1. ANALIZA i SINTEZA KAO OBLICI MIŠLJENJA U PROSTORNOM PLANIRANJU?

- Prostor je složena, dinamična i u značajnoj mjeri iracionalna kategorija. Prostorno planiranje tj. sam čin pripreme prostornog plana podrazumjeva pripremu stručne podloge za donošenje ispravnih i koordiniranih odluka o načinu izvođenja akcija, korišćenja, građenja i uređenja u datom prostoru.

- Akcije se izvode definisanjem određenih pravila, propisa i normi. Pravila, principi ili propisi iz prostornog plana treba da imaju stimulativni, razvojni karakter, omogućavajući ekonomski,socijalni ili duhovni razvoj na datom prostoru.

- Prostorno planiranje se odnosi na metod kojim javni sektor utiče na buduću distibuciju aktivnosti u prostoru, sa ciljem da obezbjedi racionalniju teritorijalnu organizaciju namjene zemljišta i veza među njima, te stvori ravnotežu između zaštite sredine i postizajem socijalnih i ekonomskih ciljeva.

- Prostorno planiranje obuhvata elemente: Državnog planiranja i transdržavnog plana Regionalne politike Regionalno planiranje Planiranje namjene zemljišta

- Kompleksnost određenog prostora u najvećoj mjeri utiče na izbor puta (metoda) kojim će se stići do određenog cilja.

- Prostor kao predmet prostornog plana ima svoju objektivnu i subjektivnu dimenziju.

- Objektivna kategorija su fizičke, mjerljive osobine sa ekonomskim i ekološki mjerljivim aktivnostima.

- Subjektivna kategorija se odnosi na shvatanje odnosa, uzroka i posljedica u datom prostoru. Ona podliježe specifičnom subjektivnom obrascu ljudskog mišljenja uslovljenom mentalitetom, genetskim osobinama , kulturom, estetikom itd.

- Kao opšti cilj poboljšanja kvaliteta života je razumijevanje kompleksnog sistema ljudskih aktivnosti u datom prostoru.

Razlike metoda i tehnike planiranja

- Tehnika => sredstvo; instrument

- Metod => put (kojim se planer kreće do cilja/ plana)

- Oba slučaja bira planer u skladu sa karakterom plana odnosno prostora i to međuzavisno.

- Pristupajući izradi prostornog plana planer, zavisno od kompleksnosti prostora, uvijek bira metode i tehnike.

- Put (metod) planera u fazi upoznavanje problematike prostora sastoji se iz 2. misaone kategorije: - analiza – kategorija raščlanjivanja problema

- sinteza – kategorija zaključivanja o problemu i načinu rješavanja- U odnosu na sam problem, karakter prostora i razloge planiranja izdvajaju se nekoliko puteva

mišljenja, te načini spoznaje problema zavise od:1. Vrsta spoznaje: – prosta (uočavanje prostih elemenata mreže infrastrukture, krupnih objekata, elemenata prirode). – Složena (uočavanje veza unutar sistema prirodnih, društvenih i stvorenih). – Kompleksna (sistemsko shvatanje dinamičkih odnosa pojedinih ključnih elemenata).2. Karakteristika polja-zavisi od strukture i dinamike prostora koji se planira.

3. Karakteristika zadatka – određen tipom područja po funkcionalnoj odre?.4. Kvalitetna percepcija-znanje, intuicija, savjest planera.

- Prostor kao predmet analize i sinteze može imati : jednostavnu (planina) , složenu (planina + seosko naselje) i kompleksnu strukturu (urbano).

- Prostorni planovi se inače rade za:1. Područja administrativno određenih cjelina (država, pokrajina ,srez, opština)2. Područja funkcionalno određ. cjelina (regioni, metropolitenska područja)3. Područja posebne namjene sa jednom dominantnom funkcijom (rudarski baseni, nacionalni

parkovi, koridori duž saobraćajnica, hidrosistemi).

- Stepen slobode na putevima (metodu) spoznaje i zaključivanja o prostoru direktno zavisi od njegove administrativne i funkcionalne određenosti.

- Multidisciplinarni postupak raščlanio je prostor u funkcionalnom i strukturalnom smislu do te mjere da je sinteza postala formalni postupak zbrajanja brojnih analiza, a prostor se kao specifična težina takoreći izgubio.

- Odnos čovjeka kao svjesnog bića i njegovog okruženja je motiv i smisao prostornog planiranja.

- Intuicija planera pomaže da prostor dobije ono što mu često nedostaje – identitet (kulturni, ekonomski, funkcionalni) i unutrašnju, organsku logiku.

- Savjest planera igra važnu ulogu jer u posljednjoj fazi planiranja čovjek počinje da planira prostor ne samo kao svjesno već kao moralno biće. Primjećuje da dolazi do ozbiljnih poremećaja između naselja i šire okoline ili između elemenata prirode i ljudske sredine(širenje velikih konurbacija; poslijedice na poljoprivredno zaleđe koje hrani gradsko stanovništvo).

- Škotlanđanin Sir Patrik Gedes dao je obrazac mišljenja o prostoru: zasnovanom na sinoptičkom sagledavanju prostora, rada i ljudi, a on glasi: istraživanje, analiza, plan (zatvoreni model).

- Gedesov obrazac zasniva se na organskom principu dijagnoze prije tretmana, razumijevanje prije akcije.

- Razvoj tržišta i ekonomije u SAD-u i Evropi doveo je do novog-otvorenog modela planiranja: tržište, pravni sistem, demokratija.

2. INTEGRALNI METOD KOD PROSTORNOG PLANIRANJA

Ovaj metod predstavlja osnov ideje o održivom razvoju.Cilj interalnog metoda je povezivanje različitih tematskih oblasti čiji se interesi prepliću na određenom prostoru.

Integralno (sektorsko) planiranje- Osnovne sektorske oblasti koje se uzimaju u obzir prilikom prostornog planiranja su: prirodni

resursi, privreda, urbana i ruralna naselja, infrastruktura, javne službe, životna sredina, kulturna baština.

Integralni metod predstavlja put svođenja, takoreći neograničenog broja elemenata koji čine prostor na sagledljiv broj elemenata kojima čovjek može da operiše. Uprošćavanje sistema uz istovremeno sagledavanje sistemskih veza.Ovo pojednostavljivanje i svođenje na bitne elem. zovemo struktuisanjem prostora.

Rodonačelnik strukturalizma – Klod Levi Strams

Kao kompleksna struktura koja je konstantno u stanju promjena (egzogenih i endogenih) prostor zahtjeva stepen metodološkog uprošćavanja uz uočavanje sistemskih veza unutar sistema i sa okruženjem.

Integralni metod objedinjuje 3 faktora djelatnosti:- Prostor

- Komunikacije

- Aktivnosti

U metodološkom smislu IMP podrazumjeva ravnopravan tretman prostora sa tri stanovišta:- Ekološkog

- Ekonomskog

- Socijalnog

U procesu analize prostor se svodi na niz bitnih elemenata odnosno jedinica sa identitetom u funkcionalnom, ekološkom, estetskom i ekonomskom smislu, i veza između tih elemenataIdentifikuju se samo elementi koji utiču na promjene u datom prostoru.

3. ZATVORENI i OTVORENI OBLICI i MIŠLJENJA KAO MOGUĆI PRISTUP KOD IZRADE PROSTORNOG PLANA

Oblik mišljenja bitno utiče na karakter plana. Tako je Gedesov obrazac imao organski sklop (istraživanje, analiza, plan)

U fazi analize, upoznavanja i raščlanjivanja problema, posljedice zatvorenog ili otvorenog oblika mišljenja su:1. Deduktivni odnosno 2. Induktivni metod (postupak)

Deduktivni postupak analize posmatra prostor kao „zamrznutu sliku budućnosti“ te problemu prilazi sa već datim rješenjem (prostornim planom) koji samo treba provjeriti i fiksirati.Analiza je u deduktivnom postupku uvijek usmjerena na nebitne detalje, posmatra prostor kao objekat koji već ima definisanu sliku.Prostorni plan dobijen deduktivnom metodom je kruta, neprilagodljiva i nekorespodentna, a samim tim i nerealna slika budućnosti.U deduktivnom postupku se dokazuje unaprijed utvrđeno rješenje, rade se sektorske analize pa se vještački spajaju.U fazi sinteze posljedica zatvorenog oblika misljenja je obrazac zatvorenog plana, a otvorenog obrazac otvorenog plana.

Obrazac zatvorenog planaPredstvlja funkcionalistički određena rješenja, grafički i tekstualno vezano za određenu godinu. Pored koncepcije plana daju se tzv.- Sektorski panovi (planovi za svaku pojedinačnu funkciju)-stanovanje, rekreacija,

industrija,turizam.Oblik zatvorenog plana:

Generalni projekat predstavlja fazu projektovanja i nalazi se u planovima posebne namjene (izgradnja autoputa, hidrosistema) tako da je postojanje zatvorenog plana opravdano.U fazi realizacije zatvorenog pr. plana svaki sektor traži rješenje svog problema. Ovim se prostor dezintegriše, a kao cjelinu ga karakteriše samo planerska institucija ili dr. državna institucija.

4. FUNKCIONALISTIČKO PLANIRANJE ZATVORENI OBRAZAC PROSTORNOG PLANIRANJA

Zatvoreni obrazac prostornog plana javio se u tzv. socijalističkom urbanizmu.On podrazumjeva: funkcionalni red, jednakost kod naseljavanja, ujednačene naseljske standarde i veće površine zajednikih prostora.

Sistematsko korištenje resursa u prostornim planovima bivših socijopolitičkih država dovelo je do iscrpljivanja i uništavanja energetskih, šumskih, turističkih i drugih resursa, do bukvalnog uništenja humanih vrijednosti prostora.Zatvoreni obrazac planiranja je posljedica strukture političkog sistema. On obezbjeđuje transformaciju strukture prostora i njegovih funkcionalnih komponenti – koje se iskazuju putem granskih (sektorskih) planova.

Gransko planiranje, funkcionalističko planiranje ističe:1. Funkcionalnu podjeljenost umjesto integriteta prostora, 2. Rješavanje pojedinačnih el. umjesto sistema prostora, 3. Ističe prednost jednog resora (sektora) nad cjelinom ekološkog sistema.

Ovakvi planovi kontrolisani od strane birokratskog sistema bili su kruti i zanemarivala se svaka kult-istorijska specifičnost zarad sektorskog planiranja, prostor je gubio identitet prikazujući se samo numerički i grafički kroz 4 sistema granica:1. Katastarskih, 2. Administrativnih, 3. Statističkih i 4. Funkcionalnih.

U ovakvom okruženju problem nastaje zbog dinamičkih, ograničavajućih i subjektivnih faktora prostora tj. demografskog, socijalnog i kulturnog razvoja stanovnika, dinamike privrednog razvoja ekološke situacije. Bez fleksibilnosti određivanja.

5. INTEGRALNI (sintezni) METOD PROSTORNOG PLANIRANJA (ISTAĆI RAZLIKE U ODNOSU NA FUNKCIONALISTIČKI)

Integralno planiranje predstavlja pomjeranje interesovanja planera sa forme i fizičkog iskaza (kod funkcionalističkog planiranja) odnosno sa namjene prostora (ili zemljišta) na sistemsko razumijevanje društvenih i ekonomskih aktivnosti koje izazivaju određene promjene, pojave ili probleme u prostoru.

Klasični (funkcionalistički plan) analizira i rješava stanovanje, industriju, rekreaciju, turizam, saobraćaj, životnu sredinu, poljoprivredu, dok integralni plan analizira i rješava probleme:-alokacije i ekoloških ograničenja budućeg razvoja, - opadanja ili porasta ekonomije, - mogućnosti organizacije stanovanja i zapošljavanja, - obim i izvore finansiranja rješavanja problema itd.

Rješavanje problema integralni plan nalazi u koordinaciji i partnerstvu raznih stručnjaka, političara, građana–investitora, što znači razumijevanje problema i sintezni (integralni) pristup rješavanju.

Dakle za razliku od funkcionalističkog planiranja, integralno planiranje se vodi trima apstraktnim najjednostvanijim elementima: prostor, komunikacije, aktivnosti.Vodi se prepoznavanjem i identifikacijom struktura, tržištem, demokratijom i pravnim sistemom.

Ruski akademik Ilja Smoljar ukazuje na probleme jednostavnog funkcionalističkog planiranja, da umjesto resornog (sektorskog ) planiranja treba jačati sistemsku metodologiju i varijante te istraživanje i prognoziranje razvoja osnovnih podsistema.Za razliku od strukturnog plana integralni plan je danas politički stav o strateškim pitanjima korištenja zemljišta.

Integralni metod vodi se politikama razvoja a ne normama i striktnim ograničenjimaUmjesto krutog definisanja namjene zemljišta (funkcionalizam) teži ka formulisanju sistemskih međuzavisnosti umjesto normativnog (funkc.) teži fleksibilnom.

6. PROSTORNI PLAN KAO OTVOREN PLURALISTIČKI SISTEM

Planeri su razmišljajući o procesima, radeći induktivno, od pojedinačnog ka opštem, tražeći neprosečna rješenja došli do plana kao otvorenog pluralističkog sistema.Značajan doprinos isticanju ideje otvorenog oblika mišljenja u postupku izrade plana dao je engleski planer Kristofer Aleksander.

On daje osnovnih 6 principa kontrole nad kvalitetom života određ. prostora kao:1. princip organskog poretka – omogućava da se odnosi u prostoru formiraju na osnovu lokalnih

inicijativa,2. Princip učešća3. Princip postepenog rasta4. Princip obrazaca5. Princip dijagnoze6. Princip usklađivanja

U prostoru postoji mnogo nepredvidljivog, subjektivnog i iracionalnog, ali kakvo god oruđe upotrebljavali za usmjeravanje razvoja, to mora biti oruđe koje ljudi mogu da razumiju u konkretnom, humanom smislu iz svakodnevnog života.

Otvoreni plan treba da je prije svega interalan, tj. da povezuje sektore odnosno da ima ugrađene instrumente samoregulacije u toku sprovođenja.

Rješenja otvorenog p.p. su strateški definisana više u vidu principa i politike, a manje u vidu decentnih rješenja namjene zemljišta.

Otvoreni plan ustvari predstavlja „knjigu principa“ za opštinsku ili regionalnu administraciju.Region je teritorija koja može da bude definisana za prostornu analizu i planske svote, dovoljno određena i koherentna ili pak administrativno određen dio države.

Sve odluke o načinu izgradnje i uređenja donose korisnici prostora, ali u saradnji i međusobnom dogovoru koji se vrši preko planske institucije.

7. STRATEŠKO PLANIRANJE i POJAM STRATEGIJE

Jedan uspješan strateški plan obično sadrži:- Viziju, misiju i vrijednosti organizacije

- Analizu

- Ciljeve i zadatke koji bi se ostvarili u određenom vremenskom periodu

- Vremenski okvir za ostvarivanje planova, zadataka

- Evaluacija rezultata.

Pojam strategije: potiče od strane riječi strategos što znači „buđenje vojske“, vremenom je izgubilo značenje i koristi se da bi se označilo postupanje usmjereno ka ostvarivanju cilja nakon dužeg planiranja.Ispravno korištenje određenih sredstava u vremenu i prostoru, označavaju strategiju i taktiku, pri čemu se prvo odnosi na cilj, a drugo na način postizanja cilja.Strategija razvoja (prostornog) sadrži: lokalizaciju javnih objekata, politike i režime zaštite i politike perifernog razvoja.Strategija se zasniva na uravnoteženom razvoju.

Strateško planiranje sadrži: 1. Lokalizaciju javnih objekata, 2. Politike i režime zaštite i 3. Politike perifernog razvoja.

8. POJAM STRUKTURE – STRUKTURNI PLAN – metodologija izrade i sadržaj

Struktura predstavlja pojam koji obuhvata sistem elemenata i njihovog aktivnog međusobnog odnosa , te prepoznavanje , istraživanje i stabilnost uzoraka.

Strukturni plan je jedan od instrumenata urbanističkog i prostornog planiranja.

On definiše strategiju namjene zemljišta, obuhvata odredbe za fizičku sredinu, zaštitu sredine, saobraćaj i komuniciranje, te obezbeđuje okvir za izradu lokalnih planova.

Sastoji se od teksta i grafičkih priloga sa raspodjelom naselja, saobraćajem i ograničenjima.

Metodologija izrade: traje 4-5 godina, a 50% vremena zauzima procedura javnog razmatranja.

Strukturni plan je vodič namjera lokalniih vlasti. Lokalne planerske direkcije su dužne da analiziraju područje i da drže pod kontrolom faktore koji utiču na razvoj (fizički, ekonomski, socijalni , demografski pokazatelji). Svaki srez ima direkciju za planiranje koja priprema strukturni plan i stalno ga kontroliše.

Te od slijedećih politika:1. Mreže naselja (identitet gradova i selja)

Poljoprivreda i šumarstvo2. Saobraćaj3. Stanovanje4. Industrija i trgovina5. Hijerarhija centra

6. Rekreacija i turizam7. Socijalna zaštita8. Zaštita sredine i pejzaža9. Zeleni pojas10. Uklanjanje otpadaka

9. PROSTOR KAO SISTEM (osnove sistemskog mišljenja u prostornom planiranju)

Određeni prostor (region ili neka administrativna cjelina) predstavlja sistem međuzavisnosti: stanovnika, mreže naselja, proizvodnih aktivnosti i prirode.

Osnov Foresterove teze je da prostor predstavlja komplesan, dinamičan i iracionalan sistem. Ukoliko želimo da shvatimo međuuticaje i međuzavisnosti koji djeluju unutar sistema, taj entitet moramo shvatiti kao dio sistema, odnosno kao sistem sam po sebi.

Prostor koji obrađuju planeri je sistem u kojem (u toku analize i sinteze, u toku planiranja) treba registrovati određen manji broj ključnih elemenata koji u međusobnoj zavisnosti definišu i bitno utiču na strukturu i dinamiku prostora (sistema).

Sistemsko mišljenje se svodi na to da je sistem serija međusobno povezanih djelova, svaki dio se može posmatrati kao sistem za sebe, i cijeli sistem je dio šireg sistema. Najprostiji primjer: bor drvo u borovoj šumi koja je u sistemu planine.

Prostor kao sistem je fizički određen; sa aktivnostima i komunikacijama.

Prostor kao sistem dakle možemo da posmatramo kao:1. Kompleksnu cjelinu,2. Seriju povezanih elemenata3. Organizovani kompeks materijalnih i nematerijalnih elemenata4. Grupu objekata koji se međusobno odnose i čine cjelinu

Međutim, prostor kao sistem nije realnost već način posmatranja iste pojednostavljene realnosti. Posmatranje prostora kod zatvorenog mišljenja (funkcionalističkog planiranja) akcenat je stavljen na lokacije i trase. A kod otvorenog mišljenja (savremenog planiranja) akcenat je na aktivnostima i komunikacijama.

10. PROSTOR KAO RESURS, VRIJEDNOST I OGRANIČENJE

Metod prostornog planiranja može biti deduktivan i induktivan.Prvi daje br plan u vidu projekta, a metod izrade je zasnovan na unapred određenim pretpostavkama o prostoru koje treba realizovati. Induktivan pristup teži identifikaciji, razumijevanju i konstruktivnom korištenju informacija o aktuelnom stanju prostora.

Prostor kao resurs:

Sa funkcionalističkog aspekta: Sa integralnog aspekta:

1. Resurs za ekstrakciju sirovina 1. Prostor kao resurs prirodnih osobina i

2. Proizvodnju hrane3. Korištenje šuma4. Građenje (naseljavanje)5. Za proizvodnju energije6. Odvijanje aktivnosti u prirodi

(rekreacija)7. Estetskog i duhovnog doživljaja8. Posebne funkcije (vojna , zaštitna)

vrijednosti2. Za naseljavanje i aktivnosti3. Mješovitih osobina4. Posebnih osobina i vrijednosti

(spomenici kulture, vojni kompleksi)

Linija razgraničenja opterećenja (eksploatacije) i kapaciteta (moći obnavljanja) resursa u dinamičkom smislu i jeste najodgovorniji dio zadatka prostornog plana.

Prostor kao ograničenjeGranice u prostornom planiranju striktno određuju polje donošenja odluka, iako se sve više teži transgraničnoj saradnji, uvođenjem graničnih regija koje spajaju dva regiona, države..Ograničenja mogu biti fizički, funkcionalno i dinamički određena.Ograničenja mogu biti interesi korisnika prostora.-privredna, finansijska, običajna, upravna, ...

Primjer: Kosovo ugljeni basen i izmještanje sitnice. Ugrožava se naselje Obilić.Prostor kao vrijednost – kategorije vrijednosti.-vrijednost prirode ; kulturno – istorijska vrijednost, predione cjeline; simboli i reperi; materijalne vrijednosti i ekološke vrijednosti.

11. OBNOVLJIVI I NEOBNOVLJIVI RESURSI SA STANOVIŠTA ODRŽIVOG RAZVOJA

Pod pojmom održivog razvoja podrazumijevamo racionalan i pažljiv pristup prirodi, njenim resursima i ograničenim kapacitetima.

Obnovljivi resursi su:

- poljoprivredni resursi

- šumski

- zemljište

- kvalitet vazduha i vode

- stanovništvo

- privredni kapacitet

- fizičke strukture

Neobnovljivi resursi su:

- izvori mineralnih sirovina i drugog rudnog blaga

- kulturni i duhovni resursi

- biološki diverzitet

Sa stanovišta održivog razvoja neophodno je strogo .... i apsolutna pažnja sa neobnovljivim, te pažljivo korištenje obnovljivih resursa. Posebno je značajan model razvoja, zaštita i kontrole, koji bi bili za prirodne, ekološke i biološke sisteme isto kvalifikovani, tj. na istom nivou kao za ekonomiju.

Koncepcija održivog razvoja polazi od višegeneracijske jednakosti o korištenju zaliha prirodnih resursa. Ona predstavlja pored planiranja, proces održavanja i upravljanja, te su za prostor odgovorni svi korisnici i lokalna uprava.

12. POLJOPRIVREDNO, ŠUMSKO I VODNO ZEMLJIŠTE U PROSTORNIM PLANOVIMA PREMA PRINCIPU ODRŽIVOG RAZVOJA

Potrebno je veoma pažljivo balansirati između rastućih zahtjeva za eksploatacijom i uticaja na održivi razvoj datog prostora.

Kod poljoprivrednog zemljišta teži se njegovoj zaštiti smanjenjem građevinskih rejona, ali i odustajanjem od maksimalne poljoprivredne proizvodnje. Zaštita predjela, ekološkog bogatstva seoskog ambijenta itd.

Kod šumskog zemljišta teži se njegovom proširenju (i radi zaštite poljoprivrednog zemljišta i radi jačanja drvnog fonda).

Korištenje voda predstavlja osjetljivo transregionalno pitanje radi uticaja koje vrši eksploatacija rijeke u jednom regionu na drugi region.

13. AKTIVNOST KAO ELEMENT ANALIZE U PROSTORNOM PLANIRANJU

Svaka ljudska aktivnost odvija se u određenoj tački vremena i prostora. Smisao planiranja leži u adekvatnom organizovanju aktivnosti u prostoru.

Prostor u kome se ne odvijaju aktivnosti, ili se ne planira njihovo odvijanje ne podliježe postupku prostornog planiranja izuzev npr. nacionalnih parkova.

Određivanje aktivnosti u prostornom planiranju podliježe sljedećim principima:

- aktivnost treba jasno sagledati

- aktivnost treba klasifikovati

- aktivnost definisati na najmanjoj prepoznatljivoj prostornoj jedinici

- aktivnost klasifikovati za obrađivanje mašinskim putem

Primjer:

Planina Prokletije svojim biološkim, fizičkim, ekološkim karakteristikama spada u red vrhunskih planinskih masiva Srbije, ali nema svoj prostorni plan jer se na njoj ne odvijaju aktivnosti. Tek kad postane zanimljiva za realizaciju turizma, rekreacije, nacionalnog parka, rezervata, dobice prostorni plan.

14. IDENTITET TERITORIJE

Teritorija je prostor koji pripada određenoj državi. Mora biti jasno definisana i ograničena. Teritorija kao resurs ne može biti ni sa čim zamijenjena. U svim državama dolazi do intenziviranja korištenja teritorije jer su njeni prostorni parametri relativno slični, a sadržaji dinamični i praćeni problemima prenaseljenosti, neravnomjernog regionalnog razvoja, ekološkim problemima. Teritorija se odlikuje morfološkom strukturom (prostorni raspored i međusobni odnos morfoloških elemenata u prostoru).

Funkcionalna struktura – način iskorištavanja zemljišta.

Mjerljivi elementi teritorije: geografski položaj, demografske karakteristike, struktura (broj, gustina stanovništva), ekonomija, infrastruktura.

Nemjerljivi elementi teritorije: tradicija, navike, mentalitet, politički sistem.

Strukturni elementi teritorije:

- kompleksi

- dinamični

- racionalni / iracionalni

Teritorijalni kapital – elementi teritorije koji su već aktivirani i u upotrebi.

Mrtav kapital – elementi teritorije koji su van upotrebe.

15. SAOBRAĆAJNI INFRASTRUKTURNI SISTEMI

Saobraćajni infrastrukturni sistemi ne kreiraju sami po sebi razvoj, nego utiču na poboljšanje uslova za razvoj. Obezbjeđivanje privlačnog prostora za strane investitore, bolju pristupačnost, moderna infrastruktura.

Autoput na panevropskom koridoru 5C: Budimpešta – Osijek – Sarajevo – Ploče jedan je od najznačajnijih projekata za BIH. Izgradnja ovog autoputa je već počela i ona će biti ključni pokretač privrednih i društvenih aktivnosti i omogućiće uključivanje BIH u glavnu evropsku saobraćajnu mrežu, te globalni društveni i ekonomski sistem.

Devet koridora su željeznički i drumski, a deseti (koridor 7 „Dunavski koridor“) je vodni koridor – tok Dunava (Rajna – Majna – Dunav).

Koridor X, Berlin – Beč – Budimpešta – Beograd – Niš – Solun, najkraći je put od Centralne Evrope do Male Azije.

16. TRASE I KORIDORI KAO ELEMENTI ANALIZE U PROSTORNOM PLANIRANJU

Prema tvrdnji savremenih planera, prostorni planeri se uglavnom bave aktivnostima i komunikacijama. Dakle, uglavnom se bavimo uobičajenim i predviđenim komunikacijama koje se odvijaju na posebno pripremljenim koridorima, trasama ili mrežama. Zahvaljujući svom značaju i uticaju na prostorni razvoj i izgradnju, trase ili koridori predstavljaju u prostornom planiranju jedan od temeljnih faktora.

Taj faktor definiše:

- prostorne vrijednosti

- mogućnosti i ograničenja razvoja

Ulaganje investitora na određeni prostor (region, opštinu, državu), i pored prirodnih vrijednosti i kapaciteta, prevashodno zavisi od kapaciteta trase regionalne saobraćajnice, elektrosistema ili gasne mreže čiju izgradnju ili proširenje investira država. Izbor metodološkog postupka pri izradi prostornog plana umnogome zavisi od specifičnosti regionalne infrastrukture koju planer mora da poznaje i razumije.

Koridori, trase i mreže su (fizičko sredstvo obavljanja komunikacija):

- saobraćajnice regionalnog i šireg značaja

- regionalna mreža snabdijevanja vodom

- regionalni sistem kanalisanja

- naftovodi, gasovodi, dalekovodi, kanali

- željezničke pruge, telekomunikacije

- nasipi, tuneli, koridori vazdušnog saobraćaja

U deduktivnom postupku analize i sinteze: tehnička infrastruktura se dimenzioniše za konačno, ciljno rješenje.

U induktivnom postupku: tehnička infrastruktura se dimenzioniše prema ciljnom rješenju prilagođavajući se postepeno realnim potrebama i mogućnostima.

Dakle, teži se optimalnoj iskorištenosti trasa i koridora, njihovoj postepenoj rekonstrukciji i usavršavanju, te koordiniranom proširenju. Kvalitet, kapacitet i posebne osobine postojećih mreža direktno zavise od stepena urbanizacije ili prognoziranog privrednog razvoja. Ocjena kvaliteta i kapaciteta predstavlja značajnu ekonomsku kombinaciju. Po pitanju fleksibilnosti, saobraćajna i kanalizaciona su „najtvrđe“ mreže; elektro, gasna – meke.

17. CILJEVI I OPŠTI (JAVNI) INTERES U PROSTORNOM PLANIRANJU

Ciljevi predstavljaju uobličenje stavova i shvatanja prostora na nivou zajedničkog interesa. Ciljevi su ozbiljan zadatak za brojne planove koji prije formulisanja plana odgovaraju na pitanja: ŠTA?, KAKO?, KADA? i osnovno ZAŠTO?

Tema opšteg (javnog) interesa je osnovna kategorija svakog plana.

Sa stanovišta javnog interesa opšti zaključak je da svi korisnici prostora teže ka:

- višem kvalitetu životnih uslova (kulturni, socijalni,...)

- uslovima boljeg ekonomskog prosperiteta

Pojedinačni ciljevi često su u sukobu sa opštim interesom i obrnuto.

Prostorno i urbanističko planiranje susreće se sa problemima kada su ciljevi u pitanju. Jedan se tiče određivanja kriterijuma za odabir ciljeva; drugi odabira procedure za konsultovanje o ciljevima, a treći o legitimitetu ciljeva.

Zbog složenosti postupka odabira ciljeva, planeri se koriste metodom generalisanja ciljeva, tj. prepisivanja iz drugih dokumenata jer su ciljevi i koncepti deklarativni, više kvalitativni nego kvantitativni te su stekli univerzalni karakter.

18. VRSTE PROSTORNIH PLANOVA I NJIHOVA VERTIKALNA (EVROPA – SRBIJA – REGION – OPŠTINA) I HORIZONTALNA KORELACIJA

Zakon o prostornom planiranju i uređenju definiše sljedeće planske dokumente:

- prostorni plan Republike Srbije- regionalni prostorni planovi- prostorni planovi područja posebne namjene- prostorni planovi opština i gradova

Republika Srpska:

- prostorni plan RS- prostorni plan područja- prostorni plan opštine

Sadržaj plana:

Kod nas dominira plan korištenja zemljišta za:

- poljoprivredu- šumsko zemljište- ležista mineralnih sirovina- građevinske rejone- izradu kapitalnih objekata- industrijske zone

1. Prostorni planovi:

- državni- regionalni (p.p. urbane regije; p.p. opštine)- lokalni- posebne namjene

2. Urbanistički planovi:

- generalni u.p.- detaljni u.p.- urbanistički projekat

Urbanistički plan se bavi unutrašnjim prostornim uređenjem naselja i gradova, a .... i metodom koji zavise od vrste urbanističkog plana.

Vertikalna – hijerarhija planova

Horizontalna – upoređivanje planova između opština

19. SADRŽAJ PLANA PREMA ZAKONU O PLANIRANJU I GRAĐENJU:

1) Osnovna namjena prostora (zemljišta)

2) Sastav naselja (urb.-rur.) i njihovo povezivanje

3) Širenje urbanih dijelova

4) Namjene vanurbanih područja

5) Građevinsko zemljište

6) Komunalna infrastruktura

7) Razvoj saobraćajne infrastrukture /vodosnabdijevanja / električne energije / telekomunikacija

8) Objekti javnog interesa: zdravstvo, školstvo, kultura, sport

9) Područja posebne namjene

10) Način eksploatacije mineralnih sirovina

11) Mjere zaštite graditeljskog i prirodnog naslijeđa

12) Mjere zaštite životne sredine

13) Mjere zaštite stanovnika i materijalnih dobara od elementarnih nepogoda

14) Obaveze prilikom izrade urbanističkih planova

20. Nema odgovor

21. IMPLEMENTACIJA PROSTORNOG PLANA (sprovođenje u djelo - izvršavanje)

Predstavlja završnu fazu vrednovanja plana, fazu utvrđivanja elemenata (finansijski, organizacioni, zakonski, poreski…) za sprovođenje ciljeva, realizacije.

22. INSTRUMENTI, MJERE I POLITIKE SPROVOĐENJA PLANA

Instrumenti: pravni, finansijski, ekonomski, organizacioni i tehnički.

Politike: upotrebljavanje ”oruđa” za dostizanje ciljeva u određenom vremenskom period.

Mjere: zakonske, zaštite i obaveze.

- Pravne mjere: normativni akti, propisi I uredbe; poznavanje zakona; postupak izmjene zakona- Finansijske mjere I instrumenti: izvori finansiranja (direktni izvori) I poreska politika (indirektni

izvori)- Ekonomske mjere I instrumenti: zemljišna politika (usmjeravanje radne snage, porezi); privredna

politika (ekonomski efikasna, a resursno održiva); investiciona politika.- Organizacione mjere I instrumenti: promjena granica atara, proširivanje građevinskog rejona,

organizacija poljoprivrednog zemljišta, formiranje institucija- tijela za praćenje plana- Tehničke mjere: monitoring životne sredine- Upravljačke mjere I instrumenti

23. JAVNI UVID KOD RAZMATRANJA PROSTORNOG PLANA

Javni uvid je forma učešća javnosti u planiranju pri čemu se slaže već gotov plan koji ima zakonsku težinu i propisanu procedure; tako se stiče utisak da planiraju za stanovnike već planiraju sa njima.

Zavisno od aktivnosti prilikom izrade plana: formulisanja ciljeva, utvrđivanje stanja i analiza, definisanje varijanti, ocijenjivanje formulisanja odluka do sprovođenja politika, uticaj javnosti varira od minimalnog do suštinski značajnog.

Tako je npr. u induktivnom postupku gdje planer ulazi duboko u srž problema, uticaj javnosti i stanovništva jako bitan, kod deduktivnog metoda taj uticaj je samo formalan.

Uvid, kao i grafička i tekstualna prezentacija mora da bude dovoljno jasna i atraktivna da privuče pažnju javnosti.

24. UČEŠĆE JAVNOG SEKTORA

Prostorni plan je document od državnog značaja, angažuje sredstva države u implementaciji I realizaciji, prati ga I donosi najviši državni organ Vlada ili Parlament, ali se prema generalizovanoj osobini plana dodaje I individualizam, tj. privatni I grupni interesi.

Učešće javnosti u pripremi I donošenju odluka u svim planovima je velika civilizacijska tekovina, da li je indirektna ili direktna, zavisi od političkog sistema (razvijenosti demokratije).

Učešće javnosti je proces koji obezbjeđuje stanovnicima I preduzećima, asocijacijama I institucijama, uticaj na donošenje odluka o prostoru.

Zakonski oblik ima nekoliko modela koji omogućuju građanima učešće u pravljenju plana. Najsloženiji je advokatski model, najprihvatljiviji javni uvid.

25. ZAŠTITA LJUDI I DOBARA KAO ELEMENT PROSTORNOG PLANA I SPECIJALNE NAMJENE U PLANU.

Poseban akcenat se u današnjem, demokratskom I civilizovanom društvu, pri izradi prostornog plana stavlja na zaštitu ljudi I dobara.

Kulutrno-istorijsko nasljiđe, objekti kulurno-istorijskog naslijeđa, specifične predione cijeline, prepoznatljive djelove, senzacije u prostoru, prirodne prostore.

Specijalne namjene u prostornom planu odnose se na posebno rađene planove sa akcentom na zaštitu. Obično su to planovi posebne namjene.

26. REGION I REGIONALNO PLANIRANJE.

Region je teritorija koja može biti definisana za prostornu analizu I planske svote, dovoljno određena I koherentna ili pak administrativno određena oko države.

Postoje:

1. Geografski2. Funkcionalni3. Administrativni4. Transgranični regioni I td.5. Ekonomski

Regionalno planiranje institucijalizovana I zakonom organizovana djelatnost počela se razvijati između dva svjetska rata.

Socijalni problem, zaostajanje u ekonomskom razvoju, nezaposlenost, (posebno u ekonomskoj krizi 30-ih I 40-ih godina) nametali su planske intervencije.

Neizraženiji problemi javljaju se za vrijeme industrijske revolucije specijalizovane za određenu privrednu granu ( rudarstvo, metalurgija, tekstilna industrija I brodogradnja). U ovim regijama nestankom ili oslabljenjem primarne grane, javljaju se socijalni problem ( grad- fabrika). Za rješavanje regionalnih, socijalnih I ekonomskih problema I razvoj regionalnog planiranja podsticaji su dolazili iz regionalnih I lokalnih zajednica, a zatim je uslijedila institucionalizacija! Nastao je logičan system od lokalnih do nacionalnih institucija.

Institucionalizacija uključuje osnivanje: ministarstva, komisija, odbora I agencija, niz stručnih planerskih institucija.

Na razvoj doctrine regionalnog planiranja uticao je niz faktora:

1. Urbana industralizacija ( industrijske klasične grane usko su vezane za lokaciju, pa sa tim krajem 19. Vijeka stvorene su velike industrijske regije=. Urbana industralizacija podstiče polarizovani razvoj.

2. Teorija lokacije ( Tinen, Veber)- od teorije lokacije vremenom je nastala prostorna ekonomija. Riječ je o integraciji teorije lokacije u opštu teoriju prostornih ekonomskih sistema.

3. Razvoj socijalne fizike – bave se pitanjima prostorne distribucije, stanovništva, naselja I gradova

Pojam regionalizacije podrazumjeva diferencijaciju prostora na manje dijelove specifičnih obilježeja koje se zovu regije.

27. GRADSKI REGIONI, FUNKCIONALNA URBANA PODRUČJA

Gradski regioni su regioni čiji je centar urbano područje, grad. To su ustvari nodalne regije (funkcionalne, polarizovane…). Izdvajaju se po principu funkcionalne međuzavisnosti koja se javlja u prostornoj cirkulaciji robe, ljudi I informacija.

Nodalnu regiju čini jedno naselje sa okolnim manjim naseljima koji im gravitiraju.

Tokom industralizacije različit stepen razvijenosti urbanih centara može se objasniti prednostima koje se temelje na prirodnim resursima. Uticaj grada može se objasniti kao međuzavisnost ekonomskog razvoja I prostora.

POLICENTRIČNOST- je bazni princip funkcionalnog urbanog područja.

Polarizacija se shvata kao dominacija velikog grada koji preko svojih satelitskih naselja utiče na regionalne I ekonomske procese razvoja.

Gradski region ima svoje polove rasta – satelitska naselja u okolini, a pol razvoja je sam gradski centar.

Budvil pol tretira kroz:

-vertikalnu (tehničku)

-horizontalnu (tržišnu)

-geografsku (prostornu) komplementarnost.

28. EKONOMSKE KARAKTERISTIKE PROSTORA-LOKACIJA KA INSTRUMENT TRŽIŠTA U D.P.

Ako shvatamo čovjeka kao ekonomsko biće njegove oruženosti u prostoru u odnosu na tu karakteristiku definišu se kao:

1. Aktivnost fizičkih promjena ( izgradnja, rušenje, uređenje)2. Aktivnosti promjene lokacije3. Aktivnosti promjene ponašanja

Svaka aktivnost koja se odvija na određenoj lakaciji ima seriju troškova I dobiti.

Troškovi I dobiti imaju dvije dimenzije:

1. Onu koja proističe iz same aktivnosti2. Onu koja iz vrste I kvaliteta prostora

TEORIJA LOKACIJE

Cilj svakog korisnika prostora je da izabere onu lokaciju koja će imati najmanje troškove, a najveću dobit, odnosno da se nađe u optimalnoj situaciji.

Poznata je Tirenova teorija lokacije, tj teorija koncentričnih krugova oko urbanih centara, I korišćenja zemljišta,

A Veberova teorija se zasniva na proučavanjima lokacije firme, tj analiziranjem umanjenja troškova transporta.

Ekonomska dimenzija prostornog planiranja zasnovana je na analizi privrednog razvoja planiranog područja, gdje političko-administrativne granice najčešće ne odgovaraju privrednim tokovima.

Granice pivrednih tokova u prostornom planu uglavnom obuhvataju:

1. Tržište radne snage, čime je definisano područje gdje potencijalni radnici žive I rade.2. Tržište potrošnje, čime je definisano područje gdje kupci stanuju I kupuju dobra I usluge.3. Tržište proizvodnih faktora, područja gdje proizvođači obezbjeđuju resurse za proizvodnju ( sirovine,

finansije I zemljište)

29. PRIRODNA SREDINA KAO OSNOV KONCEPCIJE PROSTORNOG PLANA.

Prirodna sredina predstavlja temelj (uslov I objekat) prostornog planiranja. Od njenih karakteristika direktno zavisi I potreba I svrha planiranja, u zavisnosti o toga da li se u njoj odvijaju aktivnosti, da li između njih postoje veze, komunikacije i td.

Prva asocijacija na prirodnu sredinu kao osnovu prostornog planiranja odnosi se na reljef određenog prostora sa svim svojim elementima i podobnostima, od onih globalnih (makroelementi) do lokalnih (mikroelementi).

Sledeći su: klima, vodosnabdijevanje, bogatstvo resursima, vayduh, kvalitet zemljišta...

Prirodna sredina:

Biosfera (zemljište, biljni pokrivač) Zemljina kora (reljef) Vode Vazduh Tlo

30. značaj analize klimatskih faktorau prostornom planiranju ( izbori lokacije za energetske objekte od društvenog značaja, npr. hidroelektana).

Klimatski faktori:

1. Zemljina rotacija i revolucija2. Nadmorska visina3. Geografska širina4. Raspored kopna i mora5. Udaljenost od mora6. Morske struje7. Reljef8. Jezera9. Atmosfera10. Tlo i vegetacija11. Čovjek

31. ANALIZA UTICAJA NA ŽIVOTNU SREDINU- METOD I SADRŽAJ KOD OCJENE UTICAJA ZNAČAJNOG SAOBRAĆAJNOG OBJEKTA

Analiza uticaja na okolinu mra biti predmet javnog razmatranja I radi informisanja I radi edukacije I radi adekvatnog učestvovanja svih korisnika prostora u budućnosti.

Nakon javne rasprave moguće je:

- prihvatiti predloženi projekat

- odbaciti projekat

- tražiti izmjene I dopune.

Induktivna, feksibilna metoda je dobrodosla.

U analizi uticaja na životn sredinu ocjenjuju se:

- Kvalitet vode- Buka- Kvalitet vazduha- Biosistem- Pejsaž

Svaki faktor zahtjeva na svoj način analizu uticaja.

Po pitanju faza, koncepcije I tehnike procjena uticaja vrši se u tri faze:

1. Identifikacija tipa uticaja na sredinu, koja zahtjeva procjenu2. Predviđanje budućeg odvijanja identifikacionih uticaja3. Vrednovanje I prostorna dispozicija predviđenih uticaja.

Primjer: gradnja autoputa

32. ESTETSKO-EKOLOŠKI PRINCIPI U RAZVOJU TERITORIJE. METODE U PROSTORNOM PLANIRANJU

Da bi planirali održivi razvoj određenog prostora neophodno je uočiti njegovu estetsku I ekološku dimenziju.

U ekološkom smislu to podrazumijeva da planer:

1. Definiše I organizuje određene aktivnosti u prostoru zajedno sa infrastrukturom2. Da sačuva prirodu I određene biosisteme koji se razvijaju u istom prostoru.

U XIX v. u Engleskoj jedna od ideja koja je uticala na brojne planere u SAD I Evropi je Ruskinova I Hanvardova ideja o “vrtnom gradu”.

Osnovni metodološki principi u prostornom planiranju koji se tiču životne sredine su:

1. Koordinacija I integracija prostornih problema u društvenom razvoju, saobraćaju, korišćenju zemljišta…

2. Kontrolisano korišćenje resursa ( rekultivacija I rehablitacija) istraživanje novih izvora.3. Definisanje odgovornosti ( prostorni plan definiše kriterijume za pokazatelje kvaliteta životne sredine

I mjerila za ponašanje korisnika.4. Transgranična saradnja ( prostorni plan treba da definiše odnose sa regionima izvan granica plana

gdje je moguće očekivati uzročno-posljedične veze: zagađenost vazduha, zagađenost Rijeka, deponovanje opasnog otpada, eksploatacija resursa.

Sve ovo se postiže politikama I precizno razrađenim mjerama I instrumentima za sprovođenje plana.

Što se tiče estetike (koja se odnosi na prirodu, kulturno naselje, fizički okvir, značenje I identitet emocije I osjećanja ljudi vezane za prostor) I tu postoje određena pravila I principi.

Izgled prostora, odnosno njegova estetika, je od važnog značaja za stanovnike. U pojedinim regionima gdje je prirodni pejsaž uneređen industijom, zabilježen je značajan porast samoubistva jer estetika ipak predstavlja fenomen društvenog komuniciranja, razmjenjivanja podataka, vrijednosti, osjećaja…

U procesu planiranja u odnosu na estetski kvalitet prostora razlikuju se 4 nivoa:

1. Plan objekta2. Plan kompleksa (naselja, rud. zona)3. Plan sistema (dalekovodi)4. Plan prostora

Kriterijumi za ocjenu estetskih kvaliteta pejsaža su:

Senzacije u prostoruRazličitosti senzacijaIdentitet okolinePrepoznatljivi dijeloviShvatanje prostora kao mehanizma za komuniciranje

(prirodna sredina I njen ekosistem I društvene structure, funkcionalne aktivnosti, ljudske vrijednosti itd.)

33. ODRŽIVI RAZVOJ- OBJAŠNJENJE POJMA I ODNOSA EKOLOŠKO-EKONOMSKIH PRINCIPA

Održivi razvoj je stari pojam sa proširenim značenjem.

Ovaj pojam koristili su šumari početkom XX vijeka primjenjujući ga na šumski resurs što je značilo sjeći onoliko koliko možeš da obnoviš uz određeni stepen uvećanja.

Primjenjeno na prostore to bi značilo: koristi prostor onoliko koliko je moguće da bi sačuvao svoje resurse, vrijednosti I osobine za buduće generacije.

Koncepcija održivog razvoja odražava kritičnu međuzavisnost prirodnih, društvenih I ekonomskih faktora.

U koncepciji održivog razvoja dominira teorija integralnog planiranja prema kojoj se životna sredina tretira kao integralni system a ne kao sredstvo za ostvarenje profita.

-U osnovi se radi o racionalnom I pažljivom pristupu prirodi, njenim resursima I ograničenim kapacitetima, I to je briga ne samo planera već briga I odgovornost stanovnika (korisnika9 prostora I regionalne ili lokalne uprave.

Najveću moć održivosti imaju intaktni prirodni sistemi a najmanju degradirani prostori uništenog biodiverziteta.

Racionalno korišćenje resursa koje je predmet I jednom od važnih principa prostornog planiranja žnači koliko apsolutnu pažnju I strogo kontrolisano planiranje neobnovljivih resursa, toliko I pažljivo planiranje I korišćenje obnovljivih.

-obnovljivi: poljoprivredni resursi, šumski, zemljište, kvalitet vazduha I vode, stanovništvo, privreda…

-neobnovljivi: izvori mineralnih sirovina, kulturni I duhovni resurs, biološki diverzitet…

Kod planiranja po principu održivog razvoja značajan segment čine kriterijumi odnosno mjerila za određene razvojne pojave,kao I indikatori (pokazatelji) uz čiju pomoć se mjeri stepen zadovoljena određenih kriterijuma.

Posebno je značajan model razvoja, zaštite I kontrole koji bi bili na istom nivou kako za ekonomske tako sad I za ekoloske I biološke sisteme.

34. ODRŽIVI RAZVOJ I INDUKTIVNI METOD (KORELACIJA)

Induktivni metod planiranja zahtjeva:

1. Pažljivo definisanje I mjerenje kapaciteta prostora2. Mogućnost prihvatanja dodatnih opterećenja3. Očuvanje biodiverziteta ili kulturnog diverziteta4. Eksterne (spoljne) efekte koje opterećenost prostora može da izazove na okolinu.

Induktivno- od pojedinačnog ka opštem.

35. EVROPSKI STRATEŠKI DOKUMENTI I STRUKTURNI FONDOVI

Engleski planeri su uzeli novi pojam “strukturnog plana” koji predstavlja politički stav o strateškim pitanjima korišćenja zemljšta.

Strukturni planovi ulaze u više detalja nego klasičan plan, ali nisu lokacijski određeni; oni detaljno istražuju područje te definišu osnovna pitanja koričćenja zemljišta, fizičke sredine, saobraćaj, vidove komunikacije.

Planovi razvijenih zemalja Evrope su težili da zadovolje 3 osnovna postulata:

1. Težište2. Demokratiju3. Pravni sistem.

EU teži da usmjeri prostorno planiranje ka integralnom metodu.

„Zakon o životnoj sredini Evropske zajednice“ je najuticajniji dokument u odnosu na izrade prostornih planova

Pojam održivog razvoja utiče na formulisanje i implementaciju planskih rješenja i politika. Tako u nekim zemljama (Danska, Irska, Velika Britanija) pitanja životne sredine amandmanski dodana uz zakone o planiranju.

Značajan akcent je na transdržavnim rješenjima i politikama koje omogućavaju bolje i racionalnije povezivanje transgraničnih područja (jedinstvene carine i industrijske zone) i izgradnja velikih sistema (evropski putevi, željeznice...)

36.FORMULISANJE CILJEVA I SMISAO VREDNOVANJA

Ciljevi su ozbiljan zadatak za p.planove koji pre formulsanje posla treba da odgovaraju na pitanja KAD,KAKO,ZASTO?Ciljevi se formulisu kao serija idealizovanih stavova koji su istovremeno I opsti (cilj) ;posebni (zadaci); specijalni (kriterijumi).Oni su vise kvalitativna kategorija nego kvantitativna posto su stekli univerzalni karakter ponavljajuci se iz plana u plan (odrzivi razvoj,poboljsanje zivota i rada).Osnovni cilj je poboljsanje zivota uz racionalno koristenje date situacije mogucnosti i vrijednosti.KRITERIJUMI ZA INDETIFIKACIJU CILJEVA:1.treba da predstavljaju odraz potreba st.odredjenog prostora2.odraz potreba st.kako u odredjenom prostoru tako i u odnosu sa okolinom3.identifikaciji ciljeva treba prethoditi detaljna analiza mogucnosti i ogranicenja prostoraVREDNOVANJE predstavlja metod odlucivanja izmedju ponudjenih varijanti koncepcija i alternativnih politikaOsnovni smisao vrednovanja je provjera efikasnosti alternativnih strategija u odnosu na postavljene ciljeve,kao i medjuuticaja izmedju pojedini ciljeva

37.TEHNIKE VREDNOVANJA U PLANIRANJU,NJIHOVA ULOGA I ZNACAJ

Prilikom vrednovanja planer mora da sagleda troskove i koristi svake varijante sa drustvenog aspektaTEHNIKE VREDNOVANJA1.metod pragova razvoja2.metod atraktivnosti3.metod troskova i koristi4.metod planske ravnoteze5.metod postignutih ciljeva6.metod alternativnih planova

Smisao vrednovanja se ogleda u 3 principa u kojima se planer void u toku izrade plana-sveobuhvatnost sistema kao cjeline-ciljevi su operativni standard ii iz njih se izvlace kriterijumi za vrednovanje varijanti-alternativni plan zadovoljava sve ciljeve koji su verifikovani i obuhvaceni u strategiju plana

38.OPSTI OSVRT NA TEOR.OSNOVU I GRAFICKE METODE ANALIZE PRAGOVA RAZVOJA

Analiza pragova sprovodi selekciju podataka ,bazirani na uporedjivanju nizova podataka koji se odnose na zemljisne karakteristikeKoriste se graficke metode:-grafikoni -histogrami -piramide stanovnistva; jer su uocljivije i pruzaju mogucnost da analiticar shvati vaznost neke tacke u prostoru*PRAGOVI RAZVOJA su postepena ogranicenja pri fizickom rastu gradova,mogu biti fizicka i numericka ogranicenja

Podjela troskova je najbitnija stavka u prevazilazenju pragova razvoja.Troskovi mogu biti normalni i dodatni.Analiza pragova se svodi na obradu i analiziranje dodatnih troskova.Pragovi razvoja mogu se kvalifikovati u 2 tipa :ravnomjerni i skokoviti

Doprinos analize pragova razvoja:1.obezbedjuje okvir za prikupljanje i analizu inf.o fizickim aspektima planiranja2.identifikuje ogranicenja i potencijale za razvoj3.obezbedjuje ul.informacije za formulisanje alternative kroz identifikaciju povoljnosti teritorija4.daje informacije za verifikaciju ciljeva koji su (ne )izvodljivi5.daje informaciju za uporedjivanje alternativnih strategija

6.daje potrebne informacije za izradom budzeta investiranja koji je potreban za sprovodjenje plana7.ilustruje posledice troskova razvoja altern.teritorija

39.MOGUCNOSTI I OGRANICENJA PRIMJENE ANALIZE PRAGOVA RAZVOJA U PROST.PL.(PRIMJER)

Primjenom ove analize dobije se kompletna sinteza prostornog potencijala.Problem je kako upotrebiti ove rezultate da bi oznacili koji gradovi pruzaju najbolje teritorije za fizicki i ekonomski ravoj.Proces analize pragova podjeljen je u tri glavna dijele:-postavljanje problema-glavna analiza-interpretacija rezultataGlavna analiza se moze sprovesti kroz pet sukcesivnih stadijuma:-definisanje prvih i granicnih pragova-definisanje medju pragova-proracun direktnih troskova pragova za grupacije teritorija pragova-proracun za druge grupacije teritorija pragova-proracun troskova pragova koji ukljucuju ostale facture(vreme,inflacija)

*OGRANICENJA praga se identifikuju i izrazavaju kao linije pragova na mapama ili kao kapaciteti pragova u infrastrukturnim sistemima.Procedurom se otkriva nekoliko razlicitih teritorija povoljnih za stambeno sirenje.Svaka od tih teritorija se tretira kao jedna alternativna lokacija za buduci razvoj.Mogu biti:- prirodna ogranicenja (hidroloska,geomorfoloska) -Funkcionalna (koridori ,saobracaj) -Strateska (vojna,bezbedonosni koridori) -ekoloska (zone zastite)*MOGUCNOSTI se najvise svrstavaju kategoriju kao sto su :-kapaciteti i kvaliteti resursa(polj.zemljiste,sumsko,lezista)-Broj i struktura stanovnika kao zivor radne snage-kap.i struktura privrede-obim i struktura fizickih fondova(naselja,inf.)-kapacitet i struktura drustvenih djelatnosti(skole,bolnice)

40.METOD ODNOSA TROSKOVA I DOBITI (KORISTI)

Cilj ovoga metoda je da izabere najefikasnije resenje os svih ponudjenih

Metod analize i sinteze u p.pl. teba da sadrzi instrumente koji ce obezbediti lako ostvarljive promjene u prostoru koje nisu u sukobu s javnim interesima.

U ovome postupku bitno je uvodjenje ekonomske svijesti u ponasanju korisnika prostora,sto znaci:-prethodno razmatranje troskova i koristi uslijed odvijanja aktivnosti-pr.procjenu troskova i dobiti usled komuniciranja od i do lokacije-evidentiranje imovinskih prava na zemljistu

EKONOMSK SVIJEST-kriterijum kod izbora lokacija koje ce imati najvise dobiti uz najmanje troskova

41. MATRICA DOSTIZANJA CILJEVA (GAM) I NJENA PRIMENA U VREDNOVANJU ALTERNATIVNIH STRATEGIJA U PROSTORNOM PLANU.

GAM – Goals Achivment Matrix

-GAM tehnika primjenjena je prilikom izrade prostornog plana sjeverne i zapadne Engleske.

-Metodološki postupak odvija se kroz 7 faza:

1.formulisanje strategija

2.formulisanje ciljeva i zadataka

3.formulisanje ciljeva u odnosu na strategije

4.normalizacija dostizanja ciljeva

5.vrednovanje strategije

6.izbor strategije

7.korekcija ciljeva

(Kalibracija smanjuje sistemsku grešku)

-Normalizacija dostizanja ciljeva-Izražavanje originalnih rezultata od 1 do 100 (kroz %),a da bi se normalizovali potrebno je znati mínimum i maksimum svakog cilja.

-Šest formulisanih strategija ocjenjivano je u odnosu na sledeće ciljeve:

1.kvalitet života

2.zaštita resursa i vrijednosti

3.ekonomska efikasnost

4.smanjenje troskova

5.fleksibilnost

6.ostvarljivost

42. VIŠEKRITERIJUMSKA ANALIZA STAMBENIH ZONA (OBJASNITI NA PRIMERU)

-Količina potrebnog zemljišta za stanovanje zavisi od:

1.dinamike porasta stanovništva

2.internih izvora (prirodni priraštaj)

3.eksternih izvora (mehanički priliv stanovništva)

-Stvarna količina potrebnog prostora će zavisiti od odabrane gustine naseljenosti kao i od procjene odnosa raznih tipova stambenih objekata(individalnih i kolektivnih),što je predmet urbanističkog planiranja.

-Značajan faktor za procjenu površina za stanovanje ja ekološki zonong,odnosno prostorne mogućnosti i ograničenja vezana za:zaganjenost vazduha, buku, blizinu deponije, vodosnadbjevanje, kanalizaciju…

-Prostorni plan propisuje mjere kojima se vrši uticaj na izgradnju novih stanova na pogodnim lokacijama:

1.na osnovu postojećeg građevinskog fonda

2.poboljšanje kvaliteta stanovanja u zaostalim područijima

3.rješavanje specifičnih stambenih potreba

-Fizički uslovi stanovanja obuhvataju:

1.prostornu strukturu naselja

2.razmještaj tipova stanovanja

3.vlasnički status

(predstavljaju važne teme u prostornom planiranju)

43. PARALELA PROSTORNOG PLANIRANJA U NEMAČKOJ I FRANCUSKOJ

-Francuska ima veoma specifičan politički i urbani sistem

-Na regionalnom nivou treba zabilježiti 22 regiona od polovine 50-tih godina kao i promociju tiih ravnotežnih metropola.

-U pogledu planiranja grada Francuska ima značajne korjene u 19 vijeku koje predstavlja:zaštitu ulične regulacije, zaštitu spomenika kulture i istorije, podršku uniformnosti ulične arhitekture.

-Zakon iz 1958 navodi značajne pojmove:

1.plan d’ Urbanisne director (generalni plan)

2.plan d’ Urbanisne de detail (detaljni plan)

Sistem planova i planiranja

1.nacionalni plan 2.regionalni plan i ugovor o planu

-U Francuskoj postoje 4 nivoa planova i planiranja:

1.nacionalno

2.regionalno

3.generalno (SD) Urbanističko

4.regionalno (POS)

-Dva paralelna nivoa urbanističkih planova su:

1.Schema Directeur (generalni SD)

2.Plan d Ocupation des Sols (regionalni POS)

-SD na nivou gradova – regiona predstavlja tj.služi kao instrument harmonizacije centralne i lokalne uprave.On oderđuje šemu namjene zemljišta i infrastrukture na njemu.Sastoji se od teksta i grafičkih priloga (3 karte).

POS-ovaj plan ima čist regionalni karakter,definiše pravila koja određuju namjenu zemljišta i izgradnju te tako ima pravni uticaj na sve karakteristike prostora.Sastoji se od 4 dijela:izvještaj, grafički prikaz,pravila i dodatak sa ograničenjima.

-Njemačka je federalna država (LÄNDER);(Čitavo zemljište pod jurizdikcijom lokalnih vlasti)

-Osnovni pravni akt Njemačke je GRUNDEGE SATZ.

-Pravo vlasništva na zemljištu ograničeno je devizom "Prava svojine treba da služe javnoj dobrobiti".

-Granice raspolaganja privatnim zemljištem ograničene su prvenstvom javne brige i bezbjednosti, pravima susjedstva, zaštite ekološke i kulturne kao i uzusima namjene zemljišta.

-Njemačko zakonodavstvo otvara 2 dileme kao što su:Šta je grđenje? i Šta je plan?

-Da li je to sredstvo kojim se ograničava građenje jer je svagdje dozvoljeno? ili kojim se dozvoljava građenje jer je svuda zabranjeno?

-Zakoni u SR Njemačkoj zahtjevaju da se svi planovi lokalnih uprava uklapaju u rjesenje regionalnih ili LÄNDER planova;da lokalna uprava učestvuje u regonalnom planiranju.

-Planiranje se vrši na ovnovu BUNDESBAUDESETZ (osnovni zakon koji regulišr gradnju ’60) i postoje 2 tipa planova:

1.pripremni plan korištenja zemljišta FNP (FLADENNUTZUNGSPLAN)

2.obavezni plan korištenja zemljišta BNP (BEBAUUNGSPLAN)

-Bundesbaugesetz-prema njemu zadatak planiranja korištenja zemljišta je da pripremi ili kontroliše korištenje zemljišta – izgradnju zgrada ili na dr.način...

-FNP (1:50 000) prekriva cijelu teritoriju opštine.U osnovi predstavlja značajan plan koji namjenjuje zemljište za posebu upoterbu.Dakle za stanovanje, područija mješovite izd+gradnje, industrijsko područije i specijalno područije.

-BNP (1:2 000/1:5 000) direktno određuje i obavezuje način korištenja zemljišta i ima uticaj na svakog pojedinačnog, sadašnje i budućeg vlasnika.BNP određuje:obim korištenja žemljišta, stepen pokrivrnosti zemljišta, index iskorištenosti,broj spratova, tip konstrukcije, linije i ograničenja gradnje saobraćajne površine...

44. SISTEM PROSTORNOG PLANIRANJA U HOLANDIJI

-Za Holandiju kažu da je najplaniranija zemlja Evrope.Razlozi z ato su demografske i geomorfološke prirode.Naj najnaseljenija je Evropska država sa teritoriom ispod nivoa mora,pa je zemljište ograničen resurs i mora se stalno kontrolisati.

-Planiranje se odvija u okvirima Zakona o obnovi grada i sela i Zakona o zaštiti spomenika kulture.Osnovni principi na kojima se zasniva planiranje su:

1.angažovana pravna država

2.pravna sigurnost svakog gađanina

3.demokratska posuzdanost

-Kontrola korištenja zemljišta je striktna jer je zemljište ograničen resurs.Većinu građevinskog zemljišta posjeduju opštine koje ga pripremaju i dalje prodaju ili iznajmljuju korisnicima.

-Asterdam posjeduje 75% gradskog zemljišta;Holandija ima 12 provincija.

-U holandiji postoje tri nivoa uprave:1.nacionalna

2.provincijska

3.opšta

-U vez isa tim se i sistem planiranja organizuje na 3 nivoa:

1.nacionalno (nema nacionalni plan,ali ima seriju planerskih politika)

2.provincijsko (na ovom nivou osnovni planski instrument je regionalni plan)

3.opštinsko (obavlja se kroz dva tipa planova:1.strukturni plan i 2.BSP)

-Strukturni plan nije obavezan,radi se za cijelu opštinu ili za nekoliko opština.

-BSP (BESTEMMINGSPLAN) je obavezan za sve neizgrađene djelove opštine.On obuhvata plan i pravilinik o izgradnji.

-BSP određuje krajnji cilj korištenja zemljišta,radi se u razmjeri 1.1 000 za izgrađeni i 1:5 000 za neizgrađene djelove.

45. SISTEM PROSTORNIH PLANOVA U VELIKOJ BRITANIJI

-Specijalnost Engleske je da nema ustav i sutavno uređenje već sva prava i obaveze proističu iz Zakona koji donosi Parlament voljom kralja,kojim upravlja centralna i lokalna uprava.

-Administrativna podjela zemlje je na :1.county (prosječno 700 000 st)

2.district (prosječno 100 000st)

-Sistem planova:urbanističko i prostorno planiranje se vrši preko:

1.Strukturnih planova – uvedeni su 1968.Definišu strategiju namjene zemljišta i nisu lokacijski precizni.Može da bude jedinstven za cao county i serija planova.Sastoji se od od teksta i grafičkog priloga.On je skup planerskih politika i obuhvata:stanovanje, industriju, hijerarhiju centara, poljoprivredu i šumarstvo, mineralne sirovine, zeleni pojas, turizam i rekreaciju, socijalnu zaštitu.

2.Planovi distrikta – treba da su usaglašeni sa strukturnim u kojima se utvđuje politika i ciljevi prostornog uređenja distrikta.

3.Lokalni planovi – pripremaju se prema potrebi tamo gdje je veći pritisak na izgradnju ili gdje postoje posebna ogrničenja.Ciljevi su da razradi određenu politiku strukturnog plana ,da koordinira predloge za namjenu zemljišta,da podnese detaljne planske teme na uvid.Postoje trei vrste ovih planova:1.uopšteni lokalni

2.tematski planovi

3.planovi za područije gdje se sprema neka akcija

Ovi planovi se rade umjesto nekadašnjih generalnih planova.

46. SISTEM PROSTORNOG PLANIRANJA U AUSTRIJI

-Austrija je federativna država 9 autonomnish država.

-Beč čini 22% stanovništva Austrije,skoro polovina stanovništva živi u seoskim regionaima.U Austriji postoji hijerarhija gradova na:1.centralni grad

2.regionalni centar

3.sreski centar

4.centar niže kategorije

-Federalna vlada i državne vlade su odgovorne za Zakon i njegovo sprovođenje na odgovarajućem nivou.

-Regionalno planiranje sa stanovišta zakonodavstva tretita se kao KOMPLEKSNA STVAR te su austrijske države odgovorne za uređenja prostora.

-Zakonski okvir planiranja je FEDERALNI ZAKON O MINISTARSTVU

-U Austriji se rade 3 tipa plana i programa:1.plan razvoja države

2.plan razvoja regiona

3.plan razvoja sektora

-Regionalni planovi definišu:zemljište za izgradnju, zemljište gdje se ne smije graditi, saobraćajne površine, specijalna područija.

-Lokalni planovi se rade po upustvima iz regionalnog.

-Plan namjene zemljišta jasno dijeli opštine na:područija građevinskog rejona i zelenog okruženja.

47. TERITORIJALNA KOHEZIJA, IDENTITET, PRISTUPAČNOST I KONKURENTNOST

-Teritorijalna agenda je dokument EU iz oblasti prostornog planiranja

-Zadaci tritorijalne agende su:1.jačanje teritorijalne kohezije

2.jačanje teritorijalnog identiteta

-Teritorijalni identitet predstavlja kompleksne veze između specijalnosti koje odlikuju neku regiji te endogenih i egzogenih faktora i procesa koji ih uslovljavaju.

-Pristupačnost teritotije predstavlja jedan od ključnih kriterijuma za mjerenju uspješnosti prostornog razvoja.

-CEMAT – Council of Europe Conference of Ministers Responsible for Spetial/Regional planning.

48. UPRAVA I UPRAVLJANJE

-Uprava sa građanima utvrđuje cilj plana

-Mogućnost dostizanja plana uređuje se preko mjerila,a za mjerila koriste se odabrani pokazatelji koje definiše stručna ekipa koja radi na izradi plana

-Ukupan postupak sa kriterijumima i pokazateljima kontroliše se dopnskim pokazateljima:

1.normativnog karaktera

2.tehničkog karaktera

3.financijskog karaktera

-Politike koje imaju neosporan uticaj na postupak planiranja i vrednovanja mogu da budu:

1.konzervativne

2.progresističke

3.pragmatične (poučne)

-Njihov cilj se koncentriše oko 3 oblasti:

1.oblasti privrednog rasta/razvoja

2.oblasti socijalne ravnoteže

3.oblasti zaštite vrijednosti