e të ju prijë atyre sixhemat ndonje tjetër, a unë të imarr me vete disa njerëzë, qëdo të barrtin drunjë, e të shkojtek ata që nuk i janë përgjigjurthirrjes së namazit, e të uadjegë shtepitë.”

Në kohën e të DërguaritMuhamedit a.s. nuk mungonin ngafalja e namazit me xhematë vetëm semunafikët, i Dërguari a.s. në njëhadith të trasmentuar nga EbuDavudi dhe Ahmedi e ata nga EbiDardai ku thonte: “Nëse janë edhevetëm tre veta në fshat, apoqytet e nuk falet namazi mexhematë atëherë ata i mbisun-don shejtani, ju të falninamazin me xhematë, sepseujku e hanë delen e ndarë ngatufa e sajë”.

Nga të prekurit (vesveset) e paratë shejtanit nxitese për braktisjen enamazit me xhematë është urretjjandaj ndonjërit në xhematë, duke umunduar që ti të ia llogaritish veprate këqia të tij, ky njeri e shehë vetenshumë më i mirë se ai që është nësafe ( vijen rendore ) para teje apo nekrahun tendë, kështu fillon mendje-madhësia, kurse namazi me xhe-mate ( lutjet kolektive ) ofron besim-tarit të kundërtën, ofron modestinë,vëllazerinë, barabarsinë, sepse tëgjithë ne si besimtare jemi drejtuarnjë kibleje, dhe të njejtit Zot, me tënjejtat fjalë, dhe nga e gjithë kjoduhet të lindin të njejtat ndjenja eajo eshte dashuri dhe dhimbje vël-lazerore.

Falja e namazit ma xhemateështë forma më e fortë për mbrojtjene shoqërisë Islame na anomalitëshoqërore, kur ne takohemi pesëherë në ditë në një kohë dhe vend tëcaktuar, kemi mundësinë t’i identi-fikojmë dobësit dhe nevojat tona,koordinimi në mes besimtarëve përballafaqimin e problemeveshoqërore, të ndihmojmë nevoj-tarëve, të udhëzojm të humburin, tëvizitojmë të sëmurin, ta mësojmëdhe vetëdijesojmë të paditurin etjera e tjera punë të mira.

Mu për keto qëllime madhoreështë bërë farzë ( obligim ) tubimijavorë, namazi i xhumasë, aponamazi i bajrameve si tubime vjetoretë xhemateve aty ku jetojnë, osetubim vjetorë i të gjithë musli-manëve që kan mundësi të tubohennë fushën e Arafatit, me të njejtatqëllime të përmendura më lartë, eato janë modestia , vëllazeria, devot-shmëria etj.

“ Edhe ata që ndërtuanxhami sherri, mos besi-mi e përçarjeje mes bes-imtarëve dhe ftuan nëpritje (solemne) ate qëmë parë kishte luftuarkundër Allahut dhe tëdërguarit të Tij. Ata dotë betohen:” Ne nukkemi pasur tjetër qëllimvetëm për të mirë!” PoAllahu dëshmoi se atavërtet janë rrenacakë ”( Et- Tevbe: 107 )

Roli i xhamisë në mentalitetin kolektiv

Mars, 2009 35

Hëna e re

Sejid Hussein Nasr

Për shumicën e myslimanëve tërinj të cilët ia mësyjnë Perëndimit,institucionet Perëndimore më sëshumti të frekuentuara dhe ato metë cilat ata kanë eksperiencën më tëpërafërt, janë ato edukative. Kjoështë po ashtu e vërtetë në njëfarëshkalle edhe për të rinjtë myslimanëtë cilët studiojnë në institucionet emodernizuara edukative brendabotës islame, institucione të cilatjanë kopje e atyre Perëndimore dhejanë themeluar qysh nga shekulli iXIII/XIX në shtete të ndryshme tëbotës islame me të vetmin qëllim qët’i ofrojnë myslimanëve studimmodern. Prandaj, është tejet merëndësi që të kemi një kuptim më tëthellë të rolit dhe domethënies sëedukimit dhe institucioneve eduka-tive në Perëndimin modern si dhe tërrënjëve historike të edukimitPerëndimor.

PËRHAPJA E SEKULARIZMIT

Sikurse edhe në botën islame,gjithashtu edhe në Perëndim paraperiudhës së sekularizimit apo mod-ernizimit gjatë Renesancës dheshekullit të XI/XVII, edukimi ishte indërlidhur me fenë përderisa insti-tucionet edukative kontrolloheshinçoftë direkt apo indirekt nga Kisha.Për më tepër, në Evropë ekzistoninedhe institucione edukative të ndarapër minoritetin çifut kudo që ekzis-tonte një numër relativisht i madhçifutësh. Prandaj, shkollat nëEvropën pri-moderne synonin tëedukojnë të rinjtë sipas mësimeveteologjike, filozofike, ligjore dheetike të Kishës, apo në rastin eçifutëve sipas fesë hebraike, kurse nëshkallën më të lartë synohej për-gatitja e nxënësve të krishterë përpriftëri dhe pozita të rëndësishmeklerikale, përkatësisht nxënësit çifuttë bëheshin rabinë. Kjo situatëshumë të kujton shkollat Kur’anore,medresetë dhe institucionet tjerafetare në botën islame të vijuara nganxënësit qysh nga një moshë e re.Megjithatë, edukimi ishte shumë mëi shtrirë në botën islame se sa nëPerëndimin pri-modern.

Në Mesjetën e hershme vetëinstitucionet edukative islamike fil-luan të kenë një influencë, sidomosnë fushën e edukimit të lartë, mbihomologët e tyre Perëndimorpërmes Spanjës, Sicilisë dhe Francëssi dhe Italisë. Më saktë, i tërë sistemikolegjial i cili u ngrit në universitetet

moderne Perëndimore kishte një lid-hje të ngushtë me sistemin islamik tëmedreseve i cili ka mbijetuar deri nëditët e sotme në botën islame.Shumë terme si ‘karrige’ të përdoru-ara në universitetet Perëndimore,janë përkthim direkt i fjalës arabekursi si dhe shumë praktika të tjeraedukative të cilat kanë mbijetuarderi sot në institucionet më të vjetratë arsimimit të lartë në Perëndim meorigjinë mesjetare sikurse që ështëSalamanka, Parisi, Bolonja, Oksfordidhe Kembrixhi e që kanë ngjashmëritë thellë me sistemin klasik tëedukimit islamik. Është gjithashtume rëndësi të përkujtojmë se institu-cionet edukative Perëndimor, sido-mos universiteti, nuk janë pjesë për-bërëse e botës moderne dhe se nëorigjinën e tyre, sikurse edhe Kisha, ipërkasin historisë pri-moderne tëPerëndimit.

Qysh në fillim të zhvillimit tëmodernizmit, megjithatë, pjesa më emadhe e institucioneve edukative,edhe pse jo tërësisht, u rrëmbyennga forca e modernizmit dhe eduki-mi modern për tu bërë mjeti më irëndësishëm për ta quar më tej sis-temin me vlerë të botës moderne,për përhapjen e sekularizmit dhe përtë kritikuar pikëpamjet fetare.Përmes institucioneve edukative, upërhapen jo vetëm shkencat poredhe idetë që kishin të bënin megrumbullimin e pasurisë, zgjerimin ekufijve ekonomik dhe krijimin elëvizjeve më të mëdha sociale brenda

shoqërisë, një e vërtetë kjo sidomosnë Amerikë dhe së fundi edhe nëEvropë.

Procesit të sekularizimit tëedukimit në Perëndim i është dashurdisa shekuj dhe është larg komple-timit. Përveç sekularizimit të shumëe shumë institucioneve mësimore tëcilat fillimisht ishin themeluar ngakisha, shteti themeloi edhe institu-cione të reja që kishin për detyrë tësiguronin një ndarje në mes të insti-tucioneve fetare dhe atyre të krijuaranga shteti ato organet tjera sekulare.Në disa shtete si Shtetet e Bashkuaraapo Francë kjo ndarje në mes tëedukimit fetar dhe atij sekular nëinstitucionet e financuara nga shtetiështë mbajtur me rigorozitet pasi seqeveria dëshiron të jetë e sigurt seshkollat e financuara nga buxhetipublik nuk kanë ngjyrime fetare. Nëvende tjera si Britania e Madhe apoGjermania nuk kemi të njëjtin rastandaj këtu qeveritë mbështetinedukimin fetar.

Përmes universalizimit tëedukimit në kohët moderne, qënënkupton, themelimin e shkollavefillore dhe të mesme për të edukuargati gjithë fëmijët si dhe përmespërhapjes së edukimit universitartek një numër i madh i studentëve,edukimi sekular ka shtrirë influ-encën e tij. Në të njëjtën kohë,megjithatë, organet fetare, katolikëapo protestant, me sukses kanëarritur ta ruajnë sistemin e tyreedukativ që nga çerdhet e shkollat

fillore deri tek universiteti. Për mëtepër, si në Amerikë ashtu edhe nëEvropë edhe kësaj dite vazhdojnë sëekzistuari shkolla tradicionale çifutetë quajtura Jeshivas të cilat nëshumë mënyra ngjasojnë memedresetë islamike. Prandaj, nësedikush vështron në fotografinë epërgjithshme të edukimit nëPerëndim, ai mund të sheh sepërderisa ka pasur një sekularizim tëvazhdueshëm të institucioneve tëvjetra të cila fillimisht ishin themelu-ar nga kisha të ndryshme bashkë methemelimin e institucioneve tëshumta sekulare, ai gjithashtu mundtë vërejë edhe vazhdimin e edukimitfetar në dy anët e Atlantikut pavarë-sisht nga dallimet e mëdha të filo-zofisë edukative të këtyre dy llojevetë institucioneve edukative, të quaj-tura, fetare dhe sekulare.

Qëllimet e arritura nga ky sistemedukativ i themeluar nga shumështete evropiane dhe ai amerikan,përfshijnë propagandimin e idealevekombëtare dhe disa filozofive sisekularizmi i ri, nacionalizmi, utilita-rizmi, mirëqenia publike, natyrishtduke përfshirë edhe qëllimetekonomike të dala nga ideja e pro-gresit material i cili në shekullinXIII/XIX gati sa nuk u bë fe në vete.Koncepti i edukimit në kuptiminklasik të trajnimit të mendjes dheshpirtit nuk është zhdukur, sidomosnë institucionet e vjetra edukativedhe në shkollat e financuara ngakisha, apo kudo që lulëzoi edukimi iarteve liberale, megjithëse ështësfiduar seriozisht nga filozofia eedukimit modern. Si pasojë, sido-mos universitetet, dhe përmesndikimit të tyre edhe shkollat emesme dhe fillore, në njërën anëjanë shndërruar në një lloj ‘kishesekulare’ për përhapjen e ideve seku-lare, kurse profesorët dhe mësuesitnë një shkallë kanë marrë rolin epriftërisë së dikurshme duke zotëru-ar autoritet të qartë në lëmit e tyresidomos në fushën e shkencës. Gatitë gjitha idetë e rëndësishme seku-lare të cilat kanë tronditur themelete fesë në botën moderne siç ështëevolucionizmi, ideja e progresit,sekularizmit doktrinar, psikanaliza,etj., e kanë origjinën ose janë përha-pur nga institucionet moderneedukative duke u përhapur nga atytek pjesët tjera të shoqërisë. Në anëntjetër, megjithatë, pikërisht ngaseuniversiteti tërheq në vetvete zakon-isht anëtarët më mendjehollë dhemë inteligjentë të shoqërisë dhe sevetë ky institucion para prinë ngrit-

Edukimi modern – historia,teoritë dhe filozofia e tij

Sot, kuptimi i edukimit modern Perëndimor për nga historia dhe filozofia e tij është absolutisht esencial për studentin mysliman jo vetëmpër ta mbrojë vetën e tij/saj çfarë ai person studion në Perëndim, por gjithashtu për të kuptuar konfliktin përbrenda botës islame të te dy insti-

tucioneve edukative dhe filozofisë së tyre, të cilat prodhojnë të diplomuar të cilët i takojnë të njëjtit vend, flasin gjuhën e njëjtë por kanë dybotëkuptime shumë të ndryshme.

36

Hëna e re

Mars, 2009

jen e modernizmit, universitetetkanë vazhduar të shërbejnë edhe nëbotën moderne si kritikë të asaj bote.Në të vërtetë, kritikat më të thukëtapër idhujt e mendimit modern siprogresi dhe të ngjashme kanë ard-hur gjithashtu nga rrathët e univer-sitetit, kështu që universiteti dikurka qenë një mburojë për mbrojtjendhe përhapjen e ideve modernesekulare dhe në të njëjtën kohë njëkritik i shumë ideve të cilat tani po ecopëtojnë shoqërinë moderne.

Është e domosdoshme të nënvi-zojmë rolin me rëndësi të institu-cioneve edukative në Perëndim,sidomos që nga shekulli i XVII/XIX,për indoktrinimin e popullatës sëgjerë me ideologji të ndryshme nganacionalizmi tek Marksizmi, ngaKomunizmi tek kapitalizmiPerëndimor, demokracia apo ide-ologji të tjera të cilat kanë dominuarnë Perëndimin modern. Këtu, pikër-isht për shkak të mbijetesës sëburimeve fetare të edukimit të mëhershëm dhe mbijetesës së shumëinstitucioneve edukative me orien-tim fetar, posaçërisht në Amerikë, kaekzistuar dhe vazhdon të ekzistoj njëkonflikt i vazhdueshëm me plot ten-sion në mes të ideologjive sekularedhe ideve fetare.

CFARË MORALI DUHETMËSUAR

Është vështirë për një studentmyslimanë të edukuar çoftë edhe nësisteme edukative semi-tradicionaleislamike, të mos flasim përmedresetë klasike, për ta vërejtur sesi mësimi i disa degëve të diturisëështë ndarë nga vlerat fetare nëedukimin modern. Është krijuar njëdukuri e kompartmentalizimit jovetëm të degëve të diturisë të ndaranjëra nga tjetra pa unitet lidhëssikurse dëshmohet në ikonën tradi-cionale të degëve të ndryshme të lisittë diturisë të lidhura për një trung,por gjithashtu është bërë gati njëndarje e plotë në mes të diturisë dhevlerave shpirtërore. Kjo mund tëzbulohet gati në të gjithë univer-sitetet Perëndimore përveç atyre qëfinancohen direkt nga organizatafetare katolike, protestante apoçifute në të cilat vlerat e asaj fejehaptazi u mësohen studentëve. Përshumicën e studentëve që shkojnënë të ashtu quajturat institucione tëfinancuara nga shteti apo institu-cione sekulare, në fakt, refuzimi përmësimin e vlerave shpirtërore ështëkonsideruar si esencial për ndarjen efesë nga institucionet edukative.Prandaj, si mungesë e kësaj, dituriaështë ndarë nga spiritualiteti dhemorali.

Sa i përket vet moralit, pikërishtpër shkak të ndarjes graduale të sis-temit edukativ nga origjina e tijfetare, lind pyetja se çfarë lloj tëmoralit tani duhet mësuar nësedikush merr në konsideratë moralin.Dimensioni etik i jetës është bërë rel-ativ dhe ndonjë herë edhe është lënëanash pikërisht ngase mësuesit,shteti dhe institucione të shumtapërgjegjëse nuk kanë qenë në gjend-je të pajtohen se çfarë norma etikeduhet t’u mësohen studentëve. Kjo

ka rezultuar në një krizë serioze ecila tash ka filluar të manifestohetsidomos në mesin e gjeneratave tëreja të Perëndimit pasi se normat evjetra etike të cilat madje edhePerëndimi modern sekular i kishtetrashëguar nga Krishterimi gradual-isht filluan të shuhen dhe zhduken.

Edukimi perëndimor andajndodhet në një shkallë të madhe nëngrahmën e tensionit në mes të fesëdhe humanizmit sekular. Pika tëbetejave janë shënuar në shumë ter-ritore dhe tema që shtrihen që ngaevolucionit kundër krijimit, teorivetë ndryshme të shoqërisë,Evrocentrizmit kundër multi-kultur-alizmit, çështja e domethënies sëjetës, problemi i lidhshmërisë nëmes fushave të ndryshme të diturisëdhe etikës si dhe shumë tema tjerabazë për filozofinë dhe teorinë eedukimit. Tensione gjithashtu ekzis-tojnë edhe në atë se çfarë do të thotë‘objektivizëm’ në ngritjen edukativeapo si duhet bërë prezantimi i njëpikëpamjeje personale dhe i një filo-zofie tashmë të përkufizuar brendasë cilës praktika edukative duhet tëndodhë. Këto tensione dhe konfliktekanë rezultuar në zhdukjen gradualenga filozofia dhe teoria e edukimitedhe të vetë konceptit të së vërtetës.Sot, në shumë institute modernePerëndimore të studimit dikush fletseriozisht për të vërtetën vetëm kurka të bëjë me shkencat natyrore dhematematikore, përderisa në atohumane, shkencat shoqërore dhe tëngjashme dikush rrallë mund tëdëgjoj një mësues të flas për tëvërtetën ku shumica e temaveprezantohen në një mënyrë krejt rel-ative sikur mos të ekzistonte diçka etillë si e vërteta. Siç u tha më herët nëkëtë libër, shumë filozofë modernmadje e mohojnë domethënien dherëndësinë e termit ‘e vërteta’.

Kompartmentalizimi i diturisë,që është karakteristikë e skenësmendore dhe intelektuale të botësmoderne, jo vetëm që reflektohet nëedukimin modern por edhe shkakto-het nga ai. Një numër i mendim-tarëve të shquar Perëndimor kanëkërkuar ta tejkalojnë këtë ndarje tëtepruar por nuk kanë pasur suksesngase nuk ekziston më një botëkup-tim i cili do t’i unifikonte disiplinat endryshme. Tashmë veç ekziston njëndarje në mes të shkencave natyroree matematikore në njërën anë dheshkencave shoqërore dhe së fundiatyre humane në anën tjetër, secilame perspektiva dhe metoda tëndryshme përderisa në rastin eshumë praktikantëve të këtyre disi-plinave të fundit ekziston një ten-dencë për mposhtjen e shkencavenatyrore.

Akoma diçka ka mbetur ngaideja e më hershme pri-moderne earteve liberale, artes liberales tëperiudhës mesjetare, e cila ngjasonbukur shumë me klasifikimin editurisë dhe kurrikulën e përshkru-ar nga disa mendimtar dhe autorklasik myslimanë. Edukimi i arteveliberale, e cila mund të gjendet nëAmerikë dhe Angli, ruan diçka ngauniteti i perspektivës e cila ishtekarakteristikë e mësimit të Evropës

mesjetare kur qytetërimi Evropianishte një qytetërim fetar dhe inte-grues, në shumë mënyra i ngjashmeme atë islam, sidomos në fushën eedukimit, por madje edhe kjo filo-zofi e shenjtë edukative tani ështëkomprometuar në një shkallë tëmadhe nga theksimi i madh mbishkencat natyrore dhe krijimit tëasaj që quhen shkenca shoqërore tëcilat mundohen t’ia kalojnë sa mëtepër që munden metodave tëshkencave kuantitative për t’iaplikuar ato në shoqëri si të tilla.Shkencat shoqërore, për më tepër,kërkojnë të gëlltitin ato humane. Sirezultat, vet shkencat humane poluftojnë fort për të mbijetuar sihumane.

Është me rëndësi të nënvizohetkëtu, sa i përket studentit të ri mys-liman, se shumica e myslimanëve qëvinë për të studiuar në institucionetPerëndimore rrallë i qasën temës sëshkencave humane seriozisht.Shumica syresh studiojnë shkencat,mjekësin ose inxhinierinë, përderisashkencat humane ju duken si jo rel-evante. Në vetë botën islamegjithashtu ekziston një krizë e thellënë universitetet e themeluara mod-erne pikërisht ngase sistemet ngaPerëndimi janë transplantuar në atëbotë pa integrimin më të vogël nëmes të shkencave humane, e ciladuhet të nxirret krejtësisht ngaburime Islame, disiplinat modernedhe shkencave që janë importuarnga Perëndimi.

Në çfarëdo rasti, çoftë nëPerëndim apo diku tjetër, institu-cionet edukative moderne, të cilatjanë depot e diturisë dhe të cilat ekonsiderojnë vetën si gardianë krye-sorë të qytetërimit Perëndimormodern, mbajnë brenda vetës farëne konflikteve të thella sa i përketfilozofisë dhe teorive të edukimit,këto konflikte që reflektojnë dheburojnë nga ndarja e krijuar në lind-jen e periudhës moderne në mes tëfushës së diturisë dhe fushës të sëshenjtës siç theksohet në fe. Shumëinstitucione edukative Perëndimoreakoma ruajnë diçka nga e kaluara etyre mesjetare por ka edhe shumëinovacione të bazuara në pikëpam-jet e njeriut si krejtësisht tokësoredhe jo-fetare të definuar nga filo-zofët e shekullit të XII/XVIII dheXIII/XIX apo si një dhëmb i vetëmnë makinën sociale të mbështeturnga teoriticientë pozitivist dheMarksistë që nga shekulli iXIII/XIX. Këto institucione eduka-tive, qëndrojnë në një gjendje të ten-sioneve konstante me institucionetfetare dhe madje edhe me human-izmin e më hershëm i cili kërkontetë shoh qenien njerëzore si tërësi qëka nevojë për zhvillimin e dy aspek-teve atij mendor dhe shpirtëror.

Nuk ka dyshim se edukimi mod-ern Perëndimor ka ushtruar njëndikim të hatashëm mbi botënislame. Ky ndikim ka ardhur sirezultat i një numri të madh të stu-dentëve myslimanë të cilët dërgo-hen në Perëndim dhe të cilët ngan-jëherë janë të hutuar të shohin kon-fliktet në mes të asaj që mësohet nëligjërata dhe shërbimeve të së

dielës, në mes të disa studentëve tëcilët janë shumë fetar dhe tjerëve qëjanë krejtësisht kundër fesë, tëgjitha këto përfaqësojnë ndarjenmes vlerave etike dhe shkencës nëedukimin Perëndimor. Por ndikimii edukimit Perëndimor në botënislame gjithashtu ndihet edhepërmes prezencës së institucioneveedukative moderne përbrenda vetëbotës islame ku sot mbretëron njëkrizë e madhe e cila rezulton ngakonflikti i tyre me institucionettradicionale të mësimit të cilat kanëfilozofinë e tyre të bazuar mbi har-monin e diturisë, skllavërisë sënjeriut ndaj Zotit, centralizimit tëShpalljes Hyjnore dhe të gjithëprincipeve tjera që karakterizojnëbotëkuptimin Islamik. Ky konfliktnë një shkallë të lartë gjithashtumund të shihet edhe në shkollat emesme dhe ato fillore në qytetet mëtë mëdha të disa shteteve islame kumodelet Perëndimore janë kopjuarnë një formë apo tjetër zakonisht tëvarura në rastësitë e historisë. Njështet i kolonizuar nga Britania eMadhe kopjonte modelet britanikesikurse në rastin e Pakistanit dheIndisë myslimane apo Nigerisë;nëse ka qenë e kolonizuar ngaFranca atëherë modelet francezejanë kopjuar sikurse mund tashohim në Afrikën Veriore dhe nëseka qenë e kolonizuar ngaHolandezët atëherë modelet holan-deze sikurse mund të shihet nëIndonezi. Për më tepër, modeletedukative amerikane gjithashtujanë inkorporuar në shumë tokamyslimane gjatë dekadave të funditshpesh të mbivendosura në modelete më hershme Evropiane.

Sot, kuptimi i edukimit modernPerëndimor për nga historia dhefilozofia e tij është absolutisht esen-cial për studentin mysliman jovetëm për ta mbrojë vetën e tij/sajçfarë ai person studion nëPerëndim, por gjithashtu për tëkuptuar konfliktin përbrenda botësislame të te dy institucioneve eduka-tive dhe filozofisë së tyre, të cilatprodhojnë të diplomuar të cilët itakojnë të njëjtit vend, flasin gjuhëne njëjtë por kanë dy botëkuptimeshumë të ndryshme. Këto botëkup-time, për më tepër, reflektohen nësecilin nivel që nga roli i mësuesit icili në Islam konsiderohet të ketënjë pozitë të lartë në shoqëri deri nëatë shkallë sa që ekziston një thëniee cila i atribuohet Aliut se ‘ai i cili mëmëson një fjalë të vetme, do t’ibëhem robi i tij’, deri te roli i studen-tit brenda atij institucioni, deri tekrelacioni mes diturisë dhe etikës,mes shkencës dhe fesë, përmbajtja eplan-programit, domethënies dheqëllimit të edukimit dhe gjithë ele-menteve tjera fondamentale qëpërmban edukimi. Në botën islamesikurse edhe në Perëndim edukimigjithmonë ka qenë kryesor ngaseështë përmes edukimit që gjeneratae re edukohet që të bartë dhe të qojpërpara idealet, normat dheprincipet e një shoqërie.

Përktheu dhe përshtati Jeton Mehmeti

Mars, 2009 37

Hëna e re

Henry Corbin

Ky mendimtar i famshëm meri-ton që të paraqitet ndër enciklope-distët, sa për shkak të gjerësisë sëshpirtit të vet po aq edhe për shkaktë vëllimshmërisë së veprës. Këtë emeriton aq më parë sepse histori-anët perëndimorë e kanë vlerësuarjashtëzakonisht (bibliografia është ekonsiderueshme). Mendohej se pasAverroesit filozofia islame po hum-bet në rërë. Nga kjo shkretëtirë,shfaqet, nja dy shekuj më vonë, per-sonaliteti unik i Ibn Haldunit. Ekanë lavdëruar si pararendës tëcilin, për shkak të shkëputjes së tijnga kultura tradicionale islame,fatkeqësisht askush nuk e kandjekur, para se perëndimorët nuk ikanë zbuluar meritat e tij. Pas tij,sërish ka dominuar zbrazëtira. Pornëse historianët perëndimorë edhekanë qenë të magjepsur me atë që ekanë konsideruar si madhëri të njëpararendësi, kjo është bërë vetëmnë masën në të cilën mendimi ipararendësit pushonte të ishte nëkuptimin e vërtetë mendim islam.Kanë gjetur, shkurtimisht, tek ai atëpër çka kanë besuar se është “filo-zofi”, por që në sytë e filozofëvetradicionalistë, për fat të keq, nuk kaqenë filozofi, derisa për shumicën epyetjeve që gjenden në horizontin efilozofëve tradicionalistë, perëndi-morët e sotshëm konsiderojnë senuk i takojnë filozofisë.Shkurtimisht, mosmarrëveshjaështë e plotë dhe vepra e IbnHaldunit, duke iu falënderuarvlerësimeve të larta që i përjetoi nëPerëndim, ofron rast tëshkëlqyeshëm që kjo mosmar-rëveshje të analizohet, sa u përketburimeve të veta dhe pasojave tëlargëta.

Pasojat e mosmarrëveshjesshkojnë mjaftë larg. Ibn Haldunin ekanë lavdëruar ngutshëm për shkaktë “ironisë volteriane” ante litteramtë caktuar, dhe e tërë inteligjencia ere e Botës islame në këtë është paj-tuar. Kanë përshëndetur në tëthemeluesin e kritikës historike,pararendësin e sociologjisë mod-erne: agnosticizmi dhe historicizmi,pozitivizmi dhe sociologjizmi nëIslam kanë përjetuar lulëzim para sekanë ekzistuar fjalët që do t’i emër-tonin. Ky fenomen shtron pyetjenvijuese: cilat janë ato parasupozimepër të cilat besohet se duhet të janëtë rëndësishme, dhe cilat përkun-drazi duhet të mbeten të pasendër-tuara, që filozofia, duke e mohuarvetveten dhe objektin e vet, tëredukohet në sociologji të filozofisë?Mesjeta jonë latine ka folur për filo-zofinë e cila është ancilla theologiae.Kush është në fitim nëse ajo bëhetancilla sociologiae? Mbase ajo qëështë pranuar si shenjë e gdhirjes,

në të vërtetë ka qenë rënie e muzgut.E nëse jehona e veprës së IbnHaldunit nuk është dëgjuartjetërkund në Islam, ndoshta kjo kaqenë për atë se errësira e muzguttjetërkund as nuk është shtrirë.Pikërisht në çastin për të cilin naflasin si për çastin e rraskapitjes sëkulturës islame, metafizika esufizmit dhe metafizika e shiizmit(me një Simnani, Hajdar Amuliu,Ibn Ebi Xhumhuri etj.), përjetojnëripërtëritje të çuditshme, duke për-gatitur hovin e shkollës isfahanase.Duhet pra të kemi kujdes nëveprimin stimulues të shiizmit në tëpërsiaturit filozofik, nëeksatologjinë pa të cilën nuk ka his-toriozofi. Në rastin e Ibn Haldunitme dëshirë do ta pranojmë mad-hërinë tragjike, por kjo madhërimbase, nuk konsiston në atë çka tëtjerët kanë dëshirë ta shohin.

Ibn Halduni është i lindur nëTunis, në vitin 732/1332. Vdiq nëKajro më 808/1406. Vepra monu-mentale që e nxori në dritë ështëParathënia (Mukaddime) e tij jomoti e përkthyer edhe në anglishte.Autori e ka hartuar në moshëndyzetvjeçare: politikisht i kompro-metuar me një varg të tërë të përvo-jave të pafatshme u vendos mefamiljen në vetmi, në kështjellënBeni Selame (në ish-rrethin Tiaret,në Algjeri). Ka shkruar, pos kësaj,një histori të përgjithshme (Kitabul-’iber, Libri mbi ngjarjet qëkëshillojnë, mësojnë), autobi-ografinë dhe traktatin të titulluar siShifa’ us-sa’il (Shërimi i pyetësit), icili ndoshta është i tij, dhe i cilindoshta synon të merret me mist-ikë, por të cilin sigurisht nuk e kashkruar mistiku.

Parathënia tregohet si enciklo-pedi e dijenive të cilat historianit ijanë të nevojshme nëse dëshiron taplotësojë detyrën e tij, çfarë e kup-ton Ibn Halduni. Këtu Ibn Halduniështë i vetëdijshëm, me plot tëdrejtë, se themelon shkencën e redhe të pavarur, shkencën e cila për-caktohet me vetë objektin e vet, e ajoështë tërësia e civilizimit njerëzor(el’umran ul-besheri) dhe fakteveshoqërore. Në gjashtë kaptina tëmëdha Parathënia merret meshoqërinë njerëzore (etnologjia,antropologjia); me civilizimetbujqësore, trajtat e sundimit dhethemelatat; me shoqëritë e civi-lizimit qytetar; me rrethanat dhefaktet ekonomike; me diturinë dheletërsinë, shkurtimisht, me çdo gjëqë sot e emërtojmë me termet“fenomene kulturore”.

Hulumtimi i këtillë paraqetgjithsesi risi, diç që është larg ngahulumtimi metafizik, i cili ështëobjekt i filozofisë tradicionale. Tëshihet tek ai pararendësi i pozi-tivizmit “modern”, ndoshta nuk

është mënyra më e mirë ta vlerëso-jmë veprën e Ibn Haldunit brendakulturës islame, thënë më saktë,filozofisë islame. Të thuhet se ai kaqenë i vetëdijshëm se civilizimi tëcilit i ka takuar i përjetonte ditët eveta të fundit, bën pjesë në llojin eprofetizmit post eventum, dhe do tëthotë plotësisht të hiqet nga mendjahovi të cilin tjetërkund, në Iran, dota përjetojë një civilizim islam, gjith-sesi tjetër, dhe një filozofi islame, tëcilat të dyja do të zgjasin me shekuj.Ibn Haldunit ia atribuojnë edhemeritën që, duke e trandurndërtesën e filozofisë spekulative,është përcaktuar për “njëmendës-inë”. Por ende do të duhej arriturpajtimin se ç’është e “njëmendshm-ja”, dhe me cilën fjalë arabe mendo-het se ajo emërtohet. Sepse, nëse e“njëmendshmja” qysh më parëredukohet në dimensionet që iimponon agnosticizmi, bëjmë peti-tio principii. Edhe metafizikanimendon se e arrin të “njëmendsh-men”. Vetëm se, do të jetë shumë erëndësishme, në çka edhe në fillimkemi përkujtuar, që me kujdes tadallojmë historiozofinë prej filo-zofisë së historisë. E para supozonse në këtë botë veprojnë fuqitëhyjnore të botëve mbishqisore. Edyta mund të bazohet në kauza-litetet të cilat përjashtojnë çdo tran-scendencë. Ajo mund të jetë laicizimrrënjësor i të parës, kështu që veprae Ibn Haldunit paraqitet si laicizimtipik apo profanizim. Filozofiashi’ite, nga ana e saj, është marrë mehistoriozofinë e cila deri sot fare nuke ka tërhequr vëmendjen e histori-anëve të filozofisë. Në anën tjetër,sarkazmat e Ibn Haldunit tregojnëse ai fare nuk njeh arsyen psemetafizikanët synojnë dhe përpiqenpër bashkimin e mendjes njerëzoreme Diturinë vepruese të identi-fikuar me Shpirtin e Shenjtë.Fenomenologjia e Shpirtit tëShenjtë është zëvendësuar me soci-ologjinë e cila në vend të qeniestranscendentale të Shpirtit tëShenjtë, njeh vetëm mendjen epërgjithshme të pranishme në his-torinë e njerëzimit.

Në bazë të kësaj përshtypjejembi Ibn Haldunin, disa entuziastëkanë mundur të thonë se ai ështëpararendës i Karl Marksit, pasi që aimendonte se dallimet ndërmjetbrezave janë pasojë e modeleve tëndryshme të jetës ekonomike, tëcilës i janë, sipas kësaj edhe shp-jegim. A është e nevojshme tëpërkujtojmë qëndrimin e kundërt, eta shtrojmë pyetjen se a e organizonnjerëzimi jetën e vet shoqërore,ekonomike, politike pikërisht nëshërbim të atij paravrojtimi i cilizbulon, para çdo fakti të eksperi-encës, domethënien e jetës dhe fatittë tij? Në këtë pyetje janë përgjigjur

filozofia islame dhe fryma e saj,duke vendosur mbi drejtimin e ori-entimit të njeriut. Është me rëndësise në një lëndë aq vendimtare sikurqë është alkimia, Ibn Halduni nuk earrinë esencën e pyetjes. Në alkimika parë vetëm “fluskë prej sapuni”,atëherë kur bashkëkohësi i tijXheldeki ka ndërtuar godinën gji-gante alkimike, si dituri esencialeshpirtërore mbi natyrën dhe njeri-un.

Shkurtimisht, a thua passhkuarjes nga skena të Averroesit,Ibn Arabiu apo edhe Ibn Haldunikanë shënuar përfundimin e mirë-filltë të frymës islame? A mos krizarrënjësore e kohës sonë e kashkakun e vet të thellë në faktin qëIbn Halduni nuk ka pasurtrashëgimtar? Apo edhe, përkundërkësaj, është shkaktuar me faktin seprofanizimi modern, duke e sendër-tuar programin e Ibn Haldunit, kaardhur tok me dobësimin e asaj që eka përfaqësuar, dhe edhe sot e për-faqëson një Ibn Arabiu? Edhe nënjërin edhe në rastin tjetër para filo-zofit shtrohet pyetja se a thuaredukimi i “diturive hyjnore” në“dijenitë njerëzore” i përgjigjet fatittë njeriut. Nuk është në pytje vetëmfati i filozofisë islame, por edhe vetëmisioni i kësobotshëm i Islamit,vlera e dëshmisë që në këtë botëIslami e bartë tashmë katërmbëd-hjetë shekuj. Madhësia e veprës sëIbn Haldunit, pa dyshim tragjike,sipas mendimit tonë është në atë qëajo e shpie vetëdijen deri aty që t’ivërejë të gjitha ato pyetje.

Ibn HalduniIbn Haldunin e kanëlavdëruar ngutshëmpër shkak të “ironisëvolteriane” ante litter-am të caktuar, dhe etërë inteligjencia e ree Botës islame në këtëështë pajtuar. Kanëpërshëndetur në tëthemeluesin e kritikëshistorike,pararendësin e soci-ologjisë moderne:agnosticizmi dhe his-toricizmi, pozitivizmidhe sociologjizmi nëIslam kanë përjetuarlulëzim para se kanëekzistuar fjalët që dot’i emërtonin.

Hëna e re

Mars, 200938

Orhan Bislimaj

Ebu Hanife r.a. ka thënë:”Tëgjitha veprimet e njerëzve si lëvizjaapo moslëvizja, janë fitim i mirëfilltëi tyre, ndërsa krijues i vërtetë i tyreështë Allahu i madhëruar. Dhe tëgjitha ato ndodhin me dëshirën e Tij,gjithditurinë e Tij, (për)caktimin eTij dhe realizimin (krijimin) e Tij.”

Ndodh shpesh, varësisht prejrasteve dhe ndodhive teksa dëgjojmënjerëzit të thonë se: “Allahu e kashkruar”, “Allahu ka bërë emer”“Allahu e ka caktuar” apo “ishte cak-tim i Allahut” etj.. Perdorimi i këtyrefrazave në këso rastesh, është ilejueshëm dhe me vend. Pranimi ityre paraqet një deklarim besimor tëdrejtë ndaj Allahut të madhëruar,anipse jo rrallëherë përdoren sishprehje rutinore, pa e ditur faredomethënien e vërtetë të tyre.

Shprehjet e këtilla zakonishtpasojnë edhe pas rasteve gëzimiedhe pas fatkeqësive. Për këtë arsye,është mjaft me rendësi të dimë se siështë e mundur që një vepër (të mirëapo të keqe) që e bën njeriu atë t’iaatribuojmë Allahut, kur themi se“Allahu e ka caktuar” “Allahu e kashkruar”, dhe kjo njëkohsisht të jetëe vërtetë dhe e drejtë. Përkujtoj sedomethënia e këtyre frazave, bartënjë natyrë tejet komplekse dhe tëndijeshme, më se dhe ndoshta do tëduhej një studim më i gjatë dhe mëme detale se sa ky. Por, megjithatë tëkuptuarit e tyre, relativisht mund tëarrihet vetëm pasi ta kemi lexuartërë punimin.

Fakti se këto fraza kontekstual-isht kanë të bëjnë me realizimin(procesin) e veprave të njerëzve,atëherë për t’i kuptuar ato dhe tëngjashme, kërkohet detyrimisht, nëradhë të parë t’i njohim dhe t’i qartë-sojmë dy relacione bazë:

A) Allahu është Krijues i çdogjëje,

B) Njeriu është “fitues” i veprëssë vet e jo krijues i saj

A) Allahu është Krijues i çdogjëje

Të krijuarit si proces, ndërsareflekton një të vërtetë të madhe tëdoktrinës islame, atë të “kada-së”(përcaktimit të paraqenë) dhe“kader-it”, (ekzekutimit sipas për-caktimit të paraqenë), inkorporonnë vete dy komponente karakter-izuese:

1. “Gjithditurinë” ezelijje të

Allahu xh.sh. për çdo gjë (para se ajotë ndodhë) që ka ekzistuar në tëkaluarën që prej krijimit të gjithë-sisë, që ekziston në të tashmen dheqë do të ekzistojë në të ardhmen derinë Ditën e Kijametit, me një dije tëhollësishme që përfshin absolutishtçdo imtësi. E tërë kjo identifikohetme “kada-në” e Tij, e cila nënkup-ton“Diturinë e Allahut të madhëruardhe Vullnetin e Tij të lartmadhërishëm që në ezel (pa fillimësi), ndaj çdogjëje që në kohën kur ato t’i krijojë tëkrijohen sipas kësaj dhe asaj cilësie”dhe

2. “Krijimin” se Allahu ështëKrijues i çdo gjëje që ka ekzistuar nëtë kaluarën, që ekziston në të tash-men dhe që do të ekzistojë në tëardhmen. Ndërsa kjo identifikohetme “kader-in” e Tij, i cili e kadomethënien e “të krijuarit apo tësjellurit në ekzistencë të gjërave ngaana e Allahut të madhëruar në paj-tim të plotë me gjithëditurinë e Tij,me vullnetin e Tij të lartëmadhëruardhe me (për)caktimin e Tij qysh nëezel (pafillimësi)”

ARGUMENTIMI I ‘GJITHDITURISË’ SË

ALLAHUT XH.SH. PËR ÇDO GJË

Cilësia “el-ilm”- dituria, ështëcilësi qeniesore e Allahut xh.sh. dheekziston nga vetë Qenia e tëLartëmadhërishmit. Allahu iMadhëruar është i cilësuar me cilës-inë e dijes dhe Ai është absolutisht igjithëdijshëm. Dija e Allahut nukështë sikurse dija e njerëzve. Njerëzitvazhdimisht pajisen me dije dhe inënshtrohen transformimit ngamosdija totale (posa lindet) në dijerelative. Ndërsa dija e Allahut ështëunikate e pandryshueshme dheabsolute. E kjo domethënë se dituriae tij përfshin në mënyrë absolutishttë detajizuar, që në ezel (pafillimësi)çdo gjë prej të mundshmeve (e kjonënkupton gjithçka përveç Allahut)ende pa ndodhë krijimi i tyre. Nuklejohet të thuhet se Allahu i di gjëratatëherë kur Ai dëshiron që t’i krijojë,

apo pasi t’i krijojë. Absolutisht jo!Sepse nëse pohohet një gjë e tillë,atëherë cilësia e Allahut ‘el-ilm’ nukqenka e përkryer dhe ezelijje, porseajo qenka relative dhe mund të shto-heka akoma me kalimin e kohës!?Absurd. Nëse mendohet kështu,atëherë pranohet mendimi se Allahunjëherë na qenka i paditur, e pastajpo pajiska me dije. Estagfirullah! Njëgjë e tillë assesi nuk lejohet përMadhërinë e Krijuesit, ngase “Allahuështë i gjithdijshëm për çdosend”(El-Ahzab:40) .

Dija e të Lartëmadhëruarit ndajçdo gjëje, është në dy aspekte: nëaspektin vertical, duke depërtuarabsolutisht në esencë të çdo gjëje,p.sh. te njeriu duke e njohur çdomendim, ide, ndjenjë të tij, sikursethotë Allahu i madhëruar: ”Ne ekemi krijuar njeriun dhe e dimë seç’pëshpëritë ai në vetvete dhe Nejemi më afër tij se damari (që i rrah)i qafës së tij” (Kaf:16); dhe në aspek-tin horizontal duke përfshirë tëshkuaren, të tashmen dhe tëardhmen e çdo gjëje, p. sh. te njeriu,ky aspekt nënkupton diturinë eAllahut në detaje ndaj tij, në të gjithafazat, që nga faza e shpirtit, pastajjetën në këtë botë, jetën në varreza,jetën në Ditën e Kijametit dhe çdofazë tjetër pa dallim. ILartëmadhëruari thotë: ”A nuk editën ata se Allahu e di fshehtësinë etyre (në zemra), bisedën e tyre dhese Ai (Allahu) i di të gjitha të fshe-htat” (Et-Tevbe: 78). Në këtë ajettregohet se dija e Zotit përfshinë tëkaluarën, të tashmen dhe tëardhmen Por, dija e Tij, për punëtfjalët dhe çështjet e njerëzve ështëpasqyruese dhe jo imponuese, ashtusiç është pasqyra reflektuese e vesh-jes apo lëvizjeve tuaja, dhe nuk ështëajo që ju bën të dukeni të tillë

ARGUMENTIMI SE ALLAHUËSHTË KRIJUES I ÇDO

GJËJEPasi e sqaruam gjithditurinë e

Allahut, dalëngadalë kemi filluar t’ikuptojmë frazat se “Allahu e ka

shkruar” “e ka caktuar” apo “ka bërëemer” do të thotë Allahu e ka diturnjë akt të caktuar ende pa ndodhurai. Mirëpo, për ta kuptuar në mënyrëtë mirfilltë përputhshmërinë e plotëndërmjet “gjithditurisë” së Allahutndaj një akti ende pa ndodhur ai, nënjërën anë, dhe karekterizimin endodhjes së aktit me të gjitha detajete në pajtim të plotë me gjithditurinëe Allahut, na mbetet ta sqarojmë seAllahu është Krijues i çdo sendi dheme këtë rast edhe Krijues i njeriutdhe i veprave të tij, në mënyrë që atotë jenë në koherencë të plotë megjithëdijën e Tij.

KRIJESAT E ALLAHUTXH.SH. NDAHËN NË DY

GRUPE:Grupi i pare: Janë krijesat prej të

cilave asnjë prej tyre nuk kanëmundësi përfitimi, dhe ky grup përf-shinë të gjitha ato që ndodhin nëkëtë gjithësi në mënyrë tëdetyrueshme dhe absolute (ala vex-h’hi’l-kasri ve’l-hatmi), siç janë lëviz-ja e trupave qiellor, ndryshimi istinëve, rritja e pemëve, e bimëve, enjeriut dhe shumë prej funksionevedhe lëvizjeve të tij, siç janë gjumi,zgjuarja, përpjekja jetike, vdekja,dhe të tjera të ngjashme. Për këtogjëra ne nuk kemi çka të flasim,sepse në to nuk ka ndonjë problempaqartësie, veçanarisht kur veç e dise njeriu nuk është përgjegjës përdiçka nga veprimet dhe bërjet e tij tëcilat janë të detyrueshme dhe për tëcilat nuk ka as shpërblim dhe asndëshkim.

Grupi i dytë: Janë krijesat qëkanë mundësi përfitimi (ngaveprimet që i bëjnë), gjë me të cilënkarakterizohet njeriu me përfitimindhe punën e tij në bazë të zgjedhjessë vullnetshme të tij siç ështëinteresimi i tij për ushqim, pije,studim, dhe për shumë të tjera tëndryshme prej sjelljeve dhe vepravetë cilat i zgjedhë në saje të vetvetes sëtij, dhe pikërisht kjo është ajo për tëcilën nevojitet sqarim

Veprat e njeriut sipas krijimit tëtyre janë dy llojesh:

Njëri lloj është ai të cilin Allahu imadhëruar e krijon pa pjesëmarrjene fuqisë së njeriut dhe pa zgjedhjen etij të lirë. Në këtë lloj njeriu është ibarabartë me ekzistencat e tjera sime kafshët, trupat inorganikë, bimëtdhe trupat qiellorë. Do të thotë kanëlëvizje të detyrueshme dheangazhime automatike, në të cilatnjeriu nuk ka kurrfarë merite dhezgjedhje si lëvizja e rritjes dhe ato që

“Allahu e ka shkruar”,“Allahu ka bërë emer”…

(Shpjegim akaidor i thënies së Imam Ebu Hanifes r.a.)Njerëzit shumë gabojnë, kur mendojnë se janë‘krijues’ të veprave të tyre. Pretendimi i njeriutse është krijues i veprave të veta, drejtpër-drejtë i kundërshton parimet kur’anore, hadi-thet e Pejgamberit s.a.v.s, arsyen e shëndoshëdhe në fund i kundërshton frazat se “Allahu kacaktuar”, “Allahu ka bërë emer” etj., sepse sido të caktojë Allahu për një vepër që tjetërkush e krijon ?

Hëna e re

Mars, 2009 39

kanë të bëjnë me të si fuqia, pleqëria,dobësimi, lindja dhe vdekja. Poashtu emocionet e ndryshme sidashuria, urrejtja, uria, etja, frikadhe trembja

Ndërsa lloji i dytë përfshinëveprimet të cilat Allahu xh.sh i krijonme pjesëmarrjen e fuqisë së njeriut,dëshirës së tij dhe zgjedhjes së tij (].Të këtij lloji janë veprimet që buro-jnë nga një sekret i çuditshëm especifik të cilin Allahu fuqiplotë iadhuroi njeriut e që ne e quajmëmundësi për zgjedhje dhe vullnet.Vullneti i Allahut është që në qeniene njeriut ta mbjelli këtë sekret, i ciliështë bosht i mbrojtjes së përgjegjë-sisë (teklifit) të njeriut dhe ta bëjë atëqë shumë veprime të tija të burojnënga ky sekret me të cilin ai kon-siderohet i lire dhe me vullnet zgjed-hje Sa i përket llojit të parë, ai mbetetpakoment, kurse lloji i dytë është aiqë e karakterizon këtë qasje.

ARGUMENTET MBI KRIJIMIN E VEPRAVE TË

NJERIUTImam Ebu Hanife r.a. në këtë

citat që jemi duke shpjeguar, jep njëkonkluzion parimor për këtë. Aithotë:

”Të gjitha veprimet e njerëzve silëvizja apo moslëvizja (të çfarë dolloji qofshin siç është kufri, imani,devocioni, mëkati), janë fitim i mirë-filltë i tyre (do me thënë jo ngaaspekti i alegorisë në kontekst dhe asnga aspekti i imponimit dhe mbi-zotërimit, por për shkak të zgjedhjessë tyre në veprimet e tyre, varshmër-isht me epshet dhe animin e vetvetessë tyre), ndërsa krijues i vërtetë i tyreështë Allahu i madhëruar (do tëthotë i krijon veprat e njerëzve nëpajtim me atë çka Ai ka dashtur,sepse “Allahu është Krijues i çdosendi” (Er-Rra’d:16)

Në thënien e Ebu Hanifes r.a.”Tëgjitha veprimet e njerëzve si lëvizjaapo moslëvizja…”, bëhet e qartë se‘veprime’ të njeriut konsiderohenedhe ‘lëvizjet’ edhe ‘moslëvizjet’ e tijpërfshirë neglizhencën, pakujdesinë,harresën, mendimet, idetë, ndjenjatetj., pra, komplet njeriun me gjithç-ka që posedon ai.

Fakti se njeriu është i lirë nëvetvete dhe me vullnet zgjedhjeje nëveprimet e tij, ka qenë motiv i idesëse njeriu është “krijues” i veprave tëveta. Kjo mendësi e gabuar aprioriparaqet deklarimin e dualizmit tëKrijuesit fuqiplotë, sepse njeriut po ijepet epiteti i ‘krijuesit’, ndërkohë qëai është një krijesë si të gjitha krije-sat e tjera në tërësinë e krijimit të Tij.Prandaj është paradoks të mendohetse ai është krijues, po qoftë edhe përveprat e tij. Nuk mund të ketë krijuesmbi krijues. Në këtë gjithësi ështënjë krijues, e Ai është Allahu, kursenjeriu është ‘fitues’ i veprave të tij.

Krijimi i veprave të njeriut bazo-het në besimin e cilësive të Allahut tëmadhëruar dhe emrat e Tij të bukurtë cilët janë: Dituria ; Fuqia dheVullneti. Këto cilësi vërtetohen meKur’an [14]. Për ta sjellur në ekzis-

tencë një send, paraprakisht duhettë ekzistojë dituria dhe njohja e sajnë mënyrë të hollësishme. Sipaskëtij aspekti vjen në shprehjedomosdoshmërisht dituria (el-ilm).Dhe kur ky element të jetë prezent,atëherë si element tjetër i domos-doshëm kërkohet fuqia për krijimine mundësive për ta sjellur në ekzis-tencë një gjë që është projektuar mëparë. Tani këtu vjen në shprehjefuqia (el-kudretu) dhe se Allahuështë i plotëfuqishëm për çdo gjë.Dhe pasi të plotësohen këto dy ele-mente të domosdoshme, gjithashtue patjetërsueshme është prezenca evullnetit (el-iradetu) në mënyrë që tëekzistojë dëshira për ta aktivizuarfuqinë për realizimin e ekzistencëssë ardhshme, sepse nëse nuk ka vull-net për ekzistencën e diçkafit, në faktai nuk mund të ekzistojë.

Se veprat e njeriut janë krijim iAllahut e jo i njeriut, vërtetohet meargumente tradicionale dhe mearsye.

Një prej ajeteve që e argumentondrejtpërsëdrejti se veprat e njerëzvejanë të krijuara nga Allahu është ky:

“Ky është Allahu, Zoti juaj, nukka të adhuruar përveç Tij, Krijues içdo sendi, pra adhuronie Atë…” (El-En’am:102) .

Ehlu Suneti vel xhemaati kathënë: fjala e Allahut “Krijues i çdosendi” është në kuptim tëpërgjithshëm dhe në të hyjnë dhepunët e njerëzve. Ndërsa ajeti:

”Ne çdo send kemi krijuar memasë të caktuar” (El-Kamer:49) , dotë thotë e ka krijuar çdo ekzistencëprej të mundshmeve në masë të cak-tuar dhe me qëllim të caktuar, kurseështë e qartë se veprat e robërve janëprej krijesave.

El-Kadi Ebu Bekr El-Bakil-laniuthotë: Dije! Allahu na ka drejtuarneve dhe ty se drejtimi i Ehlul hakkit- mbrojtësve të së vërtetës është:

“Veprat e robërve që të gjithajanë të krijuara nga Allahu, sipasthënies së Allahut:”Allahu u krijoijuve dhe atë që punoni”(Es-Saffat:96) , dhe sipas hadithit tëResulullahit s.a.v.s. “Allahu e krijonçdo vepërbërës dhe atë që ai e bën”Prandaj, është i domosdoshëm besi-mi se njeriu nuk krijon asgjë prejveprave të tij, do të thotë nuk çpikënga hiçi (asgjëja), por vetëm ështëfitues i tyre, kurse veprat e tij janë tëkrijuara nga Allahu i madhëruar medëshirën e Tij, diturinë dhe përcak-timin e Tij. Nuk ndodhë në atë që ebën njeriu dhe as në sundim (tëqiejve dhe tokës), asnjë vezullimë (eyjeve) dhe asnjë vërtitje ideje apomendimi e që mos të jetë me cak-timin e Allahut, me fuqinë e Tij, mevullnetin dhe dëshirën e Tij. Pamarrë parasysh se a ka të bëjë me tëmirën apo të keqen; të dobishmënapo të dëmshmën, me imanin apome kufrin, me fitoren apo zhgën-jimin, me lajthitjen apo udhëzimin.Ai nuk merret në përgjegjësi për atëqë e vepron, porse ata (njerëzit) do tëmerren në pyetje. Të gjitha ekzisten-cat me intelekt, në çdo aspekt, si nga

trupi i tyre apo veprat nuk janë tjetërpos se me veprën e Krijuesit të Urtë.Nuk e pranon arsyeja që një ekzis-tencë të jetë pjesë e krijimit tëAllahut, ndërsa një tjetër pjesë e kri-jimit të tjetërkujt. Ky është drejtimi iehlul hakkit – mbrojtësve të sëvërtetës. Në këtë kontekst edheimam Bejhekiu thotë: Ne jemi për-fitues e jo çpikës – krijues” këtë evërteton fjala e tëLartëmadhërishmit:

”E ju fshihnie ose thonie fjalëntuaj haptas; Ai s’ka dyshim se e diçka fshehni në zemrat tuaja. A nuk edi Ai i cili krijon…” (El-Mulk:13- 14).Ky ajet është argument se krijimi ekërkon njohurinë e ‘krijuesit’ ndajkrijesës në çdo aspekt. Prandaj,Allahu e ka dëshmuar krijimin e vetnë saje të gjithëditurisë së Tij, kursenjeriu nuk ka dituri për parimet ele-mentare të veprimeve të tij. Mandej,nëse njeriu nuk është i pavarur nëvetekzistencë n e tij, atëherë si do tëjetë i pavarur në të gjitha cilësitë e tij

Në anën tjetër, sikur njeriu tëishte krijues i veprimeve të tij, aidetyrimisht do të duhej të ishte “igjithditur” i të gjitha detajeve të tyre,sepse krijimi (çpikja) i një gjëje meanë të fuqisë dhe zgjedhjes së lirënuk mund të jetë ndryshe. Kurse njëgjë e këtillë (nga njeriu) është epamundur. Njeriu kur është fjeturbën disa veprime vullnetare,ndërkohë që fare nuk i di (ndijnë)detajet e vëllimit të tyre dhe as tëmënyrës së tyre.

Prandaj atë që njeriu nuk e dinuk mund të mendohet se ajo ekzis-ton prej tij, por edhe në qoftëse e di,ajo nuk është prej tij, sepse nëqoftëse ai është krijues, atëherë aiobligohet që këtë ta bëjë sipasdëshirës së vet, ndërsa ai dëshironqë mos të lodhet dhe as të ndijëvështirësi, ndërkohë që ai nuk ështëi këtillë. Në këtë mënyrë, argu-mentet dëftojnë se krijues i vepraveështë Allahu

NJERIU ËSHTË “FITUES” I VEPRËS SË VETË

E JO KRIJUES I SAJNjerëzit shumë gabojnë, kur

mendojnë se janë ‘krijues’ të vepravetë tyre. Pretendimi i njeriut se ështëkrijues i veprave të veta, drejtpër-drejtë i kundërshton parimetkur’anore, hadithet e Pejgamberits.a.v.s, arsyen e shëndoshë dhe nëfund i kundërshton frazat se “Allahuka caktuar”, “Allahu ka bërë emer”etj., sepse si do të caktojë Allahu përnjë vepër që tjetër kush e krijon Jo.Allahu është Krijues i vërtetë iveprës, ndërsa njeriu është fitues isaj. Kjo domethënë, njeriu është aiqë ia jep ngjyrën veprës, që ajo të jetëe mirë apo e keqe.

Dallimi në mes të “fitimit” dhe“krijimit” është se ‘fitimi’ është njëçështje ku fituesinuk është i pavarurnë arritjen e saj, ndërsa ‘krijimi’është një çështje ku krijuesi është ipavarur në krijimin e saj Apo ajo qëndodhë me anë të mjeteve ajo është“fitim” , ndërsa ajo që ndodhë pa

Mars, 200940

Hëna e remjete ajo është “krijim” [26]

Kështu njeriu, është ‘fitues’ iveprave të veta e jo ‘krijues’ i tyre. Simund ta shpjegojmë këtë, që nëshikim të parë duket paksa kontra-verse?

Nga sa u tha edhe më lartë,Allahu i madhëruar ja ka dhuruarnjeriut tri cilësi, me anën e të cilaveia ka mundësuar pjesëmarrjen e tijnë krijimin e veprave, por vetem si‘fitues’ i saj e jo edhe si ‘krijues’ esen-cial, në kuptim të shpikjes nga none-si (hiçi, asgjëja), sepse ai (njeriu)vetë është i krijuar. Kështu ia kadhuruar cilësinë e “fuqisë” me anë tësë cilës e kryen veprimin; cilësinë e“dëshirës” me anë të së cilës vendospër të vepruar, dhe atë të “zgjedhjessë lire”, ku me anë të kësaj dhe nënasistencën e dy të parave bënë orien-timin e kahjes së veprave, përkatë-sisht që vepra të jetë e mirë apo ekeqe.

Allahu i madhëruar e ka cituarekzistimin e dëshirës, fuqisë dhe tëzgjedhjes së robit, ku Ai thotë:

”…E, ju pra, veproni si të dëshi-roni…”( El-Fus-silet: 40), dhe ajetitjetër: ”… E kush të dojë, le të besojë,e kush të dojë le të mohojë…” (El-Kehf:29) .

Domethënë, njeriu është abso-lutisht i lirë në veprimet e tij. NëKur’an ka shumë argumente që evërtetojnë këtë liri të plotë të njeriutnë veprimet e tij, dhe se e mira apo ekeqia i përshkruhen atij vetë, pandërhyrje dhe imponim të jashtëm,sikurse thotë Allahu i madhëruar:

”…Kurse atë që pendohet nga tëkëqiat e shpie në rrugë të drejtë.”(Er-Rra’d: 27) Pastaj ajeti:

”… E kush dëshiron le të kthehetrrugës te Zoti i vet”( En-Nebe’e: 39).[27]

Ajeti që u potencua më lartë:”…E, ju pra, veproni si të dëshi-roni…”(El-Fus-silet: 40), e vë në pah“fuqinë” , sepse pa fuqi nuk mund tëmendohet për të vepruar diçka, por evë në pah edhe “dëshirën” , sepseAllahu po thotë: ”si të dëshironi”, qëdo të thotë veproni sipas dëshirëssuaj, dhe është mjaft e qartë se nukbëhet fjalë për imponim në veprime.Kurse ajeti:”… E kush të dojë, le tëbesojë, e kush të dojë le të moho-jë…”(El-Kehf:29) , e vë në pah“dëshirën”, sepse Allahu po thotë“kush të dojë”, por e vë në pah edhe“zgjedhjen” , sepse Ai po thotë “kushtë dojë le të besojë e kush të dojë le tëmos besoj” e kjo faktikisht ështëekspozim për zgjedhje.

P.sh. Lëvizja e cila te njerëzitështë veti (karakterizim) , ndërsa tekAllahu është e krijuar, atributin e saje ka te fuqia e robit. Kjo lëvizje ngaaspekti i këtij atribuimi është emër-tuar kesben-fitim sipas domethëniesse ajo është e fituara e njeriut dhenuk është kurrfarë imponimi, sepselidhja e fuqisë së robit është e futurnë zgjedhjen e lirë të tij. Ndërsa kjolidhje është ajo që tek ne quhet el-kesbu – fitim Domethënë, fokusimi i

fuqisë dhe i dëshirës së robit ndaj(veprimit të) veprës është kesbun –fitim, kurse realizimi i asaj vepre ngaAllahu i madhëruar si pasojë e atij(njeriut), është krijim. Ndërkohë qëvepra e mundësuar është një evetme, që perceptohet nga dy fuqi,por me dy fytyra të ndryshme.Prandaj vepra është e mundësuarnga Allahu nga aspekti i krijimit,ndërsa e mundësuar nga njeriu ngaaspekti i përfitimit

Në këtë relacion, imam Bakil-laniu, i cili është prej dijetarëve tëEhlus Sunnetit vel xhemaatit kathënë: Fuqia e Allahut ka të bëjë meesencën e veprës, ndërsa fuqia erobit ka të bëjë me të qenurit e asajvepre, vepër devocioni apo mëkati ,andaj edhe lidhshmëria e ndikimit tëdy fuqive është e ndryshme, siç ështëpër shembull: flakurima (goditja meshuplakë) e jetimit, në shenjë eduki-mi dhe në shenjë lëndimi apo fyerje-je . Vetë esenca e shuplakës ndodhëme fuqinë e Allahut dhe me efektin eTij, ndërsa të qenurit e saj vepërdevotshmërie në rastin e parë (përnë shenjë edukimi) dhe të qenurit esaj mëkat në rastin e dytë (në shenjëlëndimi), ndodhë me fuqinë e robitdhe efektin e tij, për shkak të rele-vancës së saj me vetë dëshirën e tijpër të vendosur [Ndërsa kjo dëshirëe njeriut e cila e shoqëron veprën etij dhe fuqinë e tij në bërjen e saj, qëtë dyja (edhe dëshira edhe fuqia)janë të krijuara në të njejtën kohëme aktin e veprës, as para tij e as pastij.] Këtu vjen në shprehje “el-isti-taatu” - energjia e mjaftueshme dhee domosdoshme që nevojitet për tabërë një veprim pa marrë parasyshnatyrën e tij.

DOMETHËNIA E “EL-ISTI-TAATU”– ENERGJIA E

MJAFTUESHME

Këtë energji Allahu i madhëruaria dhuron njeriut në momentin kurdëshira e robit orientohet për tabërë një veprim për të cilin ka ven-dosur që ta bëjë. “El-istitaatu”–energjia e mjaftueshme për ta bërënjë vepër, krijohet bashkë me kri-jimin e veprës, as para veprës e aspas saj, sepse sikur ajo të ishte paraveprës, atëherë robi do të ishte ipanevojshëm për ndihmën e Allahutnë momentin e bërjes së saj. Ndërsakjo e lajthit dispozitën e tekstit(Kur’anit), ku Allahu xh.sh. thotë:”Allahu s’ka farë nevoje, e ju jeni tëvarfër (keninevojë)…”(Muhamed:38) . Nga anatjetër sikur të ishte pas veprës, do tëishte absurd bërja e veprës pa “isti-taatin – energjinë e mjaftueshmedhe pa “taakatin”- fuqinë

Konstatimi se realizimi i veprësbëhet vetëm në saje të “istitaatit”–energjisë së mjaftueshme dhe tëdomosdoshme, të cilën Allahu iamundëson, dhe se nuk ka fuqi për tabërë veprën gjersa nuk është eshoqëruar me “energjinë e domos-doshme” të Allahut. Kjo ështëdomethënia e thënies së

Pejgamberit a.s.: – nuk ka fuqi dheas energji pa ndihmën e Allahut” [],që do të thotë: nuk ka mundësilargimi nga mëkatet përveçse membrojtjen e Tij dhe as nuk ka fuqi qëe mundëson bërjen e veprës së mirë,përpos se me ndihmën e Tij.

Në lidhje me këtë imam Nesefiur.a. pasi përmend se kjo energji emjaftueshme krijohet në të njejtënkohë me veprën, ai shton: Ky emër(el-istitaatu) nënkupton ekzistimine shkaqeve, mjeteve dhe gjym-tyrëve. Dhe pikërisht ky istitaatështë ajo mbi të cilin sajohet e vërte-ta e të ngarkuarit me obligime].

Thënia e imam Nesefiut: “kyistitaat është ajo mbi të cilin sajohete vërteta e të ngarkuarit me oblig-ime ”, e qartëson se njeriu obligohetme përgjegjësi para Allahut përngjyrën e veprës e jo për krijimin esaj. Allahu është krijues i saj, ndërsanjeriu e shkakton natyrën e saj dukeqenë plotësisht i lirë.

Prandaj, vepra e njeriut quhet‘fitim’ e jo ‘krijim’, kurse vepra eAllahut quhet ‘krijim’ e jo ‘përfitim’.Përfitimi është veçori për robin,ndërsa krijimi është veçori përKrijuesin, sepse krijimi është nëkuptim të nxjerrjes në ekzistencë.

Rrjedhimisht Allahu xh. sh. igjykon (i merrë në përgjegjësi)njerëzit në këtë botë dhe në botëntjetër mbi këtë gjë e cila quhet fitim, do të thotë përmes gatishmërisë(vendosjes) individuale që ta kryejëveprën. A nuk e vëren Fjalën eAllahut:

“…Atij (njeriut) i takon ajo që efitoi…[b]” (El-Bekareh: 286), pastaj:“[b]Ata që e fitojnë (e bëjnë)mëkatin do të ndëshkohën përmëkatin e bërë”(El-En’am:120) ,dhe ajete të tjera të shumta të cilëttheksojnë se e gjithë poenta e shpër-blimit dhe e ndëshkimit është mbibazën e asaj që njeriu e ka fituar. Dome thënë: orientimi (vullnetar) i tijndaj (mos)realizimit të një gjëje metë cilën është urdhëruar apo ndalu-ar. Ndërsa Allahu i madhëruar kadashur që krijimi i Tij dhe Fuqia eTij të jenë në pajtim me orientimet etyre (njerëzve)

Krijim i veprave të njeriut, kakarakter të përgjithshme (absolute)dhe nuk bën kurrfarë dallimi nësevepra e njeriut është e mirë apoështë e keqe. Allahu është krijues içdo gjëje, qoftë e mirë apo e keqe, eëmbël apo e hidhur.”Ndërsa kurnjeriu e mësynë apo kur ai e zgjed-hë veprën e mirë në atë momentAllahu i madhëruar, i krijon atijforcë apo fuqi, për t’ia mundësuarbërjen e saj, kurse kur ai e mësynëveprën e keqe, në atë momentAllahu i krijon fuqi për ta bërë atë.

Të këtij drejtimi janë EhluSuneti, Allahu xh.sh. i ndihmoftëata, të cilët thanë: Veprat e robërvedhe të gjitha krijesat janë krijesa tëAllahut. Nuk ka krijues tjetër të tyrepos Allahut, pa marrë parasysh se ajanë ato substanca apo aksidenca.Në këtë rrugë ishin sahabët (shokëte Pejgamberit a.s.) dhe tabiinët

(brezi menjëherë pas sahabëve),kënaqësia e Allahut qoftë mbi tëgjithë ata

Allahu e krijon edhe të mirënedhe të keqe

Thënia e Imamit:” Dhe të gjithaato (veprat qofshin të mira apo tëkëqia) ndodhin me dëshirën e Tij,gjithditurinë e Tij, (për)caktimin eTij dhe realizimin (krijimin) e Tij.”

Në këtë citat Imami, sqaron seveprat e njerëzve, përkatësish çdogjë që ekziston, ndodhin medëshirën e tij, gjithëditurinë e tij,(për)caktimin dhe realizimin e tij.

‘(Për)caktimi’ dhe ‘realizimi’janë dy cilësi veprore të Allahut tëmadhëruar të cilat i referohengjithdijës së Allahut xh.sh..Domethënë, Allahu është i gjithdi-jshëm, prandaj edhe normalisht segjithçka e di në detaje, përfshi,kohën kur do të ndodh, mënyrën sesi, vëllimin, formën dhe absolutishtgjithçka tjetër që i karakterizon ato.Sipas këtyre ‘përcaktimeve’ pasonedhe realizimi (krijimi) i tyre.Ndërsa dëshira (el-meshietu) apovullneti (el-iradet) e të cilat janënjë, identifikojnë ‘lejën’ përekzisitimin e çdo gjëje. Pa vullnetine Allahut nuk ekziston asgjë abso-lutisht. Njeriu nuk bën asnjë hapapo lëvizje apo vepër, pa vullnetin eAllahut.

Më lartë pamë se njeriu nukmund ta realizojë asnjë lëvizje, pra,asnjë vepër, të mirë apo të keqe pa‘energjinë e mjaftueshme’ (el-isti-taatu) . Këtë energji atij ia dhuronAllahu xh.sh., prandaj dhe Ai nëesencë është krijues i veprave të tij,ngase tjetër krijues nuk ka. Në këtëkontekst Allahu i madhëruar ështëKrijues i veprave të njeriut, të miraapo të këqia, ndërsa njeriu është aiqë me vullnetin e tij e bën përcak-timin e llojit të veprës.

Ndonëse, edhe vepra e mirë,edhe vepra e keqe e njeriut, janëkrijim i Allahut, megjithatë, në mestyre ekziston një dallim esencial qëi dallon ato. Këtë veçori e qartësonvetë Ebu Hanifeja r.a. ku thotë:

“Të gjitha veprat e mira janë tëobliguara me urdhërin e Allahutxh.sh., me dashurinë e Tij, kënaqës-inë, dijen, dëshirën, caktimin dhepërcaktimin e Tij.

Ndërsa të gjitha veprat e këqia(mëkatet) ndodhin me diturinë eTij, caktimin, përcaktimin dhedëshirën (vullnetin) e Tij, por nukndodhin me dashurinë e Tij, as mekënaqësinë e Tij e as me urdhërin eTij.”

Pra, Imami, na ka njoftuar seveprat e këqia ndodhin me dëshirën(vullnetin) e Allahut, por ato nukndodhin me dashurinë e Tij, as mekënaqësinë e Tij, e as me urdhërinëe tij. Këto tri cilësi, ndërsa tërheqinvijën ndarëse ndërmjet veprave,tregojnë se veprat e këqia nukndodhin me kënaqësinë e Zotit.Këtu vjen në shprehje dallimi nëmes të vullnetit (dëshirës) dhekënaqësisë (dashurisë) së Allahutxh. sh ndaj veprave të njeriut.

Mars, 2009 41

Hëna e re

D-r. Ejjub ALI

RAPORTI NDËRMJET ZOTITDHE NJERIUT

El-Maturidiu në veprat e vetaKitab 'ut-tewhid he Te'wilat ul'-Kur'aështë marrë gjerësisht me aspektet endryshme të këtij problemi të vël-limshëm - vullneti, fuqia, vendimi ipërhershëm dhe funksioni kreativ iZotit; Urtësia e Tij dhe ekzistimi i tëkeqes mnë këtë botë; liria e njeriut,baza e obligimit religjioz dhepërgjegjësisë etj.

El'Maturidiu ka luftuar kundërpikëpamjeve të xhebritëve dhemu'tezilitëve mbi çështjet e thek-suar, e po ashtu nuk është pajtuarme El-Esh'ariun në pikat e caktuara.Duke refuzuar determinizmin abso-lut të xhebritëve, ai thotë seraportinndërmjet Zotit dhe njeriutnuk duhet kuptuar si raport ndërm-jet Zotit dhe botës fizike. Zoti e kadhuruar njeriun me arsye, me aftës-inë e dalimit të mirës e të keqes, meaftësinë e mendimit, ndjenjës, vull-netit dhe gjykimit, i ka dërguar ferrë-fyesit dhe i ka shpalluar librat përudhëheqjen e tij. Njeriu synon dheorienton mendjen e vet drejtë asajpër të cilën mendon se mund t'i sjel-lë dobi, largohet nga ajo që mendonse mund ta dëmtojë, zgjedh mearsyen e vet një prej rrugëve alterna-tive të aksionit dhe e konsideronveten përgjegjës për meritat apomangësitë e aksioneve të veta. Derisa mendon, dëshiron, përpiqet,zgjedh dhe vepron, ai gjithnjë e kon-sideron veten krejtësisht të lirë,ndërsa kurrë nuk mendon ose nukndjen se ndonjë faktor i jashtëm edetyron që t'i bëjë cilat do punë tëveta. Ky mësim (kognitim) mbi lir-inë, konsideron El-Maturidiu, ështëreal, mohimi i saj ka shpjerë deri temohimi i njohjes së tërësishmenjerëzore dhe të shkencave. Dukecekur fragmente nga Kur'ani, aidëfton se veprimet që i ka urdhëruarapo ndaluar njeriu i janë atribuauarnjerëzve, dhe e ata do të jenëpërgjegjës për aksionet e veta. Tërëkjo qartë dëshmon se Zoti e ka dhu-ruar njeriun me lirinë e zgjedhjesdhe me forcë të nevojshme ta kryejveprën. Mohimi i kësaj lirie do tëthoshte se Zoti në tërësi ështëpërgjegjës për tërë veprat njerëzore,që është absurde, sepse Zoti e ka për-shkruar veten në Kur'an si më I Urti,më i Drejti dhe më Mëshiruesi.

Mirëpo, si është e mundur, sipasKur'anit, të pajtohet liria njerëzoreme koncepcionin e vullnetit, fuqisëv,vendimit permanent gjithëpërf-shirës të Zotit dhe me autorësinë eZotit të të gjitha punëve njerëzore?

Sqarimi i El-Maturidiut shkur-timisht mund të ekspozohet kështu:

Krijimi dhe të gjitha vepratnjerëzore, të mira e të këqia ipërkasin vetëm Zotit. Ai ka dashur,ka vendosur dhe ka krijuar. Krijimdo të thotë të bëhet aksioni ngajoekzistenca në ekzistencë nga ana eatij kush posedon fuqinë absolutedhe njohjen e përkryer duke e marrëparasysh këtë aksion. Pasi njeriunuk i di të gjitha rrethanat, shkaqet,kushtet ose rezultatin e veprës së vetdhe pasi që nuk ka në vete fuqi tënevojshme për ekzekutimin e kësajvepre, ai nuk mund të konsiderohetkrijues (halik) i aksionit të vet. Nëseështë dëshmuar se Zoti është krijue-si i të gjitha veprave njerëzore, pasonse Ai po ashtu edhe i dëshiron atovepra, sepse aksionit Hyjnor duhetparaprirë vullneti Hyjnor. Kështuasgjë nuk ndodh në botë përkundërvullnetit të Zotit ose pa vullnetin eZotit. Mirëpo, ndonëse Zoti dëshirondhe ndonëse i krjon veprat njerë-zore, Ai nuk i nënshtrohet qortimitose nuk është përgjegjës për atovepra, për shkak se vullneti Hyjnorështë i përcaktuar me njohjenHyjnore dhe Zoti e krijon aksioninvetëm kur njeriu, lirisht duke e për-dorur arsyen e vet, e zgjedh dhemësyn ta kryejë një veprim. Zoti edon veprimin të mirë apo të keq, përtë cilin e di se do ta zgjedhë njeriu;kur ky përfundimisht e zgjedh dhekur përpiqet ta arrijë, Zoti e krijonkëtë vepër për njeriun si të mirë apotë keqe. Nga këtu do të jetë e qartë sevullneti i Zotit ose krijimi i veprës sëkeqe nuk është në kundërshti meurtësinë dhe mirësinë e Tij. Për këtëarsye Zoti dëshiron që të ndodhë emira dhe e keqja, sepse ai dëshironqë individi të kryejë zgjidhjen e lirë,e pasi është i urtë dhe i drejtë, Aigjithnjë mbron zgjidhjen e të keqes.Kështu, ndonëse mëkatet janë nëpajtim me vullnetin e Tij, ata nukjanë asnjëherë në pajtim me urd-hëresën, kënaqësinë, vullnetin osepërudhjen e Tij. Mëkati kështu nukpërbëhet, sipas El-Maturidiut, nëkundërshtimin e vullnetit të Zotit,por në shkeljen e ligjit, të urd-hëresës, përudhjes, kënaqësisë osevullnetit të Zotit. Baza e obligimitdhe përgjegjësisë së njeriut (teklif),konsideron El-Maturidiu, nuk për-bëhet në atë që ai ka fuqinë e krijim-it të veprës, por liria e zgjedhjes (ihti-jar) dhe liria e arritjes së veprës (ikti-sab) i janë dhënë njeriut si qenieracionale, që e bërë të përgjegjshëmdhe të baraspeshuar.

Caktimi (vendimi) iamshueshëm Hyjnor (kadr dhekader), konsideron El-Maturidiu,nuk është në kundështi me lirinë enjeriut, as nuk implikon kurrfarë

detyrimi ndaj njeriut, sepse ai ështëshkrim i amshueshëm i bazuar nëparadije. Zoti e cakton veprën që enjeh prej amshueshmërisë, se njeriudo ta zgjedhë dhe lirisht do ta arrijë.Njeriu nuk mund ta mohojëpërgjegjësinë vetjake në bazë të urd-hëresës Hyjnore, shton El-Maturidiu; ai këtë mund ta bëjëduke e marrë parasysh kohën dhehapësirën brenda të cilave vepratduhet pa tjetër të ekzekutohen.Kështu, ndonëse njeriu nuk ështëabsolutisht i lirë, Zoti ia ka dhënë lir-inë e domosdoshme në pajtim meobligimin e tij dhe sëkëndejmi nukduhet menduar se urdhëresaHyjnore që ka të bëjë me aksionetnjerëzore është e njëjtë sikur ajo nëraport me botën fizike.

Këtu është vendi që të shënohendallimet e sakta ndërmjet El-Maturidiut dhe El-Esh'ariut për këtëçështje. Që njeriu të bëhet përgjegjëspër veprën e vet El-Maturidiufuqishëm thekson, sikur që pikërishtkemi vërejtur, lirinë e zgjedhjes (ihti-jar) dhe lirinë e arritjes (fitimit) (ikti-sab). Vullneti, urdhëresa dhe paradi-ja e Zotit nuk e privojnë njeriun ngakjo liri. Një vepër është vepër vetjakee njeriut, ndonëse Zoti e ka krijuar,për arsye se ajo është rezultat i zgjed-hjes vetjake të tij dhe se njeriu e kaarritur pa kurrfarë detyrimi. Zoti iaka siguruar të gjitha mjetet dheaftësinë për kryerjen e ndonjë vepre,ia ka dhuruar forcën e gjykimit dhetë vetëkontrollit, dhe i ka dhënë liritë zgjedh mjetet dhe mënyrat ë i kon-sideron më të përshtatshme.

El-Esh'ariu po ashtu e përdorëtermin arritje (kesb), por tjetërfare einterpreton. Duket se ai këtë nuk ebën në favor të idesë së lirisë sëzgjidhjes. Sipas mendimit të tij, dukee marrë parasysh atë se Zoti është igjithfuqishëm, të gjitha lëndët e njo-hjes janë përfshirë me njohjen e tij.Kështu vullneti i njeriut nuk ka kur-rfarë efekti apo ndikimi në veprën etij; ajo gjithnjë është e determinuarme vullnetin Hyjnor. Madje dëshiradhe fuqia e arritjes vijnë nënpushteti Hyjnor dhe janë kreacionetë Zotit. Kështu arritja, sipas El-Esh'ariut, d.m.th. vetëm koincidencae përgjithshme e fuqisë Hyjnore dheaksioneve njerëzore. Kjo pikëpamje,siç shihet, nuk dallon në të vërtetënga pikëpamja e deterministëve dhesëkëndejmi disa autorë e kanë kon-sideruar njërin nga ata. Madjeesh'ariitët më të rëndësishëm sikurKadi ebu Bekr El-Bakil-lani (vdiq më403?1013), Shejh Ebu Is'hak El-Isfara'iniu dhe El-Haremejn El-Xhuvejni (vdiq më 478/1085), nukkanë mundur të pajtohen me El-Esh'ariun rreth kësaj pyetje, dhekanë dhënë interpretime të

ndryshme të nocionit kesb.

ATRIBUTET HYJNORE Gjuhët njerëzore nuk kanë as

kuptim as kategori, konsideron El-Maturidiu, me të cilën do të mund tasqaronin natyrën dhe atributet eZotit në mënyrën që nuk do të imp-likonte ndonjë ngjashmëri ose kra-hasim me diçka tashmë të njohur.Megjithatë, për të kuptuar, njeriut inevojitet t'ia përkshkruajë disa emradhe atribute Krijuesit të botës. Dukei kritikuar pikëpamjet e filozofëve,pluralistëve, dualistëve dheateistëve, El-Maturidiu thotë se bes-imi në Fuqinë Supreme dhe nëRealitetin më Të Lartë është univer-sal, ndërsa njerëzit ndërmjet vetedallojnë vetëm në dhënien e emravedhe emërtimin e kualitetit të kësajQenie Supreme. Ndër njerëzit etewhidit, thotë ai, vetëm mu'tezilitëtrefuzojnë atributet Hyjnore sepsemendojnë se amshueshmëria eatributeve rrezikon këtë besim uni-versal në ekzistimin e një Zoti. Dukerefuzuar pikëpamjet e mu'tezilitëvelidhur me këtë çështje, ai thotë seështë e qartë se Zoti posedon emratmë të bukur dhe se do të ishte krejtë-sisht e kotë t'i sjellë ata emra në lid-hje me Të, të privuara nga domethë-nia dhe përmbajtja që i implikojnë;përndryshe nuk do të ishte epaarsyeshme T'i atribuohet çfarëdoemri qoftë. Kështu, për shembull,nëse thuhet se Zoti është i urtë, kjodo të thotë se ai posedon veçorinëurtësi. Mohimi i atributeve Hyjnore(ta'til) vetëm krijon rrëmujë, e bënënjohjen e Zotit të pamundur dhepërfundimisht e shpie Hyjninë nëJo-Qenie të panjohur dhe jokogni-tive. Mohimi i amshumeshmërisë sëatributeve e bën Zotin të papërkryerprej fillimit dhe ia nënshtronndryshimeve, dhe kështu e dërrmonvetë bazën e tewhidit. Ideja e plural-izmit apo e antropomorfizmit, e cilamund të lind duke iu falënderuarafirmimit të amshueshmërisë sëatributeve, lehtë mund të çrrënjosetme besim të fortë në unitetin absoluttë Zotit tok me idenë tenzihit(refuzimit të ngashmërisë) dhemuhalefes (dallimet në raport meqenien e krijuar). Kështu, nëse themise Zoti kogniton, ne po ashtu i shto-jmë ksaj (që t'i ruhemi idesë blasfe-muese), se ai nuk kogniton sikurdijetari dhe se kognitimi i Tij nuk ingjason kognitimit tonë. Pasojat erefuzimit të atributeve Hyjnore osetë amshueshmërisë së tyre janëshumë më të rrezikshme se sa afir-mimi i tyre.

Në aspekt të raportit ndërmjetesencës dhe atributeve Hyjnore, El-Maturidiu pohon se problemi ështëaq i komplikuar sa asnjë mendje

Imam El-Maturidiu(2)(Jeta, vepra dhe mësimi)

Mars, 200942

Hëna e renjerëzore nuk mund të shpresojë sedo ta zgjidhë në mënyrë tëkënaqshme. Sëkëndejmi duhet tëbesojmë se Zoti është Një, se pose-don atributet që vetëvetes iaatribuon, pa ngjashmëri, krahasimedhe pyetje. Duhet të ndalemi tepohimi se "atributet nuk janë iden-tike, as të ndar anga esenca e Tij" (Iahuwe we la gajruhu).

El-Maturdiu gjithashtu kon-sideron se të gjitha atributet e Zotitjanë të amshueshme, qoftë ipërkasin ata esencës apo aksionit.Fjala tekwin është përdorur t'i për-caktojë të gjitha atributet që ipërkasin aksionit, siç janë krijimi,mbijetesa etj. Siaps El-Maturidiuttekwin është atribut i amshueshëmtjetërfare nga fuqia (kudra). KështuZoti është krijues para dhe pas krea-cionit. Kjo assesi nuk tregon nëamshueshmërinë e botës, për shkakse njohja dhe fuqia janë atribute tëamshueshme, ndonëse objektet enjohjes dhe të fuqisë janë të krijuara,kurse tekwini është atribut iamshueshëm, ndonëse objekti i tek-winit është i krijuar (makawwan).Jo-ekzistenca e botës prej fillimitnuk implikon paaftësinë e Zotit,sepse Ai e ka krijuar në kohë të cak-tuar në pajtim me njohjen dhe vull-netin e Tij të amshueshëm.

El-Esh'ariu për këtë temë pajto-het me mu'tezilitët dhe mendon seatributet e aksionit janë të krijuara.Duket se ky pajtimi i tij me ata, kaqenë nga shkaku që të anashkalohetargumenti aristotelian, i cili synondrejt dëshmisë së amshueshmërisësë botës, fuqisë kreative të Zotit.Argumenti kryesor i El-Maturidiutështë se ideja e kreativitetit të cilit doatribut Hyjnor thelbëisht e kundërtme koncepcionin e Zotit si Realitetitmë të lartë, të përkryer, të vetëm-jaftueshëm, të amshueshëm dhesëkëndejmi është në kundërshti medoktrinën e tewhidit.

Sa i përket Fjalës së Zotit (Kelam'ull-Llah), El-Maturidiu thotë se,sikur edhe të gjitha atributet tjera,atributi i Tij i të folurit dhe të folurite tij janë të amshueshëm, pa ngjash-mëri dhe krahasim. Natyra e saktë ekëtij të foluri të amshueshëm oseatributi të të folurit nuk janë të njo-hura, por është e sigurt se të FoluritHyjnor nuk mund të përbëhet prejzërave dhe toneve si të folur njerë-zor, për arsye se zërat dhe tonet janëtë krijuar. Kështu në realitet, men-don ai, vetëm "domethënia" që fjalëti shprehin, mund të përcaktohet sikelam i All-llahut. Kjo "domethënie"që ekziston me Zotin prej amshuesh-mërisë, mund të dëgjohet dhe tëkuptohet vetëm me anë të zërit tëkrijuar. Prandaj, Mojsiu nuk e dëgjoitë folurit e amshueshëm, por Zotibëri që ai të dëgjojë dhe kuptojë tëfolurit e amshueshëm nëpërmjetfjalëve dhe zëreve të krijuara. Çkaështë dëgjuar apo shpallur pejgab-merëve është quajtur figurativisht(mexhazen) kelam i All-llahut për triarsye: (1) Ata e kanë dëgjuar (kup-tuar) kuptimin (el-ma'na) e kelamit,d.m.th. urdhëresën, ndalesën, sank-sionimin etj., që i përket vetëm Zotit;

(2) Zoti Vetë i ka bërë (el-lefe wenad-hame), sëkëndejmi nuk mund t'iimitojë asnjë qenie njerëzore; (3)Këtë e shpjegon të folurit eamshueshëm dhe e dëshmon atribu-ti i të folurit të Hujnisë.

Është e qartë nga përshkrimi isipërm se El-Maturidiu refuzonidenë e grupit ortodoks q që e kaidentifikuar Kur'anin e shpallur menjë të folur të amshueshëm, dhe paj-tohet në parim me mu'tezilitët tëcilët mendonin se ai është kreacion iZotit. Kështu lënda e pajtueshmërisëndërmjet atij dhe mu'tezilitëve nukështë krijueshmëria e Kur'anit, por aposedon Zoti të folurit eamshueshëm dhe atributin e të folu-rit.

El-Esh'ariu, sikur edhe El-Maturidiu, konsideron se Zoti pose-don të folurit e amshueshëm dheatributin e të folurit, por nuk është eqartë nga shqyrtimet e tij të vël-limshme Kitab 'ul-luma dhe El-Ibane çka ai saktë nënkupton mekelamin e All-llahut dhe ççështë,sipasmendimit të tij, e amshueshmenë Kur'an - fjalët apo domethëniet?Ai ka konsideruar se të folurit eamshueshëm nuk mund të dëgjohetdrejtpërdrejt pa ndërmjetësimin ezërit të krijuar. Ky pohim, së bashkume orientimet e përgjithshme të idevedhe mënyrës së tij të rezonimit, ashtusi pason kjo prej veprave të tij të shty-pura, konfiromon qëndrimin sipas tëcilit ai edhe fjalët edhe domethëniet ika konsideruar të amshueshme.Mirëpo, Esh-Shehrestani pohon se,sipas El-Esh'ariut, fjalët janë të kri-juara, kurse domethënia mendore,kognitive (el-ma'na' en-nefsi), është eamshueshme. Këtë pikëpamje të fun-dit e kanë mbështetur të gjithë esh'ar-itët eminentë. Nëse është ashtu,atëherë në zgjidhjen e këtij probleminuk ka dallim të madh ndërmjetesh'aritëve dhe mu'tezilitëve.

VIZIONI I BUKUR Është vërejtur se El-Maturidiu,

sikur edhe mu'tezilitët, fuqishëm iështë kundërvënë idesë antropo-morfiste të Zotit dhe metaforikisht ika interpretuar pasuset e Kur'anit, tëcilët, si duket, krijojnë një përshtyp-je të tillë. Mirëpo, rreth çështjes së tëpamurit të Zotit në xhennet nga anae besimtarëve, ai në tërësi pajtohetme ortodoksët, ndaj vendosmërishtkërkon që pasuset e Kur'anit dhe tra-ditat e Pejgamberit mbi këtë lëndëduhet marrë në domethënien e tyretekstuale. Me rezonimin skolastik aidëfton se zërat dhe fryma e këtyreajeteve dhe traditave nuk lejojnë qët'i marrim alegorikisht dhe ta inter-pretojmë të pamurit e Zotit si "tëpamurit e shenjave dhe shpër-blimeve të Tij ose që Ta njohim mezemër". Ky lloji tjetër i të pamuritështë i përbashkët për besimtarëtdhe jobesimtarët në botën tjetër,kurse mundet madje të ndodhë edhenë këtë botë. Tekstet duhet pa tjetërtë merren në kuptimin e tyre tekstu-al dhe real, thotë, pos në rastet kunuk është e mundur. Vizioni i Zotitnë botën e ardhshme nuk është imundur dhe nuk është dëshmi e

domosdoshme e ekzistimit trupor sëTij, dhe nëse kuptimi tekstual refu-zohet, pasojë e kësaj mund të jetë errezikshme dhe mundet për-fundimisht të sjellë deri te mohimi iekzistimit të Zotit. Duke e marrëparasysh atë që Zoti, për shembull,është kognitim ose bërje, e nuk ështëtrup, aksident, Ai nuk është ikufizuar me kohë dhe me hapësirë, edo të jetë objekt i vizionit në botëntjetër. Disa kanë qenë të mashtruarsepse, me fjalë të tjera, nuk kanëpasur përvojë të të pamurit tëdiçkahit që nuk është trup apo aksi-dent, dhe kaë krahasuar vizionin eZotit në parajsë me vizionin e objek-tit material në këtë botë. Kështu kor-porealistët (muxhessimin) kanëgabuar duke folur se Zoti është trup,sepse do të shihet, barabartë sikuredhe mu'tezilitët që kanë folur se ainuk mund të shihet për arsye se nukështë trup. Kushtet e vizionit, thotëEl-Maturidiu, dallojnë nga shkallanë shkallë, por nuk i shohim. Engjëjtqë nuk janë qenie trupore na shohinneve, ndonëse ne nuk i shohim ata.Kushtet e tëpamurit - rrezet e dritës,errësirat dhe hijet, nuk janë të njëjtasikur kushtet e të pamurit të objek-teve të ngurta materiale. Është tejete paarsyeshme të aplikohen kushtete të pamurit të objektit fizik në këtëbotë, në të pamurit e Qenies që nukështë trup në botën e ardhshme, kukushtet do të jenë tjetërfare nga këtanë këtë botë. Të pamurit e Zotitsëkëndejmi është i pamundur nëkëtë botë, por nuk është i mundur nëbotën e ardhsjme; ai po ashtu kon-sideron se vizioni nuk guxon tëndodhë kurdo qoftë nga kjo apo ajoarsye, edhe pse kushtet për vizionekzistojnë (m fjalë tjera, vizionimund të ndodhë edhe në mungesë tëkëtyre kushteve). Argumenti tjtëer iEl-Maturidiut, në pajtim me përvo-jën tonë ndijore, është se njeriumund ta arrijë vetëm njohjen emateries dhe të aksidenteve, ndajpohojmë se ekzistojnë mundësitë earritjes së njohjes së realitetit jonëpërmjet përvojës, por matanë për-vojës; (ky princip po ashtu është iaplikueshëm në Vizionin e Bukur).

Shkurtimisht, El-Maturidiupohon se vizioni i Zotit në xhennetështë kënaqësia më e lartëshpirtërore dhe intelektuale dheshpërblimi më i dëshiruar i besim-tarëve; kjo është pjesë e besimit tëbazuar në Kur'an dhe në Sunnet,ndërsa të mbështetur me arsye.Sëkëndejmi këtë duhet pranuar si tëtillë, pa hyrë në hollësi.

PËRFUNDIMI Sistemet teologjike të El-

Maturidiut dhe El-Esh'ariut kaherë ika miratuar popullata epërgjithshme e botës muslimane.Përkundër asaj që u është atribuuaras El-Maturidiu as El-Esh'ariu nukjanë, në të vërtetë, autorë të sistemittë vet, as që ndonjëri prej tyre kaqenë pionier në këtë fushë. ImamEbu Hanifeja (vdiq më 150/767) kaqenë dijetari i parë me famë ndër ehl'is-sunnet we 'l-xhemaati që e kastudiuar teologjinë shumë më herët

se që ka filluar ta studiojë fikh-un,duke luftuar kundër sekteve heretiketë kohës së vet; e ka themeluarshkollën e parë ortodokse nëteologji. El Maturidiu ka ndjekur sis-temin e tij, e ka sqaruar në dritën efilozofisë së kohës së vet, ka tentuarta mbrojë me argumente dhe arsye,dhe kjo i ka siguruar bazë të fortë.Sëkëndejmi kjo shkollë i ështëatribuar themeluesit të saj barabartësikur edhe komentuesit e saj të cilëte kanë përcaktuar formën e funditdhe i sollën famë.

Dallimi ndërmjet qëndrimit tëEl-Maturidiut dhe El-Esh'ariutmund të gjykohet nga vijuesja: nësetentimi i El-Esh'ariut gjatë periud-hës së fundit përbëhej në atë që tamerrë rrugën e mesme ndërmjetracionalizmit dhe tradicionalizmit,El-Maturidiut sigurisht e ka zgjed-hur midisin ndërmjet asaj që mundtë quhet esh'arizëm dhe asaj qëmund të quhet mu'tezilizëm. Disaautorë kanë gjetur se ekzistojnëpesëdhjetë pika dallimi me rëndësindërmjet këtyre dy liderëve tëkelamit ortodoks, edhe më saktë,ndërmjet dy shkolave (vërejtjet përdisa prej tyre janë dhënë në faqetparaprake dhe nuk kemi nevojë këtutë hyjmë në faqet paraprake dhe nukkemi nevojë këtu të hyjmë në disku-tim për të tjerat). Si rezultat i këtyredallimeve ka ekzistuar dikur tenden-ca e konfliktit të rreptë ndërmjetithtarëve të këtyre dy shkollave, porpër fat gjatë kohës kjo tendencëështë fikur dhe të dy shkollat kon-siderohen ortodokse. Mirëpo, pasiqë muslimanët e arsimuar sot janënën ndikimin e fuqishëm të sistemittë El-Maturidiut, mundet lehtë tëdëftohet fakti se Aka'idi i En-Nesefiut (vdiq më 537/1142) i cili jepesencën e Kitab 'ut-tewhidit të El-Maturidiut, është konsideruar përautoritet dhe është përcaktuar sidoracak teologjik në shumë institu-cione arsimore të botës muslimane.

Studimi komparativ i argu-menteve që i kanë përdorur El-Maturidiu dhe dijetarët më të mëd-henj esh'aritë Abd 'ul-kahir El-Bagdadi (vdiq më 429/1031) dheImam 'ul-Haremejn El-Xhuweini(vdiq më 478/1085) që ta dëshmo-jnë jo-amshueshmërinë e botës,ekzistencën e Zotit, unitetin dheatributet e Tij, vlerën e arsyes njerë-zore, domosdoshmërinë e shpalljesHyjnore dhe të pejgamberisë sëMuhammedit, do të dëftojë sa irëndësishëm ka qenë ndikimi i tij nëdialektikët e mëvonshëm ortodoksëdhe se si i ka dhënë kontribut tëpërhershëm zhvillimit të kelamitortodoks. Shejh MuhammedAbduhu (1323/1905) një prej lid-erëve të lëvizjes moderne reforma-tore në islam, në përpjekjen e tij qëta rekonstruojë teologjinë islame,fuqishëm e ka ndjekur sistemin e El-Maturidiut, që është e qartë ngavepra Risalet 'ut-tewhid dhe nga vro-jtimet e tij në një varg çështjesh kon-traverze në shënimet e tij mbi librinSherh aka'id'il-adudijjeh.

Përktheu nga Kroatishtja: Nexhat Ibrahimi

43

Hëna e re

Mars, 2009

Faik MIFTARI

Brezi ynë që kemi lindur nëgjysmën e dytë të shekullit XX, ekemi për obligim që të shkruajmëpër personalitetet e çmuar që kanëjetuar dhe vepruar gjatë shekullitXX, ashtu që figurat dhe veprat etyre të mbesin të shënuara në letërpër të mbetur të paharruar shekujme rrallë. Duke marrë parasyshkohën e tashme në të cilin jetojmë,e që është epoka e kompjuterizmitdhe të internetit, në të cilin ështëlehtësuar bukur shumë shpërndar-ja dhe leximi i shkrimeve qoftënëpër mediat e shkruara( gazetatdhe revistat), qoftë ato elektronike(ueb faqet dhe forumet).Kur e themkëtë e kam parasysh për boshllëqete mëdha që janë akoma prezent nëmesin tonë, në trojet tonashqiptare, sikur në Shqipëri,Kosovë, Maqedoni, Preshevë eUlqin. Pikënisja e këtij boshllëkukulturor daton qysh nga viti 1908kur u përcaktua alfabetit latin neveshqiptarëve, që në Shqipëri paravitit 1920 gjeti zbatim zyrtar, ndër-sa gjuha shqipe dhe alfabeti latinfare nuk u lejua në trojet shqiptaretë okupuara nga Serbia në vitin1912. Ashtu që i tërë populli shqip-tar brenda natës mbeti analfabetpas disa shekuj leximi e shkrimi.Gjurmët e këtij krimi kulturor kanëlënë pasoja të papara për kulturëntonë në përgjithësi, si fetare ashtuedhe kombëtare, e kur të shtohetedhe aplikimi i sistemit komunistpër gjysmë shekulli me rrallë, me tëvërtet pasojat janë edhe më tëmëdha. Gjatë këtij gjysmë shekullitë kaluar në sistemin komunist,janë anashkaluar dhe lënë anashfigurat dhe personalitete të çmuaraqë kanë lënë gjurmë në shoqërinëtonë dhe kanë dhënë kontribut tëçmuar si në aspektin islam ashtuedhe atij kombëtar të popullit tonë.Qëllimi i shkrimit tim është që përkëto personalitete të shkruhet dhetë shënohet veprimtaria e tyrefetare e atdhetare që të mos harro-hen, siç thotë thënia e njohur emulla Mustafa Basheskisë " çdosend që shënohet mbetet, çdosend që mbahet mend, harro-het".

Në këtë shkrim do të ndalem

tek tre burrat shqiptar, që janëshembull se si duhet vepruar përçështjet fetare-kombëtare, ataburra ishin Riza Gashi ngaMitrovica, Hasan Vuçitërna ngaRahoveci dhe Rashid Gorani ngaPeja.

RIZA GASHI

Riza Gashi ka qenë një person-alitet i rallë nga Mitrovica i cili kajetuar dhe vepruar në Mitrovicë,unë nuk do të ndalem në biografitëe tyre, por në një këndvështrimtjetër, kontributet e tyre fetare ekombëtare, që kanë lënë gjurmëtdhe kanë ndikuar në mesin e njërrethi më të gjerë shoqëror e fetarnë Kosovë. Riza Gashi ishte njëbesimtar dhe atdhetar i vërtet menjë largëpamsi të veçantë politike,fetare, kombëtare, kulturore, gjatëperiudhës komuniste në të cilin kajetuar. Njeri që gjatë gjithë jetës kalexuar dhe ka poseduar një bib-liotekë të rallë në atë kohë, ka pasnjë njohuri të jashtëzakonshme tëproceseve aktuale politike, fetare,kombëtare si në aspektin kombëtare sidomos atij ndërkombëtar. Kambajtur korrespodentë të rregullteme personalitet e njohur të asajkohe sikur që ishin Hysein ef.Xhoza nga Sarajeva, Ali ef. Bullaqinga Stambolli, Tevfik ef. Nahi ngaKajroja ( vëllau i myderrizit të njo-hur nga Gjakova Hasan ef. Nahut,njëri nga përkthyesit e Kur'anit nëgjuhën shqipe) e të tjerë. Ky burrë imadh, mua më ka frymëzua. Ishtenjeri me ndikim, ashtu që lirishtmund të them që pas babait tim qëmë ka edukuar në frymën islame eshqiptare që nga mosha 7 vjeçare,mësuesit tim zotëri Ryzhdi Dapkosqë më mësoi shkronjat e parashqipe, hoxhës tim Hafiz Maksutef.Spahiu që më mësoi shkronjat eKur'anit, Riza abeji, siç e quanim,ka qenë në rangun e mentorit timtë aftësimit dhe kalitjes së mëte-jmë në aspektin e përsosjes dhekëndvështrimit islam të jetës dheveprimtarisë sime. Ka qenë njohësi mirë i gjuhës shqipe, turke, bosh-njake, serbe e ngapak edhe arabe,dhe lexues i rregullt i literaturësislame në gjuhën shqipe, turke dheboshnjake. Ka qenë lexues dhepërcjellës i rregullt i shtypit ditor,

NË SHENJË KUJTIMI

TRE PERSONALITETETË SHQUAR QË MËKANË FRYMËZUAR

Gjatë gjysmë shekullit të kaluar në sisteminkomunist, janë anashkaluar dhe lënë anashfigurat dhe personalitete të çmuara që kanëlënë gjurmë në shoqërinë tonë dhe kanë dhënëkontribut të çmuar si në aspektin islam ashtuedhe atij kombëtar të popullit tonë.

Hëna e re

Mars, 200944

javor, mujor e vjetor.Karakterizohej përveç tjerash edheme një kujtesë të fortë,mbajte nëmend shumë ngjarje nga e kaluarae ndritshme historike e popullittonë. Pata rast të njoftohem meRiza abejin, pasi që në atë kohëisha në studime në Mitrovicë, dhegjatë kohës së kaluar pesëvjeçarenë Mitrovicë, krahas diplomimittim në fakultet, lirisht mund tëthem se mora edhe një diplomë tëpashkruar,nga mentori im ijetës,vizionit dhe këndvështrimitislam vendor e botëror, të profe-sorit tim të nderuar Riza abej.Shpesh shkonim bashkë nënamazin e xhumasë në xhaminë eHaxhi Veselit, dhe pas dëgjimit tëhytbes dhe faljes së farzit, dilnimnga xhamia, dhe nuk ka qëlluarkurrë që të mos jap edhe sadakafukarave në xhami.

Netët e Ramazanit ishin tëveçanta,me ç'rast kam përfituar mësë shumti nga mësimet, ligjëratat,këshillat e rralla për atë kohë, tëcilët ato si të tilla ka qenë epamundur të mësosh në xhami apodiku në ndonjë ambient tjetër, pasiqë ishte sistemi komunist në fuqi.Herë pas herë vetëm ndërhyjshame pyetje, për të vazhduar dheqartësuar më tutje aty ku ka mbe-tur, e sidomos tema të aspektitaktual politik islam botëror dhegjendjes së myslimanëve nëpërbotë, pasi ishte një kënaqësi eveçantë për të dëgjuar, ishte njënjohës i radhë i situatës aktualepolitike islame botërore në atëkohë në Kosovë. Qysh në atë kohëme endje dhe pasion lexonte tef-sirin e Sejjid Kutbit në shumë vël-lime në gjuhën turke të përkthyer .Kur dëshironte të citonte në origji-nal ndonjë citat nga ndonjë libër,vetëm më urdhëronte që të ngriteme të marr librin e caktuar, nëormanin e librave, i cili gjendej përshembull në rreshtin e dytë, meradhë i pesëmbëdhjetë, faqja enjëzeteshtatë, pasusi i trembëd-

hjetë... Me të vërtetë e kishte mem-orien e fortë dhe të rallë. Netëve tëRamazanit e dëgjonte rregullishtRadio Kajron, e sidomos me ëndjekishte qejf të dëgjonte këndimin eKur'anit nga hafizët e shkëlqyeregjyptas. Në Kosovë me ëndjekishte qejf të dëgjonte këndimin eKur'anit nga mulla Mustafa ef.Dervisholli për të cilin thoshte seështë bilbili i Kosovës dhe se shpir-ti i tij rehatohej nga zëri i bukur qëposedon mulla Mustafaef.Dervisholli. Për respektin eveçantë që kam pas ndaj mentorittim Riza abej, natën që ndërroi jetëpër në Ahiret, unë e pash nëëndërr, që Riza abej ka vdekur, pasiqë në atë kohë gjendesha në Greqi,në ishullin e Kretës, ku shkova sistudent gjatë dimrit për të punuarpërkohësisht në vjeljen e portoka-jve dhe ullinjve gjatë sezonitdimëror. Ishte shkurti i vitit 1989kur Riza Gashi ndërroi jetë, inshal-lah Allahu xh.sh. e shpërblen mexhenetin firdevs. Përherë do tëmbetet në kujtim thënia e tij e njo-hur se" unë nuk do përjetojëdaljen e Islamit nga katërmuret e xhamisë, i cili në atëkohë ishte prezent gjatë sis-temit komunist, por ti me sig-uri do e përjeton, sepse Islamiështë edhe jashtë katërmureve të xhamisë".

HASAN VUÇITËRNA

Personaliteti i dytë i çmuarishte Hasan Vuqitërna( HaxhiCana) nga Rahoveci, një burrë,besimtar, atdhetar, vizionar, mik,dost i veçantë, i pandalshëm nëecejakun e rrugës për shpërndarjene ideve fetare islame dhe kom-bëtare shqiptare. Ka qenë i dashurdhe i afërt dhe brengat e tij përherëkanë qenë halli i besimit islam dheçështja e pazgjidhur shqiptare. Kaqenë prore në lëvizje, duke vizituarmiqtë dhe dashamirët e tij mysli-man anekënd Kosovës,

Maqedonisë, Sanxhakut, Bosnjës,Kroacisë. Ishte i palodhshëm edhenë shpërndarjen e literaturësislame( gazetave, revistave,broshurave, librave) si në gjuhënshqipe ashtu edhe asaj boshnjakenë ish Jugosllavi. Përveç idesëmbarë shqiptare, tek ai dominonteideja universale islame, ashtu qëpërherë mbetet në kujtim thënia etij e mirënjohur që e citonteshpesh" Tungjatjeta gjer nëKaçanik, selamalejkum gjernë Indonezi".

Me paraqitjen e UÇK-së nëskenë u gëzua pa masë dhe sevetëm me luftë të armatosurKosova mund të fitojë lirinë. Ashtusiç ka qenë në lëvizje gjithherë,ashtu edhe në lëvizje u vra nga for-cat policore ushtarake serbe me 21korrik 1998 me rastin e ofensivësnë Rahovec, pasi që nuk deshi tëlargohej nga Rahoveci. As sot ekësaj dite, që nga vrasja e tij ngaforcat serbe, nuk është gjetur trupii tij, as varri i tij se ku është varro-sur nuk dihet. Poeti, shkrimtari,studiuesi nga GjakovaMexhidYvejsi,i cili e kishte mikshpirti, në një poezi të shkruar nënëntor 1998, që i ka kushtuarHaxhi Hasan Vuqitërnës, me tit-ull"Kosova do t' jetë varri ityre"ndër të tjera shkruan:

"...Juve mos t'ju ligështojëHidhërimi e dëshprimiPër varrin tim pa nishan,Nishani im është imani,Këtë le t'a di dushmani.Kosova do t'jetë varri i tyre...!"

Haxhi Hasan Vuqitërna(1919-1998), ky burrë i shquar, e dhajetën për Kosovën, sikur e kishtedhënë jetën edhe babai i tij, Hoxha,Hasan Vuqitërna, të cilin e ka vraushtria serbe në vitin 1918, tre-katër muaj pa lind haxhi Cana, prababë e bir rënë dëshmor përKosovë.

RASHID GORANI

Personaliteti i tretë i çmuarishte Rashid Gorani nga Peja.Rrjedhte prej familjes së njohurpejane Gorani e cila çmohej me vir-tyte të larta fetare dhe kombëtare.Qysh si i ri u dallua në shoqërisepse kishte një interesim të madhpër fe e atdhe. Familja e tij në Pejëishte e njohur edhe për traditën emirëmbajtjes se topit për sinjaliz-imin e kohës së iftarit gjatë muajittë Ramazanit, një traditë e bukurqë mirëmbahej dhe praktikohej nëqytetet më të mëdha të Kosovës sinë Prizren, Prishtinë,Pejë,Gjakovë. Por kjo traditë ebukur nuk shikohej me sy të mirënga komunistët dhe nga viti 1949 undalua në tërë Kosovën . Me çlir-imin e Kosovës në qershor të vitit1999,si gjithë të tjerët u gëzua edheRashid Gorani,por gëzimi i tij ekishte edhe diçka, topi i muajit tëRamazanit. Ripërtrirjen e traditës,me njoftua me krismën e topitgjithë Pejën se iftari është hazër.Me një dëshirë të tillë të zjarrtë, aimenjëherë pas luftës, e priti mepadurim muajin e bekuar tëRamazanit dhe filloi me e pastruatopin, të cilin e kishte fshehur nëntokë, para pesëdhjetë viteve...!Tashmë topi ishte gati, për iftarin eparë, në Ramazanin e parë në liri,por ndodh një tragjedi, një fatke-qësi...Kur e shkrepi topin, topikrisi... por një sasi baruti eksplodoijashtë grykës, ra në trupin e HaxhiRashidit, i cili duke dhënë shpirtarriti të thoshte fjalët e fundit:" a endiu krejt Peja krismën etopit...!"

Në përfundim të këtij shkrimi,me pak fjalë, vërtet këta tre burratë shquar më kanë frymëzuar.Lutem, që në jetën e vërtetë, All-llahu i Madhëruar, i ka vendosurnë Xhennet!

Hëna e re

Mars, 2009 45

M-r. Abas Jahja

Safijjuddin Urmevi studijoiFikhun, Fizikën, Matematikën, porkulminacionin e arriti në lëminë eMuzikologjisë, ndërsa Abdulkadirel-Meragi njihet siteoreticient,poet, kompozitor,hafiz, dhe si piktorë.

SAFIJJUDDIN URMEVI

Është një ndër figurat më emi-nente në lëminë e teorisë sëmuzikës. Emri i tij i vërtetë ështëSafijdin Abdul Mu'min bin Jusufbin Fahir el Urmevi.

Sipas një mendimi lindi në 1216në Bagdad, por mendimi më i sig-urtë është se ai ka lindur në Urmijee më vonë ka ardhur në Bagdad.

Ai gjithashtu e vazhdon shkol-limin e tij të mëtutjeshëm në këtëqendër të madhe shkencore të asajkohe, në medresenë e mirënjohurMustansirije.

Studijoi Fikhun, Fizikën,Matematikën, por kulminacionin earriti në lëminë e Muzikologjisë.

Hyri nën mbrojtjen e halifit tëAbasitëve Musta'sim bil-lah (1242-1258), ku edhe punësohet në bib-liotekën e posa hapur si drejtor ibibliotekës.

Me pushtimin e Bagdadit ngaana e Hulagu Hanit (1258) vritendhe masakrohen me mijëra njerëz,në mesin e të cilëve kishte dijetarë,poet dhe artistë të mirënjohur tëasaj kohe. Kësaj rrëmuje djegësenuk i shpëtoi as Biblioteka efamshme të cilën e drejtonteSafijudini. Fatmirësisht vetëSafijudini falet nga ana e HulaguHanit dhe pas kësaj fillon një faqe ere e jetës së tij.

Ai përsëri hynë nën mbrojtjen evezirit Shemsudin el-Xhuvejni i cilivdiq më 1284. Një kohë shkon nëIsfahan por, përsëri kthehet nëBagdad, dhe në vitin 1294 ndërronjetë.

VEPRAT E TIJ NË LËMINË EMUZIKËS JANË:

1. Kitabul Edvar; këtë vepërtë mirënjohur fillon ta shkruaj nëmoshën njëzet vjeçare.vepra nëfjalë konsiderohet si një ndërveprat bazë në lëminë e teorisë së

muzikës.2. Er-risaletush-sherefijjeh;

Këtë vepër ia kushton djalit tëShemsudin el Xhuvejniut, i ciliquhet Sherefudin Harun. Veprën eshkroi në vitin 1268.

Kjo vepër përbëhet prej pesëkapitujve, është më e gjërë seKitabul Edvari dhe në një aspektështë si koment i kitabul Edvarit.

Këto vepra të mirënjohuragjenden nëpër disa bibliotekabotërore.

Me rëndësi është që sistemi inotacionit dhe i ritmeve muzikore

që Safijudini e solli në KitabulEdvar do të pranohet edhe nëshekujt pas tij, dhe do të merret sibazë për punimet e mëtutjeshmenë lëminë e teorisë së muzikës.

Prej shekullit XIII deri nëshekullin XVI në vendosjen ebazave të sistemit muzikorë vepra eSafijjudinit dhe pasardhësve të tijka pasur ndikim të madhë në sis-temet e mëvonshme muzikore.

ABDULKADIR EL-MERAGI

Një ndër Fytyrat më eminente

pas Safijdinit është KemaludinAbdulkadir bin Gajbi el-Meragi. Ainjihet si teoreticient,poet, kompoz-itor, hafiz, dhe si piktorë. Lindi nëqytetin Meraga te Azerbejxhanit.

Qysh si fëmijë njihej si talent imadh në leminë e muzikës. Edhe aipoashtu si paraardhësit e tij nukmbeti në Meraga por shkon nëTebriz, qytet në të cilin ishte më izhvilluar arti dhe kultura.

Këtu hyn nën mbrojtjen e sull-tanëve të Xhelajirit. Në vitin 1377në ramazan në një organizim tëgarave në lëminë e muzikës ai emerr vendin e parë me një formëmuzikore të komponuar nga vetëai, ku edhe fiton një dhuratë shumëtë madhe me vlerë prej 100.000dinarësh.

Ai këtu vërtetoi se me të vërtetëishte autoriteti më i madh i asajkohe në lëminë e muzikës.

Për shkaqe politike kur ishte 33vjeçar vjen në Bagdat. Këtu jetonshtat vjet dhe me pushtimin eBagdadit nga ana e Timurit fillonnjë faqe e re në jetën e tij.

Ai njihet si muzkolog më imadh në Historinë Islame pasFarabiut, Ibni Sinas,dheSafijjuddin Urmeviut.Veprat më tënjohura të tij janë:

1. Xhamiul Elhan.Vepra më merëndësi e tij. Ai thotë se këtë libër eka shkruar për tua mësuarmuzikën fëmijëve të vetë. Libripërmban tema të ndryshmesi;teorija e muzikës,veglat muziko-re(instrumentet),stili i të kënduar-it,muzicientët para tij etj.Vepraeshtë shkruar në gjuhën Persiane;

2. Mekasidul Elhan -(Qëllimi imelodive);këtë vepër ia prezentonsulltan Muradit të II-të. Këtu kaedhe disa fotografi ku edhe bënpërmirsimin e disa notave dhefushave të instrumenteve;

3. Kenzul Elhan;4. Sherhul-Edvar;5. Zubdetul-Edvar;6. Fevaidi Ashere;7. Telhisi Xhamiul El-han;8. Dhikrun-negam ve usuluha;9. Kitabul-Edvar.Numri i kompozicioneve të tij

që kanë arritur deri në kohën esodit janë njëzetë e pesë, që sotgjenden në arkivin e - TRT - RadioTelevizionit të Turqisë.

ARTI ISLAM

Punimet e para në lëminë e teorisë së muzikës në

vendet Islame (2)

Mars, 200946

Hëna e re

Nexhat Ibrahimi

Përhapja e Islamit në botë eveçan në trojet shqiptare, ka qenë,është dhe do të jetë çështje mjaft evështirë e kom-plekse. Që të hedhetdritë në këtë temë, nevojitet njëqasje multidisiplinare dhe seriozehistorike, kulturore, shoqërore, filo-zofike, sociologjike, pastaj linguis-tike, arkeologjike e të tjera. Problemi veçantë na paraqiten edhe tenden-cat e shtre-suara shekullore të syn-imeve të kryqëzatave e inkuizicionitdhe ndikimi i thellë historik e kul-turor evropocentrist e pansllavist.Konsekuentësisht kësaj, rezultondisponimi fana-tik ndaj çdo gjëjeislame. Madje, këto shtresime nega-tive re-zultojnë me shpërfilljen dheinjorimin e përpjekjeve përzbu-limin, paraqitjen dhe afirmimine gjurmëve dhe fakteve mate-riale tëperiudhës së problematizuar. Tëndikuar nga qëndrimi i këtillë "neg-ativ" kundrejt Is-lamit, në një pjesëtë botës dhe ndër ne, me kon-sekuencë (stër)theksohet mendimiqë muslimanët, në rast se diku earrijnë pushtetin politik, do të kon-stituonin një regjim totalitar dheteokratik, që do të thoshte fund i tëdrejtave dhe lirive fundamentalenjerëzore, të pluralizmit politik dheqëndrimeve opozicionare, qëbashkësinë njerëzore do ta kthentenë terrin mesjetarRezultat i këtijbotëkuptimi është edhe mendimi ishkrimtarit shqiptar I. Kadare, i cili,i nxitur nga "rizgjimi" aktual musli-man në botë dhe ndër shqiptarët,shkruan: "Unë jam nga një vend qëe ka humbur Evropën dy herë.Herën e parë në shekullin XV kur ranën pushtimin otoman, bashkë mekrejt Ballkanin, herën e dytë më1944, kur ra nën dik-taturën komu-niste."

Nën këtë ndikim e kemi edhe R.Doçin, i cili kristi-anizimin e shqip-tarëve gjatë Mesjetës në trojet iliro-shqiptare e quan "lulëzim". Ai këtë eshkruan edhe pse i ka parasyshshkatërrimet e shkretërimet romakee kristiane. Në anën tjetër, ai nuk ivrojton dyndjet sllave, as sundimine gjatë bullgar, bizantin, serb dhegjendjen e mjerueshme nënsun-dimin e tyre, por shumë mirë ivrojton pushtimet osmane dhedhunën e tyre, gjoja për ta përhapurIslamin.

Po ashtu, akademiku M.Krasniqi, kur flet për ndasitë që ishkaktonin të huajt, me të drejtë nëkëtë rrafsh cek grekët, serbët dheturqit. Por, fatkeqësisht, i harronedhe romakët dhe katolicizmin,kryqëzatat e inkuizicionin, kolonial-izmin dhe modernizmin brutal.

Apo, mbase, ka konsideruar se këtoçështje janë aq të ditura saqë nuk kanevojë të theksohen veçan. Për tëqenë jokonsekuenca edhe më emadhe, M. Krasniqi turqit, d.m.th.Muslimanët, i konsideron ndërde-struktorët e mirëqeniesshqiptare (sic!), por ai më tej epohon edhe këtë, se "asnjëherë nuku shkaktua një konflikt qoftë edhepak më i rëndë a më i gjerë në bazafetare ndër shqip-tarët, siç ka pasurraste të tilla drastike në të kaluarënnë Ev-ropë e në ditët tona në disavende të Azisë.".

Për një prezentim të tillë mekonotacione negative të Is-lamitdhe të përhapjes së tij ndër shqip-tarët, por edhe në botë, nuk janë faj-torë vetëm të tjerët, por fajtorë janëedhe vetë shkencëtarët e prove-niencës muslimane dhe shkencë-tarët tjerë objektivë. Në të shumtën,shkencëtarët muslimanë çështjen epërhapjes së Islamit e vështroninvetëm nëpërmjet Kur'anit dheSunnetit, duke i shpërfillur rezul-tatet e reali-zuara në të gjitha aspek-tet e jetës së popujve, të cilët nëtërësi apo pjesërisht e kanë pranuarIslamin si ideal e program jete

KRIJIMI I DY ANTIPODEVE:1) Në antipodin e parë bëjnë

pjesë ata që paraqitjen e Is-lamit nëskenën historike e shohin si katas-trofë të llojit të vet, kështu që çdo gjëqë rezulton nga Islami, përkatësishtnga muslimanët, konsiderohet edëmshme, mashtruese, errezik-shme për qenien evrop-erëndimore, andaj edhe duhet tërefu-zohet, apo të atakohet, dhemundësisht të zhduket. Këtëbotëkuptim e ilustrojnë mesjeta,koha e re dhe modernizmi;

2) Në antipodin e dytë bëjnëpjesë ata që historinë e kanë ideal-izuar dhe e kanë identifikuar meperiudhën e halifëve të drejtë dhe tëindividëve të ndritshëm, duke e lënëanash re-alitetin historik, rastet kurdinastitë muslimane nuk i kanë për-fillur sa duhet apo fare mësimetislame, dhe kanë vepruar pjesërishtapo tërësisht në kundërshtim meIslamin. Me këtë lloj studimi nuk iështë bërë shërbim historisë islame,përkundrazi, është vënë në dyshimgjithë ai kontribut pozitiv që i ështëdhënë kulturës e civilizimit botëror.

Shkaqet për një veprim të tillëjanë të shumta, dhe, pak a shumë,

për to kemi dhënë shenjë në këtëlibër, në kapitullin: "Islami, evrop-erëndimi dhe dilemat shqiptare",kështu që nuk mund të lëshoheminë analiza e elaborime më të gjata.Së këndejmi, nevojiten studimeobjektive, thënë kushtimisht, mbi-nacionale dhe mbireligjioze, që his-torinë ta mësojmë çfarë ka qenë e joçfarë dëshirojmë të ketë qenë.Studime të tilla, fatmirësisht, çdoditë kemi gjithnjë e më shumë.

Një ndër ta është edhe shkencë-tari shqiptar Jorgo Bulo, i cili histor-inë e marrëdhënieve të kulturësshqiptare me Ori-entin e ndanë nëtri periudha të mëdha:

1) periudha paraosmane, qëështë epokë e ndikimit par-cial ejosistematik;

2) periudha osmane, që ështëepoka e ndikimit intensiv të Islamitnë kulturën shqiptare dhe,

3) periudha moderne meRilindjen Kombëtare. Periudha eparë nga shkencëtarët është vlerë-suar si peri-udhë e kontaktevetregtare, fetare apo ushtarake, e mësë shumti duke iu falënderuar poz-itës gjeografike të tokave shqiptare.Faktori ushtarak musliman në këtëperiudhë, edhe nëse ekziston, ai dotë ishte i fundit, andaj përhapja eIslamit në mbështetje të faktorit tëdhunës në këtë periudhë, histo-rik-isht nuk qëndron. Për këtë arsye, mëtepër duhet të hu-lumtojmë faktorëttjerë, si atë fetar, moral, kulturor-shkencor, politik, ekonomik,shoqëror[e të ngjashëm. Pasi që kydo të jetë preokupim yni në një libërtë veçantë, këtu nuk do të ndalemi,pos që do të japim disa refleksionepërmbledhëse.

Islami klasik mund të kon-siderohet bërthamë e cila ështëkristalizim i realizimeve të tijthemelore shpirtërore dhehis-torike. Ndaj, e reja ështëngushtë e lidhur me domethëniendhe kontributin e epokës klasike. Siçcekëm edhe më parë, Islami klasikkonsiderohet si civilizim ndërm-jetës, duke e marrë parasysh se aivendoset në hapësirën ndërmjetAntikës dhe Renesansës. Mirëpo, ainuk ka ndërmjetësuar vetëmko-hësisht, por edhe në karakterin ekulturës, pasi që është i ven-dosurndërmjet kulturës profane të epokëssë vonshme ro-make dhe kulturës sëplotë klerikale të Mesjetës evropi-ane.

Përveç ndërmjetësimit në kohëdhe në karakterin e kul-turës, Islamindërmjetësoi edhe në hapësirën,ngase lidh Ev-ropën, Afrikën dheAzinë, përkatësisht lidh të gjithaanët e botës së vjetër. Ky ndërm-jetësim, në anën tjetër, nuk ështëbërë në mënyrë jokritike, njëvijore.Këtë qartë e vërejmë se muslimanëtmorën nga grekët çka u nevojitej,por jo edhe epikën, tragjedinë,lirikën dhe historinë klasike, e asstilin e jetës shoqërore greke. Kjoështë manifestuar në tre rrafshe.

1) Islami ia vuri jetës perspek-tivën transcendentale, me çka jetarelativizohet dhe është në funksiontë një realizimi më të lartë.

2) Me vizionin dhe bindjen e rearrihet jo vetëm indi-vidualitetimoral, por zgjerohet nocioni i ekzis-tencës: ai është unitet i fatit të njeri-ut të kësaj dhe asaj ane.

3) Islami ka afirmuar edhedomethënien e bashkësisë, ndonëseai më tepër ka qenë për përgjegjës-inë personale se për atë kolektive.Kjo shoqërisë i ka hapur perspektivëtë re, pasi që ajo tash konstituohet josi federatë jetëshkurtër e la-bile efiseve apo grupeve mes veti fare tëpalidhura, por si unitet i fortë ekoheziv moralo-ideor i përmasavebotërore.[ Zhvillimi i tërësishëm imëvonshëm i Islamit është vetëmvazhdimësi e zhvillimit klasik, kësh-tu që kjo e shtyu Volterin, njërin ngafanatikët e armiqtë më të mëdhenjtë Islamit, të pohojë se "modeliislam i rregullimit të jetës, i pran-ishëm në kohën e osmanlinjve,paraqet shembullin më të mirë tëtoler-ancës dhe bashkëjetesës ndër-fetare në lirinë e plotë të pjesëtarëvetë feve dhe popujve të ndryshëm,."

Fenomeni i përhapjes së shpejtëtë Islamit e shtyri edhe historianinme famë botërore, E. Gibbonin, që"lindjen dhe përhapjen e Islamit" tashohë "si njërin prej revolucionevemë të rëndësishëm, si atë që vulosinjë frymë të re e permanente te tëgjithë popujt e botës". Ai më tejthotë: "Duke filluar me një numër tëvogël ithtarësh, dobët të përgatiturfinanciarisht dhe ushtarakisht,Islami më në fund u shndërrua nëforcë të fuqishme, duke dominuarme botë më të madhe se Aleksandrii Madh, më të madhe se Roma, e tëkrijuar për një kohë shumë më tëshkurtër." Shumë shkencëtarëbotërorë ngadhënjimin relativisht tëlehtë dhe ekspansionin jashtëza-konisht të shpejtë të Islamit, nuk ekanë parë vetëm si pasojë të dobë-sisë së paganizmit arab dhe të siste-meve tjera religjioze orientale siKristianizmi, Hebraizmi,Maniheizmi e të tjera, por si rezultat

Disa pikëpamje tëpërhapjes së Islamit

Islami klasik mund të konsiderohet bërthamë ecila është kristalizim i realizimeve të tijthemelore shpirtërore dhe his-torike. Ndaj, ereja është ngushtë e lidhur me domethëniendhe kontributin e epokës klasike.

Hëna e re

Mars, 2009

të raporteve të reja ndërmjet njeriutdhe Krijuesit, njeriut dhe ekzistencësdhe njeriut me njeriun. Islami kadëshiruar dy botëra: botën e jashtme etë brendshme, morale dhe historike,këtë dhe atë botë. Kjo d.m.th. se kun-drejt Zotit e të mirës Islami ka urd-hëruar përkushtim, por ndaj të keqes,dhunës, armiqve, sëmundjeve,fëlliqësirës dhe besëtytnisë, Islami kaurdhëruar luftën. Lidhur me këtëçështje, historiani Robertson në li-brine vet "Historia e Lindjes" thekson se:"Me të vërtetë muslimanët janë ata qëe kanë unifikuar zjarrin dhe flakërim-in për fenë e vet me zemërgjerësi dhetolerancë ndaj pjesëtarëve të feve tëtjera dhe këta janë ata që, krahas tërëpërkushtimit dhe vendosmërisë kon-sekuente për përhapjen e fesë së vet, ikanë lënë të lirë të gjithë ata që këtë fenuk e kanë përqafuar, sepse kanëdëshiruar t'i mbesin konsekuentëmësimit të vet fetar."

SUPERIORITEINjë numër jo fort i vogël shkencë-

tarësh, ekspansionin e rrufeshëm tëIslamit në të katër anët e shohin nësuperioritetin e raporteve politike,ekonomike e sociale, por jo edheushta-rake. Ekspansioni islam nëasnjë rast nuk pat pranuar karakterrrënues siç ishte rasti me invazionintatar në halifatin musli-man nëBagdad. Këtë mund ta ilustrojmë edheme faktin se në tërë territorin eSpanjës së sotme, ushtria muslimanenuk ka numëruar më shumë se40.000 ushtarë.[ Filozofi i njohurbotëror R. Garodi, faktorin vendimtartë "fitores" muslimane e sheh në atë se"Pushtuesit arabë i sollën botës sëshkatërruar skllavopronare dhe feu-dalizmit të përçarë e të venitur formamë të larta të jetës ekonomike esociale, të cilat i tërhiqnin masat egjera". Kurse shkencëtari H. J. Najlshkruan: "Islami ka dominuar sepse aiishte sistemi më i mirë shoqëror dhepolitik të cilin koha ishte në gjendje taofrojë. Ai është përhapur për shkak senë çdo hap ka gjetur të shtypurit, atapa të drejta dhe të tmerruarit... Islamika qenë ideja politike më përmbajtë-sore, më moderne dhe më e pastër qëkishte karakteristikat e kreativitetitreal dhe vitalitetit në botë, duke ikushtuar njeriut sistemin më të mirëtë mundur. Sistemi feudal-skllavo-pronar në Perandorinë Romake, pas-taj edukata, kultura dhe traditatshoqërore kanë qenë me aq de-fektesaqë totalisht janë rrënuar edhe paradaljes së Is-lamit..." Edhe GeorgRiveirea cakun e pushtimeve islame esheh në krijimin e shtetit universal që"nuk njeh dallimet ra-core, as dallimetnë kushtet sociale, kurse rregulli ivetëm në të cilin insiston ështëdrejtësia unike dhe vëllazëria."

Është interesant të cekim sepërkundër qëndrimit antife-tar,klasiku i marksizmit, F. Engelsi, si njo-hës i mirë i ligjeve socio-ekonomike,mbledh forcë e thotë se: "Pozita efsha-tarëve krishterë nën pushtetinosman, në pikëpamje materiale ishtemë e mirë se ajo e katundarëve tëvendeve të tyre (në Evropë)... Derisatagra i paguhej me rregull pushtetiosman këta nuk i prekte dhe rrallëherëdhunoheshin, siç vuante fshatarësia e

Perëndimit prej feudalëve të vet gjatëtërë kohës së mesme. Pozita e rajës pamëdyshje ishte e padrejtë, por jo edhematerialisht e rëndë". Pohimin esipërm e konfirmon edhe shkencëtariBarthold kur pohon se "Shkaku ipërhapjes së Islamit është në aftësinëe gjuhës arabe dhe në traditën islame,që mos të tubohen ta-timet dhedetyrimet nga popujt e nënshtruarnëse e pranojnë Islamin." Nga thëniete mësipërme mund të përfundojmë sepo-himet në literaturën e qarqeve tëcaktuara, për gjoja gjendjen e rëndëekonomike brenda PerandorisëOsmane si presion për ta përqafuarIslamin nuk qëndrojnë, sepsemirëkuptimi midis Fesë islame dhefeve të tjera, toleranca dhe bujariamusli-mane kanë qenë vlera kon-stante dhe imanente, kurse dhunapërjashtim.

Një numër shkencëtarësh në botëdhe shumica e shkencëtarëve shqip-tarë, nga shkaqet që i cekëm më lartë,ek-spansionin e shpejtë islam në botë,e veçanërisht te shqiptarët, e shohinnë karakterin militant të Fesë islame,në përdorimin e dhunës, në detyrimine popullsisë së nënshtruar për tapranu-ar Islamin. Mirëpo, nëse prob-lemi i shtruar i përhapjes së Islamitkundrohet në esencë, do të shohim seaksionet ushtarake askund nuk e kanëpërhapur Islamin në mënyrën siç ebënë këtë të krishterët në Spanjë ndajmuslimanëve, apo kryqtarët nëLindjen e Afërt ndaj muslimanëve.Nijaz Shukriq, historian i kulturësislame, aksionet ushtarake të musli-manëve i sheh pozitive dhe pohon se"vetëm kanë hequr pengesat në atërrugë, kanë çelur derën, në mënyrë qëmësi-mi, kultura civilizimi islam tështrihen në viset e nën-shtru-ara."[23]Këtë ngjashëm e definon edheDokumenti i Sekre-tariatit të Vatikanitpër Jokristianë: "Xhihadi në asnjë rastnuk është karremi biblik, ai nuk synondrejt zhdukjes, por drejt të drejtave tëZotit dhe të njerëzve në viset e reja".

Kurse shkrimtari i njohur spanjoll,Blasko Ibanezi, në veprën e vet "Nënhijen e katedralës", përhapjen e Fesëis-lame e sheh në mënyrën vijuese:"Në Spanjë renesansa nuk ka ardhurnga Veriu me invazionet barbare, pornga Jugu me pushtuesit arabë... kul-turë të cilën e krijoi entuziazmi fetar iTë dërguarit të Perëndisë dhe e cila nëvete përmbante tërë atë që ishte më emirë në Judaizëm dhe shkencënbizantine." "Nuk ka qenë ajo luftë eimponuar me fuqinë e armës, por kaqenë zgjerim i shoqërisë së re, dhe atënë të gjitha anët e botës...". "Prejshekullit VIII deri XV krijohet kulturamë e bukur dhe më e pasur të cilënEvropa e ka parë në Mesjetë. Derisa nëVeri popujt bredhnin dhe zhdukeshinnëpër luftërat fetare dhe silleshinsikurse fiset e egra, në anën tjetër pop-ulli i Spanjës kishte arritur gjendjennumerike prej tridhjetë mil-ionësh.Në atë masë të madhe njerëzish ishinpërzier… të gjitha kombet dhe ide-ologjitë... Në këtë përzierje të frytshmetë popujve dhe kombeve, rehatshëmkanë koekzistuar ideologjitë dhe tradi-tat...". Mendimet e evropianëve përmilitantizmin musliman i përgën-jeshtron edhe historiani e filozofi mefamë, francezi Gustav Le Bon. Ai

thotë: "Është fakt që Bashkësiabotërore nuk njeh pushtues mëzemërgjerë se arabët, as fe më toler-ante seç është feja e tyre." Mendoj seSami Frashëri, një nga kokat më gje-niale shqiptare, ofron një mendim qëmë së afërti i përgjigjet reali-tetit. Aipërkitazi me përhapjen e zgjerimin eIslamit pohon se: "Pos përhapjes sëIslamit me pushtime, ekziston edherruga tjetër, e papërmendur nga histo-rianët, e ajo është përhapja e fesëvetvetiu, pa pushtim, pa shpatë dhe paush-tarë. Kjo edhe nëse nuk është mëe madhe se mënyra e parë, thuajseështë e barabartë."[27] Mendimi iSamiut për mënyrën e parë të përhap-jes së Islamit në mënyrë ushtarake,nuk nënk-upton përdorimin e dhunësfizike, ekonomike e të tjera, por parasë gjithash pushtimin territorial, për tëkrijuar kushte normale për përhapjene Islamit. Kurse në mënyrën e dytënënkupton tregtarët, misionarëtfetarë, migruesit e të tjerë. Se measnjërën mënyrë dhuna nuk ka qenësistematike, rregull, por vetëm për-jashtim, dëfton e dhëna e përqafimit tëIslamit në kontinuitet e pa bujë ngapjesa dërrmuese e shqiptarëve, poredhe mbetja në Kristianizëm e njëpjese të vogël të shqiptarëve që nga fil-limi e deri në ditët tona. Këtë eargu-menton edhe aktiviteti i gjallë emadje mjaft i vrazhdë e blas-femues imisionarëve kristianë nëpër trojetshqiptare e ballkanike.[28] Këtë edhemë tepër e argumenton fakti sendonëse ishin nën PerandorinëOsmane, Islamin në përmasa të voglae pranuan serbët, rumunët, bullgarët,grekët, maqedonët etj.[ Kur e kemifjalën për kalimin e shqiptarëve nëIslam, mendimi dominues i deri-tashëm pohon se Islami te shqiptarëtështë produkt i dhunës, i tatimeve tëlarta, produkt i intoler-ancës etnike,kulturore, fetare e diturore. Mirëpo,viteve të fundit ky mendim dita-ditëspo humbet e po tretet para fak-tevemateriale historike e kulturore.Kështu viteve të fundit gjithnjë e mëpak theksohet obcioni ushtarak siformë ekskluzive e përhapjes sëIslamit, dhe tani më shpesh opero-hetmidis obcionit ekonomik e social.Kështu, për shembull, M. Rizvanollipohon se: "Sukseset e shpejta të tyre(të os-manlinjve, N. I.) në pushtimin eterritoreve shqiptare nuk ishin rezul-tat i forcës së tyre, por i rrugëve qëgjetën dhe i metodës së veçantë që ekrijuan me kujdes, e cila u tregua aq esuksesshme saqë lirisht mund tëthuhet se përderisa os-manët iu përm-bajtën taktikës së mbrojtjes së intere-save të disa shtresave shoqërore ven-dase, të cilat pranuan të inkuadro-heshin në sistemin e tyre të tatimit,përderisa ata tre-guan tolerancë ndajelementeve të krishtera, dhe përderisanë disa raste u bënë mbrojtës të tyre,siç ishte rasti sidomos me qarqet elarta të kishës ortodokse, greke eserbe, për aq kohë ata patën sukses jovetëm në pushtimet e shpejta por edhenë stabilizimin e shpejtë të pushtetit tëtyre në vendet e posapushtuara dhe nëgjetjen e përkrahjes nga shtresat eprivilegjuara të popujve të pushtuarpër pushtime të mëte-jshme". Edhestudiuesi serb V. Shkariq pohon se:"Kalimi në Fenë islame ka qenë toler-

Hëna e re

Mars, 200948

ant në pikëpamje fetare dhe rrallëjanë detyruar të krishterët për tëkaluar në Fenë islame. Të krishterëte kanë ndërruar fenë vullnetarisht.Me forcë janë islamizuar fëmijët ekrishterë që janë marrë përjeniçerë," por numri i të tillëveështë tepër i parëndësishëm për tëshkaktuar ndryshime më të mëdhanë strukturën konfesionale dheetnike.

Ata individë dhe ato qarqe qëkalimin në Islam e shohinekskluzivisht si produkt të fuqisëushtarake, të dhunës së ushtruardhe monopolit në kapital, harrojnëse "kultura që bën ndikim në kul-turën tjetër nuk është në asnjë rastajo që posedon fuqinë ushtarake, asajo që posedon në duart e veta kap-ital, por, në bazë, ajo që ka marrëd-hënie më të zhvilluara shoqëroreprej asaj kulture mbi të cilën bënndikim. Sepse, vetëm nga marrëd-hëniet e zhvilluara shoqërore rrjed-hin for-mat e superioritetit, si nëshkencë ashtu edhe në art." Të tillëtthuajse në tërësi e shpërfillin "ele-mentin fetar", që pa dyshim ështëstrumbullar i të gjitha raporteve prodhe kontra Is-lamitdhe gjithëfuqinë e tyre mendore e fizike e ori-entojnë në forcimin e bindjeve sefuqia ushtarake dhe tatimet e rëndajanë shkaktari i parë dhe kryesor nëpërqafimin e Islamit. Ata injorojnëtë kaluarën historike se "fuqiaushtarake përko-hësisht mund tëshkatërrojë një kulturë, e shembullpër këtë janë pushtimet spanjolle eportugeze të cilat praktikisht ishkatërruan kulturat e AmerikësLatine, në mënyrë që në vend tëtyre të sillet kultura tjetër... janëshkatërruar me anë të luftës jovetëm krijimet më të mira human-iste të inkëve, ma-jëve dhe të atyretë ngjashëm me ta. Fuqia e armësmund të shkatërrojë një kulturë,por atë nuk mund ta imponojë.Është e njohur se romakët kanëqenë ushtarakisht më të fortë, pormegjithatë, Perandoria Romakeplotësisht e pranoi fiziono-minëkulturore greke, ndërsa grekët nukqenë ata që e pranuan kulturënromake." Ngjashëm ka ndodhuredhe me depërtimin shkatërrimtartë mongolëve në Halifatin eBag-dadit. Pas një kohe të shkurtërpushtuesi, që nuk kurseu as botën egjallë as të vdekur, as kulturë e ascivilizim, pranoi Islamin për fe tëveten, dhe mëpastaj i vazhdoi suk-seset mus-limane. Fuqia ushtarakemuslimane në Spanjë, por edhe nëBallkan (në Betejën e Kosovës), kaqenë shprehje e superi-oritetit tëIslamit si sistem i tërësishëm jetë-sor kundrejt religjioneve, kulturavee civilizimeve të tjera të asaj kohe.Në të kundërtën, si mund ta kupto-jmë faktin se si kanë mundur"40.000 ushtarë muslimanë përdisa muaj ta nënshtrojnë Spanjën ecila atëherë kishte më shumë se 10milionë banorë",[ përkatësisht, sika mundur ushtria disa herë më evogël muslimane të ngadhënjejëkoalicionin kristian evropian nëBetejën e Kosovës?![ Këto janëçështje për të cilat duhet përsiatur estudiuar.

Nehat Krasniqi

Tri arsye themelore më kanështyrë që të merrem me këtë temë:e para, është se fisnikëria shqiptareka luajtur rol parësor dhe tëpazëvendësueshëm në zhvillimetkulturore islame në trojetshqiptare, pothuaj gjatë tërë peri-udhës osmane, më saktë deri nëfund të dekadës së tretë të shek.XIX, por rolit të saj nuk i ështëdhënë vendi i merituar në shkencë;e dyta, është qëndrimi anashkaluesi institucioneve shkencoreshqiptare, që mbahet ndajtrashëgimisë kulturore shqiptareme frymë islame, përgjithësisht. Kyqëndrim ka varfëruar shumë atëpjesë të trashëgimisë kulturore.

Edhe pse roli i fisnikërisëshqiptare në zhvillimet kulturore tëvendit nuk është trajtuar më parë sitemë e veçantë, megjithatë janëpublikuar punime, të cilat sjellininformacione deri-diku tëmjaftueshme për këtë temë. Doveçonim këtu kontributet e studi-uesve: H. Kaleshi E. Vlora, K.Frashëri, S. Rizaj, V. Buharaja, J.Rexhepagiq, F. Duka, H. Bushati,N. Krasniqi, M. Asimov, R.Vërmica[, M. Kiel etj. Nga literatu-ra e zgjedhur turke po veçojmëenciklopeditë, si: Kamus-ul'a'lam eSamiut, Sicill-i osmani e MehmedSüreyyas, Islam ansiklopedisi,Türk ansiklopedisi; biografitë dhebiobibliografitë e poetëve (tezkire-tu'?-?uara) të autorëve Sehi, Latifi,Salim, Riza, Bejani, Kënali-zadeHasan Çelebi, Mehmed TahirBursallë, Ali Emiri e të tjerë,Seyahatnamen e Evliya Çelebisë,veprën e E. H. Ayverdit: "Vepra tëarkitekturës osmane në Evropë", sidhe sallnamet e katër vilajeteve

shqiptare, të cilat ofrojnë informa-cione me vlerë. Burime informa-cionesh të rëndësishme, për këtëtemë, kemi pasur edhe Koleksionine dorëshkrimeve orientale tëBibliotekës Kombëtare dheUniversitare të Kosovës, si dhekoleksionet e dorëshkrimeve orien-tale të bibliotekave speciale dhefamiljare në Kosovë dhe jashtë saj.

DEPËRTIMI OSMANDepërtimi osman në tokat

shqiptare, që filloi nga dekada etetë e shekullit XIV, dhe instalimii pushtetit osman në këto toka gjatëdekadave të mëpastajme, krijuankushte për një varg procesesh, qëlidhen ngushtë me zhvillimin etnikdhe historik të shqiptarëve.Konfirmimi i vasalitetit të njëvargu fisnikësh shqiptarë ndaj sull-tanëve osmanë dhe fillimi i pra-nimit të fesë Islame prej tyre dhevartësve të tyre, iu hapi rrugën eintegrimit shumë të shpejtë nëjetën shoqërore të PerandorisëOsmane. Sistemi i ashtuquajtur"gulam-i mir" u mundësontedjemve të fisnikërisë shqiptare, tëveçuar si shtresë shoqërore dhe tëformuar qysh në periudhënparaosmane, që të edukoheshin nëinstitucionin më të rëndësishëm,në "Enderun-i Humajun", ku për-gatiteshin kuadro për funksionetmë të larta administrativeshtetërore. Një numër i kon-siderueshëm shqiptarësh kanëmbaruar shkollimin në Enderun-ihumaju, apo nëpër institucione tëtjera arsimore osmane dhe kanëarritur pozita të ndryshmeushtarake e administrative, përf-shirë këtu edhe pozitën e sadr-ia'zamit, (kryeministrit të shtetitosman). Ata dhe sidomos pasard-hësit e tyre, pastaj, u bënë shtresadrejtuese e vendit dhe bartësit eshartuesit kryesorë të kulturësislame në trojet shqiptare. Sipas tëdhënave që kemi, nga gjiri i popul-lit shqiptar kanë dalë 39 kryeminis-tra, 14 admiralë, 9 ministra tëfinancave, 3 sheyh'ul-islamë,shumë vezirë, pashallarë, beglerë,sanxhakbeglerë, valinjë, mytese-limë, mir-i miranë, si dhe rreth 400poetë e shkrimtarë e shumëmyderrizë, myftilerë, kadilerë,naibë, e të tjerë.

Disa dyer të mëdha shqiptare,si: Skurajt, Mahmut-begollët,Vlorajt, Asllan-pashallitë, Sinan-

pashët, Bushatllinjët, Kurt-pashët,Bargjinollët, Hoxhollët, Rrotllat,Rexhep-pashët, Gjinollët,Toptanët, Biçakçinjtë, Tepelenasitetj., fituan të drejtën e trashëgimitfamiljar të posteve, ofiqeve dhegradave të larta shtetërore, dukeushtruar pushtet, pothuaj,autonom në njësi të ndryshmeadministrative brenda hapësirësetnike shqiptare. Këto dyer tëmëdha kanë pasur të gjitha tiparetdhe rolin e një fisnikërie të mirë-filltë shqiptare. Pikërisht në këtodyer janë përpunuar idetë jetikepër fatin historik të popullit shqip-tar.

Roli dhe kontributi i fisnikërisëshqiptare, në drejtim të zhvillimittë kulturës dhe të civilizimit islamndër shqiptarët ka qenë igjithanshëm, i shumëllojshëm dhevendimtar për këto zhvillime. Aiështë shfaqur kryesisht në këtopika:

1. Kanë themeluar një vargkasabash të reja, duke futur frymëne urbanizmit oriental islam.

2. Kanë themeluar një varginstitucionesh fetare, kulturore earsimore, përpunohej, krijohej dhekultivohej kultura shqiptare mefrymë islame dhe prej nga përhapejajo.

3. Kanë përkrahur dhe kanëinkurajuar dijetarët, letrarët dheartistët.

Ndër kasabatë më të rëndë-sishme shqiptare që ka themeluarfisnikëria vendëse janë: Korça,Kavaja, Gjakova, Kaçaniku, Tirana,Peqini, Zinova, Rogova etj.

Korça statusin e kasabasë e kafituar pas ndërtimeve dhe vakufim-it të objekte prej Iljaz Bej Mirahoritnë vitin 1495. Iljaz beu i njohuredhe si Koxha Mirahor, është lin-dur në Panarit[13]. Si fëmijë ikrishterë me emrin Ilo, u mordevshirme, kur Sulltan Murati IIhyri në Shqipëri. U shkollua dhe uaftësua në Enderun-i Humajun nëEdrene që ishte kryeqendër ePerandorisë Osmane. Pas shkol-limit ai pati një karrierë tëbujshme. Një kohë ka shërbyer sioficer i trupës së jeniçerëve. Fitoifamë si luftëtar trim, sidomos nëluftën për marrjen eKonstantinopolit nga ana e SulltanMehmetit II, më 1453. Për aftësitëqë tregoi, sulltani e gradoi bej. Iljazbeu ka qenë vali në disa vilajeteosmane. Në vitet 1460-65 ai ka

HISTORI

ROLI I FISNIKËRISËSHQIPTARE NË ZHVILLIMIN

E KULTURËS DHE CIVILIZIMIT ISLAM

Depërtimi osman nëtokat shqiptare, që filloinga dekada e tetë eshekullit XIV, dheinstalimi i pushtetitosman në këto toka gjatëdekadave të mëpastajme,krijuan kushte për njëvarg procesesh, që lid-hen ngushtë me zhvillim-in etnik dhe historik tëshqiptarëve

Mars, 2009 49

Hëna e reqenë vali i Janinës[14]. Në kohën eSulltan Mehmet Fatihut arriti poz-itën e Mirahorit. Vitet e pleqërisëKoxha Mirahori i ka kaluar nëKorçë, ku dhe ka vdekur në vitin1500-501. Është varrosur në tyrbenpranë xhamisë që vet e ka ndërtuar.Iljaz bej Mirahori në Korçë përveçxhamisë ka ndërtuar edhe njëmedrese, një imaret (kuzhinë kuushqeheshin të varfrit falas)[15], njëteqe të tarikatit halveti, disa dyqaneqë përbënin pazarin, i cili ishte ngamë të bukurit në Shqipëri. Ai ështëndërtuar me gurë të gdhendur e meqepena të hekurta, në dy anët elumit Morava[16]. Iljaz beu nëKorçë ka ndërtuar edhe një hamam.Zbukurimet e xhamisë së Iljaz beutdhe mbulesa e plumbtë është bërënga pasardhësi i tij, Mehmet beu nëvitin 1572.

Kavaja ka arritur të promovohetkasaba në vitin 1561 pas ngritjes sëXhamisë së Vjetër dhe objekteve tëtjera nga Ali Hajdar Beu. XhaminëKubelije të Kavajës e ka ndërtuarpasardhësi i Ali Hajdar beut,Kapllan pasha, në vitin 1735[17].Nga dera fisnike e Kavajës ka pasuredhe poetë të shquar, njëri prej tyreka qenë "Tevfik" Kavaja. "Tevfik"Kavaja ka ndërtuar, në vitin 1817,sahat-kullën (kullën e orës) shumëtë bukur të Kavajës[18]. Mësimet ika vijuar në Shkodër e Tiranë ku,përveç tjerash, ka zotëruar shumëmirë poetikën dhe stilistikën. Vdiqnë vitin 1260 H. / 1844, duke lënënjë përmbledhje poezish.. Ka njohurmirë krijimtarinë poetike të poetëveshqiptarë nga qytetet fqinje meKavajën, gjë që e dëshmojnë poezitënazire (imituese).

Gjakova ka fituar statusin ekasabasë me objektet që ka ndërtu-ar dhe ka dhuruar SylejmanHadim-aga, nga fshati Guskë irrethit të Gjakovës. Ai në vitin 1003H. / 1594 ka dhuruar një xhami, qënjihet me emrin Xhamia e Hadumit,një mekteb (shkollë), një bibliotekë,një muvakit-hane (objekt për mat-jen e kohës dhe për caktimin ekalendarit me ndihmën e kuadran-teve astrolabike), një hamam, njëhan dhe disa dyqane. Për mirëmba-jtjen e këtyre objekteve, ai pastaj kakërkuar nga Sulltani që t'ibashkëngjiten vakëfit të tij një vargtokash nga haset sulltanore dhe tëardhurat e tyre të përdoren përmirëmbajtjen e objekteve dhe pag-imin e personelit të angazhuar mepunë në këto objekte. Zhvillimi iarsimit dhe kulturës në Gjakovëgjatë periudhës osmane nuk mundtë merret me mend pa kontributin efamiljes Kurtpasha. Pinjollët e kësajfamiljeje kanë ndërtuar pothuaj tëgjitha objektet e kultit dhe të kul-turës islame në Gjakovë. I paripashë i kësaj dere fisnike ka qenëKurt Pasha, muhafiz i Ujvarit nëvitin 1663. I biri i tij, Hasan Pasha,ka qenë pjesëmarrës aktiv nëluftërat austro-turke. Në vitin 1694,Hasan Pasha ka qenë mytesarrif iShkodrës. Mbi njëzet pasardhës tëKurt Pashës, kanë arritur gradën

pasha. Disa prej tyre u dalluan simbështetës të zhvillimeve kulturoree arsimore në Gjakovë. MahmudPasha, i biri i Hasan Pashës, kandërtuar xhaminë dhe mektebin nëqendër të Gjakovës që mban emrine tij. Murad Pasha, i biri i AdemPashës, (vd. rreth vitit 1748), kandërtuar dhe ka dhuruarMedresenë e Madhe dhe Teqenë eMadhe të saadinjve në Gjakovë[19].Këto dy objekte kanë qenë institu-cionet më të rëndësishme kulturoreedukative të Gjakovës. Myderriz iparë në Medresenë e Madhe tëMurad Pashës në Gjakovë, ka qenëYvejs efendiu nga Shkodra. Ndërsashehi i parë i Teqesë së Madhe kaqenë Sylejman Axhiza Baba, po ngaShkodra[20].

I ati i Murad Pashës, AdemPasha, në ato vite, ka qenë mytesar-rif në disa sanxhaqe shqiptare. Nëvitin 1694 ka qenë mytesarrif iOhrit, në vitin 1696 mytesarrif iElbasanit, në vitin 1697 përsërimytesarrif i Ohrit, ndërsa në vitin1699, kur Axhiza Baba vjen nëGjakovë, Adem Pasha ishte myte-sarrif i Shkodrës[21]. ShejhSylejman Axhiza Baba në Gjakovëka ardhur në vitin 1699 dhe ka fillu-ar aktivitetin për ngritjenshpirtërore të masave dhe përpërhapjen e tarikatit Saadi, tarikatky, deri atëherë i papranishëm nëtrojet shqiptare. Objektet që MuradPasha ndërtoi, kanë rëndësi tëveçantë kulturo-arsimore dhefetare. Teqenë e Madhe MuradPasha e ka ndërtuar në vitin 1714,siç konfirmon Axhiza Baba me njëtarih (kronogram) në Divanin etij[22]. Ndërsa vakufimi i saj dhe iobjekteve tjera që ka ndërtuarMurad Pasha, është bërë në vitin1732. Axhiza Baba, në Divanin e tij ika kushtuar një poezi lavdërueseMehmet Pashës së Gjakovës, nga ecila kuptojmë se ai, në vitin 1717,përkrah Mehmet Pashë Gjakovës kamarrë pjesë në luftën kundërvenedikasve që është zhvilluar nëUlqin[23]. Axhiza Baba ka vdekurnë Prizren në vitin 1747-48.

Murad Pasha ka qenë mecen ivërtetë i dijetarëve dhe intelektu-alëve të kohës. Ai edhe vetë ka qenënjeri i ditur dhe i penës, gjë që vërte-tojnë dorëshkrime të cilat ruhennëpër disa koleksione në Prishtinë,Gjakovë dhe Sarajevë. Nga dera fis-nike e Kurtpashëve dolën dijetarëdhe poetë, si: Sejfedin Pasha, i biri iAli Pashë Gegës (vd. 1790); AhmedKurd Pasha ( vd. 1827) dhe MustafaPasha (i biri i Sejfedin Pashës).Sejfedin pasha i parë ka ndërtuarnjë xhami e cila quhej Xhamia eSefës. Edhe zonjat Sofa dhe Hanka,të cilat kanë qenë nga kjo derë fis-nike, kanë ndërtuar nga një xhaminë Gjakovë.

Kaçaniku ka marrë statusin ekasabasë në vitin 1003 H. / 1594 kurKoxha Sinan Pasha, i biri Ali begut,i lindur në Topojan të Lumës, ndër-toi aty xhaminë, një hamam, njëshkollë, një imaret dhe dy hane.Sinan Pasha gjatë periudhës 1580-

1596 ka zënë pozitën e vezir-i azamitpesë herë.

Sinan Pasha dhuroi një vargobjektesh fitimprurëse: 12 dyqanenë Shkup, një hamam në Prishtinë,si dhe pasuri tjera të paluajtshme nëdisa fshatra të Shkupit, në disa fsha-tra të Kosovës, në Lumë, nëShqipërinë jugore, në Ulqin egjetiu[24]. Edhe djali i tij, MehmedPashë Kaçaniku (vd. 1605) themeloinjë varg vakëfesh. Në vitin 1601 aingriti një xhami në Shkup. Po nëShkup, ndërtoi një shkollë. MehmedPashë Kaçaniku ka ndërtuar edhenjë bibliotekë dhe një teqe nëShkup[25]. Titujt e librave të bib-liotekës, i ka shënuar në vakufname.Po ky vakif ka ndërtuar edhe njëxhami dhe një shkollë në Gostivar,kurse për mirëmbajtjen e tyre kavakufuar një karavansaraj dhe njëhamam në Gostivar.

Tirana e ka fituar statusin ekasabasë falë objekteve që i ka ndër-tuar dhe i ka dhuruar SylejmanPashë Bargjini, nga fshatiMullet[26]. Ai, para se të vritej nëluftë në vitin 1o24 H. /1614, ka ndër-tuar xhaminë, e cila njihej me emrinXhamia e Vjetër, një hamam, njëimaret, një furrë dhe sarajin e tij.Sylejman Pashë Bargjini ka qenë izoti i penës dhe i shpatës. Ka shkru-ar poezi në të tri gjuhët e orientitislam: në arabisht, në persisht dhenë osmanisht. Në poezitë e tij,Sylejman Pasha ka përdorurpseudonimin poetik "Halimi", që kadomethënien "i buti"; "i mëshirsh-mi"[27]. Në poezitë e "Halimi"tiranasit reflektojnë shpirtmadhësi,butësi dhe shije artistike të hollë.Ndërsa me xhaminë e tij, ndërtimine së cilës vetë e ka projektuar dhe eka mbikëqyrë,[28], ka promovuarnjë stil autentik të xhamisëshqiptare. I biri i Sylejman "Halimi"Pashë Bargjinit, Ahmet Pasha, nëvitin 1633 i ndërtoi minarenëxhamisë dhe një krua pranë saj[29].

Djali i Ahmet Pashës, IbrahimPashë Bargjini dhe i biri, KahramanBeu, që prej kohësh ishin angazhuarnë lëvizjet kryengritëse tëBushatllinjëve, si përkrahës, poredhe si miq familjarë të tyre.(Zonjae Mahmud Pashë Bushatit ka qenë ebija e Ibrahim Pashë Bargjinit, mëvonë edhe bija e Ibrahim PashëBushatit u martua me Ahmet PashëBargjinin II). Ibrahim PashëBargjini u burgos nga pushtetiosman dhe, më vonë, u ekzekutuanë burgun e Jedi-kules, në vitin1788, me pretekst se nga burgu kakomunikuar msheftas me dhëndrine vet, Kara Mahmud Pashën, tëshpallur fermanli nga Sulltani dhetë rrethuar në Kalanë eShkodrës[30].

Rol të veçantë në zhvillimet kul-turore në Tiranë dhe më gjerë kanëlozur pasardhës të themeluesit tëkëtij qyteti nga vija femërore.Mehmet Molla Beu në vitin 1208 h./1793 hodhi themelet e xhamisë mëtë bukur të Tiranës, e cila sot njihetme emrin Xhamia e haxhi Ed'hemBeut. Kështu e mori emrin, sepse

Mehmet Molla Beu nuk arriti ta për-fundojë ndërtimin e saj deri sa qegjallë dhe, pas vdekjes së tij në vitin1223 h./ 1808, i biri, Haxhi Ed'hemBeu, e përfundoi ndërtimin dhedekorimin e saj në vitin 1236h./1820. Këto të dhëna i përmbanmbishkrimi i vendosur mbi portaline jashtëm të saj. Autor i këtijmbishkrimi është Haxhi YmerMustafa Kashari, i cili, në krijimtar-inë e vet poetike, përdorte pseudon-imin "Suzi", e jo poeti turk Ahmed"Suzi" nga Sivasi, siç supozon M.Kiel[31]. Një mbishkrim tjetër ështëskalitur mbi portalin e brendshëmtë xhamisë. Autor i këtij mbishkrimiështë poeti, dijetari dhe arsimtaritiranas Ibrahim Alltiparmakefendiu, i cili, në krijimtarinë e vetpoetike, përdorte pseudonimin"Muznib", e jo "një farë Zija", siçshkruan K. Frashëri[32]. Ibrahim"Muznib" Alltiparmak efendiu kaqenë mësues i djalit të HaxhiEdhem Beut, Ali Riza Beu, i lindurnë vitin 1832[33]. Pas ndërtimit tëminares së xhamisë, të sofasë dhepas zbukurimit të interierit dheeksterierit të saj, Haxhi Ed'hemBegu ndërtoi kullën e sahatit dhemedresenë. Vitin e përfundimit tëndërtimit të kullës së sahatit 1238h./1822, e ka shënuar poeti krutanShaban "Hulusi" Bej Toptani (vd.1833) në një poezi përhajruese mekronogram, të cilën ia ka kushtuarHaxhi Ed'hem beut[34]. Nuk kemigjetur askund vitin e ndërtimit tëmedresesë së Haxhi Ed'hem Beut,por mund të supozojmë se ndërtimii saj nuk do të ketë shkuar më vonëse viti 1825. Haxhi Ed'hem Beu(1783-1848) ka qenë poet mjaftprodhimtar. Ka përdorur dypseudonime poetike: "Shehidi" dhe"Vefaji". I takonte tarikatit bektashi,e jo atij kaderi, si thotë K.Frashëri[35]. Ai, madje, pas largim-it nga Tirana, afër dhjetë vjet (1808-1818) ka qëndruar në Karaa?aç nëdergjahun bektashi të Mustafa FatihBabës, ku ka shërbyer si postneshin(Baba) i këtij dergjahu[36]. NjëDivan i Haxhi Ed'hem Beut gjendetnë Bibliotekën Universitare tëStambollit, me numrin e signaturësTy 1017.

Në Tiranë kanë jetuar dhevepruar edhe tre poetë dhe shehlerëkaderi, të cilët kanë bërë aso kohe.Ata janë Sheh Rexhep "Lisani",Sheh Selim "Halimi" dhe Hasan"Hadim" Tirana.

Sheh Rexhep "Lisani" Tirana(1670-1789), ka qenë sheh dhe poeti dalluar tiranas. I ati quhej DervishKubati, që nga mbiemri kuptohet seka qenë me prejardhje nga fshatiKubat. Ka jetuar e vepruar nëTiranë, ku plot shtatëdhjetë viteqëndroi në postin e shehit tëtarikatit kaderi[37]. Vdiq në Tiranënë moshën 119 vjeçare, më1789[38]. Në krijimtarinë e tijletrare Sheh Rexhepi nënshkruhejme emrin poetik "Lisani". Ai kaqenë një sheh shumë i ditur dhe ingritur.

Sheh Selim "Halimi" Tirana

Mars, 200950

Hëna e re(1793-1853) u lind në Tiranë. Ështëdjali i Sheh Junus Efendiut dhe nipii Sheh Rexhep "Lisani" Efendiut.Mësimet fillestare i mori nëvendlindje, pastaj mësoi edhe nga iati. Ndërsa mësimet e larta dhe atospeciale nga fusha e tesavufit, ivazhdoi në Dibër, te dijetari dheshehu i njohur kaderi, Sheh OsmanEfendi Dibra. Pasi mori nga aihilafetnamen (diplomën për sheh)dhe veshi hërkën (rrobën e shehit),u kthye në Tiranë. Pas vdekjes së tëatit, në vitin 1831, Sheh Selim"Halimi" zuri postin e tij. Këtë postai e ka mbajtur 23 vite rresht, derikur vdiq në vitin 1853. Është varro-sur në tyrben pranë teqesë sëkaderive në Tiranë. Sheh Selim"Halimi" Tirana kishte njohurisolide nga fusha e fikhut (e drejta esheriatit). I zotëronte të tri gjuhëtorientale: arabishten, persishtendhe osmane. Ka shkruar poezi nëkëto tri gjuhë, por tarihi (poeziajetëshkrimore) në gjuhën perse, tëcilin ia kushtoi gjyshit të tij, ShehRexhep "Lisani" Efendiut, është njëdëshmi e qartë se në çfarë shkalle tëlartë zotëronte këtë gjuhë dheletërsinë e poetikën orientalepërgjithësisht. Përveç poezive tëshumta që ka lënë në gjuhët orien-tale, Sheh Selim "Halimi" ka bërëedhe komentimin e disa veprave tënjohura mistiko-filozofike, siç ështëvepra e Abdyl-Kadër Gjejlaniut"Tuhfetu'l-gajb". Komentimin ekësaj vepre e ka përfunduar në vitin1242 H./1826.[39] Për këtë dijetar epoet, të dhëna jetëshkrimore meinteres sjell poeti tiranas SaidEfendiu, i biri i Haxhi Ymer "Suzi"Kasharit, me mersijen (elegjinë)kushtuar Sheh Selimit me rastin evdekjes.[40]

Hasan "Hadim" Tirana (vd.1805) ka qenë sheh i kaderive dhepoet i letërsisë se teqeve. U lind nëTiranë ku edhe vijoi shkollimin.Mësime speciale nga fusha e tesavu-fit dhe e ngritjes shpirtërore moringa dijetari dhe gnostiku më i madhtiranas i asj kohe, Sheh AbduselamTirana (vd. në vitin 1776), i njohurme atributin e lartë "Shejhu'l-islam".[41] Hasan "Hadim" Tirananga ky dijetar i famshëm mori, poashtu, hilafetnamen për shehkaderi. Ai kishte themeluar njëhanikah (teqe) në Tiranë, ku mblid-heshin ithtarët e rendit kaderi, tëcilët i mësonte dhe edukonte nëfrymën e këtij rendi. Pas një veprim-tarie mbi dyzetvjeçare, ka vdekur nëTiranë në vitin 1805 dhe është var-rosur në tyrben pranë hanikahit tëtij[42]. Ka shkruar shumë poezi tëkarakterit mistiko-filozofik në të trigjuhët orientale.

Peqini ka arritur të promovohetkasaba falë objekteve që ka ndërtuardhe dhuruar Abdurrahman PashëPeqini, nga fshati Çicul (Vd. 1687).Abdurrahman pasha në vitin 1666ka ndërtuar një xhami, një hamam,shtatë kroje, hane, dyqane, ura etj.Abdurrahman Pasha ka qenë iafërm i Hoxha -zade Hasan Pashës.Në vitin 1669 u bë aga i jeniçerëve.

Në vitin 1674 fitoi gradën e vezirl-lëkut dhe pozitën e valiut tëBagdadit. Prej atje, më 1679 shkoinë Egjipt, kurse në vitin 1681 uemërua vali i Bosnjës. Në vitin 1682ishte muhafiz (komandant) i kalasësë Kamenicës, kurse në vitin 1684 ubë vali i Budimit. Në vitin 1685 qekomandant i ushtrisë osmane nëHungari dhe, po atë vit, shkoi vali nëHalep. Në vitin 1686 shkoi vali nëBudim, për herë të dytë dhe atje, më26 gusht 1687, është vrarë në luftë,në moshën 80 vjeçare. Ai, përveçvakëfeve që ka lënë në Peqin, karindërtuar edhe tyrben e Ma'ruf-iKerhit në Bagdad[43].

Nga kjo derë kanë dalë veprim-tarë të shquar shoqërorë dhe kultur-orë, si Xhafer "Sadik" Pashë Peqini(vd. 1834). Xhafer Pasha u lind nëPeqin, qytezë kjo që, atëherë, bintenën juridiksionin e Vilajetit tëShkodrës. Ai rrjedh nga një familjefisnike peqinase, e cila luajti rolparësor në themelimin dhe zhvil-limin e kësaj qyteze. I ati i Xhaferit,Sylejman Pashë Peqini (vd.1820),ishte një nga autoritetet e vendit.Stërgjyshi i Xhaferit, AbdurrahmanPashë Peqini (vd.1687), ndërtoi dhenjë varg objektesh të rëndësishme,të cilat Peqinit i dhanë tiparet dhestatusin e një qyteze. Mësimet epara, Xhaferi i mori në vendlindje,ndërsa studimet i ka vijuar nëShkodër. Në Shkodër mori mësimenga myderisi shkodran me famë,Myrteza "Safi" Efendiu, si dhe ngadijetarë të tjerë shkodranë[44]. Pasvdekjes së babait, Xhaferi kthehetnë Peqin, ku, më 1821, u emëruamydyr (prefekt) i kësaj qyteze. Përaftësitë administrative, por edheushtarake, që tregoi Xhaferi, pas njëviti, fitoi gradën vezir. Në vitin 1827,Xhafer Pasha u emërua mytesarrif iMaçinit (tani Dobruxha nëRumani), në vitin 1829 u emëruaguvernator i Inebahtit (Lepanto)dhe, po atë vit, u emërua vali iKarlli-ilit. Në luftërat që ndodhënatëherë në vilajetin e Karlli-ilit,Xhafer Pasha mori pjesë dhe tregoiaftësi të rralla ushtarake[45]. Nëvitin 1833 ai shkoi në Stamboll ku uprit në audiencë te SulltanMahmudi II[46]. Një vit më pas(1834), Xhafer Pasha vdiq.

Xhafer Pasha në shkrimet e tijka përdorur pseudonimin poetik"Sadik". Një gazel i Sadikut ështëbotuar nga biografi i parë i tij, AliEmiri. Përndryshe, vepra e tijletrare ka mbetur në dorëshkrimdhe ruhet në bibliotekën popullore(Millet Kütüphanesi) në Stamboll.Ajo është e përmbledhur në njëdivan në të cilin gjejmë poezi tëXhafer "Sadik" Pashës të shkruaragjatë kohës së sundimit të tre sull-tanëve osmanë: të Selimit III (1789-1807), të Mustafës IV (1807-1808)dhe të Mahmudit II (1808-1839).[47] Xhafer Pasha ishte poet,por edhe stilist i dalluar, ishte njeri ivendosur, i edukuar dhe fisnik. Tekai pikasnin atributet më të miranjerëzore. Poet i njohur peqinas kaqenë edhe vëllai i Xhafer Sadik

Pashës, Ibrahim Fehmi bej Peqini(vd. 1853). Biobibliografët dheautorët e antologjive të ndryshme tëletrarëve osmanë ofrojnë pak tëdhëna për këtë poet, madje, engatërrojnë me ndonjë persontjetër.

Përveç këtyre kasabave(qytezave) që u përmenden më lart,ka pasur edhe vendbanime të tjeraqë kanë arritur statusin e kasabave,por, për arsye të ndryshme, ato nukkanë njohur një zhvillim progresivdhe, me kalimin e kohës, e kanëhumbur këtë status. Vendbanime tëkëtilla kanë qenë Zinova e Opojësdhe Rogova e Hasit.

Zinova statusin e kasabasë e kafituar falë ndërtimeve dhe vaku-fimeve të Mehmet Kukli-begut.Kukli-begu ka qenë njëri nga lega-torët më të rëndësishëm shqiptarë.Me objektet që ka ngritur, e ka ndih-muar shumë zhvillimin e kulturësislame ndër shqiptarët e sanxhakuttë Prizrenit dhe më gjerë. Ngavakufnameja e tij, e legalizuar nëvitin 1538, në Prizren, shohim se aika vakufuar këto objekte: 2 xhami, 1mesxhid, 1 teqe, 3 hamame, 14 kar-avansaraje, 167 dyqane, 1 urë, 2puse, 16 gurë mulliri, 50.000 akçeargjendi, shumë parcela tokash, si:vreshta, bahçe, livadhe, male etj.Prej këtyre, në kasabanë Zinovë tëOpojës, ka vakëfuar: 1 shkollë, 1xhami, 1 mesxhid, 1 karavansaraj, 1hamam dhe 1 krua[48].

Rogova statusin e kasabasë e kaarritur falë bujarisë së birit të sajHasan Pashë Jemishçiu("Perimtari"), sadriazam (kryemi-nistër) i Perandorisë Osmane prej22 korrikut të vitit 1601 deri më 4tetor të vitit 1603, kur u shpall fer-manli dhe u ekzekutua nga sulltani.Hasan pasha në Rogovë ka ndërtuarfillimisht një urë në vitin 987 H./1579[49], pastaj, në vitin 989 H/1581 ka ndërtuar xhaminë e cilaedhe sot qëndron. Përveç këtyre,Hasan Pasha në Rogovë ka ndërtuarnjë hamam, një imaret, një karavan-saraj disa kroje dhe dyqane. Poashtu, nga kjo periudhë ka mbeturedhe kulla e tij, e njohur si kulla eHasan Agës. Hasan Pasha ka lënëvakëfe edhe në Prizren dhe nëGjakovë.

KONTRIBUT KULTURORKontribut tejet të rëndësishëm

zhvillimeve kulturore i ka dhënëdera fisnike e Bushatlinjve tëShkodrës, sidomos duke filluar ngaMehmet Pashë Plaku e këndej, qoftëduke themeluar institucione tëarsimit e të kulturës, apo qoftë dukeu marrë edhe vetë me krijimtariletrare[50]. Medreseja e Qafës, endërtuar nga Mehmet Pashë Plaku,ka qenë institucion me rëndësi tëveçantë për zhvillimin e arsimor dhekulturor të Sanxhakut të Shkodrësdhe më gjerë. Myderrizi i parë që kadhënë mësim në këtë medrese ështëMurteza "Safi" Shkodra (vd. pasvitit 1775), i biri i Murteza "Raxhi"Shkodrës. Nga tradita njihet siMyrteza efendi Shoshi[51], ka qenë

myderrizi kryesor, poeti e mjeshtri ipoetëve dhe myftiu i Pashallëkut tëShkodrës. Si dijetari më i dalluarshkodran që ishte, Mehmed PashëPlaku ia besoi arsimimin dheedukimin e fëmijëve të vet. Kështuqë, mësuesi dhe edukatori kryesor iIbrahim "Halili" Pashës, qe Murteza"Safi" Shkodra. Ibrahim Pasha edheartin e letërsisë dhe poetikën i mësoinga ky poet i dalluar i kohës sëtij.[52] Ky dijetar i shkëlqyer dhepoet elokuent, me rastin e vdekjes sëMehmed Pashë Plakut, i kushtoi njëtarih (poezi jetëshkrimore), ngakronovargu i së cilës del viti 1189 H/1775, që tregon vitin e vdekjes sëtij[53].

Murteza "Safi" Shkodra nxorinjë plejadë shkollarësh e poetësh, tëcilët, pastaj, i dhanë shtytje endihmesë të rëndësishme zhvillimitkulturor, arsimor e shoqëror tëvendit, në veçanti Pashallëkut tëShkodrës. Kontribut i veçantë i tijështë nxitja e dashurisë për artin eletërsisë te studentët e tij. Po veço-jmë këtu Ibrahim Halili PashëShkodrën dhe Xhafer Sadik PashëPeqinin. Personalitetin e Murtezaefendiut e stolisnin virtytet më tëlarta që mund të kishte një intelek-tual i lartë i kohës së tij. Jehona efamës së tij kishte arritur deri nëOborrin sulltanor. Prandaj ai kaqenë ftuar nga Shejhu'l-islami iPerandorisë Osmane për vizitë punedhe, në atë rast, është pritur edhe nëaudiencë te Sulltani.[54]

Mehmed Pashë Plaku ka ndër-tuar edhe objekte tjera. Nga ato popërmendim Xhaminë e Plumbit, endërtuar në vitin 1773, dhe bib-liotekën e pare publike e cila njihejsi Biblioteka e Vakëfit. Objekte tërëndësishme kulturore ka ndërtuaredhe Kara - Mahmud Pasha.Medreseja e Pazarit me Bibliotekëndhe Xhaminë e Madhe janë ndër-time të tij.

Me krijimtari letrare nga kjoderë fisnike janë marrë: IbrahimPasha, me emrin letrar "Halili" (vd.1809); Mehmed Pasha, me emrinletrar "Asaf" (1768-1802) dheMustafa Pasha, me emrin letrar"Sherifi" (1797-1860). Bijtë eMustafa Pashës: Mahmud "Hamdi"Pasha, i lindur në Shkodër më 1824dhe Hasan "Haki" Pasha, i lindur nëShkodër më 1826. Këta janë dësh-muar poetë të talentuar dhe të thel-lë. Nga këta do të veçonim Mehmed"Asaf" Pashë Shkodrën (1768-1802). Në shkrimet e tij, MehmedPasha është nënshkruar me emrinpoetik "Asaf". Mehmed "Asaf"Pasha ka qenë dijetar i ngritur,shkrimtar letrar i formuar dhe poetme talent dhe shije të hollë artistike.Kështu, Mehmed Asaf Pasha kaqenë shëmbëlltyrë e poetit, intelek-tualit dhe e pushtetarit të kohës[55].Poetët bashkëvendës të MehmedAsaf Pashës, shkonin në zyrën e tijdhe lexonin poezitë e tyre. Me dije-tarët dhe, sidomos, me letrarët qëshkruanin në persishte, MehmedAsaf Pasha shkëmbente letra meanekdota në vargje. Njëri nga ata

Hëna e re

51Mars, 2009

ishte dijetari e poeti Mesud KamberDemiri nga Shkodra, i cili, sipas AliEmirit, ishte poet i rangut tëSaibit[56] dhe Nabiut[57]. MesudKanberi i kishte dërguar MehmedAsaf Pashës një poezi të shkurtër nëgjuhën perse, me të cilën kërkontenga ai përmbledhjen e fetfave të AliEfendiut.[58]

Një derë fisnikësh, që u dalluanë Prizren për kontributin që i dhapërparimit të jetës kulturore, dukethemeluar e dhuruar institucione tëndryshme, ishte familja e famshmeRrotlla, me prejadhje nga fshatiNangë i Lumës, e cila në Prizrenkishte sunduar mbi një shekull, ngafillimi i shek. XVIII deri në fund tëdekadës së katërt të shek XIX. I parii kësaj familjeje ishte Salih Zajmi, tëcilit, pas aftësive që kishte treguarnë luftën e Kretës, në vitin 1667,sadriazami Fadil-Ahmet pashëQypërliun i kishte dhuruar njëzeamet. Salih Zaimi la dy djem:Mahmudin dhe Mehmedin, për tëcilët nuk kemi informacione, nësekanë pasur farë pozite ose jo. Pornipi i tij, Salih Pasha, i biri iMahmudit, në vitin 1747 fitoigradën Pashë dhe u emërua sanx-hakbe i Prizrenit. Këtë pozitë e mba-jti deri në vitin 1749/50. Pas tij,sanxhekbejlerë të Prizrenit patënardhur të bijtë e tij, Emrullah Pasha(qe vrarë nga pashai i Shkodrës më1774) dhe Ismail Pasha (sanxhakbegi Prizrenit në vitet 1785/86). Këtëpozitë, më pastaj, e patën marrë tëbijtë e Emrullah Pashës, TahirPasha 1794/95 dhe Rustem Pasha(1800). Më vonë këtë pozitë e kishinarritur bijtë e Tahir Pashës, SaidPasha (1805-1815), Mahmud Pasha(1819-1836) dhe Emin Pasha, i ciliqe emëruar për të dytën herë sanx-hakbe i Prizrenit në vitin 1842 (vdiqmë 1843)[59]. Nga ndërtimet qëkanë bërë ata, po veçojmë: Tahirpashë Rotlla, sipas vakufnames sëtij, një kopje të së cilës kemi në dorë,në vitin 1794 ka dhuruar 120.000akçe dhe një mulli me dy gurë nëNashec afër Prizrenit për mirëmba-jtjen e ndërtesës së medresesëpesëdhomëshe, të cilën e ka ndërtu-ar afër xhamisë së Mehmet Pashës.Mahmud Pashë Rrotlla ka ndërtuartri xhami në Prizren: njërën në Kalanë vitin 1828, tjetrën në Bylbyl-deredhe të tretën në Mahallën e Hoçësnë vitin 1833. Mahmud Pasha kandërtuar, po ashtu, një medresendërmjet viteve 1806-1831, Kullën esahatit në vitin 1816. Nga një kullësahati ka ndërtuar në Rahovec(1791) dhe në Mamushë (1815).Djali tjetër i Tahir Pashës, EminPasha (Vd. 1843) në Prizren kandërtuar një xhami (1831) dhe kathemeluar një medrese, ndërtimi isë cilës është përfunduar në vitin1855-56, pas vdekjes së themeluesittë saj. Myderrizi i parë i Medresesësë Emin Pashës ka qenë MehmetTahir efediu, farefis i Emin PashëRrotllës.

Dera fisnike e Mahmut-begol-lëve të Pejës, po ashtu, ka ndihmuarzhvillimin kulturor të Pejës dhe të

sanxhakut të Dukagjinit. Shumicadërmuese e objekteve fetare dhekulturore arsimore në Pejë janëndërtuar dhe janë dhuruar prej tyre.Kjo derë ka dhënë mbi 20 pashal-larë, ndër ta edhe kryeministrinMerre Hysejn Pasha i cili, në pozitëne kryeministrit të PerandorisëOsmane, ka ardhur dy herë gjatëviteve 1622-1623. Merre HysejnPasha në Pejë ka ndërtuar Xhaminëe Plumbit, një hamam dhe një han.Medreseja e Vjetër dhe Biblioteka eVjetër janë ndërtuar nga pjesëtarë tëkësaj familjeje fisnike. Kara HysejnPasha, i biri Mahmud Pashës, kandërtuar një xhami në Pejë.Ahraman Pasha ka ndërtuar njëshkollë (mejtep).

Familja fisnike Gjinolli ka dhënëkontribut të rëndësishëm në zhvil-limin e kulturës në Prishtinë. JasharPashë Gjinolli (vd. 1840), në vitin1834 ka ndërtuar një xhami, ndërmë të bukurat në Kosovë nga aspek-ti i dekorimeve. Dekori artistik ikësaj xhamie është i ngjashëm meatë të Haxhi Ed'hem Beut në Tiranëdhe të Xhamisë së Larme në Tetovë.Abdurrahman Pasha, i biri i JasharPashës, në vitin 1869 ka ndërtuarRuzhdijen (gjimnazin e ulët). Pasdjegies në vitin 1881, atë e kanërindërtuar bijtë e AbdurrahmanPashës: Zija Bej Prishtina, AliDanish Beu dhe Fuad Pasha.

Një derë fisnike shqiptare që kaluajtur rol të rëndësishëm në zhvil-limin e kulturës shqiptare me frymëislame, është ajo e Rexhep PashëTetovës. Ka qenë djali i një DervishShalës. Kjo familje fisnike, që ngafillimi i shek. XVIII ka ndihmuarkulturën dhe arsimin. Teqeja bek-tashiane e Harabati Babës në Tetovëështë rindërtuar nga Koxha RexhepPasha në vitin 1780, kur edhe ugradua Pashë. Në këtë vit, ai ka ven-dosur mbishkrimin mbivarror tëHarabati Babës, kurse në vitin 1790ka ndërtuar aty një krua. Kryevepëre Abdurrahman Pashës është Kalajae Tetovës. Nga kjo derë fisnike kanëdalë shumë pashallarë, por edhepoetë të njohur. Mehmet Akif Pasha(1822-1893), pastaj i biri tij, SalihRashit Pasha (1846-1920), kanëlënë një krijimtari të begatë poetike.Abdurrahman Pashë Tetova, sëbashku me vëllezërit e vet, mbantenën pushtetin e tij krahinën ngaPrizreni deri në Shtip. Mori pjesë nëLëvizjen kryengritëse të pashal-larëve shqiptarë kundër pushtetiqendror Osman të viteve '30 tëshek. XIX. Në fillim të vitit 1834Abdurrahman Pashë Tetova u thirrnë Stamboll prej nga nuk u kthyemë.

Medresenë më të madhe nëBerat e kanë ndërtuar bashkëshort-ët Ajshe Kadën dhe Sali Beu nëdekadat e fundit të shek. XVII.[60]

Pashallarët e Beratit, veçanër-isht Ismail Pashë Velabishti dheAhmed Kurd Pasha, kanë ndihmuarjetën kulturore. Për të parin, dihetse ka shkruar edhe poezi shqipe dhese ka qenë mecen i Nezim Beratit,përfaqësuesi më të rëndësishëm të

letërsisë shqipe alhamiado.Dera fisnike Libohova, e njohur

si familja e Asllan Pashallinjëve tëJaninës, i ka kontribuar zhvillimitkulturor të vendit. Zylfikar Agaështë ndërtuesi dhe dhuruesi iBajrakli Xhamisë në mes të Pazarittë Janinës, para vitit 1583[61].Asllan Pasha, sanzhakbe i Janinës,në vitin 1615 ndërtoi në Kalanë eJaninës xhaminë e tij madhësh-tore[62]. Asllan Pasha II, i biriMustafa Pashës dhe dhëndri iMahmut Pashë Begollit të Pejës, kandërtuar pazarin e Janinës. Ai kaqeverisur në Janinë nga viti 1702deri më 1740[63]. Libohova, ngafundi i shek. XVII, mori tiparet e njëqyteti.

Është me shumë rëndësi të thek-sohet se edhe femra shqiptare tëdyerve fisnike, kanë dhënë një kon-tribut të çmuar në zhvillimin e kul-turës gjatë periudhës osmane.Dervish Hatixhja nga Tirana ka njëvend të veçantë në mesin e femraveshqiptare që i kontribuuan zhvillim-it të kulturës. Ajo është gruaja e parëqë krijoi poezi shqipe alhamia-do[64]. Po ashtu, ajo ka ndërtuarnjë teqe ku, më vonë, u bë sheh ikësaj teqeje të tarikatit Kaderi. Kyështë rasti i parë dhe mbase i vetminë historinë tonë, që një femërshqiptare të mbajë postin e shehit.Zejnep Hanmi në Tiranë ka ndërtu-ar një xhami. Fatma Hanmi kandërtuar një faltore në një fshat tëBeratit. Koxha Hanmi ka ndërtuarnjë xhami në Durrës. Ajshe Hatunaka ndërtuar një mesxhid nëElbasan. Rabie Hatuna, e bija eMustafa Efendiut, ka ndërtuar njëxhami dhe një zavije në Elbasan. Ponë Elbasan, është e njohur Xhamia eNazireshës. Hatixhe Hatuna kandërtuar një xhami në një lagje tëShkodrës, Hanife Hatuna, po ashtu,ka ndërtuar një mesxhid nëShkodër, Fatime Sherife Hanmi kandërtuar xhaminë e Qafës nëShkodër, të cilën pastaj dhëndri isaj, Mustafa Pashë Shkodra, e kameremetuar. Gylfem Hatuna kandërtuar një xhami në Pejë. MotratSofa dhe Hanka kanë ndërtuar nganjë xhami në Gjakovë. NëPrishtinë, po ashtu, dy zonja kanëndërtuar nga një xhami që njihenme emrat Xhamia Hatunije dheXhamia Kadrije. Shehzade Hanmi,e bija e Mehmet Tahir PashëRrotllës nga Prizreni, ka ndërtuarnjë xhami në Gjilan në vitin 1835.Hysnija Hanmi ka ndërtuar xham-inë më të bukur në Tetovë. AjsheHatuna në vitin 1596 ka ndërtuarnjë Xhami në Tetovë. Po në Tetovë,Mensure Hanmi ka ndërtuar njëhamam.

P Ë R F U N D I M

Gjatë periudhës osmane nëShqipëri, fisnikëria shqiptare kaqenë shtysë e zhvillimeve kultur-ore. Ajo ka ndërtuar dhe ka dhuru-ar një varg medresesh, bib-liotekash, xhamish e teqesh, si dhenjë varg objektesh ekonomike,

tregtare e utilitare. Me të ardhuratqë realizonin objektet ekonomiketregtare, mirëmbaheshin institu-cionet kulturore, arsimore e fetaredhe paguhej personeli që punontenë këto institucione. Të gjitha këtoinstitucione e objekte të ndryshme,në këtë periudhë, janë ngritur funde krye sipas sistemit të vakëfit.

Si rrjedhojë e islamizimit mëmasovik të shqiptarëve, në shek. 18kemi një zhvillim më intensiv tëjetës kulturore në vend. Këtë e kashoqëruar edhe përdorimi më den-dur i gjuhës shqipe në jetën letraree fetare, gjë që i ka dhënë një cilësitë re jetës kulturore shqiptare. Rolii fisnikërisë shqiptare në këtë kohëmerr peshë më të madhe dhe për-masa më të gjera.

Rrjeti relativisht i gjerë i mekte-beve që janë hapur madje edhenëpër viset rurale me popullsishqiptare myslimane, si dhe hapjae medreseve nëpër të gjitha qytetetdhe kasabatë e vendit, na çon nëpërfundimin se arsimi dhe edukimii komunitetit shqiptar të besimitislam, në këtë periudhë, ka njohurnjë masivizim të lakmueshëm përrrethanat e atëhershme. Kymasivizim ka shkallëzuar, sidomosnë shekullin XVIII, në radhë tëparë, falë kontributit të fisnikërisëshqiptare në ndërtimin e institu-cioneve edukative e kulturore. Poashtu, mbështetur në planpro-gramet mësimore të medresevevendore, në këtë periudhë, si dhenë nivelin mjaft të lartë profesionaldhe intelektual të arsimtarëve(myderrizëve) që jepnin mësim nëto, gjë që pasqyrohet në veprat etyre të mbetura në dorëshkrime,arrijmë në tjetër përfundim: këtomedrese kanë qenë fidanishte tëinteligjencies fetare e akademike tëkohës. Në këto medrese janëkopjuar, komentuar e krijuar vepratë shumta, fushash dhe disiplinashtë ndryshme shkencore, letrare efetare, të cilat presin të studiohennga historianët, historianët e kul-turës, linguistët, teologët dhe sido-mos nga orientalistët. Nga kolek-sionet e ruajtura tëdorëshkrimeve, del se një pjesë ekonsiderueshme e tyre është rezul-tat i punës intelektuale të fis-nikërisë shqiptare, kurse një pjesëtjetër e rëndësishme e këtyredorëshkrimeve kanë qenë pronë ekësaj fisnikërie.

Fisnikëria shqiptare, krahaspjesëmarrjes aktive në jetën poli-tike dhe qeverisëse të vendit, gjith-monë ka pasur rol të veçantë që t'isigurojë vendit rregullin, paqen,sigurinë dhe kështu të mbajë tëzgjuar në popull ndjenjën përvetadministrim dhe besimin nëforcat e veta, njëkohësisht ka luaj-tur rolin kryesor në zhvillimin kul-turor të vendit.

Gjatë tërë periudhës sësundimit osman, fisnikëriashqiptare, ka përkrahur bujarishtdijen dhe artin dhe ka kultivuarshijen e hollë për të bukurën dhe tëmadhërishmen.