nurettİn topÇu İdealİzmİnde madde ve ruh -...

bilimnameXXXI,2016/2,181‐201GelişTarihi:07.07.2016,YayınTarihi:12.12.2016doi:http://dx.doi.org/10.21646/bilimname.2016.6

NURETTİNTOPÇUİDEALİZMİNDEMADDEve

RUH

RızaBAKIŞa

Öz

İdealizm, madde ve ruh düşünce tarihindeki tartışmaların odağında yer alankavramlardır.Özelliklemaddeveruhtanbirinidışarıdatutarakfelsefetarihinianlayabilmeimkânımızyoktur.Filozoflardanbahsederken,zamanzamanonlarımateryalist ya da spiritualist şeklinde kategorize ederiz. Bu kategorizasyon,filozofun düşünce sistematiğini, varlık tasavvurunu ve problemlere bakışınıyansıtır. Nurettin Topçu’nun varlık, din, sanat, millet ve siyaset konusundakigörüşlerini dikkate aldığımızda onun fikir örgüsünü oluşturan kavramlarınbütününde ruhçu söylemin içkinliği karşımıza çıkar. Ruhçu bir idealizmsavunusuyapanTopçu,elealdığımeseleleribirfelsefeci/filozofkimliğiileanalizedipkritiketmektedir.Düşüncesindekiruhçuiçkinliğerağmeno,immateryalistbir düşünür de değildir; maddenin varlığı ile ruhun gerçekliğini bir aradadüşündüğündendolayıonudüalistolarakdagörmekmümkündür.Bütünbunlarıgözönündebulundurarakkonuyuelealıptartışmayaçalıştık.

Anahtarkelimeler:Madde,Ruh,İdealizm,MateryalizmveDin.

Giriş

Nurettin Topçu, yakın tarihimizin önemli bir fikir adamıdır. Onuönemli kılan, kendi tarih ve kültür dünyasının farkında olması ve aynızamanda Batı felsefesine olan hâkimiyeti sonucunda oluşturduğusistematiktir.1YaklaşıkkırkyılaktifolarakeğitimhayatınıniçindeyeralmışolanTopçu,alelâdedidaktizminüzerindeolmuş,varlıkveolaylarıderindenkavrayışı ve yorumu ile farklı bir felsefecidir; kategorik bir düşünce

aYrd.Doç.Dr.,CumhuriyetÜniversitesiİlahiyatFakültesi,[email protected]ündoğan,“TopçuveHareketFelsefesi”,Hece;AylıkEdebiyatDergisi,Sayı:109(Ocak2006):16.

RızaBAKIŞ

|182|

bilim

name:DüşüncePlatformu

XXXI,2016/2

CCBY‐NC‐ND4.0

sisteminin kurucusu olmamış, fakat idealizmi, eleştiri ve analizleriylekendisinemahsusetik,metafizikveestetikbirdüşünceyesahiptir.2

Onuneğitimyöntemivefelsefecikimliğineışıktutmasıaçısındanbiröğrencisinin naklettiği anekdotu burada zikretmek yerinde olacaktır:“Nurettin Topçu, en zor felsefe sorunlarını basite indirgeyerek açıklamayıçokiyibiliyordu.Bizeşuyadabufilozofudeğil,bütünbirfelsefeyisevdirdi;birfelsefeöğretisinianlattıktansonraonuneleştirisinideyapardı.Benonudinledikçefelsefeninkarmaşıkbirdüşüncealanıolmadığınıanladım.”3

Cumhuriyetin ilkyıllarındafelsefealanındaaraştırmayapmaküzereyurtdışınagönderilmişolanTopçu’nunSorbonne’dayaptığıdoktoratezininadıConformismeetRévolte(Uysallıkveİsyan)’dır;TürkçeyeiseİsyanAhlakıolarakçevrilmiştir.4O, ilkeseriolanbukitaptansonyazısınınsonsatırınakadar kırk beş yıllık yazı hayatı boyunca paradoksal bir şekilde isyankavramına hep sahip çıkmıştır. İsyan, onun felsefesinin en temelkavramlarındanbiridir;kendinehasbir iradefelsefesinesahipolduğuiçindeondakiiradebir“isyaniradesi”dir.

ZamanzamanTopçu’nunçağdaşBatıdüşüncesindenetkilendiğidilegetirilmektedir.O,Batı’yıbilenoradanbüyülenmedendönebilen,bununiçinrisk alan, bedel ödeyen birmünevverdir;5 zira benliğinin derinliklerindengelen bir bilinçle, ruhunun hep Allah’a ait olduğunun farkında olmuştur.NurettinTopçu,bedeniveruhuileiçindeyaşadığımilletineaittir.Böylebirâidiyet şuurunun doğurduğu sevgi, giderek millet olma özelliğini yitirenkendi insanlarının idrak edemedikleri derin tehlikeler için dertlenmesinizarurikılmışveömrününsonunakadardaöyledevametmiştir.6

Bir fikir adamı, bir hareket eri7 olan Topçu’nun, hareketfelsefesinin/isyaniradesininarkaplanındaM.Blondel’in“Hareket,Allahile

2 M. Orhan Okay, “Kitap Hakkında” İsyan Ahlakı, Türkçesi: Mustafa Kök‐Musa Doğan,(İstanbul:DergâhYayınları,2006),7‐8.3 Afşar Timuçin, “Macit Gökberk Hocamızın Ardından”, FelsefeDünyası Sayı: 9 (Ekim1993):22.4Topçu’nunkendisidebunaitirazetmemiştir.NiçinİsyanAhlakı,kimneyeisyanedecekveisyannedemektir?gibisorularadairanalizvedeğerlendirmeleriçinbkz;MustafaKök,“Önsöz”,İsyanAhlakı,trc.MustafaKök‐MusaDoğan,19‐22.5MustafaŞahin, “Evet İsyanAhlakıYaDaMerdiMüminin İsyanı”,Hece;AylıkEdebiyatDergisi,Sayı109(Ocak2006):71.6M.FatihBirgül,“MustaripBirFilozofHakkında”,Hece;AylıkEdebiyatDergisiSayı109(Ocak2006):99.7Cumhuriyetdönemimuhalifaydınlarınınbirergençliktasavvuruvardır.MehmetAkifbu gençliği “Asım’ın Nesli”, Necip Fazıl “Büyük Doğu Gençliği”, Sezai Karakoç, “Diriliş

NurettinTopçuİdealizmindeMaddeVeRuh

|183|

bilim


XXX,2016/2

CCBY‐NC‐ND4.0

insanın bir terkibidir” cümlesinin önemli bir yeri vardır. İsyan Ahlakı’nınşifreleridebucümledesaklıdır.

Nurettin Topçu’nun gerek akademik ve gerekse gündelik siyaset vesosyal problemlerle ilgili yazılarını birlikte değerlendirdiğimizde,materyalizm karşıtı bir düşüncenin savunucusu olduğunu görürüz. Ruhumerkezealanbirdüşünürünmateryalizmkarşıtıolmasıkadardadoğalbirşeyolamaz.

Maddeveruh’unneolduğuvebirbirleriyleilişkisidüşüncetarihininönemli tartışmakonularındandır. “NurettinTopçu İdealizmindeMadde veRuh”başlıklıbumakalemizde,Topçu’nunmaddeveruhtanneanladığınıveherikikavramıtartışırkenözellikleilişkilendirdiğialanlarbazındanasılbirçözümlemeyaptığınıtahliletmeyevetartışmayaçalıştık.

A.KavramsalÇerçeve

Genel anlamıyla idealizm, zihnin tasarım, ide ve ideallerini maddi,kabagerçekliğintamkarşısınageçirmeveonlara,insanındeğerlercetvelindebaşat bir rol ve konum yükleme tavrıdır. Felsefi anlamda kuşkuculuğun,pozitivizm ve ateizmin tam karşısında yer alan bir öğreti olarak, insanıngerçekliğe ya da tinsel olana öncelik veren, dünya ya da gerçekliğin özüitibariyle tin olarak var olduğunu, soyutlama ve yasaların duyumsalşeylerden daha temel gerçek olduğunu savunan ve realizmden ziyademateryalizme karşıt bir öğretidir.8 Felsefe tarihinde geniş bir yer tutanidealizm, realizm ve materyalizm gibi tartışma alanları filozoflar için dezamanzamanayırtedicibirernitelikolarakkullanılmıştır.Örneğin,PlatonveHegeliçinidealist,LaMatreiveMarxiçinmateryalistdenilmesiböyledir.

Temel özelliği yer kaplama olarak belirtilmiş olan madde, ruhunkarşıtı olarak duyularla algılanan cisimleri kuran tözdür. Ontolojide,maddeyideğişmez,aktifvedinamikbirprensipolarakkabuleden, ruhvefikir gibi manevi cevherlerin bu maddenin bir tezahürü olduğunu iddiaedenlerinortayakoyduklarıdoktrininadıisemateryalizmdir.Mekanikveyaatomcu,monist ve diyalektikmateryalizm olmak üzere birçok çeşidindenbahsedilebilir.9

Nesli” Nurettin Topçu da “Hareket Eri” olarak niteler. Bkz: Nurettin Topçu, YarınkiTürkiye,(İstanbul:DergâhYayınları,1999),17‐21.8T.L.SSprigge,“Idealism”,inTheShorteRoutledgeEncyclopediaofPhilosophy,ed.EdwardCraig,(NewYork:Routledege,2005)429‐30.9BediaAkarsu,FelsefeTerimleriSözlüğü,(İstanbul:İnkılapKitapevi,1994),143.

RızaBAKIŞ

|184|

bilim


XXXI,2016/2

CCBY‐NC‐ND4.0

Ruha gelince, ortak bilinçte ilk akla gelen özelliği, bedeni canlıkılmasıdır.TözolarakdüşünüldüğündePlaton,ruhubedendenbağımsızbircevherolaraknitelemekte;Aristotelesise,ruhu"canlıorganizmanınformuveilkyetkinliği",“entelekya”sıolarakgörmektedir.10İslamfelsefesindeise,ruh kavramı, insan ruhu kastedildiğinde, genellikle nefis terimiyle ifadeedilmektedir.Ruh’unFarabi‐İbnSinaekolündekikarşılığıfaalakıldırvebutabir, söz konusu manasıyla ilk defa Farabi'nin ontolojisindeki sudurteorisindeyeralmıştır.11

Konuyagirişbabındatemasettiğimizbuüçkavramadönükspekülatiftartışmaları doğrudan Nurettin Topçu’nun metinlerinde bulduğumuzusöyleyemeyiz. Fakat onun, bütün bunların farkında olarak, kendisi içinproblemalanlarıolarakgördüğümeseleleri tartışırkenherüçkavramadabağlamında,doğruveyerindeatıfyaptığınıifadeetmemizgerekir.

B.NurettinTopçuDüşüncesindeMaddeveRuh’unAnlamı

İdealistgeleneğinönemlibirtemsilcisiolanHegel’egöremutlakvarlık,herdüşüncedenmüstakilolarakvarolanfikir/ideal’dir.Diyalektikilerleyişteilkvarolanfikirdir.Mutlakhakikatolanfikir,teziteşkileder.Fikrinantitezitabiattır.Mutlak düşünceye tamamen yabancı olan tabiat, yani dış dünya,fikrin yani mutlak düşüncenin kendi kendini inkâr etmesiyle meydanagelmiştir. Mutlak fikir, kendini inkâr ederek tabiatı meydana getirdiktensonra, tekrarkendinedoğru çekilerek ruh,kendikendini tanıyandüşüncehaline gelir. Bu sonuncu olan sentez safhasıdır. Sentez, felsefenin aradığımutlakhakikattir.Hegel’inidealizmi,dışmaddigerçekliğinreddiolmakbiryana, onun en güçlü bir biçimde tasdikidir; o yalnızca var olmaz, fakatzorunluluklavarolur.12

Nurettin Topçu, fikir ve eylemleriyle idealist bir düşünürdür. Onunidealizmi, elbette ki materyalist bir idealizmden ziyade spiritualist biridealizmdir. Topçu’ya göre, idealizm, gerçek idealistin elinde, her zamanzafere ulaşır ve idealizmin en fazla tiksindiği şey de hesapçılıktır; büyük

10Aristoteles,RuhÜzerine,Tercüme,trc.ZekiÖzcan(İstanbul,AlfaYayınları,2000),63‐78.11MahmutKaya,İslamFilozoflarındanFelsefeMetinleri,(İstanbul:LiteraYayıncılık,2003),125 ‐126; Hasan Özalp, Farabi ve İbn SinaDüşüncesinde Ruh veÖlümÖtesi, (Ankara:İlahiyatBasım,2014);Ayrıca, Aristo vePlaton’un ruh görüşlerinin İslam filozoflarınınahlâk görüşlerine tesiri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz: Asiye Aykıt, “MüneccimbaşıAhmed Dede’nin Şerhu Ahlâk‐ı Adud Adlı Eseri, Metin Tahkiki ve Değerlendirme”,(YayınlanmamışDoktoraTezi,MarmaraÜniversitesiSBE,2013),36.12 Charles Taylor, Sources of the Self, (Cambridge and Newyok: Cambridge UniversityPress,1989),109‐110.


|185|

bilim


XXX,2016/2

CCBY‐NC‐ND4.0

idealist,fedakârlığıvecdveibadethalinegetirmişolandır.13Onagöre,ideal,bir ruh hareketidir ve sonunda aşk olacak olan ruh enerjisi ister; budüşüncenin karşısında olan ise, ruh tarafından ortaya konan bütünkıymetlerekarşıdüşmanlıktır,idealdüşmanlığıdır.14

Topçu’daidealizm,mütenâhivemahdutvarlığıylatemastabulunduğubirrealiteileyetinmeyip,üstüstekonmuşplanlarhalindebirçokrealitelereuzandıktan sonra sonsuzluğa yönelmek demektir.15 Realite görünengerçekliğeişareteder.Topçudabunu“Esasındarealiteduygusu,aklımızıngörme, işitme, koklama tatma ve dokunma kabiliyetlerimizle işbirliğiyapmasıdır.”şeklindedilegetirir.16

Bu tür bir realizm örneğini ilk olarak Antik Yunan’da görmekteyiz;tabiatı sevmek, tabiatın ve tabiat kuvvetlerinin sırrına ermek, insanınkabiliyet ve kuvvetlerini tabiatla yan yana işletmek aşkı ile doğmuş olanYunanmedeniyeti, sonunda insanlığı, ruhi değerler dünyasında ilerleyişinson basamağına, metafizik ve ahlaka doğru yükseltmiştir.17 Çıkış noktasıbüyükorandarealistolanYunan felsefesininkarşısınasonrakidönemindeHristiyanlık,ruheksenlibiridealizmkoymuşveBatıdüşüncesionsekizinciyüzyılakadardabuidealizmileşekillenmiştir.

Topçu, İslam idealizminin ise, HzMuhammed’inMekke’de yaşadığı,hicrettenevvelkiyıllaresnasındainenayetlerinmealiiçindegeliştiği,hayatınpratik icapları ile mükemmel dünya adamı olmak arzusu içinde doğanmuvaffakolmuşbirgerçekliğin/realizmin,sonrakiyüzyıllardaİslamruhunuhareketten durdurup menfaat ve muvaffakıyetlere tabi kıldığı ve İslamâlemininiçtenyıkılışınınböylebirrealizminsonucuolduğugörüşündedir.18Bununsonucuolarakdamabettebunaldığını ilaneden feryatazzamandatabiatıvetabiatvarlıklarınıputlaştırmaktançekinmemiş,eşyayıruhlaştıranidealist dünyanın yanında, ona uyduğunu zannedenler, insanı eşya halinegetirmiştir;19 böylece insana karşı yaşatılan sevgi, azar azar eşyanınsevgisine dönüşmüştür. Bu şekilde eşyaya hayranlığın, insanıkabalaştırdığınıdüşünenTopçu,insanıneşyayaesiroluşunu,insanıninsanaesiroluşundandahakabaveiptidaibirhalolarakdeğerlendirir.Onagöre,

13NurettinTopçu,İradeninDavası,(İstanbul:DergâhYayınları,2012),213.14NurettinTopçu,AhlakNizamı,(İstanbul:DergâhYayınları,1999),240.15NurettinTopçu,KültürveMedeniyet,(İstanbul:DergâhYayınları,1998),36.16Topçu,KültürveMedeniyet,37.17NurettinTopçu,YarınkiTürkiye,(İstanbul:DergâhYayınları,1999),210.18Topçu,YarınkiTürkiye,232.19Topçu,AhlakNizamı,118.

RızaBAKIŞ

|186|

bilim


XXXI,2016/2

CCBY‐NC‐ND4.0

İnsanaesiroluşise,mazlumvemuzdaripfakatincebirinsanruhunuvebirahlakihayatıortayakoymaktadır.20

Topçu, 1967’deHareket dergisinde yayımladığı “Ahlak Yaralarımız”başlıklı makalesinde, kendi dönemine dönük bir tespit yaparak maddeciinancızihinlerehakkıylasindirmekiçintamotuzikiyılevvelliselerinfelsefemüfredatı bahislerinden Tanrı meselesinin çıkarıldığını, ertesi sene deTanrıyı araştırmaya sürüklediği ve maddeden uzaklaştırdığı için ruhbahsinin bertaraf edildiğini, daha sonra ise, insanı duyularının üstüneçıkararakdüşündürenveböylelikleinkılaplarınınsindirilmesineengelolanbütünmetafiziğinkaldırıldığınıdilegetirir.O,uygulanmaktaolanbuöğretimprogramlarının da esas itibariyle maddenin dünyasını tanıtıcı ve ruhterbiyesindenuzaklaştırıcıolduğugörüşündedir.21

Topçu’nundüşüncesinderuhcevherinintemelyapısıbirliktir,çoklukiçinde birliği yaşatmaktır22 ve varlık ruhtan ibarettir;23 birliği tutan ruhkuvvetidir;ruhyerinimaddeyebıraktığıtakdirdebirlikçözülür.24Onagöre,ruhunbütünlüğüneulaşamayan insankuvvetsizdir;25ruhaulaşmanın ilahiyolunugösterenisedindir;böyleolmasınarağmendin,onuyanlışanlayanveyorumlayanlartarafından“maddihayataaitkaidelerinkadavrasıhalinekonmuştur.”26Topçu’daruhvurgusubukadaröneçıkmışolsadamaddeveruhmeselesinifikriyatınıngenelindedengeleyicibirbiçimdedilegetirmeyeözengösterdiği,insanınrealiteyleolanilişkisinibütünüylegözardıetmediğigörülmektedir.

Düşünce tarihinde varlığın, idea‐gölge, fizik‐metafizik, numen‐fenomen,görünen‐görünmeyendüalizmiyleikiboyutununolduğuvurgulanagelmiştir. Topçu’nun söylemleri de bu düalist ayrımı açık bir şekildeiçermektedir. O, maddeyi bütünüyle dışlamaz; çünkü tabiat ve eşyamukaddestir; bunlar zevklerimiz için, hevesimizi tatmin için bayağı aletdeğildirler.Eşya,ruhunyükselmesineveevrenselhayatınilerleyişineyararlıyapılmalıdır27 ve vücûd ruhla birlikte kurtarılmalıdır.28 Topçu’ya göre,insanlık tarihinde beden realitenin sembolü, ruh ideallerin kaynağı

20Topçu,AhlakNizamı,124.21Topçu,AhlakNizamı,132.22Topçu,AhlakNizamı,145.23Topçu,KültürveMedeniyet,162.24Topçu,YarınkiTürkiye,267.25Topçu,İradeninDavası,111.26Topçu,KültürveMedeniyet,45.27Topçu,YarınkiTürkiye,25.28Topçu,AhlakNizamı,112.


|187|

bilim


XXX,2016/2

CCBY‐NC‐ND4.0

olmuştur;29 dünyamızda iki dünya yaşamaktadır; biri yorgun ve kindarmaddeniniçerisindedoymakbilmeyenhırslasürünendünya,öbürüherankendinigeçmekvekendiyarattığıaşkiçindetelefolmakiçinkendisınırlarınıaşmak isteyen, sonsuzluğa sıçrayıp Allah’a kavuşmak isteyen ruhundünyasıdır.İkidünyanıniçindeinsan,birvarlıkhalindeyaşamakta,hayatınınbüyükdramıdabundandoğmaktadır.Topçu insandaortayaçıkanbu ikilivarlık/varoluşdurumunuşöyleifadeeder:

Sanki ayağımız toprağa bağlı, ruhumuz göklerdedir. Yerlereyığılımaddemiz realizmin, göklere uçan ruhumuz ise idealizminkaynağıdırlar.Maddeesaretimizindüğümlerini,ruhhürriyetimizinkanatlarınıkendindetaşımaktadır.30

Topçu’nun madde ve ruh konusundaki düşünceleri bu kadar açıkolmasınarağmenondabiradımönceliğesahipolanhiçşüphesizkiruhtur.İnsan, ruhla bedenden ibaret bir yapıda, ayakları nefsin istekleriylemaddenin zincirleriyle bağlı bile olsa, aşkı ruhtadır.31 Ruhla bedendenmürekkep insan varlığı, bir bakıma araba ile sürücüsünü andırır. Maddebedenarabasıise,ruhonunsürücüsüdür.Maddihaz,muayyenbirmiktardasıfıra doğru gittiği, yani tatmin ile yok edildiği halde, ruhi haz tatminedildikçe artar, nâmütenahiliğe doğru götürür. Topçu, Madde ile ruhhazlarınınarasındakiesaslıfarkınbuolduğukanaatindedir.Onagöre,büyükruhların hiçbiri dünyadaki saadetleri ile övünmemişlerdir. Hepsininruhunun derinliğinde, “Bulmuşum yanmakta bir hal, başka hali neyleyimterennümü duyulmaktadır; İbrahim Halilullah’ın ikbalde gözü, Nesimi’ninderiparçasınaihtirası,Hallac’ınbirbedeneihtiyacıyoktu.”32

Yeryüzündemadde ve ruh, birincisi sonsuz ihtiraslar ve sefaletlerleyüklüolarak,ikincisiise,Allah’tanilhamveişaretalarakkoşmaktavedaimadahaileriatılmakgayesiylemüsabakahalindedirler.Topçu’yagöre,maddeilerigittimiinsanlararasındakinler,garazlarvedüşmanlıklarçoğalmakta,ruh ileri gidince dünya aşkla, iradeyle ilhamla dolmaktadır.33 Maddeninzaferi zulüm, ruhun zaferi fedakârlık, af, sabır, sevgi ve sonsuztahammüldür.34

29Topçu,AhlakNizamı,302.30Topçu,AhlakNizamı,228.31Topçu,AhlakNizamı,279.32Topçu,KültürveMedeniyet,154.33Topçu,YarınkiTürkiye,285.34Topçu,YarınkiTürkiye,286.

RızaBAKIŞ

|188|

bilim


XXXI,2016/2

CCBY‐NC‐ND4.0

Kâinatın başlangıcında aşkın eseri olanmaddi kuvvet, kendinde birruh gizliyordu. Sonra bu ruh, canlılığın basamağından geçerek, insandagerçektengözüktü.Ancakyapıcıinsan/homofaberilekazananinsan/homoeconomicusdahayatınhizasındanayrılmadığıhaldedüşüneninsanı/homosapiensonuaşarak,sadecemaddenininsanşeklindekiiskeletinebürünerek,hayatın üstüne yükseldi. Böylelikle hiç maddi vücuda muhtaç olmayanulûhiyetin eşiğine ulaştı. Bu eşikte insandan Allah’a uzanan kuvvet, ruhkuvvetidir. Topçu’ya göre, Kant ona vicdan dedi, Russo kalb dedi, YunusEmreonu“birbenvardırbendebendeniçeru”diyeadlandırdı.Topçu,“Nasıladlanırsaadlansıno,insanınasılkendisidir.Onundışındakalan,hepictimaiyanitoplumdangelmeduygularlaitibaritasavvurlardır.”35görüşündedir.

Platon’un“tenkafesindehapsedilencankuşu”ifadesininTopçu,ruhundünyaya beden penceresinden bakıyor olmasına rağmen aslında bedensizolması gerçeğini öğrettiğini düşünür.Öyle iken bile hiçbir yerde bedensizgözükmemektedir36 ve zamanla bedene bağlı duygularımızın esirinedönüştürülmektedir.37

Topçu’nun,madde ve ruh konusundaki görüşlerini, daha çok teorikbağlamdavespekülatifbirşekildedilegetirmediğinigörmekteyiz.O,herikikavramı,kendisi içinproblemedindiğimeselelerle ilişkilendirerektartışır;onlarınsomutvegüncelleirtibatınıkurar;bunuyaparkendekonununfelsefîbağlamına kısa atıflarla da olsa işaret eder; çünkü Topçu için felsefe,bütünüyle teorik tartışmaların yer aldığı bir alan değil, hayatın bizzatiçindedir.BuradaTopçu’nunfikriyatındaenfazlaöneçıkan,maddeveruhanaliziüzerindentartıştığı,din,milletveeğitimedönükdeğerlendirmelerineelealmamızyerindeolacaktır.

C.Topçu’nunFikriyatındaMaddeveRuhunYansımaAlanları

a.Din/Dindarlık

Topçu, uzun zamandan beri yaşanmakta olan atıl bir dini hayatüzerinden kendi dönemini de göz önünde bulundurarak bir dinalgısı/dindarlıkeleştirisiyapmaktadır.HareketodaklıfikretarafolanTopçu,miskinleşmiş ve belirli ritüellerin görüntüsüne büründürülmüş olan dinanlayışını, ruhsuzluk olarak niteler. Bundan kurtulmanın çaresini demaddeyebağlıesaretibırakıp,ruhhayatınıyaşatabilenAllahidealcilerinin

35Topçu,KültürveMedeniyet,151.36Topçu,KültürveMedeniyet,159.37Topçu,KültürveMedeniyet,160.


|189|

bilim


XXX,2016/2

CCBY‐NC‐ND4.0

hayatsahnesineçıkarılmasındagörür.38Buidealdenyoksunİslamcıların,bumemleket çocuğunu yetiştiren emek ve toprağın hakkını inkâr ettiğinidüşünenTopçu, coğrafya ile iktisadınmillet varlığının iskeleti, İslam’ındaona hayat verici ruh olduğunu, ruhun bedenden, bedenin de ruhtanayrılmayacağınıkavrayamadıklarınıdüşünür.39

Topçu,hırkavesakalöptürennakilcivenascıhocailedinianlamayanpozitivistin aynı gaflette birleştiğini görüşündedir.40 Bu yüzden, İslam’ınruhunu tertemiz samimi olarak yaşatabilecek ve İslam âleminin bugünküsefaletine deva getirecek pek derin ıslahata ihtiyaç vardır.41 Sözdeehlisünnetçilerin ruhtan sıyrılan şekil ve hareketlerle bütünüyle bir taklitsistemiortayaçıkardıklarınıdüşünenTopçu,bununbiryönüylepozitivizmolduğunukanaatindedir.Onagöre,bupozitivistşeriatçılar,Hz.Peygamberinhareketleriyle çehresinin şekillerini taklide çalışırlar; hâlbuki onda taklitedilecek olan irade, aşk, ilham, bir kelime ile ruhî âlemdir; ruh ortadankaybolunca, şekil ruhun yerini almıştır.42 İrade terbiyesini en kuvvetleverebilecek, din adamları olması gerekirken onlar bundan hep uzakolmuşlar; mevlit okuyarak, parayla dua ederek ve Kur’an okuma ticaretiyaparak,ruhlaragıdavermekyerine,boşruhlarıkurtaramamışlardır.43

Topçu,bütünbunlarınneticesindeAnadolutopraklarındaruhkarşıtıve materyalizmin bir uzantısı olan komünizmin zehirli rüzgârlarınıdolaştıran sebeplerin çoğalmasının en başında da dinci zümreyi görür.Bunlar, İslam’ı ebedi bir ideal yapan asil ruhu bir tarafa bırakarak, dahadoğrusukültürsüzlükleriyüzündenböylebirruhunarılığınınfarkındabileolamayarak,dinadıaltında, totemciliktenbaşlayarakpoliteizmekadarhertürlü putperestliklerin yaşattığı hurafeleri ve kuvvetleri telkineçalışanlardandır.44 Topçu’ya göre, din ile komünizm arasındaki en önemlifark, dinin hürriyet, komünizmin ise, esaret kaynağı olmasıdır; hürriyetyaratıcılıktır; bu yönüyle din, sanat, ahlak ve millet mefkûrelerininyaratıcısıdır.45

38NurettinTopçu,İslamveİnsanMevlanaveTasavvuf,(İstanbul:DergâhYayınları,2005),103.39Topçu,YarınkiTürkiye,134.40Topçu,İradeninDavası,16.41Topçu,İradeninDavası,190.42Topçu,AhlakNizamı,82.43Topçu,AhlakNizamı,137.44Topçu,AhlakNizamı,266.45Topçu,AhlakNizamı,280.

RızaBAKIŞ

|190|

bilim


XXXI,2016/2

CCBY‐NC‐ND4.0

Topçu’ya göre, Müslüman Anadolu’nun ruhu, yani onu ayağakaldıracakolangüçhenüzesirdir.Bizzatburuhunsahibiolanİslamdinibirsürüvicdansızdinsömürücülerininticaretvetahakkümmetaıhalindedir.46Dinadamlarıiçindinihayat,birkaçasırdırilahibirkaynağabağlanmaktançıkmış,menfaatvehukuksistemihalinegelmiştir.İslam’ınasılruhu,özüvegerçekten ilahi cephesi, esrar ve karanlık içerisinde kaybolan bir nakillersistemiyle örtülmüş, sadece ceza hukuku olan tarafı inkişaf ettirilmiştir.YaşadığıdönembağlamındadinadamlarınınruhihayatsahibiolmadıklarınıdüşünenTopçu;eğerolsalardı,dininolduğugibi,dinlebirliktesistemteşkileden kültür hayatının, sanatın, ahlakın, felsefenin de sahipleri olurlardı,der.47O,İslam’ınruhunatamamenaykırıolanbumaddecidinsaltanatının,kendisi gibimaddeci olan dinsizliğin darbesiyle kısa zamanda yıkılacağınıiddiaeder.48

BöylebirnoktayagelinmesiniiseTopçu,İslamdünyasınınyüzyıllarınarasında devam eden gerileyişi, aydınların ve din adamlarının felsefeyigömerken düşünmeyi bırakıp, hakikat diye kalıplaşmış düşüncelerebağlanmasında görür. Ona göre, düşündürmeyen ve sade kelimelerinmanasına bağlanan bilgi insanı papağan yapar, eşyanın dıştan görülentarafınıaydınlatır, içindekini tanıtmaz,mananınhayatınıcanlandırmaz;buyüzdenonlaraKur’an’ınruhundakimanayıgösteremez.49

Topçu’nun idealindeki gerçek din adamı “bağrı başlı, gözü yaşlı”,varlığındansoyulmuşvehayatkervanınınensonundayürüyenbirneferdir.Ona göre, İslam dünyasının kavuklu müftülerle sırmalı taylesanlışeyhülislamlaraihtiyacıyoktur.Kavuklulardeğil,kalplilerdinadamıdır.50

NurettinTopçu’nunkendisi hareket ve eylemodaklı bir fikir adamıolduğuiçinmiskinleştiricisöylemvehayattarzınıeleştirmiştir.Buyüzdenbazı ritüellerdeki, anlamsızlığa/ruhsuzluğa, dinin bütünüyle bunlardanibaretmiş gibi algılanmasına itiraz eder. Bunların başında da “mevlid vemevlithanlık”gelmektedir. “Mevlithandiyebiresnafzümresininçıkmasınıİslam’ınruhunaaykırıdır;çünküdinticaretmetaıdeğildir;camiyaptırmakladin kurtarılmaz; bütün bunların yerine ruhun imar edilmesi gerekir.”51Topçu’nunfikirörgüsününodağındakivurgu,dünyasınaisyanetmeyenruh

46NurettinTopçu,MilletMistikleri,(İstanbul:DergâhYayınları,2009),60.47Topçu,KültürveMedeniyet,23.48Topçu,İslamveİnsanMevlanaveTasavvuf,20.49Topçu,İslamveİnsanMevlanaveTasavvuf,43.50Topçu,İslamveİnsanMevlanaveTasavvuf,64.51Topçu,İslamveİnsanMevlanaveTasavvuf,74.


|191|

bilim


XXX,2016/2

CCBY‐NC‐ND4.0

Allah’a teslim olmamıştır. Camileri dolduran kalabalık halkın, kenardakikunduralardan farkı yoktur. Cemaat, insan vücutlarının topluluğu değil,ruhların birlik içinde toplanmasıdır.52 Ona göre, “Ruhumuzu Allah’agötürecek içsel tecrübeye girip onda derinleşmek suretiyle düşüneninsandanibaretgerçekvarlığımızınsahibiolanAllah’ıarayanvebütünhayatemellerini ona bağlayan bir nesil, yarının insanlığını kurtaracak biricikümittir.BuneslinbahtiyarmüjdecileriiseYunuslarveMevlana’lardır.”53

Topçu’ya göre, dini egzersizleri meslek zaruretiyle yapan insanlar,ekseriyabuibadethareketlerininşekline,maddesinesahiptirler;fakatonunruhunukaybetmektedirler.Hatta bu şekillere fevkaladedikkat ve itina ilebağlılık,onlarhakkındaittihamcıbirtakipvedarkafalılıkdoğurabilir;böyleanlaşılan dini yaşayış, ahlaka bir yol olamaz; belki ancak polis rolünüoynayabilir; doğrudan doğruya işlenen ayyaşlık, kumarbazlık, cinayet vesairegibihalleriönleyebilir.Arayavasıtalarveörtülerkoyarakişlenebilenahlakirezaletlerinhiçbirisinemaniolamaz;çünkübunlar,ruhlarıyükselticibir kuvvet ve Allah’a götürücü bir irade olmaktan uzaktır. Yalnız AllahsevgisiyleveAllah’ayaklaşmagayesiyleyaşanangerçekdinihayatvesadeceO’nayaranmakiçinyapılanibadetler,ahlakagötürücüyolalabilirler.Ancakdini denemeler ruhu, ahlakın sınırlarından daha ötelere ve yükseklereerdirebilir.54 Dinde ibadetler ne kadar önemliyse, Tanrı ilevaroluşsal/duygusal ilişki kurmakdao kadarönemlidir. Yığınlar arasındakalarakgerçekahlâkîatılımiçinvaroluşsalgerilimeerişilemez.55

NurettinTopçu’nunkavrayışında,imanruhibiryaşayıştır;ibadetise,Allah’a karşı yapılan birtakım hareketlerdir. İman dinin öznel/sübjektif,ibadet nesnel/objektif unsurudur.56 Dinin bütünüyle hâkim olduğu vebarındığıâlem,ruhihayatımızınenderin tabakasıdır.57Çünküdin,mutlakbağlılıkduygusudur.Tanrı,buduygununtecessümüyadayaşanmasıyoluylainsanakendisiniaslîşekildeaçar.Dinolmaksızınamelmaceralı/tehlikelivesıradanananevidairenindışınaçıkamaz.58

Nurettin Topçu’nun fikir örgüsü içerisinde iradenin önemli bir yerivardır.Onagöre,insanhareketleriiradenineseridirveirade,insanruhunun

52Topçu,İslamveİnsanMevlanaveTasavvuf,75.53Topçu,İslamveİnsanMevlanaveTasavvuf,76.54Topçu,İslamveİnsanMevlanaveTasavvuf,190.55CenanKuvancı,“BağlanmaOlarakİman,”FelsefeDünyası,Sayı55(Haziran2012/1):65.56Topçu,İslamveİnsanMevlanaveTasavvuf,191.57Topçu,İslamveİnsanMevlanaveTasavvuf,192.58CenanKuvancı,“FriedrichSchleiermacher`eGöre,Din”,FelsefeDünyasıSayı57(Haziran2013/1):115.

RızaBAKIŞ

|192|

bilim


XXXI,2016/2

CCBY‐NC‐ND4.0

özünüteşkileder.İnsanıntekâmülüiradesinintekâmülüdür.Bütünkültürvebütünterbiye,onunkuvvetlenmesi,değerlenmesivehatadankorunmasınıtemine yarar. İradeninmahiyetini, ferdi oluşu, bizdemeydana gelerek dışdünyaya yayılışı ve hiçbir gayede nihayet bulmayarak sonsuzluğa uzanışıoluşturur.

Topçu,komünizmkarşıtıbirdüşünürdür.Yaşadığıdöneminşartlarıbukarşıtlığı daha da keskinleştirmiştir. Dine karşıt bir ideolojiye yaslanankomünizm,onagöre,ferdiiradeyi/ruhuinkârveimhaederek,onunyerinehiçbiriradeyemuhtaçolmayanölübirnizamkurmakistemektedir;59hâlbukiirade,milletinruhunuteşkileder.60

Topçu,bugünküinsanlığınherbiribirerruhönderiolanSokrat’ın,HzMuhammed’in, Pascal’ın, Hallac’ın, Yunus’un ve Mevlana’nın eseri olduğukanaatindedir.61 Sokrat’ı yetiştirenin de keyfiyetin yerine kemiyeti, ruhunyerinedemaddeyikoyanAtinademokrasisininolmadığınıdüşünür.62Topçu,bu ve benzeri gerekçelerle olsa gerek, demokrasiden ziyade otoriteli biryönetimmodelinetaraftarolmuştur.63

Şekilci,kendideyimiylepozitivistdindarlık fikrinieleştirenNurettinTopçu’nun arzusu, dinin insan yaşamına, sosyal hayata bir hareket vedinamizmgetirmesidir;çünküonagörehareketinkaynağımaddedeğildir;ruhunmaddeüzerindeoluşanetkisineticesindeortayaçıkar.“Hareket,Allahileinsanınbirterkibidir”inanlamıdabirazbudur.

b.Millet/Milliyet

Kendisimilliyetçi biri olarak bilinmesine rağmen Topçu, İttihat veTerakki’nin propagandacısı olduğunu düşündüğü Ziya Gökalp’ınümmetçiliktenmilliyetçiliğegeçişdiyeadlandırdığıTurancılıkdavasını,dinadamlarının kapkara taassubuna ve kara cahilliklerine zorunlu bir tepki,ruhçumilliyetçiliktenmaddecimilliyetçiliğe geçiş yolunda atılan ilk adımolarakdeğerlendirir64veşöyleder:

Cumhuriyet devrinin yeni milliyetçilik iddiası, siyasitatbikatçılarıtarafındanilerisürülenbuiddianınaltıokluteorisideyineZiyaGökalp’ayaptırılmıştır;şemavekalıptan ibaretolanbu

59Topçu,AhlakNizamı,241.60Topçu,YarınkiTürkiye,122.61Topçu,YarınkiTürkiye,24.62Topçu,İradeninDavası,143.63Topçu,AhlakNizamı,31.64Topçu,AhlakNizamı,156.


|193|

bilim


XXX,2016/2

CCBY‐NC‐ND4.0

anlayışın,hiçbiryerindefikirvedavayoktur;65çünküTurancılarınmaddeci ütopizmine ve altı okluların kaba maddeci realizminekarşılık Anadoluculuğun getirdiği ruhçu idealizm, coğrafyanıngerçeğinde ebediliğe göz koyan ruhların selameti davasınıyaşatmaktadır.66

Ruhçu ve idealist olmayanmilliyetçilik ülküsüne karşı çıkanTopçu,Türk milletinin milliyetçiliğini, İslam’ın ruhunu yücelten ve toprağınçehresine, İslam’ın ruh ve karakterini sindiren ruhçu bir milliyetçilikşeklinde niteler67 ama zamanla bu milletin mensuplarının bu ülküdenuzaklaştığını,materyalistbiranlayışaevirildikleriniiseşuşekildedilegetirir:

İslam’ın öyle bir anındayız ki, parayı sevemeyen Allah’ısevmiyor;68 Şu zavallı zengine bakın. Duygularının hepsini fedaetmiş de sade bol harcama zevkine sarılmış. Ruha hürriyetbağışlayıcı arzuların hepsinden sıyrılarak ayaklarının önüneserilenbütünesiredicihırslarıntatminiyolundaadetaayaklıbirvasıtahalinegelmiş.69

Topçu’yagöre,Milletvücudununmaddiyanıveaynızamandabirdesınırlarıvardır,lakinbuvücutebediolmakiçinmilletruhununbusınırlarakapanmayaraksonsuzluğauzanmasıgerekir,70aksitakdirderuhunveaşkıneseri olmayan milliyetçilik barbarlıkla yaşatılmaya ve yıkılmayamahkûmdur.71

Topçu’nun sıklıkla vurguladığı husus milletimizin iki kaynaktandoğmuş olduğudur. Bunlar; onun maddi yapısını teşkil eden Oğuzlarlaruhunumeydanagetirenİslamdinidir;ruhubedendenayırırsanızortadaölübir ceset kalır; maddeyi ruhtan ayırırsanız, ruh diye elinizde kalan birvehimdir.72Onagöre,milletinsadecemaddiyapısınıtemelalanTurancılar,bugünkü kültür ve iman buhranımızın ilk mesulleridir. Bu buhrandankurtulmak isteyen nesiller için tek çare, İslam’ın ruhu ile kültür ve imankazananAnadolu’yayenidendönüşehazırlanmaktır;73çünküTürkMilleti’nikurmuş olan esaslar, madde bakımından Anadolu coğrafyası üzerinde

65Topçu,AhlakNizamı,156.66Topçu,AhlakNizamı,157.67Topçu,AhlakNizamı,158.68Topçu,AhlakNizamı,163.69Topçu,AhlakNizamı,190.70Topçu,AhlakNizamı,146.71Topçu,AhlakNizamı,147.72Topçu,AhlakNizamı,152.73Topçu,YarınkiTürkiye,36.

RızaBAKIŞ

|194|

bilim


XXXI,2016/2

CCBY‐NC‐ND4.0

yaşayanbirçiftçimilletvarlığı,ruhbakımındanİslam’ınbumilletesunduğuruhveahlakörgüsü,tamdokuzyüzyıllıkbirtarihabidesidir.74

MilletidealindemaddeveruhunbirlikteliğinevurguyaparkenTopçu,milliyetçidehavemilletahlakınınmaddikuvvetinmanevi iktidaremrindeseferberedilmesindegörür.İştebumaneviiktidar,milletinhiçdeğişmeyipolgunlaşanvedaimakendisiolarakkalanruhudur,millettekişahsiyetidir.75Ona göre, birTürk ferdi, biyolojikbakımdanyirmi, otuz, kırk veya yetmişyaşındaolabilir.Fakatruhibakımdano,binyaşındadır;Türk’üntarihikadareskidir; bu bin yıllık ruh şuuruna sahip olmak gerekir. Türk Milleti’ninşahsiyeti,yüzlerceyıllıkruhyaşınınşuurundanibaretbirsentezdir.76

Topçu, İslam’dan önceki Türk’ün kılıcının kuvvetli olduğunu,böyleykenzaferlerininemanetiolandevletinsürekliolmadığını, İslam’danaldığı ruhkuvvetive idealinin ise insanlığaebediörnekolacakbirdevletevarlık kazandırdığı görüşündedir.77 Ona göre, Türk’ü İslam’la birleştirenharika ise, iman harikasıdır; dünya tarihinde böyle mesut böyle verimlisentezgörülmemiştir.Bubirleşmedeİslamiyet,Türk’eilahiruhubağışlamışveTürkdeİslam’akendisinivermiştir.78

Topçu’ya göre, Türklüğü yeryüzünde büyük varlık yapan kudret,İslam’ın ebediliği fethedici ruhu ile yoğurulmuş olan hakikat, Türkdünyasının birlik içinde kurtuluşunu ve geleceğini İslam’ın birleştiriciruhuna sığınmaktan başka yerde bulamayacaktır; çünkü ırk sadece kendivarlığı ile birlik yapamaz. Maddi unsurların esaslı karakteri, daimabölünebilmek,sonsuzparçalaraayrılabilmektir.79Buyüzdenmilletinruhu,tarihininderinliğindearanmalıdır.80

TurancıveZiyaGökalpçılarınaksineTürkMilleti’nintarihiiçindeyanyanailerleyenbiriruha,öbürümaddeyebağlıbuikikuvvetbirbirinedüşmandeğildir, bu ikisi her zamanbirlikte yürümüşlerdir veAnadolu’nun hayatıbunlarındengeliilerleyişinineseriolmuştur.Budengeninbozulması,herikitarafta çöküntü yaratmış ve bu yüzden milli varlıkta bunalım başgöstermiştir.81 Müslüman olmadan önce Türkler’in, dünyanın en yiğit ve

74Topçu,YarınkiTürkiye,142.75Topçu,YarınkiTürkiye,146.76Topçu,YarınkiTürkiye,154.77Topçu,KültürveMedeniyet,78.78Topçu,AhlakNizamı,144.79Topçu,AhlakNizamı,145.80Topçu,YarınkiTürkiye,209.81Topçu,YarınkiTürkiye,166.


|195|

bilim


XXX,2016/2

CCBY‐NC‐ND4.0

kahraman kavmi olduğuna dikkat çeken Topçu, Müslüman olunca dadünyanın en büyük ruh ve ahlakını yaşatanmillet olduklarını ifade eder;çünküİslam’ınonlarasunduğubilekdeğilruhtur.82Topçu’yagöremilliyet,bizimduyuş ve inanış tarzımızı zorunlu yapan,maddi ve ruhi özelliklerinyoğurduğuictimaişahsiyetimizdir.83

Topçu’yagöre,ruhavemilletedüşmanlığınneticesindeortayaçıkankomünizmdavası,soyubelirsizolarakbumilletiniçinekatılmışbulunanlarındavasıdır84 ve komünistler maddeci olduklarından dolayı, her yerde ruhihareketlerindüşmanıdırlar.Felsefenintanıdığıumumimateryalizm,ruhunyapısının madde cinsinden olduğunu iddia etmektedir. Komünizmindayandığımateryalizmise,insanruhundanfışkıranhareketlerinhepmaddisebepten, yani madde isteğiyle doğmuş olduklarını kabul etmektedir. Budüşüncede ruhi gaye denen şeyler hep maddi olan yerlere ulaşmak içinsadece birer vasıtadırlar ve bu anlamda komünizm irade/ruhdüşmanlığıdır.85

Topçu,materyalistyaşambiçimiolankomünizmileidealistveruhunhayatverdiğidinadamıarasındakifarkıdaşöyleortayakor:

Komünistin din adamı hakkında hiçbir sorumluluğu olamaz;çünkü o mesuliyet tanımaz; din adamı ise, komünistin ruhunukurtarmaktan sorumludur. Biri ruhu ezmek isteyen maddeninsaldırışını, öbürü maddeyi kurtarmak ve kendine yükseltmekisteyen ruhun ıstırabını temsil eder. Komünistin bütün varlığınıtemsil eden madde, bizzat kendi kendinin düşmanıdır; zirakendininyükseltilmesiiçinuzananelikesmektedir.86

Topçu’nun iddiası, komünizm, varlığın esası olan ruh ve varlığınıancak ruh sayesinde idrak eden insana ruhunu inkâr ettirmekle,tekâmülününgayesiruhaulaşmakolankâinatıngidişinitersineçevirmekte,insan, millet ve kâinatın hakikatleri önünde, her zaman kendi kendisi iletezatadüşmektedir.87

Topçu, Batı’da ve bizde Komünizmin yayılış hikâyesinin farklıolduğunu düşünür. Batı’da komünizm işçi hareketi, emeğin savunusu ve

82Topçu,İradeninDavası,236.83Topçu,YarınkiTürkiye,240.84Topçu,YarınkiTürkiye,290.85Topçu,AhlakNizamı,242.86Topçu,AhlakNizamı,254.87Topçu,AhlakNizamı,277.

RızaBAKIŞ

|196|

bilim


XXXI,2016/2

CCBY‐NC‐ND4.0

üretilenartıdeğerinpaylaşılmasıargümanlarıileyayılmazeminibulurken88,bizdeisedininbıraktığıboşalanların,ahlakizafiyetlerinbiretkisininolduğukanaatindedir.89 Buna sebep de din adamlarının İslam’ın ruhî ve ahlakîdeğerlerinin yaşatılması yerine şekil ve suret yönünü öne çıkararak dininruhîyönünüunutturmuşolmalarıdır.90

Komünizm karşıtı bir düşünür olan Topçu’nun, zaman zamankomünizmle eş anlamlı kullanılan sosyalizm kavramına özel bir önematfetmektedir.OnunyazmayabaşladığıdönemdeTürkiye’deetkiliolanakımsosyalizmdir. Pozitivist karakterli olan bu sosyalizm, ferdi sosyalorganizasyonunvedeterminasyonunbirürünüolarakortayakoymaktadır.91Topçu’nunsavunduğuise,buminvaldebirsosyalizmdeğildir.

Topçu’nun sosyalizm konusundaki düşüncesi eleştirilmiştir. Kendisidebunu, “Sosyalizmedüşmanlıkönceonudoğrudandoğruyakomünizmlekarıştırmaktan ileri geliyor.”92 şeklinde açıkça dile getirmiştir. O ruhçuolaraktanımladığıbirsosyalizmetaraftır.Topçu’yagöre,ruhçubirsosyalistdüzene muhtaç oluşun sebepleri, sefalet, işsizlik, haksızlık ve bunlarınhepsininönündebizi eğilmeyemahkûmedenkudretsizlikveherhangibiryönde kurtuluşa götürebilecek otoritenin yokluğudur;93 çare ise,Anadolu’nunbütünruhuilebağlanabileceğiİslamsosyalizmidir.Topçu,neiçinsosyalizmebağlanılmasınıgerektiğinide,“MilletinemeğininYahudi’ninmidesine esaretten kurtulması, kominizim ve masonluk gibi yabancıideolojilerden Müslüman Türk’ün ruhunu korunması ve Tanrı inancınıseslerine sermaye yapan mevlidcilerden kurtarılması” şeklindegerekçelendirir.94

Topçu,sosyalizmvekolektivizmayrımıyapar.Kolektivizm,müşterekçalışma ile elde edilen ve müştereken kullanılan her şeyin, toprağın,fabrikanınvehertürlüistihsalvasıtalarınındevleteaitolduğunukabuleder;buanlayışagöre,herkesgücünegöre çalışıportakmaldan ihtiyacınagöreharcar. Topçu, sosyalist bir doktrin olan kolektivizmin, biri devletçi vemuhafazakâr, diğeri inkılapçı ve materyalist olmak üzere iki şeklinin

88GunnarSkırbekk‐NilsGilje,AntikYunan’danModernDönemeFelsefeTarihi.trc.EmrullahAkbaş‐ŞuleMutlu,(ÜniversiteKitabevi,trz.),423.89Topçu,AhlakNizamı,278.90Topçu,AhlakNizamı,228.91AliOsmanGündoğan,“TopçuveHareketFelsefesi”,Hece;AylıkEdebiyatDergisi,Sayı109(Ocak2006):16.92Topçu,AhlakNizamı,175.93Topçu,AhlakNizamı,164.94Topçu,AhlakNizamı,170.


|197|

bilim


XXX,2016/2

CCBY‐NC‐ND4.0

olduğunu, devlet sosyalizminin gelenekçi ve muhafazakâr, diğerinin iseinkılapçıvemateryalistolduğunusavunur.95

Karl Marx tarafından ortaya konmuş olan kolektivist sosyalizm,realitenin bir izahından hareket ettiği için, ilimci diye vasıflandırılmıştır.Topçu’ya göre tamamen maddeci/materyalist bir görüşe dayanan busosyalizminidealunsuruyoktur.96

Batı dünyasında ilerleyen kolektivizm cereyanının spirtualist vemateryalistolmaküzereikitürününolduğunudadilegetirenTopçu,birincisimuhafazakârvedevletçi,ikincisiiseihtilalcivedevrimciolduğunusavunur.İkikoldaninkişafedenbuhareketbirbirinetamamenzıtikikutuptayeralaniki içtimai doktrini meydana çıkarmıştır. Nurettin Topçu, kendisininkullandığı “sosyalizm” kelimesine duyulan husumetin sebebini,meseleninyeterinceanlaşılamamışolmasınavekelimeyeduyulanhusumetebağlar.97

Nurettin Topçu’nunmillet vemilliyetçilik konusundaki düşünceleri,yeryerduygusallıkiçeriyorolsadayaşadığıdöneminkutuplaşandünyasındabir karşılığı mevcuttur; ancak meseleyi mümkün olduğuncarasyonelleştirerekveruh‐beden,madde‐manadüzlemindeortayakoymasıda dikkate değerdir. O dönemin iki kutuplu dünyasında ve Anadolu’danibaretolarakgördüğüTürkvarlığıüzerindengeliştirdiğisöylemingünümüzedönük karşılığı nedir ya da günümüz Türkiye’sinin Türkî cumhuriyetlerleilişkisi bağlamında meseleyi nasıl görmek gerekir ya da Türk Milleti’ninvarlığınınsınırlarınıAnadolu’danibaretgörmeknederecedoğruolur.Bütünbunlara Topçu’nun fikir penceresinden baktığımızda, cevabını bulmaktazorlanacağımızalanlarmevcuttur.

c.Eğitim

NurettinTopçu,din,millet/milliyet,siyasetkonusundakidüşüncelerikadar eğitim alanında da ruhçu bir söylemin savunusunu yaptığı açıkçagörülmektedir.Onagöre,millet ruhunuyapanmaariftir;maarifindüşmesimilletruhunuyerlereserer;maarifedeğervermeyişmilletruhununyıkılışınıhazırlar.Maarifhangiyöndeyürürsemilletruhudaonunarkasındangider.98Topçu’yagöre,Anadolu’nunruhunaveİslâm'ınidealineaykırıolarakruhveahlâk temellerimizi derinden sarsan Amerikan mâarif sistemi, ruhçuluk

95Topçu,AhlakNizamı,232.96Topçu,AhlakNizamı,234.97MustafaKutlu,“SuyaHasret”,Hece,AylıkEdebiyatDergisi,Sayı109(Ocak2006):13.98NurettinTopçu,Türkiye’ninMaarifDavası,(İstanbul:DergâhYayınları,1998),27.

RızaBAKIŞ

|198|

bilim


XXXI,2016/2

CCBY‐NC‐ND4.0

idealinememleketimizdesonvererekbuvatanıyakıngelecektekörvesağırmakineninvatanıyapmakazmindedir.99

Gelişen tekniğin gücü dünyaya tek başına hâkim olarak maddeyitanrılaştırmıştır. Asırların ruhlara sunduğu sanat, ahlak ve dini değerleradına ne varsa hepsini süratle silip süpüren teknik, bir okyanusadönüşmüştür.100BundandolayıTopçu,bizeteknikokuldandahaçokidealistmektebinlazımolduğunudüşünür.Ziraidealistmektepteilim, ilimolduğuiçin, yani hakikate ulaştırdığı için sevilir ve menfaat hayatımızdankovulmalıdır;çünkümenfaatyaşamakister,ahlakyaşatmakister;biraradaaslabarınmazlar.101

Topçu’nuneğitimsistemine/maarifedönüköneriveeleştirileriiçindefelsefesiolanbireğitimsistemiözleminikarşımızaçıkarmaktadır.Bunundatemeli, işletileceksisteminmilletin idealivedeğerleriyleuyumluolmasınabağlıdır.Topçu,milletinruhuylailintisiolanbireğitimidealinetaraftır.

Topçu’yagöre,dinieğitimverenokullar,sadeceİslâm’ınpratiğineaitkültürvermeknoktasınaodaklandıkları içinbukorkunçâfetikarşılayacakkudretesahipdeğildir.Onlardainsanıteknikbirunsurhalindeelealmaktaveonamaddeyevebedeneaithareketlerteklifetmektedirler.Münakaşalarıhepbedenlerüzerindedir;idealleribedeniilgilendirmekteveherferdinan‐cak bedensel davranışlarıyla Allah’a gidebileceğine inanmaktadırlar. Buyönleridikkatealındığındaonlardapozitivist,onlardapragmatisttirler;okadarmaddecidirlerkicennetlerindebilemaddihazlarıntatmininiararlar.Farkında olmadıkları şey, ruhun boğulduğu yerde millet ruhu da canverecektir;maalesefmaariftenanlaşılanfenvetekniktir.102

Topçu,sadeceTürkmilletinindeğil,ikinciDünyaHarbi’ndenbuyanaBatımaarifinin de, kuruluşundaki ruh ve ahlâkından bütünüyle sıyrılaraksanayininemrinegirdiğinivebuhalinBatımedeniyetininyıkılışıolacağınıdüşünür.103Bunlarınkarşısındaruhlarınınselâmetinidinîyaşayıştaarayan‐ların hâli, Topçu’ya göre, daha acıklıdır. Özellikle bugün yaşatılan İslâmkültürü ruhla bağlarını koparmış bir iskelet, ilme ve hakikat sevgisinedüşman, ilkel toplumların yaşattığı dar kâidecilikten başka bir şeydeğildir.104

99Topçu,Türkiye’ninMaarifDavası,28.100Topçu,KültürveMedeniyet,201.101Topçu,AhlakNizamı,120.102Topçu,Türkiye’ninMaarifDavası,29.103Topçu,Türkiye’ninMaarifDavası,36.104Topçu,Türkiye’ninMaarifDavası,40.


|199|

bilim


XXX,2016/2

CCBY‐NC‐ND4.0

Topçuiçinmaarifinentemeltaşıolanmuallim,ruhlarsanatkârıdır;hiçişlenmemiş ruhlar üzerinde onun lüzumunu daha aşikâr bir şekildegörebilmekmümkündür.105Şöyleder:

Madde, hayat ve ruh dünyasına ait mektepte edindiğimizbilgilerin sentezi, iç gözlem kanalından geçerek, bizi bir ahlâkkültürüne yükseltmelidir. Ruh ve insanlık sevgimiz, hayatanlayışımız,dinidealimizvesanatsezgimiz,bizimkendimeydanagetirdiğimiz bu kültürün bölümleri olacaktır; ancak böylemillileşecekveşahsiyetsahibiolabileceğiz.MaddeninbilgisindenişebaşlayarakruhunbilgisinetırmanışSokrat’tailkeserinivermiş,Platon,bumeyveyikemâleerdirmiştir.106

Topçu’ya göre, maarif eliyle eğer ruhî şahsiyet işlenmez de maddîşahsiyetdeğerlenirsebundanhoyratlıkdoğar.Ozamanmidelerinselametiiçinyaşanır,bedenlerkutsallaşır,şiirvesanatzevkininyerinemaddîsaadetsevgisigeçer,muvaffakiyetinmânasımaddileşir, ruhaaitolanaşkınyerinibedenden fışkıran kin ve haset tutmaya başlar.107 Bu sebepten, tedrisatcephesine geçerek din kültürünün nasıl elde edileceği iyi düşünülmelidir;çünkü din, her şeyden önce insan ruhu için bir idealdir ve hakikat, sanat,ahlâkvedinideallerihepbirliktedüşünülmelidir.108

Sonuç

NurettinTopçu,yukarıdadaifadeedildiğiüzerehembirdüşünceninsavunusunuyapmak,ofikriniçindeyeralmakhemdemateryalizmkarşıtıolmakanlamlarıyla idealist bir düşünürdür.Materyalizmkarşıtı olması vebunu açıkça ifade etmesinden dolayı da ruhçu bir idealisttir. Topçu’nunsavunduğuAnadoluculukidealini,milletvemilliyetanlayışını,sosyalizmveotoriteli yönetim kavramlarını, dindarlık yorumunu/eleştirisini ve maarifdüşüncesinitahliledebilmekiçinonunmaddeveruhtanneanladığınıdoğrukavramakgerekir.

Topçu, materyalizmin hayatın bütün alanlarındaki yansımalarınakarşıdır.Özellikle dinin ruhtan kopuk, şekilcilikten ibaret bir inançbiçimişeklinde anlaşılmasını, şiddetle eleştirmiş ve bunu pozitivist bir yaklaşımolarak görmüştür. Topçu’nun bu değerlendirmeleri üzerinde bugün detekrartekrardurmakdüşünmekgerekir.Esasındadindarlıklapozitivizmyan

105Topçu,Türkiye’ninMaarifDavası,62.106Topçu,Türkiye’ninMaarifDavası,84.107Topçu,Türkiye’ninMaarifDavası,110.108Topçu,Türkiye’ninMaarifDavası,131.

RızaBAKIŞ

|200|

bilim


XXXI,2016/2

CCBY‐NC‐ND4.0

yanadurabilecekikikavramdeğildir.AmaTopçu’nundadikkatçektiğiüzere,dinsadeceritüellerveşekilciliküzerindenanlaşılmayaçalışılırsa, ibadetinimanveteslimiyetboyutuyerinesadeceşekli/zahiriboyutuöneçıkarılmışolur. Özetle, dinin varoluşsal derûnî boyutunu ihmal etmek, pozitivistçeyaklaşımdan öte bir şey olmaz; çünkü Topçu’ya göre, ibadetin nesnel veolgusalgerçekliğindenhareketetmeksonuçtapozitivistbirtavırolacaktır.

Topçu, ruhumaddenin önünde görmekle beraber,madde ve ruhunbirlikteliğinedönükbirvurgudayapar;budaonunkategorikolarakdüalistbir anlayışa sahip olduğunu ortaya koyar. Düşüncesinin genelindemateryalizmekarşıolanTopçu,Berkeleyci anlamıylabir immateryalistdedeğildir. Topçu’nun fikriyatının genel çerçevesini oluşturduğunudüşündüğümüz bu anlayış yukarıda da vurgulandığı üzere onundüşüncesinin her alanında hem içkin hem de aşikâr bir şekilde yeralmaktadır.

Düşüncelerini hayatının bütün alanlarına yansıtma ideali güdenTopçu,aksiyonerbirfikiradamı,isyaniradesiyledolubirahlakfilozofu,ruhumerkezealanbirmaarifsistemininsavunucusuolaraktekrartekrarüzerindedurulması/yorumlanmasıgerekenbirşahsiyettir.

KAYNAKÇAAKARSU,Bedia.FelsefeTerimleriSözlüğü.İstanbul:İnkılapKitapevi,1994.

ARİSTOTELES.RuhÜzerine,Tercüme: ZekiÖzcan. İstanbul:AlfaYayınları,2000.

AYKIT,Asiye,“MüneccimbaşıAhmedDede’ninŞerhuAhlâk‐ıAdudAdlıEseri,Metin Tahkiki ve Değerlendirme”. Doktora Tezi, MarmaraÜniversitesi,2013.

BİRGÜL, M. Fatih. “Mustarip Bir Filozof Hakkında”. Hece; Aylık EdebiyatDergisi,sy.109(Ocak2006):98‐102.

GÜNDOĞAN,AliOsman.“TopçuveHareketFelsefesi”.Hece;AylıkEdebiyatDergisi,sy.109(Ocak2006):15‐22.

KAYA,Mahmut.İslamFilozoflarındanFelsefeMetinleri.İstanbul:Litera,2003.

KÖK,Mustafa.“Önsöz”,İsyanAhlakı.İstanbul:DergâhYayınları,2006.

KUTLU,Mustafa. “SuyaHasret”.Hece;AylıkEdebiyatDergisi, sy.109 (Ocak2006):7‐14.


|201|

bilim


XXX,2016/2

CCBY‐NC‐ND4.0

KUVANCI,Cenan.“BağlanmaOlarakİman”.FelsefeDünyası,sy.55(Haziran2012):64‐82.

KUVANCI,Cenan.“FriedrichSchleiermacher`eGöre,Din”.FelsefeDünyası,sy.57(Haziran2013):113‐131.

OKAY,M.Orhan,“KitapHakkında”İsyanAhlakı.İstanbul:DergâhYayınları,2006.

ÖZALP,Hasan.Farabive İbnSinaDüşüncesindeRuhveÖlümÖtesi.Ankara:İlahiyatBasım,2014.

SPRIGGE, T.L.S. “Idealism”, in The Shorte Routledge Encyclopedia ofPhilosophy.ed.EdwardCraig.429‐430.NewYork:Routledege,2005.

ŞAHİN,Mustafa.“EvetİsyanAhlakıYaDaMerdiMümininİsyanı”.Hece;AylıkEdebiyatDergisi,sy.109(Ocak2006):68‐75.

TAYLOR, Charles. Sources of the Self. Cambridge ve Newyok: CambridgeUniversityPress,1989.

TİMUÇİN,Afşar.“MacitGökberkHocamızınArdından”.FelsefeDünyası,sy.9,(Ekim1993):21‐25.

TOPÇU,Nurettin.AhlakNizamı.İstanbul:DergâhYayınları,1999.

TOPÇU, Nurettin. İslam ve İnsan Mevlana ve Tasavvuf. İstanbul: DergâhYayınları,2005.

TOPÇU,Nurettin.İradeninDavası.İstanbul:DergâhYayınları,2012.

TOPÇU,Nurettin.KültürveMedeniyet.İstanbul:DergâhYayınları,1998.

TOPÇU,Nurettin.MilletMistikler.İstanbul:DergâhYayınları,2009.

bilimnameXXXI,2016/2,202‐204ArrivalDate:07.07.2016,PublishingDate:12.12.2016doi:http://dx.doi.org/10.21646/bilimname.2016.6

MATTERandSPIRITINNURETTINTOPCU’S

IDEALISM

RizaBAKISa

ExtendedAbstract

Idealism, material and soul are three concepts on the focus ofdiscussionsinthehistoryofthought.Itisdifficulttomaintainadiscussioninthehistoryofphilosophyby leavingouteither thematerialor the soul inparticular. When we talk about philosophers, we categorize them asmaterialistsorspiritualistsfromtimetotime.Thiscategorizationcontainsareferencetothephilosopher’sontologyandepistemology.

Idealism in its general sense is the attitude of holding the mind’sdesign, ideas and ideals right against the material, coarse reality and ofattributing themamajor role andpositionwithin the spectrumofhumanvalues.Philosophically,itisadoctrinewhichisrightoppositetoskepticism,positivism and atheism, which prioritizes human reality or spirituality,whichclaimsthattheworldorrealityessentiallyexistsasaspirit,andthatabstractionandlawsaremorefundamentalrealitiesthansensorythingsandwhichisagainstmaterialismmorethanrealism.

Sentabroadasaresearcherinthefirstyearsoftherepublic,NurettinTopçuwroteadissertation titledConformismeetRévolte (ConformityandRevolt)aspartofhisdoctoratestudiesinthefieldofphilosophyinSorbonne.ThiswastranslatedintoTurkishtitledEthicsofRevolt.Hegraspedthenotionofrevoltinaparadoxicalwaythroughouthisforty‐five‐yearliterarylifefromthisbook,whichwashisfirstwork,untilthelastlineofhislastwriting.Revoltis one of the basic concepts of his philosophy; since he also possessed aphilosophy ofwill peculiar to himself, thewill that he hadwas “awill ofrevolt”.

Inhisthoughts,NurettinTopcualsoallocatedaspecialplacefortheconceptofmotionwhichcannotbeconsideredindependentlyofrevoltand

aAsst.Prof.,CumhuriyetUniversity,[email protected]

MatterandSpiritinNurettinTopcu’sIdealism

|203|

bilim


XXX,2016/2

CCBY‐NC‐ND4.0

definedhisphilosophyas“aphilosophyofmotion”.Topcuisaproponentofmotion,withhisbackgroundcapitalizingonM.Blondel’ssentence:“Motionis a combination of God and human.” This sentence underlies thecomprehensionofEthicsofRevolt.

NurettinTopcu is an idealist thinkerwithhis thoughts andactions.According toTopcu, idealismalwaysattainsvictoryat thehandsofa realidealistandthethingthatismostabhorredbyidealismiseconomy;agreatidealististheonethathasturnedsacrificeintoecstasyandworship.Inhisopinion, an ideal is amotion of soul and requires soul energywhichwillbecomeloveintheend;theoppositeofthisidea,ontheotherhand,isenmityagainstallvaluesrevealedbythesoul,whichisenmityagainstideals.

AccordingtoTopcu, idealismisnotsufficingwitharealitythat is incontactwith finite and limited existence but it is aiming at eternity afterextendingtomanyrealitieswithintheframeworkofplansputontopofeachother.AccordingtoTopcu,althoughreligionisentirelysuchanidealsystem,so‐calledmanofreligionreducedittoanarrowestandsterilerealismandthisdeficientrealismisstrugglingwithcontradictions.Indeed,thefeelingofrealityiscooperationofourintellectwithourcapabilitiesofvision,hearing,smell,taste,andtouch.

WeseesuchanexampleofrealisminAntiqueGreekforthefirsttime;bornofthelovefornature,attainingthesecretsofnaturalforces,juxtaposingthehuman’scapabilitiesand forceswith thenature, theGreekcivilizationeventuallyraisedhumanityuptothefinalstepofprogressintheworldofspiritualvaluesandtometaphysicsandmorality.Havingitsinceptionlargelyinrealism, theGreekphilosophywasgivenbyChristianityasoul‐orientedidealism in the following stage. Thewestern thoughtwas shaped by thisidealismuntiltheeighteenthcentury.TopcuthinksthattheidealisminIslamdevelopedwithinthemeaningofversesdescendingduringtheyearswhentheProphetMuhammadlivedinMeccapriortothehegira(emigration),thatathrivingrealismbornwithadesiretobecomeaperfectmanoftheearthinlinewith the practical requirements of life stopped the spirit of life frommotioninlatercenturiesandsubjectedittointerestsandaccomplishmentsandthatthedemiseoftheIslamicworldwithinitselfoccurredasaresultofthisrealism.Thus,thelovefelttowardsthehumanwasgraduallyreplacedby the love for things. In Topcu’s opinion, such admiration for thingscoarsensthehumanandthehumanbeingaslavetothingscausesasituationthatisevenmorecoarseandprimitivethanahumanbeingaslavetoanother

RizaBAKIS

|204|

bilim


XXXI,2016/2

CCBY‐NC‐ND4.0

human.Beingaslavetoahumanrevealsanoppressedandsufferingbutatenderhumansoulandlifeofmorality.

ItisnecessarytocorrectlyunderstandwhatTopcuunderstandsfrommaterialandsoulinordertoaccuratelyanalyzetheideaofAnatolianisminTopcu,hisconceptualizationofanationandnationality,histerminologyofpolitics that we will incorporate into the notions of socialism andauthoritarian administration, his interpretation/criticism of religiousnessandeducationalsystem.Topcuisagainstallreflectionsofmaterialisminallareas of life. In particular, he vehemently criticized conceptualization ofreligioninseparationfromthesoulandasaformofbeliefconsistingonlyofformalityandsawthisasapositivistapproach.ItisnecessarytorepeatedlythinkaboutthisinterpretationofTopcutoday,aswell.Indeed,religiousnessandpositivismarenotconceptsthatcancoexist.However,aspointedoutbyTopcu, if it is attempted to understand religion only with rituals andformality,thiswillnotgobeyondapositivistapproachsinceitwilleventuallybepositivistictomovefromtheobjectiveandfactualrealityofworship.

Hisemphasisontheunityofmaterialandsoulinspiteofhisviewofthe soul before the matter reveals that he categorically has a dualistunderstanding.Objectingtomaterialisminhissystemofthoughtsingeneral,TopcuisnotanimmaterialistinthesenseofaBerkeleyist.Wethinkthatthisunderstanding appears to have formed the general frameworkof Topcu’sideas.

Havingreflectedhisideasontoallareasofhislife,Topcuisapersonwhoshouldberepeatedlydealtwithasanactionistthinker,aphilosopherofethicsfullofawillofrevolt,adefenderofaneducationalsystemthatfocusesonthesoul.

Keywords:Substance,Spirit,Idealism,MaterialismandReligion.

nurettİn topÇu İdealİzmİnde madde ve ruh -...

Documents