Ìàé | 2020 2-³èñì Òîøêåíò - · 2020. 6. 4. · inson qalbiga yo`l yohud qalb...

$: Ìàé | 2020 2-³èñì Òîøêåíò - · 2020. 6. 4. · inson qalbiga yo`l yohud qalb tushunchasining asl mohiyati.....102 ÌÓÍÄÀÐÈÆÀ \ ÑÎÄÅÐÆÀÍÈÅ \ content$
1

¤ÇÁÅÊÈÑÒÎÍÄÀ ÈËÌÈÉ-ÀÌÀËÈÉ ÒÀÄ£È£ÎÒËÀÐ" ÌÀÂÇÓÑÈÄÀÃÈ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÀ16-Ê¤Ï ÒÀÐÌÎ£ËÈ ÈËÌÈÉ ÌÀÑÎÔÀÂÈÉ ÎÍËÀÉÍ ÊÎÍÔÅÐÅÍÖÈß ÌÀÒÅÐÈÀËËÀÐÈ

ÒîøêåíòÌàé | 2020 2-³èñì

2



"¤ÇÁÅÊÈÑÒÎÍÄÀ ÈËÌÈÉ-ÀÌÀËÈÉ ÒÀÄ£È£ÎÒËÀÐ"ÌÀÂÇÓÑÈÄÀÃÈ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÀ 16-Ê¤Ï ÒÀÐÌÎ£ËÈ

ÈËÌÈÉ ÌÀÑÎÔÀÂÈÉ ÎÍËÀÉÍ ÊÎÍÔÅÐÅÍÖÈßÌÀÒÅÐÈÀËËÀÐÈ

2-£ÈÑÌ

ÌÀÒÅÐÈÀËÛ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÀÍÑÊÎÉ16-ÌÅÆÄÈÑÖÈÏËÈÍÀÐÍÎÉ ÄÈÑÒÀÍÖÈÎÍÍÎÉÎÍËÀÉÍ ÊÎÍÔÅÐÅÍÖÈÈ ÍÀ ÒÅÌÓ "ÍÀÓ×ÍÎ-

ÏÐÀÊÒÈ×ÅÑÊÈÅ ÈÑÑËÅÄÎÂÀÍÈß Â ÓÇÁÅÊÈÑÒÀÍÅ"×ÀÑÒÜ-2

MATERIALS OF THE REPUBLICAN16-MULTIDISCIPLINARY ONLINE DISTANCE

CONFERENCE ON "SCIENTIFIC AND PRACTICALRESEARCH IN UZBEKISTAN"

PART-2

ÒÎØÊÅÍÒ-2020

3



Ó¤Ê 001 (062)ÊÁÊ 72ÿ43

"¤çáåêèñòîíäà èëìèé-àìàëèé òàä³è³îòëàð" [Òîøêåíò; 2020]

"¤çáåêèñòîíäà èëìèé-àìàëèé òàä³è³îòëàð" ìàâçóñèäàãè ðåñïóáëèêà 16-ê´ïòàðìî³ëè èëìèé ìàñîôàâèé îíëàéí êîíôåðåíöèÿ ìàòåðèàëëàðè ò´ïëàìè, 30àïðåë 2020 éèë. - Òîøêåíò: Tadqiqot, 2020. - 146á.

Óøáó Ðåñïóáëèêà-èëìèé îíëàéí êîíôåðåíöèÿ 2017-2021 éèëëàðäà ¤çáåêèñòîíÐåñïóáëèêàñèíè ðèâîæëàíòèðèøíèíã áåøòà óñòóâîð é´íàëèøëàðè á´éè÷à¥àðàêàòëàð ñòðàòåãèÿñèäà ê´çäà òóòèëãàí âàçèôà - èëìèé èçëàíèø þòó³ëàðèíèàìàëè¸òãà æîðèé ýòèø é´ëè áèëàí ôàí ñîµàëàðèíè ðèâîæëàíòèðèøãàáà²èøëàíãàí.

Óøáó Ðåñïóáëèêà èëìèé êîíôåðåíöèÿñè òàúëèì ñîµàñèäà ìåµíàò ³èëèáêåëà¸òãàí ïðîôåññîð - ³èòóâ÷è âà òàëàáà-´³óâ÷èëàð òîìîíèäàí òàé¸ðëàíãàí èëìèéòåçèñëàð êèðèòèëãàí á´ëèá, óíäà òàúëèì òèçèìèäà èë²îð çàìîíàâèé þòó³ëàð,íàòèæàëàð, ìóàììîëàð, å÷èìèíè êóòà¸òãàí âàçèôàëàð âà èëì-ôàí òàðà³³è¸òèíèíãèñòè³áîëäàãè ðåæàëàðè òàµëèë ³èëèíãàí êîíôåðåíöèÿñè.

Ìàúñóë ìóµàððèð: Ôàéçèåâ Øîõðóä Ôàðìîíîâè÷, þ.ô.ä., äîöåíò.

1.¥ó³ó³èé òàä³è³îòëàð é´íàëèøèÏðîôåññîð â.á.,þ.ô.í. Þñóâàëèåâà Ðàõèìà (Æàõîí è³òèñîäè¸òè âà äèïëîìàòèÿ

óíèâåðñèòåòè)

2.Ôàëñàôà âà µà¸ò cîµàñèäàãè ³àðàøëàðÄîöåíò Íîðìàòîâà Äèëäîðà Ýñîíàëèåâíà(Ôàð²îíà äàâëàò óíèâåðñèòåòè)

3.Òàðèõ ñàµèôàëàðèäàãè èçëàíèøëàðÈñìàèëîâ ¥óñàíáîé Ìàµàììàä³îñèì ²ëè (¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Âàçèðëàð

Ìàµêàìàñè µóçóðèäàãè Òàúëèì ñèôàòèíè íàçîðàò ³èëèø äàâëàò èíñïåêöèÿñè)

4.Ñîöèîëîãèÿ âà ïîëèòîëîãèÿíèíã æàìèÿòèìèçäà òóòãàí ´ðíèÄîöåíò Óðèíáîåâ Õîøèìæîí Áóíàòîâè÷ (Íàìàíãàí ìóõàíäèñëèê-³óðèëèø

èíñòèòóòè)

5.Äàâëàò áîø³àðóâèPhD Øàêèðîâà Øîõèäà Þñóïîâíà (¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Âàçèðëàð

Ìàµêàìàñè µóçóðèäàãè "Îèëà" èëìèé-àìàëèé òàä³è³îò ìàðêàçè)

6.Æóðíàëèñòèêà Òîøáîåâà Áàðíîõîí Îäèëæîíîâíà(Àíäèæîí äàâëàò óíèâåðñèòåòè)

7.Ôèëîëîãèÿ ôàíëàðèíè ðèâîæëàíòèðèø é´ëèäàãè òàä³è³îòëàðÑàìèãîâà Óìèäà Õàìèäóëëàåâíà (Òîøêåíò âèëîÿò õàë³ òàúëèìè õîäèìëàðèíè

³àéòà òàé¸ðëàø âà óëàðíèíã ìàëàêàñèíè îøèðèø µóäóäèé ìàðêàçè)

4



8.Àäàáè¸òPhD Àáäóìàæèäîâà Äèëäîðà Ðàõìàòóëëàåâíà (Òîøêåíò Ìîëèÿ èíñòèòóòè)

9.È³òèñîäè¸òäà èííîâàöèÿëàðíèíã òóòãàí ´ðíèPhd Âîõèäîâà Ìåõðè Õàñàíîâà (Òîøêåíò äàâëàò øàð³øóíîñëèê èíñòèòóòè)

10.Ïåäàãîãèêà âà ïñèõîëîãèÿ ñîµàëàðèäàãè èííîâàöèÿëàðÒóðñóííàçàðîâà Ýëüâèðà Òàõèðîâíà (Íàâîèé âèëîÿò õàë³ òàúëèìè õîäèìëàðèíè

³àéòà òàé¸ðëàø âà óëàðíèíã ìàëàêàñèíè îøèðèø µóäóäèé ìàðêàçè)

11.Æèñìîíèé òàðáèÿ âà ñïîðòÓñìîíîâà Äèëôóçàõîí Èáðîõèìîâíà (Æèñìîíèé òàðáèÿ âà ñïîðò óíèâåðñèòåòè)

12.Ìàäàíèÿò âà ñàíúàò ñîµàëàðèíè ðèâîæëàíèøèÒîøòåìèðîâ Îòàáåê Àáèäîâè÷ (Ôàð²îíà ïîëèòåõíèêà èíñòèòóòè)

13.Àðõèòåêòóðà âà äèçàéí é´íàëèøè ðèâîæëàíèøèÁîáîõîíîâ Îëòèáîé Ðàõìîíîâè÷ (Ñóðõàíäàð¸ âèëîÿòè òåõíèêà ôèëèàëè)

14.Òàñâèðèé ñàíúàò âà äèçàéíÄîöåíò ×àðèåâ Òóðñóí Õóâàåâè÷ (¤çáåêèñòîí äàâëàò êîíñåðâàòîðèÿñè)

15.Ìóñè³à âà µà¸òÄîöåíò ×àðèåâ Òóðñóí Õóâàåâè÷ (¤çáåêèñòîí äàâëàò êîíñåðâàòîðèÿñè)

16.Òåõíèêà âà òåõíîëîãèÿ ñîµàñèäàãè èííîâàöèÿëàðÄîöåíò Íîðìèðçàåâ Àáäó³àþì Ðàµèìáåðäèåâè÷ (Íàìàíãàí ìóõàíäèñëèê-

³óðèëèø èíñòèòóòè)

17.Ôèçèêà-ìàòåìàòèêà ôàíëàðè þòó³ëàðèÄîöåíò Ñîõàäàëèåâ Àáäóðàøèä Ìàìàäàëèåâè÷ (Íàìàíãàí ìóõàíäèñëèê-

òåõíîëîãèÿ èíñòèòóòè)

18.Áèîìåäèöèíà âà àìàëè¸ò ñîµàñèäàãè èëìèé èçëàíèøëàðÒ.ô.ä., äîöåíò Ìàìàòîâà Íîäèðà Ìóõòàðîâíà (Òîøêåíò äàâëàò ñòîìàòîëîãèÿ

èíñòèòóòè)

19.ÔàðìàöåâòèêàÆàëèëîâ Ôàçëèääèí Ñîäè³îâè÷, ôàðì.ô.í., äîöåíò, Òîøêåíò ôàðìàöåâòèêà

èíñòèòóòè, Äîðè âîñèòàëàðèíè ñòàíäàðòëàøòèðèø âà ñèôàò ìåíåæìåíòè êàôåäðàñèìóäèðè

20.ÂåòåðèíàðèÿÆàëèëîâ Ôàçëèääèí Ñîäè³îâè÷, ôàðì.ô.í., äîöåíò, Òîøêåíò ôàðìàöåâòèêà

èíñòèòóòè, Äîðè âîñèòàëàðèíè ñòàíäàðòëàøòèðèø âà ñèôàò ìåíåæìåíòè êàôåäðàñèìóäèðè

21.Êèì¸ ôàíëàðè þòó³ëàðèÐàõìîíîâà Äîíî £àõõîðîâíà (Íàâîèé âèëîÿòè òàáèèé ôàíëàð ìåòîäèñòè)

5



Ò´ïëàìãà êèðèòèëãàí òåçèñëàðäàãè ìàúëóìîòëàðíèíã õà³³îíèéëèãè âàè³òèáîñëàðíèíã ò´²ðèëèãèãà ìóàëëèôëàð ìàñúóëäèð.

© Ìóàëëèôëàð æàìîàñè© Tadqiqot.uz

Êîíòàêò ðåäàêöèé íàó÷íûõ æóðíàëîâ. tadqiqot.uzÎÎÎ Tadqiqot, ãîðîä Òàøêåíò,óëèöà Àìèðà Òåìóðà ïð.1, äîì-2.

Web: http://www.tadqiqot.uz/; Email: [email protected]

Òåë: (+998-94) 404-0000

Editorial staff of the journals of tadqiqot.uzTadqiqot LLC The city of Tashkent,Amir Temur Street pr.1, House 2.


Phone: (+998-94) 404-0000

PageMaker\Âåðñòêà\Ñàµèôàëîâ÷è: Øàõðàì Ôàéçèåâ

22.Áèîëîãèÿ âà ýêîëîãèÿ ñîµàñèäàãè èííîâàöèÿëàðÉ´ëäîøåâ Ëàçèç Òîëèáîâè÷ (Áóõîðî äàâëàò óíèâåðñèòåòè)

23.Àãðîïðîöåññèíã ðèâîæëàíèø é´íàëèøëàðèÄîöåíò Ñóâîíîâ Áîéìóðîä ¤ðàëîâè÷ (Òîøêåíò èððèãàöèÿ âà ³èøëî³

õ´æàëèãèíè ìåõàíèçàöèÿëàø ìóõàíäèñëàðè èíñòèòóòè)

24.Ãåîëîãèÿ-ìèíåðîëîãèÿ ñîµàñèäàãè èííîâàöèÿëàðPhd äîöåíò £àµµîðîâ ¤êòàì Àáäóðàõèìîâè÷ (Òîøêåíò èððèãàöèÿ âà ³èøëî³

õ´æàëèãèíè ìåõàíèçàöèÿëàø ìóõàíäèñëàðè èíñòèòóòè)

25.ÃåîãðàôèÿÉ´ëäîøåâ Ëàçèç Òîëèáîâè÷ (Áóõîðî äàâëàò óíèâåðñèòåòè)

6



ÌÓÍÄÀÐÈÆÀ \ ÑÎÄÅÐÆÀÍÈÅ \ CONTENT

1.Ñàãäóëëàåâà Äèëáàð ØóõðàòîâíàÆÀÌÎÀÒ×ÈËÈÊ ÍÀÇÎÐÀÒÈ - ÕÀË£ ¥ÎÊÈÌÈßÒ×ÈËÈÃÈÍÈÍÃ ÇÀÐÓÐÈÉÁ¤¢ÈÍÈ ÑÈÔÀÒÈÄÀ.......................................................................................92.¢àôôàðîâà Ãóë÷åµðà ¢óëàìæàíîâíàÊÎÃÍÈÒÈÂ ÆÀÐÀ¨ÍÄÀ ÀÓÒÎÏÎÝÇÈÑ ÍÀÇÀÐÈßÑÈ................................113.Ahmadjonova DilzodaINSONPARVARLIK - XALQIMIZNING EZGU FAZILATI.............................144.Karimov ZafarREPRADUKTIV SALOMATLIKNI SAQLASHDA RUHIY-FALSAFIYOMILLARNING O`RNI........................................................................................175.Sultaniyazov Madiyar BaxtiyarovichTHE DIALECTIC OF NATIONAL AND UNIVERSAL PRINCIPLES OFBUILDING A DEMOCRATIC SOCIETY IN UZBEKISTAN............................206.Õàéäàðîâà Ìîìîêèç Ðóçèáàåâíà¨ØËÀÐÍÈ ÂÀÒÀÍÏÀÐÂÀÐËÈÊ ÐÓ¥ÈÄÀ ÒÀÐÁÈßËÀØÄÀ ¥ÀÄÈÑËÀÐÍÈÍÃ¤ÐÍÈ...............................................................................................................227.Àòàêóëîâ Ìàâëîíáåê Ñàèòêóëîâè÷¤ÐÒÀ ÎÑÈ¨ ÌÓÒÀÔÀÊÊÈÐËÀÐÈ ÈÆÎÄÈÄÀ ÎÄÎÁ-ÀÕËÎ£ ÂÀ ÒÀÐÁÈßÌÀÑÀËÀÑÈ......................................................................................................268. Ìàëèêîâ Òóðäàëè Òîøìèðçàåâè÷ÖÅÍÍÎÑÒÈ ÄÓÕÎÂÍÎÉ ÊÓËÜÒÓÐÛ È ÈÕ ÂËÈßÍÈÅ ÍÀÍÀÖÈÎÍÀËÜÍÎÉ ÈÄÅÎËÎÃÈÈ..................................................................289.Òóðàåâ Òàõèð Þëäàøîâè÷ÎÄÎÁ À¥ËÎ£, ÑÀ¥ÎÂÀÒ £ÀÐÀÌËÈÊ ÔÀÇÈËÀÒËÀÐÈ ÒÀÐÁÈßÑÈÄÀ ÍÀÑÐÂÀ ÍÀÇÌ ÆÀÍÐÈ..........................................................................................3310.Boltayeva DilsoraTERRORCHI TASHKILOTLARNING TELEGRAM MOBIL MESSENJERIDANFOYDALANISHI..............................................................................................3511.Po`latova Sayyora Mo`minjonovnaOILA - TARBIYA MASKANI............................................................................3712.To'rayeva Malohat XusenovnaMENING PEDAGOGIK FALSAFAM.............................................................3913.Toshnazarova Zumrad XoshimjanovnaAYOLLARNING JAMIYAT VA DAVLAT BOSHQARUVIDA TUTGANO'RNI...............................................................................................................4114.Xusanova Gulnoza MeliquziyevnaSO'ZNING MOHIYATI VA AHAMIYATI......................................................4315.Zaitova Muazzam IbragimovnaYOSHLAR DUNYOQARÀSHLARINI SHAKLLANTIRISHDA KITOBXONLIKSAVODHONLIGINI RIVOJLANTIRISH MADANIYATI................................4516.Biyimbetov Jaksilik KilishbaevichPHILOSOPHICAL AND METHODOLOGICAL ANALYSIS OFTHE CONCEPTS OF INFORMATION AND INFORMATION SOCIETY..........4717.Áîëòàåâ Ôàððóõ Ôàðõîäîâè÷ÔÈËÎÑÎÔÑÊÈÉ ÀÍÀËÈÇ ÑÎÎÒÍÎØÅÍÈß ßÇÛÊÀ, ÌÛØËÅÍÈß ÈÊÓËÜÒÓÐÛ......................................................................................................4918.Mambetkarimov Rinat RustemovichPROBLEMS OF ETHICS IN THE CREATION OF IBRAYIM YUSUPOV........5219.Ìèðàêáàðîâà Äèëäîðà Ìèðàëèøåð ³èçèÔÀÐÇÀÍÄËÀÐÍÈÍÃ ¥ÀÌ ÑÎÁÈ£È Á¤ËÀÄÈÌÈ?.....................................54

7



20.Õàèòîâà Îëìàõîí ÌàõìóäîâíàÎÍËÀÉÍ ÄÀÐÑËÀÐÍÈÍÃ ÌÀÇÌÓÍ-ÌÎ¥ÈßÒÈ ÂÀÑÀÌÀÐÀÄÎÐËÈÃÈ.........................................................................................5921.Ð.Ý. ÞëäàøåâàÑóùíîñòü íðàâñòâåííîãî îòêëîíåíèÿ ñ òî÷êè çðåíèÿ ãóìàíèòàðíûõ íàóê........6222.Ìàõìóäîâà Àçèçà Íóãìàíîâíà, Àðòèêîâà Øàõèäà ÈëüÿñîâíàÏÐÀÂÀ È ÐÎËÜ ÆÅÍÙÈÍÛ Â ÑÎÂÐÅÌÅÍÍÎÌ ÎÁÙÅÑÒÂÅ..................6723.Axmedova Shahnoza.AJR AYYOMI....................................................................................................7024.Mirzaliyeva Ozoda XolmirzayevnaBOLA TARBIYASIDA MAQOLLARNING O`RNI..............................................7225.Ìåëè³óëîâà Ìàëèêà ÀáäóõàëèëîâíàÌÈËËÈÉ £ÀÄÐÈßÒËÀÐÄÀ-ÈÍÑÎÍÍÈ ÕÎÒÈÐËÀØ, £ÀÄÐËÀØÓËÓ¢ËÈÊÄÈÐ...................................................................................................7326.Íèçîìèääèíîâ ÎäèëæîíÒÀËÀÁÀ-¨ØËÀÐÍÈ ÒÎËÅÐÀÍÒËÈÊ ÐÓ¥ÈÄÀ ÒÀÐÁÈßËÀØÄÀÈÆÒÈÌÎÈÉ ÔÀÍËÀÐÍÈÍÃ ¤ÐÍÈ...............................................................7727.Amonova Muhiba BotirovnaTADQIQOTCHILIK FAOLIYATI.O`QITUVCHI MAHORATINI OSHIRISHDATADQIQOTNING ROLI..................................................................................7928.Avazova Malika SalayevnaKITOB O`QISHNI TASHLAMANG.......................................................................8129.Axmatullayeva Azizaxon Artikaliyevna.KITOB- MA'NAVIYAT XAZINASIDIR.............................................................8230.Abdulla BayeshanovYOSH AVLOD VA SOG`LOM TURMUSH TARZI.............................................8431.Áåêèìáåòîâà Àëüáèíà Àäèëüõàíîâíà, Àáäèæàìàëîâ Àéòìóðàò Ïóëàòáàåâè÷ÏÅÐÈÎÄ ÏÎÄÃÎÒÎÂÊÈ Ó×ÅÍÈÊÀ Â ÍÀ×ÀËÜÍÎÌ ÎÁÐÀÇÎÂÀÍÈÈ È2ÀÓ×ÍÛÕ ÊÎÍÖÅÏÖÈÉ Â ÍÀ×ÀËÜÍÎÉ ØÊÎËÅ....................................8632.Sadoqat Do'stova ZavqiyevnaUSTOZ FARZANDIMNI SHOGIRDLIKKA OLASIZMI?................................8833. G'aybullayeva Munisa RizoqulovnaOTA-ONA BILAN FARZANDLAR O'RTASIDA ILIQ MUNOSABATLAR.........8934.Jonbo'tayeva Zumradxon AbdujabborovnaTA'LIM SOHASIDAGI O'ZGARISHLAR VA YANGILIKLAR..........................9035.Jo'rayeva Gulsora MirzaboyevnaZAMONAVIY TA`LIM-TARBIYA TARAQQIYOTINING MUHIM ASOSI.......9236.Matnazarova Muhayyo AxmetjonovnaO'ZBEKISTON MILLATLARARO MUNOSABATLARNIRIVOJLANTIRISHNING O'ZIGA HOS HUSUSIYATLARI............................9437.Shamsiyeva HuriyatADABIYOT DARSLARINI O'QITISHDA SAMARADORLIK VA INNOVATSIONTEXNALOGIYALARNING AHAMIYATI.........................................................9638.Soliyeva Shaxnoza Nematjonovna"JANNATGA KON O'ZBEKISTONIM!".............................................................9839.Sultonova SaidaEHSON VA SADAQA.....................................................................................10040.Sherali To`rayevINSON QALBIGA YO`L YOHUD QALB TUSHUNCHASINING ASLMOHIYATI.....................................................................................................102


8



41.Urimboyeva Vasila BegimqulovnaILM-MA'RIFATNING BUGUNGI KUNDAGI O'RNI...................................10442.Xolbutayev SharifjonINSON HAYOTIDA BAXTIYOR BO'LISHI UCHUN YARATILGAN..............10643.Ziyayeva Nazira IsaqovnaYOSHLAR QANCHALIK MA'NAVIY BARKAMOL BO'LSA, TURLI YOTILLATLARGA QARSHI IMMUNITETI HAM SHUNCHA KUCHLI BO'LADI.10844.Àúçàìîâ Èíîì Ñàëèìæîíîâè÷ÄÈÍÈÉ ÝÊÑÒÐÅÌÈÇÌ ÂÀ ÒÅÐÐÎÐÈÇÌ ÎßËÀÐÈÍÈÍÃ - ØËÀÐ ÎÍÃÈÃÀÒÀÚÑÈÐÈ........................................................................................................11145.Êåíæàåâ Æóðàò Øóõðàòîâè÷ÎÈËÀ-¥À£È£ÈÉ ÌÀÚÍÀÂÈßÒ ¤×Î´È, ÌÀÔÊÓÐÀÂÈÉ ÒÀÐÁÈß ÎÌÈËÈÂÀ ÌÓ¥ÈÒÈÄÈÐ.............................................................................................11446.Îñìîíáåêîâà Í.Ì, £îçî³áîåâ Áóí¸äÀ¨ËÍÈ ÝÚÇÎÇËÀØ, ÓÍÃÀ Ý¥ÒÈÐÎÌ Ê¤ÐÑÀÒÈØ, ¤ÇÁÅÊ ÕÀË£ÈÃÀ ÕÎÑÕÓÑÓÑÈßÒÄÈÐ.............................................................................................11747.Ðóçìåòîâà Ðàüíî ÊàäàìáîåâíàÁÎËÀ ÒÀÐÁÈßÑÈ - ÌÓ¥ÈÌ ÌÀÑÀËÀ.......................................................12048. Ø.Á.ÑóþíîâÌÈËËÈÉ ¤ÇËÈÊÍÈ ÀÍÃËÀØÄÀ ÎÍÀ ÒÈËÈÍÈÍÃ ¤ÐÍÈ....................12249.ÕÀËÈËÎÂ ÔÀÇËÈÄÄÈÍÂÈÐÒÓÀË ÎËÀÌ ÒÀ¥ÄÈÄËÀÐÈ!..............................................................12550.Øàðèïîâà Íàðãèçàõîí Àáäó³àõõîðîâíàÌàôêóðàâèé îìèëíèíã ´³èòóâ÷èëàð äóí¸³àðàøëàðè âà ³àäðèÿòëàð òèçèìèãàòàúñèðè (1946-1989 éèëëàð)............................................................................12751.Mahmudova Gulbahor VohidovnaFALSAFA VA HAYOT SOHASIDAGI QARASHLAR HIKMATLI DUNYO.....13152.Raximova Sayyora, Norchayeva Ma'muraKITOB- INSON UMR YO'LLARINI YORITUVCHI SO'NMAS NUR.............13453.Shamsidinova Shahnoza Sayfullayevna, Suvanova Zumrad Abdisamad qiziYOSHLARGA OID DAVLAT SIYOSATI - BU DAVLATNING DEMOKRATIKTARAQQIYOT YO'LI......................................................................................13654.Ðàõìîíîâà Çèëôèÿ ÐàõìàòîâíàÁÈËÈÌÃÀ ÍÀÇÀÐ.........................................................................................13855.Çóëôèÿõîí Àðèïîâà ÑîëèæîíîâíàÆÀÌÈßÒÍÈÍÃ ÄÅÌÎÊÐÀÒËÀØÓÂÈ ÆÀÐÀ¨ÍÈÄÀ À¥ÎËÈÍÈÍÃÝ¥ÒÈ¨ÆÌÀÍÄ £ÀÒËÀÌËÀÐÈÍÈ ÈÆÒÈÌÎÈÉ ¥ÈÌÎß £ÈËÈØÄÎËÇÀÐÁ ÌÀÑÀËÀ......................................................................................14056.ßðàøîâà Íàñèáà Æóìàåâíà,ÀÍÒÐÎÏÎÍÈÌËÀÐ ÌÈËËÈÉ-ÌÀÄÀÍÈÉ ÁÈÐËÈÊ ÑÈÔÀÒÈÄÀ..........144


9



ÔÀËÑÀÔÀ ÂÀ ¥À¨Ò CÎ¥ÀÑÈÄÀÃÈ £ÀÐÀØËÀÐ

ÆÀÌÎÀÒ×ÈËÈÊ ÍÀÇÎÐÀÒÈ - ÕÀË£ ¥ÎÊÈÌÈßÒ×ÈËÈÃÈÍÈÍÃÇÀÐÓÐÈÉ Á¤¢ÈÍÈ ÑÈÔÀÒÈÄÀ

Ñàãäóëëàåâà Äèëáàð ØóõðàòîâíàÔ.ô.í., Ìóµàììàä àë-Õîðàçìèé íîìèäàãè ÒÀÒÓ äîöåíòèE mail:[email protected]Òåë.:99 003 46 18

Àííîòàöèÿ. Óøáó òåçèñäà æàìèÿò äåìîêðàòëàøóâè øàðîèòèäà æàìîàò÷èëèêíàçîðàòè èíñòèòóòèíèíã àµàìèÿòè àñîñëàíãàí.

Êàëèò ñ´çëàð: æàìîàò÷èëèê íàçîðàòè, ôó³àðîëèê æàìèÿòè, äàâëàò, äåìîêðàòèÿ.

2017-2021 éèëëàðäà ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíè ðèâîæëàíòèðèøíèíã áåøòàóñòóâîð é´íàëèøè á´éè÷à ¥àðàêàòëàð ñòðàòåãèÿñèãà ìóâîôè³, äàâëàò âà æàìèÿòáîø³àðóâèäà æàìîàò÷èëèê íàçîðàòèíè àìàëãà îøèðèøíèíã òàúñèð÷àí âà àìàëèéìåõàíèçìëàðèíè æîðèé ýòèøíè íàçàðäà òóòóâ÷è "Æàìîàò÷èëèê íàçîðàòèò´²ðèñèäà"ãè ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè ³îíóíè 2018 éèë 13 àïðåëäàí êó÷ãà êèðäè.Óøáó ³îíóííèíã ³àáóë ³èëèíèøè äàâëàò îðãàíëàðèãà þêëàòèëãàí âàçèôàëàðíèáàæàðèø ñàìàðàäîðëèãèíèíã îøèøèãà, óëàð òîìîíèäàí èíñîí µó³ó³ëàðè,ýðêèíëèêëàðè âà ìàíôààòëàðèãà ðèîÿ ýòèëèøè óñòèäàí æàìîàò÷èëèê íàçîðàòèíè´ðíàòèøãà èìêîí áåðàäè.

Æàìîàò÷èëèê íàçîðàòè - äàâëàò áîø³àðóâèíè ýðêèíëàøòèðèø âàäåìîêðàòëàøòèðèøíèíã àñîñèé øàðòè á´ëèá, àµîëèíèíã äàâëàò áîø³àðóâèäàãèôàîë èøòèðîêèíè òàúìèíëàéäè. £îíóíãà ê´ðà, ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèôó³àðîëàðè, ôó³àðîëàðíèíã çèíè çè áîø³àðèø îðãàíëàðè, ³îíóí µóææàòëàðèäàáåëãèëàíãàí òàðòèáäà ð´éõàòãà îëèíãàí íîäàâëàò íîòèæîðàò òàøêèëîòëàðè,îììàâèé àõáîðîò âîñèòàëàðè æàìîàò÷èëèê íàçîðàòè ñóáúåêòëàðè ñèôàòèäà äàâëàòîðãàíëàðè âà ìóàññàñàëàðè ôàîëèÿòè óñòèäàí æàìîàò÷èëèê íàçîðàòèíè àìàëãàîøèðèø µó³ó³èãà ýãàäèðëàð. Áóíäàí ìà³ñàä æàìîàò÷èëèêíèíã ýµòè¸æ âà èðîäàñèäàâëàò ìè³¸ñèäàãè âàêîëàòëàðèíè àìàëãà îøèðèøíèíã ìåú¸ðèé ìåõàíèçìèíè³´ëëàá-³óââàòëàøäàí èáîðàòäèð.

Æàìèÿò àúçîëàðèíèíã ýãàëëàá òóðãàí ìàâ³åëàðèäà ç ìàíñàáëàðèíè ñóèèñòåúìîë³èëìàé, ôàîëèÿòëàðèãà âèæäîíàí, ìàúñóëèÿò áèëàí ¸íäîøèøëàðè, äàâëàòáîø³àðóâè îðãàíëàðè ôàîëèÿòè óñòèäàí æàìîàò÷èëèê íàçîðàòèíè àìàëãàîøèðèøíèíã çàðóðëèãè ôàéëàñóôëàð àñàðëàðèäà àëîµèäà ³àéä ýòèëàäè. Õóñóñàí,Àáó Íàñð Ôîðîáèéíèíã "Ôîçèë îäàìëàð øàµðè" àñàðèäà µóêìäîðëàðíèíã õàë³îëäèäà µèñîá áåðèá òóðèøëàðè âà óëàðíèíã ³îíóíëàðãà ñ´çñèç á´éñóíèøëàðèçàðóðëèãèãà àëîµèäà óð²ó áåðèëãàí1. Áåðóíèé ýñà äàâëàò áîø³àðóâ÷èñèãà ³óéèäàãèâàçèôàëàðíè þêëàéäè: "Áîø³àðèø âà áîø÷èëèê ³èëèø áó ç´ðàâîíëàð òîìîíèäàíæàáðëàíãàí êèøèëàðíèíã µà³-µó³ó³ëàðèíè òèêëàø é´ëè áèëàí ôó³àðî µàëîâàòèíèòàúìèíëàø íèÿòèäà ç µàëîâàòèäàí ìàµðóì á´ëèø äåìàêäèð. Áó ôó³àðî îèëàñèíè,ìîë-ìóëêèíè, µà¸òèíè ìóµîôàçà âà µèìîÿ ³èëàìàí äåá ç âóæóäèíè òîëè³òèðèø,ôó³àðî ó÷óí æàíã-æàäàë îëèá áîðèø âà óíè ìóäîôàà ³èëèø ó÷óí çàðóð âîñèòàëàðíèµîçèðëàø íèÿòèäà æîí êîéèòèø äåìàêäèð"2.

10



Äåìàê, äàâëàò ðàµáàðè âà ôó³àðî ´ðòàñèäàãè ìóíîñàáàòãà ´çèãà õîñ òàðçäà¸íäàøèø ìàñàëàñè á´éè÷à ôàéëàñóôëàð áèðè áèðèíè èñòèñíî ýòìàéäèëàð. Óëàðíàçäèäà äàâëàò áîø³àðóâèíèíã ³àéñè øàêëè àìàë ³èëèøèäàí ³àòúè íàçàð äàâëàòðàµáàðëàðè µàð ³àíäàé øàðîèòäà ç ôó³àðîëàðè îëäèäàãè áóð÷è âà ìàæáóðèÿòèíèáàæàðèøãà ìàæáóðäèðëàð. Áóþê àæäîäëàðèìèç òàúëèìîòëàðèäà èëãàðè ñóðèëãàíòàðà³³èéïàðâàð ²îÿëàð áóãóíãè ãëîáàëëàøóâ äàâðèäà õàë³ µîêèìèÿò÷èëèãèíèíãðèâîæëàíèøè øàðîèòèäà äàâëàò µîêèìèÿòè îðãàíëàðè ôàîëèÿòè óñòèäàíæàìîàò÷èëèê íàçîðàòèíè ´ðíàòèø èìêîíèÿòëàðè ðåàëëàøèá áîðèøèäà íàìî¸íá´ëàäè. Áóãóíãè êóíäà ìàìëàêàòèìèçíè ÿíàäà äåìîêðàòëàøòèðèø æàðà¸íè¥àðàêàòëàð Ñòðàòåãèÿñèäà áåëãèëàíãàí âàçèôàëàðíè ò´ëà àìàëãà îøèðèø ó÷óíæàìîàò÷èëèê íàçîðàòèíè êó÷àéòèðèøíèíã äîëçàðáëèãèíè ê´ðñàòìî³äà. Õ´ø,æàìîàò÷èëèê íàçîðàòè ³àíäàé àìàëãà îøàäè ?

1. Äàâëàò îðãàíëàðè ôàîëèÿòè óñòèäàí æàìîàò÷èëèê íàçîðàòèíè àìàëãàîøèðèø, ÿúíè µàð áèð ôó³àðî äàâëàò èäîðàñèíèíã µóææàòè áèëàí áåìàëîëòàíèøèøè ìóìêèíëèãè, ôó³àðîëàðíèíã ìóðîæààòëàðè äàðµîë ê´ðèá ÷è³èëèøèâà óëàðãà çóäëèê áèëàí æàâîá áåðèëèøè ëîçèìëèãèíè àíãëàòàäè; 2. Äàâëàòµîêèìèÿòè âà ´çèíè ´çè áîø³àðèø îðãàíëàðèãà þáîðèëàäèãàí ïåòèöèÿëàð; 3.Äàâëàò âà æàìèÿò èøëàðèäà ôó³àðîëàðíèíã áåâîñèòà ³àòíàøèøè, àñîñàí ìàµàëëèé´çèíè ´çè áîø³àðèø îðãàíëàðè ôàîëèÿòè îð³àëè àìàëãà îøèðèëàäè; 4. Äàâëàòñè¸ñàòèãà òàúñèð ´òêàçóâ÷è èëìèé-òàä³è³îò èøëàðè îëèá áîðèø, èëìèéýêñïåðòèçàíè àìàëãà îøèðèø, òàµëèëèé µóææàòëàð òàé¸ðëàø, ïóáëèöèñòèê àñàðëàð÷îï ýòèø, èæòèìîèé àóäèò âà áîø³àëàð1.

Ñàíàá ´òèëãàí ìåçîíëàðíèíã èøëàøè äåìîêðàòèê äàâëàòíèíã àñîñèé áåëãèñèñèôàòèäà æàìèÿòäà òóðëè èëëàòëàð áàðòàðàô ýòèëèøèíèíã ìóµèì âîñèòàñè µàìµèñîáëàíàäè. Æàìîàò÷èëèê íàçîðàòè áèð òîìîíäàí, äàâëàò µîêèìèÿòè îðãàíëàðèôàîëèÿòèíè òàêîìèëëàøòèðèøãà õèçìàò êèëñà, èêêèí÷è òîìîíäàí, ôó³àðîëàðíèäàâëàò îðãàíëàðè, ìàíñàáäîð øàõñëàðíèíã íî³îíóíèé õàòòè-µàðàêàòëàðèäàí µèìîÿ³èëèø ìåõàíèçìè âàçèôàñèíè ´òàéäè. Äåìàê, æàìîàò÷èëèê íàçîðàòèíèíã àìàë³èëèøè, àââàëî, ôó³àðîëèê æàìèÿòèíèíã ðèâîæëàíèøè é´ëèäàãè ò´ñè³ëàðíèáàðòàðàô ýòèøãà õèçìàò ³èëñà, ´ç íàâáàòèäà ôó³àðîëèê æàìèÿòè ðèâîæëàíèááîðãàíè ñàðè æàìîàò÷èëèê íàçîðàòè ó÷óí êåíãðî³ èìêîíèÿò âà èñòè³áîëëàð ïàéäîá´ëàäè. Ôó³àðîëèê æàìèÿòèíèíã ðèâîæè æàìîàò÷èëèê íàçîðàòèñèç àìàëãàîøìàéäè.

Ôîéäàëàíèëãàí àäàáè¸òëàð ð´éõàòè:1. ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Ïðåçèäåíòèíèíã "¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíè

ÿíàäà ðèâîæëàíòèðèø á´éè÷à ¥àðàêàòëàð ñòðàòåãèÿñè ò´²ðèñèäà"ãè Ôàðìîíè //"Õàë³ ñ´çè" 2017 éèë 8 ôåâðàë.

2. "Æàìîàò÷èëèê íàçîðàòè ò´²ðèñèäà"ãè ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè ³îíóíè //£îíóí µóææàòëàðè ìàúëóìîòëàðè ìèëëèé áàçàñè, 13.04.2018 é., 03/18/474/1062-ñîí.

11



ÊÎÃÍÈÒÈÂ ÆÀÐÀ¨ÍÄÀ ÀÓÒÎÏÎÝÇÈÑ ÍÀÇÀÐÈßÑÈ

¢àôôàðîâà Ãóë÷åµðà ¢óëàìæàíîâíà,ôàëñàôà ôàíëàðè äîêòîðè, ïðîôåññîð â.á.,¤çáåêèñòîí Ìèëëèé óíèâåðñèòåòè ëîéèµà ðàµáàðè,Òåë.: (90)3299367; [email protected]

Àííîòàöèÿ. Äóí¸íè ìóðàêêàáëèãè, ñîäèð á´ëà¸òãàí òàðòèáñèçëèêëàð,ìóâîçàíàòñèçëèêëàð òàä³è³è ó÷óí ÿíãè ïàðàäèãìà, ìåòîäîëîãèÿ, êîíöåïöèÿëàðÿðàòèëãàí. Øóíäàé çàìîíàâèé êîíöåïöèÿëàðäàí áèðè àóòîïîýçèñ êîíöåïöèÿñèäèð.Øóíèíã ó÷óí ìàçêóð ìà³îëàäà áèëèø æàðà¸íèäà àóòîïîýçèñ êîíöåïöèÿñèíèíãôàëñàôèé ìîµèÿòèíè ¸ðèòèá áåðèëàäè.

Êàëèò ñ´çëàð: àóòîïîýçèñ, áèëèì, áèëèø, áèëèø íàçàðèÿñè, êîíöåïöèÿ, êîãíèòèâëèê,æàðà¸í.

Ìàúëóìêè, µà¸ò ìåçîíèíè èôîäà ýòèøíèíã çàìîíàâèé óðèíèøëàðèäàí áèðèàóòîïîýçèñ íàçàðèÿñèäèð. Óøáó íàçàðèÿ ìóàëëèôëàðè ÷èëèëèê íåéðîáèîëîãëàð,Ñàíòüÿãî áèëèø íàçàðèÿñè âàêèëëàðè Ó.Ìàòóðàíà âà Ô.Âàðåëàäèð. Æóìëàäàí,Ó.Ìàòóðàíà âà Ô.Âàðåëà ìåçîíëàðèäà - àéíàí àóòîïîýçèñ îðãàíè (òàøêèëîòè)µà¸òíè àíè³ëàø ó÷óí õèçìàò ³èëàäè. Äàðµà³è³àò, àóòîïîýçèñ áèîëîãèê µà¸òíèíãåòàðëè âà çàðóðèé õóñóñèÿòèãà ýãà á´ëãàí àâòîíîìèÿíèíã êè÷èê øàêëèíè ´çèäààêñ ýòàäè.

Øóíè àéòèø êåðàêêè, àóòîïîýçèñ µàìäà àéòîïîéåçèñ, àóòîïîýç, àâòîïîýç(³àäèìãè þíîí÷à ????àóòî - ´çèíè, ??????? - ÿðàòèø) èøëàá ÷è³àðèø, ´ç-´çèíè³óðèø ìàúíîñèíè áèëäèðàäè [4]. Äàðµà³è³àò, àâòîïîýçèñ òóøóí÷àñè ãðåê÷àòàðæèìàñèäà "´çèíè çè ÿðàòèø" êè "´çèíè çè ³àéòà èøëàá ÷è³èø" ìàúíîñèíèáèëäèðàäè.

Ó.Ìàòóðàíà âà Ô.Âàðåëà ç-´çèíè ³àéòà áóí¸ä ýòèø òèçèìëàðíèíã ÿíãè òèçèìëèíàçàðèé ïàðàäèãìàñèíè òàêëèô ýòäèëàð. Óëàð µà¸òíèíã ïàéäî á´ëèøè, æîíëèîáúåêòíèíã æîíñèçäàí ôàð³è, µà¸ò âà áèëèø æàðà¸íè êàáè ìóàììîëàðíè´ðãàíãàíëàð. Òàä³è³îò íàòèæàñèäà óëàð òîìîíèäàí "´ç-´çèíè ³àéòà òèêëîâ÷è (áàðïîýòèø) òèçèì ïàðàäèãìàñè"íè èøëàá ÷è³äèëàð. ¤ç-´çèíè ³àéòà òèêëîâ÷è òèçèì,êîìïîíåíòëàð âà ìóíîñàáàòëàðäàí òàøêèë òîïèá, ýëåìåíòëàðíè µàìäà óëàðîðàñèäàãè áî²ëàíèøëàðíè ôà³àò ´çëàðèíèíã µàðàêàòè áèëàí ³àéòà èøëàá÷è³àðèøãà ³îäèðëàð, ÿúíè îïåðàöèÿëàð, òèçèìíèíã ´çèãà òààëëó³ëè (òåãèøëè),óíè ³óðøàá îëãàí äóí¸ãà ýìàñ.

Ó.Ìàòóðàíà âà Ô.Âàðåëà èæîäèé µàìêîðëèãèäà ÿðàòèëãàí êîíöåïöèÿ äàñòëàáæàìîàò÷èëèê ³àáóë ³èëèíìàäè. Àììî óëàð ´çëàðèíèíã òàä³è³îòëàðèíè äàâîìýòòèðäèëàð. 1980 éèëëàðäà àóòîïîýòèê íàçàðèÿñè èëìèé æàìîàò÷èëèêäà ³àáóëêèëèíäè. Õóñóñàí, Áîø³àðèø ýíöèêëîïåäèÿñèäà (2006 éèë Ìàðê Áåâèð òàµðèðèîñòèäà), Íèêëàñ Ëóìàí àñàðëàðèäà - èæòèìîèé ôàíëàð á´éè÷à çàðóð èøëîâáåðèø âà óçàòèøäà, Êåíòèíåíòàë ôàëñàôà ëó²àòè (2006, Äæîí Ïðîòåâ òàµðèðèäà),Ôåëèêñ Ãâàòòàð èæòèìîèé ôàíëàðäà àóòîïîýçèñ êîíöåïöèÿñè àäàïòàöèÿñè êàáèëàð.

Àâòîïîýçèñ êîíöåïöèÿñè ìóàëëèôëàðè Ó.Ìàòóðàíà âà Ô.Âàðåëà áèëèøæàðà¸íèíèíã "òàé¸ð" µîëàòèäà ýìàñ, áàëêè äóí¸íè ÿðàòèëèøè µà¸ò æàðà¸íèíèíãàñîñèäà øàêëëàíèøèíè ýúòèðîô ýòàäèëàð. ßúíè, "µàð ³àíäàé ôàîëèÿò áèëèøäèð,µàð ³àíäàé áèëèø ôàîëèÿòäèð"[2, 103]. Øó áèëàí áèðãà, áèëèøíèíã "µå÷ ³àíäàéîáúåêòè é´³. Áèëèø - ´çàðî èíäèâèäóàë ¸êè êîîïåðàòèâ òàúñèðëàð áèëàí áî²ëè³âàçèÿòëàðäà ´çèíè àäåêâàò òàðçäà òóòìî³äèð"[2, 135].

Àëáàòòà, "áèëèø ôåíîìåíèãà òàø³è äóí¸äà" ³àíäàéäèð "ôàêòëàð êè îáúåêòëàð

12



ìàâæóä âà áèç óëàðíè àíãëàéìèç âà îíãèìèçäà ñà³ëàéìèç äåá ¸íäàøèø ìóìêèíýìàñ. Àììî, äóí¸ ò´²ðèñèäà îëèíãàí ìàúëóìîòëàð çèãà õîñ ê´ðèíèøäà (øàêëäà)"èíñîííèíã ñòðóêòóðàñè áèëàí òàñäè³ëàíàäè, óíèíã íàòèæàñèäà áèç íàðñàò´²ðèñèäà áèëèìãà ýãà á´ëàìèç âà óíè òàâñèôëàø èìêîíèÿòèãà ýãà á´ëàìèç"[3,6].

Ó.Ìàòóðàíà âà Ô.Âàðåëà êîíöåïöèÿñè ýâîëþöèîí ýïèñòåìîëîãèÿãà ÿíãè÷à³àðàøëàðíè øàêëëàíòèðäè. Ó.Ìàòóðàíà âà Ô.Âàðåëà àóòîïîýçèÿ íàçàðèÿñèíèÿðàòèøäà òèðèê ìàâæóäîòëàð ìåòàáîëèçìèíèíã öèêëëè òàáèàòè âà óíèíã êîãíèòèâôàîëèÿòè (áèëèø ôàîëèÿòè) îðàñèäàãè àëî³àäîðëèêíè òóøóíèøãà µàðàêàò³èëèøäè.

Ô. Âàðåëà âà Ó. Ìàòóðàíà ôèêðè÷à, àâòîïîýçèñ àñîñèäà ó÷òà ñîµàíè àíè³ëàøìóìêèí, óëàð áîðëè³, áèëèø âà ôàîëèÿò. ¥à¸ò ´çèäà ôàîëèÿòíè àêñ ýòòèðàäè;îëàì µà¸ò æàðà¸íèäà áèëèø ó÷óí òàé¸ð îðãàíèçìíè ÿðàòàäè. Êîíöåïöèÿíèíãàñîñèé ²îÿñè áèëèø ôàîëèÿò áèëàí óçâèé áî²ëè³ âà ó îð³àëè àìàëãà îøèðèëàäè.Äåìàê, ôàîëèÿò âà áèëèø, µà¸ò ñîµàëàðèíè àíè³ëàø ó÷óí òèðèê òèçèìëàð àñîñèéõóñóñèÿòè ñèôàòèäà àâòîïîýçèñ àñîñäèð. Óøáó êîíöåïöèÿ ìàäàíèé ôåíîìåí âàèæòèìîèé æàðà¸íëàðíè òóøóíòèðèø èìêîíèíè áåðàäè.

Ôàîëèÿò âà áèëèø, µà¸ò ñîµàëàðèíè àíè³ëàø ó÷óí òèðèê òèçèìëàð àñîñèéõóñóñèÿòè ñèôàòèäà àâòîïîýçèñ àñîñäèð. Óøáó êîíöåïöèÿ ìàäàíèé ôåíîìåí âàèæòèìîèé æàðà¸íëàðíè òóøóíòèðèø èìêîíèíè áåðàäè. Æóìëàäàí, Ó.Ìàòóðàíàâà Ô.Âàðåëà ìåçîíëàðèäà - àéíàí àóòîïîýçèÿ îðãàíè (òàøêèëîòè) µà¸òíè àíè³ëàøó÷óí õèçìàò ³èëàäè. Øóíäàé ³èëèá, àóòîïîýçèñ íàçàðèÿñè òèðèê ìàâæóäîòëàððåïðîäóêòèâëèêíè (ê´ïàéèøè) µèñîáãà îëèøäàãè ³èéèí÷èëèêëàð âà äàðâèíèçìáèëàí áî²ëàíèø äåÿðëè é´³ëèãèíè òàí³èä ýòàäè.

Óøáó êîíöåïöèÿ òèçèìëè íäàøóâãà àñîñëàíãàí á´ëèá, µà¸òäà ìóµèì ñèôàòëàðèá´ëãàí ìóðàêêàá ´çèíè ´çè áîø³àðèø òèçèìëàðèíèíã íàçàðèÿñè èøëàá÷è³èëìî³äà. Àâòîïîýçèñ ôóíêöèÿñè øóíäàêè, áèðèí÷èäàí, äîèìî ´ç ´çèíèê´ïàéòèðèø ³îáèëèÿòè, èêêèí÷èäàí, àòðîô-ìóµèò áèëàí áî²ëè³ àâòîíîììóíîñàáàòèíè ñà³ëàá ³îëèøè. Øóíè àéòèø êåðàêêè, àâòîïîýç - òèðèê òèçèìëàðäà´ç êîìïîíåíòëàðèíèíã çàðî òàúñèðëàð òàðìî²è õóñóñèÿòè îð³àëè (òèë ýëåìåíòè,àñàá òèçèìè, îðãàíèçìëàð µóæàéðàñèãà ìóðîæààò ³èëèø, ´çàðî ôàîëèÿòè) âàÿíãè êîìïîíåíòëàð òàúëèìèíè áóòóíëèêäà àâòîíîì ñà³ëàø èìêîíèÿòèäèð.

Å.Í. Êíÿçåâà: "Îëàìäàãè áèëèø ôàîëëèãè êîãíèòèâ àãåíòãà íèñáàòàí àòðîôìóµèòíèíã çèíè µàì ÿðàòàäè, ÿúíè êîãíèòèâ àãåíò îëàìäàí ôà³àò óíèíã êîãíèòèâ³îáèëèÿòè âà óñòàíîâêàëàðèãà àéíàí âà ìîñ íàðñàëàðíè òàíëàá, "êåñèá îëàäè""[1, 267], - äåá òàúêèäëàéäè. Àëáàòòà, áóíäà áèëèø òóøóí÷àñèíè àâòîïîýçèñ íó³òàèíàçàðäàí òàµëèë ³èëãàíäà æîíëè òèçèì àòðîô ìóµèò áèëàí äîèì, óçëóêñèç ´çàðîòàúñèðäà á´ëèøèíè âà ñòóðóêòóðàâèé àëî³àëàðè âîñèòàñèäà óíäà ìóñòàµêàì èëäèçîòãàíëèãèíè µèñîáãà îëèø çàðóð.

Øóíäàé ³èëèá, êîãíèòèâ àãåíò ðåàëëèêíè àêñ ýòòèðìàéäè, áàëêèêîíñòðóêöèÿëàéäè, ´ç îëàìèíè ÿðàòàäè. Òèçèì ´çèíèíã èçëîâ÷è ôàîëëèãèãà âàêîãíèòèâ èìêîíèÿòëàðèãà ìîñ êåëàäèãàí îëàìíèíã ³àòëàìèíè "êåñèá îëàäè".Îðãàíèçì ó÷óí µà¸ò - áèëèø æàðà¸íèäà êîíñòðóêöèÿëàíãàí îëàìäàí áîø³à îëàììàâæóä ýìàñ. "Áèç ´çèìèç àéíàí íèìàíè ê´ðìà¸òãàíëèãèìèçíè ê´ðìàéìèç, áèçê´ðìà¸òãàí íàðñà ýñà ìàâæóä ýìàñ" [3, 213], - äåá õóëîñà ³èëàäèëàð ìóàëëèôëàð.Ôèçèîëîãèê õóñóñèÿòëàðèãà ê´ðà, òèçèìíèíã áîø³à êîãíèòèâ ñîµàãà ê´÷èøèìêîíèÿòè é´³.

Õóëîñà ³èëèá àéòãàíäà, àóòîïîýçèñ êîíöåïöèÿñè íàçàðèé áèîëîãèÿíè ³àéòàòà³ñèìëàøãà, øó æóìëàäàí êîãíèòèâ ôàíëàð, ñóíúèé èíòåëëåêò, îèëàâèéïñèõîòåðàïèÿ, µó³ó³øóíîñëèê âà ñîöèîëîãèÿëàðãà ìóµèì òàúñèð òêàçäè. Äàñòëàáêè

13



àóòîïîýçèñ áèîëîãèÿ íàçàðèÿñèäà âóæóäãà êåëãàí á´ëñà, êåéèí÷àëèê èëìèéæàìîàò÷èëèêäà êåíã òàð³àëèøè íàòèæàñèäà ìóðàêêàá òèçèìëàð íàçàðèÿñèíèíã(ñèíåðãåòèêà) àæðàëìàñ ³èñìèãà àéëàíäè [5]. ¥îçèðãè êóíäà àóòîïîýçèñ íàçàðèÿñèêîãíèòèâ ôàíëàðäà, ýïèñòåìîëîãèÿ, ñîöèîëîãèÿ âà áîø³à èæòèìîèé âà ãóìàíèòàðñîµàëàðäà ôîéäàëàíèëìî³äà.

Ôîéäàëàíèëãàí àäàáè¸òëàð ð´éõàòè:1. Êíÿçåâà Å. Í. Êèáåðíåòè÷åñêèå èñòîêè êîíñòðóêòèâèñòñêîé ýïèñòåìîëîãèè /

/ Êîãíèòèâíûé ïîäõîä / ïîä.ðåä. àêàä. Â. À. Ëåêòîðñêîãî. - Ì., 2008. - Ñ. 267.2. Ìàòóðàíà Ó. Áèîëîãèÿ ïîçíàíèÿ. ßçûê è èíòåëëåêò. - Ì., 1995. -Ñ.103.3. Ìàòóðàíà Ó., Âàðåëà Ô. Äðåâî ïîçíàíèÿ. Áèîëîãè÷åñêèå êîðíè ÷åëîâå÷åñêîãî

ïîçíàíèÿ. - Ì.: Ïðîãðåññ-Òðàäèöèÿ, 2001.4. http://ru.m.wikipedia.org/wiki/5. Àáäóëëàåâà Ì.Í., ¢àôôàðîâà Ã.¢. Àâòîïîýçèñ êîíöåïöèÿñèíèíã ìîµèÿòè //

Çàìîíàâèé ôàëñàôàíèíã äîëçàðá ìàñàëàëàðè: íàçàðèÿ âà àìàëè¸ò óé²óíëèãè:Ðåñïóáëèêà èëìèé-àìàëèé êîíôåðåíöèÿ ìàòåðèàëëàðè. - Òîøêåíò, 2018. -Á.34-36.

14



INSONPARVARLIK - XALQIMIZNING EZGU FAZILATI

Ahmadjonova DilzodaNamangan shahar 57-umumiy ta'lim maktabi Milliyistiqlol va ma'naviyat asoslari fani o'qituvchisiTelefon: +998977230608

Annotatsiya: Insonning o'zini o'zi anglashi insonparvarlikning ma'naviy mezoni vatanravnaqi xalq farovonligi masalalari. Iymon adolat, e'tiqod tushunchalari. Yoshlardunyoqarashlari va hatti harakatlarida inson fazilatlarining ahamiyati

Kalit so'zlar: Insonparvarlik, mehribonlik, mutafakkirlar, erkinlik, pandemiya, g'oya.

Inson - bu dunyoning azizu mukarram xilqati. Aqllilik, manaviyat insonga xos engmuhim xususiyatlar bo'lib, ular insonning tarixiy mohiyatidan kelib chiqadi. Insonningyana bir xususiyatlaridan biri bu "Insonparvarlikdir".

Insonparvarlik-insonning qadri, erkinligi, baxt-saodati, teng huquqliligi to'g'risida,insoniylikning barcha tamoyillarini yuzaga chiqarish uchun shart sharoitlar yaratib berishhaqida g'amxo'rlik qilishni ifodalovchi tushuncha. Unga ko'ra, dunyoda eng qimmatli narsainsondir, butun mavjudot, borliq insonga, uning baxt-saodatiga xizmat qilishi lozim.Inson taqdiri, xalq manfaatlari, mamlakat kishilari haqida g'amxo'rlik insonparvarlikningasosiy masalasidir.

Insonparvarlik g'oyalari uzoq tarixga ega. Ular baxt-saodat va adolatga erishish orzularitarzida qadimdan xalq og'zaki ijodida, adabiyotda, diniy va falsafiy ta'limotlarda o'zaksini topib kelmoqda.

Sharq falsafasi va ijtimoiy tafakkurida insonparvarlik g'oyalari azaldan keng tarqalganbo'lib, uning ko'p ming yillik tarixi bilan chambarchas bog'liq. O'rta osiyolikmutafakkirlardan Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, MirzoUlug'bek, Alisher Navoiy va boshqa mutafakkirlar asarlarida insonparvarlik, inson erkinligi,uning qadr-qimmati g'oyalari olg'a surildi. Forobiy insonlarning inoq va do'st yashashi,mamlakatda xalqlar uchun katta foyda keltirishini isbotlashga intilgan va tinchlikni qat'iyquvvatlab, butun faoliyatini inson xizmatiga qaratgan. Navoiy inson taqdiri, xalq manfaati,mamlakat haqida g'amxo'rlikni asosiy masala qilib qo'ygan. Rahm-shafqat qilish,mehribonlik, inson farzandini o'z bag'rim deb tushunib, ularga ham o'zini ayagandekayab qarash - bularning hammasi yurak ishidir.

Dunyodagi barcha mavjud hodisalarning sirini hech bo'lmasa yuzakiroq bolsa hambilmaslik - bu odamgarchilikdan emas.

Odamgarchilik vazifasini ado qilish uchun mard yurak kerak. To odamlarning hammasichinakam insonlik darajasiga yetmaguncha bu yurak ishdan toxtamasligi kerak.

"Inson manfaati-har narsadan ulug'". "Inson, uning huquq va erkinliklari hamdamanfaatlari-eng oliy qadriyat". "Islohot islohot uchun emas, avvalo inson uchun, uningfarovon hayoti uchun". "Hamma narsa - inson uchun, uning kelajagi uchun". "Bu muqaddasVatanda azizdir inson"...

Biz shunday xalqmiz! Avvalo, dunyo bo'ylab tarqagan pandemiyada, so'ngra Buxorodasodir bo'lgan tabiiy ofat va nihoyat Sirdaryodagi suv toshqini xalqimizning kimligininamoyon etdi. To'y uchun, qiz chiqazaman, o'g'il uylantiraman deb yiqqanlarini hecho'ylab o'tirmay, ikkilanmay sirdaryoliklarga berib yuboryapti. Ijtimoiy tarmoqlardatarqalayotgan xabarlarni kuzatar ekansiz, saxovat va ko?mak tadbirlarida ishtirok etaman,hissa qo'shaman deganlarning chek-chegarasi yo?q. Savob umidida borini berishga tayyorbo'lgan xalqni yana qaydan topasiz.

O'zbekiston Respublikasi birinchi prezidenti Islom Karimov mamlakatimiz davlat

15



mustaqilligini qo'lga kiritishi arafasida va istiqlol yillarida izchillik bilan ilgari surganhamda hayotimizga chuqur tatbiq etib kelinayotgan bunday ezgu da'vatlar va hayotbaxshg'oyalar zamirida Inson omiliga yuksak e'tibor eng oliy mezon sifatida o'z ifodasini topgan."Insonparvarlik - bu o'zbek xalqi milliy ruhiyatining ajralmas fazilatidir", deb ta'kidlaydiPrezidentimiz "O'zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida" kitobida.

Mamlakatimizda bugungi kunda olib borilayotgan keng ko'lamli islohotlar, ulkanbunyodkorlik, ma'naviy sohadagi tub o'zgarishlar zamirida azaldan xalqimizga xos bo'lganbag'rikenglik va kechirimlilik fazilatlari mujassam.

Mana shunday yangilanish jarayonlarida faol ishtirok etayotgan fuqarolarimiz bilan birqatorda, hayot yo'llarida adashib, hozirgi vaqtda xatolaridan to'g'ri xulosa chiqarganyurtdoshlarimizga mamlakatimiz ravnaqiga hissa qo'shish uchun yana bir bor imkoniyatberish - jamiyatimizning insonparvarlik va adolat tamoyillariga uyg'un va hamohangdir.

Ma'lumki, jinoyat sodir etgan shaxs nafaqat o'zining, balki farzandlari, ota-onasi,qavmu qarindoshlarining ham kelajagi va taqdiriga ta'sir o'tkazmasdan qolmaydi. Ozodlikdanmahrum bo'lgan kishi aziz farzandlarini o'z mehridan ayirib, ota-onalarini ham ayriliqdog'iga mubtalo qiladi.

Shu sababli, xato qilgan va bugungi kunda qilmishiga chin dildan pushaymon bo'lganshaxslarni kechirish - yuksak insonparvarlik namunasi bo'lib, u yaqin insonini iztirob vaintizorlik bilan kutayotgan butun bir oilani yangidan hayotga qaytarish bilan barobardir.

Ana shu holatlarni inobatga olib, bugun O'zbekiston Respublikasi Prezidenti ShavkatMirziyoyev muborak Ramazon hayitini nishonlash arafasida davlatimiz gumanistiksiyosatining hamda xalqimizga xos ezgulik va mehr-oqibat, kechirimli bo'lish kabi olijanobfazilatlarning amaliy tasdig'i sifatida "Jazo muddatini o'tayotgan, qilmishiga chin ko'ngildanpushaymon bo'lgan va tuzalish yo'liga kat'iy o'tgan bir guruh shaxslarni afv etishto'g'risida"gi Farmonni imzoladi.

Mazkur insonparvarlik akti - davlatimizning har qanday holatda ham fuqarolar uchung'amxo'rligining yorqin misolidir.

K'hna tarix Î'zbek xalqining insonparvarlik xislatini juda kî'p sinovdan î'tkazgan. Buî'rinda birgina ikkinchi jahon urushi ( 1939-1945-y.) yillarini eslash kifoya. Mashhur "SEN YETIM EMASSAN" filmini barchamiz kî'rganmiz. î'n tî'rtta yetim bolani oqyuvib, oq taragan film qahramonlari hayotda ham oddiy temirchilar oilasi edi. î'zbekxalqi ularning barchasiga uyining va qalbining tî'ridan joy berdi. î'zbek bolalariga yetmayotgannonidan ushatib, ularga tutdi, shuncha insonning hayotini saqlab qoldi. Bir sî'z bilanaytganda buni biz insonparvarlik- xaliqimizga xos ezgu fazilat deyishimiz mumkin.

Bugungi erkin va ozod, tinch va osuda hayotimiz qadrini, mustaqillik berganimkoniyatlarni chuqur anglashda, inson manfaatlari ustuvorligini ta'minlash - barchaislohot va o'zgarishlarning bosh maqsadidir. Bu ezgu g'oyani hayotimizga keng joriyetishda, yosh avlodni Vatanga muhabbat va sadoqat ruhida tarbiyalashda davlatimizrahbarining kuchi va ta'siri g'oyat beqiyos ekanini alohida qayd etish zarur.

Xalqimizning asriy qadriyatlari, millatimizning ulug' fazilatlari sirasiga kiradigan,yuksak insoniy tuyg'ularni ifodalaydigan "Xotira va Qadrlash" degan muqaddas kalom vaezgu tushunchalarni olaylik. Bu tushunchalar aynan mustaqillik sharofati bilan qaytatiklandi, lug'atimizdan muqim joy oldi, mazmunan yanada boyidi. Ular zamiridagi insonbotiniy dunyosiga daxldor olijanob tuyg'ularning mohiyati va ahamiyati g'oyat teranlashdi.Shu o'rinda ulug' bobokalonimiz A.Navoiyning insonsonparvarlik to'g'risidagi misralarinilozim deb topdim.

Na'fing agar xalqqa beshak erur,Balki bu naf o'zingga ko'prak erur.Xulosa qilib aytish joizki, bag'rikenglik, o'zgalar dardiga sherik bo'lib, ularga shafqat

ko'rsatishdek insonparvarlik tuyg'ulari xalqimiz tabiatiga azaldan xosdir. Inson odamlarni

16



sevishi kerak. Agar u odamlarni sevsa , yashashi oson bo'ladi, quvnoqroqroq yashaydi,chunki jahonda hech kim odamovilardek miskin umr kechirmaydi. Demak, yurtimizningbugungi va ertangi kuni qanday bo'lishi bizning, yoshlarning qanday bo'lishiga bog'liq.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatiKarimov I.A. O?zbekiston XXI asr bo?sag?asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik

shartlari va taraqqiyot kafolatlari. - T.: O?zbekiston, 1997.Mirziyoyev Sh.M. Niyati ulug' xalqning ishi xam ulug', hayoti yorug' va kelajagi

farovon b?ladi.-T.: O'zbekiston, 2019Karimov I.A. Milliy istilol mafkurasi-xalq e'tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. -T.:

O?zbekiston, 2000.Karimov I. A. Yuksak ma'naviyat-yengilmas kuch. -T.: Ma'naviyat, 2008Navoiy va adabiy ta?sir masalari.T., 1968,

17



REPRADUKTIV SALOMATLIKNI SAQLASHDA RUHIY-FALSAFIYOMILLARNING O`RNI

Karimov ZafarUrganch davlat universiteti tadqiqotchisiTel: [email protected]

Anotatsiya: Ushbu maqolada sog'lom turmush tarzi, eng avvalo, uning kishilar yaxlithayotiy faoliyati bilan uzviy bog'liq holda namoyon bo'lishi, kishilar xulq- atvoridagi rang- baranglikning mohiyati, uni faol o'zlashtirishning ijtimoiy tabiatini ifodalanishi, shubilan birga uni o'zgartirish shakli, usullari haqida fikr yuritilgan.

Kalit so'zlar: reproduktiv salomatlik, inson psixologiyasi, melatonin.

Xalq, millat mavjudligining asosi sog'lom avlod va sog'lom turmush tarzi bilan bog'liqligiisbot talab qilmas haqiqatdir. Biroq keyingi yillarda, ayniqsa texnogen va ekologik muhitningglobal miqyosda buzilishi xalq, millat salomatligiga, hatto genoti piga salbiy ta'sirko'rsatayotgani kuzatilmoqda. Mutaxasislarning hisob-kitoblariga ko'ra, bugun sog'lomodamlar 15 foizni, bemorlar 15 foizni, yarim sog'lom odamlar 70 foizni tashkil etadi.Yarim sog'lom odamlarning ko'pchiligi noto'g'ri ovqatlanish, atrof muhitning ifloslanishiva ruhiy-asabiy zo'riqish (stress) bilan bog'liqdir. [1.1] Agar repraduktiv salomatliktushunchasining ta'rifiga e'tibor beradigan bo'lsak jismoniy sog'lomlik bilan birga ma'naviytarbiya, tibbiy madaniyatli va bilimli bo`lish ham muhim ro`l o`ynaydi. Albatta bularinsonning ruhiy holatiga ham ta'sir qilmay qolmaydi. Bugungi kunda ruhiy salomatlikbilan bog'liq muammolar yurak-qon tomir va saraton kasalliklari, shuningdek, erta o'limxavfini oshirishi hech kimga sir emas. Ushbu oddiy, ammo samarali maslahatlardanfoydalanib, psixologik holatingizni yaxshilashga harakat qiling va bu orqali tanangizningreproduktiv salomatligi bir maromda ushlang.

Birinchi navzbatda kutish jadvaliga rioya qiling. Uyquning buzilishi nafaqat sog'liqningholatiga, balki ruhiy salomatlikka ham bevosita ta'sir qiladi. Uzoq vaqt davomida uyqumuammolari bo'lgan odamlarda ruhiy holatning buzilish ehtimoli ko'proq. Nima uchunbu sodir bo'ladi? Uyqusizlik paytida bezovtalanayotganda juda muhim gormon melatoninishlab chiqarilmaydi. Melatonin etishmovchiligi quyidagilarga yordam berishi mumkin:depressiya va xotira buzilishining rivojlanishi, uyqusiz uyqu va erta uyg'onish, diqqatningpasayishi, charchoqning kuchayishi. [2.1] Shuni ta'kidlash kerakki, melatonin vaznyo'qotish va yoshlikni saqlab qolish uchun javobgardir. Siz qayta ko'rib chiqishingiz keraksizning uyqu jadvalingiz.

Birinchidan, uxlash vaqti 7-8 soat bo'lishi kerak. Ikkinchidan, o'zingizni har kuni birvaqtning o'zida yotishga o'rgatishingiz kerak. Melatonin ishlab chiqarilishi uchun kechasi12 dan oldin uxlab qolish kerak. Shu vaqtdan boshlab gormon sintezi sodir bo'ladi. Engilyorug'lik oqimi melatonin sintezini buzishi mumkinligini bilish muhimdir.

Ikkinchi navbatda barcha kasalliklarda sog'lom ovqatlanish. Ko'pchiligimiz sog'lomovqatlanish jismoniy sog'liq uchun foydali ekanligini bilamiz. U tana vaznini boshqarishgaqodir, ammo shu bilan birga ko'plab kasalliklar, shu jumladan semirib ketish, yurak-qon tomir kasalliklari, diabet va hatto xavfli o'smalarni rivojlanish xavfini kamaytiradi.Shu bilan birga, inson miyasi ham to'g'ri ishlashi va inson tanasidagi boshqa tizimlarningishlashini nazorat qilish uchun ozuqa moddalarining to'plamiga muhtoj. Ruhiy salomatliknisezilarli darajada buzadigan bir qator oziq-ovqatlar mavjud, masalan: shakar, ozuqaqo'shimchalari, ortiqcha kofein, spirtli ichimliklarni iste'mol qilish.

Uchunchidan tana va ong uchun jismoniy faollik. Jismoniy faollik sog'liqning barcha

18



jihatlari, shu jumladan ruhiy farovonlik uchun juda muhimdir. Shuning uchun sportuchun kuniga kamida 20 daqiqa ajratish tavsiya etiladi. Bunday holda, yugurish yo'lidauzoq va zerikarli yugurish bilan o'zingizni toliqtira olmaysiz. Tabiatda vaqt o'tishi yaxshiruhiy holatni ham ta'minlaydi. Yurish jismoniy faoliyatning eng qulay shakli bo'lib, utabiat va do'stlar bilan muloqotda stressning salbiy ta'sirini kamaytirishga yordam beradi.Shuni ta'kidlash kerakki, o'tiradigan turmush tarzi (ofisda va uyda) ruhiy salomatlikkasalbiy ta'sir qiladi.

To'rtinchidan tana va ong signallarini tinglang. Inson tanasi noyob o'zini davolaydiganva o'zini tozalash tizimidir. Kiruvchi va zararli ta'sirlarni qayd etadigan ko'plab "sensorlar"mavjud. Tana biron bir narsani o'zgartirish zarurligini ogohlantirganda, ko'p usullarmavjud. Inson tanasi aqlli, bizni har kuni biror narsadan qutqarishga harakat qiladi.Shuning uchun bunday signallarni tinglash kerak. Meditatsiya va yoga amaliyoti bungaqaratilgan, har kuni sinab ko'ring!

Beshinchidan minnatdor bo'ling! Minnatdorchilik bu shifobaxsh iksirga o'xshash tuyg'u.Biror kishi biron bir yorqin narsani sezishni boshlaganda, hayot yorqin ranglar bilangullaydi. Doimiy tushunish va minnatdorchilik bildirish (har kimga, hatto mushukingizgayoki yaxshi ob-havoga) kayfiyatingiz va farovonligingizni yaxshilaydi.

Oltinchidan miyangizni oziqlantiring: o'rganishda davom eting. O'rganish miyani yaxshiholatda saqlashga yordam beradi va Altsgeymer kasalligi rivojlanish xavfini kamaytiradi.Chet tillarini o'rganish yoki boshqa oliy ma'lumot olish shart emas. Jarayonning o'zi judamuhim: ko'nikmalarni rivojlantirish uchun professional adabiyotlarni o'qing. Pishirishdarslariga boring. Badiiy va badiiy kitoblarni o'qing. Trikotajning yangi naqshlarini o'rganingyoki original hunarmandchilik qiling. Asosiy qoida - yangilikka intilish.

Yettinchidan hech qachon maydonchadan tushmang. O'tmishni va nima sodirbo'lganligini va hech qachon bo'lmasligi mumkin bo'lgan narsalarni o'ylamasdan, hozirgipaytda yashash ruhiy salomatlik uchun juda muhimdir. Siz hozirgi paytda yashashni,o'zingizni va tanangizni his qilishni o'rganishingiz kerak. Ba'zi odamlar bu davlatnixabardorlik deb atashadi. Bu sizning atrofingizda va yoningizda nima bo'layotganini aniqbilishingiz shartidir. Bir qarashda, bu juda sodda ko'rinadi, lekin aslida diqqat va murosasizhalollikni talab qiladi.

Masalan, nima uchun g'azablanganingizni tushuning: kimdir idishlarni yana yuvmaganiuchun emas, balki ishda muvaffaqiyatsizlikka uchraganingiz uchun ertalabdan bezovtabo'lganingiz uchun. Va endi siz g'azabni olib tashlash uchun bahona izlayapsiz.

Sakkizinchidan sizni baxtli qiladigan narsani tanlang! Hayotingizda qanday baxtli vayoqimli kechinmalar bo'lsa, umumiy ahvolingiz shunchalik yaxshi bo'ladi. Haftalik tartibdao'zingizni baxtli his qilish uchun etarli sabablarga ega bo'lish muhimdir. Odamlar vasalbiy his-tuyg'ularni keltirib chiqaradigan vaziyatlar bilan aloqa qilishni rad etishnio'rganing. Yodingizda bo'lsin, sizni baxtli qiladigan narsa bu sizning zaxirangiz, bu stressgava hayotdagi to'siqlarga qarshilikni kuchaytiradi. Har kuni bu kichik tanlovlarni qilishniunutmaslik juda muhimdir. O'zingizni salbiylikdan himoya qilishni va hayotingizga ijobiy vabaxtli onlarni keltirishni o'rganing.

To`qqizinchidan gadjetlar va ma'lumotlardan tanaffus qiling. Barcha elektronqurilmalaringiz va Internetdan tanaffus oling. Bir kun davomida smartfoningizni uydaqoldiring, ogohlantirishlarni o'chiring va sizni chalg'itadigan har qanday narsa. Jonlisuhbatga vaqt ajrating, oila yoki do'stlar bilan qiziqadigan narsaga ega bo'ling. Buni birmarta qilsangiz, darhol boshingiz qanday ravshanlashayotganini his qilasiz.

O'ninchidan vaqtni tabiatga bag'ishlang! Ko'p odamlar bu arzimas tavsiyalarni berishadi,biz allaqachon hamma narsadan charchaganmiz, shuning uchun biz ushbu tavsiyaniyangi burchakdan yoritmoqchimiz. Harakatlanuvchi tabiiy ob'ektlarni (shamoldadaraxtlarning tojlari, oqayotgan suv, bulutlar va boshqalar) kuzatish odamni tananing

19



barcha qo'llab-quvvatlovchi tizimlari, shu jumladan aqliy faoliyati uchun foydali bo'lgansayoz transga olib keladi. Bundan tashqari, uy o'simliklari yoki sabzavot bog'i bo'lganodamlar kamroq stressga duch kelishadi. Toza havo, yangi taassurotlar va ko'zlar uchundam olish ham foydali "sotib olish" dir, buning uchun hech qanday maxsus narsa kerakemas. Tabiatga yaqinroq bo'ling!

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati!1.1 Qarang. Smotrov YU. Xavf bo'sag'asida. Salomatligingiz o'z qo'lingizda.- Toshkent:

"SHarq", 2011. 6 b2.1 www.emergency-live.com. Inson ruhiyatining salomatlik bilan bog'liqligi

20



THE DIALECTIC OF NATIONAL AND UNIVERSAL PRINCIPLES OFBUILDING A DEMOCRATIC SOCIETY IN UZBEKISTAN

Sultaniyazov Madiyar BaxtiyarovichAssistant of Karakalpak State UniversityPhone +998 (99) 682 27 47

Annotation. The article reflects the specifics of building a democratic society in Uzbekistan,which is mainly presented as a basis for the holistic development of national and universalprinciples, and provides a comprehensive analysis.

Keywords. democracy, social relations, national principles, universal principles, interethnicharmony, religious tolerance.

After gaining its independence, the people of Uzbekistan, like the majority of theworld's population, set themselves the goal of building a democratic society based on asocially oriented market economy. Naturally, in the formation of such a society, first ofall, it should be borne in mind that the specific national principles of development ofUzbekistan are combined with the universal principles prevailing in the world. Theycover the material and spiritual aspects of their work. In the transition to a marketeconomy, our state has chosen a democratic path, taking into account the peculiaritiesof our people, the rich historical traditions of our people, their unique way of thinking.

As we all know, Uzbekistan is a multinational state. It is home to more than 130nations and ethnic groups. That is why the ideas of interethnic harmony and toleranceare one of the important aspects of building a democratic society. It is also impossible toignore the formation of a certain social consciousness of people who have certain valuesin building a democratic society. For more than 130 years before independence, ourpeople have become alienated from their national, cultural and material wealth. It wascompletely cut off from the world community. Therefore, it is expedient to take thissituation into account in the integration of Uzbekistan with the world community. Inbuilding a democratic society, our state has put forward nationalism on the one hand,and universalism on the other. In other words, their dialectical integrity was ensured.The Constitution of the Republic of Uzbekistan is also a shining example of universaland national principles.

National and universal principles include legal, religious and moral principles thatare important aspects of the development of a society. It should be based on the principlesof human interests, human relations, respect and justice. In addition, the ideas ofinterethnic harmony and tolerance are important in building a democratic society.Interethnic harmony strikes at the idea of chauvinism among the people. The idea ofinterethnic harmony is enshrined in the 1948 Declaration of Human Rights, which setsout its legal basis. In building a democratic society, first of all, human interests must bereflected in the law.

After all, national values are not only one of the spiritual foundations that strengthenthe independence of our country, but also the main source of building a democratic,just, legal state and civil society. In fact, national values are inextricably linked with thehistory, way of life, future of the nation, the social strata that make it up, the nationalconsciousness, language, spirituality and culture. The national values of the peoples ofCentral Asia, inherited from centuries, have been formed in a long historical process andhave undergone many severe tests.

In short, values are material and spiritual values that are formed and developed in theprocess of historical development of society, have a positive impact on social development

21



in the past, present and future, are absorbed into the minds of people and acquire socialsignificance. In this sense, historical experience, the inheritance of traditions - all ofthese must become values that nurture new generations. If it is harmonized with nationaland universal democratic principles, then its role in the development of society will beof special importance.

List of used literature:1. Mo'minov A.R., Tillabaeyev M.A., Inson huquqlari (darslik). Toshkent - 2013.

315-b2. Mustaqillik izohli ilmiy-ommabop lug'ati. - T.: "Sharq", 1998, 141 b.

22



¨ØËÀÐÍÈ ÂÀÒÀÍÏÀÐÂÀÐËÈÊ ÐÓ¥ÈÄÀ ÒÀÐÁÈßËÀØÄÀ¥ÀÄÈÑËÀÐÍÈÍÃ ¤ÐÍÈ.

Õàéäàðîâà Ìîìîêèç ÐóçèáàåâíàÒîøêåíò äàâëàò òåõíèêà óíèâåðñèòåòèÒåðìèç ôèëèàëè àññèñòåíòèÒåëåôîí+998912302190

Àííîòàöèÿ: ìàçêóð ìà³îëàäà ìóµàääèñëàð òîìîíèäàí ÿðàòèëãàí µàäèñëàð òàä³è³ýòèëèá, þðòèìèçäà åòèøèá ÷è³³àí áóþê ìóµàääèñëàðíèíã õóñóñàí Èìîì àò-Òåðìèçèé àñàðëàðèíèíã ¸øëàðèìèç µà¸òèäàãè àµàìèÿòè âà ´ðíè ò´²ðèñèäàãèµàäèñëàðèãà øàðµëàð êåëòèðèá ´òèëãàí.

Êàëèò ñ´çëàð: Ìóµàääèñëàð, Èìîì Áóõîðèéíèíã "Aë-Æîìå àñ-Ñàõèõ", Èìîì àò-Òåðìèçèé "Ñóíàí" êèòîáè, ïåäàãîãèêà, µàäèñëàðíèíã, òàðáèÿâèé àµàìèÿòè âà¸øëàðíèíã êàìîëîòãà ýðèøèøè ó÷óí òàëàá ýòèëàäèãàí èíñîíèé ôàçèëàòëàð.

Þðòèìèçäà ÿøàá èæîä ýòãàí áóþê àëëîìà ìóòàôàêêèðëàðíèíã áåáàµî èëìèé-ìàúíàâèé ìåðîñèíè òàäáè³ ³èëèø, óëàð ³îëäèðãàí àñàðëàðíè èëìèé-èçîµëèòàðæèìà ³èëèá, îììàëàøòèðèø µàìäà õîðèæèé äàâëàòëàðäàãè êóòóáõîíàëàð, àðõèâôîíäëàðèäà ñà³ëàíà¸òãàí ³´ë¸çìàëàðíèíã ýëåêòðîí íóñõàëàðèíè ò´ïëàá,õàë³èìèçãà åòêàçèø µîçèðãè êóííèíã äîëçàðá ìàñàëàëàðèãà àéëàíìî³äà.

Áó áîðàäà ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíèíã áèðèí÷è Ïðåçèäåíòè Èñëîì Êàðèìîâøóíäàé äåãàí ýäè: "Áóþê ìóòàôàêêèð âà àëëîìàëàðèìèçíèíã èñëîì ìàäàíèÿòèíèðàâíà³ òîïòèðèøãà ³´øãàí áåòàêðîð µèññàñè ò´²ðèñèäà ñ´ç þðèòãàíäà , ýíã àââàëî,µà³ëè ðàâèøäà ìóñóëìîí îëàìèäà "ìóµàääèñëàð ñóëòîíè" äåÿ óëêàí øóµðàò ³îçîíãàíÈìîì Áóõîðèé áîáîìèçíèíã ìóáîðàê íîìëàðèíè µóðìàò- ýµòèðîì áèëàí òèëàãàîëàìèç. Áó ì´úòàáàð çîò ìåðîñèíèíã ãóëòîæè á´ëìèø ýíã èøîíàðëè µàäèñëàðò´ïëàìè- "Aë-Æîìå àñ-Ñàõèõ" êèòîáè ìóñóëìîí îëàìèäà £óðúîíè êàðèìäàíêåéèíãè èêêèí÷è ìó³àääàñ ìàíáà á´ëèá àµëè èñëîì ýúòè³îäèãà ê´ðà , áàøàðèÿòòîìîíèäàí áèòèëãàí êèòîáëàðíèíã ýíã óëóãè µèñîáëàíàäè. Ìàíà, ´í èêêèàñðäèðêè,áó êèòîá ìèëëèîíëàá èíñîíëàð ³´ëèäà èéìîí íóðè áèëàí ìóíàââàðýòèá,µà³ âà äè¸íàò é´ëèãà ÷îðëàá êåëìî³äà".

¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíèíã Ïðåçèäåíòè Øàâêàò Ìèðçè¸åâ 2017 éèëíèíã14-15 àïðåëü êóíëàðè Ñàìàð³àíä âèëîÿòèãà ³èëãàí òàøðèôè Èìîì Áóõîðèé¸äãîðëèê ìàæìóàñè ³îøèäà õàë³àðî-òàä³è³îò ìàðêàçèíè ³óðèø òàêëèôèíèáèëäèðèá øóíäàé äåãàí ýäè: " Áóþê ìóòàôàêêèð áîáîìèç, áàð÷à ìóõàääèñëàðïåøâîñè Èìîì Áóõîðèé ìàíãó ³´íèì òîïãàí óøáó ìàñêàíäà çèãà õîñ ìàúíàâèé-ðóõèé ìóµèò ìàâæóä. Ìàæìóàãà êåëãàíëàð áó ìàðêàçãà êèðèá, ´çèãà êàòòà îçó³àîëñèí, áîáîëàðèìèç µèêìàòëàðèäàí ´ðãàíèá êåòñèí. Øóíäà óëàðíèíã ³àëáèäàóëó² àæäîäëàðèìèç áèëàí ôàõðëàíèø òóé²óñè ðèâîæ òîïàäè àéíè ïàéòäà øóíäàéáóþê çîòëàðíèíã àâëîäè ìàñúóëèÿòíè µèñ ýòàäè".

¥àäèñ èëìèíèíã ðèâîæèäà îëòèí äàâð µèñîáëàíãàí õèæðèé ó÷èí÷è(ìèëîäèéò´³³èçèí÷è) àñðäà õàäèñøóíîñëèêäà êàòòà ìóâàôôà³èÿòëàð ³´ëãà êèðèòèëãàí.×óíîí÷è , áóòóí èñëîì äóí¸ñèäàãè ýíã íóôóçëè ìàíáàëàð äåá òàí îëèíãàí îëòèòàèøîíàðëè µàäèñëàð ò´ïëàìèíèíã ìóàëëèôëàðè ÿøàá èæîä ýòãàí.

ßíà øóíèñè äèêêàòãà ñàçîâîðêè , ìàçêóð, îëòè ìóµàääèñíèíã äåÿðëè õàììàñèÌàðêàçèé Îñè¸ëèê á´ëèá, óëàð: Àáó Àáäóëëîµ Ìóõàììàä èáí Èñìîèë àë-Áóõîðèé,Èìîì Ìóñëèì èáí àë-Õàëëîæ (206/819 - 261/874), Aáó Ìóõàììàä èáí Èñî àò-Òåðìèçèé (209/ 824 - 279/892), Èìîì Àáó Äîâóä Ñóëàéìîí Ñèæèñòîíèé (202/817- 275/880), Èìîì Àõìàä Àí-Íàñîèé (215/830 - 303/915), Èìîì Aáó Aáäóëëîµ

23



Ìóõàììàä èáí ßçèä èáí Ìîææà (209/824 - 273/886) êàáè ñèéìîëàðäèð.Ìóµàääèñëàð è÷èäàí "¥àäèñ èëìèäà àìèð àë-ìóìèíèéí" äåãàí øàðàôëè íîìãàñàçàâîð á´ëãàí êèøè Èìîì àë-Áóõîðèéäèð.

Teðìèçëèê ìàøµóð ìóµàääèñ Àáó Ìóõàììàä èáí Èñî àò-Òåðìèçèé Èìîì àë-Áóõîðèéãà µàì øîãèðä, óëàðíèíã çàðî ìóíîñàáàòëàðè èáðàòëè á´ëãàí. Èìîì àë-Áóõîðèéíèíã àò-Òåðìèçèé áèëàí ó÷ðàøóâè Íèøîïóðäà þç áåðèá, äè¸ðèìèçäàí÷è³³àí èêêè ìàøµóð ìóµàääèñ ´ðòàñèäà óíèòèëìàñ, ³èç²èí áàµñëàð, ê´ïäàí-ê´ïèæîäèé,ä´ñòîíà ó÷ðàøóâëàð á´ëèá òàäè. Aò-Teðìèçèéíèíã çèøè÷à, ó ç àñàðëàðèó÷óí ê´ï ìàúëóìîòëàðíè àë-Áóõîðèé áèëàí ó÷ðàøóâëàðèäàí îëãàí. Øó áèëàíáèðãà Èìîì àë-Áóõîðèé µàì àò-Teðìèçèéíèíã áèëèìèíè þ³îðè áàµîëàá: "Ìåíñåíäàí ê´ðãàí ôîéäà ñåí ìåíäàí ê´ðãàí ôîéäàäàí îðòè³ðî³", äåáóíãà íèñáàòàí÷ó³óð µóðìàòèíè áèëäèðãàí. Aò-Teðìèçèé ´ç óñòîçè âà ñàôäîøè á´ëãàí àë-Áóõîðèéíè áóòóí óìðè äàâîìèäà µóðìàòëàá, óíãà ñàìèìèé ñàäî³àòäà á´ëãàí.

Áóíäàí òàø³àðè èìîì Ìóñëèì, èìîì Àáó Äàâóä, £óòàéáà èáí Ñàúèéä, Èñµî³èáí Ìóñî, Ìàµìóä èáí ¢àéëîíëàð êàáè ìàøµóð ìóµàääèñëàð µàì àò-Òåðìèçèéãàóñòîçëèê ³èëãàí. Ìàíáàëàðäà çèëèøè÷à, µàäèñëàðíè ò´ïëàøäà âà ðãàíèøäà àò-Òåðìèçèé µàð áèð ³óëàé ôóðñàòäàí óíóìëè ôîéäàëàíãàí. Ó é´ëäà, ñàôàðäà á´ëãàíäàµàì ¸êè áèð æîéäà ìó³èì òóðãàíäà µàì ´ç óñòîçëàðèäàí, ó÷ðàòãàí ðîâèéëàðèäàíýøèòãàí µàäèñëàðíè äàðµîë çèá îëèá, óëàðíè òàðòèáëè ðàâèøäà àëîµèäà-àëîµèäà³àéä ³èëèá áîðãàí.

Àò-Òåðìèçèéíèíã àñàðëàðè è÷èäà ýíã ìàøµóðè, øóáµàñèç, "Àë-æîìèú" á´ëèá,ïàé²àìáàð àëàéµèññàëîìãà äîèð îëòèòà èøîí÷ëè µàäèñëàð ò´ïëàìëàðèäàí áèðèäèð.Óøáó àñàð èëìèé àäàáè¸ò âà ìàíáàëàðäà "Àë-æîìèú àë-êàáèð" ("Êàòòà ò´ïëàì"),"Àë-æîìèú àñ-ñàµèéµ" ("Èøîí÷ëè ò´ïëàì"), "Æîìèú àò-Òåðìèçèé" ("Òåðìèçèéò´ïëàìè"), "Ñóíàíàò-Òåðìèçèé" ("Òåðìèçèé ñóííàòëàðè") íîìè áèëàí µàì àòàëèá,ïàé²àìáàð àëàéµèññàëîì µà¸òè âà ôàîëèÿòèãà äîèð ìóµèì ìàíáàëàðäàíµèñîáëàíàäè.

Ìóµàììàä èáí Èñî àò-Òåðìèçèé òîìîíèäàí ¸çèá ³îëäèðèëãàí àñàðëàðäà ´çèôîäàñèíè òîïãàí µàäèñëàð µàì Èìîì àë-Áóõîðèé òîìîíèäàí áà¸í ýòèëãàíµàäèñëàðè êàáè èíñîííè µàëîëëèê, àäîëàò, ýúòè³îä, äè¸íàò, ïîêëèê,ìåµíàòñåâàðëèê, ìóðóââàòëèëèê, ìåµð-øàâ³àò, ¸øè êàòòàëàð, îòà-îíà âà³àðèíäîøëàðãà µóðìàò ²îÿëàðèíè èëãàðè ñóðèø õóñóñèÿòèãà ê´ðà øàõñ òàúëèìèâà òàðáèÿñèíè òàøêèë ýòèøäà êàòòà àµàìèÿòãà ýãà.

¥àäèñëàðäà èíñîííèíã êàìîëîòãà ýðèøèøè ó÷óí òàëàá ýòèëàäèãàí èíñîíèéôàçèëàòëàð èôîäà ýòèëãàí á´ëèá, óøáó ôàçèëàòëàð ñèðàñèãà ´çãàëàðãà ìåµð-î³èáàò ê´ðñàòèø, ñàõèéëèê, î÷è³ê´íãèëëèê, îòà-îíà, êàòòàëàð âà ³àðèíäîøëàðãàíèñáàòàí ìóðóââàòëè á´ëèø, óëàðãà ²àìõ´ðëèê ³èëèø, âàòàíãà ìóxàááàò, ìåxíàòâà êàñá-xóíàðíè óëó²ëàø, µàëîëëèê, ïîêëèê, ä´ñòëèê, îëèéæàíîáëèê, ðàxì-øàô³àòëèëèê, êàìòàðëèê, ðîñòã´éëèê âà âèæäîíëèëèê êàáè õèñëàòëàð êèðèòèëàäè.Áóíäàí òàø³àðè, èíñîííèíã ´çèíè ¸ìîí èëëàòëàðäàí òèéèøè, ÿõøèëèê ñàðèèíòèëèøè êåðàêëèãè áîðàñèäàãè ïàíä-íàñèµàòëàð µàì ´ç àêñèíè òîïãàíêè,áóëàðíèíã áàð÷àñè £óðúîíè Êàðèìäà ³àéä ýòèëãàí ê´ðñàòìàëàðãà àñîñëàíèëãàíâà êîìèë èíñîííè øàêëëàíòèðèøäà àñîñèé ìåúçîí á´ëèá õèçìàò ³èëàäè.

Èìîì àò-Òåðìèçèé "Ñóíàí" êèòîáèäà òàúëèì-òàðáèÿ, àõëî³-îäîáãà îèäôèêðëàðèíè èôîäàëàéäè. Óíèíã òàúêèäëàøè÷à: "Îëëîµ íàçàðèäà ýíã ÿõøè ä´ñòäåá îäàìëàðãà äîèìî õàéðëè èøëàðíè ³èëèá þðóâ÷è êèøèëàðãà àéòèëàäè.Îëëîµ íàçäèäà ýíã ÿõøè ê´øíè ´ç ê´øíèëàðèãà ÿõøèëèê ³èëãóâ÷èñèäèð","Îäàìëàðãà øóêð àéòìàéäèãàí êèøè Àëëîõãà µàì øóêð ³èëìàéäè".

Èìîì àò-Òåðìèçèé õàéðèõîõëèêíè óëó²ëàéäè. Õàéðëè âà ÿõøè èøëàð ³èëèøãàäàúâàò ýòèø âà çóëìäàí ³àéòàðèø µàì ñàäà³à ýêàíëèãèíè àéòàäè Óíèíã àéòèøè÷à,

24



"Àäàøãàí êèøèëàðãà ò´²ðè é´ë ê´ðñàòèøèíã µàì ñàäà³à", "¥àòòî êàìáà²àëëàðãàõóøìóîìàëàäà á´ëèøèíã µàì - ñåíèíã ñàäà³àíã", "Åðäà õàëà³èò áåðèá ¸òãàíáèðîð òîø, òèêàíàê êè ñóÿêíè áèð ÷åêêàãà îëèá ³´éèøèíã µàì - ñàäàêà", äåéäèó.

Èìîì àò-Òåðìèçèé ïåäàãîãèê òàúëèìîòèäà ðàµì-øàô³àòëèëèê,õóøìóîìàëàëèê, êàìòàðëèê óëó² èíñîíèé ôàçèëàò µèñîáëàíàäè. Àëëîìàíèíãµàäèñëàðèäà ñàáð-òî³àòëèëèê, àõëîê,-îäîá, áîëàëàðíè ìàðµóìëàðãà µóðìàò ðóµèäàòàðáèÿëàø µàì àëîµèäà ðèíäà òóðàäè. Èìîì àò-Òåðìèçèé õàäèñëàðèäà îäàìëàðíèàµèë á´ëèøãà, êóë÷èëèêêà, æàìîàãà ôîéäà, íàô êåëòèðèøãà, ä´ñòëèê âàáèðîäàðëèêêà äàúâàò ýòèëàäè: "Êèìäà-êèì áèð ê´÷àò ´òêàçñà, ¸ á´ëìàñà ê´÷àòýêñà-þ, óëàð µîñèëèäàí îäàìëàð, ³óøëàð âà µàéâîíëàð áàµðà îëñà - áó µàì ´øàîäàì ó÷óí ñàäà³à ñàíàëàäè";

"Áàð÷à ìóñóëìîíëàð ´çàðî áèðîäàðäóðëàð. Óëàð µå÷ ³à÷îí áèð- áèðëàðèãà¸ìîíëèêíè ðàâî ê´ðìàñëèêëàðè êåðàê. Êèìäà-êèì çèíèíã ìóñóëìîí áèðîäàðèãà¸ðäàì ³èëñà, îõèðàòäà Îëëîµ óíãà ¸ðäàì ³èëàäè. Êèìäà-êèì ´ç áèðîäàðèµîæàòèíè åíãèëëàòñà, Îëëîµµàì óíèíã îõèðàòèíè åíãèë ³èëàäè"

¥àäèñëàðäà èíñîí ìàúíàâèé êàìîëîòèíèíã ìåúçîíè, óíèíã òàôàêêóð äîèðàñè,äóí¸³àðàøèíèíã êåíãëèãè, èëìèé áèëèìëàðíè ³àé äàðàæàäà ýãàëëàãàíëèãè, ´çáèëèìè áèëàí àòðîôäàãèëà âà æàìèÿòãà ôîéäà êåëòèðãóâ÷è øàõñ á´ëèá åòèøèøèäàìóµèì îìèëäèð äåÿ ê´ðñàòèëàäè. "Òîëèáè èëì ³èëèø ôàðçäèð. Òîëèáè èëìãàµàð áèð íàðñà èñòè²ôîð àéòàäè, µàòòî äåíãèçäàãè áàëè³ëàð µàì". Áèëèìñèçëèêêèøèëàðíèíã íîäîíëèãèãà çàìèíµîçèðëàøè, èëìñè æàìèÿòäà ýñà æàµîëàò µàìäàðàçîëàòíèíã µóêìðîíëèê ³èëèøè àëîµèäà òàúêèäëàá ê´ðñàòèëàäè "Èëì ðãàíìî³âà ðãàòìî³íèíã ôàçèëàòè" áîðàñèäàãè õàäèñ (21-áîá) äà èëì ´ðãàíèø ê´ï ³³àí¸ì²èðãà ³è¸ñëàíàäè.

Èñëîìäà èêêè õèë èëì µà³èäà ñ´ç þðèòèëàäè: áèðè µó³ó³èé (ôèêõ), äèíèéé´ë-é´ðè³ëàð ò´²ðèñèäàãè èëì á´ëñà, èêêèí÷èñè äóí¸âèé èëìëàðäèð. ¥àðèêêè òóðäàãè áèëèìëàðíè ÷ó³óð ýãàëëàø âà óëàðãà ³àòúèé àìàë ³èëèø µàð áèðì´ìèí ó÷óí ôàðç µèñîáëàíàäè. "Èëìíèíã îôàòè óíóòèøäèð. Óíè íîàµèë êèøèãàãàïèðèø ýñà óíè çîå ³èëèøäèð" ìàçìóíèäàãè µàäèñ îð³àëè çëàøòèðèëãàí èëìíèòàêðîðëàá áîðèø, ôà³àò ÷ó³óð âà ïóõòà áèëèìëàðãàãèíà ýãà á´ëãàí êèøèëàðíèíãàòðîôäàãèëàðãà èëì áåðèøèíèíã ìà³áóë ýêàíëèãèãà óð²ó áåðèëàäè. Øóíèíãäåê,µàäèñëàðäà èëìíèíã êèøèëàðíè ôàµì-ôàðîñàòëè, ´òêèð çåµíëè, çóêêî µàìäàõîòèðàíè êó÷ëè ³èëèøäàãè àµàìèÿòè µàì òàúêèäëàíàäè âà "Èëìó µóíàðíè Õèòîéäàíá´ëñà µàì áîðèá ´ðãàíèíãëàð", -äåÿ äàúâàò ýòèëàäè. "Îëèì á´ë, èëì áåðóâ÷è á´ë¸êè èëì ðãàòóâ÷è á´ë êè òèíãëîâ÷è á´ë. Áåøèí÷èñè á´ëìà, µàëîê á´ëàñàí"ìàçìóíèíè èëãàðè ñóðóâ÷è µàäèñíèíã áà¸í ýòèëèøè îð³àëè µàì èëìëè á´ëèøèíñîííè ôàëîêàò âà óíèíã ìîí î³èáàòëàðèäàí ñà³ëîâ÷è îìèë ýêàíëèãèãà óð²óáåðèëàäè (41-õàäèñ).

Áèð ³àòîð µàäèñëàðäà èëìíèíã èáîäàòäàí óñòóí ýêàíëèãè ê´ðñàòèá ´òèëàäè.Õóñóñàí, "Èëì èáîäàòäàí àôçàë âà ó òà³âî äèíèíèíã óñòóíèäèð" (268-õàäèñ).Áèðî³ èëìíèíã ìàíôààòñèç µîëäà ñàðôëàøäàí ñà³ëàíèø ìà³ñàäãà ìóâîôè³ýêàíëèãè àéòèëàäè âà èëì àµëèíè àíà øóíãà äàúâàò ýòèëàäè (173-õàäèñ),µà³è³èé êîìèë èíñîííèíã áèëèìãà áîé, õóøõóë³, ñî²ëîì á´ëèøè (182-õàäèñ),óíè ôà³àò ôîéäàëè èøëàð âà èíñîíëàðíèíã ôàðîâîí µà¸ò êå÷èðèøëàðèé´ëèäàñàðô ýòèø êåðàêëèãè µàì ó³òèðèëàäè: "Áîøëè³ á´ëìàñèíãèçäàí àââàë èëìíè÷ó³óð ðãàíèíã! Ðàñóëëîµ ñàëëàëëîõó àëàéõè-âàññàëàìíèíã ñàõîáàëàðè øëàðèóë²àéãàíäà µàì èëì ðãàíãàíëàð. Ðàñóëëîµ ñàëëîëëîõó àëàéµè-âàñàëëàì: èêêèíàðñàäàí çãàñèãà µàñàä ³èëìî³ æîèç ýìàñ, áèðè-êèøèãà Îëëîµ òàîëî µàëîëìîë-äóí¸ áåðñà-þ, óíè õà³ é´ëèäà ñàðôëà¸òãàí á´ëñà, èêêèí÷èñè-êèøèãà

25



Îëëîµ òàîëî èëìó õèêìàò àòî ýòñà-þ, ó øó òóôàéëè îëèé ìà³îìãà ýðèøèá,µóêì ñ´ðà¸òãàí, îäàìëàðãà áèëãàíèíè ´ðãàòà¸òãàí á´ëñà", - äåéäèëàð".

Ìàúëóìêè, èñëîì òàúëèìîòèäà ýíã þêñàê õèñëàòëàðäàí áèðè ñèôàòèäà îòà-îíàãà ²àìõ´ðëèê, óëàðíè ýúçîçëàø, îòà-îíà õà³³èíè ´ç ´ðíèãà ³´éèø,ôàðçàíäíèíã óëàð îëäèäàãè µà³³è áîðàñèäàãè ìàñàëàëàðíèíã ¸ðèòèëèãèãààëîµèäà ýúòèáîð áåðèëàäè¥àð áèð èíñîí ³èëãàí ýçãó àìàëëàðè âà îäîá-àõëî³èáèëàí ÿõøè íîì ³îëäèðàäè.

Äåìàê, ¥àäèñëàð Ìóõàììàä ïàé²àìáàðèìèçíèíã ñóííàòëàðè á´ëèá, ìàçìóíàíµàð áèð ì´ìèííèíã èøîí÷è, ýúòè³îäèíè ìóñòàµêàìëàéäè, øó áèëàí èíñîííèìàúíàâèé êàìîëîòãà åòàêëàéäè. "Èñëîì äèíè ìàúðèôàòãà àñîñëàíãàíè ó÷óí µàìµàð áèð øàõñíè à³ëèé, æèñìîíèé æèµàòäàí êàìîëãà åòêàçèøãà îèä ýúòè³îäâà èéìîíäàí èáîðàò á´ëèá, ôà³àò ýçãóëèêêà õèçìàò ³èëèø, îëèéæàíîá á´ëèø,ïîêèçà þðèø, áèð áóðäà ëó³ìàíè µàëîë ³èëèá åéèø, æàµîëàò âàæàµîëàòïàðàñòëèêêà é´ë ³´éìàñëèê, ç áèðîäàðèíèíã, ³àðèíäîø-óðó²ëàðèíèíã,ìèëëàòèíèíã âà âàòàíèíèíã ³àäðèÿòëàðèíè àñðàøäèð.

Ôîéäàëàíèëãàí àäàáè¸òëàð ð´éõàòè:1. Èñëîì Êàðèìîâ. "Ìàúðèôàò" ãàçåòàñè. 24 îêòÿáðü 1998.2. ¤ðòà Îñè¸äà ïåäàãîãèê ôèêð òàðàêêè¸òèäàí ëàâõàëàð. Òîøêåíò. "Ôàí", 1996,3. "Ìàúíàâèÿò þëäóçëàðè" (Àáäóëëà £îäèðèé íîìèäàãè õàë³ ìåðîñè íàøðè¸òè,

Òîøêåíò,19994. Ìóõàììàä ïàé²àìáàð ³èññàñè. ¥àäèñëàð. - Òîøêåíò, Êàìàëàê, 1991, 60-áåò.

26



¤ÐÒÀ ÎÑÈ¨ ÌÓÒÀÔÀÊÊÈÐËÀÐÈ ÈÆÎÄÈÄÀ ÎÄÎÁ-ÀÕËÎ£ ÂÀ ÒÀÐÁÈßÌÀÑÀËÀÑÈ.

Àòàêóëîâ Ìàâëîíáåê Ñàèòêóëîâè÷Èñëîì Êàðèìîâ íîìèäàãè Òîøêåíò äàâëàò òåõíèêà óíèâåðñèòåòè Òåðìèç ôèëèàëè ´³èòóâ÷èñè[email protected]

Àííîòàöèÿ: Òåçèñäà ¤ðòà Îñè¸ ìóòàôàêêèðëàðèíèíã àõëî³ âà òàðáèÿìàñàëàñèäàãè ³àðàøëàðè, ´ç çàìîíàñèãà õîñ á´ëãàí ôèêðëàðè ìóæàññàìëàøãàí.Ôàëñàôèé òàôàêêóð òàðà³³è¸òèäà àõëî³ âà òàðáèÿ ìàñàëàñèäà õàð áèð ìèëëàòíèíã´ç ³àðàøëàðè áîðëèãè ÿ³³îë íàìî¸í á´ëìî³äà.

Êàëèò ñ´çëàð: ìàúíàâèé êàìîëîò, µóøôåëëèê, òàðáèÿ, îäîá-àµëî³

Èñòè³ëîë éèëëàðèäà ìàìëàêàòèìèçäà áóþê àæäîäëàðèìèçíèíã àçèç íîìëàðèíè³àéòà òèêëàø, óëàðäàí ³îëãàí ìåðîñíè àñðàá-àâàéëàø âà êåëàæàê àâëîäãà åòêàçèøéóëèäà êåíã ê´ëàìëè èñëîµîòëàð àìàëãà îøèðèëäè. Áó ýñà õàë³èìèçíèíã ´÷ìàñ³àäðèÿòëàðãà, áóþê àæäîäëàðèìèç ³îëäèðãàí èëìèé àäàáèé ìåðîñãà á´ëãàí þêñàêµóðìàò-ýúòèáîðèíèíã ¸ð³èí òèìñîëèäèð. Ìàìëàêàòèìèçäà ¸ø àâëîä òàðáèÿñè,ìàúíàâèé êàìîëîòè âà îäîá-àµëî³è êàáè ìàñàëàëàðãà µàì áîø³à ñîµàëàðãà ýúòèáîðáåðèëãàíè ñèíãàðè æèääèé ³àðàëäè. Äóí¸äàãè áàð÷à ìàâæóä äèíëàðíèíã ìó³àääàñêèòîáëàðèäà òàúêèäëàíãàíèäåê, èñëîì äèíèäà µàì èíñîííèíã ýíã ã´çàë µèñëàòèáó óíèíã îäîá-àµëî³ âà µóøôåëëèãè ýêàíëèãè àéòèá ´òèëãàí. Èíñîííèíã áîø³àìàâæóäîòëàðäàí ôàð³ëè æèµàòè àëáàòòà óíèíã þêñàê à³ëè âà ã´çàë îäîáèäèð.Áàð÷à äàâðëàðäà á´ëãàíè êàáè ¸øëàð òàðáèÿñè âà àµëî³è äîëçàðá ìàñàëà á´ëèáêåëãàí. Øó µóñóñèäà "Áèçíè µàìèøà éëàíòèðèá êåëàäèãàí ÿíà áèð ìóµèì ìàñàëà- áó ¸øëàðèìèçíèíã îäîá-àµëî³è, þðèø-òóðèøè, áèð ñ´ç áèëàí àéòãàíäàäóí¸³àðàøè áèëàí áî²ëè³. Áóãóí çàìîí øèääàò áèëàí çãàðèÿáäè. Áó çãàðèøëàðíèµàììàäàí µàì ê´ïðî³ õèñ ýòàäèãàí êèì - ¸øëàð. Ìàéëè, ¸øëàð ´ç äàâðèíèíãòàëàáè áèëàí óé²óí á´ëñèí. Ëåêèí àéíè ïàéòäà ´çëèãèíè µàì óíèòìàñèí. Áèçêèììèç, ³àíäàé óëó² çîòëàðíèíã àâëîäèìèç, äåãàí äàúâàò óëàðíèíã ³àëáèäà äîèìîàêñ-ñàäî áåðèá, çëèãèãà ñîäè³ ³îëèøãà óíäàá òóðñèí. Áóíãà íèìàíèíã µèñîáèäàíýðèøàìèç ? Òàðáèÿ, òàðáèÿ âà ôà³àò òàðáèÿ µèñîáèäàí", äåÿ òàúêèäëàãàíïðåçèäåíòèìèç Ø. Ìèðçè¸åâ.

Òàúêèäëàø æîèçêè, òàúëèì-òàðáèÿ æàðà¸íèäà àæäîäëàðèìèç ÿðàòãàí áåáàµîìàúíàâèé ìåðîñäàí ôîéäàëàíèø ìóµèì àµàìèÿòãà ýãà. IX-XII àñðëàð Øàð³ìóòàôàêêèðëàðè òîìîíèäàí ÿðàòèëãàí òàðáèÿâèé ³àäðèÿòëàð, ø àâëîäíè àõëî³èéæèµàòäàí òàðáèÿëàøäà µàìîí äîëçàðá á´ëèá òóðèáäè.

¤ðòà àñðëàð, ôàëñàôèé òàôàêêóð òàðà³³è¸òèãà óëêàí õèññà ³´øãàí ìóòàôàêêèðÀáó Íàñð Ôàðîáèé íîìè áèëàí áî²ëè³ á´ëèá, óíèíã òàúëèìîòè òàðáèÿ âà îäîáàõëî³ ìàñàëàñèäà àµàìèÿòè êàòòàäèð. Àáó Íàñð Ôàðîáèé òàúëèì-òàðáèÿãàáà²èøëàíãàí àñàðëàðèäà òàðáèÿíèíã èíñîí µà¸òèäà ìóµèìëèãè, òàðáèÿ æèµàòëàðèâà óñóëëàðèãà àëîµèäà ýúòèáîð ³àðàòãàí. Ôàðîáèé òàúëèìãà µàìäà òàðáèÿãàáèðèí÷èëàðäàí á´ëèá òàúðèô áåðãàí àëëîìà µèñîáëàíàäè. Ôàðîáèéíèíã "Ôîçèëîäàìëàð øàõðè", "Áàõò ñàîäàòãà ýðèøóâ ò´²ðèñèäà", "Èëìëàðíèíã êåëèá ÷è³èøè","À³ë ìàúíîëàðè ò´²ðèñèäà" êàáè àñàðëàðè àñîñàí òàúëèì, òàðáèÿ âà îäîá-àõëî³ìàñàëàëàðèãà éó²ðèëãàí. Ìàøõóð ìóòàôàêêèðëàðäàí áèðè Àáó Ðàéõîí Áåðóíèéèíñîí êàìîëàòèäà àõëî³èé òàðáèÿíèíã ðíèíè àëîµèäà òàúêèäëàéäè. Áåðóíèéíèíãàõëî³ âà òàðáèÿ ìàñàëàëàðèãà áà²èøëàíãàí "£àäèìãè õàë³ëàðäàí ³îëãàí

27



¸äãîðëèêëàð", "¥èíäèñòîí", "Ìèíåðàëîãèÿ", "Êèòîá àñ-Ñàéäàíà", "àë-£îíóíèàë-Ìàñúóäèé ", "Ãèîäåçèÿ" âà áîø³à àñàðëàðèäà ê´ðèøèìèç ìóìêèí. Áåðóíèéàõëî³èé òàðáèÿãà èñëîì äèíè òàëàáëàðèäàí êåëèá ÷è³³àí õîëäà ¸íäîøãàí âàòàúðèô áåðãàí. ¤ðòà Îñè¸ àëëîìàëàðèíèíã òàúëèì òàðáèÿãà îèä ³àðàøëàðèäàìàúíàâèé ³àäðèÿòëàðãà á´ëãàí ýúòèáîð àñîñèé ðèíäà òóðàäè. Áó áèëâîñèòà èíñîíêàìîëîòè øàêëëàíòèðèøãà îìèë á´ëà îëàäèãàí µîäèñàäèð. Ìóòàôàêêèð âà òèáèëìèíèíã óñòîçè Àáó Àëè Èáí Ñèíî ôèêðè÷à òàðáèÿ âà îäîá - àõëî³ õóñóñèäà çôèêðëàðèíè áà¸í ³èëãàí. Èáí Ñèíî ¸øëàðãà à³ëèé âà àõëî³èé òàðáèÿ áåðèøäàµóíàð ðãàòèø ìóµèì ýêàíëèãè íàçàðäà òóòàäè. Øàð³ ìóòàôàêêèðëàðèíèíã èëìèéìåðîñèäà òàðáèÿ ìàñàëàñè ìóµèì ´ðèí òóòàäè. Àñîñàí óëàð îèëàäà ôàðçàíäòàðáèÿñèãà àëîµèäà ýúòèáîð áåðèøãàí. Çåðî ¸ø àâëîä òàðáèÿñè èíñîíèÿòíèíãêåëàæàê òà³äèðèíè áåëãèëàéäèãàí, óëàðíè èæîáèé æèµàò áèëàí ³óðîëëàíòèðàäèãàíµîäèñàëàð á´ëãàíëèãè òóôàéëè µàì àëëîìàëàðèìèç áó ìàñàëàíè µàë ³èëèøãàµàðàêàò ³èëèá êåëãàíëàð.

Øàð³ ìóòàôàêêèðëàðè àñàðëàðèäàãè ôèêðëàð òåðàíëèãè, ìàúíîñèíèíã÷ó³óðëèãè, ôàðçàíä òàúëèì-òàðáèÿñè, èíñîí µà¸òè ìàíôààòëàðèãà ÿ³èíëèãè áèëàíáàð÷à äàâð âà æàìèÿò ó÷óí ìóµèì äèäàêòèê ³èììàòãà ýãà µèñîáëàíàäè.

Ôîéäàëàíèëãàí àäàáè¸òëàð ð´éõàòè1. Õàéðóëëàåâ Ì.Ì. Ìèðîâîççðåíèå Ôàðàáè è åãî çíà÷åíèå â èñòîðèè

ôèëîñîôèè. Òàøêåíò: Ôàí, 1967. - 332ñ.2. Àëü-Ôàðàáè è ðàçâèòèå âîñòî÷íîé ôèëîñîôèè. Àñòàíà, 2005. 301ñ3. Ziyonet.uz

28



ÖÅÍÍÎÑÒÈ ÄÓÕÎÂÍÎÉ ÊÓËÜÒÓÐÛ È ÈÕ ÂËÈßÍÈÅ ÍÀÍÀÖÈÎÍÀËÜÍÎÉ ÈÄÅÎËÎÃÈÈ.

Ìàëèêîâ Òóðäàëè Òîøìèðçàåâè÷äîöåíò Íàìàíãàíñêîãî èíæåíåðíî-òåõíîëîãè÷åñêîãî èíñòèòóòà, êàíäèäàò ôèëîñîôñêèõ íàóê. +99897 777 26 [email protected]

ÀííîòàöèÿÇíà÷åíèå äóõîâíîé êóëüòóðû ÿâëÿåòñÿ êëþ÷åâûì ôàêòîðîì ôîðìèðîâàíèÿ è

ðàçâèòèÿ íàöèîíàëüíîé èäåîëîãèè. Â ýòîé íàó÷íîé ñòàòüå óòâåðæäàåòñÿ, ÷òîäóõîâíàÿ êóëüòóðà ÿâëÿåòñÿ öåííîñòüþ, ÷òî äóõîâíîñòü è êóëüòóðà âçàèìîñâÿçàíûè íåðàçäåëèìû. Êðîìå òîãî, íàó÷íî è ôèëîñîôñêè èññëåäîâàíà ðîëü è âëèÿíèå äóõîâíîéêóëüòóðû â ðàçâèòèè íàöèîíàëüíîé èäåîëîãèè. Ñîäåðæàíèå îñâåùàåòñÿ ÷åðåçêîíöåïöèþ àêñèîëîãèè, êîòîðàÿ ÿâëÿåòñÿ öåííîñòíîé ôèëîñîôèåé. Íàó÷íûåèññëåäîâàíèÿ ïðîâîäèëèñü ñ ïîìîùüþ òàêèõ ïîíÿòèé, êàê àêñèîëîãèÿ, îöåíêà öåííîñòè,öåííîñòíûé ïîäõîä, íðàâñòâåííîå êà÷åñòâî äóõîâíîãî ÷åëîâåêà.

Êëþ÷åâûå ñëîâà: íàöèîíàëüíàÿ èäåîëîãèÿ, ôèëîñîôèÿ öåííîñòåé, íàöèîíàëüíàÿèäåÿ, àêñèîëîãèÿ, äóõîâíîå íàñëåäèå, äóõîâíàÿ êóëüòóðà, èíäèâèäóàëüíàÿ äóõîâíîñòü,ñîöèàëüíûå öåííîñòè, ñîöèàëüíàÿ êóëüòóðà, îòíîøåíèÿ ÷åëîâåêà è îáùåñòâà,÷åëîâå÷åñêèå êà÷åñòâà.

Öåííîñòü - ýòî îáúåêòèâíàÿ çíà÷èìîñòü ìíîãîîáðàçíûõ êîìïîíåíòîâäåéñòâèòåëüíîñòè, ñîäåðæàíèå êîòîðîé îïðåäåëÿåòñÿ ïîòðåáíîñòÿìè è èíòåðåñàìèîáùåñòâåííûõ ñóáúåêòîâ. Ïîíÿòèå öåííîñòü ïî ñìûñëó î÷åíü áëèçêî ê òàêèìïîíÿòèÿì êàê "ïîòðåáíîñòü", "èíòåðåñ", "áëàãî", "ïîëåçíîñòü", íî ê íèì íå ñâîäèòñÿè èìååò ñâîå ñîáñòâåííîå ñàìîñòîÿòåëüíîå çíà÷åíèå. Öåííîñòíàÿ îöåíêà äóõîâíîñòèåñòü êàê áû êðèòåðèé ñòåïåíè ðàçâèòèÿ äóõîâíîñòè ÷åëîâåêà è åãî êóëüòóðû. Âöåííîñòíîé îðèåíòàöèè àêêóìóëèðóþòñÿ ïðåäñòàâëåíèÿ ëþäåé î çíà÷èìîñòè ñàìûõðàçíîîáðàçíûõ ÿâëåíèé ìàòåðèàëüíîé è äóõîâíîé æèçíè îáùåñòâà. Îïðåäåëèòü èîáúÿñíèòü öåííîñòü ÷åãî ëèáî â òîì ÷èñëå è òó èëè èíóþ ñòîðîíó äóõîâíîñòèìîæíî òîëüêî ñ ïîçèöèé òàêîé íàóêè êàê àêñèîëîãèÿ. Àêñèîëîãèÿ ýòî è åñòüôèëîñîôèÿ öåííîñòåé. Ïîíÿòèÿ öåííîñòåé îáîçíà÷àåò õàðàêòåðèñòèêó ðàçëè÷íûõîáúåêòîâ è ìàòåðèàëüíîé è äóõîâíîé æèçíè. Ïîíÿòèå öåííîñòè îòðàæàåòîáúåêòèâíóþ äåéñòâèòåëüíîñòü. Âûñøåé öåííîñòüþ ñ òî÷êè çðåíèÿ àêñèîëîãèèÿâëÿåòñÿ ñàì ÷åëîâåê, åãî æèçíü êàê âûñøåå òâîðåíèå ýâîëþöèîííîãî ðàçâèòèÿ.Âñÿ ñîâîêóïíîñòü ÷åëîâå÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè, â òîì ÷èñëå, è ïðåæäå âñåãî òðóäîâàÿÿâëÿþòñÿ öåííîñòÿìè. Öåííîñòíàÿ îðèåíòàöèÿ ëè÷íîñòè âûðàæàåò ååìèðîâîççðåí÷åñêóþ, ãðàæäàíñêóþ ïîçèöèþ. Îíà âõîäèò â ñîñòàâ ìîòèâîâ è ñòèìóëîââñåõ âèäîâ ïîâåäåíèÿ ÷åëîâåêà, îíà íå òîëüêî îïðåäåëÿåò, íî è íàïðàâëÿåòñìûñë ïîñòóïêîâ ñîâðåìåííîãî ÷åëîâåêà. Â êà÷åñòâå ñòåðæíåâîé îñíîâû öåííîñòíàÿîðèåíòàöèÿ ïðîíèçûâàåò äóõîâíóþ êóëüòóðó è ïî âåðòèêàëè è ïî ãîðèçîíòàëè. Âîòëè÷èè îò äðóãèõ êîìïîíåíòîâ äóõîâíîé êóëüòóðû îíà âûðàæàåò îáùóþòåíäåíöèþ ðàçâèòèÿ è ôóíêöèîíèðîâàíèÿ äóõîâíîé êóëüòóðû íà ðàçíûõ óðîâíÿõ:òåîðåòè÷åñêîì è ñîöèàëüíî -ïñèõîëîãè÷åñêîì. Öåííîñòíàÿ îðèåíòàöèÿ, ïî íàøåìóìíåíèþ âûñòóïàþò â êà÷åñòâå ðåãóëÿòîðà âçàèìîîòíîøåíèé ìåæäó îáúåêòèâíîéîñíîâîé è ñóáúåêòèâíîé ñòîðîíîé êóëüòóðû. Â öåííîñòÿõ âûðàæàåòñÿ åäèíñòâîìàòåðèàëüíîãî è èäåàëüíîãî â äóõîâíîé êóëüòóðå ëè÷íîñòè. Öåííîñòíàÿ îðèåíòàöèÿî÷åíü òîíêî ðåàãèðóåò íà èçìåíåíèå ñîöèàëüíûõ îòíîøåíèé, õàðàêòåðèçóþùèõ

29



ñîîòíîøåíèå ðàçëè÷íûõ íîñèòåëåé äóõîâíîé êóëüòóðû. Îíà îïðåäåëÿåò àêòèâíîñòüëè÷íîñòè â æèçíè, å¸ ïîñòóïêè è èõ ìîòèâàöèþ. Îíà îðèåíòèðóåò ëè÷íîñòü íàîñîçíàíèå è âûðàáîòêó íàèáîëåå âàæíûõ öåííîñòåé, ñïîñîáñòâóþùèõïðîãðåññèâíîìó ðàçâèòèþ îáùåñòâà è ñàìîé ëè÷íîñòè.

Ñàìà öåííîñòíàÿ îðèåíòàöèÿ íåîòäåëèìà îò îáùåñòâåííûõ öåííîñòåé.Öåííîñòíàÿ îðèåíòàöèÿ âûñòóïàåò êàê ñóáúåêòèâíîå âîñïðèÿòèå ëè÷íîñòüþäîñòèæåíèé ìàòåðèàëüíîé è äóõîâíîé êóëüòóðû. Ïî ñóùåñòâó îíà îçíà÷àåòñîâåðøåííî îñîçíàííûé âûáîð öåííîñòåé, óìåíèå ëè÷íîñòè ïîä÷èíÿòüñÿ âîïðåäåëåííûõ îáñòîÿòåëüñòâàõ äî îáùåñòâåííîé öåëåñîîáðàçíîñòè. Äóõîâíûåöåííîñòè èãðàþò èñêëþ÷èòåëüíî âàæíóþ ðîëü â æèçíè ÷åëîâåêà è âñåãî îáùåñòâà,òàê êàê â ñâîåé ñîâîêóïíîñòè ïðåäñòàâëÿþò ñîâîêóïíîñòü çíàíèé, ÷óâñòâ èñòðåìëåíèé. Îíè ñïîñîáñòâóþò íå òîëüêî îñîçíàíèþ ñìûñëà è öåëåé æèçíè, íîè ñïîñîáñòâóþò ñàìîóòâåðæäåíèþ ÷åëîâåêà êàê òâîð÷åñêîé ëè÷íîñòè, îíèîïðåäåëÿþò åãî æèçíåííóþ ïîçèöèþ êî âñåì ñòîðîíàì îáùåñòâåííîé æèçíè.Îíè äàþò íàì âîçìîæíîñòü îöåíèòü äåéñòâèòåëüíûå çàñëóãè òîãî èëè èíîãî÷åëîâåêà ïåðåä ÷åëîâå÷åñòâîì, à òàêæå èñòèííóþ öåííîñòü êàæäîãî êîíêðåòíîãîýòàïà îáùåñòâåííîãî ðàçâèòèÿ â îáùåì, ñîöèàëüíîì ïðîãðåññå.

Íå óÿñíèâ ñìûñëà è ñîäåðæàíèÿ äóõîâíîñòè ÷åëîâåêà, íåâîçìîæíî ïîíÿòüñîäåðæàíèå è õàðàêòåð äóõîâíîé êóëüòóðû ëè÷íîñòè, å¸ íðàâñòâåííûõ êà÷åñòâ,ïîíÿòü âûáðàííóþ èì öåííîñòíóþ îðèåíòàöèþ.

Öåííîñòè âñåãäà ôóíêöèîíàëüíî çíà÷èìû, îíè âûðàæàþò äóõîâíûå óñòðåìëåíèÿ÷åëîâåêà, îðèåíòàöèþ åãî ïîâåäåíèÿ è êîíêðåòíûõ ïîñòóïêîâ. Äóõîâíî -íðàâñòâåííûå êà÷åñòâà ëè÷íîñòè ìîãóò âûñòóïàòü â êà÷åñòâå ðåãóëÿòîðîââçàèìîîòíîøåíèé ìåæäó ëþäüìè, à òàêæå ìåæäó ÷åëîâåêîì è îáùåñòâîì. Äóõîâíûåöåííîñòè îáðåòàþò ñîöèàëüíûé ñìûñë è îêàçûâàþò âîçäåéñòâèå íà ïîâåäåíèåëè÷íîñòè, êîãäà îíè ãëóáîêî îñìûñëèâàþòñÿ, îñîçíàþòñÿ ëè÷íîñòüþ è îáùåñòâîì.Åñëè ó ÷åëîâåêà íåò ãàðìîíèè ìåæäó öåííîñòíîé îðèåíòàöèåé è åå ñîöèàëüíûìñìûñëîì, òî åãî äóõîâíûå êà÷åñòâà îñòàþòñÿ íå ðåàëèçîâàííûìè, îíè ñóùåñòâóþòñàìè ïî ñåáå, è âûñòóïàþò îäíèì èç èñòî÷íèêîâ ïðîòèâîðå÷èé ìåæäó ÷åëîâåêîìè îáùåñòâîì, ìåæäó îáùåñòâåííûìè è èíäèâèäóàëüíûìè öåííîñòíûìèîðèåíòàöèÿìè. Áûâàþò â æèçíè ñëó÷àè êîãäà òîò èëè èíîé ÷åëîâåê çíàþùèé,óìåþùèé ïîíÿòü è îñìûñëèòü òå èëè èíûå ñîöèàëüíûå öåííîñòè, íî èãíîðèðóåòèõ â ñâîåì ïîâåäåíèè. Â òàêèõ ñëó÷àÿõ âîçíèêàåò ñèòóàöèÿ, êîãäà øèðîêàÿ ïðîïàñòüîòäåëÿåò îñîçíàíèå ÷åëîâåêîì îïðåäåëåííûõ öåííîñòåé îò òîãî, ÷òî îí äåëàåò èêàê ïîñòóïàåò â äåéñòâèòåëüíîñòè.

Ïðîöåññ âûðàáîòêè ïîòðåáíîñòåé è âîçìîæíîñòü ôîðìóëèðîâàíèÿ öåííîñòåéî÷åíü ñëîæíûé ïðîöåññ. Êàê ïðàâèëî â ïðîöåññå âûáîðà èç âñåãî ìíîãîîáðàçèÿöåííîñòíûõ îðèåíòàöèè ÷åëîâåê èñïûòûâàåò ñåðüåçíûå çàòðóäíåíèÿ, êîëåáàíèÿ,ñîìíåíèÿ, â ðåçóëüòàòå íå âñåãäà âåðíî âûáèðàþòñÿ ïóòè ðåàëèçàöèè â æèçíè òåõèëè èíûõ öåííîñòåé, êàê íå îäèí ðàç èìåëî ìåñòî â èñòîðè÷åñêîì ïðîöåññå.Èçâåñòíî, ÷òî èñòîðè÷åñêèé ïðîöåññ îñóùåñòâëÿåòñÿ íå àâòîìàòè÷åñêè, îíîñóùåñòâëÿåòñÿ ÷åðåç äåÿòåëüíîñòü öåííîñòíîå îðèåíòèðîâàííûõ ëè÷íîñòåé, ìàññ,ñîöèàëüíûõ ïàðòèé è äâèæåíèé. Èç ýòîãî âûòåêàåò, ÷òî ðàçâèòèå è ïðîãðåññöèâèëèçàöèè íåïîñðåäñòâåííî îïèðàåòñÿ íà äóõîâíûå êà÷åñòâà ÷åëîâåêà, êîòîðûåïðåäñòàâëÿþò ñîáîé êîìïëåêñ èíäèâèäóàëüíûõ ñâîéñòâ è ÷åðò îáùåñòâåííûõöåííîñòåé, èñòîðè÷åñêèì îïûòîì ñîöèàëüíîé ñðåäû. Ïîýòîìó, èçó÷àÿ öåííîñòíûåîðèåíòàöèè ëè÷íîñòè, êàê äâèæóùèå ñèëû åå ïîñòóïêîâ è ìîòèâîâ ååäåÿòåëüíîñòè, ìîæíî íå òîëüêî ðàñêðûòü ñóùíîñòíûå êà÷åñòâà ëè÷íîñòè, íî èîáúÿñíèòü çàêîíîìåðíîñòè ðàçâèòèÿ åå ñîçíàíèÿ è ïîâåäåíèÿ, ïîíÿòü õàðàêòåðíûå÷åðòû è ñâîåîáðàçèå ðàçâèòèÿ îáùåñòâà, ñîâðåìåííîé ýïîõè ñ òî÷êè çðåíèÿ èõ

30



öåííîñòè. Ïðè ýòîì íóæíî ó÷èòûâàòü, ÷òî öåííîñòíîå îòíîøåíèå ôîðìèðóåòñÿ âïðîöåññå ÷åëîâå÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè, íîñÿùåé îáùåñòâåííûé õàðàêòåð.

Ðåçóëüòàòû ÷åëîâå÷åñêîé äåÿòåëüíîñòè îïðåäìå÷èâàþòñÿ, îáúåêòèâèðóþòñÿ,ïðèîáðåòàþò ñïîñîáíîñòü ñòàòü äîñòîÿíèåì íå òîëüêî ñâîèõ òâîðöîâ, íî è äðóãèõëþäåé, ìîãóò âêëþ÷èòüñÿ â êóëüòóðó îáùåñòâà, ÷òî ïðîñëåæèâàåòñÿ â îâëàäåíèèëþäüìè îðóäèÿìè òðóäà, ñðåäñòâàìè ñâÿçè, äóõîâíûì íàñëåäèåì, çàêðåïëåííîìâ òðàäèöèÿõ, â ïðîèçâåäåíèÿõ èñêóññòâà, íðàâñòâåííûõ èìïåðàòèâàõ è íîðìàõïîâåäåíèÿ. Êîíå÷íî, íå âñå ðåçóëüòàòû è íå âñÿêîé ÷åëîâå÷åñêîé äåÿòåëüíîñòèñòàíîâÿòñÿ ýëåìåíòàìè êóëüòóðû, à òîëüêî òå, êîòîðûå ÿâëÿþòñÿ ñîöèàëüíîçíà÷èìûìè, îòâå÷àþùèìè îáùåñòâåííûì ïîòðåáíîñòÿì è èíòåðåñàì ëþäåé.Ïðè÷åì íå òîëüêî äóõîâíûå îòíîøåíèÿ è äóõîâíîå ïðîèçâîäñòâî âûñòóïàþò êàêöåííîñòè, íî è ðåçóëüòàòû ìàòåðèàëüíûõ îòíîøåíèé â ïðîöåññå ïðîèçâîäñòâà. Âèçâåñòíîì ïëàíå öåííîñòü - ýòî îáúåêòèâíàÿ çíà÷èìîñòü ìíîãîîáðàçíûõêîìïîíåíòîâ äåéñòâèòåëüíîñòè, ñîäåðæàíèå êîòîðîé îïðåäåëÿåòñÿ ïîòðåáíîñòÿìèè èíòåðåñàìè îáùåñòâåííûõ ñóáúåêòîâ. Ïðè ýòîì íåäîïóñòèìî ïîíÿòèå çíà÷èìîñòüîòîæäåñòâëÿòü ñ ïðàêòè÷åñêîé çíà÷èìîñòüþ. Äåëî â òîì, ÷òî ñîöèàëüíàÿ çíà÷èìîñòüìîæåò áûòü êàê ïîçèòèâíîé, òàê è íåãàòèâíîé. Ïðè ýòîì è ïîçèòèâíàÿ è íåãàòèâíàÿöåííîñòü çàòðàãèâàåò èíòåðåñû è ïîòðåáíîñòè áîëüøèõ ãðóïï ëþäåé èëè äàæåâñåãî ÷åëîâå÷åñòâà. Îäíàêî â öåííîñòè âûðàæàåòñÿ èìåííî, è òîëüêî ïîçèòèâíàÿçíà÷èìîñòü. Õîòÿ â äåéñòâèòåëüíîñòè êàæäàÿ äàííàÿ êîíêðåòíàÿ âåùü èëè ñâîéñòâîìîæåò â ðàçëè÷íûõ îòíîøåíèÿõ ïðèíîñèòü ÷åëîâåêó è áëàãî è âðåä, è äîáðî èçëî, ñïðàâåäëèâîñòü è íåñïðàâåäëèâîñòü, ìîæåò òàêæå îäíîâðåìåííî áûòü èïîçèòèâíî, è íåãàòèâíî çíà÷èìîé. Êàæäóþ âåùü êàê öåííîñòü ìû ðàññìàòðèâàåìñ ïîçèòèâíîé ñòîðîíû. Ïðè ýòîì ñàìè ïî ñåáå âåùè íå âûñòóïàþò êàê öåííîñòè,îíè ñòàíîâÿòñÿ öåííîñòÿìè, ïðèîáðåòàþò öåííîñòíóþ îðèåíòàöèþ. Öåííîñòèÿâëÿþòñÿ õàðàêòåðèñòèêîé íå âåùåé ñàìèõ ïî ñåáå, à ÿâëåíèé äåéñòâèòåëüíîñòè,âêëþ÷åííûõ ïðÿìî èëè êîñâåííî â îáùåñòâåííûå îòíîøåíèÿ, öåííîñòü åñòüïðîÿâëåíèå ñîöèàëüíîãî áûòèÿ, ÷òî ñâèäåòåëüñòâóåò î òîì, ÷òî â ïðîöåññåâçàèìîäåéñòâèÿ âåùè ïðèîáðåòàþò ñîöèàëüíóþ ïðèðîäó. Èçìåíåíèå è ðàçâèòèåàíàëèçèðóåìûõ ïðîöåññîâ è ÿâëåíèé, îáóñëîâëåíî èçìåíåíèåì èõ öåííîñòíûõîòíîøåíèé, ñëîæíóþ äèàëåêòè÷åñêóþ âçàèìîñâÿçü ìåæäó àáñîëþòíûì èîòíîñèòåëüíûì â öåííîñòè. Â ïðîöåññå ðàçâèòèÿ îáùåñòâà ìåíÿþòñÿ è ñàìèöåííîñòè è èõ öåííîñòíàÿ îðèåíòàöèÿ. Òî, ÷òî â÷åðà âûñòóïàëî êàê öåííîñòè,ìîæåò ñåãîäíÿ ïåðåñòàòü áûòü öåííîñòüþ. Â áóäóùåì íàðÿäó ñ âîçíèêíîâåíèåìíîâûõ öåííîñòåé âîçìîæåí ïîâîðîò ê öåííîñòÿì ïðîøëîãî. Ñóùåñòâóþùèå âîáùåñòâå ìàòåðèàëüíûå è äóõîâíûå öåííîñòè ïîêàçûâàþò òó ñòîðîíó îòíîøåíèé,êîòîðàÿ îêàçûâàåò íåïîñðåäñòâåííîå âîçäåéñòâèå íà ñóáúåêò. ×åðåç îñâîåíèåìíîãîîáðàçíûõ öåííîñòåé ÷åëîâåê ïðèîáðåòàåò ñîöèàëüíûõ îïûò èíà÷å ãîâîðÿñîöèîëîãèçèðóåòñÿ, îí ïîëó÷àåò èíôîðìàöèþ î ðàçíûõ ñòîðîíàõ ñëîæíîãîñîöèàëüíîãî îðãàíèçìà, ïðèîáùàåòñÿ ê äóõîâíîé êóëüòóðå. Â ðàìêàõ ðàçâèòèÿêóëüòóðû ÷åëîâåê ñîçäàåò íîâûå öåííîñòè è ñîõðàíÿåò ñòàðûå, êîòîðûå òàêæåâëèÿþò íà äàëüíåéøåå ðàçâèòèå êóëüòóðû.

Öåííîñòü ïðèíàäëåæàùèõ îïðåäåëåííîìó èñòîðè÷åñêîìó ïåðèîäó ïîñòóïêîâ,ìûñëåé, Båùåé çàêëþ÷àåòñÿ â òîì, ÷òî îíè ñïîñîáñòâóþò îáùåñòâåííîìóïðîãðåññó, à òàêæå â òîé èëè èíîé ñòåïåíè ñïîñîáñòâóåò ñîâåðøåíñòâîâàíèþñóáúåêòà. Õàðàêòåðèçóÿ ðàçëè÷íûå òèïû öåííîñòåé âàæíî íå óïóñêàòü ðàçëè÷èÿìåæäó öåííîñòÿìè ìàòåðèàëüíîé è äóõîâíîé êóëüòóðû. Äóõîâíûå öåííîñòèñóùåñòâóþò íå òîëüêî â ïðåäìåòíîé ôîðìå, íî è êàê àêò äåÿòåëüíîñòè, íåîòäåëèìîéîò ñàìîãî äóõîâíîãî ïðîèçâîäñòâà[Ìåæóåâ Â.Í, 2001.ññ62].

Â ïîíÿòèè öåííîñòè è ïðîèçâîäíîì îò íåãî ïîíÿòèè öåííîñòíîé îðèåíòàöèè

31



îòðàæàþòñÿ íàèáîëåå âàæíûå ñòîðîíû äóõîâíî - íðàâñòâåííûõ îòíîøåíèé. Âýòèõ ïîíÿòèÿõ ïðåëîìëÿåòñÿ âåñü êîìïëåêñ íðàâñòâåííûõ, ïîëèòè÷åñêèõ è âöåëîì ìèðîâîççðåí÷åñêèõ öåííîñòåé, êîòîðûå ïðåäîïðåäåëÿþò ìèðîâîñïðèÿòèåè ãðàæäàíñêóþ ïîçèöèþ ëè÷íîñòè. Öåííîñòíàÿ îðèåíòàöèÿ îðãàíè÷åñêè âõîäèòâ ñîñòàâ ìîòèâîâ âñåõ âèäîâ è ôîðì ïîâåäåíèÿ ñóáúåêòîâ íðàâñòâåííîñòè,îïðåäåëÿåò èõ ñìûñë è íàïðàâëåííîñòü. Òåì ñàìûì öåííîñòíàÿ îðèåíòàöèÿâûñòóïàåò ðåãóëÿòîðîì âîïëîùàþùèì â ñåáå âîëåâûå è èíûå êà÷åñòâà ïîâåäåíèÿëè÷íîñòè. Öåííîñòíàÿ îðèåíòàöèÿ êàê áû íàïðàâëÿåò ïîñòóïêè è âñþ äåÿòåëüíîñòüîáùåñòâà è êàæäîãî åãî ñóáúåêòà, êàê íîñèòåëÿ îáùåñòâåííûõ îòíîøåíèé.Öåííîñòíàÿ îðèåíòàöèÿ ýòî îñîçíàííûé âûáîð öåííîñòåé, óìåíèå ÷åëîâåêàîðèåíòèðîâàòüñÿ â îïðåäåëåííûõ îáñòîÿòåëüñòâàõ îáùåñòâåííîé öåëåñîîáðàçíîñòè.Íàëè÷èå â îáùåñòâå îãðîìíîãî ðàçíîîáðàçèÿ öåííîñòåé ñîçäàåò ó ÷åëîâåêàçíà÷èòåëüíûå òðóäíîñòè â âûáîðå ïðàâèëüíîé öåííîñòíîé îðèåíòàöèè. Ïîýòîìóâ ïðîöåññå ôîðìèðîâàíèÿ ìîðàëüíî - öåííîñòíûõ îðèåíòàöèè ëè÷íîñòü äîëæíàîïèðàòüñÿ íà ôóíäàìåíòàëüíûå ñîöèàëüíûå, ïîëèòè÷åñêèå, íðàâñòâåííûå èêóëüòóðíûå öåííîñòè, â ñîäåðæàíèè êîòîðûõ ñêîíöåíòðèðîâàíû ïðåäñòàâëåíèÿîá îáùåñòâåííîì èäåàëå, ñîöèàëüíîé ñïðàâåäëèâîñòè è äîëãå ÷åñòè è äîñòîèíñòâå.Èñòîðè÷åñêàÿ ïðàêòèêà ïîäòâåðæäàåò, ÷òî âñå âèäû öåííîñòíûõ îðèåíòàöèèîêàçûâàþò ðåãóëÿòèâíîå âëèÿíèå íà ïîâåäåíèå ÷åëîâåêà. Îäíàêî ñèëà èíàïðàâëåííîñòü ýòîãî âëèÿíèÿ äëÿ êàæäîãî èç íèõ íåîäèíàêîâà. Öåííîñòè èöåííîñòíûå îðèåíòàöèè ÿâëÿþòñÿ ïðîèçâîäíûìè ïîíÿòèÿìè îò ñîöèàëüíîéðåàëüíîñòè. Â ñâÿçè ñ ýòèì ÿâëÿåòñÿ îáîñíîâàííûì îïðåäåëåíèå öåííîñòíîéîðèåíòàöèè êàê îòðàæåíèå îïðåäåëåííûõ îáúåêòèâíûõ îòíîøåíèé,ñêëàäûâàþùèõñÿ äî ïðîöåññà öåííîñòíûõ îðèåíòàöèè è âûñòóïàþùèõ êîíå÷íîéäåòåðìèíàíòîé åå ñîäåðæàíèÿ. Èíûìè ñëîâàìè ãîâîðÿ, êàê îáÿçàòåëüíûé ýëåìåíòñòðóêòóðû âñåõ ôîðì îáùåñòâåííîãî ñîçíàíèÿ, öåííîñòíûå îðèåíòàöèè ÿâëÿþòñÿâòîðè÷íûìè, ïðîèçâîäíûìè îò ñîöèàëüíîé ðåàëüíîñòè è äåòåðìèíèðîâàíû ïðåæäåâñåãî òåì èëè èíûì õàðàêòåðîì îáùåñòâåííûõ îòíîøåíèé[Íàçàðîâ Ê.Í, 2018.cc478].

Èñòîðè÷åñêàÿ ïðàêòèêà ïîêàçûâàåò, ÷òî âñå âèäû öåííîñòíûõ îðèåíòàöèèîêàçûâàþò ðåãóëÿòèâíîå âîçäåéñòâèå íà ïîâåäåíèå ÷åëîâåêà. Îäíàêî ñèëà èíàïðàâëåííîñòü ýòîãî âëèÿíèÿ äëÿ êàæäîãî èç íèõ íåîäèíàêîâà. Òàê íà óðîâíåïñèõîëîãèè öåííîñòíûå îðèåíòàöèè ïðîÿâëÿëèñü ÷àùå âñåãî â ðàçíîãî ðîäàíåñèñòåìàòèçèðîâàííûõ öåííîñòíûõ óñòàíîâêàõ, íàïðàâëÿþò ïîâåäåíèå ÷åëîâåêàíà óäîâëåòâîðåíèå åãî îòäåëüíûõ ïîòðåáíîñòåé è èíòåðåñîâ, íà âûõîäÿùèõ çàðàìêè åãî ïîâñåäíåâíîé îáûäåííîé æèçíè. Ïðè ýòîì ìåõàíèçì ýòèõ ïîòðåáíîñòåéîïèðàåòñÿ íà ýìîöèîíàëüíûå ôàêòîðû, íåæåëè íà ëîãè÷åñêîå îñìûñëèâàíèåïðåäñòîÿùèõ ðåøåíèé. Ïîýòîìó íà óðîâíå ñîöèàëüíîé ïñèõîëîãèè öåííîñòíàÿîðèåíòàöèÿ íå ìîæåò áûòü ïåðåíåñåíà íà äóõîâíóþ êóëüòóðó â öåëîì, íàìîðàëüíûå, ïîëèòè÷åñêèå, ïðàâîâûå è äðóãèå âèäû ñîöèàëüíîãî ïîâåäåíèÿ, îíàâ òàêîì âèäå íå ìîæåò áûòü è êðèòåðèåì îöåíêè èõ ïîâåäåíèÿ, äàæå â ñâîåìîñìûñëåííîì âèäå öåííîñòíàÿ îðèåíòàöèÿ â ïñèõîëîãè÷åñêîì àñïåêòå âûñòóïàåòòîëüêî â êà÷åñòâå ïñèõîëîãè÷åñêîãî ìåõàíèçìà ôóíêöèîíèðîâàíèÿ ëè÷íîñòè.Öåííîñòíàÿ îðèåíòàöèÿ êàê îòðàæåíèå îáúåêòèâíûõ ñîöèàëüíûõ îòíîøåíèéîïðåäåëÿåòñÿ, äåòåðìèíèðóåòñÿ òåìè ñîöèàëüíûìè îòíîøåíèÿìè, êîòîðûå â íåéîòðàæåíû. Â ýòîé ñâÿçè öåííîñòíàÿ îðèåíòàöèÿ ëè÷íîñòè íàïîëíÿåòñÿ ãëóáîêèìñîöèàëüíûì ñìûñëîì, ñòàíîâèòñÿ ôàêòîðîì åå ìèðîâîççðåí÷åñêîé ïîçèöèè.

Íåñìîòðÿ íà òî, ÷òî ñîöèàëüíûé ïðîãðåññ îñóùåñòâëÿåòñÿ â ðåçóëüòàòåâçàèìîäåéñòâèÿ ðàçëè÷íûõ êóëüòóð, êàæäàÿ èç êîòîðûõ îáëàäàåò ñâîèìèíåïîâòîðèìûìè, ñàìîáûòíûìè è îðèãèíàëüíûìè äóõîâíûìè öåííîñòÿìè, è èìååò

32



åñòåñòâåííî ñâîþ íàöèîíàëüíóþ öåííîñòíóþ îðèåíòàöèþ. Òåíäåíöèÿ ê èíòåãðàöèèðàçëè÷íûõ êóëüòóð ñïëåòàåòñÿ ñ ñòðåìëåíèåì êàæäîé èç êóëüòóð ñîõðàíèòü èðàçâèòü òðàäèöèîííûå íàöèîíàëüíûå öåííîñòè, îáðÿäû, îáû÷àè, ÿçûê, ñâîéîáðàç æèçíè. È â ýòîì ïëàíå ñòðåìèòñÿ ê îïðåäåëåííîé èçîëÿöèè. Ðàçëè÷íûåêóëüòóðíûå ïðîãðàììû è ñèñòåìû öåííîñòåé âîñïðîèçâîäÿò â ñîçíàíèè èïîâåäåíèè ñóáúåêòîâ öåííîñòíûå îðèåíòàöèè, ñâÿçàííûå ñ êîíêðåòíûì íîñèòåëåìòåõ èëè èíûõ äóõîâíûõ öåííîñòåé, öåííîñòíûìè îðèåíòàöèÿìè.

Áèáëèîãðàôèÿ1. Ìåæóåâ Â.Í. (2001). "Ñóâåðåííîñòü ôèëîñîôñêîãî çíàíèÿ", Ôèëîñîôñêèå

íàóêè. Ìîñêâà, ¹3, ññ.62-642. Íàçàðîâ Ê.Í. (2018). "Ôèëîñîôèÿ: ëîãèêà, ýòèêà, ýñòåòèêà", Ó÷åáíèê ïîñîáèÿ.

Òàøêåíò, -478ñ.

33



ÎÄÎÁ À¥ËÎ£, ÑÀ¥ÎÂÀÒ £ÀÐÀÌËÈÊ ÔÀÇÈËÀÒËÀÐÈ ÒÀÐÁÈßÑÈÄÀÍÀÑÐ ÂÀ ÍÀÇÌ ÆÀÍÐÈ.

Òóðàåâ Òàõèð Þëäàøîâè÷Íèçîìèé íîìèäàãè ÒÄÏÓ Òåðìèç ôèëèàëè ´³èòóâ÷èñèÒåëåôîí:+998(90)747 12 [email protected]

Àííîòàöèÿ:Óøáó ìà³îëàäà ìóñòà³èë ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàìèçíèíã ðàâíà³èäà,áàðêàìîë àâëîäèìèçíè ìàúíàâèé åòóê êîìèë øàõñ ñèôàòèäà òàðáèÿëàøäà çàðóðá´ëãàí îäàìèéëèê, ýúòè³îä, èíñîíïàðâàðëèê ñèíãàðè èíñîíèé ôàçèëàò-èñòåúäîä âàèæîä ñàáî³ëàðè µà³èäà áà¸í ³èëèíàäè.

Êàëèò ñ´çëàð: Øèæîàò, ýµñîí âà ñàµîâàò.

Îäîáëè, áèëèìäîí, ìåµíàòñåâàð èéìîí-ýúòè³îäëè ôàðçàíä íàôà³àò îòà-îíàñèíèíã áàëêè, áóòóí æàìèÿòíèíã êàòòà áîéëèãèäèð. Áóíäàé ôàçèëàòëàðíèòàðáèÿëàøäà íàñð âà íàçì æàíðèíèíã àµàìèÿòè êàòòà. Èíñîí ýµñîíè áèëàí ýµñîíñóëòîíè áèëàí, ñóëòîí çàìîíè áèëàí, çàìîí èìêîíèÿòè áèëàí, èìêîíèÿò ýñàìàêîííèíã áåëãèëàá áåðèøè áèëàí. Äóí¸-ñîâ÷èñè ê´ï êåëèí, ïîäøîµëèê-õàðèäîðãàñåðîá áèð ìîë. Êèøèëàðãà ìàúëóì á´ëìàñà µàì µà³è³àò µà³è³àòäèð, ê´ð ê´ðìàñàµàì, êóíäóçè êóíäóçèäèð. Øèæîàò, µàòòî óíãà ³àðøè êèøè ó÷óí µàì ñåâèìëèäèð,³´ð³î³ëèêíèíã ó áèëàí ìóíîñàáàòäà á´ëãàí êèøèãà æèðêàí÷ëè (á´ëèøè) µàìµóääè øóíäàé, ñàõèéëèêíèíã µàòòî ´ç äóøìàíè ³àëáèãà ¸³èìëè (á´ëèøè),áàõèëëèêíèíã ýñà µàòòî óíãà ìåðîñõ´ð âà óíãà ä´ñò êèøè ó÷óí î²èð (á´ëèøè) µàìµóääè øóíäàé. Äàµð ñåêèí µàðàêàò ³èëàäè, ýµòèìîë øîøèëèøè âà è³áîëãà íèìàõîµëàñà, øóíè ³èëèøè ìóìêèí. Ñàµîâàòíè ê´ï òà³äèðëàãàí êèøè, êàðàìëèäèð,äèíîðíè êàì éè³³àí êèøè áóþêäèð. Ìóµàááàò µàð ³àíäàé ³èììàò íàðñàíèíãáàµîñèäèð âà µàð ³àíäàé íàðñàíèíã øîòèñèäèð. Äàâð õîèíëèê ³èëãàíäàí êåéèíâàôî ³èëàäè, ñèíäèðãàíäàí êåéèí òóçàòàäè, ãóíîµäàí êåéèí òàâáà ³èëàäè, µà³îðàò³èëãàíäàí êåéèí òà³äèðëàéäè. Ìà³ñàäãà îðòè³÷à èíòèëèø óíäàí êåéèí ³îëèøäèð,åòàðëèêäàí çè¸äàñè óíèíã êàì (á´ëèøèäèð). £àðèíäîø ³àðèíäîøíèíã áèðîäàðè,àäèá àäèáíèíã áèð äàðàõò èëäèçèäàí ê´êàðãàí øîµè. Øóõðàòëè êèøèëàð îðàñèäàãèøîí-øàðàô-íàñàá, ³àðèíäîø÷èëèê, áóð÷ âà µóðìàòäèð, êàðàìëè êàðàìëèêíèíãáèðîäàðè, óëó²-óëó²ëèêíèíã áèðîäàðè, µàòòî óëàðíèíã øàµàðëàðè áîø³à-áîø³àâà øëàðè òóðëè÷à á´ëñà µàì. £èëè÷ àúçîíèíã ³óââàòèãà ³àðàá ñàí÷èëàäè, îò ýñàìèíãàí êèøèíèíã µîëèãà ³àðàá ÷îïàäè. Ðàµáàðëèê (³èëèø) òîáåëàðíèíã ê´ïëèãèãàáî²ëè³, òîáåëàðíèíã ê´ï (á´ëèøè) õàéðó ñàõîâàòíèíã ê´ï á´ëèøèãà áî²ëè³. £àåðäàðà²áàòëàíòèðèø á´ëñà, óìèä øó òîìîíãà é´ë îëàäè, ³àåðãà äîí ñåïèëñà, øó åðãà³óø ³´íàäè. Àãàð µîêèìèÿò àòðîôèäà àäîëàò µóêì ñóðìàñà, ó èí³èðîçãà þç òóòàäè.Òàøàêêóð àéòãàííèíã øóêóðèíè ³àáóë ³èëèø óíèíã (ÿíàäà) ê´ïàéèøè ó÷óí³àðçäèð, ìàääîµ ñ´çèíè òèíãëàø óíèíã µîæàòèíè (÷è³àðèø) ãàðîâèäèð. Ê´ðãàííèíãòèëè àéòèá áåðãàííèíã òèëèäàí íîòè³ðî³äèð, âî³åàíèíã ãóâîµè á´ëèø (áèðîâ)ñ´çèíèíã ãóâîµè á´ëèøèäàí àäîëàòëèðî³äèð. ¥àÿæîíëàíãàí (êèøè) íèíã òèëèæàâðàø áèëàí íîòè³äèð. Êè÷èêêà ìóðóââàò ýíã ëàòèô âà ýíã ýíã ³èìëè á´ëàäè,õóääè îçãèíà ñóâ ýíã øèðèí âà ìàççàëè á´ëãàíèäàé. Àäàáíèíã ìåâàñè êàòòàà³ëäèð, èëìíèíã ìåâàñè ÿõøè àìàëäèð. Óçî³ õèçìàò õóðìàòíè ìóñòàµêàìëàéäè,õóðìàòíèíã ìóñòàµêàì á´ëèøè ýñà, ÿ³èíëèê âà ³àðèíäîøëèêíè ³àòòè³ áî²ëàéäè.Òàãè á´ëìàãàí ôàçèëàòíè äàâî ³èëèø êàì÷èëëèêäèð, ãó¸ êàì÷èëëèêà óçð ñ´ðàáè³ðîð á´ëèø ôàçèëàò á´ëãàíèäàé. £î÷à¸òãàí àñêàð òîìîíèäàí æàíã ³èëèíèøèàìðè ìàµîëíèíã áèð òóðè âà àæàë ´³ëàðèãà ´çèíè òóòèøäèð. Ýõñîí ýøèãè óíãà

34



êèðèøíè õîµëàãàíëàð ó÷óí î÷è³äèð, ìóðóââàò ³èëèøíè õîµëàãàí êèøè ó÷óíóíèíã èµîòà ³èëèíãàí æîéè áåìàëîëäèð. Êàðàìëè (êèøè) ó÷óí ò´ñè³ é´³äèð,óíèíã îëäèäàí ýøèê áåðêèòèëìàéäè µàì. ßõøè ê´ðãàí êèòîáíè ³èø ³àé²ó çàµàðèãà³àðøè äîðèäèð. Ôàðàâîíëèêêà øóêóð (³èëèø) áàëîãà ñàáð (³èëèø)äàíîñîíðî³äèð, ñàëîìàòëèêíè ñà³ëàø äàðäíè äàâîëàøäàí åíãèëðî³äèð.

Ôîéäàëàíèëãàí àäàáè¸òëàð ð´éõàòè:1.Ñ.Òóðñóíîâ "Õàë³ õèêìàòëàðèíèíã Áàðêàìîë àâëîä òàðáèÿñèäàãè àµàìèÿòè"

-Ò.: "ßíãè íàøð" 2014. 170 áåò.2.Ñ.Òóðñóíîâ "Áóþê ñèéìîëàð" -Ò.: "Øàð³", 2002.

35



TERRORCHI TASHKILOTLARNING TELEGRAM MOBIL MESSENJERIDANFOYDALANISHI.

Boltayeva DilsoraO'zbekiston xalqaro islom akademiyasiDinshunoslik mutaxassisligi 1-kurs magistranti(998990925177)

Annotatsiya:Globallashayotgan dunyoda axborot-kommunikatsiya texnologiyalari vaayniqsa, Internet kishilar kundalik hayotining ajralmas qismiga aylanib bormoqda.Globallashuv jarayonining muhim qismi bo'lgan internet bugun jamiyat a'zolari kundalikhayotidan muhim joy egalladi. Har kuni global tarmoqda bir necha milliondan ziyodaxborot resurslarining paydo bo'lishi uning hajmi har daqiqa sayin o'sib borayotganidandalolat beradi.

Kalit so'zlar: obuna qilish va obuna bo'lish, ommalashtirish uchun katta auditoriyagaxabarlarni tarqatish.

Internet-inson tafakkuri, aql va bilimi qudratining mahsuli hisoblanib, qaysidir ma'nodauni ulkan ''ummon''ga qiyoslash mumkin. Kimdir bu ummonda manziliga juda tez hamdaaniq yetib bormoqda va yana kimdir ana shu ummon girdobida qolib ketmoqda. Biroqshuni alohida qayd etish lozimki, bu global tarmoq afzalliklarini inkor etmagan holda,uning inson ma'naviyatiga tug'diradigan xavf-xatarlari to'g'risida fikr yuritish maqsadgamuvofiqdir . Telegram deb nomlangan mobil messenjer jihodchilar uchun o'ztashviqotlarini tarqatishda yangi yangilik bo'lib hisoblanadi. Ishid kabi terrorchilik tashkilotiham ushbu mobil messenjerdan foydalanuvchilari ustidan g'alaba qozonish uchunfoydalanadi. Ishid terrorchi tashkiloti telegramda jugendschutz.net kontentidan nemistilida foydalanadi. Bu kontentda Ishid terrorchi tashkiloti juda ko'p grafik tarkibnihujjatlashtirgan va har xil insonlarni vahimaga soladigan videolarni joylashtirgan. Jihodiymazmundagi kanallar, masalan, Ishid terrorchilik tashkilotining insonning boshinikesish videolari, urush chaqiriqlari kabi radikal da'vatlari telegram messenjerigajoylashtiriladi. Terrorchi tashkilotlar kuniga kamida muxlislari tomonidan 200 dan ortiqjavoblar oladi.

Telegram terrorchi tashkilotlar uchun quyidagi afzalliklarni taqdim etadi:Telegram xavfsizlik va tezlik masalalariga qaratilgan yuqori darajada shifrlangan xabarlar

ilovasidir. Bu mobil foydalanish uchun mo'ljallangan va foydalanuvchilarga doimiyeksteremistik kontentlarni topish, obuna qilish va obuna bo'lish, ommalashtirish uchunkatta auditoriyaga xabarlarni tarqatish uchun kanallar yaratishga imkon beradi. Telegram- bu yuqori darajada shifrlangan xabar almashish dasturi bo'lib, xavfsizlik va tezlikkae'tibor qaratadi. U mobil foydalanish uchun mo'ljallangan va foydalanuvchilarga kengauditoriyaga xabarlarni uzatish uchun kanallar yaratishga imkon beradi. Telegramfoydalanuvchilari o'zlarining smartfonlaridagi yangiliklarni avtomatik ravishda olishadi.Telegram messenjerida terrorchilar tomonidan ko'pincha quyidagi mazmunga mos mavzularko'p qayd etilyapti. Masalan, "Islomga mos" fitnes mashqlari yoki afg'on oshxona retseptlariko'rsatmalari bo'lgan kanallar shariatni (Islom qonuni) tatbiq etilishini va G'arb jamiyatigaqarshi nafratni qo'zg'atuvchi radikal bayonotlar bilan bog'langan. Ushbu kanallar yanaboshqa kanallarning jangari harakatlarga chaqiruvchi va Al-Qoida yoki "Islomiy Davlat"kabi terrorchilik tashkilotlarini olg'a suradigan bayonotlarini o'z ichiga oladi .

36



Terrorchi tashkilotlar telegram messenjerida ommaviy va kulgili elementlardanfoydalanib, jihodchi obrazlarini tarqatish va Ishid yoki Al-Qoida kabi terroristik guruhlarniqo'llab-quvvatlash uchun foydalanadilar. Bu yerda ular o'zlarining stikerlar to'plaminiyaratishga imkon beradigan maxsus Telegram funksiyasidan foydalanishadi. Foydalanuvchishaxsiy rasmni tanlaydi va uni kulgichga aylantirishi mumkin. Xususan, terrorchi tashkilotlarTelegramdan jangovar operatsiyalarni namoyish qilish uchun foydalanadi

37



OILA - TARBIYA MASKANI

Po`latova Sayyora Mo`minjonovnaSamarqand viloyati, Katta qo`rgòn shahar2- maktab Milliy istiqlol gòyasi fani o`qituvchisiTel: 93.991-27-55

Annotatsiya: Mazkur maqolada oila tarbiya maskani ekani, unda tarbiyalanayotganfarzandlar kelajagi uchun ota-onalarning mas'uliyati hamda bola tarbiyasidagi o`rni haqidaso`z yuritilgan.

Kalit so`zlar: oila, ta'lim- tarbiya, ota-ona, bola tarbiyasi, farzand, e'tibor, mehr-muhabbat

Farzand oilaning quvonchi, ota-onaning tayanchi, jamiyatning hayotbaxsh kuchi.Bolalarning sharofati bilan hayot yanada shirin,mazmunli bo`ladi.Ular yashshaga maqsadqo`yishga undaydi. Farzand umr mevasi, oila faxri, kelajagi, baxtidir. Ammo tarbiyanihoyatda mashaqqatli ish bo`lib, ota-onalar bolalar tarbiyasida har doim ham istagannatijalariga erishavermaydilar.

Hayotining birinchi yilidan boshlab bola shaxsini shakllantnrish, ya'ni uning ta'lim-tarbiyasi bilan shugùllanish oilaning asosiy vazifasidir.

Navoiy tarbiya usuli sifatida namuna ko`rsatishga alohida e'tibor berar va kishilarni,ayniqsa yoshlarni yaxshi kishilardan o`rganishga, ulardan ibrat olishga, ularning davrasidabo`lish, ular bilan tez-tez suhbatlashishga chaqirar edi. U bola tarbiyasida ota-onalarningibrati to`g`risida shunday yozadi:

Madaniy va ma'naviy merosimiz bo`lgan Hadisda tarbiya, axloq-odob, o`zaro do`stonamunosabatlar, qarindoshlik, mehr-oqibat, adolat, insof-tavfiq bilan bir qatorda ota-onava farzandlarning haq-huquqlari ham o`z ifodasini topgan. Masalan, Hadisda"Farzandlaringizni izzat-ikrom qilish bilan birga axloq-odobini ham yaxshilangizlar",deyilgan.

Agar oila mahnosiz hayot kechirsa, faqat shaxsiy huzur-halovati bilan mashgùlbo`lsa, agar oilada rahmsizlik va xudbinlik hukm surayotgan bo`lsa, bularning hammasibolaning ma'naviy qiyofasiga salbiy tahsir etmasdan qolmaydi, albatta. Shuning uchunota-onalar uchun oila tarbiyasi, avvalo o`z-o`zini tarbiyalashdan iborat bo`lmogìkerak. Ota-onalarning yuksak ijtimoiy ongi bolalarda ham shunga mos ong tarkib topishigayordam beradi.

Oilada kattalarga hurmat, kichiklarni avaylash kabi qoidalar kundalik odatga aylanibborishi kerak.

Ota-ona oldidagi mas'uliyatning naqadar muhimligi shundan iboratki, ular bolaninghar biri qadamini, har bir xatti-harakatini zimdan kuzatib boradilar. Bolalar harqanday janjalni, yomon noo`rin so`zni uzoq vaqt eslab yuradilar, o`rni kelganda,vaziyat bo`lganda amalda qo`llashga harakat qiladilar.

"Qush uyasida kurganini qiladi", deydi xalqimiz. Ayniqsa, bolaning izzat nafsigategmaslik, uni kamsitib gapirmaslik, xullas, ota-onaning o`zi madaniyatsizlik, odobsizlikqilmasliklari maqsadga muvofiqdir.

Ota-onaning jamiyatda tutgan o`rni, nufuzi farzand tarbiyasida katta ahamiyatga ega. Bunarsa mansab bilan belgilanmaydi. Eng yaxshi obro` va e'tibor halol mehnatdir. Halolmehnat bilan jamiyatda orttirilgan obro` oilada farzandlar tarbiyasiga ijobiy tahsir qiladi.Farzand ham ota-onalaridek bo`lishga intiladi. Mehmondo`st oilada o`sgan farzandlarham mehmondo`st bo`ladilar.

Ota-onalarning shakllanib, kamol topib borayotgan shaxsga ko`rsatadigan ta'sir kuchi

38



juda katta. Ularning bolaga ta'sir etishining asosi ularning bolaga nisbatan begàrazmuhabbati, uning haqida talabchanlik bilan qo`shib olib boradigan gàmxo`rligidir.Muhabbat har qanday yaxshilik, mehribonlik va yorqinlikning ijodkoridir.

Ona o`z farzandiga alla aytishi ham uning jajai qalbiga ezgulik urugìni solidi. Onalarfarzandlariga kischikligidanoq uy ishlarini birga qilishi bilan mehnat qilishga o`rgatishnishakklantirishi kerak. Bolalar o`z ishlari bilan xursand bo`ladi. Ona yoki otasiga berayotganko`magidan o`zini juda baxtiyor his etadi. Uni sho`xligi haddan oshganda yoki noma'qulish qilgan paytida bolani tergash boshlab yubormaslik, aksincha u bilan suhbatlashib negabunday ish qilganini so`rab bunday ish to`g`ri emasligini tushuntirish ertak yoki misollarbilan bartaraf etishga erishish kerak.

Badiiy adabiyotlar ham bolani tarbiyasida muhimligini bilamiz. Uning ma'naviykamolatini yuksalishida o`z o`rniga ega. Oilada ota-ona kitob o`qish soatlari bo`lsa ubolani ham kitob bilan ishlashiga o`rgatadi. Kichik yoshdagi bolalarga kitob o`qib berishkerak.

Ota-onalar atoqli pedagoglardan Bolalarni tarbiyalash - hayotimizning davomchilari.To`g`ri tarbiya-bizning bolalarning baxtli kelajagini yaratishiga zamin bo`ladi. Shuningdekbizning kelajak, jamiyat oldidagi burchimizdir.

Bolani tarbiyalash oila va maktab, mahalla hamjihatligi asosida yanada mustaghkamlanadi.Kelajak avlod uchun barchamiz mas'uldirmiz

Foydalanilgan adabiyotlar1. P. Yusupova "Maktabgacha tarbiya pedagogikasi" Toshkent-1993-y2. "Bolajon" tayanch dasturi, Toshkent- 2010 -yil3. G. Jalilova "Bolalarni maktabga tayyorlashda noan'anaviy usullardan foydalanish"

Toshkent. 2004- yil

39



MENING PEDAGOGIK FALSAFAM

To'rayeva Malohat XusenovnaNavoiy viloyati Karmana tumani5 - maktab boshlang'ich ta'lim o'qituvchisi.Telefon: +998 (97) 797 21 65

Annotatsiya: Ushbu maqolam orqali pedagogika faoliyati va mahorati qay darajadamuhimligini yoritganman.

Kalit so'zlar: Mahorat, ta'lim, o'qituvchi, dars, DTS.

Muallim, murabbiy - mo'tabar, muhtaram zot. Uni mo'tabar qilgan - talabalargacheksiz mehri, muhtaram qilgan - muhabbati. Maktabdan kelgan bolalarni misli nihollarkabi nafaqat muallim mehri, muhabbati qolaversa, ustozlik mahorati ila ulg'aytiradilar,dunyoni tanitadilar. Tarbiyaning maqsadi uyg'unlikka erishishdir - tabiat bilan, jamiyatbilan, o'z-o'zi bilan. Birinchi o'rinda tabiat bilan uyg'unlik bo'lmog'i lozim, zero busizinson ham , jamiyat ham bo'lmas edi. Odam bu ulkan dunyoning bir qismi ekanligini hisetmog'i lozim, uning dushmani emas, do'sti bo'lishi kerak. Pedagogik maqsadga erishishyo'li - bu pedagogik sa'y - harakatdir. Biz faol pedagogika tarafdorimiz, faqat uningyordamida shaxsni shakllantirish mumkin. Nimanidir qayta ishlash emas, nimanidiryaratish oson va samaraliroq.

O'zbek xalqining boy ma'naviy merosi tarixi uzoq asrlarga borib taqaladi, bizgachabo'lgan ajdodlarimizning matematika faniga qo'shgan cheksiz hissasini o'rganish biz uchunham farz, ham qarzdir. Istiqlol tufayli qo'lga kiritilgan eng katta ma'naviy yutug'imiz buo'zligimizni anglab olganimiz, tilimiz, dinimiz, mafkuramiz, milliy qadriyatlarimizgamunosabatning yangilanganligi bo'ldi. Zamon bizning zimmamizga yangi demokratikjamiyat qurish bilan birga yuksak ma'rifatli, ulkan salohiyatli avlodni tarbiyalashdekmuqaddas vazifani yukladi. Bu vazifani ado etishda biz matematika fani o'qituvchilariningham va mas'uliyatimiz ulkan ekanligini his etmoqdamiz. Barkamol avlodni voyagayetkazishda milliy qadriyatlarimizga hurmat, xalqning an'analariga, til va madaniyatigamuhabbat ruhini uyg'otishda matematika fani alohida o'rin tutadi.

Pedagogik faoliyatim davomida darslarimda ajdodlar merosini o'rgatishda, buyukbobokalonlarimizning nodir asarlaridan foydalangan holda yoshlar biliminimustahkamlashda va mukammallashtirishda: barkamollik hislarini rivojlantirish, mustaqillik,ijodkorlikni umumlashtira olish, turli nuqtayi nazardan muhokama qila olish, qiziqtiraolish, turli muammoli masalalarni yechishda to'g'ri baho bera olish kabi yo'nalishdagita'limning yangi usullaridan muntazam foydalanishga intilaman.

Matematika fanining siru-sinoatlarini talabalarga targ'ib qilish va yetkazib berishdamatematik terminlar bilan ishlash, o'rganilayotgan yangi formulalarni misol va masalayechish jarayoniga tatbiq eta olish, geometrik shakllarni tasavvur eta olish va shakllartasvirini chizish ko'nikmalarini hosil qila bilish bilan bir qatorda quyidagilarni bajarishgaham harakat qilaman: milliy qadriyatlarga iftixor; yuksak ma'naviy xislatlarni shakllantirish;ajdodlar merosiga hurmat ruhini rivojlantirish.

Matematika - misli noyob chashma, uning zilol suvlaridan simirgan har kishi borki,ilm ummonining naqadar cheksiz ekaniga yana bir karra ishonch hosil qiladi. Shundayekan talabalarni mustaqil ishlashga yo'naltirilgan darslarimni quyidagilar asosida tashkiletaman: qo'shimcha adabiyotlardan foydalanish; matematik termin, atamalar va tayanchiboralar bilan ishlash; ko'rgazmali materiallardan foydalanish; zukkolar "Zakovati";intellektual ring; turli noan'anaviy darslar.

Matematika fanini o'qitishda o'qituvchining metodik mahorati o'ziga xos ahamiyatga ega

40



. Chunki o'qituvchi ta'limning eng samarali usullaridan oqilona foydalansagina ko'zlaganmaqsadga erishish mumkin. Maqsadga erishish ko'p jihatdan o'qituvchining shaxsiyfazilatlariga ham bog'liq deb o'ylayman. O'qituvchi tegishli pedagogik mahorat egasibo'lishi bilan, yuksak insoniy fazilatlarni ham o'zida mujassam etmog'i lozim, negaki,puxta ma'lumot va bilimga ega barkamol shaxsgina barkamol avlodni, ma'lumotli insonlarniyetkaza olishi mumkin. Matematika fani o'qituvchiga xos kasbiy fazilatlarni sanab o'taman:bilimdonlik; pedagoglik, amaliyotchilik; tashkilotchilik; pedagogik ijodkorlik, ixtirochilik.

O'quvchilarni fanimga qiziqtirish uchun turli xil dars usullaridan foydalanaman, buninguchun esa turli usullar ustida izlanaman. Pedagogik faoliyatim davomida didakik vositalarsizzerikarli, mazmunsiz his qilaman, bunga yo'l quymaslik uchun esa ushbu qoidalargamuntazam amal qilaman: ilg'or usullardan foydalanish; texnika vositalaridan foydalanish;o'quvchi shaxsiga xos intellektual imkoniyatlarni shakllantish; o'quvchi o'quv jarayoniningob'yekti emas, sub'yekti sifatida yondashish; o'quvchi ma'naviyatini shakllantirishustivorligini ta'minlash; mustaqil fikrlashga o'rgatish; bilim olishga qiziqish va ijtiyoj o'ygotish;kashf etish lazzatini his etish; masala yechimiga to'g'ri yondashishga o'rgatish; o'quvchiijodkorligiga tayanish; darsda erkin bahs-munozara sharoitini yaratish.

O'qituvchi dars materiallarini aniq, ravonbayon etib bergan bo'lsa, birgalikda birfikrga kelgan bo'lsa, mavzuning mohiyatini anglab olgan bo'lsa, o'quvchilar bilim olishgaqiziqib, yana ilgari tomon harakat qilishga intilishi sezilgan bo'lsa bunday dars samaraliva maqsadga erishildi, deb o'ylayman. Xulosa qilib shuni aytamanki, darsning muvaffaqiyatio'qituvchining tayyorgarligi, bilim saviyasigagina emas, uning dars jarayonini tashkilqilishda ijodiy va munosabatda bo'lishiga ham bog'liq.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:1. Mavlonova R. va boshq. Pedagogika. - T.: O'qituvchi, 2001.2. Kaldibekova A.S., Xodjayev B.X. O'quvchilarning bilish faolligini oshirish yo'llari

- T., 2006.3. Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. - Qarshi., Nasaf, 2000.

41



AYOLLARNING JAMIYAT VA DAVLAT BOSHQARUVIDA TUTGAN O'RNI

Toshnazarova Zumrad XoshimjanovnaNamangan viloyati Uchqo'rg'on tumani 17-sonli umumiy o'rta ta'lim maktabining 1-

toifali milliy g'oya fani o'qituvchisiTelefon: [email protected]

Annotatsiya. Ushbu maqolada sharq ayollarining qadimdan ijtimoiy hayotda faol bo'lishlaribilan birga, ular orasida jamiyat va davlat boshqaruvida munosib o'rin tutgan ayollar,ular tomonidan amalga oshirilgan ishlar tarixiy manbalar asosida yoritilgan. Shuningdek,muallif bugun davlatimizda ayollarning jamiyat va davlat qurilishidagi roliga alohidae'tibor berilayotgan, demokratik islohatlar amalga oshirilayotgan bir davrda, ularningavlodlari bo'lmish hozirgi davr ayollarinining jamiyatdagi o'rni hamda nufuzi haqidato'xtalib o'tgan.

Kalit so'zlar: To`maris, Kesh, Chor Rossiyasi, bolshevik, vaqf

Shonli tariximizga nazar tashlaydigan bo'lsak, qadimgi sharqda ayollarning jamiyat vadavlatda huquqiy mavqeyi nihoyat darajada mustahkam bo'lgan. Tarixiy manbalar hamyuqoridagi fikrimizni yaqqol tasdiqlaydi. Aniq faktlarga tayanàdigan bo'lsak, Keshyaqinidagi xarobalardan topilgan kumush tangada hukmdor bilan birgalikda malika hamtasvirlanganligi davlat boshqaruvida ayollarning o'rni sezilarli bo'lganligidan dalolat beradi.Shuningdek, tarixchi Gerodotning ma'lumotlariga tayanadigan bo'lsak massagetlar malikasiTo'maris davlat yetakchisi sifatida Kir IIga qaqshatqich zarba berganligi qadimda O'rtaOsiyoda davlat boshqaruviga ayollarning ta'siri o'ta kuchli bo'lganligidan dalolat beradi. Bujarayon o'rta asrlarda ham davom etib, buyuk sohibqiron Amir Temurning 28 davlatnio'ziga bo'ysundirishida Bibixonimning ham hissasi bo'lgan. Umuman olganda, Temuriylardavrida davlat ishlarini boshqarishda ayollarning ta'siri sezilarli bo'lgan. Xonzodabegimningqo'llab-quvvatlashi natijasida Bobur kuchli hukmdorga aylangan. Qo'qon xoni AmirUmarxon Qo'qon xonligini boshqarishda Nodirabegimning xalqqa bo'lgan kuchli ta'siridanfoydalangan.

O'rta Osiyo Chor Rossiyasi tomonidan istelo etilgandan so'ng, ayollarning ta'siridavlat boshqaruvida deyarli sezilmadi. Chor Rossiyasi ongli tarzda ayollarni davlatboshqaruviga umuman yaqinlashtirmadi. To istiqlol yillarigacha sobiq SSSRmustamlakachiligi davrida xotin-qizlarning davlat boshqaruvidagi ishtiroki nolgatenglashtirildi. 1927-yil bolsheviklar tomonidan milliy qadriyatlarimiz va diniyan'analarimizga zarba berildi, ya'nikim, majburan O'rta Osiyo ayollari paranji tashlashtadbirlariga jalb etildi. Bu jarayon inson haq-huquqlariga mutlaqo zid edi. Ayollarimizhomilador va farzandlari ikki yoshga to'lmagan bo'lishiga qaramay eng og'ir dala ishlarigajalb etilishi, bu esa o'sha davrda ayollar va bolalar o'limining oshishiga sabab bo'lgan.

Faqatgina istiqlol yillariga kelib birinchi navbatda ayollar va qizlar sog'lig'ini tiklashuchun katta ko'lamdagi ishlar amalga oshirildi. Istiqlol yillarida ta'sis etilgan "Sog'lomavlod uchun" ordeni zamirida ham ayollarimizga bo'lgan katta e'tibor yotar edi.

I.Karimov tomonidan 1995-yil 2-martda qabul qilingan "O'zbekiston Respublikasiningdavlat va ijtimoiy qurilishida xotin-qizlarning rolini oshirish chora-tadbirlari to'g'risida"gifarmonda O'zbekiston xotin-qizlar qo'mitasi raisi, ayni paytda O'zbekiston RespublikasiBosh vazirining o'rinbosari hududiy xotin-qizlar qo'mitalarining raislari esa joylardagihokimlarning o'rinbosarlari etib tayinlanishi belgilangan. 1999-yilda Zulfiya nomidagidavlat mukofoti ta'sis etildi. Ushbu mukofotga ijodda, ijtimoiy hayotda, sportda, ilm-fanda yuksak natijalarga erishgan qizlar sazovor bo'ladi. Umuman olganda Zulfiya davlat

42



mukofoti ham ayollarimizga berilayotgan e'tiborning bir ko'rinishidir.2004-yil 25-mayda qabul qilingan "O'zbekiston xotin-qizlarni qo'llab-quvvatlash

borasidagi qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida"gi farmonga ko'ra fuqorolarning o'zini-o'zi boshqarish organlarida diniy-ma'rifiy va axloqiy-ma'naviy tarbiya muassasalari bo'yichamaslahatchi lavozimi joriy etildi. Yuqoridagi farmonlarning, chora-tadbirlarning barchasidavlat va jamiyat qurilishida ayollarning rolini yanada oshirish imkoniyatini berdi desakmubolag'a bo'lmaydi.

Muqaddas islom dinimizda ham "Ayollar vaqflarga nozir bo'lishi, yetimlarga vasiybo'lishi joiz" deyilgan, demak ayollarning qozilik qilishlarini ham amalga oshirishi mumkin.Mashhur Hanafiy olimi Ibn Nujaym al-Misriy "Bakr ar-raq" asarida: "Ayol kishiningdavlat boshqaruviga kelsak durust bo'ladi. Misrga ham ayol podshohlik qilgan"-deydi. Buyerda 1248-1257 yillarda Misrda hukmronlik qilgan, asli Xorazmlik bo'lgan Shajarat ad-Dur degan Malika nazarda tutilgan. Malika Shajar "Ismal val muslimin (Musulmonlarningva dinning ma'suma ayoli)" degan faxrli nomga sazovor bo'lgan.

2016-yil 2-sentabrda mustaqilligimiz asoschisi, birinchi Prezidentimiz I.Karimovvafotidan keyin, demokratik saylovlar natijasida 2016-yil 14-dekabr kuni ShavkatMirziyoyev Markaziy saylov komissiyasi tomonidan mutloq ko'p ovozga ega deb topilib,Prezidentlik qasamyodini qabul qildi. Shavkat Mirziyoyevning davlat boshqaruvidagiislohotlari ayol va qizlarning yangi etakchi mavqega ega bo'lishiga keng yo'l ochdi. Natijadabugungi kunda Oliy Majlisning Senat Raisi lavozimini Tanzila Norboyeva egallab faoliyatyuritmoqda. Prezidentimizning qo'llab-quvvatlashlari bilan joylarda hokim ayollarimizham o'z faoliyatini boshlashdi. Bu jarayonlar Yangi O'zbekistonning qurilishida ayollargaham keng imkoniyatlar berilayotganini va kelajakda ayollarimiz bundanda yuksak marralarniegallashlari uchun poydevor vazifasini o'taydi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:1. A.Asqarov. O'zbekiston xalqlari tarixi II jild. T.: "Fan" nashriyoti. 1993-yil2. Z.Choriyev. Tarix atamalarining qisqacha lug'ati. T.: Sharq nashriyoti. 1999-yil3. Q.Usmonov, M. Sodiqov. O'zbekiston tarixi. T.: Sharq nashriyoti. 2006-yil

43



SO'ZNING MOHIYATI VA AHAMIYATI

Xusanova Gulnoza MeliquziyevnaNamangan viloyat Chust tuman59-maktabning o'qituvchisiTelefon+998993454875

Annotatsiya:Ushbu maqolada jamiyatdagi barcha insonlar so'zning kuchli qudratgaegaligini anglashlari uchun ,so'zni to'g'ri talaffuz qilishlari, suhbatlashish jarayonida e'tiborsizbo'lmasliklari uchun mulohazalar yuritilgan.

Kalit so'zlar: Ijtimoiy aloqala, COVID 19, Avesto, qavl, farah.

,,Odamlar so'z uvolidan ham non uvolidan qo'rqqanchalikqo'rqsalar olam guliston edi'' (O'tkir Hoshimov)

So'z- yaratganning biz bandalariga bergan eng oliy ne'matidir.Bu ne'mat tilimiz orqaliro'yobga chiqishi barchaga ayondir.Ijtimoiy aloqalarda (insonlar bilan suhbat jarayoni)kimningdir nutqi so'zga boy, kimningdir nutqi esa so'zga no'noqroqligini anglab yetasankishi. Shunday insonlar borki, suhbat jarayonida qalblaridagi gavhar orqali oz maqsadlarinitinglovchiga yetkaza oladilar.Chunki ular har bir so'zdan unumli va to'g'rifoydalanadilar.Ba'zilar esa buni aksi.O'z fikrlarini o'zgaga tushuntirolmaydilar.

Yuqoridagi fikrlarni nima uchun SO'Z dan boshladim ? Men bu xususda ko'po'yladim, bugungi kun talablaridan kelib chiqib, bu mavzuga to'xtaldim.Sababi yurtimizhozirgi kunda og'ir kunlarni boshidan o'tkazmoqda. COVID 19 (o'tkir yuqumlikasallikning yangi turi) tufayli nafaqat bizning xalqimiz , barcha dunyo xalqlari hamko'rinmas yov bilan kurashib kelmoqdalar.Albatta, bu sinovli kunlar o'tibketadi.Muqaddas hadislarimizda sinovli kunlardan so'ng farahbaxsh (baxtli , saodatli)kun kelishi aytilgan. Endi asosiymasalaga o'tsam. Ba'zan televideniya dasturlarida so'zning ma'no-mohiyatiga e'tiborbermayotgan , jurnalistlarimizni, qo'shiqchilarimizni ikki yil kuzatdim.,,Aleykumsalom'' , ,,Salom aleykum'' degan so'zlarini eshitib juda-juda xafa bo'laman.,,Assalomualaykum'' va ,,Va alaykum assalom'' deb salomlashishga kim to'sqinlik qilmoqda ekan?Salomlashishning ham suhbatlashishning ham o'ziga xos odobi bor. ,,Avesto''(Zardushtiylikning muqaddas kitobi) da Zardushtning nutq odobi, so'zlash madaniyatiborasidagi faoliyati namuna qilib keltirilibgina qolmay, balki insonlar yaxshi, ezguso'zlarni so'zlashga , yomon kalom aytishdan saqlanishga da'vat etilgan:,,Yana xo'rozdeydi:-Hargiz bu uchlikda sustkashlik qilma: ezgu fikratda, ezgu amalda va ezgu kalomda.Ushbu ,,yomon uchlikdan yuz bur! Yomon fikratdan, yomon amaldan, yomonkalomdan". (1.89-90-bet) yuqoridagi soha egalarining aytgan so'zlari tomoshabinlargatilak va o'rnakdir.Ba'zi tomoshabinlar orasida ko'rgan va eshitganlariga taqlid qiluvchilarham talaygina. Natijada, so'zning ma'nosini tushunmay , jamiyatda foydalana boshlaydilarbu oqibatda , yaxshiliklar olib kelmasligi mumkin. Abdulla Avloniy bobomiz shundayyozadilar:''Boshimizga kulfat va zahmatlarning aksari yomon tilimizdan, me'yoridan ortiqso'ylaganimizdan kelur ". (2.3-bet) Men bu bilan bugungi kundagi (COVID 19)ko'rinmas dushman yurtga xavf solib turgan bir davrda, shu salom-alikdagi so'zningma'nosi o'z ta'sirini ko'rsatmayaptimikin deb tasavvurlar qilaman .Siz ham bir mushohadaqilib ko'ring.

Biz so'z boyligiga ega bo'lishimiz, so'zning ma'no nozikliklarini anglashimiz,ulardan to'g'ri , o'rinli va odob bilan foydalansak yurt osoyish toparmidi? Yuqoridanomlari tilga olingan soha vakillari, biz ustozlar, onajonlarimiz bobomiz Yusuf Xos

44



Hojibaytganlaridek: Har na so'zni so'z deb gapirma uzoq, Kerak so'zni so'zla,bo'lib ko'z-quloq.(3.40-bet)Buni qarangki, bundan ko'p asrlar avval ham so'zni o'ylab so'zlash, so'zlagan

so'zimizning ma'nosidan xabardor bo'lishimiz aytilgan. Shunday ekan, yosh avlodningtarbiyasiga e'tiborli bo'lib, bor kuch-quvvatimizni ularning ertangi istiqbollarigabag'ishlaylik .Yurt obodligi yo'lida muhtaram prezidentimiz Shavkat MirziyoyevMiromonovich qator sohalarda yurt ravnaqi uchun buyuk ishlarni amalga oshirmoqdalar.Raxbarimiz boshlagan ishlarga biz ham o'z xissamizni qo'shaylik. O'z vazifamiznibajarish jarayonida to'g'ri suhbatlashaylik . ,,Assalomu alaykum'' va ,,Va alaykum assalom" deyish hech kimga malol kelmasa kerak. Chunki, so'zlarning ham qulog'i bor emish,samolarda uchib yurarmish, biz insonlar faqat va faqat ezgu qavllar (so'z, gap)niso'zlaylik.

Foydalanilgan adabiyotlar :1.Uluqov Nosirjon. ,,Avestoda nutq odobi va madaniyati masalalari'' . ,,Til adabiyoti

ta'limi " jurnali.2012-yil.2.Muhammadjon Qodirov va b.8-sinf darslik to'rtinchi nashr.Cho'lpon nashriyoti.

Toshkent-2019.3.Buxor Mamedov ,Boqijon To'xliyev. ''Donolar gulshani,,

Toshkent.,,O'qituvchi,,1989-yil.

45



YOSHLAR DUNYOQARÀSHLARINI SHAKLLANTIRISHDA KITOBXONLIKSAVODHONLIGINI RIVOJLANTIRISH MADANIYATI

Zaitova Muazzam IbragimovnaNamangan viloyati Uchqorg'on tumani44-sonli maktab o'qituvchisiTelefon+998(99)9362481

Bilimni buyuk bil, o'quvni ulug'Shu ikkisi ulug'lar kishini to'lig'

Annotatsiya: Yoshlarning kitobxonlik savodxonligini rivojlantirish , yoshlarni hayotgatarbiyalashda kitobning ahamiyati, metin iroda , sabr qanoat, kuchli bilim egasi ahlidonishlar butun insoniyatni kitob o'qishga, undan ilmu odob sirlarini o'rganishga chorlabkelishgan.

Kalit so'zlar: Kompyuter texnologiyalari, internet va axborot-kommunikatsiyalari vositalariva boshqalar.

Darhaqiqat, kitob insonni eng yaqin do'stidir. Kitobga oshno bo'lgan kishidan hechqachon yomonlik chiqmagay, balki barchaga yordam qo'lini uzatuvchi samimiy oqko'ngilshaxs gavdalanadi.

Yurtboshimiz, Shavkat Mirziyoyev tomonidan ilgari surilgan 5 ta muhim tashabbusham Yoshlarning ma'naviyatini yuksaltirish va ularning bo'sh vaqtini mazmunli tashkiletish ulardagi iqtidorlarini yuzaga chiqarishga xizmat qilmoqda.

4-Tashabbus, yoshlar ma'naviyatini yuksaltirish, ular o'rtasida kitobxonlik madaniyatinikeng targ'ib qilish bo'yicha tizimli ishlarni tashkil etishga yo'naltirilganligi yuqoridagifikrning yaqqol isboti desam mubolag'a bo'lmaydi.

Ayniqsa davlatimiz rahbari ko'p ta'kidlaganlar bizning asl durdonalarimiz yozuvchishoirlarimiz ular tomonidan yozib qoldirilgan kitoblardir.Kitob insonga ma'naviy ozuqaberibgina qolmay , balki uning hayotga yengil yelpi qarashlardan yiroqlashtiradi, metiniroda bilan tarbiyalashga xizmat qiladi. So'zimni misoli tariqasida O'tkir Hoshimovning"Ikki eshik orasi" romanidan parchaga diqqatingizni qaratmoqchiman:,,Bu xonadondahech narsa bekor ketmas ekan.Oyim (qora xotinni shunaqa deyishga o'rgandim) piyozarchsa , "soqolini" tashlab yubormaydi, yerga suqadi,shunaqa qilsa, yana piyoz o'sibchiqarkan. Kimsan aka oyim tayinlagani uchun "aka " deb sizlayman, o'rik yesa danagini,tashlamaydi. Chaqib mag'izin olib qo'yadi. Tandirdan chiqqan kul piyoz pushtasigasepiladi.Gunajinning tezagi tappi qilib devorga yopiladi. Hatto hojatxona kesagi hambekorga ketmaydi. Tomorqadagi, toklarning tagi kovlanib ildiziga solinar ekan". Ushburomanni o'qib har kim o'zi uchun kerakli xulosani chiqaradi deb o'ylayman . Kitob,avvalo, hayotiy maktab, ma'naviyat manbai. U kitobxonni hayot bilan tanishtiradi, undahayotni sevish, yashash mohiyatini anglash hislarini tarbiyalaydi. Atrof-muhitga, tabiatgaijobiy munosabatini shakllantiradi. Inson xarakterining murakkabligini tushuntiradi, ruhiyqiyofaning rangin qirralarini kashf qilish qobilyatini,ona Vatanga, xalqiga adoqatli bo'lishtuyg'usini o'stiradi. Badiiy adabiyot o'qish orqali kitobxonning badiiy idroki, mustaqilfikrlash qobiliyati, mutolaa madaniyati, Vatan taqdiri uchun javobgarlik tuyg'usitarbiyalanadi. Hoh badiiy kitob bo'lsin, hoh ilmiy lekin barcha kitoblarning xotimasidaezgulik yotadi, kitob inson kamolotini ezgulikka chorlaydi.

Jahon hamjamiyatida sog'lom raqobat qila oladigan, sog'lom fikrlashga ega bo'ladigan,xorijiy innovatsion g'oyalarga ega bo'ladigan, zamonaviy ta'lim tizimini har tomonlamamustahkam tarzda targ'ib qila oladigan, bir so'z bilan aytganda yurtimizdagi har bir

46



sohada faol bo'ladigan, muhtaram bo'lishimiz uchun beminnat xazina hisoblangan ya'nikitob hayotimizda muhim ahamiyat kasb etadi.

Yoshlar tarbiyasining barcha mezon va unsurlari, avvalo, oilada shakllantirilganidek,kitobxonlik madaniyatini tarbiyalashda ham oilaning o'rni nihoyatda kattadir.

Xurmatli azizlarim! Kitob bilim o'chog'i, kitob insonni yaxshilikka yetaklaydi. Shundayekan kitob mutolaa qilishdan hech qachon charchamaylik

Foydalanilgan adabiyotlar:1. Shavkat Mirziyoyev. Harakatlar strategiyasi.- Adolat nashriyoti.2. Yoshlarga donolar o'giti. Tuzuvchilar: O.Salimov, Q.Qurbonboyev,3.O'tkir Hoshimovning "Ikki eshik orasi " romani.

47



PHILOSOPHICAL AND METHODOLOGICAL ANALYSIS OFTHE CONCEPTS OF INFORMATION AND INFORMATION SOCIETY

Biyimbetov Jaksilik KilishbaevichAssistant of Karakalpak State UniversityPhone +998 (97) 902 97 91

Annotation. This article provides a comprehensive analysis of the information, theessence of the information society, the peculiarities of this new stage of development ofmankind.

Keywords. Information, information society, new human civilization, security, emergingfactors.

The next stage in the development of the world countries has taken the form ofinformation. Information is one of the most important aspects of today. Today, theconcept of "information" is becoming more and more comprehensive and versatile. It isimpossible to find a field of knowledge in which it does not participate and is notdiscussed. It is a huge information front, that today is really surrounded by people.

If we regard the importance of information in the XXI century, both theoreticallyand practically, we find out that it has reached its peak. That is why the XXI century iscalled the century of information and technology. Here we will define the concept ofinformation. Information (Latin "informatio" - derived from the meaning of interpretation,narration) is one of the most difficult concepts of modern science and politics, it is firstconveyed by people orally, later in writing or in other forms. Information - notionabout a person, fact, object, event-gift and process.

Information is a social phenomenon. It serves individuals, groups, and communitygroups. Today, the political phenomenon has become a remarkable circumstance. As weknow, information can take various forms: for example, distributed information,computer-generated information, "copies", letters or memoirs, archives, formulas,diagrams, charts, originals, and dissertations.

Like other products, information has its users and customers. That's why every pieceof information has a certain age. Information must have the properties to meet therequirements of its developers, distributors and recipients. From the client's point ofview, the amount and quality of information used should provide additional materialand moral results. Distributors believe that the preservation of the necessary businesssecrets should allow them to compete successfully in the sale of goods and services in themanufacturing market. This natural state requires an impact on the protection of informationthat should be kept confidential.

Well-known scholar Khurshid Dostmuhammedov describes his views on informationas follows: "It seems that everyone knows what information is, but this concept ischanging so much that humanity can no longer understand what it is and how powerfulit is."

Claude Shannon, an English scholar who quoted modern information theory in aseries of articles published in the late 1940s, does not consider any information to beinformation, but only information that reduces ambiguity. Marshall McLuhan, who hasmade great discoveries in the science of information and communication, describesinformation as "the expansion of the individual". This, of course, implies the intellectualexpansion of the human mind. For humankind, information is the most effective tool.

As mentioned above, the decisive criterion for the perception of information by aperson is the consciousness of the person. The first threat of information psychological

48



security is the person himself.Now we come to the part where we talk about the middle ground. As for the question

of what the information society is, it can be answered as follows. Information society isa concept that characterizes the current state of development of human society anddescribes the qualitative situation in all spheres of social life, which prohibits therational use of information and communication.

Opponents of the theory of the information society link social development with therealization of the fourth news sector, which emerged after the economy of agriculture,industry and services. According to them, capital and labor, which are the backbone ofan industrial society give way to information and knowledge in an informed society.

The occurrence of all processes today is associated with the information society.Therefore, the study of this process has not lost relevance. In short, information and theinformation society require a much broader analysis as a stepping stone to the developmentof human civilization.

List of used literature:1. Ä´ñòìóµàìåäîâ Õ. Àõáîðîò - ì´çèçà, æîçèáà, ôàëñàôà. Òîøêåíò. ßíãè àñð

àâëîäè - 2013. 318 á.2. Øåííîí Ê. Ðàáîòû ïî òåîðèè èíôîðìàöèè è êèáåðíåòèêå. Ì.: Èçä. èíîñòð.

ëèò, 1963. 830 ñ3. Ìàêëþýí Ì. Ïîíèìàíèå ìåäèà: Âíåøíèå ðàñøèðåíèÿ ÷åëîâåêà. Ì., 2003. Ñ.

97.

49



ÔÈËÎÑÎÔÑÊÈÉ ÀÍÀËÈÇ ÑÎÎÒÍÎØÅÍÈß ßÇÛÊÀ, ÌÛØËÅÍÈß ÈÊÓËÜÒÓÐÛ

Áîëòàåâ Ôàððóõ Ôàðõîäîâè÷Ñîèñêàòåëü êàôåäðû îáùåñòâåííûõ íàóêÑàìàðêàíäñêèé ãîñóäàðñòâåííûé èíñòèòóò èíîñòðàííûõ ÿçûêîâe-mail: [email protected] +998972850595

Àííîòàöèÿ. Â äàííîé ñòàòüå ïðåäïðèíÿòà ïîïûòêà ôèëîñîôñêîãî àíàëèçà âîïðîñàñîîòíîøåíèÿ ÿçûêà, ìûøëåíèÿ è êóëüòóðû. Îñâåùåííû âçãëÿäû îá îïðåäåëÿþùåìôàêòîðå ÿçûêå ïî îòíîøåíèþ ê ìûñëèòåëüíîé äåÿòåëüíîñòè, à çíà÷èò, è ïîîòíîøåíèþ ê êóëüòóðå. Ïîêàçàíî, ÷òî ÿçûê è ìûñëèòåëüíàÿ äåÿòåëüíîñòü ÷åëîâåêàîòíîñèòåëüíî íåçàâèñèìû, òàê êàê ñóùíîñòü ÿçûêîâûõ ñòðóêòóð è ãðàììàòè÷åñêèõåäèíèö íå èìååò ëîãè÷åñêèõ âçàèìîñâÿçåé. Íåñîìíåíåí ôàêò âëèÿíèÿ êóëüòóðû íàòðàíñôîðìàöèîííûå ïðîöåññû â ÿçûêå, íî îáðàòíàÿ ñòîðîíà âîçäåéñòâèÿ ÿçûêîâûõñòðóêòóð íà êóëüòóðû äî èõ ïîð åùå íå èçó÷åí.

Êëþ÷åâûå ñëîâà: ÿçûê, ìûøëåíèå, êóëüòóðà, öèâèëèçàöèÿ, äóõîâíûé ìèð, ôîðìàáûòèÿ, ÷åëîâå÷åñêàÿ äåÿòåëüíîñòü, ïîçíàíèå, èíäèâèä.

Ïðîáëåìà ñîîòíîøåíèÿ ÿçûêà, ìûøëåíèÿ è êóëüòóðû èìååò ðàçëè÷íûå ïóòèðåøåíèÿ. Îäíè èññëåäîâàòåëè ñõîäÿòñÿ âî ìíåíèè îá îïðåäåëÿþùåì ôàêòîðåÿçûêå ïî îòíîøåíèþ ê ìûñëèòåëüíîé äåÿòåëüíîñòè, à çíà÷èò, è ïî îòíîøåíèþê êóëüòóðå. Äðóãèå ó÷åíûå ïîëàãàþò, ÷òî è ÿçûê è ìûñëèòåëüíàÿ äåÿòåëüíîñòü÷åëîâåêà îòíîñèòåëüíî íåçàâèñèìû, òàê êàê ñóùíîñòü ÿçûêîâûõ ñòðóêòóð èãðàììàòè÷åñêèõ åäèíèö íå èìååò ëîãè÷åñêèõ âçàèìîñâÿçåé.

Èññëåäîâàòåëè Ë. Âàéñãåðáåð, Ã. Ãîëüö, Ã. Èïñåí, Ï. Ãàðòìàí ïðèäåðæèâàþòñÿòî÷êè çðåíèÿ, âûñêàçàííîé Ãóìáîëüäòîì, êîòîðàÿ áûëà ïðîäîëæåíà â ðàáîòåàìåðèêàíñêîãî ýòíîëèíãâèñòà Ý. Ñåïèðà "ßçûê": "Ëþäè æèâóò íå òîëüêî âìàòåðèàëüíîì ìèðå è íå òîëüêî â ìèðå ñîöèàëüíîì, êàê ýòî ïðèíÿòî äóìàòü: âçíà÷èòåëüíîé ñòåïåíè îíè âñå íàõîäÿòñÿ âî âëàñòè òîãî êîíêðåòíîãî ÿçûêà,êîòîðûé ñòàë ñðåäñòâîì âûðàæåíèÿ â äàííîì îáùåñòâå. Ïðåäñòàâëåíèå î òîì, ÷òî÷åëîâåê îðèåíòèðóåòñÿ âî âíåøíåì ìèðå, ïî ñóùåñòâó, áåç ïîìîùè ÿçûêà è ÷òîÿçûê ÿâëÿåòñÿ âñåãî ëèøü ñëó÷àéíûì ñðåäñòâîì ðåøåíèÿ ñïåöèôè÷åñêèõ çàäà÷ìûøëåíèÿ è êîììóíèêàöèè, - ýòî âñåãî ëèøü èëëþçèÿ. Â äåéñòâèòåëüíîñòè æå"ðåàëüíûé ìèð" â çíà÷èòåëüíîé ìåðå íåîñîçíàííî ñòðîèòñÿ íà îñíîâå ÿçûêîâûõïðèâû÷åê òîé èëè èíîé ñîöèàëüíîé ãðóïïû... Ìèðû, â êîòîðûõ æèâóò ðàçëè÷íûåîáùåñòâà, - ýòî ðàçíûå ìèðû, à âîâñå íå îäèí è òîò æå ìèð ñ ðàçëè÷íûìèíàâåøàííûìè íà íåãî ÿðëûêàìè... Ìû âèäèì, ñëûøèì è âîîáùå âîñïðèíèìàåìîêðóæàþùèé ìèð èìåííî òàê, à íå èíà÷å, ãëàâíûì îáðàçîì áëàãîäàðÿ òîìó, ÷òîíàø âûáîð ïðè åãî èíòåðïðåòàöèè ïðåäîïðåäåëÿåòñÿ ÿçûêîâûìè ïðèâû÷êàìèíàøåãî îáùåñòâà" [4, c.261].

Äàëåå äàííàÿ èäåÿ ïðîäîëæèëà ñâîå ðàçâèòèå â ãèïîòåçå ëèíãâèñòè÷åñêîéîòíîñèòåëüíîñòè Ý. Ñåïèðà è åãî ïîñëåäîâàòåëÿ Á. Óîðôà, ñîãëàñíî êîòîðîé òèïìûøëåíèÿ îïðåäåëÿåòñÿ ÿçûêîì, åãî ëîãè÷åñêîé êîíñòðóêöèåé. Èññëåäîâàòåëüîòìå÷àåò: "Áûëî óñòàíîâëåíî, ÷òî îñíîâà ÿçûêîâîé ñèñòåìû ëþáîãî ÿçûêà (èíûìèñëîâàìè, ãðàììàòèêà) íå åñòü ïðîñòî èíñòðóìåíò äëÿ âîñïðîèçâåäåíèÿ ìûñëåé.Íàïðîòèâ, ãðàììàòèêà ñàìà ôîðìèðóåò ìûñëü, ÿâëÿåòñÿ ïðîãðàììîé è ðóêîâîäñòâîììûñëèòåëüíîé äåÿòåëüíîñòè èíäèâèäóóìà, ñðåäñòâîì àíàëèçà åãî âïå÷àòëåíèé èèõ ñèíòåçà. Ôîðìèðîâàíèå ìûñëåé - ýòî íå íåçàâèñèìûé ïðîöåññ, ñòðîãîðàöèîíàëüíûé â ñòàðîì ñìûñëå ýòîãî ñëîâà, íî ÷àñòü ãðàììàòèêè òîãî èëè èíîãî

50



ÿçûêà è ðàçëè÷àåòñÿ ó ðàçëè÷íûõ íàðîäîâ â îäíèõ ñëó÷àÿõ íåçíà÷èòåëüíî, âäðóãèõ - âåñüìà ñóùåñòâåííî, òàê æå êàê ãðàììàòè÷åñêèé ñòðîé ñîîòâåòñòâóþùèõíàðîäîâ" [5, c. 174].

Íàïðàâëåííîñòü ïîçíàâàòåëüíîé äåÿòåëüíîñòè èíäèâèäà âçàèìîñâÿçàíà ñÿçûêîâîé òðàäèöèåé ýòíîñîâ, òàê êàê ðàçëè÷èÿ â ÿçûêå ñâîäèò ïîçíàâàòåëüíûéïðîöåññ íàðîäîâ ê ðàçëè÷íûì âûâîäàì. "Ìû ðàñ÷ëåíÿåì ïðèðîäó â íàïðàâëåíèè,ïîäñêàçàííîì íàøèì ðîäíûì ÿçûêîì, - îòìå÷àåò Á. Óîðô. - Ìû âûäåëÿåì â ìèðåÿâëåíèé òå èëè èíûå êàòåãîðèè è òèïû ñîâñåì íå ïîòîìó, ÷òî îíè (ýòè êàòåãîðèèè òèïû) ñàìîî÷åâèäíû; íàïðîòèâ, ìèð ïðåäñòàåò ïåðåä íàìè êàêêàëåéäîñêîïè÷åñêèé ïîòîê âïå÷àòëåíèé, êîòîðûé äîëæåí áûòü îðãàíèçîâàí íàøèìñîçíàíèåì, à ýòî çíà÷èò â îñíîâíîì - ÿçûêîâîé ñèñòåìîé, õðàíÿùåéñÿ â íàøåìñîçíàíèè. Ìû ðàñ÷ëåíÿåì ìèð, îðãàíèçóåì åãî â ïîíÿòèÿ è ðàñïðåäåëÿåì çíà÷åíèÿòàê, à íå èíà÷å â îñíîâíîì ïîòîìó, ÷òî ìû - ó÷àñòíèêè ñîãëàøåíèÿ,ïðåäïèñûâàþùåãî ïîäîáíóþ ñèñòåìàòèçàöèþ. Ýòî ñîãëàøåíèå èìååò ñèëó äëÿîïðåäåëåííîãî ÿçûêîâîãî êîëëåêòèâà è çàêðåïëåíî â ñèñòåìå ìîäåëåé íàøåãîÿçûêà" [5, c.174-175].

Ó÷åíûé Ë. Âàéñãåðáåð îïðåäåëÿåò ÿçûê êàê ïåðâè÷íóþ äåéñòâèòåëüíîñòü, èëþäè ïî åãî ìíåíèþ, ïîçíàþò íå îáúåêòèâíóþ ðåàëüíîñòü, à ÿçûê, êîòîðûéÿâëÿåòñÿ äëÿ íèõ ðîäíûì. Íèêàêîå ïîçíàíèå íå äàåò îáúåêòèâíûõ çíàíèé î ìèðå,ïîòîìó êàê ëþäè íàõîäÿòñÿ â çàâèñèìîñòè îò ÿçûêà. Êàæäûé ýòíîñ èìååò ñâîþñîáñòâåííóþ êàðòèíó ìèðà, îñîáåííîñòè êîòîðîé çàâèñÿò îò òîãî ÿçûêà, íà êîòîðîìîíè îáùàþòñÿ. Â êà÷åñòâå èëëþñòðàöèè îí ïðèâîäèò ñëåäóþùèé ïðèìåð: âíåìåöêîì ÿçûêå ñóùåñòâóåò ñëîâî Unkraut â çíà÷åíèè 'ñîðíÿê, ñîðíàÿ òðàâà',îäíàêî â ðåàëüíîé íàó÷íîé êëàññèôèêàöèè ðàñòåíèé òàêîãî âèäà íåò, à åñòüHahnefuss 'ëþòèê', Gansedistel '÷åðòîïîëîõ', ò.å. ýòî íå ôàêò äåéñòâèòåëüíîñòè, àðåçóëüòàò èíòåðïðåòàöèè ýòîé äåéñòâèòåëüíîñòè ÷åëîâåêîì [1, c.135].

Îäíîé èç âàæíûì ïðîáëåì ëèíãâèñòèêè ÿâëÿåòñÿ èçó÷åíèå ñòàòóñàòåððèòîðèàëüíîé è îáùåñòâåííîé ðàçíîâèäíîñòåé ÿçûêîâ. Òåððèòîðèàëüíûåðàçëè÷èÿ ÿçûêîâ âêëþ÷àåò â ñåáÿ âñåõ ëþäåé, ïðîæèâàþùèõ â äàííîì ðåãèîíå,à ñîöèàëüíàÿ äèôôåðåíöèàöèÿ âçàèìîñâÿçàíà ñ íåêîòîðûìè ñîöèàëüíûìè ñëîÿìèîáùåñòâà.

ßçûê íàöèè è ÿçûê íàðîäíîñòè äåòåðìèíèðóþòñÿ ðîëüþ ëèòåðàòóðíîãî ÿçûêàâ æèçíè ñîöèóìà. Ôóíäàìåíòàëüíàÿ ïðîáëåìà âçàèìîñâÿçè ÿçûêà è êóëüòóðûçàêëþ÷àåòñÿ â îïðåäåëåíèè íàöèîíàëüíîé îñíîâû ÿçûêà. Â ñâÿçè ñ ýòèì, ñ÷èòàåìíåîáõîäèìûì âûäåëèòü êðèòåðèè, êîòîðûå âêëþ÷àþò â ñåáÿ ñòðóêòóðàöèèíàöèîíàëüíî-êóëüòóðíîé çíà÷èìîñòè ÿçûêà è åäèíèö ðåàëèçàöèè, ìåõàíèçìûíîìèíàöèè â íàöèîíàëüíîé ìàðêèðîâêå, âåðñèôèêàöèÿ íàöèîíàëüíîãî èêóëüòóðíîãî ñîäåðæàíèÿ ÿçûêà íà ðàçëè÷íûõ ñòóïåíÿõ ñîçäàíèÿ òåêñòîâ âðàçëè÷íûõ èíòåðïðåòàöèÿõ. Åñëè ÷òî-ëèáî ìåíÿåòñÿ â îêðóæàþùåì ìèðå, ýòîîòðàæàåòñÿ è â êóëüòóðíî-íàöèîíàëüíûõ îöåíêàõ ìèðà, òåì ñàìûì ìåíÿåòñÿ èñàìà ïðèðîäà ÿçûêà. Ïîèñêàìè îòâåòîà îòíîñèòåëüíî âëèÿíèÿ îòäåëüíî âçÿòûõîáëàñòåé êóëüòóðû íà ïðîöåññ ðàçâèòèÿ ÿçûêà çàíèìàëàñü Ïðàæñêàÿ øêîëà èñîâðåìåííàÿ ñîöèîëèíãâèñòèêà.

Íåñîìíåíåí ôàêò âëèÿíèÿ êóëüòóðû íà òðàíñôîðìàöèîííûå ïðîöåññû â ÿçûêå,íî îáðàòíàÿ ñòîðîíà âîçäåéñòâèÿ ÿçûêîâûõ ñòðóêòóð íà êóëüòóðû äî èõ ïîð åùåíå èçó÷åí. Èññëåäîâàòåëü Ê.Ëåâè-Ñòðîñ ñ÷èòàåò, ÷òî ÿçûê ÿâëÿåòñÿ è ïðîäóêòîìêóëüòóðû, è åå ñîñòàâëÿþùåé, à òàêæå ðåùàþùèì ôàêòîðîì ðàçâèòèÿ êóëüòóðû[3, c.226]. Êðîìå òîãî, ÿçûê ÿâëÿåòñÿ îñîáûì ñïîñîáîì ñóùåñòâîâàíèÿ ñàìîéêóëüòóðû, îïðåäåëÿÿ óñëîâèÿ ýâîëþöèè íàöèîíàëüíî-êóëüòóðíûõ êîìáèíàöèéñóùåñòâîâàíèÿ ýòíîñîâ.

51



ßçûê ìîæåò áûòü ïðåäñòàâëåí îäíîâðåìåííî è êàê ÷àñòü êóëüòóðû è êàê ñïîñîáñóùåñòâîâàíèÿ êóëüòóðû, õîòÿ ÿçûê èìååò ñâîåîáðàçíóþ ñàìîñòîÿòåëüíîñòüîòíîñèòåëüíî êóëüòóðû, ðàññìàòðèâàÿñü âíå êóëüòóðû, êàê ïðèíÿòî ïðåäñòàâëÿòüåãî â òðàäöèîííûõ òåîðèÿ ëèíãâèñòèêè.

Òàê êàê êàæäûé ïðåäñòàâèòåëü ýòíîñà ÿâëÿåòñÿ è íîñèòåëåì êóëüòóðíîãî êîäà,è çíàêè ÿçûêà âûðàæàþò çíàêè êóëüòóðû, òåì ñàìûì ñïîñîáñòâóÿ ðåàëèçàöèè íàïðàêòèêå ãëàâíûõ óñòàíîâîê ðàçâèòèÿ êóëüòóðû. È ïîòîìó ÿçûêè èìåþò ñâîéñòâîîòðàæàòü êóëüòóðíóþ è ýòíè÷åñêóþ ìåíòàëüíîñòü åãî ïðåäñòàâèòåëåé. Êóëüòóðàñîîòíîñèòñÿ ñ ÿçûêîâûìè åäèíèöàìè ïîñðåäñòâîì ïðîñòðàíñòâà.

Â êàæäîé êóëüòóðå åñòü ñâîè îïîðíûå ïîíÿòèÿ, êàê, íàïðèìåð, äëÿ ôðàíöóçîâñâîáîäà, êóëüòóðà, ãóìàíèçì è äëÿ òîãî, ÷òîáû ñòàëè êëþ÷åâûìè äëÿ êàêîãî-ëèáî íàðîäà èëè ýòíîñà, íåîáõîäèìî, ÷òîáû îíè áûëè îáèõîäíûìè, áûëè ÷àñòüþôðàçåîëîãèçìîâ, èñïîëüçîâàëèñü â íàðîäíûõ ïîñëîâèöàõ, ñêàçêàõ, ïîãîâîðêàõ.

Ïðàâèëà è íîðìû ÿçûêà íàïðÿìóþ âçàèìîñâÿçàíû ñ òðàäèöèîííûìèêóëüòóðíûìè óñòàíîâêàìè, õîòÿ è íîñÿò îáÿçàòåëüíûé õàðàêòåð, êàê ÿçûêîâûåíîðìû, à íîñèòåëÿì êóëüòóðíîãî êîäà, êîòîðûé ðàñïðåäåëÿåòñÿ ïî ðàçëè÷íûìñîîáùåñòâàì, ïðåäñòàâëÿåòñÿ ïðàâî íà òî, ÷òîáû âûáðàòü ÷òî-òî, ÷òî áëèæå âñåãîê èõ ðåàëèÿì è íàöèîíàëüíîìó ìèðîâîñïðèÿòè.

ßçûê ÿâëÿåòñÿ îðóäèåì êóëüòóðû, íî âîâñå íå îïðåäåëÿåò âåêòîðû åå ðàçâèòèÿ.ßçûê îáëàäàåò ñâîéñòâîì ñîçäàíèÿ ñëîâåñíûõ èëëþçèé, êîòîðûå ìîãóò ñîçäàâàòüâèðòóàëüíóþ, íåñóùåñòâóþùóþ ðåàëüíîñòü.

Ñëîâåñíûå èëëþçèè ñïîñîáíû ñîçäàâàòü òàê íàçûâàåìûå ñîöèàëüíûåñòåðåîòèïû èëè ÿðëûêè, êàê ñòåðåîòèï "ðóññêîãî", "àçèàòà", êîòîðûå ôîðìèðîâàòüíàöèîíàëüíûå, êîòîðûå ñóùåñòâóþò íà ïðîòÿæåíèè äîëãîãî âðåìåíè. Â ñîçíàíèåèíäèâèäîâ ïðîíèêàþò ñëîâà, êîòîðûå ñòàíîâÿòñÿ øòàìïàìè, ñïîñîáíûìèîêðàøèâàòü ìèð â ðàçíûå êðàñêè: âåëèêèå îòêðûòèÿ, õîëîäíàÿ âîéíà, æåëåçíûéçàíàâåñ, îäíîïîëÿðíûé ìèð.

Ïîñðåäñòâîì ÿçûêà ëþäè ñïîñîáíû âîñïðèíèìàòü âûìûñåë êàê îáúåêòèâíîñóùåñòâóþùóþ ðåàëüíîñòü, ïåðåîñìûñëèâàÿ íåñóùåñòâóþùåå ÷åðåç äóøåâíûåïîèñêè, ñî÷óâñòâóÿ èëè íåíàâèäÿ, ëþáÿ è ñîïåðåæèâàÿ, èñïûòûâàåò î÷èùåíèåäóøè. Âñå ýòî ñòàíîâèòñÿ âîçìîæíûì áëàãîäàðÿ ÿçûêîâûì ñèñòåìàì, êîòîðûåïîçâîëèëè ñëîæèòüñÿ íîâûì ñïîñîáàì åãî ïåðåäà÷è, òàêèì êàê êèíî, êðàñêè,æåñòû. Îäíèì èç âåäóþùèõ ìåñò ñðåäè âñåõ ÿçûêîâ íåîáõîäèìî îòäàòü åñòåñòâåííûìÿçûêàì èíäåêñó êóëüòóðû. ßçûê ñóùåñòâóåò â òåñíîé âçàèìîñâÿçè ñ ìèôîëîãèåé,íàóêîé, ðåëèãèåé. Ôèëîñîô Õ.Ã.Ãàäàìåð ñïðàâåäëèâî îòìå÷àë âçàèìîñâÿçüôèëîñîôèè ñ ÿçûêîì, íàõîäÿ â ïîñëåäíåì îòðàæåíèå ñâîåãî áûòèÿ [2].

Áèáëèîãðàôèÿ:1. Âàéñãåðáåð Ë. Ðîäíîé ÿçûê è ôîðìèðîâàíèå äóõà. Ì., 1993. Ñ.135.2. Ãàäàìåð Õ.-Ã. Ïóòè Õàéäåããåðà: èññëåäîâàíèÿ ïîçäíåãî òâîð÷åñòâà / íàó÷.

ðåä. À. À. Ìèõàéëîâ; ïåð. ñ íåì. À. Â. Ëàâðóõèíà. 2-å èçä-å. Ìèíñê: Ïðîïèëåí, 2007.240 ñ.

3. Ëåâè-Ñòðîññ Ê. Ñòðóêòóðíàÿ àíòðîïîëîãèÿ. Ì., 1985. Ñ.226.4. Ñåïèð Ý. Èçáðàííûå òðóäû ïî ÿçûêîçíàíèþ è êóëüòóðîëîãèè. Ñ. 261.5. Óîðô Á. Íàóêà è ÿçûêîçíàíèå // Íîâîå â ëèíãâèñòèêå. I. Ì., 1960. Ñ. 174-175.

52



PROBLEMS OF ETHICS IN THE CREATION OFIBRAYIM YUSUPOV

Mambetkarimov Rinat RustemovichAssistant of Karakalpak State University.Phone: +998 (91) 384 27 34

Annatation: The article analyzes the essence of the work of Ibrayim Yusupov from aphilosophical point of view, the issues of renewal and development in the spiritual sphere,patriotism, humanity, manners and ethics.

Keywords: philosophy, patriotism, humanity, etiquette, morality, justice, dignity.

Today, a number of progressive developments are taking place in all spheres ofsociety. As a manifestation of such developments, we can cite the ongoing developmentsin the spiritual sphere. The field of spirituality develops people's philosophical, legal,scientific, moral, religious, artistic ideas. Consider the literature as one of the innovationsand developments in the spiritual realm. Literature has a high place in man's understandingand knowledge of the world. The reason is that if literature dies, the nation dies. In thiscontext, the demand for the development of literature is growing worldwide.

Each nation has its own literary representatives who have expressed their views onman, the world, and society in their works. There are many poets and writers inKarakalpak literature who have made great contributions to progressive ideas and thedevelopment of society. One of them is the Hero of Uzbekistan, People's Poet ofUzbekistan and Karakalpakstan Ibrayim Yusupov. He is a poet who shakes the pen,reflecting many kinds of issues in his works. His poems are deeply rooted in the heartsof our people today. In his poems, he wrote poems about the Motherland, humanity,respect for each other, teachers who guide people to the right path, honor, conscience,beauty, courage, bravery, generosity, friendship and other similar topics. AcademicianJumanazar Bazarbaev said that when Ibragim Yusupov was mentioned, everyonelistened to his poetry with sincerity, thanked him for the existence of such poets in theworld and wished him a long life. Ibrahim Yusupov's philosophical and moral views areconsidered to be the central issue of man and his unique qualities as a human being. Inhis work, the poet focuses mainly on the human mind and thinking. His views are closeto those of Farobi and Aristotle. While these thinkers have argued that morality is createdby man himself, and in some sense it is artificially created, we can see similar views inthe works of the poet. Ibrayim Yusupov in many of his poems quoted ideas abouthumanity. For example, consider the poet's poem "A man is a man." In this poem, thepoet describes the idea of humanity and humanism, emphasizing the need to treat peoplewith respect throughout his life, the importance of living with the ideas of humanism.The reason is that this world was not created in a straight path, it is embodied in the evilpeople living in this mortal world. It is these evil people who have tried to mislead thegood people and use them for their own benefit, their own selfish ends, and try toexplain philosophically that this behavior is wrong.

Analyzing the moral views of I. Yusupov, we rely on the reasonable interpretation ofAlima Karlibaeva, Doctor of Philosophy, Professor Berdimuratova. In a number ofscientific works of Berdimuratova Alima Karlibaeva we can get solid information aboutthe theory of man, society, beauty, morality and ethical views. Professor BerdimuratovaAlima Karlibaeva, analyzing the moral views in the works of I. Yusupov, first of all drewattention to the fact that in him and man, human life, what qualities he introduced intothe human model. Basically, in the views of I. Yusupov, we can get a lot of theoretical

53



information about manners and the human soul. This knowledge serves as a methodologicaldirection for a person to be polite, knowledgeable and live well.

In short, as long as a person lives in a society, he must take into account all the factorsthroughout his life. At the same time, an understanding of the place of poets and writersis an important aspect of developing the ability to understand the specific aspects ofdepicting a world of fine imagery. Therefore, we have every right to say that literature hasa special place in people's lives. Literature plays an important role in inculcating ethicalviews in the general public. The reason is that literature lives on as an integral part ofhuman spirituality.

List of used literature:1. Æ.Áàçàðáàåâ. Äàíàëû²û ã?ççàëëû³³à óëàñ³àí øàéèð. (?äåáèé - ôèëîñîôèÿëû³

îéëàð). Í?êèñ. "Áèëèì". 2008.2. È.Þñóïîâ - òà?ëàìëè øû²àðìàëàð. I-II-III òîì.3. À.Ê.Áåðäèìóðàòîâà - Ôèëîñîôèÿ. Áèëèì áàñïàñè 2010.4. À.Ê.Áåðäèìóðàòîâà - Ýñòåòèêà. Áèëèì áàñïàñè 2012.

54



ÔÀÐÇÀÍÄËÀÐÍÈÍÃ ¥ÀÌ ÑÎÁÈ£È Á¤ËÀÄÈÌÈ?

ÒÄÈÓ "Èæòèìîèé ôàíëàð" êàôåäðàñè 1-áîñ³è÷ òàÿí÷ äîêòîðàíòè (PhD)Ìèðàêáàðîâà Äèëäîðà Ìèðàëèøåð ³èçè[email protected](+99897 7039307)

Àííîòàöèÿ. Îèëà ìóñòàµêàìëèãè, îèëàâèé ³àäðèÿòëàðíèíã äàâîìèéëèãè µàð áèðîäàìíèíã æàìèÿò, èíñîíèÿò îëäèäàãè èíñîíèéëèê áóð÷è µèñîáëàíàäè. Îèëà íàôà³àòèêêè èíñîííèíã, áàëêè îèëàíèíã áîø³à àúçîëàðè, àéíè³ñà, ôàðçàíäëàðíèíã, êåëàæàêàâëîäíèíã, æàìèÿò òàðà³³è¸òèíèíã áàõòëè òà³äèðè êàôîëàòèäèð. Ôàðçàíäëàðíèíãáàõòè ôà³àòãèíà ìîääèé ò´êèíëèê áèëàí ýìàñ, ê´çëàðèäàãè ³óâîí÷, ìàúíàâèéîñîéèøòàëèêëàðè áèëàí ´ë÷àíàäè.

Êàëèò ñ´çëàð: îèëà, ôàðçàíä, àæðèì, "òèðèê åòèì" áîëàëàð, µèçîíà, àëèìåíò.

Ìàúëóìêè, ³èììàòáàµî øèøà äàðç êåòãàíäà óíè ³àéòèá ÿðî³ëè µîëàòãà êåëòèðèø³èéèí. ßìàëãàíäà µàì àñë µîëèäàãèäåê ôîéäàëàíèá á´ëìàéäè. Õóääè øóíäàé,èíñîí ³àëáàí ìåµð áèëàí áî²ëàíãàí îèëàäà µàì. Îèëà àòàëìèø ³´ð²îí äàðç êåòãàíäàìàúíàâèé ³óðáîíëàð ê´ï á´ëàäè. Øóëàð îðàñèäà ýíã êó÷ëè ìàúíàâèé çàðáàãàó÷ðàãàí èíñîíëàð - áó íîðàñèäà ôàðçàíëàðäèð. Ñèíîâëè äóí¸ãà êåëèøè áèëàí"òèðèê åòèì", "ÿðèì åòèì" íîìèíè îëãàíëàð ñîíè, àôñóñêè, áóãóíãè êóíäà éèëäàíéèëãà îøèá áîðìî³äà.

Ìóñòà³èë äàâëàòèìèç òîìîíèäàí îèëà ìóíîñàáàòëàðèíè ìóñòàµêàìëàøãà îèäê´ïëàá ÷îðà - òàäáèðëàð ´òêàçèëìî³äà. ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè ÂàçèðëàðÌàµêàìàñè µóçóðèäàãè "Îèëà" èëìèé-àìàëèé òàä³è³îò ìàðêàçè Òîøêåíò øàµàðáîø³àðìàñè òîìîíèäàí áåðèëãàí 2019 éèë ÿêóíè ìàúëóìîòëàðãà ê´ðà, Òîøêåíòøàµðèíèíã çèäà àæðàøèø àðàôàñèäà òóðãàí 1 256òà îèëà àíè³ëàíãàí. Øóëàðäàíÿðàøòèðèëãàíëàð ñîíè 1 140òà âà ÿðèì åòèìëèêäàí ñà³ëàíèá ³îëèíãàí áîëàëàðñîíè 1 665 íàôàðíè òàøêèë ýòàäè. Àæðàøãàí îèëàëàð ñîíè ýñà 4 529òàëèãèíèê´ðñàòìî³äà[6].

Ìàúëóìêè, çáåê îèëàëàðèäà àæðàëèøëàð ìè³äîðè áîø³à ìèëëàòëàð, ìàñàëàíðóñ îèëàëàðèíèêèãà ³àðàãàíäà èêêè ìàðòà êàì. Ëåêèí µàð áèð àæðàëèøãàí îèëàãàò´²ðè êåëàäèãàí "òèðèê åòèì" áîëàëàð ñîíè ´çáåê îèëàëàðèäà 2 - 2,5 ìàðòàãàê´ï[5:188]. Êåëòèðèëãàí ñòàòèñòèê ìàúëóìîòëàð ðàñìàí ³îíóíèé íèêîµäàí ´òèáðàñìèéëàøòèðèëãàí îèëàëàð âà óëàðíèíã ôàðçàíäëàðèíèíã ê´ðñàòêè÷ëàðèäèð.Ëåêèí îðàìèçäà ³îíóí ìåú¸ðëàðèíè ÷åòëàá ´òóâ÷è èíñîíëàð µàì ó÷ðàá òóðàäè.Ðàñìàí íèêîµäàí ´òìàãàí, íèêîµè ³îíóíèé ³àéä ýòèëìàãàí ¸õóä øàðúèé íèêîµáèëàí îèëà ³óðãàí èíñîíëàð âà óëàðíèíã ôàðçàíäëàðèíèíã áàðèíè µàì òà³äèðèáèçãà ìàúëóì ýìàñ.

Àêñàðèÿò µîëàòëàðäà îèëàëàð áóçèëãàíäà áîëàëàð îíàäà ³îëàäè. Áóíãà ñàáàá,îíàñè ôàðçàíäèíè áàð÷à òàëàáëàðèíè, èíæè³ëèêëàðèíè ÿõøè áèëèøè, ê´ïâà³òèíè àñîñàí ôàðçàíäè áèëàí ´òêàçãàíèäàäèð. Àììî áó îòà ýíäè îòàëèêâàçèôàñèäàí îçîä äåãàíè ýìàñ. Èñëîì äèíè òàðèõèäà µàì øóíäàé µîëàòëàð ó÷ðàáòóðãàí. Áóíäàé âà³òäà, ÿúíè à¸ë ýðè áèëàí ìóðîñà ³èëèá, ÿøàá êåòîëìàñëèãèàíè³ á´ëãàíäà, ìóðîñà é´ëèãà ´òèøãàí. ßúíè à¸ë âà óíèíã ôàðçàíäëàðè ó÷óíàëîµèäà óé àæðàòèëãàí âà îòà ýðëèê âàçèôàëàðèíè áàæàðìàñà µàì, îòàëèê áóð÷èíèàäî ³èëèá, áîëàëàðèíè ìîääèé âà ìàúíàâèé òàúìèíëàãàí.

Øàðèàò èñòèëîµèäà îòà âà îíà àæðàøãàíèäàí êåéèí ã´äàê áîëàíè ç ³àðàìî²èãàîëèø âà òàðáèÿ ³èëèø - "µèçîíà" ("³ó÷î²èãà îëèø") äåéèëàäè. Îòà - îíàíèíã

55



íèìà ñàáàáäàí âà ³àíäàé µîëàòäà àæðàøãàíëàðèäàí ³àòúè íàçàð, îíàñè èñòàáòóðñà, áîëà îíàãà áåðèëàäè. Àãàð à¸ë îëèøíè èñòàìàñà, ó ìàæáóðëàíìàéäè[3:332].Ëåêèí èëîæè áîðè÷à îíàãà, îíà òîìîíèäàí à¸ë ³àðèíäîøãà áåðèø Ñàîäàò àñðèäàíáèçãà ìåðîñ á´ëèá êåëìî³äà. ¥àäèñëàðäà áó µà³èäà ñàµîáàëàð µà¸òèäàí ê´ïëàáìèñîëëàð áîð.

¨ø áîëàíè ³àðàìî²èãà îëèø óíè çàðàðëè íàðñàëàðäàí ìóµîôàçà ³èëèø, óíèòîçàëàá, åäèðèá - è÷èðèá, êèéèíòèðèá, ðîµàòè ó÷óí êåðàêëè íàðñàëàð èëàòàúìèíëàá, òàðáèÿëàøäàí èáîðàòäèð[3:336]. Àëáàòòà, áó ìàñúóëèÿòíèíã ìàúíàâèéòîìîíèíè ýðêàêëàðãà íèñáàòàí à¸ëëàð ÿõøè áàæàðà îëèøëàðè µàììàãà ìàúëóì.Àììî µàäèñè øàðèôëàðãà ê´ðà, áîëàíè âà áîëà òàðáèÿñè áèëàí áàíä á´ëãàíîíàíè ìîääèé òàúìèíëàø îòàíèíã áóð÷è á´ëèá ³îëàâåðãàí âà áóíäàé ìàæáóðèÿòäàíá´éèí òîâëàø îòàëàð ó÷óí µàì îð µèñîáëàíãàí.

Áóãóíãè êóíäà ýñà, àñîñàí, àæðèìäàí ñ´íã áîëàëàðíèíã òàúìèíîòè ò´ëè³îíàñèíèíã çèììàñèãà ´òàäè. Îòà ó÷óí ýñà íàôà³àò à¸ëè, áàëêè ôàðçàíäëàðè µàì"ñîáè³"ëèê ìà³îìèíè ýãàëëàéäè. Ýíäè óëàð óíäàí óçî³äà, "¸ìîí" îíàñèíèíã ³´ëèäà,äåìàê ´øà îíà áî³èá îëñèí, äåãàí òóøóí÷à áèëàí óÿëìàé, áîø³à ÿíãè µà¸ò³óðèøíè ê´çëàá þðãàí îäàìëàð îðàìèçäà îç ýìàñ. Áîëàíèíã ìàúíàâèé µîëàòè ó¸³äà òóðñèí, ìîääèé ýµòè¸æëàðè µàì òàúìèíëàíìàéäè. Ñóä òîìîíèäàíóíäèðèëàäèãàí àëèìåíò µàì ìóòàñàääè òàøêèëîòëàðíèíã ìàæáóðëîâëàðè áèëàí,òåãèøëè òàðòèáäà æàâîáãàðëèêêà òîðòèëìàñëèê ó÷óí ò´ëàíàäè. Øóíäàé îòàëàðµàì áîðêè, ´ç ôàðçàíäèãà àëèìåíò ò´ëîâèíè ³èñ³àðòèðèø ó÷óí, áåãîíàèíñîíëàðäàí ¸ðäàì ñ´ðàá, "ðîçè ³èëèø"ëàðèíè àéòèá þðèøàäè. ¤ç ôàðçàíäèãàøó ïóëíè áåðèø ýñà "óâîë"äåê òóþëàäè. Ã´¸êè áó áèëàí óëàð ôàðçàíäëàðèíèýìàñ, ñîáè³ ðàôè³àëàðèíè "¸ìîíëèãè", "áåñàáðëèãè" ó÷óí æàçîëà¸òãàíäåê. Ëåêèíàñëèäà êèì ³èéíàëìî³äà? Êèìíèíã áîëàëèê éèëëàðè çèíèíã áîëàëèê îðçóëàðèíè÷åãàðàëàø áèëàí òìî³äà? Áîëàíèíã áàð÷à òóðäàãè òàúìèíîòèíè ç á´éíèãà îëãàí,òèíìàé ìåµíàò ³èëèá, áîëàñèíè î¸³³à ³´ÿ¸òãàí îíà "¸ìîí"ìè ¸êè áîø³à îäàì?Íåãà áåñàáð äåá àòàëãàí îíà áîëàñèíè ç õóçóð - õàëîâàòèäàí âîç êå÷èá òàúëèì âàòàðáèÿ áåðìî³äà? Îíàñè µàð òîìîíëàìà òàúìèíëàñà µàì íåãà áó áîëà ê´íãëèò´ëèá êóëà îëìàÿïòè?

Ìàúëóì á´ëèøè÷à, Ìàæáóðèé èæðî áþðîñèãà êåëèá òóøà¸òãàí èæðîµóææàòëàðèíèíã 60%è àëèìåíòíè ò´ëàìàñëèê ìàñàëàëàðè áèëàí áî²ëè³. Øóìàñàëàëàð þçàñèäàí 2017 éèë Íàìàíãàí âèëîÿòè áþðî ñóä èæðî÷èëàðè òîìîíèäàíáèð ³àòîð èøëàð àìàëãà îøèðèëäè. Îòàëèê áóð÷èíè óíóòãàí èíñîíëàðãàìàñúóëèÿòëàðèíè ¸äèãà ñîëèø, ìàúíàí òàúñèð ê´ðñàòèø ìà³ñàäèäà"Ôàðçàíäëàðíèíã µàì ñîáè³è á´ëàäèìè?", "Äàäàæîí áèçíè ýñèíãèçäàí ÷è³àðìàíã!"øèîðëàðè îñòèäà áàííåðëàð èøëàá ÷è³àðèëèá, âèëîÿòíèíã òóìàí ìàðêàçëàðèãàæîéëàøòèðèá ÷è³èëäè[7].

Õàë³èìèç áîëàïàðâàð, åòèìïàðâàð õàë³ äåá áóòóí äóí¸äà íîì ³îçîíãàí. Áóíèíãòàðèõèé èñáîòèíè Èêêèí÷è æàµîí óðóøè éèëëàðèäà òåìèð÷è ØîàµìàäØîìàµìóäîâ âà óíèíã à¸ëè Áàµðè Àêðàìîâà òîìîíèäàí ê´ðñàòèëãàí ìàúíàâèéæàñîðàòäà ê´ðèøèìèç ìóìêèí. Ìóñòà³èëëèãèìèçíè ³´ëãà êèðèòèøèìèç áèëàíî³¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Êîíñòèòóöèÿñèíèíã 64 - ìîääàñèäà "Äàâëàò âà æàìèÿòåòèì áîëàëàðíè âà îòà - îíàëàðèíèíã âàñèéëèãèäàí ìàµðóì á´ëãàí áîëàëàðíèáî³èø, òàðáèÿëàø âà ´³èòèøíè òàúìèíëàéäè, áîëàëàðãà áà²èøëàíãàí õàéðèÿôàîëèÿòëàðíè ðà²áàòëàíòèðàäè"[1:22], äåá áåëãèëàíãàí. Øóíèíãäåê, áîëàµó³ó³ëàðèãà îèä ê´ïëàá õàë³àðî ³îíóí õóææàòëàðèíè ðàòèôèêàöèÿ ³èëãàí, ³îíóíâà ³îíóíîñòè õóææàòëàð ³àáóë ³èëèíãàí. Îòà - îíà ³àðìî²èäàí àéðèëãàí áîëàëàðó÷óí "Ìåµðèáîíëèê óé"ëàðèäà êåðàêëè øàðò - øàðîèòëàð áèëàí òàúìèíëàíãàí.Ñàµîâàëòè õàë³èìèç òîìîíèäàí ê´ïëàá õàéðèÿ èøëàðè àìàëãà îøèðèëìî³äà.

56



Äóí¸ á´éè÷à 210 ìèëëèîí îòà - îíàñè ³àðìî²èäàí àéðèëãàí, äàâëàòòàñàððóôèäàãè áîëàëàð àíè³ëàíãàí. Áó áîëàëàðíèíã àêñàðèÿòèíèíã îòà - îíàñèµà¸ò, àììî ³àìî³äàëèãè, ìîääèé åòèøìîâ÷èëèêëàð òóôàéëè áîëàëàð"Ìåµðèáîíëèê óéëàðè"ãà æîéëàøòèðèëãàí. Áó ðà³àìëàðíè ýøèòãàíäà, àëáàòòà,óëàðãà à÷èíàìèç. Ëåêèí µå÷ ´éëàá ê´ðãàíìèçìè, îòà - îíàñè òèðèê, ìîääèéòàúìèíëàíãàí, àììî áîø³à îèëà ³óðèø ìà³ñàäèäà òàøëàá êåòèëãàí òèðèê åòèìáîëàëàð ñîíè ³àí÷à? Îòà - îíàñèíèíã àæðèìè òóôàéëè ¸êè îíàñè, ¸êè îòàñèìåµðèäàí àéðèëãàí íîðàñèäàëàð ³àí÷à?

Îòà - îíàíèíã ³àáóë ³èëãàí ³àðîðè ôàðçàíäèíèíã òà³äèðèãà, áóãóíè âàêåëàæàãèãà µàì òàúñèð ýòìàé ³îëìàéäè. Àôñóñêè, òîð ôèêðëîâ÷è èíñîíëàð íàôà³àòàæðàøãàí èêêè èíñîííèíã µà¸òèíè ìóµîêàìà ³èëèø áèëàí, áàëêè óëàðíèíãôàðçàíäèíè òèðèê åòèìëèãèíè, ã´¸êè ãàï îðàñèäà áîò - áîò ¸äèãà ñîëèø áèëàíáàíä á´ëèøàäè. Ðèâîÿò ³èëèøëàðè÷à, ¥àçðàòè Èñî àëàéµèññàëîì áèð êóíè ³àðàáòóðñàëàð, øàéòîí ³´ëèäà áèð íàðñàëàð ê´òàðèá, õîâëè³èá þãóðèá êåòà¸òãàíìèø.¥àçðàòè Èñî øàéòîííè ò´õòàòèá, ³àåðãà êåòà¸òãàíèíè, ³´ëèäà íèìà áîðëèãèíèñ´ðàáäèëàð. Øàéòîííèíã áèð ³´ëèäà àñàë, áèð ³´ëèäà êóë áîð ýäè. Èñîàëàéµèññàëîì "Óëàðíè íèìà ³èëàñàí?" äåá ñ´ðàáäèëàð. Øàéòîí "Àñàëíè²èéáàò÷èëàðíèíã î²çèãà ñóðèá ³´ÿìàí. Àñàëíèíã òàúìè óíãà ¸³èá, èøèíè äàâîìýòòèðàâåðàäè. Áîø³àëàðãà µàì áóíè ìà³òàéäè. Íàòèæàäà ²èéáàòíè òàð³àòàìàí.Ìóñóëìîíëàðíèíã áèð - áèðèãà "ã´øèíè åäèðàìàí". Êóëíè ýñà åòèìíèíã áîøèãàñåïàìàí. Îäàìëàð åòèìíèíã áîøèíè ñèëàøãà µàçàð ³èñèíëàð. £´ëè êóëãà áîòèá,èôëîñ á´ëèøèäàí ÷´÷èá, óíäàí òèéèëñèíëàð. Íàòèæàäà åòèìïàðâàðëèê æàìèÿòäàé´³îëñèí. Îäàìëàðäà åòèìëàðãà íèñáàòàí ðàµì - øàâ³àò ýìàñ, æèðêàíèø µîñèëá´ëñèí" äåá àéòãàí ýêàí[8].

£´øíèëàð áèëàí éè²èëèá, óé àòðîôèäàãè ´ðèíäè³ëàðíè ò´ëäèðèá ´òèðãàí"²èéáàò àñàëè"íè òîòèø áèëàí áàíä á´ëãàí èíñîíëàð ã´¸êè ¸í - àòðîôäàãè³´øíèëàðè, ³àðèíäîøëàðè âà áîø³à èíñîíëàðíèíã µà¸òèäàãè ìóàììîëàðíè øóáèð ´òèðèøëàðè áèëàí ´çëàðèíèíã "ò´²ðè" µóêìëàðè, ìàñëàµàòëàðè áèëàí µàë³èëèøàäè. Øó ðèíäà, áèð µàäèñ äãà òóøàäè. "Êèì áèðîð äèíäîøèíè ó ÿøèðèí³èëãàí ¸êè òàâáà ³èëãàí áèðîð ãóíîµè ó÷óí àéáëàñà, ´çè µàì ´øà ãóíîµ èøíè³èëìàãóí÷à ëìàéäè" [4:295]. Áóþê õóë³ ýãàñè á´ëìèø Ïàé²àìáàðèìèç ñîëëàëëîµóàëàéµè âàñàëëàì áèðîâíè ¸ìîíëàø, àéáëàø, ²èéáàò ³èëèøäàí áèç óììàòëàðèíè³àéòàðãàíëàð. ×åòäàí òóðèá áèðîâ ³èëãàí õàòîíè ìóµîêàìà ³èëèø, óíèíãµàðàêàòëàðèíè áàµîëàø, ìàñëàµàò áåðèø îñîí, àììî øó âàçèÿòäà µàð áèð èíñîí´çè ³àíäàé é´ë òóòèøèíè, ´çèíèíã ñàáðèíè øó âàçèÿòãà òóøìàãóí÷à îëäèíäàíàéòèá áåðà îëìàéäè. Òàíèìèçãà éëàá ê´ðàéëèê, áóãóí àæðàøèá êåëãàí éèãèò êè³èç áèçíèíã ôàðçàíäèìèç á´ëãàíèäà áèç íèìà ³èëãàí á´ëàðäèê? "Òèðèê åòèì"íîìèíè îëãàí, àéáñèç àéáäîð á´ëèá ³îëãàí íîðàñèäà ðíèãà ç íåâàðàëàðèìèçíè³´éèá ê´ðàéëèê. Àëáàòòà, áóíè òàñàââóð ³èëèø î²èð. Áèçäà áóíäàé âàçèÿò á´ëìàéäè,äåá àéòèøãà ýñà øîøèëìàíã. ¥à¸òíèíã áèç êóòãàí âà êóòìàãàí ñèíîâëàðè æóäàê ï.

Ðàµìëè âà Ìåµðèáîí Àëëîµ òàîëî ´çèíèíã Êàëîìèäà "(Ýé Ìóµàììàä,Ïàðâàðäèãîðèíãèç) ñèçíè åòèì µîëäà òîïãà÷, áîøïàíà áåðìàäèìè? Ó Çîò ñèçíèãóìðîµ - ²îôèë µîëäà òîïèá, (¥à³ é´ëèãà) µèäîÿò ³èëèá ³´éäèêó! Ó Çîò ñèçíèêàìáà²àë µîëäà òîïèá, áîé ³èëèá ³´éäè-êó! Áàñ ýíäè ñèç µàì åòèìãà ³àµð³èëìàíã!"[2:635] äåãàíäà íàôà³àò Ïàé²àìáàðèìèç, áàëêè áàð÷à åòèì áîëàëàðÀëëîµíèíã ´çèíèíã ïàíîµèäà ýêàíëèãè, óëàðäàí ýñà ôà³àò ìóñòàµêàì èðîäà âàýçãó àìàëëàð òàëàá ³èëèíèøèíè òóøóíèøèìèç ìóìêèí.

Ðàñóëóëëîµ ñîëëàëëîµó àëàéµè âàñàëëàì µàäèñè øàðèôëàðèäà "Åòèìíè áîøèíèñèëàãàí îäàìãà, åòèìíèíã áîøèäà ³àí÷à ñî÷ á´ëñà, øóí÷à ìè³äîðäà ñàâîáó àæð

57



á´ëàäè" äåãàíëàð[8].Àãàð àæðàëèøëàðíèíã à¸ë âà ýðêàêêà ê´ðñàòàäèãàí àñîñèé òàúñèðëàðè

ñàíàéäèãàí á´ëñàê, óëàð ³óéèäàãè÷à á´ëàäè:Æàìèÿò ó÷óí - íîò´ëè³ îèëàëàð ñîíè ê´ïàÿäè, îèëàëàðàðî êè ³àðèíäîøëàðàðî

àäîâàò þçàãà êåëàäè, áèð æèíñíèíã èêêèí÷è æèíñãà íèñáàòàí íàôðàòè ïàéäîá´ëàäè, ôîµèøàáîçëèê îðòàäè, òåðè - òàíîñèë êàñàëëèêëàðíèíã îðòèøèêóçàòèëàäè, øàõñíèíã èæòèìîèé ôàîëëèãè ñóñàÿäè.

Ýðêàê ó÷óí - ¸ë²èçëèê µèññèíèíã îðòèøè, ãè¸µâàíäëèê âà è÷êèëèêáîçëèêêàáåðèëèø, òóðëè êàñàëëèêëàð.

À¸ëëàð ó÷óí - ¸ë²èçëèêíè µèñ ³èëèøíèíã îðòèøè, ³àéòà îèëà ³óðèøèìêîíèÿòèíèíã ÷åêëàíãàíëèãè, íåâðîçëàð, ñòðåññëàð, òóðëè õàñòàëèêëàð, ´çæîíèãà ³àñä ³èëèø. Ïñèõîëîã îëèì Ôàõðèääèí Ð´çè³óëîâ àæðàëèøíèíã àñîðàòëàðèþçàñèäàí ³èëãàí òàä³è³îò íàòèæàëàðèãà ê´ðà, àêñàðèÿò µîëäà àæðàëèø ³óðáîíèà¸ë á´ëàäè. ßúíè àæðàëèø ýðêàêëàðãà íèñáàòàí à¸ëëàðíè êåëãóñè îèëàâèé áàõòèãà,áîëàëàðíèíã òàðáèÿñèãà, îèëà áþäæåòèãà, à¸ëíèíã ñàëîìàòëèãèãà, ç îòà - îíàñèáèëàí á´ëãàí îòà - îíà âà ôàðçàíä ìóíîñàáàòëàðèãà, àæðàëèøãàí à¸ëíèíã ðóµèÿòèãàêó÷ëè ñàëáèé òàúñèð ê´ðñàòàäè. Øó áèëàí áèðãà à¸ë ó÷óí êàòòà µà¸òèé ìóàììîëàðíè- ³àéòà îèëà ³óðèø âà ¸ë²èçëèê ìóàììîñèíè êåëòèðèá ÷è³àðàäè[5:187].

Àéíè³ñà, àéáñèç àéáäîð á´ëãàí íîðàñèäà ã´äàêëàðíèíã êåëàæàãèäàãè ìàâµóìëèêýíã î²ðè³ëè íó³òà.

Ìàøîéèµëàðíèíã àéòèøè÷à, "¥àð áèð åòèì ´çèíèíã ñèíîâè áèëàíäèð". ßúíèåòèìëèê µàì áèð ñèíîâ. Óíäàí ´òà îëèø ´øà èíñîííèíã èðîäàñè âààòðîôèäàãèëàðèíèíã ê´ìàãèãà áî²ëè³. "Åòèì áîëà àñðàñàíã - î²çè áóðíèíã ³îíá´ëàäè" äåãàí ãàïíè øó ñèíîâäàí òîëìàãàí, ò´²ðèðî²è åòèìãà áó ñèíîâäàí òèøèäà¸ðäàì áåðà îëìàãàí èíñîíëàð èøëàòèøàäè. Áàµîíà ³èëèá åòèì áîëàëàðíèíã çëàðèîäîáñèç, àãðåññèâ ýêàíëèãèãà é´éèøàäè. Àììî õóëîñà ³èëèøãà øîøìàñëèê ëîçèì.Òàðèõãà íàçàð òàøëàñàê, ³àí÷àäàí - ³àí÷à îëèìó ôóçàëîëàðíèíã àêñàðèÿòè åòèìëèêñèíîâèäàí òãàí èíñîíëàðäèð. Èñëîì òàðèõèãà ê´ðà, Ìóµàììàä ñîëëàëëîµó àëàéµèâàñàëëàì òó²èëìàñëàðèäàí îëäèí îòàëàðèäàí, 6 ¸øëàðèäà îíàëàðèäàí åòèì³îëãàíëàð. Ëåêèí áó óëàðíè ïàé²àìáàðëèê äàâðèãà÷à µàì ìîí èøëàð ³èëèøëàðèãàñàáàá á´ëìàäè. Àêñèí÷à, óëàð áîëàëèêëàðèäàí ò´²ðèñ´çëèêëàðè, îäîáëàðè áèëàí´ç ³àâìëàðè îðàñèäà µóðìàò ³îçîíãàí ýäèëàð. Ìàðêàçèé Îñè¸ëèê àëëîìà ÈìîìÁóõîðèé µàì îòàëàðèäàí ø åòèì ³îëãàíëàð. Ñîëèµà îíàëàðè óëàðíèíã òàúëèì âàòàðáèÿñèãà êàòòà ýúòèáîð ³àðàòèá, øóíäàé µàäèñøóíîñ àëëîìàíè âîÿãà åòêàçãàíëàð.Áóíäàé ìèñîëëàð òàðèõäà µàì, áóãóíãè êóíäà µàì ê´ï òîïèëàäè. Ôà³àò óíãà èáðàòâà µóðìàò áèëàí íàçàð ñîëèø, ìóàéÿí èíñîíëàð òîìîíèäàí ´éëàá òîïèëãàí òîðäîèðàäàãè ôèêðëàðäàí ÷åòëàíèá, µîëèñ áàµî áåðèøíè ðãàíèø ëîçèì. Çåðî, ³àëá- Àëëîµíèíã óéèäèð. Óíè âàéðîí ³èëèøãà µå÷ êèìíèíã µà³³è é´³.

58



Ôîéäàëàíèëãàí àäàáè¸òëàð ð´éõàòè:1. ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Êîíñòèòóöèÿñè. "¤çáåêèñòîí" íàøðè¸ò-ìàòáàà

èæîäèé óéè. Òîøêåíò - 2017-éèë.2. £óðúîíè Êàðèì. Òàðæèìà âà èçîµëàð ìóàëëèôè Øàéõ Àëîóääèí Ìàíñóð.

"×´ëïîí" íàøðè¸òè, Òîøêåíò - 1992-éèë.3. Øàéõ Ìóµàììàä Ñîäè³ Ìóµàììàä Þñóô "Áàõòè¸ð îèëà". "HILOL-NASHR"

íàøðè¸òè. Òîøêåíò - 2018-éèë.4. Áàµîðà Õîëìóðîäîâà "¢àì - ³àé²óñèç ÿøàé äåñàíãèç (´êñèíìà)". "Sano-standart"

íàøðè¸òè. Òîøêåíò - 2016-éèë.5. ¢. Øîóìàðîâ âà áîø³àëàð. "Îèëà ïñèõîëîãèÿñè". Àêàäåìèê ëèöåé âà êàñá -

µóíàð êîëëåæëàðè ó÷óí ´³óâ ³´ëëàíìà. "Øàð³" íàøðè¸ò-ìàòáàà àêöèÿäîðëèêêîìïàíèÿñè áîø òàµðèðèÿòè. Òîøêåíò - 2010 éèë.

6. "Îèëà" èëìèé-àìàëèé òàä³è³îò ìàðêàçè Òîøêåíò øàµàð áîø³àðìàñèìàúëóìîòëàðè.

7. Ìåµðîá.óç

59



ÎÍËÀÉÍ ÄÀÐÑËÀÐÍÈÍÃ ÌÀÇÌÓÍ-ÌÎ¥ÈßÒÈ ÂÀÑÀÌÀÐÀÄÎÐËÈÃÈ

Õàèòîâà Îëìàõîí ÌàõìóäîâíàÒîøêåíò øàµàð ×èëîíçîð òóìàíèäàãè 90 ìàêòàáíèíã ìàòåìàòèêà ôàíè ³èòóâ÷èñè,

èëìèé èçëàíóâ÷è.Òåëåôîí:+998(93)6379131

Àííîòàöèÿ: Ìàçêóð òåçèñäà Õàë³ òàúëèìè âàçèðëèãè òîìîíèäàí îíëàéíäàðñëàðíèíã ýôèðãà óçàòèëèøè îð³àëè ´³óâ÷èëàð îíã âà òàñàââóðèäàãè èæîáèé´çãàðèøëàð, óíèíã ìàçìóí -ìîµèÿòè âà ñàìàðàäîðëèãè áîðàñèäà ôèêðëàð êåëòèðèëãàí.

Êàëèò ñ´çëàð: Îíëàéí äàðñëàð, ôàíëàðàðî èíòåãðàöèÿ , òàúëèìíèíã âàðèàòèâëèãè,òàúëèìíè èæòèìîèéëàøòèðèø .

Êåéèíãè éèëëàðäà Äàâëàòèìèç ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè µóêóìàòè òîìîíèäàíòàúëèìäà îëèá áîðèëà¸òãàí èñëîµîòëàð, ÷è³àðèëà¸òãàí ³àðîðëàð âà ôàðìîíëàðóìóìèé ´ðòà òàúëèì ñîµàñèäà µàì áèð ³àí÷à èøëàðíè àìàëãà îøèðèøâàçèôàëàðèíè áåëãèëàá áåðäè. Õóñóñàí, àõáîðîò òåõíîëîãèÿëàðè æàäàë ñóðúàòëàðáèëàí ðèâîæëàíèá, òàêîìèëëàøèá áîðà¸òãàí àéíè êóíäà áàð÷à ôàíëàðäàí àõáîðîòòåõíîëîãèÿëàðèãà òàÿíãàí µîëäà äàðñ ìàçìóíèíè ³óâ÷èëàðãà ò´ëà³îíëè ñèíãäèðèøäîëçàðá ìóàììî ñèôàòèäà ³îëìî³äà ýäè. Óìóìòàúëèì ôàíëàðèíè ´³èòèøäàèíôîðìàòèêà âà àõáîðîò òåõíîëîãèÿëàðè ôàíèíè ³´ëëàø, áîø³à÷à àéòãàíäàèíôîðìàòèêà êóðñèíèíã áîø³à ôàíëàð áèëàí èíòåãðàöèÿëàøóâè àñîñèäàäàðñëàðíè òàøêèë ýòèø âà øó îð³àëè ´³óâ÷èëàðíèíã ìàëàêà âà ê´íèêìàëàðèíèøàêëëàíòèðèø âà ìóñòàµêàìëàø ìàñàëàñè µàëè åòàðëè÷à µàë ýòèëìàãàí ýäè.Àéíè³ñà, óøáó ìóàììîëàð þðòèìèçäà êàðàíòèí µîëàòè æîðèé ýòèëèøè áèëàí çäîëçàðáëèãèíè íàìî¸í ýòäè. Àììî þðòèìèçäà êàðàíòèí µîëàòè æîðèé ýòèëèøèáèëàí ´³óâ÷èëàð ó÷óí Õàë³ òàúëèìè âàçèðëèãè òîìîíèäàí îíëàéí äàðñëàðíèíãýôèðãà óçàòèëèøè îð³àëè þ³îðèäà èçîµè êåëòèðèëãàí ìóàììîëàð ´çèíèíãñåçèëàðëè å÷èìèíè òîïäè. Îíëàéí äàðñëàð ýíã µàâôñèç òàúëèì æàðà¸íè á´ëèøèáèëàí õàë³èìèç âà àéíàí ´³óâ÷èëàð îíã âà òàñàââóðèäà áèð ³àí÷à èæîáèéòóøóí÷àëàðíè øàêëëàíòèðäè. Îíëàéí äàðñëàðíèíã ýôèðãà óçàòèëèøèêîðîíîâèðóñãà ³àðøè êóðàøäà ýíã µàâôñèç òàúëèì æàðà¸íè ýêàíëèãè áàðîáàðèäàòàðáèÿâèé àµàìèÿòèíè:

1)îòà-îíàëàðíèíã ôàðçàíäëàðè òàúëèìè æàðà¸íèäà áåâîñèòà èøòèðîê ýòèøè;2) îíëàéí äàðñëàð ðàíã- áàðàíã âà ê´ðãàçìàëè á´ëèá, µàð áèð ôàíãà íèñáàòàí

´³óâ÷èëàð ³èçè³èøèíèíã îðòèøè ;3) ³óâ÷èëàðäà èíòåðíåò òàðìî²èäàí î³èëîíà âà ñàìàðàëè ôîéäàëàíèø á´éè÷à

ê´íèêìà âà ìàëàêàëàð µîñèë á´ëèøèäà ê´ðèø ìóìêèí.¥àð áèð ïóíêòãà ýúòèáîðíè ³àðàòèá ´òàéëèê. 1. Îòà-îíàëàðíèíã ôàðçàíäëàðè

òàúëèìè æàðà¸íèäà áåâîñèòà èøòèðîê ýòèøè îð³àëè- ôàðçàíäëàðèíèíã òàúëèì âà òàúëèì æàðà¸íèãà íèñáàòàí àñë ìóíîñàáàòèíè

àíãëàá åòèøäè ;- ôàðçàíäëàðè áèëèìëàðèäàãè á´øëè³ëàðíè ê´ðà îëäèëàð;-ôàðçàíäëàðè õàðàêòåðèäàãè íó³ñîíëàðíè µèñ ýòèøäè;-´çëàðèíèíã µà¸òèé âà òàúëèìèé áèëèìëàðèíè òàêðîðëàäè, îøèðäè âà

ìóñòàµêàìëàøäè. Íàòèæàäà, ôàðçàíäëàð òàúëèì -òàðáèÿñèäà, êàìîë òîïèøëàðèäàìàêòàáíèíã µàìäà óñòîçëàðíèíã àµàìèÿòè âà ´ðíè áå³è¸ñëèãè ´ç òàñäè²èíèòîïäè. Àðçèìàãàí ñàáàáëàð áèëàí ìàêòàá âà ìàêòàá æàìîàñèíè àéáëàøëàðãà³àíäàéäèð äàðàæàäà áàðµàì áåðèëäè.

60



2. Îíëàéí äàðñëàðíèíã ðàíã- áàðàíã âà ê´ðãàçìàëèëèãè µàð áèð ôàíãà íèñáàòàí´³óâ÷èëàð ³èçè³èøèíèíã îðòèøèãà ñåçèëàðëè òàúñèð ê´ðñàòäè. Áóíè ³èòóâ÷èëàðãàòåëåãðàìì êàíàëëàðè îð³àëè ´òèëà¸òãàí ìàâçóëàð þçàñèäàí ´³óâ÷èëàð âà îòà-îíàëàð òîìîíèäàí êåëà¸òãàí ìóðîæàòëàð, ñàâîëëàð µàìäà áàæàðèøãàí óé èøëàðèìèñîëèäà ê´ðèø ìóìêèí.

3.¤³óâ÷èëàð èíòåðíåò òàðìî²èäàí î³èëîíà âà ñàìàðàëè ôîéäàëàíèøãà´ðãàíèøäè. Àõáîðîò âîñèòàëàðè âà èæòèìîèé òàðìî²ëàð îð³àëè òàúëèìãà îèäìàúëóìîòëàð àëìàøèíóâè òåçëàøäè.

Îíëàéí äàðñëàð ¤çáåêèñòîíäà óìóìèé ´ðòà òàúëèì ìóàññàñàëàðèíèíã æàµîíòàúëèìè òèçèìèãà èíòåãðàöèÿñèíèíã êåíãàéòèðèøèãà çèíèíã ìóíîñèá µèññàñèíè³´øäè. Òàúëèìíèíã âàðèàòèâëèãè ³óâ æàðà¸íèãà òàáà³àëàøãàí ³óâ ôàíëàðèíèâà èíòåãðàëëàøãàí ôàíëàðíè êèðèòèø îð³àëè òàúìèíëàíàäè. Áèçíèíã íàçàðèìèçäàòàúëèì ìóàññàñàëàðè äàñòóðèãà èíôîðìàòèêàäàí èíòåãðàëëàøãàí îíëàéí äàðñëàðíèêèðèòèø ³óéèäàãè:

-òàúëèìíè èæòèìîèéëàøòèðèø òåíäåíöèÿñè ìàâæóäëèãè âà êåíã óìóìèé òàúëèìçàðóðëèãè ´ðòàñèäàãè;

-çàìîíàâèé äàñòóð âà äàðñëèêëàðäà àêñ ýòãàí òàúëèì ìàçìóíè áèëàíöèâèëèçàöèÿíèíã µîçèðãè çàìîí áîñ³è÷è ðèâîæëàíèøèíè õàðàêòåðëîâ÷èìóàììîëàð ìàæìóè ´ðòàñèäàãè;

-èíòåãðàëëàøãàí òàúëèìíè êåíãàéòèðèø çàðóðàòè âà èíòåãðàëëàøãàí òàúëèìíèòàøêèë ýòèøíèíã äèäàêòèê êîíöåïöèÿñè é´³ëèãè ðòàñèäàãè àéðèì çèääèÿòëàðíèµàë ýòèøãà èìêîí ÿðàòäè.

Онл

айн

дарс

ларн

инг

эфир

га у

зати

лиш

и т

аъли

мий

нати

жал

ари

1. Ўқув режаларнинг тўлиқ бажарилишига

эришилди .

2. Илғор педагогик ва янги ахборот

технологияларидан фойдаланиш кўникмалари

шаклланди.

3. Моддий-техника базаси бойитилди.

4. Фан техника тараққиёти янгиликларидан

самарали фойдаланиш кўникмалари ҳосил бўлди.

5. Янгича таълим жараёни шакллантирилди ва

мазмунан бойитилди.

6. Ўқувчиларда етарлича билим, кўникма ва

малакалар шаклланди.

7.Ўқувчи ёшлар дунёқараши кенгайди ва янгича

фикрлашни ўрганишди.

8. Ўқувчиларнинг қизиқиши ва билими, тизимли ва

мантиқий фикрлаши ривожланди.

61



Îíëàéí äàðñëàð ³óâ-òàðáèÿ æàðà¸íèíèíã áàð÷à òàðêèáèé ýëåìåíòëàðè (ìàçìóí,øàêë, ìåòîä, óñóë âà âîñèòàëàðè)íè ÿõëèò áèð òèçèìãà áèðëàøòèðäè. Áóíäàíòàø³àðè, òàúëèì ñèôàòè âà ñàìàðàäîðëèãèíè òàúìèíëàøíèíã ìóµèì îìèëè á´ëäè.Îíëàéí äàðñëàð ³óéèäàãè:

-´³óâ÷èëàðäà èë²îð óìóììèëëèé ²îÿ âà òóøóí÷àëàðíè ðèâîæëàíòèðèø àñîñèäàáèëèìëàð òèçèìèíè øàêëëàíòèðèø âà ðèâîæëàíòèðèø;

-´³óâ÷èëàðíèíã ³èçè³èøè âà áèëèìèíè, òèçèìëè âà ìàíòè³èé ôèêðëàøèíèðèâîæëàíòèðèø;

-´³óâ÷èëàðíèíã ïîëèòåõíèê áèëèìè, ìàëàêà âà ê´íèêìàñèíè, äóí¸³àðàøèíè,áèðîð êàñáãà ³èçè³èøèíè øàêëëàíòèðèø âà ðèâîæëàíòèðèø;

-òóðëè ïðåäìåò ´³èòóâ÷èëàðèíèíã µàìêîðëèãèíè òàúìèíëàø âà óëàð ó÷óíóìóìëàøòèðèëãàí ÿãîíà ïåäàãîãèê òàëàáëàðíè èøëàá ÷è³èø èìêîíèíè áåðäè.

Þ³îðèäàãè ôèêðëàðíè óìóìëàøòèðãàí µîëäà îíëàéí äàðñëàðíèíã ò´²ðè òàøêèëýòèëãàíëèãè ìóµòàðàì þðòáîøèìèçíèíã 2020 éèëíè "Èëì ìàúðèôàò âà ðà³àìëèòàðà³³è¸òíè ðèâîæëàíòèðèø éèëè", - äåá àòàãàíëèêëàðèãà àìàëèé æàâîá á´ëäèäåñàê, ìóáîëà²à á´ëìàéäè.

Ôîéäàëàíèëãàí àäàáè¸òëàð ð´éµàòè:1. ¤çáåêècòîí Ðåñïóáëèêàñè Ïðåçèäåíòèíèíã 2017 éèë 7 ôåâðàëäàãè

"¤çáåêècòîí Ðåñïóáëèêàñèíè ÿíàäà ðèâîæëàíòèðèø á´éè÷à Õàðàêàòëàðñòðàòåãèÿñè ò´²ðèñèäà"ãè ÏÔ-4947-ñîíëè Ôàðìîíè.

2. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Umumiy o'rta, o'rta maxsus va kasb-hunar ta'limi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risida"gi 2018-yil25-yanvar farmoni.

3. ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Ïðåçèäåíòèíèíã "Çàìîíàâèé ìàêòàá" ëàðíè òàøêèëýòèø ÷îðà-òàäáèðëàðè ò´²ðèñèäà 2019 éèë 26 íîÿáðü, Ï£-4537-ñîí ³àðîðè.

62



Ñóùíîñòü íðàâñòâåííîãî îòêëîíåíèÿ ñ òî÷êè çðåíèÿ ãóìàíèòàðíûõ íàóê

Ð.Ý. Þëäàøåâàñòàðøèé ïðåïîäàâàòåëü Òàøêåíòñêîãî ãîñóäàðñòâåííîãî òåõíè÷åñêîãî

óíèâåðñèòåòà èìåíè Èñëàìà ÊàðèìîâàÒåëåôîí: +99893 557 30 [email protected]

Àííîòàöèÿ: Â ñòàòüå àíàëèçèðóåòñÿ ïðîáëåìà íðàâñòâåííîãî îòêëîíåíèÿ ñ òî÷êèçðåíèÿ ãóìàíèòàðíûõ íàóê. Ïðåäëàãàþòñÿ ïóòè óñòðàíåíèÿ íðàâñòâåííûõ îòêëîíåíèéâ óñëîâèÿõ ðûíî÷íûõ îòíîøåíèé.

Êëþ÷åâûå ñëîâà: îòêëîíåíèå, íðàâñòâåííûå îòêëîíåíèÿ, êàòåãîðèè îòêëîíåíèÿ,ïîâåäåíèÿ ëè÷íîñòè, ìîðàëüíîå çëî, ãóìàíèçì

Íàó÷íûé àíàëèç "îòêëîíåíèÿ" äîëæåí íà÷àòüñÿ ñ ýòèìîëîãè÷åñêîãî àíàëèçà. Ñòî÷êè çðåíèÿ íàóêè òðåáóåòñÿ, ÷òîáû ïîíÿòèå è ñëîâî áûëè àäåêâàòíû. Ýòîìóòðåáîâàíèþ, îäíàêî, íå ñîîòâåòñòâóåò áîëüøèíñòâî ñëîâ èç ðàçãîâîðíîé ðå÷è, êêîòîðîìó îòíîñèòñÿ ñëîâî "îòêëîíåíèå". Â óçáåêñêîì ÿçûêå ñëîâî "îòêëîíåíèå"óïîòðåáëÿåòñÿ â îáûäåííîì ÿçûêå, êàê "ðàä ³èëìî³", "ðàä ýòìî³". Íàïðèìåð,"îòêëîíÿòü ïðåäëîæåíèå" - "òàêëèôíè ðàä ³èëèø", "îòêëîíÿòü ïðîñüáó" - "èñòàêíè,òèëàêíè ðàä ýòèø". Â íàó÷íîì ñìûñëå ïîíÿòèå "îòêëîíåíèå" ïåðåäà¸òñÿ àðàáñêèìñëîâîì "ìóíîôè³", íàïðèìåð, "îòêëîíåíèå" îò îñè" - "´³èäàí ³àéòàðìî³","îòêëîíåíèå îò òåìû" - "ìàâçóäàí ³àéòàðìî³". Ñëîâîì , "îòêëîíåíèå" â óçáåêñêîì,äà è âî âñåõ òþðêñêèõ ÿçûêàõ, èìååò ìíîæåñòâî îòòåíêîâ è ïåðåäàòü àäåêâàòíîåãî ñìûñë î÷åíü ñëîæíî. Èçâåñòíî, ÷òî åùå Àëèøåð Íàâîè â ñâîåì òðóäå "Ñóæäåíèåî äâóõ ÿçûêàõ", ïèñàë:

"Ñëîâî - òàêîå ñîêðîâèùå, ãäå äàæåÌóæè êðàñíîðå÷èÿ áåññèëüíû â òîëêîâàíèè åãî äîñòîèíñòâ" [1].

Êîãäà ñëîâî "îòêëîíåíèå" óïîòðåáëÿåòñÿ â ïñèõîëîãè÷åñêèõ,ðåëèãèîçíûõ, þðèäè÷åñêèõ, ïîëèòè÷åñêèõ çíà÷åíèÿõ, îíî ïðèâíîñèò â íèõ èç

ðàçãîâîðíîé ðå÷è ìíîãîçíà÷íîñòü, ñëîæèâøàÿñÿ íà ïðîòÿæåíèè âåêîâ. Âñîâðåìåííîé óçáåêñêîé ðàçãîâîðíîé ðå÷è ðàñïðîñòðàíåíû äâà ñìûñëà ñëîâà"îòêëîíåíèå" (åñëè, êîíå÷íî, ñóììèðîâàòü âñå åãî îòòåíêè è íþàíñû). Îäèíèìååò îáúåêòèâíûé õàðàêòåð, âòîðîé - ñóáúåêòèâíûé.

Â ïåðâîì ñìûñëå "îòêëîíåíèå" îçíà÷àåò èñêëþ÷èòåëüíî íåáëàãîïðèÿòíûåñîáûòèÿ, êîòîðûå ñëó÷àþòñÿ ñ êåì-ëèáî, âî âòîðîì - íåïðèÿòíûå ïåðåæèâàíèÿ.Â ýòè÷åñêîé íàóêå "îòêëîíåíèå" ïåðåäà¸òñÿ ëàòèíñêèì ñëîâîì "deviatio", ÷òî âáóêâàëüíîì ñìûñëå îçíà÷àåò óêëîíåíèå, îòêëîíåíèå îò ÷åãî-òî. Â ñòðîãî íàó÷íîìñìûñëå îòêëîíåíèå - îñîáûé âèä ìîðàëüíîãî çëà, âûðàæàþùèéñÿ â íåãàòèâíûõîòñòóïëåíèÿõ îò íîðì è îáðàçöîâ íðàâñòâåííîãî ïîâåäåíèÿ.[2]

Èçâåñòíî, ÷òî â ëþáîì ÷åëîâå÷åñêîì îáùåñòâå, êàê áû îíî íå áûëî èäåàëüíûì,ïîðîþ ïðîèñõîäÿò òàêæå ñîáûòèÿ è ëþäè ïîñòóïàþò òàê, ÷òî òðóäíî îïðåäåëèòüýòè ïîñòóïêè ïðèâû÷íûìè ïîíÿòèÿìè. Òàê, íàïðèìåð, íà âèä áëàãîâîñïèòàííûåëþäè ñîâåðøàþò êðàæó è äàæå óáèéñòâî.

Íåêîòîðûå îòöû è ìàòåðè âäðóã êàê áû ëèøàþòñÿ íðàâñòâåííûõ ÷óâñòâ,áåçæàëîñòíî îñòàâëÿþò ñâîèõ íåñîâåðøåííîëåòíèõ äåòåé íà ïðîèçâîë ñóäüáû.Ýòè ëþäè òåðÿþò âëîæåííîå ñàìîé ïðèðîäîé ÷óâñòâî îòöîâñêîé è ìàòåðèíñêîéëþáâè, çàáûâàþò îá ýëåìåíòàðíûõ ðîäèòåëüñêèõ îáÿçàííîñòåé.

Äåòè âñòóïàþò â êîíôëèêò ñî ñâîèìè ðîäèòåëÿìè èç-çà íàñëåäñòâà èëè

63



æèëïëîùàäè. Â íåêîòîðûõ ñåìüÿõ ìóæ÷èíû áåçæàëîñòíî èçáèâàþò ñâîèõ æ¸í. Âíàøå âðåìÿ óæå êîå-ãäå íàáëþäàåòñÿ ìíîãîæåíñòâî.

Êàòåãîðèÿ îòêëîíåíèÿ øèðîêî ïðèìåíèìû ê ÿâëåíèÿì êàê ïðèðîäû, òàê èîáùåñòâà, êàê èíäèâèäóàëüíûì, òàê è êîëëåêòèâíûì, îòíîñÿùèõñÿ ê ñôåðå èõäåÿòåëüíîñòè. Îñìûñëåíèå íðàâñòâåííûõ îòêëîíåíèé ïðèâëåêàëî è ïðèâëåêàåòâíèìàíèå ôèëîñîôîâ, ìûñëèòåëåé, ïîýòîâ, ïèñàòåëåé è äàæå ó÷åíûõ-åñòåñòâåííèêîâ ñ äðåâíåéøèõ âðåìåí äî íàøèõ äíåé. Ïîëèòè÷åñêîå îòêëîíåíèå,ðåëèãèîçíîå îòêëîíåíèå, ïñèõî-ôèçèîëîãè÷åñêîå îòêëîíåíèå, ìåõàíè÷åñêîåîòêëîíåíèå (îòêëîíåíèå îò ïðèâû÷íîé òðàåêòîðèè äâèæåíèÿ òåë). Ìû íå íàìåðåíûàíàëèçèðîâàòü âñå ôîðìû îòêëîíåíèÿ, êîòîðûå âîçíèêàþò â ïðèðîäå è îáùåñòâå.Ìû òàêæå íå íàìåðåíû èçó÷àòü îòêëîíåíèÿ â ðàçâèòèè ÷åëîâå÷åñêîãî òåëà, åãîîðãàíîâ è ôóíêöèé, êîòîðûå èçâåñòíû ïî òàêèì ïîíÿòèÿì, êàê óðîäñòâî èáîëåçíè. Îíè èçó÷àþòñÿ ïàòîëîãè÷åñêîé àíàòîìèåé è ïàòîëîãè÷åñêîé ôèçèîëîãèåé.Ãîâîðèòü î êàêèõ-òî îñîáåííîñòÿõ ñòðîåíèÿ è ôóíêöèîíèðîâàíèÿ ÷åëîâå÷åñêîãîîðãàíèçìà, êàê îá îòêëîíåíèÿõ ìîæíî òîëüêî òîãäà, êîãäà ñóùåñòâóåò îïðåäåëåííàÿàíòðîïîëîãè÷åñêàÿ íîðìà. Òî÷íî òàêæå íà îñíîâå ñîïîñòàâëåíèÿ ñ íîðìîéïñèõè÷åñêîãî ðàçâèòèÿ ÷åëîâåêà âû÷èñëÿþòñÿ ïñèõè÷åñêèå îòêëîíåíèÿ, èçó÷àåìûåïñèõèàòðèåé.

Â ïñèõîëîãè÷åñêîé íàóêå èññëåäîâàíèÿ, ñïîñîáñòâóþùèå èçó÷åíèþ îòêëîíåíèÿ,â íàøå âðåìÿ äàëè íåñîìíåííûå ïîëîæèòåëüíûå ðåçóëüòàòû. Îäíàêî îòêëîíåíèåâ íðàâñòâåííîé îáëàñòè è â îáëàñòè ôèçèîëîãèè è ïñèõîëîãèè íå òîæäåñòâåííû.Îñîáåííî ñëîæíûì ñòàíîâèòñÿ ïîíèìàíèå îòêëîíåíèÿ, êîãäà ìû êàñàåìñÿíðàâñòâåííûõ ÿâëåíèé, èáî â íðàâñòâåííîé æèçíè õàðàêòåðèñòèêè îòêëîíåíèÿçàâèñÿò îò êîìïëåêñà ÿâëåíèé (êîíêðåòíî-èñòîðè÷åñêîé, ýêîíîìè÷åñêîé,òðàäèöèîííîé, âîñïèòàòåëüíîé è ò.ä.).

Íðàâñòâåííûå îòêëîíåíèÿ âûäåëÿþòñÿ êàê òàêîâûå ïóòåì óñòàíîâëåíèÿíîðìàëüíîãî ïîâåäåíèÿ ëè÷íîñòè. Óæå ïðè îïðåäåëåíèè ãðàíèöû ìåæäó íîðìîéè ïàòîëîãèåé â àíàòîìèè è ôèçèîëîãèè ÷åëîâåêà âîçíèêàþò ðàçíîîáðàçíûåñëîæíîñòè. Íî çíà÷èòåëüíî áîëüøå èõ ïîÿâëÿþòñÿ ïðè ïîïûòêå ïðîâåñòè ãðàíüìåæäó íîðìàëüíûì è íåíîðìàëüíûì â ñôåðå ìîðàëè. Ãëàâíàÿ èç ýòèõ ñëîæíîñòåéçàêëþ÷àåòñÿ â òîì, ÷òî â îòëè÷èå îò áèîëîãè÷åñêîé êîíñòèòóöèè ÷åëîâåêà è äàæååãî ïñèõîëîãè÷åñêîé îðãàíèçàöèè, ìîðàëü âûñòóïàåò êàê íåïðåðûâíîèçìåíÿþùèéñÿ ôåíîìåí, êîòîðûé íå ýêîíîìè÷íûé è ãèáêèé.

Î íðàâñòâåííûõ îòêëîíåíèÿõ è íîðìàõ ìîæíî ñóäèòü òîëüêî êîíêðåòíîèñòîðè÷åñêè, à èìåííî, ñîáëþäàÿ òó èëè èíóþ ðàçíîâèäíîñòü ïîâåäåíèÿ ññîîòâåòñòâóþùèì óðîâíåì ðàçâèòèÿ êóëüòóðû. Íðàâñòâåííûå îòêëîíåíèÿ íå ìîãóòáûòü ïðåäìåòîì òîëüêî àáñòðàêòíîãî ðàññìîòðåíèÿ: îíè âñåãäà ñóòü îòñòóïëåíèÿîò íîðì è ïðàâèë îïðåäåëåííîãî îáùåñòâà è åãî êóëüòóðû. Òàê, íàïðèìåð, âçîðîàñòðèéñêîé êóëüòóðå (VI â äî í.ý.), ñîãëàñíî Ãåðîäîòó, ëþäè î÷åíü ïî÷èòàëèðåêè. Îíè íå ïëþþò è íå ìîþò â íèõ ðóêè, è íè êîìó íå ïîçâîëÿþò ýòîãî äåëàòü.Äàëåå Ãåðîäîò î íðàâàõ è ïîâåäåíèè çîðîàñòðèéöåâ ïèøåò, ÷òî "îíè ñ÷èòàþòëãàòü ñàìûì ïîäëûì. Ïðàâäèâîñòü - ýòî òî, ÷åìó çîðîàñòðèéöû îáó÷àëè ñâîèõäåòåé"[3]. Ïðè êîíêðåòíî-èñòîðè÷åñêîì ïîäõîäå òàêîå îòíîøåíèå ê ïðèðîäå áûëîíîðìàëüíûì â çîðîàñòðèéñêîé êóëüòóðå. Â çîðîàñòðèéñêîé êóëüòóðå ñóùåñòâîâàëîðàñïðîñòðàíåííîå ìíåíèå, ÷òî äëÿ ÷åëîâåêà áîëüøîé öåííîñòüþ ÿâëÿåòñÿ ïðàâäà.Èìåííî ïðàâäà, ñêàçàòü ïðàâäó - äåéñòâèòåëüíî ïîäëèííîå áëàãî, âñå îñòàëüíîåèìååò öåííîñòü ëèøü ïîñòîëüêó, ïîñêîëüêó âåäåò ê ïðàâèëüíîé æèçíåäåÿòåëüíîñòè÷åëîâåêà.

Â õîäå ðàçâèòèÿ ÷åëîâå÷åñêîãî îáùåñòâà ìîðàëü, ñîâåðøåíñòâóÿñü, íàëàãàåòçàïðåòû íà êàêèå-òî îäíè ôîðìû äåÿòåëüíîñòè è, íàîáîðîò, ðàçðåøàåò äðóãèå.

64



Áîëåå ñîâåðøåííàÿ ìîðàëüíàÿ ñèñòåìà îòëè÷àåòñÿ îò ïðèìèòèâíîé íå áîëüøèìêîëè÷åñòâîì çàïðåòîâ, à òåì, ÷òî îíà çàïðåùàåò è ÷òî ðàçðåøàåò. Ãðàíü ìåæäóíðàâñòâåííîé íîðìîé è îòêëîíåíèåì ñëåäóåò ïðîâîäèòü íà ñîäåðæàòåëüíîìóðîâíå.[4]

Âîïðîñ î òîì, êàêîâà ïðèðîäà íðàâñòâåííûõ îòêëîíåíèé, óïèðàåòñÿ â âîïðîñî ñóùíîñòè ÷åëîâåêà è ñóùíîñòè ìîðàëè. Íðàâñòâåííûå îòêëîíåíèÿ â ñîçíàíèèè ïîâåäåíèè ëþäåé ñîâïàäàþò ñ òåì, ÷òî ïðîòèâîðå÷èò ñóùíîñòè ÷åëîâåêà èïðîòèâîñòîèò çàêîíîìåðíîñòè èñòîðè÷åñêîãî ñòàíîâëåíèÿ ÷åëîâåêà.

Ôèëîñîôñêèé ïîäõîä ê ïðîáëåìå íðàâñòâåííîãî îòêëîíåíèÿ ïîìèìî òîãî, î÷åì ãîâîðèëîñü âûøå, îçíà÷àåò: áåñïðèñòðàñòíûé àíàëèç îòêëîíåíèÿ, ñâîáîäíûéîò çàòåìíÿþùèõ ðàññóäîê ýìîöèé. Ïîäàâëÿþùåìó áîëüøèíñòâó ëþäåé, íåñêëîííûõ ê ðåôëåêñèè íà íðàâñòâåííûå òåìû, ïðîáëåìà íðàâñòâåííîãî îòêëîíåíèÿêàæåòñÿ áàíàëüíîé. Ïî íàøåìó ìíåíèþ, â çíà÷èòåëüíîé ñòåïåíè ýòî îáóñëîâëåíîíåïîíèìàíèåì ñóòè è ñìûñëà íðàâñòâåííîãî îòêëîíåíèÿ. Øèðîêèé âçãëÿä íà ýòóïðîáëåìó - ýòî ñòðåìëåíèå îõâàòèòü ìíîãîîáðàçèå êîíêðåòíûõ ïðîÿâëåíèéîòêëîíåíèÿ ñ äðóãèìè ôàêòàìè èíäèâèäóàëüíîé è îáùåñòâåííîé æèçíè â èõâðåìåííîì èçìåðåíèè.

Ïîíÿòèå "îòêëîíåíèå" ÿâëÿåòñÿ ñâîåîáðàçíûì îáîáùåíèåì âñåãî íà÷àëüíîãî âïðèðîäå, â ÷åëîâåêå, â îáùåñòâåííîé æèçíè. Óñëîâíî ìîæíî ñêàçàòü, ÷òîîòêëîíåíèå ðàñïàäàåòñÿ íà òðè ðàçíîâèäíîñòè: ïðèðîäíîå îòêëîíåíèå , ñîöèàëüíîåîòêëîíåíèå è íðàâñòâåííîå îòêëîíåíèå.

Ïðèðîäíîå îòêëîíåíèå âûñòóïàåò êàê äåéñòâèå ïðîòèâîðå÷àùåå îáùèìçàêîíîìåðíîñòÿì ðàçâèòèÿ è èçìåíåíèÿ. Ïðèìåíèòåëüíî ê ïðèðîäíîìó îòêëîíåíèþíåëüçÿ ãîâîðèòü î ñóáúåêòå îòêëîíåíèÿ è ò.ä.

Ñîöèàëüíîå îòêëîíåíèå òàêæå ïî áîëüøåé ÷àñòè âûñòóïàåò êàê äî êîíöàíåîñîçíàííîå äåéñòâèå îáùåñòâåííûõ ñèë è çàêîíîìåðíîñòåé.

Ïîýòîìó ÷àñòî áûâàþò áåçðåçóëüòàòíûìè ïîèñêè êîíêðåòíûõ âèíîâíèêîâ òåõèëè èíûõ ñîöèàëüíûõ ïðîáëåì è áåäñòâèé. Ëèøü ïî îòíîøåíèþ ê íðàâñòâåííîìóîòêëîíåíèþ èìååò ñìûñë ãîâîðèòü î ñóáúåêòàõ íðàâñòâåííîãî îòêëîíåíèÿ. Òîëüêî÷åëîâåê, íàäåëåííûé ñîçíàíèåì è ñâîáîäíîé âîëåé, ÿâëÿåòñÿ íðàâñòâåííûìñóùåñòâîì, íåñóùèì îòâåòñòâåííîñòü çà ñâîè ïîñòóïêè, çà ñàìîãî ñåáÿ.

Íðàâñòâåííîå îòêëîíåíèå â ñâîèõ ïðîÿâëåíèÿõ íåîäíîçíà÷íî. Íàìïðåäñòàâëÿåòñÿ, íåëüçÿ îòîæäåñòâëÿòü íðàâñòâåííîå îòêëîíåíèå ñ ìîðàëüíûìçëîì, õîòÿ ìåæäó íèìè ñóùåñòâóåò ãëóáîêàÿ ñâÿçü.

"Ìîðàëüíîå çëî, ïî îïðåäåëåíèþ èçâåñòíîãî èññëåäîâàòåëÿ ýòîãî íðàâñòâåííîãîôåíîìåíà Ñêðèïêèíà À. Ï. ïðåäñòàâëÿåò ñîáîé äèññîíàíñ îòäåëüíûõ ñòîðîí,ôóíêöèé è ìåõàíèçìîâ ñàìîé ìîðàëè"[5]. ×òî êàñàåòñÿ íðàâñòâåííîãî îòêëîíåíèÿ,òî îíî åñòü ÷àñòíûé ñëó÷àé ìîðàëüíîãî çëà. Íðàâñòâåííîå îòêëîíåíèå ìîæíîïðè÷åñòü ê ìîðàëüíîìó çëó ñ îïðåäåëåííîé äîëåé óñëîâíîñòè. Ñèñòåìàòè÷åñêîåè ñîçíàòåëüíîå íàðóøåíèå îïðåäåëåííîé íðàâñòâåííîé íîðìû åñòü ïðèçíàêïîðîêà, à íå íðàâñòâåííîñòè îòêëîíåíèÿ.

Èòàê ïîä íðàâñòâåííûì îòêëîíåíèåì ìû ïîíèìàåì íàðóøåíèå ÷åëîâåêîìòðàäèöèîííûõ íðàâñòâåííûõ íîðì, ñîâåðøàåìîå èì óìûøëåííî èëèíåóìûøëåííî, ÷åì è îïðåäåëÿåòñÿ ìåðà åãî íðàâñòâåííîé îòâåòñòâåííîñòè çàñîäåÿííîå. Íðàâñòâåííîå îòêëîíåíèå - ýòî åäèíñòâåííûé àêò, ñëó÷àéíûé èíåòèïè÷íûé äëÿ ïîâåäåíèÿ äàííîãî ÷åëîâåêà.

Â ñèëó ýòîãî êàê áû íè âåëèêè áûëè íåãàòèâíûå ïîñëåäñòâèÿ îò íðàâñòâåííîãîîòêëîíåíèÿ, åìó æåëàòåëüíî äàòü âîçìîæíîñòü ñàìîìó ðàçîáðàòüñÿ â ñâîåì ïîñòóïêåè íè â êîåì ñëó÷àå íå óíèçèòü åãî ÷åëîâå÷åñêîå äîñòîèíñòâî, ïîäâåðãàòü ñîìíåíèþåãî ëè÷íîñòü. Ìîðàëüíîå äàâëåíèå, ïîïðåêè, íðàâîó÷åíèå, ïóáëè÷íîå îñóæäåíèå

65



íå âñåãäà ïîìîãàåò â íàïðàâëåíèè íðàâñòâåííûõ îòêëîíåíèé. Èñêðåííå ðàñêàÿòüñÿâ ñâîåì ïîñòóïêå ÷åëîâåê ìîæåò òîëüêî ïðè óñëîâèè óâàæåíèÿ îêðóæàþùèìè åãîëè÷íîãî äîñòîèíñòâà.

Ìîðàëüíîå çëî èëè ìîðàëüíîå ïðåñòóïëåíèÿ - ýòî òàêæå ïîâåäåí÷åñêèå àêòû,ñîâåðøåííûå ñîçíàòåëüíî, ïðè÷åì ñ æåñòîêîñòüþ è öèíèçìîì, ïî îòíîøåíèþ êëþäÿì, æèâîòíûì, ïðèðîäå, êóëüòóðíûì öåííîñòÿì, ïîïèðàþùèå íðàâñòâåííûåíîðìû è èäåàëû ðàâíîñèëüíûå àìîðàëèçìó (íàïðèìåð, òåððîðèçì, âàíäàëèçì,óáèéñòâî). Åñòü ñâÿçü ìåæäó ìîðàëüíûì ïðåñòóïëåíèåì è êðèìèíàëîì, õîòÿ îíèè íå òîæäåñòâåííû äðóã äðóãó. Ñ îäíîé ñòîðîíû, ýòî ñâÿçàíî ñ òåì, ÷òî íå âñÿêîåóñëîâíîå ïðåñòóïëåíèå ñîâåðøàåòñÿ óìûøëåííî è çëîíàìåðåííî. Ñ äðóãîé, -ââèäó äåôîðìàöèè íàøåãî çàêîíîäàòåëüñòâà, óãîëîâíûì ïðåñëåäîâàíèÿìïîäâåðãàëèñü íåðåäêî è íðàâñòâåííûå â ñâîåé îñíîâå ëþäè. Ìîðàëüíûåïðåñòóïëåíèÿ, êàê íèêàêîé âèä ìîðàëüíîãî çëà òðåáóþò íåìåäëåííîãî àêòèâíîãîâìåøàòåëüñòâà è ïðåñå÷åíèÿ., ïîòîìó ÷òî îíè íàíîñÿò íå òîëüêî ìîðàëüíûé, íîè ôèçè÷åñêèé óðîí ëþäÿì.

Ìîðàëüíûå ïîðîêè èìåþò áîëåå ãëóáîêèå ïðè÷èíû, ÷åì ÷åëîâå÷åñêèå ñëàáîñòè.Îíè â çíà÷èòåëüíîé ñòåïåíè ñâÿçàíû ñ öåííîñòíûìè îðèåíòàöèÿìè, èäåàëàìè,íðàâñòâåííûì ìèðîâîççðåíèåì ÷åëîâåêà è èìåþò â ñâîåé îñíîâå ñîöèàëüíóþïîäîïëåêó. Îòñþäà è áîðüáà ñ íèì ÷ðåçâû÷àéíî çàòðóäíåíà. Ïîæàëóé ëó÷øèéñïîñîá áîðüáû ñ ÷óæèìè ïîðîêàìè, âûðàáîòàííûé â ìèðîâîé ýòèêå, ïåäàãîãèêå,ñîñòîèò â òîì, ÷òîáû, ïîîùðÿÿ èìåþùèåñÿ ó êàæäîãî ÷åëîâåêà äîñòîèíñòâà,ñòàðàòüñÿ íåéòðàëèçîâàòü åãî íðàâñòâåííûå èçúÿíû. Êîíå÷íî, ïðè ýòîì íóæíî íåçàáûâàòü îá óñòðàíåíèè èõ ñîöèàëüíûõ ïðè÷èí, íðàâñòâåííî óðîäóþùèõ ëþäåé.

Íðàâñòâåííûå îòêëîíåíèÿ â îñíîâíîì ñâÿçàíû ñ âîëåâûìè ñëàáîñòÿìè, ñíåäîñòàòêîì êóëüòóðíîãî óðîâíÿ, ñ íåäîñòàòî÷íîé âîñïèòàííîñòüþ èîáðàçîâàííîñòüþ ÷åëîâåêà, ñ íåäîñòàòî÷íîñòüþ ìàòåðèàëüíîãî îáåñïå÷åíèÿ, ñãåíåòè÷åñêèìè è ïñèõîëîãè÷åñêèìè ôàêòîðàìè. Ïîä ÷åëîâå÷åñêèìè âîëåâûìèñëàáîñòÿìè ñëåäóåò ïîíèìàòü òàêèå ÷åðòû õàðàêòåðà, êîòîðûå ëèøü íåñêîëüêîíðàâñòâåííî ïðèíèæàþò ÷åëîâåêà. Ýòè ëåãêèå èçúÿíû ÷åëîâå÷åñêîé íàòóðû íåíåñóò â ñåáå ñêîëüêî-íèáóäü çàìåòíîãî óùåðáà äîñòîèíñòâó îêðóæàþùèõ ëþäåé,à âûçûâàþò ó íèõ ïåðâîíà÷àëüíî íàñìåøêè, èðîíè÷åñêèå çàìå÷àíèÿ, ëåãêîåðàçäðàæåíèå. ×åëîâå÷åñêèå ñëàáîñòè, ñòàâøèå ñëåäñòâèåì íåäîñìîòðà â âîñïèòàíèè,íåäîñòàòêà âîëè äëÿ èõ óñòðàíåíèÿ ó èõ íîñèòåëÿ èëè ãåíåòè÷åñêèõ ôàêòîðîâ,ïðåâðàùàþòñÿ â ïðèâû÷êè ëþäåé. Ïîïûòêè ðåøèòåëüíî áîðîòüñÿ ñ ÷åëîâå÷åñêèìèñëàáîñòÿìè ÷àùå âñåãî ïîðîæäàþò êîíôëèêòíûå ñèòóàöèè. Ïîýòîìó ðàçóìíåå,êàê ó÷èëè âåëèêèå äåÿòåëè êóëüòóðû Ñðåäíåé Àçèè è Âîñòîêà â öåëîì, îñîáåííîïðåäñòàâèòåëè ñóôèçìà, áîðîòüñÿ ñ ñîáñòâåííûìè íåäîñòàòêàìè, ÷åì îáðàùàòüâíèìàíèå íà ÷óæèå. Ñòîëêíîâåíèå ñ ìîðàëüíûìè ïîðîêàìè ëþäåé âûçûâàþò â÷åëîâåêå îòðèöàòåëüíûå ÷óâñòâà, ïîäòà÷èâàþùèå âåðó â ÷åëîâåêà è îáùåñòâî.

Â óñëîâèÿõ ðûíî÷íûõ îòíîøåíèé â íàøåé ðåñïóáëèêå, íàó÷íî îñìûñëèòü èòåîðåòè÷åñêè ïðåäñòàâèòü è îáíàðóæèòü èõ â ïðàêòè÷åñêîé æèçíè ÷åëîâåêà èîáùåñòâà ïðåäñòàâëÿåòñÿ, êàê íèêîãäà, àêòóàëüíî. Âûÿâëåíèÿ íðàâñòâåííûõîòêëîíåíèé äîëæíî áûòü íàïðàâëåííî ïðîòèâ óãëóáëåíèÿ è øèðîêîãî èõðàñïðîñòðàíåíèÿ â ìîëîäîì, íåçàâèñèìûì îáùåñòâå íàøåé ðåñïóáëèêè, êîãäàðûíî÷íûå îòíîøåíèÿ, ðûíî÷íàÿ ýêîíîìèêà âî âñå âðåìåíà ñîïðîâîæäàëàñüíðàâñòâåííûìè îòêëîíåíèÿìè è ìîðàëüíûì çëîì. Íåñëó÷àéíî ïåðåõîä ê ðûíî÷íîéýêîíîìèêå îäíè îöåíèâàþò êàê çëî ("áåçæàëîñòíûé êàïèòàëèçì"), à äðóãèå,íàïðîòèâ, êàê áëàãî ("âñòóïëåíèå â ìèðîâîå ñîîáùåñòâî"). Â óñëîâèÿõ ðûíî÷íûõîòíîøåíèé ÷åëîâåê ñâîåé äåÿòåëüíîñòüþ ñòðåìèòüñÿ óäîâëåòâîðèòü æèçíåííûåïîòðåáíîñòè. Íî, áóäó÷è ñóùåñòâîì îáùåñòâåííûì, îí ìîæåò ýòî ñäåëàòü íå

66



èíà÷å, êàê âêëþ÷èâøèñü â ñèñòåìó ñóùåñòâóþùèõ îáùåñòâåííûõ îòíîøåíèé èîâëàäåâ íåîáõîäèìîé äëÿ ýòîãî êóëüòóðîé. ×òîáû ïîëó÷èòü âîçìîæíîñòüóäîâëåòâîðåíèÿ ýëåìåíòàðíûõ ïîòðåáíîñòåé, åìó íóæíî ñòàòü ÷åëîâåêîì.Íàçíà÷åíèå íðàâñòâåííîñòè ïðåäåëüíî øèðîêî. Îíî çàêëþ÷àåòñÿ â óòâåðæäåíèèãóìàííîãî â ÷åëîâåêå. Îäíîâðåìåííî áîãàòñòâî è ìîùü îáùåñòâà â Óçáåêèñòàíåîáóñëîâëåíû ñòåïåíüþ äóõîâíîé ðàçâèòîñòè êàæäîãî ÷åëîâåêà â ðåñïóáëèêå.Ñóùåñòâåííîé ÷åðòîé ÷åëîâåêà ÿâëÿåòñÿ ñïîñîáíîñòü ñîâåðøåíñòâîâàòüñÿ èîáîãàùàòüñÿ, äåéñòâóÿ íà áëàãî ñòðàíû, íà áëàãî êàæäîãî ÷åëîâåêà. Â ýòîì ñìûñëåâåñüìà ïîêàçàòåëåí ñàì òåðìèí "èíñîíïàðâàðëèê" òî åñòü ãóìàíèçì, ÷åëîâå÷íûé,óâàæåíèå è ëþáîâü ê ÷åëîâåêó, êîòîðûå èñïîêîí âåêîâ ïðèñóùå íàøåìó íàðîäó.

Áåçóñëîâíî, íà íûíåøíåé ñòàäèè ðàçâèòèÿ ÷åëîâå÷åñêîé öèâèëèçàöèèìíîæåñòâî ôàêòîðîâ âëèÿþò íà âîçíèêíîâåíèå íðàâñòâåííûõ êîíôëèêòîâ. Äî òåõïîð ïîêà ñóùåñòâóþò ðûíî÷íûå îòíîøåíèÿ áóäóò ñîõðàíÿòüñÿ íðàâñòâåííûåîòêëîíåíèÿ. Åñòü ÷àñòíàÿ ñîáñòâåííîñòü, âîçíèêàþò íîâûå ãðóáûå ôîðìûîòêëîíåíèÿ îò íðàâñòâåííûõ íîðì: ìîøåííè÷åñòâî, óáèéñòâî, ãðàáåæ, âîðîâñòâî.Êàæäûé êîíêðåòíûé âèä ìîðàëüíîãî çëà ïîðàæàåòñÿ êîìïëåêñîì ïðè÷èí.

Íî åñòü îäíà, ïðåäåëüíî îáùàÿ è àáñòðàêòíàÿ ïðè÷èíà, êîòîðàÿ îõâàòûâàåòñîáîé ìíîæåñòâî ïðè÷èí. Îíà çàêëþ÷àåòñÿ â íåäîñòàòî÷íîì âîçäåéñòâèè ñîâîêóïíîéêóëüòóðû íà ÷åëîâå÷åñòâî. Ñòåïåíü âîçäåéñòâèÿ êóëüòóðû îïðåäåëÿåòñÿ å¸ñïîñîáíîñòüþ îáåñïå÷èâàòü, îáúåäèíÿòü ëþäåé ïðîòèâ ìîðàëüíîãî çëà.

Óçáåêñêàÿ êóëüòóðà ñîõðàíèëà ñâîþ ìíîãîâåêîâóþ öåëîñòíîñòü. Ýòà êóëüòóðàïðî÷íî ñâÿçûâàëà èíäèâèäóàëüíîå ñóùåñòâîâàíèå ñ ñóäüáîé âñåãî íàðîäà,îáùåñòâà, ïðè÷åì îíà äåëàëà è äåëàåò ýòî ïîñëåäîâàòåëüíî, îáúåäèíÿÿ ëþäåé,îíà îäíîâðåìåííî ñïëà÷èâàåò èõ. Óçáåêñêàÿ êóëüòóðà êàê íåîòúåìëåìàÿ ÷àñòüîáùå÷åëîâå÷åñêîé êóëüòóðû âñåãäà òâåðäî ñòîÿëà ïðîòèâ áåçíðàâñòâåííîñòè èðàçëè÷íîãî ðîäà íðàâñòâåííûõ îòêëîíåíèé.

Ëèòåðàòóðà1. Àëèøåð Íàâîè. Ñî÷. â 10 òîìàõ. Ò 10. Òàøêåíò 1970. Ñ.108..2. Ñëîâàðü ïî ýòèêå. Èçä. 6-îå. Ì:1989. Ñ. 233.3. Ìýðè Áîéñ. Çîðîàñòðèéöû. Âåðîâàíèÿ è îáû÷àè- Ì: 1988. Ñ. 94-95.4. Çûáêîâåö Â.Â. Ïðîèñõîæäåíèå íðàâñòâåííîñòè- Ì: 1974. Ñ. 48-49.5. Ñêðèïêèí À.Ï. Ìîðàëüíîå çëî- Ì: 1992. Ñ.319.

67



ÏÐÀÂÀ È ÐÎËÜ ÆÅÍÙÈÍÛ Â ÑÎÂÐÅÌÅÍÍÎÌ ÎÁÙÅÑÒÂÅ

Ìàõìóäîâà Àçèçà ÍóãìàíîâíàÑàìàðêàíäñêèé ãîñóäàðñòâåííûé ìåäèöèíñêèé èíñòèòóòÇàâåäóþùàÿ êàôåäðû "Ãóìàíèòàðíûå è ñîöèàëüíî-ýêîíîìè÷åñêèå íàóêè"Àðòèêîâà Øàõèäà ÈëüÿñîâíàÑàìÌÈÑÈ, áàçîâûé äîêòîðàíòÒåëåôîí:+998(90)[email protected]

Àííîòàöèÿ: Çàáîòà î æåíùèíå, ÿâëÿþùåéñÿ îïîðîé ñåìüè è îáùåñòâà, íàïîëíÿþùåéæèçíü ðàäîñòüþ è êðàñîòîé, îêàçàíèå åé äîëæíîãî óâàæåíèÿ âñåãäà áûëèíåîòúåìëåìîé ÷àñòüþ ìåíòàëèòåòà óçáåêñêîãî íàðîäà. Áëàãîäàðÿ æåíùèíàì æèçíüîáðåòàåò åù¸ áîëåå ãëóáîêèé ñìûñë, îçàðÿåòñÿ ñâåòîì ëþáâè è äîáðîòû, â äîìàõöàðÿò ìèð è áëàãîïîëó÷èå. Â ñòàòüå ðàññìàòðèâàåòñÿ ðîëü è äåÿòåëüíîñòü æåíùèíâ ñîâðåìåííîì îáùåñòâå, êîòîðûå ÿâëÿþòñÿ îïîðîé ñåìüè è îáùåñòâà.

Êëþ÷åâûå ñëîâà: æåíùèíà, ïðàâà æåíùèí, ñåìüÿ, ñîâðåìåííîå îáùåñòâî, ïîääåðæêàæåíùèí.

Â íàøå âðåìÿ äåÿòåëüíîñòü æåíùèí ñèëüíûõ ñ àêòèâíîé ãðàæäàíñêîé ïîçèöèåé,îñîáûõ çàíèìàòüñÿ ïîëèòè÷åñêîé è îáùåñòâåííîé äåÿòåëüíîñòüþ, íå ìåíåå, à ñó÷¸òîì ñòîÿùèõ ïåðåä íàøèì îáùåñòâîì çàäà÷, äàæå áîëåå âîñòðåáîâàíû, ÷åìêîãäà ëèáî. Â ñîâðåìåííîì îáùåñòâå æåíùèíà ãîòîâà ñòàòü ëþáÿùåé æåíîé èçàáîòëèâîé ìàòåðüþ, âåðíîé è íàä¸æíîé îïîðîé â ëþáûõ èñïûòàíèÿõ, â íàøåéñòðàíå îãðîìíîå âíèìàíèå óäåëÿåòñÿ èì.

2 ôåâðàëÿ 2018 ã. â öåëÿõ ïîâûøåíèÿ àêòèâíîñòè Êîìèòåòà æåíùèí Óçáåêèñòàíà,à òàêæå êîðåííîãî ñîâåðøåíñòâîâàíèÿ åãî äåÿòåëüíîñòè â ñôåðå ïîääåðæêè æåíùèíè óêðåïëåíèÿ èíñòèòóòà ñåìüè, áûë ïðèíÿò Óêàç Ïðåçèäåíòà ÐåñïóáëèêèÓçáåêèñòàí "Î ìåðàõ ïî êîðåííîìó ñîâåðøåíñòâîâàíèþ äåÿòåëüíîñòè â ñôåðåïîääåðæêè æåíùèí è óêðåïëåíèÿ èíñòèòóòà ñåìüè". Â ñîîòâåòñòâèè ñ Óêàçîìîïðåäåëåííû ïðèîðèòåòíûå íàïðàâëåíèÿ â êîòîðûõ ïîñòàâëåíû âàæíûå çàäà÷èîáåñïå÷åíèÿ ýôôåêòèâíîé ðåàëèçàöèè ãîñóäàðñòâåííîé ïîëèòèêè ïî ïîääåðæêåæåíùèí, çàùèòå èõ ïðàâ è çàêîííûõ èíòåðåñîâ, à òàêæå ïîâûøåíèÿ èõ ðîëè èàêòèâíîñòè â îáùåñòâåííî-ïîëèòè÷åñêîé æèçíè íàøåé ñòðàíû.

Â ðåñïóáëèêå îáðàçîâàí Îáùåñòâåííûé ôîíä ïî ïîääåðæêå æåíùèí è ñåìüè,îñíîâíûìè çàäà÷àìè êîòîðîãî îïðåäåëåíû îêàçàíèå ìàòåðèàëüíîé ïîìîùèæåíùèíàì è ñåìüÿì ñ èíâàëèäíîñòüþ, à òàêæå ñîäåéñòâèå â ðåàëèçàöèèïðåäïðèíèìàòåëüñêèõ èíèöèàòèâ æåíùèí[3].

Ñ 1 ÿíâàðÿ 2018 ãîäà çàðàáîòàëà ñïåöèàëüíàÿ ýëåêòðîííàÿ ñèñòåìàðàñïðåäåëåíèÿ ëüãîòíîãî æèëüÿ è äîïîëíèòåëüíûõ ïðåôåðåíöèé ïî èïîòå÷íûìêðåäèòàì äëÿ îñîáî îòëè÷èâøèõñÿ ìîëîäûõ ñåìåé. Ñëåäóåò îòìåòèòü, òî ÷òî, íàäîñòóïíîå æèëü¸ íà îñíîâàíèè ïðîãðàììû â ñîîòâåòñòâèè ñ ïîñòàíîâëåíèÿìèÏðåçèäåíòà Ø.Ì.Ìèðçè¸åâà ìîãóò òàêæå ðàññ÷èòûâàòü æåíùèíû ñèíâàëèäíîñòüþ, ïîïàâøèå â òðóäíîå ñîöèàëüíîå ïîëîæåíèå, ìàëîîáåñïå÷åííûåìàòåðè âîñïèòûâàþùèå äåòåé â íåïîëíîé ñåìüå. Îïëàòà ñòîèìîñòè æèëüÿïîêðûâàåòñÿ ñëåäóþùèì îáðàçîì: ïåðâîíà÷àëüíûé âçíîñ â ðàçìåðå 15% çà ñ÷¸òÑîþçà ìîëîä¸æè, îðãàíèçàöèè ðàáîòîäàòåëÿ çàÿâèòåëüíèöû, à òàêæå äðóãèõíåçàïðåù¸ííûõ èñòî÷íèêîâ, 85% çà ñ÷¸ò ëüãîòíûõ èïîòå÷íûõ êðåäèòîâíåêîììåð÷åñêèõ áàíêîâ., ñî âðåìåíåì ïîãàøàÿ êðåäèòû çà ñ÷¸ò ñîáñòâåííûõíóæä. Åñëè ó æåíùèíû èç ìàëîîáåñïå÷åííîé ñåìüè íåò ïîñòîÿííîãî äîõîäà,

68



êðåäèò ìîæíî ïîãàñèòü çà ñ÷¸ò îðãàíèçàöèè, â êîòîðîé îíà ðàáîòàåò, ÑîâåòàÔåäåðàöèè ïðîôñîþçîâ Óçáåêèñòàíà, îáùåñòâåííîãî áëàãîòâîðèòåëüíîãî ôîíäà"Ìàõàëëà" è äðóãèõ èñòî÷íèêîâ[3].

Ñåãîäíÿ æåíùèíû ñîñòàâëÿþò ïî÷òè 50 % íàñåëåíèÿ íàøåé ñòðàíû. Â íàñòîÿùååâðåìÿ áîëåå 1400 æåíùèí ÿâëÿþòñÿ ðóêîâîäèòåëÿìè ãîñóäàðñòâåííûõ èîáùåñòâåííûõ îðãàíèçàöèé ñòðàíû. 17 ñåíàòîðîâ, 16 äåïóòàòîâ Çàêîíîäàòåëüíîéïàëàòû Îëèé Ìàæëèñà, 1075 äåïóòàòîâ ìåñòíûõ Êåíãàøåé íàðîäíûõ äåïóòàòîâÿâëÿþòñÿ æåíùèíû. Â ñôåðàõ çäðàâîîõðàíåíèÿ è ñîöèàëüíûõ óñëóã äîëÿ æåíùèíïðåâûøàåò 82%, íàóêè, îáðàçîâàíèÿ è âîñïèòàíèÿ, êóëüòóðû è èñêóññòâà -72%,ñåëüñêîãî õîçÿéñòâà -45%, ïðîìûøëåííîñòè -38% [4].

Ñëåäóåò îòìåòèòü, òî ÷òî, ãîñóäàðñòâî îñîáî öåíèò íåçàìåíèìûé èäîáðîñîâåñòíûé òðóä êàæäîé æåíùèíû. Â ãîäû íåçàâèñèìîñòè áîëåå 2180 æåíùèíóäîñòîåíû âûñîêèõ ãîñóäàðñòâåííûõ íàãðàä, ñðåäè íèõ äåñÿòêè ÃåðîåâÓçáåêèñòàíà, çàñëóæåííûõ äåÿòåëåé íàóêè, íàðîäíûõ ó÷èòåëåé, ïîýòîâ, àðòèñòîâ.Áîëåå 500 æåíùèí - àêàäåìèêîâ è äîêòîðîâ íàóê, òûñÿ÷è æåíùèí - êàíäèäàòîâíàóê îòäàþò ñâîè çíàíèÿ è îïûò, ñàìîîòâåðæåííî òðóäÿòñÿ âî èìÿ ïðîöâåòàíèÿÐîäèíû[1].

Â ñòðàíå òàêæå îñîáîå âíèìàíèå óäåëÿåòñÿ ìîëîäûì è òàëàíòëèâûì äåâóøêàìâ âîçðàñòå îò 14 äî 30 ëåò, ó÷èòûâàÿ èõ óñïåõè â ó÷¸áå è äîñòèæåíèÿ â îáëàñòèëèòåðàòóðû, êóëüòóðû, èñêóññòâà, îáðàçîâàíèÿ è ñïîðòà. Åæåãîäíî â ïðåääâåðèèÌåæäóíàðîäíîãî æåíñêîãî äíÿ â ñîîòâåòñòâèè ñ Óêàçîì Ïðåçèäåíòà äâóìïðåäñòàâèòåëüíèöàì îò êàæäîãî àäìèíèñòðàòèâíî-òåððèòîðèàëüíîãî îáðàçîâàíèÿñòðàíû ïðèñóæäàåòñÿ Ãîñóäàðñòâåííàÿ ïðåìèÿ èìåíè Çóëüôèè. Ëàóðåàòû ïðåìèèïîìèìî âîçíàãðàæäåíèÿ 50-êðàòíîé ìèíèìàëüíîé çàðàáîòíîé ïëàòû âòîðæåñòâåííîé îáñòàíîâêå íàãðàæäàþòñÿ äèïëîìîì è íàãðóäíûì çíàêîì, à òàêæåïðàâî ïîñòóïëåíèÿ âûñøèå ó÷åáíî-îáðàçîâàòåëüíûå ó÷ðåæäåíèÿ ñòðàíû ïîñîîòâåòñòâóþùèì íàïðàâëåíèÿì è ñïåöèàëüíîñòÿì îáðàçîâàíèÿ áåç âñòóïèòåëüíûõèñïûòàíèé íà ãîñóäàðñòâåííûé ãðàíò â áàêàëàâðèàò è ìàãèñòðàòóðó.

Åæåãîäíî áîëåå 10000 æåíùèí íóæäàþùèåñÿ â ñîöèàëüíîé ïîääåðæêå èæåíùèíû ñ èíâàëèäíîñòüþ îáåñïå÷èâàþòñÿ ðàáîòîé ñî ñòîðîíû ãîñóäàðñòâà.Ìàëîîáåñïå÷åííûì è ïîòåðÿâøèì êîðìèëüöà ñåìüÿì â îáùåì âûäåëåíî áîëåå242 ìèëëèàðäîâ ñóìîâ. Â 2018 ãîäó æåíùèíàì-ïðåäïðèíèìàòåëÿì áûëè âûäåëåíûêðåäèòû íà ñóììó 2 òðèëëèîíà 800ìèëëèàðäîâ ñóìîâ, òîëüêî çà 2017-2018 ãîäîêîëî 100000 æåíùèí îáåñïå÷åííû ïîñòîÿííûìè ðàáî÷èìè ìåñòàìè, äëÿ æåíùèíîðãàíèçîâàíû ñïåöèàëüíûå êóðñû íà êîòîðûõ òûñÿ÷è æåíùèí ïîëó÷èëè ðàçëè÷íûåïðîôåññèè.

Ø.Ì.Ìèðçè¸åâ ïîäïèñàë ïîñòàíîâëåíèå "Î ìåðàõ ïî äàëüíåéøåìó óñèëåíèþãàðàíòèé òðóäîâûõ ïðàâ è ïîääåðæêå ïðåäïðèíèìàòåëüñêîé äåÿòåëüíîñòèæåíùèí", óñèëèâàþùåå ãàðàíòèè òðóäîâûõ ïðàâ æåíùèí. Â ïîñòàíîâëåíèè ãëàâàãîñóäàðñòâà ïîä÷åðêíóë, ÷òî íåñìîòðÿ íà ïðåäïðèíèìàåìûå ìåðû èìååòñÿ ðÿäñèñòåìíûõ ïðîáëåì è íåäîñòàòêîâ, ïðåïÿòñòâóþùèõ ñîçäàíèþ ìåõàíèçìîâ ãàðàíòèéïðàâ è ýôôåêòèâíîé äåÿòåëüíîñòè æåíùèí â ñôåðå ïðåäïðèíèìàòåëüñòâà, òàêèìèêàê, íåäîñòàòî÷íàÿ îðãàíèçàöèÿ ïî ïåðåïîäãîòîâêå æåíùèí, äîëãîå âðåìÿ êîòîðûåáûëè çàíÿòû óõîäîì çà ðåá¸íêîì ïðîôåññèÿì âîñòðåáîâàííûì íà ðûíêå.

Ñ 1 ìàÿ 2019 ãîäà â ðåñïóáëèêå îòìåíèëè çàïðåòû ïðèìåíåíèÿ òðóäà æåíùèíâ îïðåäåë¸ííûõ îòðàñëÿõ èëè ïðîôåññèÿõ; çàïðåùàåòñÿ ðàñòîðæåíèå ïîèíèöèàòèâå ðàáîòîäàòåëÿ òðóäîâîãî äîãîâîðà, çàêëþ÷åííîãî íà îïðåäåë¸ííûéñðîê, â ñâÿçè ñ äîñòèæåíèåì æåíùèíàìè ïåíñèîííîãî âîçðàñòà èëè ñîãëàñíîçàêîíîäàòåëüñòâó ñ âîçíèêíîâåíèåì ïðàâà íà ïåíñèþ ïî âîçðàñòó; ïðè ðàññìîòðåíèèâ ñóäàõ äåë î ïðàâîíàðóøåíèè ðàâíîïðàâèÿ ìóæ÷èí è æåíùèí îïëàòà þðèäè÷åñêèõ

69



óñëóã, îêàçûâàåìûõ æåíùèíàì ñî ñòîðîíû àäâîêàòîâ ïîêðûâàåòñÿ ïî èõ æåëàíèþçà ñ÷¸ò ãîñóäàðñòâ.

Â 5 èíèöèàòèâå Ïðåçèäåíòà, êîòîðàÿ íàçûâàåòñÿ "Ñîçäàíèå íîâûõ ðàáî÷èõìåñò äëÿ æåíùèí", îñîáîå âíèìàíèå óäåëåíî ñîçäàíèþ â êàæäîì ðàéîíå øâåéíî-òðèêîòàæíûõ ïðåäïðèÿòèé è îáåñïå÷åíèÿ æåíùèí ðàáîòîé, îòêðûòèå â êîëëåäæàõêóðñîâ ïî øâåéíî-òðèêîòàæíîìó äåëó è äðóãèì ïðîôåññèÿì, ÷òî ÿâëÿåòñÿïîääåðæêîé ïî äàëüíåéøåìó óñèëåíèþ ãàðàíòèé òðóäîâûõ ïðàâ æåíùèí è èõïîääåðæêå â áóäóùåì.

Ëèòåðàòóðà:1.Ø.Ìèðçè¸åâ Îäîáðåíèå íàðîäà -âûñøàÿ îöåíêà íàøåé äåÿòåëüíîñòè. Ò.,

Òîì 2, ñòð.377-3822. Âûñòóïëåíèå Ïðåçèäåíòà Ðåñïóáëèêè Óçáåêèñòàí Ø. Ìèðçè¸åâà íà

òîðæåñòâåííîé öåðåìîíèè, ïîñâÿùåííîé Ìåæäóíàðîäíîìó æåíñêîìó äíþ7.03.2019ã.

3. Îáùåñòâåííî-àíàëèòè÷åñêèé æóðíàë Ñòðàòåãèÿ Óçáåêèñòàíà. ¹2.2018ã.ñòð.94-95.

4. Ñàèäîâ À.Õ. Óçáåêèñòàí è âñåîáùàÿ äåêëàðàöèÿ ïðàâ ÷åëîâåêà. Ò., 2018ã.,ñòð.203-212.

5.Ìàõìóäîâà À.Í. Ðîëü æåíùèí â ñîâðåìåííîì îáùåñòâå. Ìàòåðèàëûêîíôåðåíöèè "Ïðîôåññèîíàëüíîå ñòàíîâëåíèå ëè÷íîñòè 21 âåêà â ñèñòåìåíåïðåðûâíîãî îáðàçîâàíèÿ: òåîðèÿ, ïðàêòèêà è ïåðñïåêòèâû". Ôèëèàë ÌÃÓ èìåíèÌ.Â.Ëîìîíîñîâà â ãîðîäå Òàøêåíòå. 20 àïðåëÿ 2019 ã.

70



AJR AYYOMI

Axmedova Shahnoza.Xorazm viloyatiQo'shko'pir tumani28-sonli maktabning o'qituvchisiTell.:+998990568236@mail: [email protected]

Annotatsiya: Sir emaski mazkur oy butun dunyo musulmonlari uchun muqaddas Islomdinimizning eng muborak oylaridan biri mohi Ramazondir. Ramazon oyishafoat,shafqat,savob,mukofoti oyidir. Ushbu oy qalbimiz va jismimizni turli illatlardantozalash uchun Alloh tomonidan berilgan in'omdir. Mazkur maqolada shu haqdaalliteratsiya(Tovushlar takroriga asoslangan san'at turi)usulida fikr yuritiladi.

Kalit so'zlar: Ajr, azaliy an'analar, a'lo amallar, aziyatkorlik, arshning abadiyayvoni,

Ayon-ki, azal-azaldan aholiga andishasizlik,aziyatkorlik,ayyorlik-u aldamchilik,adolajtsizlik-u arazgo'ylikday afsuslanarli amallar aybligi aytilgan. Ayniqsa, Ajr ayyomidaayni amallar,albatta ,anduhlidir.Aslida, axloqi a'lolar ayb amallarni afzal atamaydilar,alarning azizligi,arjumandligi-yu asilligi a'lo amallaridandir. Ajr ayyomi, albatta,ayni ayblardan, anduhlardan ayirguvchi, ahillikning , adolatparvarlikning afzalliginianglatuvchi aziz ayyomdir.Ammo, afsuski, aksari aziyatpeshalarga aholi ahilligi, azizlar ardog'i,andisha-yu ajrning ahamiyatsizligi,albatta, anchayin achinarlidir.Ajabo,axir, ayni amallar azaliy, asriy an'analarimizda ardoqlangan, ahamiyatli atalgan-ku. Allalar-u alyorlar, afsona-yu asotirlarda andisha, adolat, ahillik asosiy axloqiyatamalarni anglatgan. Ayni amallar ,ayniqsa, aziz, atoqli adiblarimizning ardoqliasarlarida aniq akslangan. Avazxon("Avazxon"dostoni)-u Alpomish("Alpomish"dostoni)lar,Anvar("Mehrobdan chayon"romani)-u Aziz("Girdob"romani)larning aoyib amallariayni asarlarda akslansa-da, alohida ahamiyatlidir. Avazxon-u Alpomishlarning abjirligi,aqli, ajabtovur afsonaviy amallari, Anvarning adolatliligi,ahdida aniqligi,azmi, Azizninganduhlari,andishasi, allaqaysi adirlardagi ajoyib amaliyoti, alamlari, ayniqsa, ardoqliayolining ahdsizligi azobi --- aqlimizni aniqlashtiradi, asarning ajib alomatlariniayon aylaydi, asosiysi, Alpomish,Avazxon,Anvar-u Azizlarning alamlariga alamdoshga,azoblariga azobdoshga , abjirliklaridan abjirga aylanamiz. Afsuslansa afsuslanib, azoblansaazoblanamiz. Anglaganimizdek, adiblarimiz asarlarida allaqanday afsun, ajoyibotlarakslantirilgan,ahamiyatlisi, aksariyat asarlardan ayricha asrorlarni anglaymiz.

Aslida, anchagina adabiy asarlarda adabiyotimizning ajabtovurliklari ajib alfozdaaqlimizni asir aylaydi, anduhlarimizni aritadi, asablarimizni allalaydi.Adabiy asarningahamiyati anchayin aniqlashadi.

Alqissa, ajdod - avlodlarimizning asrlararo ardoqlagan Ajr ayyomi araz-u adovatniarituvchi ajib ayyomdir. Axir, arazgo'ylik aqlimizga,axloqimizga adovat aralashtiradi,afsuski, adovat ajoyib amallarimizning ajrini ayiradi. Asosan ,avlodlarning a'lo axloqiniachinarli alfozga aylantiradi.

Azizlar,Allohim, avvalo, aqlsizlikdan,adovatdan, asossiz aybdor atalishdan, ayanchliahvoldan, ag'yorlarga asirlikdan , adabsizlikdan,ayniqsa , arosat azobidan asrasin.Ayaganlarimizdan, ardoqlaganlarimizdan, aziz ataganlarimizdan aslo ayirmasin.Alhamdulillah, ajrlarni arituvchi ayblarimizni afu aylab, afzal amallarimizning ajrigaArshi a'loning abadiy ayvonlaridan ato aylasin.

71



Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:1.Sarvarova D. Muqaddas oylar va mustajob duolar. Toshkent.:O'zbekiston,2019.

72



BOLA TARBIYASIDA MAQOLLARNING O`RNI

Mirzaliyeva Ozoda XolmirzayevnaNamangan viloyati, Chortoq tuman XTBga qarashli 6-sonli maktab o `[email protected]

Annotatsiya: ushbu maqolada xalqning axloqiy qarashlari va turmush tajribalaridantugìlgan saboqlar haqida fikrlar bayon etilgan.

Kalit so'zlar: maqol, xalq, donishmandlik, tarbiya.

Maqola xalq og`zaki ijodi janri; qisqa va lo`nda, obrazli, grammatik va mantiqiy tugalma`noli hikmatli ibora, chuqur mazmunli gapdir. Muayyan ritmik shaklga ega, maqollardaavlod-ajdodlarning hayotiy tajribalari, jamiyatga munosabati, tarixi, ruhiy holati, etik vaestetik tuygùlari, ijobiy fazilatlari mujassamlashgan bo`ladi. Asrlar mobaynida xalq orasidasayqallanib, ixcham va sodda poetik shaklga kelgan.

Bolalar xalq og`zaki ijodida maqollar yetakchi o`rinda turadi. Xalq yaratgan gòyatixcham, chuqur va tugal ma`noli gaplar maqol deb yuritiladi. Maqol xalqning, bir nechaavlodlarning aql-u farosati hamda turmush tajribasining yakuni, ular donishmandliginingmahsulidir. Maqollarda hayotning achchiqchuchugini tatib ko`rgan, turmushdagi hodisalargaaql ko`zi bilan qaraydigan, sof vijdonli, oliyjanob mehnat ahlining biror voqeahodisadan,biror kishidan yoki biror ishdan chiqargan xulosasi bayon qilinadi. Bu xulosa biror kishiuchun yo`l ko`rsatuvchi bo`lib xizmat qilishi mumkin. Maqollar xalqning aql-idroki,ijtimoiy-tarixiy tajribasi, kurashi hamda mehnatning badiiy ifodasi sifatida yaratibkelinmoqda.

Maqollar mavzu jihatdan nihoyatda boy va xilma-xil. Vatan, mehnat, ilmhunar, dostlik,ahillik, donolik, hushyorlik, til va nutq madaniyati, sevgi va muhabbat kabi mavzularda,shuningdek, salbiy hislatlar xususida rangbarang shaklda yaratilgan. Mazmun va shaklningdialektik birligi, ko`p hollarda qofiyadoshlik, ba`zan ko`p ma`nolilik, majoziy ma`nolargaboylik kabi xususiyatlar harakterlidir.

Maqollarning muhim xususiyatlaridan biri shundaki, u yo tasdiqni, yo inkorni bildiradi:"Aytar gapni ayt, aytmas gapdan qayt", "Husnli tuyda kerak, muhabbat kunda kerak".Dono xalqimiz maqollarida mehnatkash xalq ideallari aks etgani uchun ham har birshaxsni, mehnatkash xalqni, vatanni, adolat va sadoqatni, mardlik va qahramonlikni,insonparvarlik, to'g'rilik, halollik, omonatga xiyonat qilmaslik, mehr-muhabbat, ota-ona hurmatini joyiga qo'yish singari insoniy fazilatlar ulug'lanadi. Turkiy xalqlarningmaqollaridan namunalar dastlab Maxmud Koshg?ariyning "Devonu lug?otit turk" asaridakeltirilgan. Bu maqollarning bir qanchasi hozir ham o?zbek xalqi orasida turli variantlardaishlatiladi. .

Xalqimizning maqollari shunday sermazmun ahamiyatga egaki ulardan foydalanibso`zlaganda tilimizning go`zalligi yanada nomoyon bo`ladi. Shu bilan birga maqollarkelajagimiz egalari bo`lmish sog`lom bola tarbiyasida ayniqsa muhim ahamiyatga ega. Bolatarbiyasida maqollarni aytish, mazmuni qisqagina so`zlash bilan cheklanib qolmay, shumaqollarga mos ertaklar, kichik hikoyalar, ibratli hayotiy voqealar orqali yetkazilsamaqsadga muvofiq bo`ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:1. www.ziyonet.uz2. "Bolalar adabiyoti" (O`qituvchi" nashriyot-matbaa ijodiy uyi, Toshkent, 2013)

darsligidan3. www.wiki pedia.org

73



ÌÈËËÈÉ £ÀÄÐÈßÒËÀÐÄÀ-ÈÍÑÎÍÍÈ ÕÎÒÈÐËÀØ, £ÀÄÐËÀØÓËÓ¢ËÈÊÄÈÐ.

Ìåëè³óëîâà Ìàëèêà ÀáäóõàëèëîâíàÈñëîì Êàðèìîâ íîìëè Òîøêåíò Äàâëàò Òåõíèêà óíâåðñèòåòè Òåðìèç ôèëèàëè

´³èòóâ÷èñè

Àííîòàöèÿ: Ìàçêóð ìà³îëàäà õîòèðàíèíã ìó³àääàñëèãè, óíèíã èíñîíèé ôàçèëàòýêàíëèãè µà³èäà ñ´ç áîðàäè. Øó áèëàí áèð ³àòîðäà óðóø òàðèõè á´éè÷à õàì ñ´çþðèòèëãàí.

Êàëèò ñ´çëàð: èíñîí, æàìèÿò,óìð,óìóìèíñîíèé ³àäðèÿò, ³àäðëàø, õîòèðà, ²àëàáà,³àðîð, âàòàíïàðâàðëèê, ³àòî²îí, µàéêàë, ìóçåé, øàµèäëàð õîòèðàñè, ³àäðèÿòëàð;

Ìèëëèé ³àäðèÿòëàðäà èíñîííè óëó²ëàø, ³àäðëàø õîòèðëàø, ìàðîñèìëàðèíè´òêàçèëèøè èíñîííè ¸ðó² îëàìäàãè ýçãó èøëàðèíè íàòèæàñèäèð. ¤çáåêèñòîíÐåñïóáëèêàñè Ïðåçèäåíòè Ø. Ìèðçè¸åâíèíã 9- ìàé õîòèðà âà ³àäðëàø êóíèíãíèøîíëàø ò´²ðèñèäàãè ³àðîðèíèíã ýúëîí ³èëèíèøè, ³àðîðèäà èêêèí÷è æàµîíóðóøè äàâðèäà õàë³íè âàòàíïàðâàðëèê, ðóõèäà ôðîíò âà ôðîíò îðòèäà õèçìàò³èëãàí, øàõñëàðíè ìîääèé âà ìàúíàâèé æèµàòäàí ðà²áàðëàíòèðèø, µóðìàòèíèæîéèãà ³´éèø, ³àäðëàø ò´²ðèñèäà îëèá áîðà¸òãàí èøëàðèíèíã íàòèæàñè èíñîííèîëèé ³àäðèÿò ýêàíëèãèíè èñáîòëàäè.

Òèðèê ìàâæóäîòëàð îðàñèäà ýíã ãóëòîæè áó èíñîíäèð. Èíñîí îëèé ìàâæóäîòîíã òàôàêêóð äóí¸³àðàøíèíã ìàâæóäëèãè áèëàí áîø³à æîíçîòëàðäàí àæðàëèáòóðàäè. Èíñîí ÿøàø äàâîìèäà ´çèíèíã µà¸ò òàðçèíè øàêèëëàíòèðàäè. ¥à¸òäàñî²ëîì òóðìóø òàðçè ³îíóíèÿòëàðèãà àìàë ³èëàäè. Çåðî èíñîí æàìèÿòäà ç ðíèãàýãà.Èíñîí áó äóí¸äà ÿøàð ýêàí çèäàí áèð èç êè áî² ³îëäèðàäè. ¥àð áèð èíñîííèæàìèÿòäàãè ðíè óíèíã ñàëîµèÿòè ìàúíàâèÿòè âà äóí¸³àðàøèãà ³àðàá áåëãèëàíàäè.Èíñîí ´ç µà¸òè äàâîìèäà ýçãó èøëàðíè áàæàðèøãà ³îäèð êó÷äèð.Èíñîí ÿõøèÿøàøè ó÷óí ìåµíàò ³èëèøè, áóí¸äêîðëèê ²îÿëàðèãà àìàë ³èëèøè ëîçèì. Îèëà³îíóíëàðèãà àñîñàí øàõñ êàìîëàòè îèëàâèé ìóíîñàáàòëàðäàãè ìóµèò òàúñèðèäàøàêëëàíàäè. "Óìð äàð¸" äåéäè õàë³èìèç éèëëàð áèð-áèðèíè ³óâèá ´òàâåðàäè,èíñîííèíã µà¸ò äàðàõòè ´ñèá âîÿãà åòàäè, ìåâà áåðàäè âà ´ç ýµñîíëàðèäàíáîø³àëàðíè áàµðàìàíä ³èëàäè. Àììî âà³ò äåãàí íàðñà àñîâ äàð¸ áèð æîéäà ò´õòàáòóðìàéäè. ¥à¸ò äàðàõòè ´ç ê´ðêàìëèãèíè áèð êóíè é´³îòàäè. Óìð áàµîðè ´òèá³àðèëèê îíëàðè åòèá êåëàäè. Èíñîíèÿò òàðèõèäà êåêñàëàð îðòè³÷à îäàìëàð äåá³àðàëãàí, ðóµàí êàìñèòèëãàí çàìîíëàð µàì á´ëãàí. Àììî øëèê ÷î²ëàðèäà æàìèÿòãàâà äàâëàòíè ðèâîæëàíòèðèø ó÷óí ìóíîñèá õèññàñèíè ³´øãàí àæîéèá ôàðçàíäëàðíèäóí¸ãà êåëòèðãàí, âîÿãà åòêàçãàí êèøèëàð ³àðèá ³îëãàíëàðèäà ,,êåðàêñèçãà"îðòè³÷à ,, îäàìëàðãà ÷è³àðèëñàëàð, ðóµàí êàìñèòèëñàëàð, áóíäàé µîëàò èíñîíèÿòãàøîí -øóµðàò êåëòèðìàéäè. Áó ´øà æàìèÿòíèíã òóáàíëèêêà þç òóòãàíëèãèíè,îäàìëàðíèíã ìàúíàâèé ñî²ëîì ýìàñëèãèíè ê´ðñàòàäè.

Øàð³íèíã óëó² øîèðè Íîñèð Õèñðàâ: -À³ëíèíã äàðàõòè ³àðèëèê ÷î²è ÷óíîíÄàðàõò à¸íó, ìåâàñè ïèíµîí.Òóòãèë µàð ³àðèíèíã òèòðàãàí ³´ëèí,£àðèãà÷ áèëóðñàí ³àðèíèíã é´ëèíäåá áåæèç çãàí ýìàñ".( 1.49. á ) Àëëîìàíèíã óøáó ñ´çëàðè õàë³èìèçäàãè "³àðè

áèëãàíè, ïàðè áèëìàñ", "³àðèñè áîð óéíèíã- ïàðèñè áîð", " ³àðèñè áîð óéíè -áàðàêàñè áîð" äåãàí ´çáåê õàë³ ìà³îëëàðèãà ò´²ðè êåëàäè. Èíñîí ó÷óí áåðèëãàíóìð ìàçìóíè, óíèíã ³èëãàí õàéðëè èøëàðèãà ³àðàá áåëãèëàíàäè. ¥à¸òäà øóíäàé

74



èíñîíëàð áîðêè óëàð ´ëãàíäà µàì òèðèêäèð, ìàíãó ÿøàéäè, õàë³ þðàãèäàí ÷ó³óðæîé îëàäè, õàë³ ²àìè, òàøâèøèãà ç åëêàñèíè òóòàäè. Þðò î²èðèíè åíãèë ³èëàäè,èíñîíèÿòíè ÿõøè ÿøàøè, áàõò-ñàîäàòè, àäîëàòëè æàìèÿò, óìóìèíñîíèé³àäðèÿòëàð íåãèçèäà, âàòàíïàðâàðëèê, ìóñòà³èëëèê ó÷óí èíòèëãàí øàõñëàðòàðèõèìèçíèíã îëòèí çàð âàðà³ëàðèäà, ìóµðëàíãàí áóþê ñèéìîëàð, äàâëàòàðáîáëàðèíè íîìëàðèíè ìèñîë ³èëèøèìèç îð³àëè, ¸øëàðãà ìàúíàâèéìåðîñèìèçíèíã áîé òàðèõãà ýãà ýêàíëèãèíè òóøóíòèðèø îð³àëè, âàòàíãà ìóõàááàò,àæäîäëàð õîòèðàñèíè - µóðìàò ³èëèø, áóþê øàõñëàð àâëîäè ýêàíëèãè áèëàí,ôàµðëàíèø ôàçèëàòëàðè øàêëëàíàäè. Âàòàí îçîäëèãè êåëàæàãè, àäîëàò ó÷óíêóðàøãàí øàõñëàð, Æàëîëèääèí Ìàíãóáåðäè, Òåìóð Ìàëèê, Íàæìèääèí Êóáðî,Àìèð Òåìóð, È.Êàðèìîâ êàáè øàõñëàð òàðèõäà áóþê èøëàðè îð³àëè õàë³èìèç³àëáèäà áàðµà¸ò ÿøàéäèëàð. Èñëîì Êàðèìîâ ìóñòà³èëëèê àñîñ÷èñè ¤çáåêèñòîííèäóí¸ãà òàíèòãàí õàë³íèíã ³àëáèäà ÷ó³óð èç ³îëäèðãàí áóþê òàðèõèé øàõñäèð.¥à¸òäà èíñîí òó²èëàäè, ÿøàø äàâîìèäà êàìîëãà åòàäè, õàë³ óíè øàõñ ³èëèáòàðáèÿëàéäè. Áèðèí÷è ïðåçäåíòèìèç Èñëîì Êàðèìîâ øóíäàé çàäè.

"Áàð÷àìèçãà ìàúëóìêè, Îëëîµíèíã ´çè èíñîí çîòèíè âóæóäãà êåëòèðàð ýêàí,óíè òóðëè ³è¸ôàäà, íàôà³àò þç ê´çè áàëêè ôåúëè àòâîðèíè µàì áèð- áèðíè´õøàìàéäèãàí ³èëèá ÿðàòãàí. Åð þçèäà ³àí÷à èíñîí ÿøàéäèãàí á´ëñà, áàðìî²èíèíãèçè µàì, è÷êè äóí¸ñè µàì áèð õèë á´ëãàí èêêèòà îäàìíè òîïèø, ó÷ðàòèø ìóøêóëâà ÿøàø òàðçè µàì áèð- áèðèäàí ôàð³ ³èëàäè. Òàáèð æîéèç á´ëñà êèìäèð ðàµìîíèçìèäàí, êèìäèð øàéòîí èçìèäà þðàäè". (2.52 á) ¤çáåêèñòîí òàðèõèäà ìóñòàáèäòóçóìíèíã ³àòî²îí ñè¸ñàòèíèíã ³óðáîíëàðè µà³èäà ìàíáàëàð òèëãà êèðãàíäà,¸çóâ÷è âà øîèðëàðíèíã µà¸òè à÷èíàðëè µîëàòäà á´ëãàíëèãèíè 1936 -1938 éèëëàðäà³àòî²îíëèê ñè¸ñàòè àâæèãà ÷è³äè. £èçèë òåððîð î³èáàòèäà ¤çáåêèñòîíäà äàâëàòàðáîáëàðè, çè¸ëèëàð, óëîìàëàð, âà µàðáèéëàðíè ³àòî²îí ³èëèø ³îíóíáóçàðëèêõîëàòëàðè þçàãà êåëäè. 1938- éèë £àòî²îíëèê ñè¸ñàòè àéíè³ñà àâæ îëäè. ¤çáåêèñòîíÑÑÐ ÕÊÑ ðàèñè Ô.Õ´æàåâ âà ¤Çáåêèñòîí Êîìïàðòèÿñè ÌÊ áèðèí÷è ñåêðàòàðèÀ. Èêðîìîâ µàìäà õàë³ êîìèññàðëàðè, âèëîÿòëàð, øàµàðëàð, âà òóìàí ðàµáàðëàðè,ê´ïëàá õ´æàëèê õîäèìëàðè ³àìî³³à îëèíèá, òåðãîâäàí êåéèí ÑÑÑÐ Îëèé ñóäèµàðáèé êîëëåãèÿñè ñàé¸ð ñåññèÿñèíèíã ³àðîðèãà ê´ðà îòèá òàøëàíäè. Óëàðãàìèëëàò÷èëèê àéáè ³´éèëãàí ýäè. XX àñð áîøëàðèäà ´çáåê ìàäàíèÿòèíèíã 3 -íàôàð ¸ð³èí þëäóçëàðè Ôèòðàò, ×´ëïîí, âà À. £îäèðèé áèð êóíäà 1938- éèë 4-îêòÿáðäà Òîøêåíò øàµðè àòðîôèäà îòèá òàøëàíäè. £àìî³³à îëèíãàí ê´ïëàáþðòäîøëàðèìèç îììàâèé ðàâèøäà 4- îêòÿáðü êóíè ³àòë ³èëèíäè. Øîèð ÓñìîíÍîñèð ³àòîí ñè¸ñàòèíè î³èáàòèäà ³àìî³õîíàäà âàôîò ýòäè. 1937- 1938 éèëëàäà¤çáåêèñòîí 41000 íàôàðäàí îðòè³ êèøè µèáñãà îëèíèá, óëàðäàí 37000 íàôàðèæàçîëàíäè 6920 êèøè µèáñãà îëèíèá, îòèøãà µóêóì ³èëèíäè. Äàâëàò àðáîáëàðè,øîèðëàð, ¸çóâ÷èëàð, îëèìëàðäàí 5758 íàôàð êèøè ³àìî³³à îëèíäè óëàðäàí4811 íàôàðè îòèá òàøëàíäè. ¤çáåêèñòîí ìóñòà³èëèêà ýðèøãàíäàí êåéèí, ³àòî²îí³óðáîíëàðèíè ê´ï÷èëèãè î³ëàíäè. ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè áèðèí÷è ïðåçèäåíòèÈ. Êàðèìîâ òàøàááóñè áèëàí 2000 éèë -12 ìàéäà Òîøêåíò øàµðè ÞíóñîáîäíèíãÁ´çñóâ êàíàëè á´éèäà "øàµèäëàð õîòèðàñè" ¸äãîðëèê ìàæìóéè î÷èëäè. 2001 -éèëäàí áîøëàá µàð éèëè 31- àâãóñò ìóñòà³èëëèê ýúëîí ³èëèíãàí, ñàíàäà ³àòî²îí³óðáîíëàðèíè ¸ä ýòèø êóíè ñèôàòèäà µàì íèøîíëàíäè. Øàµèäëàð õîòèðàñèìàæìóàñèäà 2002- éèë 31- àâãóñòäà £àòî²îí ³óðáîíëàðèíè ¸ä ýòèø ìóçåéèî÷èëäè. Óðóø äàâðèäà ¤çáåêèñòîí àµîëèñè µàì ôðîíò âà ôðîíò îðòèäàâàòàíïàðâàðëèê íó³òàéè íàçàðèäàí ôèäîêîðëèê áèëàí àñòîéäèë õèçìàò ³èëäè.¤çáåêèñòîíëèêëàð µàì ìîääèé âà ìàúíàâèé æèµàòäàí òàëîôàòëàð ê´ðäè.Óðóøäà³àòíàøãàí 1,5- ìëí àµîëèäàí ¤çáåêèñòîíëèêëàðäàí ÿðèì ìëí êèøè µàëîê á´ëàäè.133 - ìèíããà ÿ³èí êèøè áåäàðàê é´³îëäè, 60000 äàí îðòè³ êèøè íîãèðîí á´ëèá

75



³àéòäè.¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè áèðèí÷è ïðåçèäåíòè Èñëîì Êàðèìîâ òîìîíèäàí 9

- ìàéíè õîòèðà âà ³àäðëàø êóíè ñèôàòèäà íèøîíëàø ò´²ðèñèäàãè ³àðîðè ýúëîí³èëèíäè. Õîòèðà êèòîáè 33 òîìäàí èáîðàò íàøð ýòèëäè. Óðóø ôàõðèéëàðè âàôðîíò îðòèäà õèçìàò ³èëãàíëàð ìóíîñèá òà³äèðëàíäèëàð. ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèïðåçèäåíòè Ø.Ìèðçè¸åâ òîìîíèäàí 9 - ìàéíè õîòèðà âà ³àäðëàø êóíèíèíèøîíëàø ò´²ðèñèäàãè ³àðîðè óìóìèíñîíèé ³àäðèÿòëàð íåãèçèäà èíñîííè îëèé³àäðèÿò ýêàíëèãèíè ê´ðñàòàäè.

"Îëîâëè æàíããîµëàðäàí îìîí ³àéòãàí áîáîëàðèìèçãà, ôðîíò îðòèäà î²èðêóíëàðíè ñàáð-áàðäîø áèëàí åíããàí, ìàøà³³àòëè ñèíîâëàðäà ´çëèãèíèé´³îòìàãàí, èìîíè áóòóí àæäîäëàðèìèçãà ìåµð-î³èáàò ê´ðñàòèø òîì ìàúíîäàìèëëèé àíúàíàãà àéëàíäè.óøáó áåøàô³àò óðóøäà ³àòíàøãàí 1,5 ìèëëèîíäàíîðòè³ çáåêèñòîíëèêëàðíèíã ÿðèì ìèëëèîíäàí çè¸äè µàëîê á´ëãàíèíè õàë³èìèçµå÷ ³à÷îí ¸äèäàí ÷è³àðìàéäè , Èêêèí÷è æàµîí óðóøèäà ôàøèçìãà ³àðøèêóðàøèøãà µèññà ³´øãàí, ìóñòà³èëëèê éèëëàðèäà õèçìàò áóð÷èíè áàæàðèø ÷î²èäàµàëîê á´ëãàí µàðáèé õèçìàò÷èëàð âà µó³ó³íè ìóµîôàçà ³èëèø îðãàíëàðèõîäèìëàðèíèíã õîòèðàñèíè àáàäèéëàøòèðèø, áàð÷à ôàõðèéëàðãà µóðìàò ê´ðñàòèøìà³ñàäèäà: Èêêèí÷è æàµîí óðóøèíèíã µàð áèð ³àòíàø÷èñèãà, ôðîíò îðòè ìåµíàòôàõðèéëàðèãà, ìóñòà³èëëèê éèëëàðèäà õèçìàò áóð÷èíè áàæàðèø ÷î²èäà µàëîêá´ëãàí µàðáèé õèçìàò÷èëàð âà µó³ó³íè ìóµîôàçà ³èëèø îðãàíëàðè õîäèìëàðèíèíãîèëà àúçîëàðèãà ìîääèé âà ìàúíàâèé ¸ðäàì ê´ðñàòèø ìà³ñàäèäà òåãèøëèâàçèðëèêëàð, èäîðàëàð âà áîø³à òàøêèëîòëàð, µàðáèé ³èñìëàð âàêèëëàðèíèáèðèêòèðèá, óøáó òîèôàäàãè øàõñëàðíè ³óòëàø ìà³ñàäèäà óëàðíèíã ÿøàø æîéèãàðàµáàðëàðíèíã òàøðèôèíè òàøêèë ýòäè. Èêêèí÷è æàµîí óðóøèãà ¤çáåêèñòîíäàíêåòèá ²àëàáàãà ´çèíèíã áå³è¸ñ µèññàñèíè ³´øãàí âà óðóø ³àµðàìîíè á´ëãàíôàõðèéëàð íîìëàðèíè àáàäèéëàøòèðèø ìà³ñàäèäà çëàðè òó²èëèá ñãàí ê´÷àëàðãàóëàðíèíã íîìëàðèíè áåðèø þçàñèäàí òåãèøëè ÷îðà-òàäáèðëàðíè àìàëãàîøèðèëäè; Èêêèí÷è æàµîí óðóøè ³àòíàø÷èëàðè âà íîãèðîíëàðèíèíã èñòàêëàðèàñîñèäà óëàðíè ðåñïóáëèêà µóäóäèäàãè ñàíàòîðèÿëàðãà áåïóë þáîðèëèøèíèòàøêèë ýòèëäè; Ðåñïóáëèêàñè Ïðåçèäåíòè íîìèäàí áèðé´ëà ò´ëàíàäèãàí ïóëìóêîôîòèíè òàíòàíàëè ðàâèøäà òîïøèðèëäè". (3. 9 á) Ìóñòà³èë ¤çáåêèñòîíäàâëàòèíèíã àñîñ÷èñè, áóþê äàâëàò âà ñè¸ñàò àðáîáè, ´çáåê õàë³èíèíã óëó² âààðäî³ëè ôàðçàíäè, ìàìëàêàòèìèçíèíã áèðèí÷è Ïðåçèäåíòè Èñëîì Àáäó²àíèåâè÷Êàðèìîâ Âàòàíèìèçíè ìóñòàáèä òóçóì ³àðàìëèãèäàí îçîä ³èëèá, µàëîêàò ³àñèãàêåëèá ³îëãàí þðòèìèçíè ³àéòà òèêëàäè. Áóþê É´ëáîø÷èìèç ²îÿò ³àëòèñ âàòàµëèêàëè áèð âàçèÿòäà î²èð ³èéèí÷èëèêëàð âà ñèíîâëàðãà ³àðàìàé, òàðèõàí³èñ³à äàâðäà ¤çáåêèñòîííè æàäàë âà áàð³àðîð ñóðúàòëàð áèëàí ðèâîæëàíà¸òãàíçàìîíàâèé äåìîêðàòèê äàâëàòãà àéëàíòèðäè. Èñëîì Àáäó²àíèåâè÷ Êàðèìîâ çèíèíãñåð³èððà ñè¸ñèé ôàîëèÿòè, îëèæàíîá èíñîíèé ôàçèëàòëàðè áèëàí Âàòàíèìèçíèíãê´ï àñðëèê òàðèõèäà ´÷ìàñ èç ³îëäèðäè. Ó íàôà³àò ¤çáåêèñòîí, áàëêè æàµîíìè³¸ñèäà êàòòà µóðìàò âà îáð´-ýúòèáîðãà ñàçîâîð á´ëãàí óëêàí øàõñ âà àðáîáñèôàòèäà òàíèëäè.Ñàìàð³àíääà È. Êàðèìîâ ìà³áàðàñèíè çè¸ðàò ³èëèø ó÷óíõàë³èìèç áîðèá ýúçîçëàá çè¸ðàò ³èëàäè. Ñàìàð³àíäãà êåëãàí µàð áèð ìåµìîíÈñëîì Êàðèìîâ ìà³áàðàñèãà çè¸ðàòãà êåëàäè. Èñëîì Êàðèìîâ õîòèðàñè õàë³èìèç³àëáèäà ìàíãóëèêêà äàµëäîð áàðµà¸òäèð.,, Èíñîíèÿòãà õîñ ìàúíàâèÿòëèêíèíãàñîñèé áåëãèñèäàí - áèðè ìàðµóìëàð õîòèðàñèíè ä îëèøäèð . Óëàðíèíã èæîáèéèøëàðèíèíã ¸ø àâëîäãà ìåðîñ òàðè³àñèäà ´òêàçèø, òàúëèì òàðáèÿíèíã ìóµèìîìèëëàðèäàí áèðèäèð. Áóòóí ìàäàíèé îëàìäà èíñîí âàôîò ýòãàíäàí êåéèí õîòèðàñèóíóòèëìàéäè. Ìàðµóìëàðíè õîòèðëàá ìóñóëìîíëàð ìàðîñèìëàð´òêàçàäè.³àáðèñòîíëàðãà áîðèá £óðúîí òèëîâàò ³èëàäè..¸äãîðëèê òîøëàðèíè

76



³´ÿäèëàð, ìèëëàò âà ìàìëàêàò òàðà³³è¸òèäà ÷ìàñ èç ³îëäèðãàí àëëîìàëàð, áóþêøàõñëàðãà µàéêàë ´ðíàòàäèëàð. Áó èíñîííè íîìèíè àáàäèéëàøòèðèøíèíã áèð´çèãà õîñ øàêëèäèð" (4. 31.á) ¥àäèñëàðäà äóí¸äàí ´òãàíëàðíè ôà³àò ÿõøè ñ´çáèëàí õîòèðëàíãëàð äåéèëãàí. Øàðèàò ³îèäàëàðèäà µàì óëó² êèøèëàðíè óëó²ëàøñóííàò àìàëëàð æóìëàñèãà êèðèòèëãàí.

Àäàáè¸òëàð. 1. Õ. Øàéõîâà. £. Íàçàðîâ. Óìóìèíñîíèé ³àäðèÿòëàð âà ìàúíàâèé êàìîëàò. Òîøêåíò

¤çáåêèñòîí. 1992é.2. È. Êàðèìîâ Þêñàê ìàúíàâèÿò åíãèëìàñ êó÷ Òîøêåíò Ìàúíàâèÿò 2008 é3.¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè ïðåçèäåíòè Ø. Ìèðçè¸åâíèíã 9 ìàé õîòèðà âà

³àäëàø êóíèíèíã íèøîíëàø ò´²ðèñèäàãè ³àðîðè. Èíòåðíåò ñàµèôàëàðè. 2019 é4. Ý.Þñóïîâ. Èñëîìèé ³àäðèÿòëàð âà ýêñòðèìèçì.Òîøêåíò ò´³èìà÷èëèê âà åíãèë

ñàíîàò èíñòèòóòè .1999 é

77



ÒÀËÀÁÀ-¨ØËÀÐÍÈ ÒÎËÅÐÀÍÒËÈÊ ÐÓ¥ÈÄÀ ÒÀÐÁÈßËÀØÄÀÈÆÒÈÌÎÈÉ ÔÀÍËÀÐÍÈÍÃ ¤ÐÍÈ

Íèçîìèääèíîâ Îäèëæîí,Ôàð²îíà äàâëàò óíèâåðñèòåòè ´³èòóâ÷èñèòåë: (91)-108-38-14, e-mail: [email protected]

Àííîòàöèÿ: ìà³îëàäà òîëåðàíòëèê òóøóí÷àñè, øóíèíãäåê òàëàáà-¸øëàðíèòîëåðàíòëèê ðóµèäà òàðáèÿëàøäà èæòèìîèé ôàíëàðíèíã àµàìèÿòè ðèòèá áåðèëãàí.

Êàëèò ñ´çëàð: òîëåðàíòëèê, òàðáèÿ, ïåäàãîãèêà, àõëî³-îäîá, ãëîáàëëàøóâ,ïåäàãîãèê òåõíîëîãèÿ.

Òîëåðàíòëèê àòàìàñè ëîòèí÷à "÷èäàìëèëèê" ñ´çèäàí îëèíãàí á´ëèá, çãàëàðíèíãôèêðëàðè âà ³àðàøëàðèãà íèñáàòàí áà²ðèêåíãëèêíè àíãëàòàäè. "Òîëåðàíòëèê - áóòèí÷ëèêêà ýðèøèø èìêîíèíèíã ìàâæóäëèãè µàìäà óðóø ìàäàíèÿòñèçëèãèäàíòèí÷ëèê ìàäàíèÿòè ñàðè åòàêëîâ÷è îìèëäèð", äåéèëàäè 1995 éèëäà ÞÍÅÑÊÎíèíã Áîø Êîíôåðåíöèÿñè òîìîíèäàí ³àáóë ³èëèíãàí "Òîëåðàíòëèê òàìîéèëëàðèäåêëàðàöèÿñè"äà. Äàðµà³è³àò, òîëåðàíòëèê, áèç ÿøà¸òãàí äóí¸ ìàäàíèÿòëàðèíèíãðàíã - áàðàíãëèãèíè, ´çèíè íàìî¸í ýòèø øàêëëàðèíè µóðìàò ³èëèø, ò´²ðèòóøóíèø âà ³àáóë ³èëà îëèø; à³èäàïàðàñòëèê, ìóòëî³ µà³è³àòäàí âîç êå÷èø âàèíñîí µó³ó³ëàðè ñîµàñèäàãè õàë³àðî µó³ó³èé µóææàòëàðäà áåëãèëàíãàí ìåú¸ðëàðãà³´øèëèø äåìàêäèð.

Òîëåðàíòëèê ¸øëàðíèíã ´çãà÷à ôèêðëîâ÷è øàõñëàðãà µàìäà áîø³àìàäàíèÿòëàðãà íèñáàòàí äåñòðóêòèâ µàòòè - µàðàêàòëàðíèíã îëäèíè îëèøãà àñîñá´ëèá õèçìàò ³èëàäè.

Òîëåðàíòëèê, ÿúíè áà²ðèêåíëèê òóðëè äèíèé ýúòè³îääà á´ëãàí êèøèëàðíèíã´çàðî µàìêîð âà µàìæàìèÿò á´ëèá ÿøàøèíè, æàìèÿò ðàâíà³è é´ëèäà õèçìàò³èëèøèíè ´çèäà èôîäàëàéäè. Òîëåðàíòëèê ìèëëèé ìàôêóðàíèíã àñîñèé²îÿëàðèäàí áèðè á´ëèá, ¤çáåêèñòîí òàðèõèäà µàì, áóãóíãè êóíäà µàì èæòèìîèéµàìêîðëèê âà ìèëëàòëàðàðî òîòóâëèê äèíëàðàðî áà²ðèêåíãëèê ²îÿñè àñîñèäà àìàëãàîøèðèëèá êåëèíìî³äà. Õàë³èìèçíèíã òàðèõèé òàðà³³è¸òèäà Ìàðêàçèé Îñè¸µóäóäèäà çàðäóøòèéëèê, áóääàâèéëèê, õðèñòèàíëèê, ÿµóäèéëèê, èñëîì äèíè¸íìà-¸í ÿøàá êåëèá, áó µóäóääà òóðëè ìèëëàò, ýëàò âà äèíãà ìàíñóá á´ëãàíêèøèëàð ´ç äèíèé àìàëëàðèíè ýìèí-ýðêèí àäî ýòèá êåëãàí á´ëñàëàð, áóãóíãèêóíäà µàì ¤çáåêèñòîí µóäóäèäà òóðëè äèíèé êîíôåññèÿëàð ôàîëèÿò îëèá áîðèá,òóðëè äèíèé ýúòè³îäãà ìàíñóá êèøèëàð ¤çáåêèñòîíäà àäîëàòëè, èíñîíïàðâàðæàìèÿò áàðïî ýòèøäà µàìêîð âà µàìæàìèÿò á´ëèá ôàîëèÿò îëèá áîðìî³äà.

Òàëàáà-¸øëàðíè òîëåðàíòëèê ðóµèäà òàðáèÿëàøäà èæòèìîé-ãóìàíèòàð ôàíëàðìóµèì àµàìèÿòãà ýãà á´ëèá, µó³ó³øóíîñëèê ôàíèíè ³èòèø æàðà¸íèäà ¤çáåêèñòîíÐåñïóáëèêàñè Êîíñòèòóöèÿñèäà äàâëàò âà äèí ´ðòàñèäàãè ìóíîñàáàòëàðíèèôîäàëîâ÷è ìîääàëàðíè ´ðãàíèø ìàñàëàñèãà àëîµèäà ýúòèáîð ³àðàòèëàäè.¤çáåêèñòîí òàðèõè âà æàµîí òàðèõè ôàíëàðèäàí äàðñ òèø æàðà¸íèäà ýñà äèííèíãâóæóäãà êåëèøè, æàìèÿò µà¸òèäà òóòãàí ´ðíè, òàðèõèé âî³åàëàðãà äèííèíãòàúñèðè, äàâëàòëàð ðèâîæèäà òóòãàí ´ðíè µà³èäà ìàúëóìîò áåðèëàäè.

Èíñîíäà áîëàëèêäàí áîø³à îäàìíè ³àíäàé á´ëñà, øóíäàéëèãè÷à, óíèíã ôèêðè,òàáèàòè, ìàäàíèÿòè, ³àðàøëàðèäàãè ìóðàêêàáëèêëàð áèëàí ³àáóë ³èëà îëèøëà¸³àòèíè øàêëëàíòèðèø ëîçèì. Òàúëèì âà òàðáèÿ îð³àëè øëàðãà øóíäàé ôèêðíèñèíãäèðèø îð³àëè îäàìëàð òóðìóø òàðçè, ìàäàíèÿòè, èæòèìîèé êåëèá ÷è³èøè,ìîääèé ôàðîâîíëèãè âà µîêàçîëàðãà ³àðàìàé, ´çàðî òåíã ýêàíëèãèíè àíãëàòèøèëîçèì.

78



Îãîµ á´ëèø, ñîäèð á´ëà¸òãàí âî³åàëàðãà íèñáàòàí áåôàð³ ³îëìàñëèê µîçèðãèäàâðäà ¸øëàðíèíã èæòèìîèé ôàîëëèãèíè òà³îçî ýòàäè. Áó ýñà ¸øëàðíè ìåµð -î³èáàò, àäîëàò, äåìîêðàòèÿ ðóµèäà òàðáèÿëàø, óëàðäà ´ç ´çèíè òàðáèÿëàø âàðèâîæëàíòèðèø òóé²óñèíè øàêëëàíòèðèø, èæòèìîèé ôàîëëèêêà á´ëãàí ýµòè¸æ,òóðëè âà êåíã ê´ëàìäàãè àõáîðîòëàðíè ò´²ðè áàµîëàé îëèø âà ÿíãè áèëèìñîµàëàðèíè ´çëàøòèðèø êàáè õóñóñèÿòëàðíèíã øàêëëàíèøèíè æîíëàíòèðàäè.Çàìîíàâèé òàúëèìíèíã âàçèôàëàðèäàí áèðè øëàð ´ðòàñèäà èæòèìîèé ôàîëëèêâà òîëåðàíòëèêíè ðèâîæëàíòèðèøäèð.

¨øëàðíèíã èæòèìîèé ôàîëëèãèíè þêñàëòèðèø âà áà²ðèêåíãëèê ðóµèäàòàðáèÿëàø áîø³àëàðãà íèñáàòàí ê´ð³óâ âà ¸òñèðàø òóé²óñèíè óé²îòàäèãàíòàúñèðëàðãà ³àðøè é´íàëòèðèëìî²è ëîçèì. Ó ¸øëàðíè ìóñòà³èë ôèêðëàø,òàí³èäèé ìóëîµàçà þðèòèøãà ðãàòèøè, óëàðãà àõëî³èé ³àäðèÿòëàðãà àñîñëàíãàí³àðàøëàðíè øàêëëàíòèðèøãà ê´ìàêëàøèøè ëîçèì. ¥îçèðãè øàðîèòäà ôó³àðîëèêæàìèÿòèíè øàêëëàíòèðèø æàðà¸íèäà èæòèìîèé ôàíëàðãà àëîµèäà ýúòèáîðáåðèëèøè íàòèæàñèäà ¸øëàðíèíã èæòèìîèé ôàîëëèãè òîáîðà þêñàëèááîðà¸òãàíëèãèíè ãóâîµè á´ëìî³äàìèç.

Õóëîñà ³èëèá àéòãàíäà, èíñîí ìàúíàâèé áàðêàìîëëèãèíèíã ìóµèì ìåú¸ð âàìåçîíëàðèäàí áèðè ýñà èíñîíäàãè ìåµð-øàâ³àò âà áîø³à äèí âàêèëëàðèãà,óëàðíèíã äèíèé ýúòè³îäèãà, ìîääèé âà ìàúíàâèé ìåðîñèãà, óðô-îäàò, àíúàíà âà³àäðèÿòëàðèãà µóðìàò áèëàí ìóíîñàáàòäà á´ëèøäàí èáîðàò á´ëèá, òîëåðàíòëèê¤çáåêèñòîíäà îçîä âà îáîä Âàòàí, ýðêèí âà ôàðîâîí µà¸ò, ÿúíè èíñîíïàðâàðôó³àðîëèê æàìèÿòè áàðïî ýòèøíèíã ìóµèì îìèëëàðèäàí áèðèäèð.

Àäàáè¸òëàð:1.£.Íàçàðîâ âà áîø³.(ìóàëèôëàð æàìîàñè). Ìèëëèé ²îÿ: òàð²èáîò

òåõíîëîãèÿëàðè âà àòàìàëàð ëó²àòè. Òîøêåíò, 2007 éèë.2.£îäèðîâà Ç.Ð., Øàðèïîâ À.Æ., Àëèìàñîâ Â.À., Êàðèìîâà Ý.Ã., Ìàäàåâà

Ø.Î. øëàð èæòèìîèé ôàîëëèãè âà òîëåðàíòëèãèíè þêñàëòèðèøíèíã èæòèìîèé-ôàëñàôèé ìàñàëàëàðè. Òîøêåíò, 2006 éèë.

3.Á.¢àíèåâ, ¤.Êàðèìîâ. Ôó³àðîëèê æàìèÿòè. Ìàúðóçàëàð ìàòíè. ÔàðÄÓ, 2018éèë.

79



TADQIQOTCHILIK FAOLIYATI.O`QITUVCHI MAHORATINI OSHIRISHDATADQIQOTNING ROLI.

Amonova Muhiba BotirovnaNavoiy viloyati Nurota tuman 5-umumiy o`rta ta'lim maktabBoshlang'ich ta'lim fani o`qituvchisi

Annotatsiya:O`qituvchi mahoratini oshirishda tadqiqotchilik bilan shug'ullanish pedagogicfaoliyatda qanchalik muhimligi haqida fikr yuritilgan.

Kalit so`z;tadqiqotchilik,mahoratni oshirish.

Har birimiz tabiatimizga ko`ra tadqiqotchimiz.Barcha insonlarga o`z-o`zidan vujudgakeladigan tadqiqotchilik faoliyati xos.

Bizning qiziquvchanligimiz doimiy tadqiqot olib borishimizga sabab bo`ladi.Bolalar-sinchkov kuzatuvchilar.Ular sodir bo`layotgan voqealarni esda yaxshi saqlashadi,biroqhar doim ham to`g'ri xulosa chiqara olishmaydi.Maktabda o`qitishning tadqiqot usulidanfoydalanish ushbu holatni bartaraf etishga imkon beradi.Uning maqsadi-fan uchunemas,balki o`quvchi uchun yangilikni kashf qilishdan iboratdir.Tadqiqot faoliyatio`quvchiga tadqiqot maqsadini belgilash tamoyillarini,kuzatish va ifodalash usullarinio`zlashtirish,olingan tadqiqot natijalarini anglab yetishga imkoniyat yaratadi.Tadqiqotizlanishning bugungi holati avvalambor,"o`quv tadqiqoti bilan ilmiy tadqiqotningumumiyligi nimada?" va "ular bir-biridan nima bilan farq qiladi?" degan savollarga javobberishga harakat qilamiz.Kuzatuvlar va taqqoslashlar natijasida o`quv va ilmiy tadqiqotlarquydagi umumiy bosqichlardan iborat,degan xulosaga kelingan:

-masala(muammoni) ifodalash;-taxminiy yechim-taxmin,faraz;-taxmin farazlarni kuzatish,tajriba,nazariy tahlil orqali tekshirish;-natijalarni yozuv,rasm,kolleksiya va shakllarda qayd etish.Shunday qilib,ilmiy

tadqiqotning ham,o`quv tadqiqotning ham asosida kuzatuv,faraz,tajriba(sinov) vamantiqiyxotima,xulosa chiqarish yotadi.Tadqiqotning ikki turi orasidagi farq esa ularning hajmi vayangilik darajasidan iborat;ilmiy tadqiqot obyektiv muammoni hal etadi,o`quv tadqiqoti-o`quvchiga taaluqli bo`lgan subyektiv muammoni.Bundan tashqari,o`quv tadqiqotidaintelektual refleksiyaning ayrim bosqichlari tashlab ketiladi yoki yashirin holatdakechadi.Tadqiqotni o`qitish usulida boshlang'ich maktab o`quvchilarining faoliyat turlarijuda rang-barang bo`lishi mumkin.Ayrimlarini sanab o`tamiz:o`z oilasi(uyi,ko`chasi)tarixini so`rab bilish va hikoya qilib berish;berilgan mavzu asosida mustaqil xabar tayyorlashva uni taqdimot qilish;ob-havoni kuzatish va uni maxsus kundalikka qayd qilishvahokazo.Tadqiqotchilik usulini qo`llashda boshlang'ich maktab o`quvchilarining kuzatishqobilyatlari alohida o`rin egallaydi.Ushbu qobilyatni rivojlantirish bo`yicha ajoyibqo`llanmani amerikalik pedagog Sandra Kaplan ishlab chiqqan.U bolada quydagitadqiqotchilik qobilyatlarni rivojlantirish zarur deb hisoblaydi:

1)ilmiy kashfiyot yoki tadqiqot bilan bog'liq atamalarni aniqlash;2)tadqiqotni yo`naltiruvchi tayanch so`zlarni ajratish;3)tadqiqot savollarini qo`yish;4)axborotni toppish va tasniflash.Ushbu qobilyatlarni rivojlantirish uchun bolalar bilan maxsus tadqiqotlar o`tkazish

lozim.Olimning oylariQishloqda biro dam yashar edi.Uyning yonida biro limning dala- hovlisi joylashgan

edi.O`sha odam bir kuni:

80



-Bilasizmi,qo`shni,narigi qo`shnim-olim.Vaqt-vaqti bilan sayr qilgani chiqadi.Shundao`zi bilan daftar va qalam olib yuradi.Uyimning devoir yonida o`tayotib,unga uzoqtikilib qoladi va daftariga nimalarnidir yozadi,so`ng tomorqam atrofidagi qurigan shox-shabalarga qarab turadi-da,yana daftariga nimalarnidir yozadi.U ketgach,men ham boribuyimning devoriga uzoq tikildim,lekin u yerda somon va loudan boshqa narsaniko`rmadim,so`ng tomorqamga borib atrofini aylandim,u yerda ham hech narsa ko`rmadim.lekin men aniq bilamanki ,olim o`z g'oyalari va fikrlarini o`sha yerlardan olyapti.Menshulardan o`zim uchun biror foyda chiqarsam bo`larmikin?-deb so`radiqo`shnisidan.Shunda qo`shnisi unga:

-Ey qo`shni,o`sha olim sizning devor va tomorqangizni umuman ko`rmayotganinibilmaysizmi?-dedi.Hurmatli hamkasb!Bilingki,g'oya va fikrni devor va tomorqa emas,miyayaratadi.

Foydalangan adabiyotlar ro`yxati:1.Umumta'lim maktablarining o`quv- uslubiy materiallarga bo`lgan ehtiyojini maktab

jamoatchilik tashkilotlari ishtirokida aniqlash va baholash:"maktab ta'liminirivojlantirish"loyihasi doirasida nashr qilgan qo`llanma.-T.,2007.-96 b

2.G'oziyev E.Psixologiya .T.O`qituvchi,1994,456 b.

81



KITOB O`QISHNI TASHLAMANG

Avazova Malika SalayevnaXorazm viloyati Bogot tumani21-sonli umumta`lim maktabiNemis tili fani o`qituvchisi

Annotatsiya: Ichki olamingizni hech narsa kitobchalik benazir boyita olmaydi.Ruhiyatingizni hech narsa kitobchalik, o'qish o'rganish, meh-natchalik muvozanatga,to'g'ri yo'lga sola olmaydi. Intellektual rivojlanishda kitob asosiy o'rinni tutishi haqidajuda ko'p eshitgansiz, albatta. Chunki kishining o'zini o'zi tarbiyalashida kitob ham bilimmanbai, ham o'zingizni ko'rish, taqqoslash, taqlid qilish, munozara yuritish, bahslashishdama'lum darajada ko'zgu vazifasini o'taydi.

Kalit sozlar: Kitob, ziyo, fikrr va boshqalar

Dugonalaringizning ayrimlari bir kechada bir romanni "tu-shirib" kelganlari haqidamaqtanib gapirishadi. Buning nimasi yaxshi? Nima o'rganishdi? Nima bilishdi? Shukitobning qahra-moni bo'lgan "yigit" + "qiz"ning muhabbat yo'lining "boshlani-shi" va"tugashini" kuzatishdi, xolos.

Hayotda odam yolg'iz o'zi yashay olmaydi-ku! Odamlar, muhit, tabiat bilan munosabatdabo'ladi. Ana shu munosabatlarda qiynalgan, to'g'ri yo'l izlagay paytda suygan kitobimizga,ruhiyatimizga ruhi yaqin bo'lgan qahramonlar kechinmasiga murojaat qilamiz. Ba'zanulardan quvvat olib, hozir bizga ogir bo'lsa ham, ular tutgan yo'lni tutamiz. Negaki,bilamiz, shu qahramon boshida qiyinchilik kurgan bo'lsa ham, uni iroda bilan yengibo'tgach, yuragi ancha halovat topadi. Demak biz undan iroda, sabot, ma'lum darajadakechirimli bo'lishni, chekinishni o'rgandik, evaziga halovat topdik, ya'ni ruhiymuvozanatimizni to'g'riladik. Haligi, kitobdan faqat "qiz" + "yigit"ning muhabbat chizig'inikuzatgan dugonangiz shu chiziqning nima bilan tugaganini bildi, xolos. Ertalabqahramonlarning "topishishgani" yoki "ajralishgani" haqida sizga xabar berdi. U hattoqahramonlarni "oqlash" yoki "qoralash"ga ham ojiz. Chunki ularni boshqalar bilanmunosabatda, ya'ni insonning ichki va tashki murakkabligi jarayonida ko'rmadi-da. Ularningu yoki bu harakati zaminida nima yotganini bilmaydi.

Kitobni bunday o'qigan qizlar - hayotni, atrofii, odamlarni kuzata bilmaydigan,mushohada qila bilmaydigan, hayotda ham mustaqil fikriga, irodaga, mulohazakorlikkaega bo'lmagan in-songa aylanib qolishlari oson. Ayrim shunday dugonlaringiz haqida"yengil uchib yurgan kapalakka o'xshaydi" deyishganini ham eshitgandirsiz. Bu sizningyoshingizda eshitish nojoiz bo'lgan sifat. Lekin, shunday uchib kelib, hayot ustidan uchibketadiganlar toifasi ham borda. O'qiydigan kitoblaringizda ular obrazi ham juda ko'p.

Kitob bizga ulkan ta'sir ko'rsatib, juda katta, chuqur hayotiy tajriba berishini qayd etarekan, akademik D. S. Lixachev quyi-dagilarni ta'kidlaydi: "U kishini ziyoli qiladi, undaguzallik tuyg'usinigina emas, hayotni, uning butun murakkabliklarini tushuntirish kabiqimmatli tuyg'uni rivojlantiradi, boshqa davrlar va boshqa xalqlarni tushunishdayo'lboshchilik qiladi, sizga kishilarning qalbini ochib beradi. Bir so'z bilan aytganda,sizni donishmand qiladi". Shuning uchun kitob o'qishni tashlamang. Yoshligda, hozirundan olgan barcha yaxshi fazilatlarni bir umr qalbingizda saqlab qoling.

Adabiyotlar ro`xati1. Milliard.uz2. Kitob.ziyo

82



KITOB- MA'NAVIYAT XAZINASIDIR

Farg'ona viloyati Quva tumani9-maktab MMIBDO'Axmatullayeva Azizaxon Artikaliyevna.+998 91 2837607

Annotatsiya:Ushbu maqolada kitobxonlikni targ'ib qilish va mutolaa ma'daniyatiniyuksaltirish g'oyasi ilgari surilgan.Badiiy asarni mutolaa qilish ahamiyat naqadar zarurekanligi targ'ib qilinadi.

Kitob mutolaasiga havas avvalo,oiladan boshlanishi,ota-onalar farzandlarida kitobo'qishga mehr uyg'otishi uchun o'zlari kitobxon bo'lishlari lozim.

Shavkat Mirziyoyev

Kalit so'zlar: kitob, kitobxonlik, targ'ibot, vatan, yurt, kelajak, mamlakat, burch,ma'daniyat, ma'rifat, ma'naviyat, istiqlol, yoshlar, asar, oila ,ilm, tadbir, tanlov.

Mustaqil va navqiron O'zbekistonimizga zukko, aqlli hamda fidoyi yoshlar yarashadi.OnaVatanga, xalqqa muhabbat,Vatan taqdiri va kelajagi uchun ma'suliyat hissi esa,har biryosh avlodga avvalo kitob orqali singdiriladi. Kitob- inson hayotini rang-barang qirralariniochib beruvchi, o'quvchining qalbiga oilaga,vatanga bo'lgan mehrni olib kiruvchi bebahokuchdir. O'sib kelayotgan har bir yosh avlodga porloq kelajak uchun eng to'g'ri vamunosib yo'lni tanlashga yordam beruvchi, biz yoshlarni ma'naviy va ma'daniy dunyomizniboyitishga xizmat qiluvchi, katta-katta orzu maqsadlarga yetaklovchi do'st bu albattakitobdir.Insoniyat yaratgan mo'jizalar ichida eng buyugi bu-kitob. Kunlardan bir kuniLuqmoni Hakimdan: "Shuncha ilmni qanday to'pladingiz'',deb so'rashibdi. Shundadonishmand: "Kitob o'qiyotgan paytlarimda yondirgan chiroq moyini hisoblang, uningqiymati yeb-ichgan narsalarimdan ko'proqdir'', deb javob bergan ekan. Agar biz hayotyo'limizda kitob bilan oshno bo'lsak o'ylaymanki hech ham qoqilmaymiz. Hayot haqidagikeng qamrovli fikrlar va haqiqatlarning bari kitoblarda jamlangan. Hayot sur'atlari nihoyatdatezlashib borayotgan bir paytda bizga kitob har qachongidan kerak va zarur. Ze'roki kitobbizga hayotni,yashashni, qanday yo'l tutishni, qaysi yo'ldan borishni o'rgatadi. Bejizgasohibqiron bobomiz A.Temur Kitob barcha bunyodkorlik, yaratuvchanlik va aql idrokning,ilm donishning asosidir,hayotni o'rgatuvchi murabbiydir''deb yozmagan.Asrlar, vaqtlaro'tsa hamki kitobni ahamiyati yo'qolmagan.Faqat kitobxon yoshlar kamayib ketgan.Kitob o'qish ma'daniyati pasayib, sustlashib qolgan. Kitobni avvalo hayotiy maktab, engyaxshi ustoz ekanligini, jamiyatimiz shuuriga singdirishimiz lozim. Bu borada yurtimizdako'plab ishlar amalga oshirilmoqda. Barkamol shaxsni tarbiyalashda beqiyos ahamiyatgaega bo'lgan, eng yaxshi yo'l bu-badiiy va ilmiy kitob mutolaa qilish ekanligini hechbirimiz unutmasligimiz kerak Kitobxonlikni targ'ib qilishga, mutolaa ma'daniyatinirivojlantirishga yosh-u katta barchamiz birdek ma'sulmiz. Ze'ro, kitobxon yoshlar kelajagimizkafolatidir.Yurtboshimiz aytganlaridek, kitobxonlikni avvalo oiladan boshlashimiz kerak.Oilada otalarimiz badiiy kitob o'qisa,onalarimiz ibratli asarlar mutolaa qilsa, bolalardakitobga mehr- muhabbat ortadi.Kitoblarni tanlaganda ham o'quvchining yoshiga, saviyasigaqarab tanlash kitobxonlik ma'daniyatini yuksaltiradi.

Bundan tashqari, mamlakatimiz bo'ylab "Yosh kitobxon bola'', "Eng faol kitobxonguruh'', "Oilaviy kitobxonlik'' va shunga o'xshash bir qancha tadbirlar amalga oshirilmoqda.Bularning barchasi ma'daniyatimiz va ma'rifatimizni yuksaltirishga qaratilgan ishlardir.Bu jarayonlar yurtboshimizning quydagi fikrlarida ham sezilib turadi: "Ayni

83



paytda,axborot-kommunikatsiya sohasidagi oxirgi yutuqlarni o'zlashtirish bilan birga,yoshlarning kitob o'qishga bo'lgan qiziqishini oshirishga,ularni kitob bilan do'stbo'lishga,aholining kitobxonlik saviyasini yanada oshirishga alohida e'tibor qaratish lozimbo'ladi.Buning uchun, avvalo, milliy adabiyotimiz va jahon adabiyotining eng saranamunalarini ijtimoiy tarmoqlarga joylashtirish va ularni keng targ'ib qilishga alohidae'tibor berishimiz muhim ahamiyat kasb etadi''. Xulosa qilib aytganda, biz kitobxonliknihar sohada rivojlantirmog'imiz kerak. Siyosat bo'ladimi, iqtisod bo'ladimi barchasida,avvalo, kitob bizga eng yaqin hamrox. Kitobxonlikni yana va yana rivojlantirish bizyoshlarning asosiy burchimiz. Oilaviy kitobxonlikni,ijtimoiy tarmoqlardagi kitobxonliknihamda kitobxonlik tanlovlarini jamiyatimizda keng targ'ib qilsakkina biz eng oliymaqsadimizga erishgan bo'lamiz. Ze'ro, bizdan rivojlangan ma'daniyat va ma'rifat qolishilozim.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yhati:1. Shavkat Mirziyoyev "Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini birgalikda

barpo etamiz" Toshkent 2016-yil 14-bet.2. www.ziyonet.uz3. Ahmad Lutfiy Qozonchi ,,So'nggi to'fon''.

84



YOSH AVLOD VA SOG`LOM TURMUSH TARZI

Abdulla BayeshanovGuliston davlat universiteti o`qituvchisiTelefon: [email protected]

Annotatsiya: Ushbu maqola hozirgi kunimizning dolzarb masalalaridan bo`lganyoshlarimizning turmush tarzi va unga bog`liq bo`lgan turmush darajasi haqida. Yoshlarimiznisog`lom turmush tarziga odatlantrish, mehnat, uning ijtimoiy yo'naltirilganligi, yoshlarningbo'sh vaqtdan foydalanish usullari, ular hayotining maishiy jihatlari, siyosiy va ijtimoiyhayotda qatnashuvi, moddiy va ma'naviy ehtiyojlarni qondirish shakllari, axloq qoidalariyoritilgan.

Kalit so`zlar: sog`lom turmush tarzi, turmush darajasi,moddiy va ma'naviy ehtiyojlar,yoshlar turmush tarzi

Hozirgi davrning dolzarb masalalardan biri-bu turmush tarzimiz va unga bog'liq bo'lganturmush darajamiz masalasidir. Mustaqil O'zbekiston taraqqiyotidagi ijtimoiy turmushmuammolari bilan bog'liq ba'zi masalalar xalqimizning an'anaviy turmush tarzi vamamlakatimizda amalga oshirilayotgan zamonaviy bozor iqtisodiyoti yoshlar o'rtasidagimunosabatlarning ijobiy hal qilinishiga bog'liqdir.

"Provard maqsadimiz ijtimoiy yo'naltirilgan barqaror bozor iqtisodiyotiga, ochiqtashqi siyosatga ega bo'lgan kuchli demokratik huquqiy davlatni va fuqarolik jamiyatinibarpo etishdan iboratdir" - deb yozadi birinchi prezidentimiz I.Karimov. Shundan kelibchiqib, demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati barpo etilayotgan bir sharoitdaxalqimizning turmush tarzi va turmush darajasi yuksalishiga hukumatimiz tomonidane'tiborning kuchaytirilishi tabiiy holat ekanligi o'z-o'zidan ma'lum bo'ladi. Har birmillat, xalq va mamlakatning turmush tarzi uning fuqarolari (jamiyat, sinf, ijtimoiyqatlam, shaxs) ijtimoiy hayotining barcha jabhalarini qamrab oladi. Shu bilan birgamehnat, uning ijtimoiy yo'naltirilganligi, fuqarolarning bo'sh vaqtdan foydalanish usullari,ular hayotining maishiy jihatlari, siyosiy va ijtimoiy hayotda qatnashuvi, moddiy vama'naviy ehtiyojlarni qondirish shakllari, axloq qoidalari o'z ichiga oladi.

Shu bois turmush tarziga faqatgina iqtisodiy munosabatlar emas, balki insonlarningmadaniyatga, ma'rifatga bo'lgan munosabati va ma'naviyati hamda dunyoqarashi hamta'sir ko'satadi. Bu esa o'z navbatida kishilarning turmush darajasini yuksalishiga olibkeladi. Turmush darajasi bir tomondan, kishilar ehtiyoj darajasi bilan, boshqa tomondanesa hayotdagi moddiy va ma'naviy boyliklar hamda xizmatlar soni va sifati bilan belgilanadi.Turmush darajasining yuqoriroq cho'qqiga ko'tarilishi jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchikuchlari-yoshlarning qobiliyatlarini takror yaratish bilan to'g'ridan-to'g'ri bog'liqhisoblanadi.

Xalqimiz orasida hali ham shunday kishilar uchrab turadiki, ularning birdan-birtashvishi, fikri-hayoli yemay-ichmay mol yig'ish, qavat-qavat uylar qurish, ortiqchadabdabalar bilan to'y-hashamlar o'tkazish va xokozo.

Adolat yuzasidan shuni tan olib aytish lozimki, xalqimiz orasida o'z mablag'larihisobiga mamlakatimiz madaniyati va ma'naviyatini yuksaltirish borasida juda ko'p ibratliishlarni amalga oshirayotgan vatandoshlarimiz ham ko'pchilikni tashkil etadi. Bu boradahurmatli birinchi prezidentimiz quyidagi fikrlari tahsinga sazovordir: "Biz ma'rifat vama'naviyatga tadbirkorlik va tijorat sohalari tomonidan qilinayotgan homiylikni qo'llab-quvvatlaymiz, bunday homiylarga yengillik berish lozimligini ham bilamiz. Lekin homiylikmablag'lari chinakam badiiy asarlarga, chinakam ijodiy tadbirlarga sarflanishi shart.

85



Xalqimizning kelajagi uchun suvday, havoday zarur bo'lgan bunday sohalarga birinchiva eng katta homiy - davlatning o'zi".

Bunday o'ylab qarasak, hayot boqiy, umr esa o'tkinchidir. Lekin masalaning butomonlariga kamroq e'tiborni qaratamiz. Eng achinarlisi shuki, insonni ulug'lovchi narsauning mol-davlati emas, balki undan qoladigan yaxshi, ezgu ishlar ekanligini ba'zanunutib qo'yamiz. Yoki buni bila turib, unga shunchaki e'tibor bermaymiz. Shu ma'nodahar bir fuqaro o'z mablag'larini to'g'ri tasarruf etsa, ortiqcha mol-dunyo yig'ishga berilmay,farzandlari kelajagi uchun safarbar etsalar maqsadga muvvofiq bo'lardi.

Zero, barkamol avlod millat kelajagidir. O'sib kelayotgan yosh avlodni tarbiyalashdaota-onalardan tashqari mehnat tashkilotlari, o'quv muassasalari hamda mahallarningham o'ziga xos o'rni borligini xalqimiz turmush tarzi va turmush darajasining yuksalishidaular faoliyati muhim rol o'ynaydi.

Adabiyotlar:1. Karimov I.A. O'zbekiston iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirish yo'lida. -T.: 1995.

9 - bet.2. Jo'rayev N. O'zbekiston tarixi. -T.: 2004. 160 - bet.

86



ÏÅÐÈÎÄ ÏÎÄÃÎÒÎÂÊÈ Ó×ÅÍÈÊÀ Â ÍÀ×ÀËÜÍÎÌ ÎÁÐÀÇÎÂÀÍÈÈ ÈÍÀÓ×ÍÛÕ ÊÎÍÖÅÏÖÈÉ Â ÍÀ×ÀËÜÍÎÉ ØÊÎËÅ

Áåêèìáåòîâà Àëüáèíà ÀäèëüõàíîâíàÐåñïóáëèêà Êàðàêàëïàêñòàí, ×èìáàé 9-ÿ øêîëà ,ó÷èòåëü[email protected]Àáäèæàìàëîâ Àéòìóðàò Ïóëàòáàåâè÷Ðåñïóáëèêà Êàðàêàëïàêñòàí, ×èìáàé 9-ÿ øêîëà ,ó÷èòåëü[email protected]

Àííîòàöèÿ: Äàííàÿ ñòàòüÿ ïîñâÿùåíà ïåðèîäó ïîäãîòîâêè ó÷àùåãîñÿ â íà÷àëüíîìîáðàçîâàíèè è ïñèõîëîãè÷åñêîìó ñîñòîÿíèþ ó÷åíèêà, ðàçâèòèþ åãî óðîâíÿ çíàíèé,îáúÿñíåíèþ íàó÷íûõ âûðàæåíèé â íà÷àëüíîé øêîëå äëÿ ïîâûøåíèÿ èõ çíàíèé î íèõ.

Êëþ÷åâûå ñëîâà: ó÷åíèê íà÷àëüíîé øêîëû, ïåðèîä ïîäãîòîâêè ê øêîëå.

Â âîçðàñòå 8 ëåò ó ðåáåíêà ðàçâèâàåòñÿ ôóíêöèÿ ìîçãà, à êðîìå òîãî ðàçâèâàåòñÿôóíêöèÿ àíàëèòèêî-ñèíòåòè÷åñêîé ôóíêöèè êîðû ãîëîâíîãî ìîçãà. Ðàçâèâàåòñÿêîñòíàÿ ñèñòåìà ìàëåíüêîãî ðåáåíêà. Îí áîëüøå íå ìîæåò èãðàòü ñ êóêëîé èëèèãðóøêîé, êîòîðóþ õî÷åò, òåïåðü ýòî åãî ðàáîòà. Â øêîëå ðåáåíîê äîëæåí ó÷èòüñÿáûñòðåå. Ó÷åíèê îòêðûâàåò äëÿ ñåáÿ äðóãîé ìèð, êîòîðûé åìó íåèçâåñòåí. Â íîâîììèðå ó íîâûõ äðóçåé ïîÿâëÿþòñÿ íîâûå çàêîíû. Òåïåðü îíè ó÷àòñÿêîíöåíòðèðîâàòüñÿ. Ðàáîòà ó÷èòåëÿ çàêëþ÷àåòñÿ â òîì, ÷òîáû îòêðûòü äëÿ ñåáÿêðàñîòó ýòîãî ìèðà. ×òîáû ðàáîòàòü ñ äåòüìè, âû äîëæíû ëþáèòü èõ. Åñëè ó÷èòåëüõîðîøî îòíîñèòñÿ ê ó÷åíèêó â íîâîì ìèðå, ÷òåíèå äëÿ íåãî - ýòî íå ïðàçäíèê,íî òàê ìíîãî íóæíî óçíàòü. Âàæíî îáúÿñíèòü, ÷òî ó÷åíèê 1-ãî êëàññà âñå åùå íåäî êîíöà ïîíèìàåò ñèñòåìó îöåíîê, è â ýòîò ìîìåíò âàæíî îòíîøåíèå ó÷èòåëåé,òî åñòü ó ìåíÿ åñòü äâà îöåíêà (ó íåãî äâà "2"), à ó òåáÿ îäèí ( ó ýòîãî ðåá¸íêàîäèí "5") Îíè íóæäàþòñÿ â ïîääåðæêå è ïîõâàëå â íà÷àëüíîé øêîëå. Îíè äîëæíûãîðäèòüñÿ ñâîåé ðàáîòîé. Íàïðèìåð, "Âû î÷åíü õîðîøî íàïèñàëè ñåãîäíÿ", "Âûäóìàåòå, êàê âçðîñëûé ñåãîäíÿ", "Åñëè âû áóäåòå ðàáîòàòü óñåðäíåå, âû áóäåòåïèñàòü ëó÷øå, ÷åì âñå îñòàëüíûå". Â íà÷àëüíîé øêîëå ó÷àùèåñÿ ìîãóò ìåíÿòüáóêâû, öèôðû èëè îðôîãðàôè÷åñêèå îøèáêè. Íàïðèìåð, îíè ìîãóò ïèñàòü öèôðó"3" â îáðàòíîì ïîðÿäêå. Â òàêèõ ñëó÷àÿõ èì ìîæåò ïîíàäîáèòüñÿ ïîìîùü ðîäèòåëåé.Îíè òàêæå äîëæíû ïðîõîäèòü ïðàêòè÷åñêèå çàíÿòèÿ äîìà.

Ïðåäìåòîì ÷òåíèÿ ÿâëÿåòñÿ ñèñòåìà íàó÷íûõ ïîíÿòèé, êîòîðûå ôîðìèðóþòñÿî âàæíûõ îñîáåííîñòÿõ âåùåé. Êàê ðàçâèâàòü íàó÷íûå êîíöåïöèè â ïðîöåññå÷òåíèÿ? Äðóãèìè ñëîâàìè, â äîïîëíåíèå ê íàó÷íûì êîíöåïöèÿì, êîòîðûå îíèèçó÷àþò â ïðîöåññå ÷òåíèÿ. Íàïðèìåð, íàó÷íàÿ êîíöåïöèÿ "äèêèõ æèâîòíûõ"íåñîâìåñòèìà ñ æèçíåííûì îïûòîì (îíè ñ÷èòàþò êðûñ äèêèìè æèâîòíûìè,êîøåê - äîìàøíèìè æèâîòíûìè, à ëåòó÷èõ ìûøåé - ïòèöàìè). Â ïðîöåññå îñâîåíèÿíàó÷íûõ êîíöåïöèé èì äàþò ôàêòû è èäåè. Áëîíñêè ñêàçàë: "Ïóñòàÿ ãîëîâà íåìîæåò äóìàòü. Íî ÷åì áîëüøå ó âàñ çíàíèé, òåì áîëüøå âû ñìîæåòå äóìàòü".

Íà÷àëüíàÿ øêîëà - ýòî ôóíäàìåíò çíàíèé. È. Êàðèìîâ ñêàçàë: "Åñëè ôóíäàìåíòñèëåí, íèêòî íå ñìîæåò ïîáåäèòü íàñ". Êàæäûé îáÿçàí âîñïèòûâàòü íàøèõ áóäóùèõäåòåé êàê ñèëüíûõ, îáðàçîâàííûõ, íåïîáåäèìûõ ëþäåé.

87



Ññûëêè: 1. Â.À.Êðóöêèé "Ïñèõîëîãèÿ" Íîêñ: Èçäàòåëüñòâî "Çíàíèå", 1991 2. Ðîáèí Øàðìà "22 ïóòè ê óñïåõó" 3. Èñëàì Êàðèìîâ "Ìå÷òà î ãàðìîíè÷íî ðàçâèòîì ïîêîëåíèè" Òàøêåíò

88



USTOZ FARZANDIMNI SHOGIRDLIKKA OLASIZMI?

Sadoqat Do'stova ZavqiyevnaNavoiy viloyati, Navbahor tumanidagi 14-umumta'lim maktabiningtasviriy san'at va chizmachilik fanlari o'qituvchisiTelefon raqami: +99893 [email protected]

Annotatsiya. Maqolada amaliy fanlar (tasviriy san'at,musiqa jismoniy tarbiya)bo'yichayangi qaror va o'zgarishlar, ayniqsa tasviriy san'at fanining rivojlanishi va o'qitilishihaqida ma'lumotlar beriladi. Muhtaram Prizidentimiz Shavkat Mirziyoyev Miromonovichtomonidan ta'lim sohasiga kiritilayotgan yangidan - yangi qaror va o'zgarishlar yillardavomida ikkinchi darajali sanalib kelinayotgan tasviriy san'at faniga ham o'z ta'siriniko'rsatmoqda.

Kalit so'zlar. badiiy fikrlash, musavvirlar, naqqoshlar, xattotlar, san'atga bo'lganmuhabbat, badiiy fikrlash doirasi.

Aslida tasviriy san'at fani bolalarni har tomonlama garmonik rivojlanishi uchun yordamberadi.Ularning badiiy fikrlash doirasini kengaytiradi, mustaqil fikr yuritish va tashabbusko'rsatish qobiliyatini tarbiyalayda.O'quvchilardagi his hayajonni rivojlantiradi,san'atgaqiziqishini oshiradi.Borliqni va san'atni idrok etishni o'rgatadi. Bolalarda badiiy ijodiyqobiliyatni va fazoviy fikrlash doirasini kengaytiradi.

Atrofga nazar tashlaydigan bo'lsak bizni o'rab turgan borliq o'ziga xos ranglar vachizgilardan iborat.Barcha narsalarda hatto insolarga ta'rif berishda ham tasviriy san'atgamurojat etiladi.Misol uchun qosh- ko'zlari qop qora,yuzlari oppoq sutdek,lablari qip-qizil g'unchadek kabi o'xshatishlardir.

Sharqda olimlar, musavvirlar, naqqoshlar, xattotlar ranglarning 100 dan ortiq turlariniajrata olganlar.Xulosa qilib aytganda tasviriy san'at fani ham inson hayotida muhim o'rinniegallaydi.

Amaliy fanlar jumladan tasviriy san'at,musiqa,jismoniy tarbiya fanlari bo'yicha Oliyo'quv yurtlariga kirish imtihonlarining amaliy o'tkazilishi va qabul qilinishi haqidagiqarordan so'ng bu fanlarga e'tibor kuchaydi. Ota-onalar tomonidan farzandlariningqobiliyatlariga qarab maktabda tashkil etilgan to'garaklarga olib keladigan bo'ldilar.''Ustozfarzandimni shogirdlikka olasizmi? Ha albatta olamiz qobiliyatli,iste'dodli o'quvchilarbilan ishlash insonga zavq bagishlaydi.Ular bilan to'garaklar tashkil etish ,tuman,viloyat,respublika tanlovlarida ishtiroklarini ta'minlab, faxrli o'rinlarni egallash.Bu bilan o'quvchiyoshlarni bo'sh vaqtlarini unumli o'tkazish, va san'atga bo'lgan muhabbatlarini oshirish.Zero san'atga oshno qalblardan also yomonlik chiqmaydi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI.1.www.ziyonet.uz2. Mirziyoyev SH.M. Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini birgalikda

barpo etamiz//O'zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanalimarosimiga bag'ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo'shma majlisidagi nutq. - Toshkent:O'zbekiston, 2016. - 56 b.

3. Mirziyoyev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birgaquramiz. - Toshkent: O'zbekiston, 2017. - 488 b.

4. T. G'afforova Boshlang'ich ta'limda zamonaviy texnologiyalar. Qarshi. Nasaf. 2008yil.

89



OTA-ONA BILAN FARZANDLAR O'RTASIDA ILIQ MUNOSABATLAR

Navoiy viloyati Qiziltepa tumani41 maktabning boshlang'ich sinf o'qituvchisiG'aybullayeva Munisa RizoqulovnaTel +998909563828

Anotatsiya:Bu mukaddas zaminda yashayotgan har qaysi inson o'z farzandining baxtusaodati, fazlu kamolini ko'rish uchun butun hayoti davomida kurashadi, mehnat qiladi,o'zini ayamaydi.

Kalit so'zlar: Bola, Oilaga xos an'analar, qadriyatlar, urf-odatlar va boshqalar .

O'zbek xalqi urf-odatlari, qadriyatlari o'ziga xos noziklik bilan shakllanganki, ulardainsoniy xislatlari ustuvor. Bu insoniylik xislatlari asrlar osha silsilalarga bardosh berib, o'zmohiyatini yo'qotgani yo'q. U o'zining falsafiy teranligini hamisha namoyon qiladi. Shusababli ham ota-ona bilan farzandlar o'rtasida iliq munosabatlar, o'zaro hurmat-izzat,mehr-oqibatlar markaziy o'rinni oladi. Ular o'rtasidagi bu holatlar zaruriy davrda bir-birini to'ldiradi ham. To'g'ri, ota-ona faoliyati farzand uchun tengi yo'q mehr-oqibatbilan yo'g'rilgan asosli his-tuyg'ular yig'indisidir. Ota-onaning farzand oldidagi burchlari,o'zlarining oxiratini obod etuvchi qarzlari bor. Dinu-diyonatli xonadon oqsoqollaridanso'rasangiz, ularni lo'nda qilib sanab beradi: yaxshi nom qo'yish, yaxshi muallim qo'ligatopshirib, savodini chiqarish, ilmli, kasbli-hunarli qilish,boshini ikki, uyli - joyli qilish.

Ana shu istaklar zaminida ota-ona o'z farzandlarini kelajagini mustahkamlash uchunhali ularni turmush qurishidan oldinroq, hayotga tayyorlashni unutmaydi. Avvalo oilaqurishga undalayotgan farzandlarni o'zaro mosligi, sog'lig'i, ruhiy tayyorligi, iqtisodiyjihatdan mustahkamligi, kasb-hunariga egaliklari tahlil qilinadi. Bu o'rindabobokolonlarimizdan Amir Temur faoliyatiga nazar tashlasak, u kishi farzandlarininguylanishini nafaqat bir oila uchun kerakligi balki, jamiyat miqyosidagi vazifa ekanliginisezgan holda:

"O'g'illarim, nabiralarim va yaqinlarimni uylantirmoq tashvishida kelin izlamoqqa e'tiborberdim. Bu ishni davlat yumushlari bilan teng ko'rdim. Kelin bo'lmishning nasli-nasabini,etti pushtini surishtirdim. Xos odamlar orqali sog'liq-salomatligini, jismonan kamolatinianiqladim. Kelin bo'lmish nasli-nasibasi, odob-ahloqi, sog'lom va baquvvatligi bilanbarcha qusurlardan holi bo'lsagina el-yurtga katta to'y-tomosha berib, kelin tushirdim", -deydi.

Farzandalarni tarbiyalash homiladorlik davridan boshlab muhim ahamiyat kasb etadi.Chunki, bo'lajak inson, shaxs o'zini shaklanishini asosini shu davrlarda poydevoriniqo'yadi. Ba'zi xalqlarda insonga yosh berganda ona qornidagi 9 oyni ham e'tirof etibaytishlari bejiz emas. Albatta, ota-ona farzandi to'g'risida sog'lom fikr yuritib uni ardoqlashi,sevishi, qayg'urishi darkor. Bolaga ta'sir qiladigan har qanday nojo'ya harakatdan himoyaqiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar.1. Shavkat Mirziyoyev. Xarakatlar strategiyasi.- Adolat nashriyoti. 112-bet. 2017.2. Yoshlarga donolar o'giti/ tuzuvchilar: O.Salimov, Q.Qurbonboyev, M.Bekmurodov,

L.Tangriyev, N.Xalilov,-Toshkent, G'afur-G'ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiyuyi, 2018-236 b

90



TA'LIM SOHASIDAGI O'ZGARISHLAR VA YANGILIKLAR

Jonbo'tayeva Zumradxon AbdujabborovnaNamangan viloyati Uchqo'rg'on tumani 3 -umumta'lim maktabiona tili va adabiyot fani o'qituvchisi

Annotatsiya: Yurtimizda mustaqillikning ilk kunlaridan e'tiboran ta'lim- tarbiya tiziminichuqur isloh etish, tizimni takomillashtirgan holda davlat siyosati darajasiga olib chiqish,jahonning eng rivojlangan mamlakatlarlarining ta'lim tizimidan namuna olib zamonaviy,innovatsion va raqobatbardosh sharoitlarni yaratib bergan holda, har tomonlama qobiliyatva iste'dod egasi bo'lgan yoshlarning intellektual salohiyatini ro'yobga chiqarish, ma'nanva jismonan barkamol avlodni tarbiyalab borish borasida ulkan ishlar amalga oshirilmoqda.

Kalit so'zlar: zamonaviy, innovatsion va raqobatbardosh sharoitlarni yaratib berganholda, har tomonlama qobiliyat va iste'dod egasi.

Ta'lim- tarbiyaning tarkibi, tuzilishi va sifati har qanday davlatning siyosiy- ijtimoiy,iqtisodiy rivojlanish darajasini ko'rsatib beradigan, jamiyatning farovonligi va ravnaqinita'minlaydigan asosiy omil sifatida davlatning ustuvor masalasiga, bugungi davr globaliqtisodiyotining talablarini o'rgangan holda milliy elita kadrlarni tayyorlash va ularnidunyo hamjamiyatida raqobatbardoshligini tashkil qilish esa mamlakat strategiyasiningasosiy vazifalaridan biriga aylanmoqda. Bu o'ta muhim siyosiy jarayonning har qandayyutuq va muvaffaqiyati davlatning har bir fuqarosi ta'lim tizimidagi islohatlarida faolishtrok etishini taqozo qiladi. Prezidentimizning 2017- yil 7- fevraldagi "O'zbekistonRespublikasini yanada rivojlantirish bo'yicha Harakatlar strategiyasi to'g'risida"gi farmonidaijtimoiy soha, xususan, ta'lim va ilm-fan sohalarini rivojlantirish borasida bir qatorvazifalar belgilangan. Hujjatda ta'lim muassasalarining moddiy-texnik bazasinimustahkamlash, yangi ta'lim muassasalarini qurish, ta'mirlash va kapital ta'mirlashbarobarida ularni zamonaviy o'quv va laboratoriya jihozlari, kompyuter texnikasi vao'quv-metodik qo'llanmalar bilan ta'minlash nazarda tutilgan.

Oxirgi yillarda O'zbekiston Respublikasi Prezidenti va Vazirlar Mahkamasining yetmishgayaqin qaror, farmon va farmoyishlari qabul qilindi. Bu esa chinakamiga ta'lim tizimidayangi davr va yangilanishlar jarayonini boshlab berdi.Yurtboshimiz ShavkatMirziyoyevning ta'lim sohasida, ayniqsa, yoshlar ta'lim- tarbiyasiga chuqur e'tiborbergan holda, ularning salohiyatini oshirish, raqobatbardosh kadrlarni tayyorlash siyosatisababli, yaqin 5- 10 yilda yurtimizda ta'lim, fan va texnologiya yangi pog'onalarga ko'tarilishiuchun mustahkam asos yaratilmoqda. Xususan, ta'lim sohasidagi o'zgarishlar va yangiliklarjarayoni O'zbekistonda uzluksiz ta'lim tizimining quyi bo'g'ini bo'lgan maktabgacha ta'limtizimini isloh qilishdan boshlandi. Eng muhim jarayonlardan biri bu Maktabgacha ta'limvazirligining ta'sis etilganliga va ushbu vazirlik zimmasiga tizimning eng muhim halqasibo'lgan maktabgacha ta'lim muassalarini tubdan isloh qilish, zamon talablariga javobberadigan, zamonaviy va shinam bog'chalarni barpo etish masalasi yuklandi. Ushbusohaning mazmunan va tashkiliy jihatdan mutlaqo yangicha shaklda ko'rinish berishiuchun barcha chora- tadbirlar, qonunlar ishlab chiqildi. Tizimda bog'cha yoshidagi bolalarnimaktabgacha ta'lim muassasiga jalb qilibgina qolmasdan, bolalarni 3- 6 yoshidanoq ularqiziqqan, erkin muloqot qilish qobiliyatiga qarab, alohida- alohida kichik guruhlargaajratgan holda ta'lim- tarbiya berish mexanizmi joriy etildi. Tizimdagi asosiy muammolardanbiri bo'lmish kadrlar ham e'tibordan chetda qolmadi.Oliy ta?lim muassasalarida bog?chalaruchun tarbiyachilar, murabbiylar tayyorlashning son va sifat jihatidan yangi davri boshlandi.

Kasb-hunarga qiziqishi bo'lgan iqtidorli, mehnatsevar, fidoyi yoshlarning kasb-hunaregallashiga shart-sharoitlar yaratib berilmoqda. Har bir hududning imkoniyat va

91



salohiyatidan kelib chiqqan holda ma'lum kasb-hunarga ixtisoslashgan, barcha talablargajavob beradigan, zamonaviy jihozlangan kasb-hunar kollejlari tashkil etilishi ko'zdatutilmoqda.O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 14-martdagi "O'rta maxsus,kasb-hunar ta'limi muassasalari faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlarito'g'risida"gi qarori bu borada muhim omil bo'lmoqda. Bu esa kadrlar tayyorlashdakafolatlangan ish o'rni va muassasaning rolini oshiradi.

Ta'lim tizimidagi yana bir e'tiborli, kelajak uchun poydevor bo'lgan bo'g'inlardan biribu oliy ta'lim muassasasidir. Ushbu sohada ham bir qancha ko'zga ko'rinadigan o'zgarishlarro'y bermoqda. Oliy ta'lim muassasalarida o'quv jarayonlarini takomillashtirish, yoshlargazamonaviy talablar asosida ta'lim berish bugungi kunning asosiy masalalaridan biriekanligi bot-bot takrorlanar ekan, eng avvalo, oliy ta'lim muassasalariga bo'ladigan testsinovlarining ochiq va oshkoraligini ta'minlash muhim ahamiyat kasb etishi va bu jarayonnitubdan isloh qilish lozimligi bir qator qonun va farmonlarda o'z tasdig'ini topdi. Shuo'rinda bugungi global svilizatsiya jarayonlarini e'tiborga olgan holda oliy ta'lim tizimidatahsil olayotgan har bir talabaning yuksak salohiyatli, o'z fikrini erkin bayon eta oladigan,innovatsion talablarga javob beradigan, o'z sohasining yetuk mutaxassisi bo'lganraqobatbardosh kadrlarni tayyorlash eng ulkan burchimizdir.

Foydalanilgan adabiyotlar3.Mirziyoyev Sh. Harakatlar strategiyasi 2017-2021.- T.: O'zbekiston, 2017.5.Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiyot yo'limizni qat'iyat bilan davom ettirib, yangi

bosqichga ko'taramiz.- T.: O'zbekiston.NMIU, 2017.6.Ergashev. Q. O`zbekiston xalq ta'limining rivojlanish tarixi.. T. "O`qituvchi" 1998.

92



ZAMONAVIY TA`LIM-TARBIYA TARAQQIYOTINING MUHIM ASOSI

Jo'rayeva Gulsora MirzaboyevnaNamangan viloyati To'raqo'rg'on tumani29-umumiy o'rta ta'lim maktabiboshlang'ch sinf o'qituvchisi

Annotatsiya: Istiqlol yillarida mamlakatimizda ta'lim tizimi tubdan isloh etilib, ertangikunimizning munosib davomchilari bo'lgan barkamol avlodni voyaga yetkazishga alohidae'tibor qaratilmoqda. Ta'lim mazmuni umumiy o'rta ta'limning o'quv dasturlariga kiritilganmavzular asosida ta'limning barcha turlarida uzviylik, uzluksizlik va davriylikni ta'minlaydi.

Kalit so'zlar: Ta`lim, o`quv dasturlar, zamonaviy va boshqalar

O'qituvchi, o'quvchi va ota-onalar uchun o'quv-metodik materiallar, multimedialiaxborot-ta'lim resurslari ishlab chiqilib, o'quv-tarbiya jarayoniga tatbiq etiladi. Ta'lim-tarbiya jarayoniga prinsipial yangi yondashuvning joriy etilishi orqali o'quvchilarda olganbilimlarini amaliyotda to'g'ri qo'llay olish, faol fuqarolik pozitsiyasiga ega bo'lish, mustaqilijodiy fikrlash kabi ko'nikmalar rivojlantiriladi.

Harakatlar strategiyasida mamlakatimizni rivojlantirishning besh ustuvor yo'nalishi -davlat va jamiyat qurilishini takomillashtirish, qonun ustuvorligini ta'minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilish, iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va liberallashtirish,ijtimoiy sohani taraqqiy ettirish, xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag'rikengliknita'minlash, chuqur o'ylangan, o'zaro manfaatli va amaliy ruhdagi tashqi siyosat yuritishbo'yicha aniq, hayotiy islohotlar, ularni amalga oshirish mexanizmlari belgilab berilgan.Harakatlar strategiyasidagi beshta ustuvor yo'nalishdan to'rtinchisi ijtimoiy sohanirivojlantirishga qaratilgan. Aholi farovonligini ta'minlash, bandlik, salomatlikni muhofazaqilish, uy-joy masalalari qatoridan ta'lim-tarbiya tizimini taraqqiy ettirish masalasi hamo'rin olgan.. Bunda xalq ta'limi tizimida keng islohotlarni amalga oshirish orqali ta'lim-tarbiya sifatini oshirish, yangi maktab binolari barpo etish, rekonstruksiya qilish, kapitalta'mirlash, ularni zamonaviy o'quv-laboratoriya uskunalari, axborot-kommunikatsiyatexnologiyalari va o'quv-metodik qo'llanmalar bilan to'liq ta'minlash kabi qator masalalaramalga oshirilishi ko'zda tutilgan. Umumiy o'rta ta'lim sifatini tubdan oshirishda qatorfanlar, jumladan, chet tillar, matematika, fizika, informatika, kimyo, biologiya fanlarinichuqurlashtirilgan tarzda o'qitishga alohida e'tibor qaratiladi., O'quv jarayonini tashkiletishda innovatsion texnologiyalarning roli kun sayin ortib bormoqda. Masofaviytexnologiyalardan foydalanish zamonaviy ta'limning imkoniyatlarini yanada kengaytirdi.Bugungi kunda Yer kurrasining istalgan joyidan turib, zamonaviy axborot-kommunikatsiyatexnologiyalari (AKT) imkoniyatidan foydalangan holda ta'lim olish mumkin. Zeroan'anaviy ta'lim o'z mavqeini saqlab tursa ham, keyingi paytlarda masofaviy o'qitishtexnologiyalari kundan-kun ommaviylashib bormoqda.

Bugungi kunda mamlakatimizda yangi jahon axborot-ta'lim muhitiga integrallashishgayo'naltirilgan ta'lim tizimi barpo etilmoqda. Bu ta'lim jarayonini tashkil etishda zamonaviytexnik imkoniyatlarga javob beradigan sezilarli o'zgarishlar bilan kuzatilmoqda. Zamonaviyaxborot texnologiyalarining ta'lim sohasiga kirib kelishi ta'lim usullari va o'qitish jarayoniniyangicha yondashuv asosida tashkil etish shakllarini sifatli ravishda qulaylashtirib,o'zgartirish imkonini bermoqda. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari ta'lim tiziminimodernizatsiyalashtirish jarayonining eng muhim qismidir. AKT - bu turli texnik vadasturiy qurilmalar bilan axborotga ishlov berish usullaridir. U birinchi navbatda, zarurdasturiy ta'minotga ega bo'lgan kompyuterlar va ma'lumotlar joylashtirilgantelekommunikatsiya vositalaridir.

93



Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati1. Shavkat Mirziyoyev, 2017-yil, 22-dekabr, Oliy majlisga murojaatnomasidagi nutqidan.2. Islom Karimov. "O'zbekiston mustaqil taraqqiyot yo'lida". -Ò.: "O'zbekiston", 1994.3.Birinchi prezidentimiz I.A.Karimovning "Yuksak bilimli va intellektual rivojlangan

avlodni tarbiyalash - mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modernizatsiya qilishningeng muhim sharti" mavzusidagi Xalqaro konferensiyada so'zlagan nutqidan. - Toshkent,2012 yil, 17 fevral.

94



O'ZBEKISTON MILLATLARARO MUNOSABATLARNIRIVOJLANTIRISHNING O'ZIGA HOS HUSUSIYATLARI

Matnazarova Muhayyo AxmetjonovnaO'zbekiston Milliy Universiteti tayanch [email protected]

Annotatsiya: Ushbu tezisda O'zbekistonda yashab kelayotgan millat va elatlarningbugungi kundagi turmush tarsi,ularga yaratib berilayotgan imkoniyatlar,yoshlarni milliyva umumsoniy qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalash masalalari tahlil etilgan.

Kalit so'zlar: qadriyat, milli va umuminsoniy qadriyat, yoshlar, vatanparvarlik, millat,elat,

Millatlararo totuvlik deganda ko'p millatlar yashayotgan mamlakat hududidagi turlimillat va elat vakillarining hamjihatlik va o'zaro hamkorlikda yashashlari, ularning ongi vaqalbida yagona Vatan tuyg'ularining mustahkamligi, uning istiqboli yo'lida sidqidildanmehnat qilish va fidoyilik ko'rsatish ruhiyatining amal qilinishini tushunish mumkin.[1]Bu haqda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev qayd etganidek: "Mustaqillikning dastlabkiyillaridan boshlab bag'rikenglik va insonparvarlik madaniyatini rivojlantirish, millatlararova konfessiyalararo hamjihatlikni, jamiyatda fuqarolar totuvligini mustahkamlash, barchafuqarolarga millati va diniy e'tiqodidan qat'iy nazar, teng huquq va imkoniyatlar yaratish,yosh avlodni vatanparvarlik, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat, Vatangamuhabbat va sadoqat ruhida tarbiyalash O'zbekistonda davlat siyosatining muhim ustuvoryo'nalishlaridan biri etib belgilangan"[2],- deya ta'kidlagani ayni haqiqatdir.

Mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab, millatlararo va konfessiyalararohamjihatlikni mustahkamlash, millatlararo totuvlikni ta'minlash, bag'rikenglik vainsonparvarlik g'oyalarini yoshlar ongiga singdirish.shuningdek mamlatimizda yashayotganturli millat va elat vakillarining urf-odat va an'analarini hurmat qilish , tinchlik vatotuvliknikning muhim omili ekanligi alohida e'tibor kasb etdi.Milliy va umuminsoniyqadriyatlarga hurmat ruhida qarash davlatimiz siyosatining ustuvor yo'nalishlaridan birietib belgilangan

Millatlararo munosabatlar hamda ular o'rtasidagi tinch va totuvlikni mustahkamlashmasalasi Harakatlar strategiyasida ham o'z aksini topgan. Ma'lumki, mamlakat hududidayashayotgan barcha millat va elat vakillarining ehtiyojlarini hisobga olish, manfaatlarniuyg'unlashtirish va yagona maqsad sari, ya'ni Vatanni taraqqiy qildirishga yo'naltirishmilliy hamjihatlikni ta'minlashning asosiy omili hisoblanadi.

Agarda biz statistik ma'lumotlarga yuzlanadigan bo'lsak bugungi kunda mamlakatimizda136 millat va elat, xalq va etnik guruhlarning vakillari yashaydi. Ularning har biri o'zmilliy madaniy urf-odatlari, an'analari, tiliga, konstitutsiyaviy huquqiy tenglikka ega.

Shu bois ham bugungi kunda mamlakatimizda yashab kelayotgan millatlarni o'zarohamjihatlik ruhida tarbiyalash maqsadida istiqlol mafkurasi asosiy maqsadlaridan biridir.U xalqimizga bo'lgan olijanoblik va insonparvarlik fazilatlariga asoslanadi. Ma'lumki,milliysiyosat olib borilganida ko'p millatchilik maqsadimiz yagonaligini, taqdirimiz birligini,hamjihatlik zarurligini tushunishga yordam beradi, umuminsoniy g'oyalarning ustuvorbo'lishini, shaxsiy manfaatlarni to'g'ri anglab olishni osonlashtiradi. Prezidentimiz ShavkatMirziyoyev turli millat vakillaridan iborat xalqimiz bilan muloqot qilish, ularningqalbiga quloq solish, muammolariga yechim topish borasidagi yangi islohotlar davriniboshlab berdi. Davlatimiz rahbari 2016-yil 14-dekabrda Oliy Majlis palatalarining qo'shmamajlisidagi nutqida "mamlakatimizda hukm surayotgan millatlar va fuqarolar totuvligi,o'zaro hurmat va mehr-oqibat muhitini ko'z qorachig'idek saqlash hamda mustahkamlashni

95



o'zimning ustuvor vazifam, deb hisoblayman"[3], deb ta'kidlagani buning yorqin hayotiyisbotidir.

Xalqimizning moddiy va ma'naviy boyliklari juda ko'p, lekin bizning eng katta boyligimiz,bu jamiyatimizda hukm surayotgan millatlararo tinchlik va hamjihatlikdir. Millatlararototuvlikda yashash xalqimizga ajdodlarimizdan qolgan ulug' meros hisoblanadi. Bugungiavlodlarimiz ana shu merosga sodiq bo'lgan holda mamlakatimizda yashayotgan barchamillat va elat vakillarida yagona Vatan tuyg'usini mustahkamlash yo'lidagi fidoyiligima'naviyatimizni boyitib borishimizning muhim yo'nalishi sifatida namoyon bo'lmoqda.

Xulosa qilib aytganda, mamlakatimizda millatlararo totuvlik g'oyasining hayotga tatbiqetish va yoshlarni baynalmilal ruhda tarbiyalash uchun aholi orasida olib borilayotgantarg'ibot va tashviqot ishlar samaradorligini yanada oshirish lozim. Shuningdek yoshlarongiga vatanparvarlik g'oyasini singdirish bilan birga o'zga millat va elat vakillarining urf-odat va ana'nalarini hurmat qilishni, bir tan bir jon bo'lib,O'zbekiston tinchlikni ta'minlashuchun hamjihatligimizni yanada mustahkamlashimiz zarur.

Foydalanilgan adabiyotlar1.Abdurahmonov M, Otamuratov S. Ma'naviy salohiyat. T. 2009y 51 bet2. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning "Millatlararo

munosabatlar va xorijiy mamlakatlar bilan do'stlik aloqalarini yanada takomillashtirishchora tadbirlari to'g'risida"gi Farmoni T. 2017-yil 9-may

3. 2016-yil 14-dekabrda O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat MirziyoyevningOliy Majlis palatalarining qo'shma majlisidagi nutqidan 2016-yil 14-dekabr

96



ADABIYOT DARSLARINI O'QITISHDA SAMARADORLIK VA INNOVATSIONTEXNALOGIYALARNING AHAMIYATI.

Shamsiyeva HuriyatQashqadaryo viloyati Koson tumani 14-umumiy o'rta ta'lim maktabiningona tili va adabiyot fani o'qituvchisi

Annotatsiya. Ushbu maqolada adabiyot darslarini o'qitishdagi ayrim muammolar vaularning yechimi haqida mulohazalar yuritilgan. Adabiyot darslarini o'qitishda shu sohametodistlarining fikrlariga atroflicha to'xtalib o'tilib, zamonaviy adabiyot darslaridainnovatsion texnalogiyalar va usullardan foydalanishning samarasi haqida fikr yuritilgan

Kalit so'zlar: innovatsion texnalogiyalar, o'qitish usullari, kakografiya, lingvistik zakovat,musiqiy zakovat, jismoniy harakatga asoslangan zakovat texnalogiyalari.

Muhtaram Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev ustoz va murabbiylarga: " Biz xalqimizningeng katta boyligini - millionlab farzandlarimiz, jondan aziz o'g'il-qizlarimizning taqdirini,O'zbekiston istiqbolini sizlarga ishonib topshirganmiz va bu vazifani mas'uliyat bilan adoetib kelayotgan sizlar kabi fidoyi insonlar, kelajak bunyodkorlariga har qancha tahsin vatasannolar aytsak, arziydi." degan edilar. Yurtboshimizning ushbu fikrlarida jamiyatimizdao'qituvchilik kasbiga alohida e'tibor qaratilayotganining yorqin isbotidir. Jamiyatimizdao'qituvchi va murabbiylarning nufuzini oshirishga qaratilgan davlat siyosatiga shaxsanMuhtaram yurtboshimizning o'zlari boshchilik qilmoqdalar.

Bugungi shiddat bilan jadallashib borayotgan taraqqiyot davrida dunyo har daqiqadao'zgarmoqda,avlodlar o'zgarmoqda va o'sib kelayotgan avlodning fikrlashi, dunyoqarashiturlicha va bu jarayon bugungi ta'lim tizimida o'qituvchining tinimsiz izlanishga, yangidan-yangi g'oyalarni qo'llashga,ta'limda innovatsion texnalogiyalardan , AKTdan foydalanishzaruratini tobora orttirmoqda.

Yosh avlodni har tomonlama mukammal, barkamol inson sifatida kamol toptirish,dunyoning istalgan burchagidagi tengqurlari bilan tenglar ichra teng bo'lib muloqotgakirishini ta'minlash uchun adabiyot darslaridagi samaradorlik, texnalogiya va usullarningto'g'ri tanlanayotganligi yanada dolzarblikni kasb etadi. Binobarin, metodist R.Keldiyorovta'kidlaganidek, "Adabiyot o'qituvchisining o'zi kashfiyot yaratish yo'lini bilmasa, o'nlabmetodik kitob-u ko'rsatmalar befoyda" . Darhaqiqat, dars o'qituvchining bilimdonligi,ijodkorligi va improvizatsiya mahsulidir. Shuning uchun ham har bir dars takrorlanmasbo'lib, o'qituvchi va o'quvchining hamkorligiga asoslandi. Hozirgi kunda o'quvchilarningintelektual salohiyatini oshirish va ma'naviy kamol toptirish uchun o'qituvchi darslaridaturli xil interfaol metodlar va zamonaviy texnalogiyalardan foydalanadi.Har qandayinnovatsion texnalogiya va interfaol metodlarning asosiy vazifasi axborotni o'quvchilargatez va aniq, tushunarli tarzda yetkazib berishdan iborat.

Zamonaviy interfaol texnalogiya va usullar o'quvchiga tayyor bilim bermaydi, uo'quvchilarni to'g'ri yo'l orqali yo'naltiradi. Fikrlarni jamlashga o'rgatadi. Savollar yordamidamuammoning yechimini topishga undaydi. Bularning barchasiga adabiy ta'lim jarayonidao'qituvchining kreativ yondashuvi tufayligina erishish mumkin.

97



Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini mard va

olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Xalq so'zi.// 2016 yil 16 dekabr2.Husanboyeva Q. Adabiy ta'limda mustaqil fikrlashga o'rgatish asoslari. - T.:

O'zinkomsentr,2003. - B3.Egamberdiyeva N. Innovatsion ta'lim texnalogiyalari va pedagogik kompetentlik. - T.,

2016.4. A Rafiyev. L Rafiyeva. "O'zbek tili va adabiyoti".T., 20085.Yo'ldoshev Q, Qosimov B.Adabiyot. 9-sinf. - T.: NMIU,2019

98



"JANNATGA KON O'ZBEKISTONIM!"

Andijon viloyati Asaka tumani56-umumiy o'rta ta'lim maktabiningTabiiy fanlar(geografiya) fani o'qituvchisiSoliyeva Shaxnoza Nematjonovna

Annotatsiya: Ushbu maqolada O'zbekistonimizninng naqdar jannatmakonligi qolaversauning geografik tabiiy tuzilishi va sharoitlari haqida maqola muallifi tomonidan chuqurteran fikrlar aks ettirilgan. Maqolada Vatanimizninng boy tabiati haqida kata ma'lumotlarberilgan. Ushbu ma'lumotlar o'quvchilar va pedagoglarga katta yordam beradi deganummitdamiz. Kalit so'zlar: so'lim go'shalari, ye rust va ostboyliklar, mineral xom ashyo, yer zahiralari, tabiiy boyliklari,tabiatni muhofaza qilish,cho'l va vodiylar.

O`zbekistonning tabiati benihoya go`zal va so`lim go`shalarga boy bo'lib, undagiShoximardon, Baxmal, Chimyon singari tog`li hududlar ba'zi ma'noda haqli ravishdaShveytsariya tabiatiga qiyoslanadi. Bahor va yoz oylarida Omonkuton, Ogàliq va Sarmishningtabiati qo`nida olingan bir kunlik dam insonga ko`pga yetadigan ma'naviy va jismoniyoziqa bagìshlaydi. Respublikadagi cho`l va vodiylarning tabiati ham o`zgacha. Ularinson uchun ma'naviy va moddiy boylik manbai bo`lib xizmat qiladi. Dunyoda mashhurqorako`li va antiqa terilari ham O`zbekiston cho`llarida yaratiladi.

O`zbekiston shuningdek yer usti va yer osti boyliklarining mo`lligi bilan ham MDHmamlakatlari o`rtasida alohida o`rin tutadi. Uning hududida 658 turdagi umurtqali hayvonlar,shu jumladan 97 tur sut emizuvchi, 424 turdagi qush va 79 turdagi baliqlar, xilma-xilamfibiyalar va reptiliyalar yashaydi. Undagi o`simliklar dunyosi 4,5 mingdan ortiq turnio`z ichiga oladi.

O`zbekiston zamini mineral xom ashyolarga boy. Bu zaminda Mendeleyev davriysistemasining deyarli barcha elementlari topilgan. Bu mineral boyliklar 900 ta topibo`rganilgan konlarda va 2000 ga yaqin kelajakda o`rganib foydalaniladigan konlar joylashgan.Oltin zahiralari bo`yicha O`zbekistonning dunyoda to`rtinchi o`rinni egallashi hamuning tuprogì naqadar boy ekanligidan darak beradi. Bundan tashqari respublika tabiiyboyliklari jihatidan neft, gaz, rangli va nodir metallar, ko`mir va fosforitlar, ohaktosh,marmar, granit va turli tuz konlariga boyligi bilan ham ajralib turadi. Undagi shifobaxshsuvlar o`zining zahirasi va tarkibidagi foydali minerallari bilan jahonda mashhur kavkazsuvlaridan qolishmaydi. Bu suvlar bazasidan 12 ta sanatoriya ishlab turibdi, 9 ta konningsuvi zavodda qadoqlanib, xalq iste'moliga yetkazib berilmoqda.

Dunyoning ko`pgina rivojlangan mamlakatlarida o`zlashtiriladigan yer zahiralari tugabqolgan bir sharoitda O`zbekistonda bunday yerlarning yetarli darajada mavjudligi respublikayorqin istiqbolining yana bir yarqiroq qirrasidir. Respublikada qishloq xo`jaligi uchunfoydalanish mumkin bo`lgan 27,5 mln gektar maydondan 5,0 mln gektariga dehqonchilikqilinadi (18%). Shundan 4,2 mln gektari sugòriladigan yerlar bo`lib, qolgani lalmiklarmaydonlardir. Suvdan unumli foydalanish, tomchilatib, yomgìrlatib va namlatib sugòrishtexnologiyalarining joriy qilinishi suvning qishloq xo`jaligidagi sarfini kamaytirgan holdayangi yerlar o`zlashtirib, sugòriladigan dehqonchilik maydonlarini kengaytirish imkoniniberadi. Yer maydonlari zahirasining yetarli ekanligi respublikada chorvachiliknirivojlantirish, aholini go`sht, sut va teri mahsulotlari bilan ta'minlashni yaxshilash imkoniniberadi. Respublikadagi mavjud 44,9 mln. gektar maydonning 22,5 mln. gektari chorvachilikdafoydalanilmoqda.Yer resurslari orasida muhim o`rinni sugòriladigan yerlar egallaydi.Bu yerlar garchi qishloq xo`jaligida foydaniladigan maydonlarning atigi 15% ni tashkil

99



qilsada, ammo ular ishlab chiqariladigan jami dehqonchilik mahsulotlarining 95 % niberadi. Bu zaminda millionlab tonnalab qimmatli texnik xom ashyo hisoblangan paxta,don va sabzavot mahsulotlari yetishtiriladi. Serquyosh O`zbekiston yerida yetishtirilganshirin-shakar mevalar dunyoda tengi yo`qdir. Meva va sabzavotlar respublika aholisinita'minlabgina qolmay, balkim qo`shni davlatlarga va hatto uzoq mamlakatlarga ham eksportqilinmoqda.

O`zbekistonning yana bir muhim tabiiy boyligi uning hududidan oqib o`tadigankattayu-kichik daryolardir. 20 dan ortiq bo`lgan bu daryolarning umumiy uzunligi 7,5ming km atrofida bo`lib, ko`p yillik o`rtacha ma'lumotlarga ko`ra ulardan sekundigaqariyb 3,7 km. kub suv oqadi. Respublikada shu kundagi suvning jami yillik sarfi 65 km.kubligini hisobga olsak, Orol dengizini tiklashga yetarli darajada suv yuborgan holda xalqxo`jaligini rivojlantirishga hali yana qo`shimcha imkoniyatlar mavjudligi ko`rinib turibdi.

O`zbekistonda tabiat muhofazasi ishi mamlakat mustaqilligining dastlabki yillaridayoqkonstitutsion asosga qo`yildi. 1992 yilning 8 dekabrida qabul qilingan O`zbekistonrespublikasi Konstitutsiyasining 50-moddasida O`zbekiston hududida yashayotgan barchafuqarolar atrof muhitni muhofaza qilishga majbur ekanliklari belgilandi. Uning 55-moddasida esa barcha turdagi tabiiy boyliklar umummilliy bo`lib, ular davlat muhofazasidanekanliklari ko`rsatib o`tildi. Respublika hududida jamiyat va tabiat o`rtasidagimunosabatlarni hukumat doirasida tartibga solib turish maqsadida xalq deputatlari OliyMajlisida, viloyat, shahar va tuman Kengashlari huzurida xalq xo`jaligining boshqasohalari qatori tabiat muhofazasi sohasida ham doimiy komissiyalar tuzilishiKonstitutsiyaning 100-moddasida belgilandi.

Respublikada tabiat muhofazasiga doir o`nlab Qonunlar ishlab chiqib qabul qilinganki,bular atrof muhitning sofligini saqlash va tabiiy boyliklardan foydalanishni tartibga solibturishda ta'sirchan yuridik hujjat bo`lib xizmat qiladi. Bunday hujjatlar respublika mustaqilbo`lgani qadar Ittifoq qonunchiligi bilan ham belgilangan edi.

Maqola yozish davomida fikr yuritdim O'zbekistonning tabiiy sharoiti naqadar yaxshiekanligini ko'rib uni jannatga qiyoslash mumkin deb aytsam yanglishmasam kerak debo'yladim. Haqiqatdan ham vatanimiz tabiati betakror ayniqsa yoz va bahor fasllarida..

Foydalanilgan adabiyotlar:1.F.E Gulmetov A.A Allabergenov "Turizm geografiyasi" kasb hunar kollejlari

uchun qo'llanma 20042."Bolalar uchun enskilopediya" 20103."Umumiy tabiiy geografiya" P.Baratov tarjimasi

100



EHSON VA SADAQA.

Sultonova SaidaXorazm viloyati,Qo'shko'pir tumani25-sonli umum ta'lim maktabning o'qituvchisi.Tell:+998975261244.@mail:Sultonova.@mail. ru.

Annotatsiya: Ushbu maqolada ozbek millatiga xos odamiylik,mehr,oqibat , ezgulikulashish kabi fazilatlaridan biri ehson va sadaqa haqida so'z yuritiladi. Insonlardagi butjihatlarni hozirgi kundagi ahamiyati,o'rini haqida ham ma'lumotlar keltiriladi.

Kalit so'zlar:Ehson,muqaddas kitob,ne'mat,hayr-u sahovat,zikr. Ehson va sadaqa-savob omili.Ehson-bu ,albatta, biz bilgan hayr-u saxovatdir.Lugàtlarda keltirilishicha "Ehson"so`zi

"Yaxshilik qilish,ezgulik ko`rsatish"degan ma`nolarni anglatadi."Ehson" so`zining ta`rifi juda ko`p.Odatda birovga biror ne`matni berish va unga

mehr-muruvvat ko`rsatish ham ehson hisoblanadi.Bizning muqaddas dinimiz bo`lmishislom dini ham ehson dini sanalarkan.Muqaddas kitobimiz Quròni karimda ehsonningfazilati haqida to`liq ma`lumotlar keltirilgan.Ehsonning fazilati shundaki,ehsonqiluvchilarga beriladigan savob va mukofotlar juda ko`p.Biror kishiga ehson qilsangizyoki unga biror yaxshilik ko`rsatsangiz,albatta, bundan dilingiz quvonsa,o`zingizdakatta bir yengillik paydo bo`ladi.Ehson qilingan kishi ham o`ziga ko`rsatilganyaxshilikdan sevinadi,dilida sizga muhabbat paydo bo`ladi,unda qaysidir muammo o`zyechimini topadi.Mana shunday ehsonlar jamiyatdagi kishilar o`rtasidagitotuvlikni,hurmat e`tiborni paydo qiladi,oz bo`lsada dushmanchilik degan so`zdanancha yiroqlashtiradi.Kimki birovning eng ogìr kunida unga yaxshilik qilsa,Alloh taolounga bir yaxshiligi uchun o`n,yuz karra qaytarib beradi.Chunki bu foniy dunyo bizgaAlloh taolo tomonidan berilgan bir omonatdir.

Ehson deganda faqat birovga pul yoki biror narsani chin ko`ngildan berish yokiyaxshilik qilishdan iborat emas.Bu so`zning juda ko`p turlari bor.Masalan,Muhammadalayhissalomga ergashish ham-ehson, birovni kechirish ham-ehson, hattoki birovgayaxshi muomala qilish ham-ehson sanaladi.Alloh taolo ehson qiluvchilarni juda yaxshiko`rarkan.Yaxshilik qiluvchilarga bu dunyoda ham yaxxshilik bor kan.Bu dunyoda bittayaxshilik qilsak,oxiratda o`ndan to yetti yuzgacha yaxshilik bizni kutib yuradi.

Sadaqa inòmdir.Evaziga Alloh taolo savob beradi.Bajarilishi lozim bo`lgan yaxshiamallarni qilish ehson deyiladi.

Har bir inson shu dunyoda yashab turgan ekan,xayolimiz,fikrimiz,qo`limiz vazikrimiz yaxshilik qilishda bo`lishi kerak.Hadisi sh`riflarning birida shundaykeltirilgan:"Yaxshilik qilish qo`lingdan kelmasa,hech bo`lmaganda yomonlik qilma".Muborak oylarimizdan bo`lmish ro`za-i ramazon oyi aynan ehson oyihisoblanadi.Ushbu oyda haqiqiy musulmon o`z nafsini Olloh taolo yo`lida tiyishi vao`zidan ortirgan narsasini yoki yaxshiligini birovga beradi.Chunki sadaqa eng afzaliushbu oyda qilingani ekan.Bizning jamiyatimizda shunday insonlar borki ular birovgayaxshilik qildim deya ko`p aytishadi.Men o`zimning kichik bir hayot tajribamdamkelib chiqib aytishim mumkinki,ya`ni 80 yoshni qarshilab olamdan o`tgan buvimningbizga aytgan o`gitlaridan misol qilib aytsam,birovga kimki yaxshilik yoki ehson qilsauni hech qachon unga yoki birovga men shunday yaxshilik qildimku demasligi kerakekan.Aks holda u qilgan ehson minnat deb hisoblanarkan.Shunchaki ehson insonningchin ko`ngildagi eng go`zal ishlaridan biri bo`lishi kerak.Ehson va sadaqa yoki

101



yaxshilik hech qachon bozorda sotilmaydi yoki bo`lmasa qiymati o`lchanmaydi.Hozirgi kunda xalqimizni,nafaqat xalqimizni,balki butun dunyoni xavf ostiga

qo`ygan karanovirus balosining tarqalishida har kim har xil mish-mish tarqatyapti.Bubizning yurtimizda ro`za ramozon oyining kirib kelishi bilan asta sekinlik bilanyo`qolib borayapti.Olloh taolomizning ro`yosining qarangki bu ofat musulmonlikdini tarafdorlarini tutgan ro`zalari va qilayotgan ehsonlarining samarasidir.Hatibdomlalarimizning fikricha mana shu ro`za ramozon oyi tugaganiga qadar ushbu qorao`lat ofatidan butun musulmon olami butublay holos bo`larkan.

Ohirgi zamon kelishini oldini olayotgan narsalardan biri bu mening fikrimchadunyodagi komil insonlar tomonidan qilinayotgan ehsonlar va ezgu amallardir.Anashunday yaxshi,insofli,kambg`alni qayg`urguvchi insonlar uchun haligacha hayotdavom etmoqda.Bir o`ylab ko`ring! Nima uchun hozirgi kunda kofe,restoronlarga boribko`ngil ocharchilik uchun,yoki bo`lmasa har bir to`y, bazm uchun alohida libos kiyibxohlaganimizcha pul sarf qilamiz-u qaysidir ulug` pir-u ajdodlarimiz qabrlariniziyorat qilishga borganizimda cho`ntagimizni ichidan eng mayda pulni topib sadaqaqilamiz.Bu bizning musulmonchiligimizga to`g`ri keladimi?To`g`ri bu gaplar bilanyaxshi yeyish, yaxshi kiyinish kerak emas deganimas.Har bir narsani nafsimizni tiyibishlatishimiz kerak.

Bir yurtdan boshqa yurtga ziyoratga borib kelgandan ko`ra shunga sarflanadiganmablag`ni bir faqirga berib shuni duosini olgan afzalroq emasmi?Bu katta bir hajsafariga borib olgan savob bilan teng emasmi?Eng avvalo yetti qadam yaqin joydagiyoki yaqin qarindosh- urug`laring holidan xabar olib keyin ko`ngilni hotirjam qilibziyorat safariga borgan afzal.

Boylikni Olloh taolomiz birovga sinab, birvga esa siylab beradi.Shu ikkala yo`l bilankelgan boylikni nafsimiz tiyib, qo`ldan kelganicha yetim-yesirlarga, beva- bechoralargahar doim ehson qilib turishimiz kerak.Chunki biz musulmonmiz.Bizning bir tutganro`zamiz,o`qigan namozimiz va butun umrimiz davomida qilgan ehsonimiz bizniOllohimiz oldida yuzimizni oq qilguvchi ishlarimizdir.

Foydalanilgan adabiyotlar:Zoirov D. Islom Nuri.Toshkent. :O'qituvchi,1998.

102



INSON QALBIGA YO`L YOHUD QALB TUSHUNCHASINING ASL MOHIYATI

Sherali To`rayevSamarqand davlat tibbiyot instituti talabasiTelefon:+998(99)[email protected]

Annotatsiya: Ushbu maqolada barchamizning nutqimizdan keng o`rin olgan qalbtushunchasi haqida so`z boradi. Qalbni pok saqlash va uning asl mohiyatini to`laqonlianglashimiz borasidagi mulohazali savollarga maqolani o`qish davomida o`rinlicha javobtopish mumkin.

Kalit so`zlar: Ma`naviyat, qalb tarbiyasi, o`zlikni anglash, ruhning bulogì, jismoniyqalb, ilohiy tuygùlar

"Ma`naviyat haqida har qancha da`vatlar, muhim nazariy fikrlar bildirilmasin, agarularni jamiyat ongiga singdirsh uchun doimiy ish olib bormasak, bu boradagi faoliyatimiznihar tomonlama puxta o`ylangan tizimli ravishda tashkil etmasak, tabiiyki biz ko`zlanganmaqsadga erisha olmaymiz, ya`ni, inson qalbiga yo`l topa olmaymiz".

Islom Karimov

Darhaqiqat, inson qalbiga yo`l topilmas ekan, nafaqat ma`naviyat, ayni damda boshqajabhalarda ham o`sish, o`zgarish, yangilanish haqida so`z bo`lishi mumkin emas. Zero,insonning mohiyati uning qalbidadir. Qalbi qattiq, toshbagìr, hissiyotsiz inson harqanday qabihlikka qodir. Faqat qalb tarbiyasigina insonni ma`nan yuksaltiradi, ezgulikkasafarbar etadi.

Birinchi Prezidentimiz Islom Abdugàniyevich Karimovning "Yuksak ma`naviyat-yengilmas kuch" asari to`rtinchi bobining birinchi fasli "Inson qalbiga yo`l" deb ataladi.Bundan shuni sezish mumkinki, qalb insonni hayotdagi o`rnini, turmush faoliyatinibelgilab berar ekan. Shu o`rinda savol tugìladi. Qalb o`zi nima? Uning mohiyati qanday?Bu savollarga jovob topish o`zlikni anglash bilan barobardir.

Qalb so`zi ikki xil ma`no uchun ishlatiladi. Birinchisi-ko`krak qafasining chaptomonidagi sanavbar (ignabarg daraxt turi) daraxti shaklidagi bir bo`lak go`shtdir,uning ichi bo`shliq bo`lib, ana shu bo`shliqda qora qon bor. U ruhning bulogì va ma`danidir.Bu bir bo`lak go`sht chorva mollari, o`liklarda ham mavjud.

Ikkinchi ma`no-Robbimiz bandalariga ato etgan ruhoniy narsaki, uning jismoniyqalbga bog`liqligi bor. Ana shu ilohiy ne`mat insonning asl mohiyati, haqiqatidir. Uinsonning idrok qiluvchisi, biluvchisi va tanuvchisi hisoblanadi. Uning jismoniy qalbbilan mustahkam aloqasi borki, ko`p insonlarning ana shu mushtaraklik holatini bilishgaaqllari yetmay qoladi. Chunki ilohiy qalbning jismoniy qalbga bog`liqligi shakl-ranglarningjismlarga, sifatlarning sifatlanuvchiga, biror asbob ishlatuvchining o`sha asbobga, biryerga o`rnagan kishining o`sha o`ringa bog`liqligiga o`xshaydi. Bu qalb Allohni biluvchi,Allohga yaqinlashuvchi, Alloh uchun amal qiluvchidir.

Qalb shunday narsaki, agar inson uni tanimasa, o`zini ham tanimabdi, agar o`zinitanimasa Robbini ham tanimaydi. Shunday ekan, qalbimizni doim pok saqlab, uningtuprogìga ezgulik urug`larini ekaylik. Toki bu tuproqdan unib chiqqan nihol ulkandaraxtga aylanib, totli mevalar bersin. Bunday mevalar ta`mini tatib ko`rgan dudoqlaro`z qalbida yashiringan ilohiy tuygùlar lazzatini his qilib yashasin.

103



Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati:1. Abu Homid G`azzoliy. Ihyou ulumid-din (Qalb kitobi). - Toshkent. 2006."Movarounnahr". 2-3 betlar.2. www.ziyouz.com.3. www.manaviyat.uz.

104



ILM-MA'RIFATNING BUGUNGI KUNDAGI O'RNI

Urimboyeva Vasila BegimqulovnaSirdaryo viloyati Oqoltin tumani1-umumta'lim maktabi boshlang'ich sinf o'qituvchisi

Àííîòàöèÿ: Biz bilamizki komillikning asosi - ilm! Komil inson tarbiyasi hammadavrlarda muhim ijtimoiy vazifa hisoblanib, yaxshi tarbiya ko'rgan insonga jamiyat boyligi,deb qaralgan. Inson ziynati u egallagan bilimlari bilan o'lchangan. Islom dini ta'limotidabilimli insonlar yetuk komil inson hisoblangan. Mutaffakirlarimiz qarashlarida komilinson bo'lishi uchun ko'pgina xususiyatlarini egallash lozimligi o'z aksini topganini ko'rishimizmumkun .

Husan Voiz Koshifiyga ko'ra: - "Insonning ta'lim tarbiya orqali: qayta - qayta tarbiyalash,aqliy qobiliyatini o'stirish mumkin" - u o'zining pedagogik qarashlarida bolalarda mustaqilfikirlash qobilyatini o'stirish masalasiga alohida e'tibor beradi.

Êàëèò ñ´çëàð: Ta`lim tarbiya, ma`naviyat, yuksalish va boshqalar

Birinchi Prezidenti Islom Karimovning ma'naviyatni yuksaltirishda sharq alllomalariningtutgan bebaho o'rnini juda qadrlagan, allomalarning yozgan asarlarni oltindan qimmatliginiva ularni amalga oshirgan kashfiyotlari zamonaviy ilm-fan va taraqqiyot uchun naqadardolzarb va zarur ekanligini ochib berishining ahamiyati shunchalik muhim deb hisoblaydi.Va shu o'rinda shuni takidlab o'tish ham kerakki, yuqorida ko'rilgan kashfiyotlar, yozilganasarlar hamma hammasi bu bizning yoki bo'lmasa jahon ravnaqi osudaligi yo'lida qilingaishlar sirasiga kiradi. Birinchi yurt boshimiz shunday jabhalarni nazarda tutib aytganta'lim , madaniyat va ilm-fan bularning hammasi bizda bo'layotgan tibbiyot, san'at vaarxitektura sohalarida beqiyos yuksalishlar, va boshqa jabhalarning ko'zda tutilishi bu abvalombir nisbiy barqarorlikning ta'minlanishi bilan bevosita bog'liq bo'lgan deb hisoblaydi.

Bir so'z bilan aytganda ilm-fan , madaniyat , marifat bularning hammasi bugun va ertauchun qilinayotgan zamin desak yanglishmaymiz, negaki,Amir Temur takidlaganidek "Hech qachon marifatli, ilmli insondan buzg'unchi, yurtni vayron qiluvchi kimsalaryetishib chiqmaydi " degan edi.

Bu borada muhtaram Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ham o'zining fikrlarini bildiradiva bugungi kunda xalqning va biz yoshlarning ma'naviyatini yuksaltirishda ilgari surilgantashabbuslar, qilinayotgan islohotlar hammasi siz yoshlar va kelajagimiz uchun deyatakidlaydi va buning uchun bizdan faqat oldinga harakat qilishimizni, yurt uchun, kelajakuchun intilishni maqsad qilishimizni uqtiradilar. Negaki xalqi, yoshlari ilmli, ziyoli yurthech qachon rivojlanishdan, o'sishdan to'xtamaydi va boshqa yomon illatlarning yurtgaraxna solishiga yo'l qo'ymaydi deb takidlaydilar.

Va shu bilan birgalikda, o'zining murojaatnomasida ham biz yoshlarga qarata o'z fikrlariva talablarini bildirib o'tdilar. Xalqimiz shuni yaxshi bilishi kerak: oldimizda uzoq vamashaqqatli yo'l turibdi. Barchasi jipslashib , tinimsiz o'qib-o'rgansak , ishimiz , ishimiznimukammal va unumli bajarsak , zamonaviy bilimlarni egallab, o'zimizni ayamasdanoldinga intilsak, albatta hayotimiz va jamiyatimiz o'zgaradi.

105



Foydalanilgan adabiyotlar:1. Abu Nasr Forobiy: "Fozil odamlar shahri"-Toshkent., Yangi asr avlodi. 266-267-

betlar.2.Maqola.uz

106



INSON HAYOTIDA BAXTIYOR BO'LISHI UCHUN YARATILGAN.

Navoiy viloyati Uchquduq tumaniTuman xalq ta'limi bo'limi metodistiXolbutayev [email protected] raqami: +998934334845

Annotatsiya: Hayotda inson har doim nimagadir erishish uchun harakat qiladi. Albattabu harakati davomida o'zining yaxshi yashashi va kamol topishi uchun faqat oldingaintilib, yo'lning goh oq yo'laklaridan, goh qora yo'laklaridan yurishga majbur bo'ladi. Sizazizlarim bir narsaga e'tibor bering! Shunday insonlar bo'ladiki bir insonni yumushlarinideb o'zini shaxsiy hayotidagi ishlarini unutib yuborishga qodir. Hayotingiz naqadartubanlikka qarab ketayaptimi a qani o'zingiz bir turib oynaga qarangchi? Nimani ko'rarekansiz. Oynaga qaragan zahoti dunyoni o'zgartirishga qodir insonnni aksiga duch kelasiz.

Kalit so'zlar: o'ziga ishonch, jamiyat qusurlari, insonlar hayoti, oila muqaddasligi ertaturmush, qarindoshlar o'rtasidagi nikoh, insonni hayotga nazari

O'zingiz bilasizmi shu o'tkir nigohlar o'zgalarga naqadar o'zgacha ta'sir eta olishininahotki bilmasangiz! Yo alhazar inson o'zini anglashi uchun nahotki butun umrietmasa.....bu hayotimizda azizlarimi har biringiz ma'lum bir darajada o'zingiz olamingizdao'zingiz yaratgan hayot tajribalariga ega insonsizlar, balki bu hayot tajribalari bilan sizlarbaxtiyorlik sari o'zlaringizga yo'l ochganlaringizni bilsangiz kerakdir. Inson hayotida baxtiyorbo'lishi uchun yaratilgan. Zotan kishi hayotida boy bo'ishi uchun emas baxtli yashashiuchun yashaydi. Balki mana shu baxtiyorlik sari o'zini anglash uchun kamol topishi uchunkomil inson bo'lib etishishi uchun bu dunyoda hech narsa kam emas. Shunday ekanazizlarim o'z o'zimizni anglash uchun hozir ham kech emas bizni tariximiz milliyma'naviy boyliklarimiz, umuminsoniy qadriyatlarimiz ajdodlarimizdan bizgacha saqlanibqolgan. Bu saqlanib qolgan xazinamizni o'rganib izlanib kelagak avlodga etkazish biz vasiz azizlarni oldimida turgan eng asosiy vazifalarimizdan biri ekanligini unutmasligimizkerak. Shunday ekan jumladan yana bir narsaga to'xtalib o'tmoqchiman. Jamiyat qusurlarideymiz deymiz o'zi jamiyat qusurlari nima ekanligini o'zimiz bilamizmi Qusur birjamiyatdagi ijtimoiy faollikda o'zini salbiy oqibatlari bilan jamiyatdagi nomutanosibliknikeltirib chiqaruvchi omilar sarasiga kiritamiz. Atrofga nazar soling azizar atrofni rangbarang ekanligi uning nafosat va nafisligini his etadigan insonlar juda kamchilikni tashkiletgan bu osmoni falak ostidagi olamda. Bir zum o'zimizning o'y hayollarimizni o'zimizyaratamiz o'zimiz barbod qilamiz. Men jamiyatda, jamiyatning duru gavhari bo'limishinsonlar orasida yurganimga ancha bo'lmagan bo'lsada, o'xshashi yo'q o'zaro bo'ladiganmunosabatlarni ancha mazmun mohiyatini tushunadigan bo'lib qolganman. Bu gaplarimbilan men o'zimni yuksak aql idrok egasi sanamayman aslo siz va siz orqali insonlarhayotida ajb bir ser mazmun o'tkazishi uchun qandaydir kuch orqali tushunishlariniistadim. O'zbek adabiyoti o'chmas iz qoldirgan adiblarimiz, o'zlarini betakror asarlaridaqimmatli so'zlarni tashlab ketgan. Sen yaxshi inson bo'lganing bilan senga dushmaninsonlar hayoting davomida hamisha topiladi. O'ylama menga hamma insonlar do'st menham hammaga birdek do'st bo'laman deb: yanglishasan chunki insonlarni yaratgan egambir xilda yaratmagan. Qo'lingdagi barmoqlaringga nazar solgin barmoqlaring bir xilemasmi demak insonlar ham bir xilda oq emaslar. Ustozimiz O'tkir Hoshimiovning"Daftar hoshiyasidagi bitiklar" kitobida shunday deganki; yomonlarni ehtiyot qilingchunki yomonlar du dunyoda yo'q bo'lsalar yaxshi insonlaring qadri bilinmay qoladi.Nahotki yaxshiga kun yo'q yomonga o'lim yo'q deydilar. Men bu bilan sizlarni bu olamga

107



bir hil nazarda boqolmaslingizni aytmoqchiman. Ba'zida o'ylab qolaman insonlar negabir biriga bo'lgan eng buyuk narsa bu mehrni ravo ko'rmaydilar. Insonni bir ibiriga bo'lganmehri bu olamga qayta tug'iliganidek bo'lmaydimi bir insonni mehri boshqasiga u insonuchun qanchalik muhim ekanligini bugungi kundagi yoshlarimizdan tortib yoshiulug'larimizgacha ko'zga ko'rinmas bo'lib boryapti. Nazarimda yana bir 50 yildan keyinfaqat yaqin insonlar qo'ni qo'shnilar qarindosh urug'lar faqatgina oila a'zolardan tashkiltopga bo'lib qoladi. Aksariyat yoshlarimiz bugungi kunda oila degan tushunchani anglayolmasligi ota ona tomonidan erta turmush berishlar erta nikohlab qo'yishlar ..... bular negakerak axir inson o'sib ulg'ayib voyaga etib oila muqaddasligini anglab etganidan so'ngnikohlansa nima bo'ladi. Yo'q aslo unday bo'lmaydi ota ona orzusi nima bo'ladi. Ota ona halihayotligida farzandini to'yini ko'rsa baxli hayotini ko'rsa nevaralarini bag'riga bosib kattaqilgisi keladi. Natijada nima bo'ladi erta uylangan yigit erta turmush qurgan qiz o'rtaturmush tashvishlari qiyinlik qilib oxir oqibat ajrashish eng oson yo'l ekan deb bir oilabuzulib ketadi. Natijada oila muqaddasligini anglab etolmagan aksariyat yoshlarimizbaxtli hayot sari yo'l olmoqchiga o'xshaydi. Bilasizmi gohida yosh oilalar o'rtasida birbirini tushunmaslik o'zaro nomutanosib munosabatlar vujudga keladi. Bu munosabatlarniijobiy hal etish mumkinmi qarang a bir kuzatib ko'ring; bir oila baxtiyor edi baxti edi,qizi maktabda shoira edi sinfdoshlari o'rtasida o'z o'rni bor edi qizcha orzu qilardi,maktabni tugatib nasib bo'lsa o'qishga kiraman ota onamani yuzini yorug' qilaman. Kunlarketidan kunlar o'tdi. Oylar ketidan oylar o'tdi qiz kursga borib o'qida izlandi maktabnitugatgach o'qishga topshirdi qarangki o'qishga kirolmadiyu onasi aygandi qizim o'qishgakirolmasang erga berib yuboraman. Bu masalada oilada necha necha bor janjallar bo'ldi qizbechora nimalarni boshidan o'tkazmadi. Ona orzusi kuchlilik qildi. O'zining yaqinqarindoshidan kelgan sovchilarga rozilik berdi qiz kuyidi o'kindi foydasi bo'lmadi, qizniqarshliklariga qaramay ota ona baribir qizini turmushga berib o'zini orzu havasini amalgaoshirdi qizini o'qishiga qiziqishi ham bir tomonda qolib kedi. Qiz turmush chiqqanidanso'ng qanchalar qiynalganini yolg'iz qizni o'ziga ayon bo'ldi holos, qiz o'qishga bo'lganqiziqishlarini so'ndirmadi baribir o'qiyman dedi, bir yilda bir qiz farzandli bo'ldi, baxtiledi yosh farzandi bilan qiz azoblandi, qiz umidini uzmay o'qishga topshirdi. Qiz orzulariamalga oshdi va nihoyat o'qishda oliy ta'limda o'qish niyatlari amalga oshdi. Lekin ikkito'siq bor edi biri farzandi ikkinchisi oilasi bu ikki to'siq ni ham uddasidan chiqdi. Qiznionasiga topshirdi oilasi bilan esa xayrlashdi ya'ni ajrashdi. Ikki oilada bu vaqt mobaynidaancha vaqtgacha kelishmovchiliklar bo'lib o'tdi qiz bolasini o'z onasiga topshirib o'qishgaketdi , shaxsiy fikrim bunday hayoti o'xshashlar necha necha son sanoqsiz kuzatishmizuchratishmiz mumkin. Ey insonlar nahotki o'z-o'zlaringizni bilmasalaringiz qilayotganbajarayotgan amallaringizni atrofdan bir turib kuzating nazar soling o'zingizni tahlilqiling! O'zingizga holisona baho bera oling ana shunda siz o'zingiz ustingizda ishlashingizmumkin bo'ladi. Hayotingizni qadrlaydigan insonlar davrasini hech qachon tark etmang!Ular sizga yomon bo'lishini aso istamaslar.... Yuqorida aytganimdek erta turmushni oldiniuchun amaliy takliflarimni aytmoqchiman: jumladan: jamiyatimizning asosini oila insonlartashkil etadi, shunday ekan ularda jajji bolajonlar tarbiya topadi o'zi kamolga etadi,maktab ta'lim dargohiga ilk qadamlarini bosib kelganidan u jamiyatning ma'lum bira'zosiga aylanadi, to'g'rimi... Endi diqqat qiling maktablarimizda falsafa psixologiya, yosho'g'il-qizlarni hayotga tayyorlash bo'yicha davlat ta'lim standartlari asosida fanlarni kiritsakqanday natijaga erishgan bo'lamisiz. Eng qizig'i endi bu tomonda jamiyatda insonlarnishaxs uning jamiyatda tutgan o'nrini belgilaydigan darajaga yetkazadigan olia bog'chaasosiysi maktabning o'rini beqiyosdir asosiy fundamental bilimlarni o'quvchi yoshlarimizmaktablardan bilim olishadiyu dunyoqarash mana shu dargohdan shakllanadi. Yosh o'g'il-qizlarimiz o'smirlikdan balog'at yoshigan o'tish davrida o'zidagi ma'lum bir darajadao'zgarishlarni, bu o'zgarishlarni shakllantirishni maktab paytidan boshlab to'g'ri

108



yo'naltiriuvchi aniq bir yo'nalishlarni ham mana shu fanlar belgilab beradi. Aksariyatyoshlarimiz bu davrda ota onasiga aytolmaydilar, ota onalar esa o'z ishlari bilan ovvorabo'lishib farzandlaridagi bu o'zgarishlardan befarq qolib ketaveradilar. Ana shuning uchunham bu fanlarni dasturga kiritishni maqsadga muvofiqligini bildiradi.

Xulosalarim shundan ibortki azizlarim biz hozirdan boshlab o'zimizga nazar tashlamasekanmiz bez hech qachon o'zligimizni insoniyligimizni yillar davomida qidirib yuraveramizyuraveramiz...

Foydalanilgan adabiyotlar1.www.ziyonet.uz2.kitobxon.com

109



YOSHLAR QANCHALIK MA'NAVIY BARKAMOL BO'LSA, TURLI YOTILLATLARGA QARSHI IMMUNITETI HAM SHUNCHA KUCHLI BO'LADI.

Namangan viloyati Chortoq tumani43- o'rta ta'lim maktabi boshlang'ich sinf o'qituvchisiZiyayeva Nazira Isaqovna+998945011172

Annotatsiya: Mamlakatimizda yoshlar masalasi xar doim davlat siyosati darajasigako'tarilgan. Yoshlarga oid davlat siyosati - bu davlatning demokratik taraqqiyot yo'lidarivojlanishida yoshlarni muhim strategik kuch sifatida tan olishi, zamonaviy dunyodayoshlarning ehtiyojlari, ularning mavjud demokratik muhitga to'g'ri moslashuvigayo'naltirilgan qonunchilik va ijro etish xususiyatining yig'indisi hamda o'zining yoshlarganisbatan boshqaruv va ijtimoiy funksiyalarini demokratik siyosiy tizim, xalqaro yohudmilliy huquq normalari talabi darajasida to'liq bajarishidir. Yosh avlod vakillariningmanfaatini, boshqa ko'pchilik qatlamlar vakillarining manfaatiga qarshi qo'ymasdan,umummilliy manfaat bilan uyg'unlashtirish - yoshlar siyosatining asosiy vazifasidir.

Kalit so'zlar: ma'naviy-ma'rifiy sohalar, aqliy faoliyat, siyosiy tizim,

Mustaqillik yillarida mamlakatimizda yoshlarni vatanparvarlik, milliy an'ana vaqadriyatlarimizga hurmat ruhida tarbiyalash, ma'naviy yetuk va jismonan sog'lom barkamolavlodni voyaga yetkazish, ularning huquq va manfaatlarini himoya qilish borasida muayyanishlar amalga oshirildi.

Mamlakatimiz aholisining 30 foizi 14 dan 30 yoshgacha bo'lgan yoshlardir. Ularningta'lim olishi, kasb-hunar egallashi uchun zamonaviy sharoit va imkoniyatlar yaratilgan.Shu bilan bir qatorda, yoshlarning bo'sh vaqtini mazmunli o'tkazishni tashkil etishdolzarb masala hisoblanadi. Ma'lumki, davlatimiz rahbari ijtimoiy, ma'naviy-ma'rifiysohalardagi ishlarni yangi tizim asosida yo'lga qo'yish bo'yicha 5 ta muhim tashabbusniilgari surgan edi. Yoshlar qanchalik ma'naviy barkamol bo'lsa, turli yot illatlarga qarshiimmuniteti ham shuncha kuchli bo'ladi.

Biz pedagoglarning oldimizga muhim vazifa qilib, kuchli bilimga ega bo'lgan, o'zmutaxasisligi bo'yichayangilik yarata oladigan, yetuk marralarga erishishmi maqsad qilganyosh kadrlarga ta'lim-tarbiya berish qo'yilgan. Inson tafakkuri faoliyat davomida shakllanadi.Shuning uchun o'quv amaliyoti oldida o'quvchilarni aqliy faoliyat usullarining o'zigao'rgatish vazifasi qo'yiladi. Bu bilan bog'liq ravishda o'rganish bir vaqtning o'zida bilimningto'planishi va undan foydalanish usullarini o'zlashtirish jarayoni sifatida tavsiflanadi.

Usullarni o'zlashtirish, birinchidan, o'quvchilarning ular bilan tanishuvi orqali,ikkinchidan, mashqlar - turli materiallarda aqliy faoliyatning mos keluvchi usullariniqo'llash orqali, uchinchidan, ko'chish - yangi masalalarni hal etish uchun usullarnitatbiq etish orqali ro'y beradi.

Shunday qilib, aqliy faoliyatning shakllanish yo'li taxminan shunday: usul mazmuninio'zlashtirish - mustaqil ravishda uni qo'llash - yangi vaziyatlarga tatbiq etish hisoblanadi.

Bugungi kunda amalga oshirilgan tadbirlar tahlili yoshlarning keng qatlamlariga daõldorbo'lgan dolzarb masalalar, ayniqsa uyushmagan yoshlarning hayotda o'z o'rnini topishiuchun munosib sharoit yaratish, har tomonlama qo'llab-quvvatlash, kasbga yo'naltirishva bandligini ta'minlash, tashabbuslarini rag'batlantirish borasidagi ishlarga asoslangandir.

110



Foydalanilgan adabiyotlar:1. Qodirov B.R. Sinf zukkolarini tanlash metodikasi (Yosh iste'dodlarini izlaymiz):

Metodik qo'llanma. T., 1998.2. G'oziev E.G'. Psixologiya (Yosh davrlari psixologiyasi). T., 1994.3. G'oziev E.G'. Umumiy psixologiya: darslik. I, II kitob. T., 2002

111



ÄÈÍÈÉ ÝÊÑÒÐÅÌÈÇÌ ÂÀ ÒÅÐÐÎÐÈÇÌ ¢ÎßËÀÐÈÍÈÍÃ - ¨ØËÀÐÎÍÃÈÃÀ ÒÀÚÑÈÐÈ

Àúçàìîâ Èíîì Ñàëèìæîíîâè÷Íèçîìèé íîìèäàãè ÒÄÏÓ µàðáèé òàúëèì ôàêóëüòåòè ´³èòóâ÷èñèÒåëåôîí:+998(90) 985 84 [email protected]

Àíîòàöèÿ: Óøáó ìà³îëàäà øëàðèìèç îíãèãà òóðëè ä òóøóí÷àëàðíè êèðèá êåëèøè,æàìèÿò ó÷óí àíúàíàâèé á´ëãàí äèíèé ³àäðèÿòëàðèìèçíè ò´²ðè åòêàçèøèìèç,òåððîðèçì âà ýêñòðåìèçì õàâôèäàí ¸øëàðèìèçíè äîèìèé îãîµ âà µóø¸ð á´ëèøãà÷îðëàøèìèç ìóµèìëèãè áà¸í ýòèëãàí. Áóíäàí òàø³àðè äèíèé ýêñòðåìèçìíèíãêåëèá ÷è³èøè âà êåíã òàð³àëèøèãà ñàáàá äóí¸âèé âà äèíèé áèëèìëàðíèíã ñà¸çëèãè,ñîô äèíèé òóøóí÷àëàðíèíã àñë ìàçìóí-ìîµèÿòèíè áèëìàñëèê, ¸ë²îí÷è µàâàñëàðãàáåðèëèø, êèøèëàðäàãè ôèêðëàø, äóí¸³àðàø ñèíãàðè òóøóí÷àëàðíèíã ïàñòëèãèýêàíëèãèíè êåëàæàê àâëîäãà åòêàçèøäàí èáîðàò.

Êàëèò ñ´çëàð: Äèíèé ýêñòðåìèçì âà òåððîðèçì, äèíèé áà²ðèêåíãëèê, ãëîáàëõàâôñèçëèê, Èìîì Áóõîðèé, àò-Òåðìèçèé, ç´ðàâîíëèê, âèæäîí ýðêèíëè.

"Ñàé¸ðàìèçíèíã ýðòàíãè êóíè, ôàðîâîíëèãè ôàðçàíäëàðèìèç ³àíäàé èíñîíá´ëèá êàìîëãà åòèøè áèëàí áî²ëè³. Áèçíèíã àñîñèé âàçèôàìèç - ¸øëàðíèíãñàëîµèÿòèíè íàìî¸í ³èëèøè ó÷óí çàðóð øàðîèòëàð ÿðàòèø, ç´ðîâîíëèê ²îÿñè"âèðóñè" òàð³àëèøèíèíã îëäèíè îëèøäèð" .

¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Ïðåçèäåíòè Øàâêàò Ìèðçè¸åâ

Áèçãà ìàúëóìêè, ìóñòà³èëëèê éèëëàðè äàâîìèäà þðòèìèçäà âèæäîí âà ýúòè³îäýðêèíëèãè, òóðëè ìèëëàò âàêèëëàðèíèíã µó³ó³ëàðè êåíã êàôîëàòëàíèá, äèíèéáà²ðèêåíãëèê ìóµèòè ìóñòàµêàìëàíìî³äà. ¥îçèðãè âà³òäà äè¸ðèìèçäà 130 äàíçè¸ä ìèëëàò âà ýëàò âàêèëëàðè ´çàðî µàìæèµàò ÿøàìî³äà, 16 òà êîíôåññèÿãàìàíñóá äèíèé òàøêèëîòëàð ýðêèí ôàîëèÿò þðèòìî³äà . Æàìèÿòèìèçäà µóêìñóðà¸òãàí çàðî ä´ñòëèê âà µàìæèµàòëèêíè ÿíàäà ðèâîæëàíòèðèø, ³àéñè ìèëëàò,äèí âà ýúòè³îäãà ìàíñóáëèãèäàí ³àòúè íàçàð, áàð÷à ôó³àðîëàð ó÷óí òåíã µó³ó³ëàðíèòàúìèíëàø äàâëàòèìèçíèíã ýúòèáîð ìàðêàçèäà á´ëèá, ó Êîíñòèòóöèÿìèçäà µàì´ç àêñèíè òîïãàí, çåðî, äàâëàòèìèçäà ôó³àðîëàð ´ðòàñèãà íèôî³ ñîëàäèãàíýêñòðåìèñòèê âà ðàäèêàë ²îÿëàðíè òàð³àòèøãà àñëî é´ë ³´éèëìàéäè.

Äèíèé øèîðëàð îñòèäà ñè¸ñèé µîêèìèÿòãà èíòèëà¸òãàí äèíèé òàøêèëîòëàðÌàðêàçèé Îñè¸ ìàìëàêàòëàðèäàãè èæòèìîèé-ñè¸ñèé âàçèÿòãà ñàëáèé òàúñèð´òêàçèøãà óðèíìî³äà. Øó ñàáàáëè áóãóíãè êóíäà äóí¸íèíã àéðèì ìèíòà³àëàðèäàòîáîðà êåñêèíëàøèá áîðà¸òãàí ³îíëè ìîæàðî âà çèääèÿòëàð, òåððîðèçì âàýêñòðåìèçì õàâôè áèçäàí äîèìèé îãîµ âà µóø¸ð á´ëèøíè òàëàá ýòìî³äà. Áóãóíãèêóíäà äèíèé ýêñòðåìèçì âà õàë³àðî òåððîðèçìíèíã ê´ëàìèíè îðòèøè ãëîáàëõàâôñèçëèêêà é´íàëòèðèëãàí æèääèé òàµäèäãà àéëàíäè. Äèíèé ýêñòðåìèñòèê âàòåððîðèñòèê ãóðóµëàð ãëîáàëèçàöèÿ æàðà¸íëàðè âà éèðèê ãåîñè¸ñèé äàâëàòëàðîðàñèäàãè ìàíôààòëàð ò´³íàøóâèäàí, øóíèíãäåê, èëìèé-òåõíèêà þòó³ëàðèäàíôîéäàëàíãàí µîëäà, òåððîðèçì âà ýêñòðåìèçìãà êåíã ê´ëàìëè êóðàø îëèááîðèëà¸òãàí ìóµèòãà ìîñëàøèá îëäè.

Äèíèé ýêñòðåìèçì - æàìèÿò ó÷óí àíúàíàâèé á´ëãàí äèíèé ³àäðèÿòëàð âàà³èäàâèé àµêîìëàðíè ðàä ýòèø âà ´ç ²îÿëàðèíè ìóðîñàñèçëèê âà ç´ðëèê áèëàíòàð²èá ³èëèøäèð. Äèíèé ýêñòðåìèñòèê ãóðóµëàðíèíã áîø ìà³ñàäè- "õàëèôàëèê"

112



¸êè "èñëîì àìèðëèãè" äàâëàòè òóçèø øèîðè îñòèäà ñè¸ñèé µîêèìèÿòíè ýãàëëàøäèð.Áóãóíãè êóíäà ýêñòðåìèçì àíàðõèçì âà ôàøèçìíèíã àðõàèê øàêëëàðè àðàëàøãàí,èñëîì ²îÿëàðèäàí ôîéäàëàíèëãàí, àñëèäà èñëîìãà µå÷ ³àíäàé àëî³àñè á´ëìàãàíòåððîðèçì òóñèíè îëäè. "Àñ-Ñàâñàíà" àõáîðîò àãåíòëèãèíèíã õàáàð áåðèøè÷à,Òèáåòíèíã äèíèé ðàµáàðè Äàëàé Ëàìà "Ìóñóëìîíëàð òåððîð÷è á´ëèøè ìóìêèíýìàñ" , äåá òàúêèäëàãàí. Çåðî, áó µà³èäà Èìîì Áóõîðèé ³´éèäàãè µàäèñíè çãàíëàð:"Ðàñóëóëëîµ (ñ.à.â)äàí ñ´ðàäèëàð: "¨ Ðàñóëóëëîµ, ìóñóëìîíëàðíèíã àôçàëè ³àéñèêèøèäèð?". "£´ëèäàí âà òèëèäàí áîø³à ìóñóëìîíëàð îçîð òîïìàãàí êèøèäèð", -äåÿ, æàâîá áåðäèëàð" . Áóãóí òåððîð÷è ãóðóµëàð ò´²ðè äåá µèñîáëà¸òãàí ç´ðàâîíëèê,áîñ³èí÷èëèê, áèð æèíñëèëàðíèíã íèêîµè, ôîµèøàáîçëèê, øîâèíèçì,áåñî³îëáîçëèê âà áîø³à èëëàòëàðíè à³ëãà ñè²äèðèá á´ëìàéäè.

1. Óëàð àìàëãà îøèðà¸òãàí óøáó µàðàêàò íàôà³àò èëì-ôàí, áàëêè äèí æèµàòèäàíµàì ³îðàëàíàäè. Ëåêèí øóíãà ³àðàìàñäàí óëàð ìà³ñàäëàðèíè àìàëãà îøèðèøó÷óí ´ç ôàîëèÿòèíè òàøêèë ýòèøãà óðèíìî³äà:

2. Ç´ðàâîíëèê ÿúíè òåððîðèñòèê õàðàêàòëàðíè àìàëãà îøèðèø íàòèæàñèäàîììà è÷èäà ³´ð³óâ ïàéäî ³èëèø âà ´çëàðèíèíã êó÷ëàðèíè ê´ðñàòèø îð³àëèõóêóìàòãà òàçéè³ ´òêàçèø.

3. È³òèñîäíè òóðëè é´ëëàð áèëàí (äèâåðñèÿ, ³èøëî³ õ´æàëèãè âà ñàíîàòìàíáàëàðèíè èçäàí ÷è³àðèø) òàíàççóëãà ó÷ðàòèø îð³àëè µóêóìàòíèêó÷ñèçëàíòèðèø âà çàèôëàíãàí õîêèìèÿòãà çè¸í åòêàçèø.

4. Òóðëè òàøêèëîò âà îììàâèé àõáîðîò âîñèòàëàðèíèíã èìêîíèÿòè âà "áå²àðàç"¸ðäàìèäà ã´¸ "ìàìëàêàòäà ôó³àðîëàðíèíã âèæäîí ýðêèíëèãè áîðàñèäàãè µó³ó³ëàðèáóçèëìî³äà âà äèíèé ýúòè³îä ïîéìîë ýòèëìî³äà" êàáè èääàîëàð áèëàí µóêóìàòíèîáð´ñèçëàíòèðèø âà óíãà á´ëãàí èøîí÷íè é´³îòèø.

Äèíèé ýêñòðåìèçì êåëèá ÷è³èøèãà àñîñèé ñàáàá ê´ïèí÷à ìóòààññèá ôèêð âà²îÿëàðíèíã ïàéäî á´ëèøè äåÿ ýúòèðîô ýòèëàäè. Àñëèäà ìóòààññèáëèê ìóàéÿí²îÿëàðíèíã ò´²ðè ýêàíèãà ³àòòè³ èøîíèø, óëàðãà ìóêêàñèäàí áåðèëèø, "´çãàëàð"âà "´çãà÷à" ³àðàø âà ²îÿëàðãà ìóðîñàñèç ìóíîñàáàòäà á´ëèø, áîø³à ôèð³à âàìàçµàáëàðíè áóòóíëàé ðàä ýòãàí µîëäà, óëàðíè òàí îëìàñëèêäà íàìî¸í á´ëàäè.Ìóòààññèáëèê áàð÷à äàâðëàðäà òóðëè äèí âà é´íàëèøëàð îðàñèäà êåñêèí íèçî âàò´³íàøóâëàð êåëèá ÷è³èøèãà ñàáàá÷è µèñîáëàíèá, êèøèëàðíèíã ýðêèí ýúòè³îä³èëèøëàðèãà ðàµíà ñîëãàí. Áóíäàí òàø³àðè äèíèé ýêñòðåìèçìíèíã êåëèá ÷è³èøèâà êåíã òàð³àëèøèãà ñàáàá äóí¸âèé âà äèíèé áèëèìëàðíèíã ñà¸çëèãè, ñîô äèíèéòóøóí÷àëàðíèíã àñë ìàçìóí-ìîµèÿòèíè áèëìàñëèê, ë²îí÷è µà-þ µàâàñãà áåðèëèø,êèøèëàðäàãè ôèêðëàø, äóí¸³àðàø ñèíãàðè òóøóí÷àëàðíèíã ïàñòëèãè,øóíèíãäåê, ìàúíàâèÿòíèíã øàêëëàíìàãàíëèãè êàáè µîëàòëàðíè ìèñîë êåëòèðèøìóìêèí. Ìóµòàðàì áèðèí÷è Ïðåçèäåíòèìèç Èñëîì Àáäó²àíèåâè÷ Êàðèìîâ çèíèíã"Þêñàê ìàúíàâèÿò - åíãèëìàñ êó÷" àñàðèäà äèííè - ìàúíàâèÿòíèíã þêñàëèøèáèëàí ÷àìáàð÷àñ áî²ëè³ á´ëãàí ìåçîí äåÿ ýúòèðîô ýòèá, äèí µà³èäà ³óéèäàãèôèêðëàðíè àéòèá ´òãàíëàð: "Áàð÷àìèçãà ÿõøè ìàúëóìêè, äèí àçàëäàí èíñîíìàúíàâèÿòèíèíã òàðêèáèé ³èñìè ñèôàòèäà îäàìçîòíèíã þêñàê èäåàëëàðè, µà³ âàµà³è³àò, èíñîô âà àäîëàò ò´²ðèñèäàãè îðçó - àðìîíëàðèíè çèäà ìóæàññàì ýòãàí,óëàðíè áàð³àðîð ³îèäàëàð øàêëèäà ìóñòàµêàìëàá êåëà¸òãàí ²îÿ âà ³àðàøëàðíèíãÿõëèò áèð òèçèìèäèð . Øó íó³òàè íàçàðäàí ³àðàãàíäà, ìó³àääàñ èñëîì äèíèìèçíèïîê ñà³ëàø, óíè òóðëè õèë ²àðàçëè õóðóæ âà µàìëàëàðäàí, òóµìàò âà á´µòîíëàðäàíµèìîÿ ³èëèø, óíèíã àñë ìîµèÿòèíè óíèá-´ñèá êåëà¸òãàí ¸ø àâëîäèìèçãà ò´²ðèòóøóíòèðèø, èñëîì ìàäàíèÿòèíèíã ýçãó ²îÿëàðèíè êåíã òàð²èá ýòèø âàçèôàñèµàìîí äîëçàðá á´ëèá ³îëìî³äà" .

Áóãóíãè êóíäà äóí¸ àµîëèñèíèíã ñîíè 7 ìëðä äàí îøèá êåòäè. Óëàðíèíãàêñàðèÿòè øëàðäèð. Øó ðèíäà Ïðåçèäåíòèìèçíèíã ³óéèäàãè ñ´çëàðèíè ýñëàø

113



´ðèíëè: "Áóãóíãè äóí¸ ¸øëàðè - ñîí æèµàòèäàí áóòóí èíñîíèÿò òàðèõèäàãè ýíãéèðèê àâëîääèð, ÷óíêè óëàð 2 ìëðä íè òàøêèë ýòìî³äà" . Äèíèé ýêñòðåìèçìãóðóµëàð òóçî²èãà òóøèá ³îëãàíëàðíèíã ê´ï÷èëèãè µàì àéíàí ¸øëàð (14 ¸øäàí30 ¸øãà÷à á´ëãàí ³àòëàì) µèñîáëàíèá, áó ýñà ¸øëàðãà á´ëãàí ýúòèáîðíèêó÷àéòèðèø ëîçèìëèãèäàí äàëîëàòäèð. Øó áîèñäàí ¸øëàðíè à³èäàïàðàñòî³èìëàðíèíã òàúñèðèãà òóøèá ³îëèøèíè îëäèíè îëèøíèíã àìàëèé é´íàëèøëàðèñèôàòèäà ³´éèäàãèëàðíè àéòèá ´òèøèìèç ìóìêèí:

- äàðñëàðíè ´ç âà³òèäà ´çëàøòèðèø, àñîñèé ýúòèáîðíè ÷ó³óð âà ìóêàììàëáèëèì îëèøãà ³àðàòèø, µàð òîìîíäàí, ÿúíè æèñìîíàí âà ìàúíàí ñî²ëîì á´ëèáðèâîæëàíèøãà èíòèëèø;

- òàðáèÿíè ôà³àò îòà-îíàìèç, óñòîçëàðèìèç, ìàµàëëàäàãè ê´ïíè ê´ðãàí µà¸òèéòàæðèáàãà ýãà î³ñî³îë âà îíàõîíëàðäàí îëèøèìèç;

- íî³îíóíèé òàðçäà äèíèé ñàáî³ áåðèëàäèãàí "µóæðàëàð" âà "îòèíîéèëàð" ãàáîðìàñëèê, äèíèé ìàñàëàäà ³èçè³òèðãàí ñàâîëëàðíè òóðëè ñàéòëàðäàí ýìàñ ðàñìèéäèíèé ñàéòëàðäàí èçëàø ëîçèì.

Áóãóí þðòèìèçäà äèíèìèç ðèâîæèãà áå³è¸ñ µèññà ³´øãàí Èìîì Áóõîðèé, àò-Òåðìèçèé êàáè áîáîëàðèìèçíèíã àñàðëàðèíè ÿíàäà ê´ïðî³ ´ðãàíèø, óëàðíîìèäàãè õàë³àðî èëìèé-òàä³è³îò ìàðêàçèíè òàøêèë ýòèø ÷îðàëàðè ê´ðèëìî³äà.Õàë³èìèçíèíã äèíèé áèëèìëàðèíè îøèðèø, äèíèé ñàâîäñèçëèêêà ÷åê ³´éèøìà³ñàäèäà ê´ïãèíà èøëàð ³èëèíìî³äà. Áóíäàé èøëàð ñèðàñèãà Ðåñïóáëèêà á´éè÷à´òêàçèëãàí "£óðîí ìóñîáà³àñè", øóíèíãäåê "Ìàäàíèÿò âà ìàúðèôàò" òåëåêàíàëèîð³àëè íàìîéèø ýòèëà¸òãàí "Àðàá òèëèíè ðãàòàìèç", "Èìîì Áóõîðèé ñàáî³ëàðè","¥àäèñëàðäàí íàúìóíàëàð" êàáè ê´ðñàòóâëàðíèíã áàð÷àñèíè ìèñîë ³èëèø ìóìêèí.

Õóëîñà ñèôàòèäà øóíè àéòèø ìóìêèíêè, äàâëàòèìèç ðàµáàðè áîø÷èëèãèäàîëèá áîðèëà¸òãàí µàðàêàòëàð èæîáèé íàòèæàñèíè áåðèøè ó÷óí áèç ïåäàãîãëàð¸øëàðíè ç óñòèäà òèíìàé èøëàøãà ê´ìàê÷è á´ëèøèìèç áóãóíãè êóííèíã äîëçàðáìàñàëàëàðèäàí. Çåðî, ìàìëàêàòèìèç àµîëèñèíèíã 32 ôîèçèíè ÿúíè 10 ìèëëèîíèíè¸øëàð òàøêèë ³èëàð ýêàí, ìóñòà³èë Âàòàíèìèçíèíã àñë ôàðçàíäëàðèíè òàðáèÿñèîòà-îíàëàð áèëàí áèðãàëèêäà áèçíèíã àñîñèé âàçèôàëàðèìèçäàí áèðèäèð!.

Ôîéäàëàíèëãàí àäàáè¸òëàð ð´éõàòè:1. ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíèíã "¨øëàðãà îèä äàâëàò ñè¸ñàòè ò´²ðèñèäà"ãè

³îíóí. 2006. 24 àâãóñò 3-ìîääà2. Øàâêàò Ìèðçè¸åâ "Ýðêèí âà ôàðîâîí, äåìîêðàòèê ´çáåêèñòîí äàâëàòèíè

áèðãàëèêäà áàðïî ýòàìèç". ¤çáåêèñòîí. 2016. 9-áåò.3. Èñëîì Êàðèìîâ "Þêñàê ìàúíàâèÿò - åíãèëìàñ êó÷". ¤çáåêèñòîí. 2008. 24-áåò.4. Èñëîì Êàðèìîâ "Þêñàê ìàúíàâèÿò - åíãèëìàñ êó÷" . ¤çáåêèñòîí. 2008. 24-áåò.5. ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè ïðåçèäåíòè Øàâêàò Ìèðçè¸åâíèíã Áèðëàøãàí

ìèëëàòëàð òàøêèëîòè áîø àññàìáëåÿñèíèíã 72-ñåññèÿñèäàãè íóò³èíè ´ðãàíèøá´éè÷à èëìèé-îììàáîï ðèñîëà.Òîøêåíò. 2017. 143-áåò

6. Èìîì Áóõîðèé. "àë-æîìåú àñ-ñàµèµ". (Çîêèðæîí Èñìîèë òàðæèìàñè) Òîøêåíò.1991. 4-áåò

114



ÎÈËÀ-¥À£È£ÈÉ ÌÀÚÍÀÂÈßÒ ¤×Î¢È, ÌÀÔÊÓÐÀÂÈÉ ÒÀÐÁÈß ÎÌÈËÈÂÀ ÌÓ¥ÈÒÈÄÈÐ

Êåíæàåâ Æóðàò Øóõðàòîâè÷ÓðÄÓ Æèñìîíèé ìàäàíèÿò ôàêóëüòåòè ´³èòóâ÷èñèÒåëåôîí:[email protected]

Àííîòàöèÿ: óøáó ìà³îëàäà ´çáåêàíî îèëàëàðãà õîñ õóñóñèÿòëàð õà³èäà ìàúëóìîòáåðèëãàí âà îèëà µàð ³àíäàé æàìèÿòíèíã äàñòëàáêè àñîñè, íåãèçè µèñîáëàíàäè.Äåìàê, æàìèÿòäàãè èæòèìîèé ìóíîñàáàòëàð èíñîíèé ¸êè ²àéðèèíñîíèé òîìîíãàî²èá êåòèøèäà îèëà ´çèãà õîñ ´ðèíãà ýãà ýêàíèíè íàçàðäà òóòèëãàí. ¥àð ìàìëàêàòâà ìèíòà³àäà ìàúëóì áèð òàðèõèé äàâð ðóõè, àââàëî îèëàâèé ìóíîñàáàòëàðäà ´çèôîäàñèíè òîïãà÷, ó ðóõ àñîñèäà, îäàìëàðíèíã ìóàéÿí ìà³ñàäãà ³àðàòèëãàí óìóìèéµàðàêàòèíè þçàãà êåëòèøè àíà øó ðóõ ìàôêóðà îð³àëè îèëàãà êèðèá áîðèøèõà³èäà âà ìàìëàêàòèìèçäà îëèá áîðèëà¸òãàí î³èëîíà ñè¸ñàòèìèçíè îèëàëàðãàá´ëãàí ²àìõ´ðëèãè õà³èäà áàé¸í ³èëèíãàí.

Êàëèò ñ´çëàð: îèëà,²îÿ,èììóíèòåò,ìàôêóðà, ìàúíàâèé-ìàúðèôèé, ìèëëàò,äóí¸³àðàø, ìåµð-î³èáàò, îð- íîìóñ, ýçãóëèê, îëèæàíîáëèê, àíäèøà, ðóõ, ñî²ëîì²îÿ,îòà- îíà, àíúàíà, áóþê àæäîäëàðèìèç.

¥à³è³àòäàí µàì îèëà ²îÿâèé èììóíèòåò µîñèë ýòèøíèíã ³óäðàòëè âîñèòàñèá´ëèá êåëãàí ìàôêóðàâèé èæòèìîèé èíñòèòóòëàðäàí áèðè µèñîáëàíàäè. Îèëàëàðäàèíñîíëàð µàð êóíè ôèêð àëìàøàäèëàð, èæòèìîèé-ñè¸ñèé, ìàúíàâèé-ìàúðèôèéìàñàëàëàðãà ç ìóíîñàáàòëàðèíè áèëäèðèá, èíäèâèäóàë âà èæòèìîèé îíã ìóàéÿíé´íàëèø îëèøèãà ´ç òàúñèðëàðèíè ´òêàçàäèëàð.

Ïðåçèäåíòèìèç æàìèÿò âà ìèëëàò µà¸òèäà îèëàíèíã ´ðíè µà³èäà ò´õòàëèáøóíäàé äåãàí ýäèëàð: "¥àð ³àéñè ìèëëàòíèíã ´çèãà õîñ ìàúíàâèÿòèíèøàêëëàíòèðèø âà þêñàëòèðèøäà, µå÷ øóáõàñèç, îèëàíèíã ´ðíè âà òàúñèðèáå³è¸ñäèð. ×óíêè èíñîííèíã ýíã ñîô âà ïîêèçà òóé²óëàðè, èëê µà¸òèé òóøóí÷à âàòàñàââóðëàðè áèðèí÷è ãàëäà îèëà áà²ðèäà øàêëëàíàäè. Áîëàíèíã õàðàêòåðèíè,òàáèàòè âà äóí¸³àðàøèíè áåëãèëàéäèãàí ìàúíàâèé ìåçîí âà ³àðàøëàð - ÿõøèëèêâà ýçãóëèê, îëèæàíîáëèê âà ìåµð-î³èáàò, îð- íîìóñ âà àíäèøà êàáè ìó³àääàñòóøóí÷àëàðíèíã ïîéäåâîðè îèëà øàðîèòèäà ³àðîð òîïèøè òàáèèéäèð."

Îèëà µàð ³àíäàé æàìèÿòíèíã äàñòëàáêè àñîñè, íåãèçè µèñîáëàíàäè. Äåìàê,æàìèÿòäàãè èæòèìîèé ìóíîñàáàòëàð èíñîíèé ¸êè ²àéðèèíñîíèé òîìîíãà î²èáêåòèøèäà îèëà ´çèãà õîñ ´ðèíãà ýãà ýêàíèíè íàçàðäà òóòèøèìèç ëîçèì. ¥àðìàìëàêàò âà ìèíòà³àäà ìàúëóì áèð òàðèõèé äàâð ðóõè, àââàëî îèëàâèéìóíîñàáàòëàðäà ç èôîäàñèíè òîïãà÷, ó ðóõ àñîñèäà, îäàìëàðíèíã ìóàéÿí ìà³ñàäãà³àðàòèëãàí óìóìèé µàðàêàòèíè þçàãà êåëòèðàäè. Àíà øó ðóõ ìàôêóðà îð³àëèîèëàãà êèðèá áîðàäè .

¤çáåê îèëàñèäà áîëà îíãèäà ñî²ëîì ²îÿ âà áèëèìëàð øàêëëàíèøè æàðà¸íèäàîòà- îíà âà áîø³à ÿ³èí ³àðèíäîø-óðó²ëàð µàì áåâîñèòà èøòèðîê ýòàäè. Àçàëèéóäóìãà áèíîàí, áîëà òàðáèÿñèäà îòà-îíàäàí µàì ê´ïðî³ áîáî âà áóâèëàðíèíãòàúñèðè êó÷ëèðî³ á´ëàäè. Óëàð îèëàäàãè ìàúíàâèé ìóµèòíèíã áîø³àðóâ÷èëàðèµèñîáëàíàäè. Áóíäàé òàðáèÿ àíúàíàñè áóþê àæäîäëàðèìèç òà³äèðèäà ìóµèì ðèíòóòãàí. Ìàñàëàí, Àìèð Òåìóðíèíã íàáèðàëàðè òàðáèÿñè áèëàí óëàðíèíã îíàëàðèýìàñ, óëó² áèáèëàðè-Ñàðîéìóëêõîíèì øó²óëëàíãàí. Õóñóñàí, Øîõðóõ Ìèðçî,Ìóõàììàä Ñóëòîí Ìèðçî, ¥àëèë Ñóëòîí Ìèðçî, Óëó²áåê Ìèðçî ñèíãàðè òåìóðèéøàµçîäàëàð Ñàðîéìóëêõîíèì ³´ëèäà òàðáèÿ òîïãàí. Ñàðîéìóëêõîíèì óøáó

115



øàµçîäàëàðíèíã åòóê øàõñ á´ëèá åòèøèøëàðèäà õèçìàò ³èëãàí, áîëàíè äóí¸ãàêåëòèðèøäàí ê´ðà óíè æàìèÿòãà íàôè òåãàäèãàí, þêñàê ìàúíàâèÿòëè, ñî²ëîìýúòè³îäëè, ñîëèµ ôàðçàíä ³èëèá òàðáèÿëàø- îäàìëèêäàí èíñîíëèêêà ´òêàçèøìóøêóëðî³äèð.

Îèëà-µà³è³èé ìàúíàâèÿò ´÷î²è, ìàôêóðàâèé òàðáèÿ îìèëè âà ìóµèòèäèð.Áèíîáàðèí, ìèëëèé ìàôêóðàìèçãà õîñ èëê òóøóí÷àëàð èíñîí ³àëáè âà îíãèãà,àââàëî, îèëà ìóµèòèäà ñèíãàäè. Áó æàðà¸í áîáîëàð ´ãèòè, îòà èáðàòè, îíà ìåµðèîð³àëè àìàëãà îøèðèëàäè.2

Îèëà, óíèíã àñðëàð ìîáàéíèäà ñà³ëàíèá êåëà¸òãàí ìó³àääàñ àíúàíàëàðè îð³àëè¸øëàðäà Âàòàíãà ìóµàááàò, èìîí-ýúòè³îä, ìàñúóëèÿò, âàòàíïàðâàðëèê,èíñîíïàðâàðëèê, èëìãà èøòè¸³ âà ìàäàíèÿò ê´íèêìàëàðè øàêëëàíàäè. Çåðî, µàðáèð ôó³àðî îèëàíèíã æàìèÿòäàãè ´ðíè âà âàçèôàñèíè, Âàòàííèíã îñòîíàäàíáîøëàíèøèíè òóøóíìàñäàí òóðèá, çèíè ìóêàììàë èíñîí äåá µèñ ³èëà îëìàéäè.

Áîëàëàðäà ¸øëèêäàí õàë³ âà þðò òàê³èðè ó÷óí ôèäîèéëèê òóé²óñèíèøàêëëàíòèðèø ìàôêóðàâèé òàðáèÿäà ìóµèì ´ðèí òóòàäè. Áóíèíã ó÷óí áîëàµà¸òèíèíã äàñòëàáêè éèëëàðèäàí áîøëàá, óíè íàðñàëàð îëàìè áèëàíòàíèøòèðèøíèíã ìèëëèé àíúàíàëàðèìèçãà õîñ øàêëëàðèíè ³´ëëàø ëîçèì. Áóæàðà¸íäà ìèëëèé òóðìóø òàðçèìèçãà ¸ò á´ëãàí "æàíãàðè" ´éèí÷î³ëàð,ìóëüòôèëüìëàð, êèíîôèëüìëàðäàí èìêîí ³àäàð ôîéäàëàíìàñëèê, àíà øóíäàéñåðèàëëàð áåðèëà¸òãàí âà³òäà óëàðíè áîø³à þìóøëàð áèëàí áàíä ³èëèá ³´éèøëîçèì. Øàð³îíà îäîá âà áàøàðèÿòíèíã ýçãó èíòèëèøëàðèíè àêñ ýòòèðóâ÷è éèíëàð,´éèí÷î³ëàð, ðàñìëè êèòîá÷àëàð, ìèëëèé ýðòàêëàð àñîñèäà ÿðàòèëãàíìóëüòôèëìëàð áîëàëàðäàãè èëê ¸øëèêäàí ìàôêóðàâèé ³àðàøëàðíèíã ò´²ðèøàêëëàíèøèäà ³´ë êåëàäè. Ìàñàëàí, áîëàëàð ðòàñèäà ìàøµóð á´ëãàí "Çóìðàä âà£èììàò", "¨ðèëòîø", "Õ´æà Íàñðèääèííèíã ñàðãçàøòëàðè" êàáè ³àòîð ýðòàêëàðîð³àëè áîëàëàðäà ÿõøèëèêêà ìóµàááàò, ìîíëèêêà íàôðàò òóé²óëàðèíè òàðáèÿëàø,àäîëàò òàíòàíàñèãà èøîí÷ µèññèíè óé²îòèøè ìóìêèí.

Þ³îðèäà òèëãà îëèíãàí òàðáèÿ øàêëëàðèíè àìàëãà îøèðèøíèíã ýíã ³óëàéé´ëè- àââàëî îòà-îíàëàðíèíã ìàúíàâèé áèëèì ñàâèÿñèíè îøèðèø, óëàðäà ñî²ëîìòàôàêêóð âà çàìîíàâèé äóí¸³àðàøíè øàêëëàíòèðèøäèð. Áó ýñà îòà-îíàíèíãôàðçàíä îëäèäàãè, ýë-þðò îëäèäàãè áóð÷èíèíã ò´²ðè àíãëàøíè èíñîííèíã äóí¸ãàêåëèøè âà êàìîë òîïèá ðèâîæëàíèøèãà îèä ³îíóíèÿòëàðíè ïóõòà áèëèøèíè,îèëàâèé ìóíîñàáàòëàð äîèðàñèäà ìèëëèé óðô-îäàò âà àíúàíàëàðèìèçíè ýíãíîäèðëàðèíè òóðìóøãà ñèíãäèðèø îð³àëè áîëàëàðäà ìèëëèé ³àäðèÿòëàðãà ìåµð-ìóµàááàò óé²îòèø, óëàðíè ìóñòà³èë ôèêðëàéäèãàí êèøèëàð ³èëèá òàðáèÿëàøíèòà³àçî ýòàäè. Áèíîáàðèí, îòà-îíàëèê øóíäàé ìàñúóëÿòëè âàçèôàêè, óíèíãæàìèÿòèìèç ìàíôààòèãà ìîñ òàðçäà àìàëãà îøèðèëèøè ó÷óí èíñîí µàì ìàúíàâèéæèõàòäàí, µàì ïñèõîëîãèê æèõàòäàí òàé¸ð á´ëèøè êåðàê. Îèëàäà áîø òàðáèÿ÷èâà µàêàì îòà-îíàäèð. Áèíîáàðèí, îèëàäà îòà âà îíàíèíã èíñîíèé ñèôàòëàðè,áèëèì ñàâèÿñè, óëàðíèíã ñî²ëîì òóðìóø òàðçèãà ìóµàááàòè, äóí¸³àðàø é´íàëèøè¸ø àâëîääà ²îÿâèé èììóíèòåò µîñèë ýòèøäà µàë ³èëóâ÷è ðîëü ´éíàéäè, äåñàêìóáîëà²à á´ëìàñ.

Îèëà ã´¸êè áèð ìåâàëè äàðàõòãà ´õøàéäè. Àãàð ê´÷àò ÿõøè, þìøî³, óíóìäîðåðãà ýêèëñà âà óíè äîèìî ïàðâàðèøëàá áîðèëñà, èëäèçëàð åð ³àúðèäàí ìóñòàµêàì´ðèí îëàäè, áóíäàé äàðàõò ç ìåâàëàðè áèëàí µàììàíè áàõðàìàíä ýòàäè. Àêñèí÷àá´ëñà, ó óíèá-´ñìàéäè ¸êè ìàçàëè ìåâà áåðà îëìàéäè. Øóíèíã ó÷óí µàì îèëà,óíäàãè ìóíîñàáàòëàð øàõñèé èø ýìàñ, áàëêè èæòèìîèé ìîµèÿòãà ìîëèê ìàñàëàýêàí, ìóñòàµêàì, ñî²ëîì òóðìóø òàðçèãà àñîñëàíãàí îèëàëàð - ìàôêóðàâèéèæòèìîèé èíñòèòóò ñèôàòèäà ìèëëèé âà äàâð ðóõè àñîñèäà ø àâëîäíè òàðáèÿëàéîëèøèíè íàçàðäà òóòèø ìóµèìäèð. Îèëàâèé ìóíîñàáàòëàðíè é´ëãà ³´éèøäà áàð÷à

116



äàâëàò ìóàññàñàëàðè, èæòèìîèé-ñè¸ñèé µàðàêàòëàð ôàîë èøòèðîê ýòèøëàðè,õóñóñàí "îììàâèé ìàäàíèÿò" äåá àòàëãàí òàìàääóííèíã ²àéðèèíñîíèé, ²àéðèòàáèèéòàúñèðëàðèäàí ñà³ëàá ³îëèøëàðè äàðêîð.

Õóëîñà ðíèäà øóíè àéòèø ìóìêèíêè, áèç ýðêèí âà ôàðîâîí µà¸ò áàðïî ýòèøäåêóëó² ìà³ñàä ñàðè é´ë îëàð ýêàíìèç, Âàòàí ðàâíà³èãà µèññà ³´øèøè ó÷óíäàâëàòèìèç ÿðàòãàí èìêîíèÿòëàðäàí ôîéäàëàíãàí µîëäà òàúëèì-òàðáèÿ áåðèááîðèøè ìà³ñàäãà ìóâîôè³äèð. Áóíäà, àââàëî, îòà ìàñúóëèÿòè òàëàá ³èëèíàäè. Óîèëà áîø³àðóâèíè, à¸ëè âà ôàðçàíäëàðè òàðáèÿñè ìàñàëàñèíè ýúòèáîðñèç³îëäèðìàñà áàñ.

Îòà îèëà ðàõáàðè ñèôàòèäà îíàãà ê´ðñàòìàëàð áåðàäè âà ôàðçàíäëàð òàðáèÿñèó÷óí ³óëàé øàðîèòëàð ÿðàòèá áåðàäè. Îíàëàð ýñà, áîëàëàðíè áîàäàá ³èëèáòàðáèÿëàø, áóíèíã ó÷óí àââàëî çëàðè óëàðãà ðíàê á´ëàäèãàí äàðàæàäà àµëî³ âàîäîá ñîµèáàñè á´ëèøëàðè òàëàá ýòèëàäè. Çåðî ³óø óÿñèäà ê´ðãàíèíè ³èëàäè.

Ôîéäàëàíãàí àäàáè¸òëàð1. Êàðèìoâ È.À. Ìèëëèé èñòè³ëîë ìàôêóðàñè - õàë³ ýúòè³îäè âà áóþê êåëàæàêêà

èøîí÷äèð. 23-áåò.2.Äàâëàò, æàìèÿò, îèëà âà øëàð ìóàììîëàðè. (Äàâëàò, æàìèÿò, îèëà âà øëàð

ìóàììîëàðè ðåñïóáëèêà êîíôåðåíöèÿñè ìàòåðèàëëàðè). Òîøêåíò:¤çáåêèñòîí, 1997é.

3.Ä. Õîäæàêóëîâà - ï.ô.í. ÒÒÅÑÈ. Ñîèôíàçàðîâ È., Ñîèôíàçàðîâà Ô.Ìàúíàâèÿòèìèçíèíã óìðáî³èé ñàð÷àøìàëàðè. Ò., Ìåµíàò, 1997 é.

117



À¨ËÍÈ ÝÚÇÎÇËÀØ, ÓÍÃÀ Ý¥ÒÈÐÎÌ Ê¤ÐÑÀÒÈØ, ¤ÇÁÅÊ ÕÀË£ÈÃÀÕÎÑ ÕÓÑÓÑÈßÒÄÈÐ

Îñìîíáåêîâà Í.Ì.ÓðÄÓ Æèñìîíèé ìàäàíèÿò ôàêóëüòåòè ´³èòóâ÷èñèÒåëåôîí:[email protected]

£îçî³áîåâ Áóí¸äÆèñìîíèé ìàäàíèÿò ôàêëüòåòè 2 êóðñ òàëàáàñè

Àííîòàöèÿ: óøáó ìà³îëàäà ìàìëàêàòèìèçíèíã ñè¸ñèé µà¸òèäà, äàâëàò âàæàìèÿò áîø³àðóâèäà, è³òèñîäè¸òèìèçíèíã áàð÷à òàðìî³ëàðèäà, ìàäàíèÿò, èëìó- ôàí, õàë³ òàúëèìè, ñî²ëè³íè ñà³ëàø, ñïîðò êàáè èæòèìîèé ñîµàëàðäàà¸ëëàðèìèçíèíã ´ðíè âà ðîëè îðòèá áîðà¸òãàíëèãè àéíè³ñà à¸ëíè ýúçîçëàø, óíãàýµòèðîì ê´ðñàòèø Øàð³ õàë³ëàðèãà, æóìëàäàí, ´çáåê õàë³èãà õîñ õóñóñèÿòëàð âàìàìëàêàòèìèçäà à¸ëëàðãà á´ëãàí ´çèãà õîñ äàâëàò àµàìèÿòèãà ìîëèê ñàëìî³ëèèøëàð õà³èäà ôèêèð þðèòèëãàí.

Êàëèò ñ´çëàð: ýúçîç ,ýµòèðîì, èæòèìîèé, ñè¸ñèé, èñëîµîòëàð, ôàçèëàòëàð,ìóêàððàì, ñàáð, ìåµð, íàçîêàò, îðàñòà òóðìóø, èôòèõîðè, ³àäðè, êåëàæàê î³èëà,ã´çàë, ²àìõóð, ìåµðèáîí, ³àëáè äàð¸, ïîêëèê,µàëîëëèê.

Èíñîíèÿò òàðèõè øóíäàí ãóâîµëèê áåðàäèêè, ìèíã éèëëàð äàâîìèäà µàð ³àéñèæàìèÿòíèíã ìàäàíèé äàðàæàñè âà ìàúíàâèé áàðêàìîëëèãè à¸ëëàðãà á´ëãàíìóíîñàáàò áèëàí áåëãèëàíãàí. À¸ëíè ýúçîçëàø, óíãà ýµòèðîì ê´ðñàòèø Øàð³õàë³ëàðèãà, æóìëàäàí, ´çáåê õàë³èãà õîñ õóñóñèÿòäèð.

Ìóáîðàê µàäèñè øàðèôäàãè "Æàííàò îíàëàð î¸²è îñòèäàäóð", "Àââàë îíàíãèçãà,ÿíà îíàíãèçãà, âà ÿíà îíàíãèçãà, ñ´íãðà îòàíãèçãà ÿõøèëèê ³èëèíã", äåãàí áåíàçèðñ´çëàðäà µàì àíà øó àäî³ñèç ýµòèðîì íàìî¸í á´ëèá òóðèáäè. Øó ìàúíîäà ìóñòà³èë¤çáåêèñòîíèìèçäà õîòèí - ³èçëàðíèíã æàìèÿòäàãè ðíè âà ìàâ³åèíè ìóñòàµêàìëàøáîðàñèäà äàâëàò àµàìèÿòèãà ìîëèê ñàëìî³ëè èøëàð àìàëãà îøèðèëìî³äà.

Âàòàíèìèçäà à¸ëëàðãà àëîµèäà áåðèëà¸òãàí ýúòèáîðíè øóíäà ê´ðèø ìóìêèíêè,1999 éèë "À¸ëëàð éèëè" , 2000 éèë "Ñî²ëîì àâëîä" éèëè, 2001 éèë "Îíàëàð âàáîëàëàð" éèëè, 2005 éèë "Ñèµàò- ñàëîìàòëèê éèëè", 2012 éèë "Ìóñòàµêàì îèëàéèëè", 2014 éèë íè"Ñî²ëîì áîëà éèëè" âà íèµîÿò àìàëäàãè 2016 éèë íè"Ñî²ëîìîíà âà ñî²ëîì áîëà éèëè" äåá ýúëîí ³èëèíèøèäà âà øó ìóíîñàáàò áèëàí àìàëãàîøèðèëà¸òãàí ýçãó èøëàð, òàäáèðëàð çàìèðèäà µàì à¸ëãà µóðìàò, ýµòèðîì,æèñìîíèé êàìîëîòè õóñóñèäà ôèêðëàø, ³àé²óðèø µèññè áîðëèãè ÿ³³îë íàìî¸íá´ëàäè.

Ðåñïóáëèêàìèçäà à¸ëëàð áèëàí áî²ëè³ ìàñàëàëàð äàâëàò âà æàìèÿòíèíã äè³³àòìàðêàçèäàäèð. ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Êîíñòèòóöèÿñèíèíã 46 - ìîääàñèäà"Õîòèí - ³èçëàð âà ýðêàêëàð òåíã µó³ó³ëèäèðëàð" äåá òàúêèäëàíèøèäà, µàìäàáóíãà µà¸òíèíã áàð÷à æàáµàëàðèäà àìàë ³èëèíèøè ôèêðèìèç äàëèëèäèð.

Ìàìëàêàòèìèçäà õîòèí-³èçëàðíèíã èæòèìîèé-ñè¸ñèé âà ñîöèàë ôàîëëèãèíèîøèðèø, óëàðíèíã òóðëè ñîµà âà òàðìî³ëàðäà ´ç ³îáèëèÿò âà èìêîíèÿòëàðèíèð´¸áãà ÷è³àðèøè ó÷óí øàðò-øàðîèò ÿðàòèø, µó³ó³ âà ³îíóíèé ìàíôààòëàðèãàñ´çñèç ðèîÿ ³èëèíèøèíè òàúìèíëàø, îíàëèê âà áîëàëèêíè µàð òîìîíëàìà ³´ëëàá-³óââàòëàø, øóíèíãäåê, îèëà èíñòèòóòèíè ìóñòàµêàìëàø áîðàñèäà êåíã ê´ëàìëèèøëàð àìàëãà îøèðèëìî³äà.

Øó áèëàí áèðãà, óøáó ñîµàäàãè èøëàðíèíã µîëàòè õîòèí-³èçëàðíè µàð

118



òîìîíëàìà ³´ëëàá-³óââàòëàø, óëàð áèëàí ìà³ñàäëè èøëàðíè òàøêèë ýòèø,îèëàëàðäà ìàúíàâèé-àõëî³èé ìóµèòíè ìóñòàµêàìëàø âà ñî²ëîìëàøòèðèøíèíãñàìàðàëè ìåõàíèçìëàðèíè ÿðàòèøãà ò´ñ³èíëèê ³èëà¸òãàí áèð ³àòîð òèçèìëèìóàììî âà êàì÷èëèêëàð ìàâæóäëèãèäàí äàëîëàò áåðàäè.

Îèëà âà óíèíã òàúñèðèäà øàêëëàíóâ÷è èíñîíèé ôàçèëàòëàð, áèðèí÷è ãàëäà,îíàíèíã î³ ñóòèäàí, óíèíã ÷à³àëî³³à á´ëãàí ìåµð - ìóµàááàòèäàí, áåøèê òåáðàòèá´òêàçãàí áåäîð òóíëàðèäàí, ýµòèðîñãà âà çàâ³ - øàâ³³à ò´ëà µàâàñìàíä îíëàðèäàíáîøëàíàäè.À¸ë àëëàñè çèãà õîñ ìèëëàò ìàäµèÿñèäèð. ×óíêè áóíäà Âàòàííè çèãàæàì ³èëãàí îíàíèíã îðçóñè, óíèíã æàâîáãàðëèãè, óíèíã ìåµðè æ´ø óðèá òóðàäè.

Îíàëèêäåê ìóêàððàì òóé²óëàð, äîèìèé ìàøà³³àòãà ñàáð ³èëà îëèø, ôàðçàíäãàìóíîñàáàò áîðàñèäàãè ÷åêñèç ìåµð âà íàçîêàò - áó óëó² ñèôàòëàðíèíã áàð÷àñèà¸ëãà þêëàòèëãàíëèãè, õîìèëàäîð á´ëèø âà ýìèçèø âàçèôàëàðèíè ³èéíàëìàéáàæàðèø ó÷óí ìàíáà á´ëãàí ñèôàòëàðäèð. Àíà øó ñèôàòëàðíèíã µàòòî áèðèá´ëìàãàí òà³äèðäà µàì à¸ëëèê âà îíàëèê òàáèàòèãà ïóòóð åòàäè. Ìåµðíèñîðëèê,ìóõëèñëèê, ìàúñóìàëèê - ìàíà øó õóñóñèÿòëàð ôà³àò îíàãà õîñ á´ëãàí òóé²óëàðêè,îíà ôàðçàíäèíèíã µàð áèð µàðàêàòè âà òàëàá - ýµòè¸æèíè àíà øó òóé²óëàð îð³àëèèäðîê ýòàäè.

Ìèëëàò à¸ëëàðíè íå÷î²ëèê óëó²ëàñà, óíèíã ´çè µàì øóí÷àëèê óëó²ëàíàäè.Äàâëàò à¸ëëàð, óëàðíèíã ýðêèíëèãèíè, îðàñòà òóðìóø øàðò - øàðîèòëàðèíè³àí÷àëèê êåíã ÿðàòñà, à¸ë èôòèõîðè, óíèíã ³àäðè, êåëàæàê îëäèäàãè ìàñúóëëèãèó÷óí øóí÷à êåíã èìêîíèÿò î÷èëàäè. Î³èëà, ã´çàë à¸ëëàð çëàðèíèíã ²àìõóðëèãè,ìåµðèáîíëèãè, ³àëáè äàð¸ëèãè áèëàí îèëàäàãè, ³îëàâåðñà áóòóí æàìèÿòäàãèìóâîçàíàòíè, ïîêëèê, µàëîëëèê, ñàìèìèÿò âà àäîëàò ìóµèòèíè ñà³ëàá òóðàäèëàð.

Ìàìëàêàòèìèçíèíã ñè¸ñèé µà¸òèäà, äàâëàò âà æàìèÿò áîø³àðóâèäà,è³òèñîäè¸òèìèçíèíã áàð÷à òàðìî³ëàðèäà, ìàäàíèÿò, èëìó - ôàí, õàë³ òàúëèìè,ñî²ëè³íè ñà³ëàø, ñïîðò êàáè èæòèìîèé ñîµàëàðäà à¸ëëàðèìèçíèíã ðíè âà ðîëèîðòèá áîðà¸òãàíëèãè àéíè³ñà ýúòèáîðëèäèð.

Áóãóí ¤çáåêèñòîíäà äåìîêðàòèê äàâëàò, ôó³àðîëèê æàìèÿòè áàðïî ýòèëìî³äà.Ôó³àðîëèê æàìèÿòè à¸ëëàðäàí µàì ´ç µà³ - µó³ó³ëàðèíè, ìàíôààòëàðèíè µèìîÿ³èëèøíè âà óëàðäàí ´ç ìóàììîëàðèíè å÷èøãà á´ëãàí òàáèèé èíòèëèøíè òàëàá³èëàäè. Õîòèí ³èçëàðíèíã áóíãà òàé¸ð á´ëèøè ìóµèì èæòèìîèé àµàìèÿòãà ýãà.Øóíè àëîµèäà òàúêèäëàø ëîçèìêè, ôåðìåðëèê, êè÷èê âà ´ðòà áèçíåñ, õóñóñèéòàäáèðêîðëèê ôàîëèÿòè êàáè õîçèðãè çàìîí âà áîçîð ìóíîñàáàòëàðè òàëàá ³èëà¸òãàíñîµàëàðäà µàì õîòèí - ³èçëàðíèíã ôàîë èøòèðîêè âà íóôóçè òîáîðà êó÷àéèááîðà¸òãàíèãà ãóâîµ á´ëèá òóðèáìèç.

£èçëàðèìèç, à¸ëëàðèìèçíèíã æèñìîíàí áà³óâàò á´ëèøè áèçíèíã áóíäàíêåéèíãè òàðà³³è¸òèìèçíèíã ìóµèì çàìèíëàðèäàí µèñîáëàíàäè. £èçëàðèìèçíèíãèäåàëè ìàøµóð Ò´ìàðèñ, Áèáèõîíèì, Çåáóíèñî, Áàð÷èíîé, Íîäèðàáåãèì êàáèëàðá´ëèøè êåðàê. ×óíêè óëàð çëàðèäà à³ëèé âà æèñìîíèé áàðêàìîëëèêíè áåíó³ñîíóé²óíëàøòèðãàíëèêëàðè áèëàí, ´çëàðèíèíã æàñîðàò âà ìàòîíàòëàðè, à³ë -çàêîâàòè, íàôîñàò âà íàçîêàòè áèëàí ´÷ìàñ íîì ³îëäèðãàíëàð.

Áóãóíãè êóíäà ê´ïëàá ¸ø ³èçëàð, à¸ëëàðèìèçíèíã àñîñèé ìà³ñàäè èæòèìîèé- è³òèñîäèé èñëîµîòëàð æàðà¸íèäà ôàîëëèêíè îøèðèø, þêñàê ìàúíàâèéôàçèëàòëàðíè ìóæàññàìëàøòèðèø, ìèëëèé òàôàêêóðíè øàêëëàíòèðèøäàí èáîðàò.¨øëàðíè ìàäàíèé, òàðèõèé àíúàíàëàðèìèçãà µóðìàò, Âàòàíãà ìóµàááàò, èñòè³ëîë²îÿëàðèãà ñàäî³àò ðóµèäà òàðáèÿëàø, ³èçëàðíè îèëàâèé òóðìóøãà òàé¸ðëàø,òàäáèðêîðëèê âà êàñá - µóíàðãà ´ðãàòèø áóãóíãè êóííèíã äîëçàðá ìàñàëàëàðèãààéëàíäè. ø à¸ëëàð, ³èçëàðíè èø áèëàí áàíä ýòèø, òàäáèðêîðëèê òàøàááóñëàðèíèàìàëãà îøèðèøäà, êè÷èê âà ´ðòà áèçíåñäà, àéíè³ñà ³èøëî³ æîéëàðèäà õîòèí -³èçëàð òàøàááóñëàðèíè ³´ëëàá ³óââàòëàø, óëàðãà µó³ó³èé âà èæòèìîèé øàðò -

119



øàðîèòëàðíè êåíãàéòèðèø ìóµèì àµàìèÿòãà ýãà.Õóëîñà ³èëèá àéòãàíäà, à¸ë -èæîäêîð, à¸ë - µàð èøäà ìàäàäêîð. ¥à¸òíè µà¸òãà, àâëîäíè àâëîäãà óëîâ÷è à¸ë.À¸ë - îèëàíèíã, æàìèÿòíèíã èøîí÷è, òàÿí÷èäèð.

Ôîéäàëàíãàí àäàáè¸òëàð1.¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Ïðåçèäåíòèíèíã 2018 éèë 2 ôåâðàëäàãè ÏÔ-

5325-ñîí.2.Âàôîåâ Î. Ìàúíàâèÿò òàðà³³è¸ò îìèëè. Èñòè³ëîë âà ìàúíàâèÿò. "Ìóëî³îò",

1995, 2-ñîí.3.Ìóµèòäèíîâ Í.À. Ìàúíàâèÿòèìèç ñàé³àë òîïèá áîðìî³äà. "¤çáåêèñòîí îâîçè",

1994, 2 ìàðò.4.Èíòåðíåò ñàéòëàð.

120



ÁÎËÀ ÒÀÐÁÈßÑÈ - ÌÓ¥ÈÌ ÌÀÑÀËÀ

Õîðàçì âèëîÿò Óðãàí÷ øàõðèäàãè8-ñîíëè óìóìèé óðòà òàüëèì ìàêòàáèíèíãáîøëàíãè÷ ñèíô¤³èò´â÷èñè Ðóçìåòîâà Ðàüíî Êàäàìáîåâíà

Àííîòàòöèÿ: Ôàðçàíä îòà-îíàíèíã ýçãó îðçóñè, ³óâîí÷è, áàõòè. ¥àð áèð îòà-îíàôàðçàíäèíè ñèµàò-ñàëîìàò, áàõòëè á´ëèøèíè, µà¸òäà áèðîð ÿõøè íîì ³îëäèðèøèíèîðçó ³èëàäè. Áîëà èíñîíèéëèêíè äàñòëàá îòà-îíàñèäàí îëàäè. Øóíäàé ýêàí îòà-îíà áèðèí÷è µà¸ò ìóàëëèìè µèñîáëàíàäè. Óëàð áîëàëàðíè µà¸òãà ðãàòà áîøëàéäèëàð.Ìåµð-ìóµàááàò ýñà àíà øó êàòòà µà¸ò æàðà¸íèäà ò´²èëàäè. Øóíèíãäåê, ø àâëîäêàìîëèäà òàúëèì-òàðáèÿ ò´²ðè é´ëãà ³´éèëèøèíèíã àµàìèÿòè êàòòà. Áîëàíè¸øëèêäàí ò´²ðè òàðáèÿëàø µàð áèð îòà-îíàíèíã ìàñúóëèÿòëè âà øàðàôëè áóð÷èäèð.

Êàëèò ñ´çëàð: Ñàáð- òîêàò,êàíîàò, ñàäîêàò ,õàëîëèê, îèëà áàãðè.

Áîëà îòà-îíàäàí àíäîçà îëàäè. Îèëàäà òîïà îëìàãàí ìåõðíè óçãà ìàêîíäàíèçëàéäè. Ñàáð- òîêàò,êàíîàò ñàäîêàò õàëîëèê îèëà áàãðèäà øàêëëàíàäè.

Îäàòäà áîëàëàð µàð íàðñàãà ³èçè³óâ÷àí á´ëèøàäè. Óëàðíèíã çëàðè ò´øóíìàãàíñàâîëëàðèãà îòà-îíà, ÿ³èíëàðè µå÷ ýðèíìàé øèðèí ñ´ç áèëàí ò´ëè³, ò´²ðè æàâîááåðèøëàðè çàðóð. Áóíäàí òàø³àðè, áîëàëàðäà òà³ëèä÷àíëèê µèññè êó÷ëè. Óëàðê´ïðî³ îòà-îíàëàðè, ´³èò´â÷èëàðèãà òà³ëèä ³èëàäèëàð. Áó íàðñà ÿõøè, ëåêèíóëàð ÿõøè íàðñàíè µàì, ¸ìîí íàðñàíè µàì òà³ëèä ³èëàâåðàäèëàð. Áàúçè îòà-îíàëàðíèíã çëàðè ìåµíàòêàø, ôàðçàíäëàðè ýñà äàíãàñà, ÿë³îâ á´ëèá ñàäè. Áèðîðèøíè áàæàðèøèíè àéòñàíãèç à³ë ´ðãàòàäèãàíëàð õèëèäàí á´ëèøàäè.

Áîëà îòà-îíàäàí àíäîçà îëàäè. Îèëàäà òîïà îëìàãàí ìåõðíè óçãà ìàêîíäàíèçëàéäè. Ñàáð-òîêàò, êàíîàò ñàäîêàò õàëîëèê îèëà áàãðèäà øàêëëàíàäè.Ìàêòàáäàòàêîìèëëàøàäè. Îèëàäà òàðáèÿ ÿõøè áóëñà ,áîëàíèíã àòðîôäàãèëàð áèëàíìóîìàëàñèäà,ìóíîñàáàòèäà õàì ñåçèëàäè. ßõøè áóëñà, õóï ,àêñè áóëñà÷è ,áàð÷àãà,àéíèêñà, ñèíô ðàõáàðèãà ìóàììî îëèá êåëèøè òàéèí. Àéòàéëèê îòà :"Áîëàì,ìåíè óéäà éóê äåá àéò ! " äåéäè .Øó êóíäàí áîøëàá áîëàíèíã ¸ëãîí ãàïèðèøðåôëåêñëàðè èøãà ò´øàäè. Õàð õèë ¸ëãîí ò´êèéäè .Àñëèäà îòà - îíà -áèðèí÷èìóàëëèì . Óëàðãà ò´ãðè ñóçëèêíè ´ ðãàòìîê æîèç. Áîëàíèíã êóíãëèíè ñàìèìèÿòáèëàí ò´ëäèðàéëèê.Ôàðçàíäëàðèìèç êàëáèäà óíèá ÷èêêàí îêèáàò, ãóðóð,îðèÿò,óëàðãà éóë÷è þëäóç áóëñèí.

¤³èòóâ÷è á´ëèø µàì îñîí ýìàñ. ×óíêè, ¤³èò´â÷èëèê ôåúëè êåíãëèêíè,ñàìèìèéëèêíè âà áîëàæîíëèêíè òàëàá ýòàäè. Îèëàäà áîëàëàðíèíã à³ëèéôàîëèÿòèíè òàðà³³èé ýòòèðèø ó÷óí µàììà ³óëàé èìêîíèÿòëàð ìàâæóä á´ëèøèíèòàúìèíëàø êàòòàëàð çèììàñèäà. Íåãàêè, îèëà ´ç õóñóñèÿòëàðèãà ê´ðà êè÷êèíàáèð êîðõîíà µèñîáëàíàäè.

À³ëèé òàðáèÿ âà ìåµíàò ê´íèêìàñèñèç áîëà êàìîëîòèíè òàñàââóð ýòèø ³èéèí.Êóçàòèøëàðäàí à¸íêè, áîëà ñìèðëèê äàâðèäà çèíè äåÿðëèê ìóñòà³èë êèøèäàéµèñ ³èëàäè. Áîëàëàð îòà-îíàëàðè äîèìî ´ãèò-íàñèµàò ³èëèøëàðèäàí, óëàðíèò´øóíìàñëèêëàðè, êåñêèí, ³´ïîë ìóîìàëàäà á´ëèøëàðè âà ýúòèáîðáåðìàñëèêëàðèäàí õàôà á´ëàäèëàð. Øó áîèñäàí á´ëñà êåðàê, ìóòàñàääèëàð´³èò´â÷èëàðíèíã ê´ï÷èëèãè îòà-îíàëàð ç ôàðçàíäëàðè òàðáèÿñèãà åòàðëè ýúòèáîðáåðìàñëèãèíè èíòèçîìñèçëèêíèíã àñîñèé ñàáàáè, äåá µèñîáëàøìî³äà. Áàúçèëàðáîëàíèíã ìåµíàòãà á´éèí ýãìàãàíëèãèãà, ÿë³îâ á´ëèá ´ñà¸òãàíëèãèãà òàúëèììàñêàíëàðèíè àéáëàøàäè. Þçàêè ³àðàãàíäà áó ôèêð ò´²ðèäåê ò´þëàäè. ×óíêèáîëàíèíã ê´ï âà³òè áî²÷à, ìàêòàáäà òàäè. Îòà-îíàñè ýñà êóí á´éè èøäà á´ëàäè.

121



Àììî áó áèëàí ³èò´â÷è àéáäîð, äåãàí õóëîñà êåëèá ÷è³ìàéäè. Äîíèøìàíäëàðäàíáèðè "Òàðòèá èíòèçîìíèíã åíã çóð ìàêòàáè - îèëà " ,äåãàí ýäè. Ôàðçàíä îèëàäàèíòèçîìëè áóëñà , ìàêòàáãà óç âàêòèäà áîðàäè ,ÿõøè ¤³èéäè ,óñòîç óãèòèíèêóëîêêà îëàäè .

Òàðáèÿäà áîëàãà ä´ñòîíà ìóíîñàáàò ìóµèì. Îèëàäà îòà-îíà á´ëñà, òàúëèììóàññàñàëàðèäà óñòîçëàð áîëàíèíã ôèêðëàðè, ò´é²óëàðè, òàøâèø - õàâîòèðëàðè,õóë³è, îäîáèíè ÷ó³óð ðãàíèá, ó áèëàí ÿ³èí ìóíîñàáàòäà á´ëñàëàðãèíà óëàðíèíãê´íãëèãà é´ë òîïà îëàäèëàð âà ê´çëàíãàí ìà³ñàäãà ýðèøàäèëàð. Àòðîôèäàãè ÿ³èíêèøèëàðè, óñòîçëàðèíèíã ³àíäàé ôîéäàëè èø áèëàí øó²óëëàíèøà¸òãàíèíè ê´ðãàíáîëà, àëáàòòà, óëàðãà µàâàñ ê´çè áèëàí ³àðàéäè. ¤çè µàì óëàðíèíã èçèäàí áîðèø,óëàðãà õøàøãà µàðàêàò ³èëàäè. ¤çèãà, µà¸òãà á´ëãàí èøîí÷è ÿíàäà îðòàäè. Áóíèíãó÷óí ³àí÷à ê´ï áèëèì îëèø, ´³èá-´ðãàíèø ëîçèìëèãèíè àíãëàá åòàäè. Þðòèãàôîéäàñè òåãàäèãàí, ìàúðèôàòëè, êîìèë èíñîí á´ëèá åòèøèøãà µàðàêàò ³èëàäè.

Øóíè óíóòìàéëèêêè, ´çè ÿøàá ò´ðãàí ìàµàëëàäàãè ³´íè-³´øíèíè µóðìàò³èëèøíè, òàúëèì îëà¸òãàí èëì äàðãîµèíè àâàéëàá-àñðàøíè, îòà-îíàñè îëäèäàãèôàðçàíäëèê áóð÷èíè ÷ó³óð àíãëàøíè, ÿõøè ìóîìàëàíè áîëà ýíã àââàëî, îèëàäàí,ìàêòàáäàí, ³îëàâåðñà, ¸í-àòðîôèäàãè ä´ñòëàðèäàí ´ðãàíàäè. Îòà-îíàëàðíèíãþêñàê ìàúíàâèÿòè, ³èëà¸òãàí ìåµíàòè, äàð¸äàé ò´ëèá-òîøãàí ìåµðè ôàðçàíäëàðèó÷óí µàìèøà ³àäðëè á´ëèøè çàðóð. ¨ø àâëîä àçèç îòà-îíàëàðè âà êåêñàëàðíèµàìèøà àðäî³ëàøëàðè óëàð îëäèäàãè þêñàê ôàðçàíäëèê áóð÷è ýêàíëèãèíè äîèìýñäà ò´òèøëàðè ëîçèì. Õàåòèìèçíèíã õàð áèð ñîíèÿñèäà áîëà òàðáèÿñèãàìàüñóëëèãèìèçíè åñäàí ÷èêàðìàéëèê. ¥àìêîðëèêäà µèêìàò ê´ï. Ìàµàëëà àµëëàðè,îòà-îíàëàð, ´³èò´â÷èëàð ¸øëàðíèíã òàëàá âà èñòàêëàðèãà ïåøâîç ÷è³èøëàðè,óëàðíèíã µà¸òäà ³î³èëèøëàðèãà é´ë ³´éìàñëèêëàðè ìóµèì âàçèôà ýêàíèíèóíóòìàéëèê!

Àäàáè¸òëàð1. Shavkat Mirziyoyev "Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini birgalikda

barpo etamiz" Toshkent 2016-yil 14-bet.2. www.ziyonet.uz

122



ÌÈËËÈÉ ¤ÇËÈÊÍÈ ÀÍÃËÀØÄÀ ÎÍÀ ÒÈËÈÍÈÍÃ ¤ÐÍÈ

Ø.Á.ÑóþíîâÑàìàð³àíä äàâëàò ÷åò òèëëàð èíñòèòóòèÈæòèìîèé ôàíëàð êàôåäðàñè ´³èòóâ÷èñèe-mail: [email protected]+998932212131

Àííîòàöèÿ. Óøáó ìà³îëàäà µàë³íèíã ìèëëèé ´çëèãèíè àíãëàøäà îíà òèëèíèíãðîëè âà òàúñèðè ¸ðèòèëãàí. Ìà³îëàäà îíà òèëèìèç ê´µíà òàðèõèìèç, µà¸òáàõø³àäðèÿòëàðèìèç, äèíó äè¸íàòèìèç, õàë³èìèçãà õîñ äóí¸³àðàø, µèñ-òóé²óëàðýâîëþöèÿñèíè, ÿúíè òàäðèæèé òàðà³³è¸òèíè ê´ðñàòàäèãàí, àæäîäëàð ìåðîñèíèàâëîäëàðãà åòêàçàäèãàí ê´çãó ñèôàòèäà áà²î áåðèëãàí.

Êàëèò ñ´çëàð: îíà òèëè, ´çëèêíè àíãëàø, ìèëëàò, ìàúíàâèÿò, äàâëàò ñè¸ñàòè,òàðèõ, ìèëëèé îíã, òàôàêêóð.

Èíñîíèÿò ôàëñàôèé òàôàêêóðè òàðèõèäà ìèëëèé ´çëèêíè àíãëàø ìàñàëàñèòóðëè÷à òàë³èí ³èëèíãàí. "¤çëèêíè àíãëàø", "Ìèëëèé ´çëèêíè àíãëàø" âà îíàòèëèíè áèëèø óçâèé áèð-áèðè áèëàí áî²ëè³. Ìóñòà³èëëèê øàðîèòèäà ´çáåêõàë³èíèíã ´ç-´çèíè àíãëàøèíè ðèâîæëàíòèðèø äàâëàò ñè¸ñàòè äàðàæàñèãàê´òàðèëãàí. Íåãàêè, ÷îðàêàì áèð àñð äàâîìèäà µóêìðîíëèê ³èëãàí èñòèáäîäíàçàðèÿñè âà ìàôêóðàñè ´ç-´çèíè àíãëàø µèññèíè é´³îòèá áîðäè.

Áèðèí÷è Ïðåçèäåíòèìèç Èñëîì Êàðèìîâ "Þêñàê ìàúíàâèÿò - åíãèëìàñ êó÷"êèòîáèäà áó µà³äà àëîµèäà ò´õòàëèá, øóíäàé ôèêðëàðíè áà¸í ³èëàäè: "¤çëèêíèàíãëàø, ìèëëèé îíã âà òàôàêêóðíèíã èôîäàñè, àâëîäëàð ´ðòàñèäàãè ðóµèé-ìàúíàâèé áî²ëè³ëèê òèë îð³àëè íàìî¸í á´ëàäè. Æàìèêè ýçãó ôàçèëàòëàð èíñîí³àëáèãà, àââàëî, îíà àëëàñè, îíà òèëèíèíã áåòàêðîð æîçèáàñè áèëàí ñèíãàäè.Îíà òèëè - áó ìèëëàòíèíã ðóµèäèð". [1, 83 á.].

Îíà òèëè - ê´µíà òàðèõèìèç, µà¸òáàõø ³àäðèÿòëàðèìèç, äèíó äè¸íàòèìèç,õàë³èìèçãà õîñ äóí¸³àðàø, µèñ-òóé²óëàð ýâîëþöèÿñèíè, ÿúíè òàäðèæèéòàðà³³è¸òèíè ê´ðñàòàäèãàí, àæäîäëàð ìåðîñèíè àâëîäëàðãà åòêàçàäèãàí ê´çãóäèð.Øóíèíã ó÷óí ç òèëèíè é´³îòãàí ìèëëàò çëèãèäàí µàì ìàµðóì á´ëàäè, ìàúíàâèéçàâîëãà þç òóòàäè.

Òèë - õàë³íèíã, ìèëëàòíèíã ýíã áóþê ³àäðèÿòëàðèäàí áèðè µèñîáëàíàäè. Øóíèíãó÷óí õàë³íèíã îçîäëèêêà, çëèãèíè àíãëàá åòèøãà èíòèëèøèäà òèëíèíã ³àäðèíèòèêëàø, íóôóçèíè îøèðèø ìóµèì ðèí òóòàäè. ¤òãàí àñðíèíã ñ´íãèäà ýñà õàë³èìèçÁèðèí÷è Ïðåçèäåíòèìèç Èñëîì Êàðèìîâ áîø÷èëèãèäà ìóñòà³èëëèê ó÷óí êóðàøîëèá áîðàð ýêàí, àââàëî, òèëèìèçãà äàâëàò òèëè ìà³îìèíè áåðèø é´ëèäà ñàúé-µàðàêàòëàð ³èëäè âà 1989 éèëäà, µàëè ñîáè³ ìóñòàáèä òóçóì µóêìðîíëèãè òóãàìàãàíáèð ïàéòäà áó èøíè àìàëãà îøèðäè.

Ìóñòà³èëëèêêà ýðèøãàíèìèçäàí êåéèí ´çáåê òèëè ðèâîæèãà êàòòà ýúòèáîðáåðèëãàíè íàòèæàñèäà Êîíñòèòóöèÿìèçäà, "Äàâëàò òèëè µà³èäà"ãè £îíóíäà çáåêòèëèíèíã äàâëàò òèëè ñèôàòèäàãè ìà³îìè, óíè ðèâîæëàíòèðèøíèíã µó³ó³èéàñîñëàðè áåëãèëàá ³´éèëäè. Øó òàðè³à ´çáåê òèëè ìóñòà³èë äàâëàòèìèçíèíãáàéðî²è, ãåðáè, ìàäµèÿñè, Êîíñòèòóöèÿñè ³àòîðèäà òóðàäèãàí, ³îíóí é´ëè áèëàíµèìîÿ ³èëèíàäèãàí ìó³àääàñ òèìñîëëàðèäàí áèðèãà àéëàíäè. Áó îíà òèëèìèçòàðà³³è¸òèäà èëãàðè µå÷ ê´ðèëìàãàí ÿíãè äàâð áîøëàíãàíèíèíã èôîäàñè ýäè.[5].

Äè¸ðèìèçäà àìàëãà îøèðèëà¸òãàí èñëîµîòëàð òèëèìèç ðèâîæèãà µàì èæîáèéòàúñèð ýòìî³äà. Ìàñàëàí, ìóñòà³èëëèê éèëëàðèäà £óðúîíè êàðèì âà µàäèñè øàðèô

123



áèð íå÷à áîð òàðæèìà ³èëèíèá, íàøð ýòèëäè.Øó áèëàí áèðãà, îíà òèëèìèçíèíã èìêîíèÿòëàðèäàí êåíã ôîéäàëàíèø, óíèíã

õàë³àðî ìàéäîíäàãè îáð´-ýúòèáîðè âà íóôóçèíè þêñàëòèðèø, ýíã çàìîíàâèéñîµà âà òàðìî³ëàðäà ôàîë ³´ëëàíèøèíè òàúìèíëàø á´éè÷à ê´ïãèíà èøëàðíèàìàëãà îøèðèøèìèç ëîçèì. Áó µà³äà éëàãàíäà, Áèðèí÷è Ïðåçèäåíòèìèç ³óéèäàãèôèêðëàðèíè äîèìî ¸ääà ñà³ëàøèìèç êåðàê: "Àéíè âà³òäà æàìèÿòèìèçäà òèëìàäàíèÿòèíè îøèðèø áîðàñèäà µàëè ê´ï èø ³èëèøèìèç ëîçèìëèãèíè µàìóíóòìàñëèãèìèç çàðóð. Àéíè³ñà, áàúçàí ðàñìèé ìóëî³îòëàðäà µàì àäàáèé òèë³îèäàëàðèãà ðèîÿ ³èëìàñëèê, ôà³àò ìàúëóì áèð µóäóä äîèðàñèäà èøëàòèëàäèãàíøåâà ýëåìåíòëàðèíè ³´øèá ãàïèðèø µîëàòëàðè ó÷ðàá òóðèøè áó ìàñàëàëàðíèíãµàëè-µàíóç äîëçàðá á´ëèá ³îëà¸òãàíèíè ê´ðñàòàäè. Áó µà³äà ñ´ç þðèòãàíäà, áîáîìèçÀëèøåð Íàâîèéíèíã "Òèëãà ýúòèáîðñèç - ýëãà ýúòèáîðñèç" äåãàí ñ´çëàðèäà íà³àäàð÷ó³óð µà¸òèé µà³è³àò ìóæàññàì ýêàíèãà ÿíà áèð áîð èøîí÷ µîñèë ³èëàìèç". [1,89-90 á.]

Àëèøåð Íàâîèé òóðêèé âà ôîðñèé òèëëàðíèíã ðèâîæëàíèøè µàìäà àðàáòèëèíèíã ðèâîæëàíèøèäà õèçìàòëàðè êàòòàäèð. À.Íàâîèéíèíã ôèêðè÷à, àðàáòèëè âà ¸çóâè áîø³àëàðè êàáè áóíäàé óëó²ëàíèøãà ìóµòîæ ýìàñ, µå÷ øóáµàñèç,ó áàð÷à òèëëàðäàí ìóìòîç âà "ì´úæèçàòèðîç"äèð, ÷óíêè Àëëîµíèíã êàëîìè âàðàñóëè àêðàì µàäèñëàðè øó òèëäà ÿðàòèëãàí. [3].

Øóëàð ³àòîðè ´çáåê òèëè äóí¸íèíã ýíã ³àäèìèé âà áîé òèëëàðèäàí áèðèäèð.Áó òèëíèíã áå³è¸ñ èìêîíèÿòëàðè ³àäèìèé òîøáèòèêëàðäà, õàë³èìèçíèíã çàìîíëàðñèíîâèäàí òèá êåëà¸òãàí ìà³îë âà µèêìàòëè ñ´çëàðè, áåòàêðîð èáîðàëàðè, ³´øè²-ó äîñòîíëàðèäà, ìóìòîç øîèðëàðèìèç, ÕÕ àñðäàãè èæîäêîðëàðèìèç àñàðëàðèäàÿ³³îë íàìî¸í á´ëãàí.

Áèðèí÷è Ïðåçèäåíòèìèç Èñëîì Êàðèìîâíèíã "¤çáåêèñòîí ìóñòà³èëëèêêàåðèøèø îñòîíàñèäà" àñàðèäà "¤ç îíà òèëèíè áèëìàãàí îäàì çèíèíã øàæàðàñèíè,´çèíèíã èëäèçèíè áèëìàéäèãàí, êåëàæàãè é´³ îäàì, êèøè òèëèíè áèëìàéäèãàíóíèíã äèëèíè µàì áèëìàéäè, äåá æóäà ò´²ðè àéòèøàäè" äåá òàúêèäëàãàí. [2, 69á.]

Îíà òèëèíè ñåâèø - âàòàíïàðâàðëèê áåëãèñè, àæäîäëàð ðóµèãà µóðìàò ðàìçè.¤ç òèëèíè àñðàá-àâàéëàãàí õàë³ ´çëèãèíè, ²óðóðèíè àñðàá-àâàéëàãàí á´ëàäè.Øóíè ýñäà òóòèíãêè, îíà òèëèìèçäà õàë³èìèçãà õîñ µèñ-òóé²óëàð, òóøóí÷à âàòàñàââóðëàð, óðô-îäàò µàìäà àíúàíàëàð ÷ó³óð àêñ ýòãàí. Òèëèìèçäàãè µà¸, èáî,àíäèøà, îðèÿò, íîìóñ, ìåµð-î³èáàò äåãàí ñ´çëàðíè áîø³à òèëëàðãà àéíàí òàðæèìà³èëèá á´ëìàéäè. Óëàðíè ôà³àò çáåê òèëè îð³àëè èôîäà ýòèø ìóìêèí. ×óíêè áóòóøóí÷àëàð ê´ïðî³ áèçíèíã õàë³èìèçãà õîñ âà óëàðíè áà¸í ýòèøãà µàì ôà³àò øóõàë³íèíã òèëè ³îäèð. Áèð ñ´ç áèëàí àéòãàíäà, îíà òèëèìèç õàë³èìèç äèëèíèíãòóáèäà á´ëãàí ýíã ìóðàêêàá òóé²ó âà òóøóí÷àëàðíè µàì èôîäà ýòà îëàäè. ×óíêè áóòèë íå÷à àñðëàð, ìèíã éèëëàð äàâîìèäà øó õàë³ áèëàí áèðãàëèêäà øàêëëàíãàí.Øóíèíã ó÷óí µàì îíà òèëè ìèëëàòíèíã ðóµè äåéìèç.

"¤øàíäà àéðèì ñè¸ñèé ãóðóµëàð ¤çáåêèñòîí øàðîèòèãà ìóòëà³î ò´²ðèêåëìàéäèãàí, áèð-áèðèãà áóòóíëàé çèä âà ³àðàìà-³àðøè ôèêðëàðíè îë²à ñóðãàí,øóíèíã µèñîáèäàí çèãà îáð´ òîïèø, îäàìëàðíè îðòèäàí ýðãàøòèðèøãà óðèíãàíýäè. Íåãà äåãàíäà, òèë áèëàí áî²ëè³ ìóàììîëàð îð³àëè ìèëëèé òóé²óëàðíè ð´êà÷³èëèá, óëàðäàí ²àðàçëè ìà³ñàäëàðäà ôîéäàëàíèø ìóìêèí, - äåá çàäè È.Êàðèìîâ.- Àíà øóíäàé ³àëòèñ âà ìóðàêêàá âàçèÿòäà ýµòèðîñãà áåðèëãàíèìèçäà, µóø¸ðëèêíèé´³îòãàíèìèçäà ó÷³óíäàí ´ò ÷è³èá êåòèøè µå÷ ãàï ýìàñäèþ. [1, 83-84 á.]

Êèòîáäà òèëøóíîñëèê ôàíèíè ðèâîæëàíòèðèø ó÷óí, àéíè³ñà, òèëíèíãæàìèÿòäà òóòãàí ´ðíè, ³´ëëàíèøè âà ðèâîæëàíèøè ó÷óí çàðóð îìèëëàð µàìäàòèëíèíã èíñîíëàð ìàúíàâèÿòè, ìàäàíèÿòè, óðô-îäàòè, ìåíòàëèòåòè áèëàí áî²ëè³

124



ýòíîëèíãâèñòèê âà ïñèõîëèíãâèñòèê æèµàòëàðèíè ÷ó³óð ´ðãàíèøãà óíäîâ÷èäàúâàòëàð áîð. Þðòáîøèìèç ç àñàðèäà øóíäàé çàäè: "Áèç àæäîäëàðäàí àâëîäëàðãà´òèá êåëà¸òãàí áåáàµî áîéëèêíèíã âîðèñëàðè ñèôàòèäà îíà òèëèìèçíè àñðàá-àâàéëàøèìèç, óíè áîéèòèø, íóôóçèíè ÿíàäà îøèðèø óñòèäà äîèìî èøëàøèìèççàðóð. Àéíè³ñà, ôóíäàìåíòàë ôàíëàð, çàìîíàâèé êîììóíèêàòñèÿ âà àõáîðîòòåõíîëîãèÿëàðè, áàíê-ìîëèÿ òèçèìè êàáè òà ìóµèì ñîµàëàðäà îíà òèëèìèçíèíã³´ëëàíèø äîèðàñèíè êåíãàéòèðèø, ýòèìîëîãèê âà ³è¸ñèé ëó²àòëàð íàøð ýòèø,çàðóð àòàìà âà èáîðàëàð, òóøóí÷à µàìäà êàòåãîðèÿëàðíè èøëàá ÷è³èø, áèð ñ´çáèëàí àéòãàíäà, çáåê òèëèíè èëìèé àñîñäà µàð òîìîíëàìà ðèâîæëàíòèðèø ìèëëèé´çëèêíè, Âàòàí òóé²óñèíè àíãëàøäåê ýçãó ìà³ñàäëàðãà õèçìàò ³èëèøè øóáµàñèç[1, 87 á.].

Áèðèí÷è Ïðåçèäåíòèìèç ´çáåê òèëè àñðëàð äàâîìèäà àðàá ¸çóâè àñîñèäàðèâîæëàíèá êåëãàíè âà 1929 éèëäà ìàúðèôàòïàðâàð çè¸ëèëàðèìèçíèíã ñàéú-µàðàêàòëàðè áèëàí ëîòèí ¸çóâè àñîñèäàãè ´çáåê àëèôáîñè èøëàá ÷è³èëèá, ´íéèë ìîáàéíèäà ³´ëëàíãàíèíè, áèðî³ ñîáè³ ø´ðî ñè¸ñàòè òóôàéëè áó èæîáèéòàæðèáà íèµîÿñèãà åòìàé ³îëãàíèíè êóþíèá ¸çàäèëàð.

Òèë áèëèø - ìàäàíèÿò áåëãèñè. Õàë³èìèç òàúáèðè áèëàí àéòãàíäà, òèë áèëãàíýë áèëàäè. Øóíèíã ó÷óí þðòèìèçäà íóôóçëè õàë³àðî òèëëàð ñèðàñèãà êèðàäèãàíòèëëàðíè ðãàíèøãà èõòèñîñëàøãàí ìàõñóñ ìàêòàá âà ëèöåéëàð, îëèé ³óâ þðòëàðèî÷èëìî³äà, òàëàáàëàðèìèç òèë ´ðãàíèø ó÷óí õîðèæãà þáîðèëìî³äà. Ëåêèí îíàòèëè µàð ³àíäàé øàðîèòäà µàì èíñîí ó÷óí ðóµèé òàÿí÷ á´ëèá ³îëàäè. Àéíè³ñà,ìèëëèé çëèêíè àíãëàø, "Êèì ýäèì-ó, êèì á´ëäèì?" äåãàí ñàâîëãà æàâîá òîïèø,õîòèðà òóé²óñè áèëàí ÿøàøäà îíà òèëèíèíã àµàìèÿòè áå³è¸ñ. Àéíàí îíà òèëèòóôàéëè èíñîí ´ç àæäîäëàðè áèëàí äîèìî ðóµèé ìóëî³îò ³èëèá ÿøàéäè. ßúíè,óëàðíèíã àéòãàí ´ãèòëàðè, ¸çèá ³îëäèðãàí àñàðëàðè, ³èëãàí ýçãó èøëàðè îíàòèëè îð³àëè àâëîääàí àâëîäãà ´òèá áîðàäè.

Õóëîñà ³èëèá, øóíè àéòèøèìèç ìóìêèíêè, ìèëëèé ´çëèêíè àíãëàø âà îíàòèëèíè áèëèø îð³àëè, ´òìèøäà õàë³èìèç äó÷ êåëãàí ìóàììîëàðíè âà óëàðíèíã³àíäàé µàë ³èëèíãàíëèãè áèëèá îëèø, øóáµàñèç áóãóíãè êóíäàãè ìóàììîëàðíèò´²ðè âà òåçðî³ µàë ³èëèíèøèãà ¸ðäàì áåðàäè âà æàìèÿòèìèçíèíã òàðà³³è¸òèíèòåçëàøòèðàäè.

Àäàáè¸òëàð ðóéõàòè:1. Êàðèìîâ È.À. Þêñàê ìàúíàâèÿò åíãèëìàñ êó÷. -ò.: "Ìàúíàâèÿò", 2008.2. Êàðèìîâ È.À .¤çáåêèñòîí ìóñòà³èëëèêêà åðèøèø îñòîíàñèäà. -ò.:

"¤çáåêèñòîí", 2011.3. Þñóïîâà Ä. ¤çáåê ìóìòîç àäàáè¸òè òàðèõè (Àëèøåð íàâîèé äàâðè) -ò.

"Àêàäåìíàøð", 2013.4. ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíèíã Êîíñòèòóöèÿñè - ò. 1992.5. ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíèíã äàâëàò òèëè µà³èäà"ãè £îíóíè. - ò. 1995.

125



ÂÈÐÒÓÀË ÎËÀÌ ÒÀ¥ÄÈÄËÀÐÈ!

ÕÀËÈËÎÂ ÔÀÇËÈÄÄÈÍÀíäèæîí òóìàí 6-ìàêòàá ´³èòóâ÷èñè998906461442

Àííîòàöèÿ:Óøáó ìà³îëà âèðòóàë òàµäèäëàð òóôàéëè êåëèá ÷è³à¸òãàí ´ñìèð¸øëàðäàãè ïñèõîëîãèã ìóàììîëàðíè ¸ðèòèøãà ³àðàòèëãàí.

Êàëèò ñ´çëàð: Âèðòóàë ´éèíëàð, èæîáè âà ñàëáèé âî³åëèêëàð, èæòèìîèéìóàììîëàð.

Òåõíèêà òàðà³³è¸òè æàäàë ñóðúàòëàðäà ðèâîæëàíèá áîðà¸òãàí áèð äàâðäàÿíãèäàí ÿíãè ³óëàéëèêëàðè êàøô ýòèëìî³äà. Àììî øó áèëàí áèðãà, çàðàðëèæèµàòëàðè µàì áèçíè ÷åòëàá òìàÿïòè.

£èñ³à ôóðñàòëàðäà æàìèÿòíèíã áàð÷à ñîµàëàðèãà êîìïüþòåðíèíã êèðèáêåëèøè, èæòèìîèé µà¸òèìèçäàí ó áèëàí áî²ëè³ õèçìàòëàðíèíã òîáîðà êåíã ðèíîëà¸òãàíè, êîìïüþòåðäàí òèæîðàò ìà³ñàäèäà ôîéäàëàíèøíèíã êóí ñàéèíòàêîìèëëàøèá áîðà¸òãàíè òàëàéãèíà ìóàììîëàðíè µàì êåëòèðèá ÷è³àðìî³äà.Õóñóñàí, ì´ìàé äàðîìàä òîïèø èëèíæèäà àéðèì òàäáèðêîðëàð òîìîíèäàíêîìïüþòåð ´éèíãîµëàðèíèíã î÷èëèøè îç âà³ò è÷èäà ê´ïëàá ¸øëàðíè (àéíè³ñàðèâîæëàíãàí äàâëàòëàðäà) ´ç àóäèòîðèÿñèãà ³àìðàá îëäè.

Òàí îëèø êåðàê, µîçèðäà óìóìòàúëèì ìàêòàáëàðè µàìäà ñìèð øèäàãè ê´ïëàá¸øëàðíèíã êîìïüþòåð êëóáëàðèäà ìîíèòîðãà òèêèëãàí µîëäà ñîàòëàá òèðãàíëàðèãàãóâîµ á´ëàìèç. Áó à÷èíàðëè µîë.

Èæîáèé âî³åëèêäàí ê´ðà ñàëáèé íàðñà êè âî³åëèêêà òåç ê´íèêèø óé²îíèøèèíñîíãà õîñ ïñèõîëîãèê õóñóñèÿòäèð. ¤ñèá êåëà¸òãàí øëàðäà µà¸òèé ìàëàêàíèíãé´³ëèãè, ìóñòà³èë ôèêðëàø ¸êè èæîáèé âà ñàëáèé æàðà¸íëàðíè òà³³îñëàø,³è¸ñëàø ³îáèëèÿòè µàëè -áåðè øàêëëàíìàãàíëèãè óëàðíèíã êîìïüþòåð éèíëàðèãà³àòòè³ áî²ëàíèá ³îëèøèãà ñàáàá á´ëìî³äà. Âàµøèéëèê, ç´ðàâîíëèê, æàíãàðèëèêíèòàð²èá ³èëóâ÷è òóðëè éèíëàðäàãè äàµøàòëè ñàµíàëàð, î÷è³äàí î÷è³ îäàì ëäèðèøµîëàòëàðèíè êèïðèê ³î³ìàé ê´ðàâåðèø ´ñìèðëàðíèíã äèéäàñè ³îòèá, óëàðäàãèìåµðèáîíëèê, à÷èíèø, ðàµì-øàâ³àò òóé²óëàðèíèíã é´³îëèá áîðèøèãà çàìèíÿðàòà¸òãàíè µàì áîð ãàï. ßíà áèð õàâîòèðëè æèµàòè øóíäàêè, æàíãàðèëèê âàç´ðàâîíëèê àêñ ýòãàí ñàµíàëàð ¸øëàð ðóµèÿòèãà ³àòòè³ øèêàñò åòêàçèøèòàæðèáàëàðäà áèð íå÷à áîð ñèíàëãàí.

Ðîññèÿäà ñîäèð á´ëãàí âî³åà ôèêðèìèçíè òàñäè³ëàéäè. Ìàêòàá øèäàãè ñìèðêîìïüþòåð éèíëàðèãà áî²ëàíèá ³îëèøè î³èáàòèäà ðîñìàíà óíèíã ³óëèãà àéëàíàäè.ß³èíëàðèíèíã µàð ³àí÷à òåðãàøëàðè µàì óíãà òàúñèð ³èëìàéäè. Êóíëàðíèíãáèðèäà æàíãàðèëàð µà³èäàãè ´éèí áèëàí ìàø²óë áîëà îíàñèíèíã íàâáàòäàãèòåðãàøëàðèäàí ´çèíè òóòîëìàé ³îëàäè âà ³´ëèãà èëèíãàí áîëòàíè ê´òàðãàí÷àîíàñè òîìîí òàøëàíàäè...

Áèðãèíà ìàíà øó âî³åàíèíã çè¸³ êîìïüþòåð éèíëàðè êåëòèðèá ÷è³àðà¸òãàíñàëáèé èëëàòëàðíèíã ³àí÷àëèê êàòòà õàâôãà ýãà ýêàíëèãè, ýíã ìîíè áó ñìèðëàðäàýíäèãèíà øàêëëàíèá êåëà¸òãàí èæîáèé µèñëàòëàðíè µàì áóòóíëàé é´³³èëà¸òãàíëèãèíè òàñäè³ëàéäè.

Îäàòäà, êîìïüþòåð ´éèíëàðè èêêè òóðãà á´ëèíàäè: áóëàðíèíã áèðèí÷èñèÿðàòóâ÷àíëèêíè èôîäàëàãàí, ìóàéÿí áèð èæîáèé âî³åëèêíè àêñ ýòòèðãàí éèíëàð,èêêèí÷èñè ýñà ´çèäà µå÷ ³àíäàé èæîáèé ìà³ñàäíè èôîäà ýòìàãàí, àêñèí÷à,ç´ðàâîíëèê, âàµøèéëèê, æàíãàðèëèê âà áóç²óí÷èëèêíè àêñ ýòòèðãàí ´éèíëàð.Êîìïüþòåð ´éèíëàðè êåëòèðèá ÷è³àðà¸òãàí òóçàòèá á´ëìàñ çàðàðëàð ýñà ÿíàäà

126



õàâôëèäèð. ßíà áèð ìèñîë, Æàíóáèé Êîðåÿëèê ´ñìèð êîìïüþòåð ´éèíëàðèãàµàääàí òàø³àðè áî²ëàíèøè î³èáàòèäà, îääèéëèê áîñ³è÷èäàí òîðòèá þ³îðèáîñ³è÷è ýíã ìóðàêêàá á´ëãàí æàðà¸íëàðíè ³àìðàá îëãàí ´éèííèíã ñ´íããèáîñ³è÷èíè çàáò ýòèøãà óðèíàäè âà øó òàµëèò 18 ñîàò (!!!) âà³ò äàâîìèäà êîìïüþòåð³àðøèñèäà ´òèðàäè, îðàäà 5-10 äà³è³à îâ³àòëàíèø ó÷óí âà³ò àæðàòàäè õîëîñ.Óçëóêñèç ´éèí ´éíàøè î³èáàòèäà ìèÿ ³îí òîìèðëàðè ç´ðè³àäè âà... ¤ñìèðêîìïüþòåð ³àðøèñèäà æîí áåðàäè. Àæàáëàíàðëèñè øóíäàêè, ñìèð ëà¸òãàíèíèáèëñà-äà ´éèííè äàâîì ýòòèðãàí.Êóçàòóâëàðäàí ìàúëóì á´ëèøè÷à, êîìïüþòåð³àðøèñèäà ñîàòëàá òèðãàí ñìèðíèíã òàíàñèäà ³îí ÿõøè àéëàíìàéäè âà óìóðò³àñóÿêëàðè ³èéøàéèøè íàòèæàñèäà îðãàíèçìäà ñàëáèé æèµàòëàð ê´çãà òàøëàíàäè.Èêêèí÷èäàí, ìîíèòîðãà óçî³ âà äàâîìëè òèêèëèá òèðèø íàòèæàñèäà èíñîííèíãê´çè õèðàëàøàäè, ³óðèá ³îëàäè. Áó ç íàâáàòèäà òóðëè êàñàëëèêëàðíè ÷à³èðàäè.£îëàâåðñà êîìïüþòåð ´éèíëàðèãà áî²ëàíèá ³îëãàí øëàð àñàáèé, æèððàêè, îòà-îíàñèíèíã òåðãàøèíè, ïàíä-íàñèµàòíè ¸³òèðìàéäèãàí á´ëèá ³îëàäè. ¤ç àéáèíè¸ïèø ó÷óí ýñà áîø³àëàð áèëàí ³´ïîë ìóîìàëàäà á´ëàäè. Ó÷èí÷èäàí, ñìèðëàðäàãèðóµèé ´çãàðèøëàð òóôàéëè óëàðíèíã áèðîð -áèð íàô êåëòèðàäèãàí ôàîëèÿòáèëàí øó²óëëàíèøãà á´ëãàí èøòè¸³è ïàñàÿäè. Àòðîôäàãè ðåàë âî³åà -µîäèñàëàðãàëî³àéäëèãè, áåôàð³ëèãè êó÷àÿäè, èæòèìîèé µà¸òäàí äåÿðëè óçèëèá, ´ç ³îáè²èãà´ðàëàøèá ³îëàäè. Áóíäàí òàø³àðè, ñàëáèé îìèëëàð òàúñèðèäà ìèÿíèíã èøëàøôàîëèÿòè áóçèëàäè, äîãìàòèê âà àãðåññèâ õóñóñèÿòëàð øàêëëàíèøè ´ñìèð¸øëàðíèíã æèíîÿòãà ìîéèëëèãèíè îøèðàäè.

Áóíäàé ñàëáèé èëëàòëàðíè áàðòàðàô åòèøíèíã é´ëè áèòòà. Ó µàì á´ëñà¸øëàðíè Âàòàíïàðâàðëèê âà áóí¸äêîðëèê ²îÿëàðè ðóõèäà òàðáèÿëàø, ìàúíàâèé- ìàðèôèé èøëàð ñàìàðàäîðëèãèíè âà òàúñèð÷àíëèãèíè ÿíàäà êó÷àéòèðèøóëàðäà êó÷ëè ìàúíàâèé èììóíèòåòíè µîñèë ³èëèø áèëàíãèíà ç ìà³ñàäèìèçãàýðìøàìèç.

Àçèç âàòàíäîø! øëàð ìèëëàòèìèç êåëàæàãè. Óëàðíè òåõíèêà àñðèíè çàðàðëèñàëáèé òàµäèäëàðèäàí àñðàø- µàð áèðèìèçíèíã áóð÷èìèçäèð.

Óøáó ìà³îëà èíòåðíåò ìàúëóìîòëàðè âà òåëå ê´ðñàòóâ ìàúëóìîòëàðèàñîñèäà òàé¸ðëàíäè

127



Ìàôêóðàâèé îìèëíèíã ´³èòóâ÷èëàð äóí¸³àðàøëàðè âà ³àäðèÿòëàð òèçèìèãàòàúñèðè (1946-1989 éèëëàð)

Øàðèïîâà Íàðãèçàõîí Àáäó³àõõîðîâíà£´³îí Äàâëàò Ïåäàãîãèêà Èíñòèòóòèàêàäåìèê ëèöåéè ´³èòóâ÷èñè, ìóñòà³èë òàä³è³îò÷è+99891-141-13-03 ([email protected])

Àííîòàòñèÿ: Óøáó òåçèñäà ñîâåò µîêèìèÿòè éèëëàðèäà ´³èòóâ÷èëàðíèíãìàôêóðàâèé ²îÿ òàð²èáîò÷èñè ñèôàòèäà ³´ëëàíèëèøè âà óíèíã î³èáàòëàðè àðõèââà äàâðèé íàøð ìàòåðèàëëàðè àñîñèäà òàµëèë ³èëèíãàí

Êàëèò ñ´çëàð: ´³èòóâ÷è, òàð²èáîò÷è, ïàðòèÿ, êîììóíèñòèê, ñè¸ñàò, êàñàáàóþøìàñè.

Êèðèø: ¤³èòóâ÷èëèê ýíã ³àäðëè âà µóðìàòãà ñàçàâîð êàñáëàðäàí áèðèäèð.Óíèíã áèëèìè, ñàëîµèÿòè, ñ´çè ³óâ÷èëàðíè êåëàæàãè âà òà³äèðèíè áåëãèëàøäàêàòòà àµàìèÿòãà ýãà. Øó ñàáàáäàí µàð ³àíäàé ²îÿ âà èñëîµîòíè òàð²èáîòèäà óëàðäàíñàìàðàëè ôîéäàëàíèøãà µàðàêàò ³èëèíãàí.

Òàä³è³îò íàòèæàëàðè: Ñîâåò äàâðèäà ´³èòóâ÷èëàð áèëèì áåðèø áèëàí÷åãàðàëàíìàé, áàëêè êîììóíèñòèê ïàðòèÿ ²îÿëàðèíè àµîëè îììàñèãà åòêàçèááåðóâ÷è, òàð²èáîò÷è á´ëãàí. Øóíèíã ó÷óí çè¸ëè êàäðëàð òàé¸ðëàø, óëàðíèèæòèìîèé ôàîëëèãèíè îøèðèø êîììóíèñòèê ïàðòèÿ ñè¸ñàòèíèíã ìóµèì òàðêèáèé³èñìè á´ëãàí. Êîììóíèçì àñîñ÷èëàðèäàí áèðè Â.È.Ëåíèííèíã "Áèç ýíäèëèêäà´³èòóâ÷è êàäðëàðíèíã ÿíãè àðìèÿñèíè øàêëëàíòèðèøèìèç ëîçèì. Óëàð ïàðòèÿñàôëàðèäà µàìîµàíã á´ëèøëàðè, ïàðòèÿ ²îÿëàðèíè ¸éèø âà êåëàæàê àâëîäíèòàðáèÿëàøëàðè êåðàê" äåãàí ñ´çëàðè íàòèæàñèäà ´³èòóâ÷èëàð äè³³àò-ýúòèáîðìàðêàçèäà á´ëäèëàð.

¤³èòóâ÷èëàð ñè¸ñèé îíãèíè ´ñòèðèø, óëàðíè ²îÿ òàð²èáîò÷èëàðèãààéëàíòèðèøãà êàòòà àµàìèÿò áåðèëäè. Ïàðòèÿ òàøêèëîòëàðè òîìîíèäàí ñè¸ñèéò´ãàðàêëàð òàøêèë ýòèëèá, óëàðãà àµîëèíèíã çè¸ëè, ´³èìèøëè ³àòëàìè æàëáýòèëäè. ¤³èòóâ÷èëàðãà òàëàáàëèê ÷î²èäà ³óâ þðòëàðèäà, èø ôàîëèÿòèäà äàðñäàíêåéèí, ìàëàêà îøèðèø êóðñëàðèäà ñè¸ñèé ìàçìóíäàãè ìàâçóëàð ñèíãäèðèááîðèëäè. Äàâëàò èìòèµîíëàðè òîïøèðèëäè.

Ðåñïóáëèêàäà 1947-1948 ´³óâ éèëèíèíã ¸çãè ìàëàêà îøèðèø êóðñëàðèäà 4886ìèíã ³èòóâ÷è ìàëàêà îøèðãàí. Óëàð ó÷óí ôàíëàðãà ³´øèì÷à òàðçäà ñè¸ñèé äàðñëàð´³èòèëäè.[1, 19] Ìàêòàáëàðäà ìàðêñ÷à-ëåíèí÷à òàúëèìíè òàøêèë ýòèø á´éè÷àñîâåòëàð òóçèëäè. Ñè¸ñèé òàð²èáîò÷èëàðíè åòèøìàñëèãè àµîëèíèíã ñè¸ñèéáèëèìëàðíè î³ñàøèãà îëèá êåëàäè äåá µèñîáëàíèá, òàð²èáîò÷èëàð ñîíèíèê´ïàéòèðèøãà µàðàêàò ³èëèíäè. Èë²îð òàð²èáîò÷èëàðãà "¤çáåêèñòîí ÑÑÐ äà õèçìàòê´ðñàòãàí ìàäàíèÿò õîäèìè" óíâîíè áåðèëäè.

Êàñàáà óþøìàëàðèíèíã òóìàí âà øàµàð òàøêèëîòëàðè ïàðòèÿíèíã òàÿí÷¸ðäàì÷èñè âàçèôàñèíè áàæàðäè. Òàøêèëîò òîìîíèäàí ³èòóâ÷èëàðíèíã ²îÿâèé-ñè¸ñèé ñàâèÿñèíè îøèðèø ó÷óí ò´ãàðàêëàð òàøêèë ýòèëäè. Ìàñàëàí 1947 éèëäàÔàð²îíà âèëîÿòèäà "È.Â.Ñòàëèííèíã òàðæèìàè µîëè" âà "Êîììóíèñòèê ïàðòèÿ -ÂÊÏ(á) òàðèõèíè ´ðãàíèø" á´éè÷à 234 òà ò´ãàðàê ôàîëèÿò îëèá áîðäè. Áóò´ãàðàêëàðäà âèëîÿòíèíã 2587 ´³èòóâ÷èñè ìàúðóçàëàð òèíãëàäè. Ò´ãàðàêãà æàëá³èëèíìàãàí ³èòóâ÷èëàð ìóñòà³èë ðàâèøäà ìàðêñèçì-ëåíèíèçì ²îÿñè àñîñëàðèíè´çëàøòèðèøè ëîçèì ýäè. Âèëîÿòäà ìàðêñèçì-ëåíèíèçì ²îÿëàðè á´éè÷à êå÷êèóíèâåðñèòåò µàì òàøêèë ýòèëèá, óíäà ðàµáàð õîäèìëàð áèëàí áèðãàëèêäà 64íàôàð ´³èòóâ÷èëàð µàì ´³èãàí.[10, 3] Áó ò´ãàðàêëàð èøè áèëàí ³èôîÿëàíìàé,

128



äàðñäàí êåéèí µàì ñè¸ñèé ³èøëàð òàøêèëëàíäè. Ôàð²îíà âèëîÿòèäà èøëà¸òãàí5963 ´³èòóâ÷èäàí 3000 ìèíãòàñè äàðñäàí êåéèíãè ñè¸ñèé ´³èøëàðãà æàëá³èëèíäè.[9, 51]

¤çáåêèñòîí ÑÑÐ Ìàîðèô Ìèíèñòðèíèíã 1951 éèë 8 ôåâðàëäàãè áóéðó²èãààñîñàí àµîëè âà ôàîëëàð ´ðòàñèäà òàð²èáîò èøëàðè áèëàí øó²óëëàíàäèãàíòàð²èáîò÷èëàð íîìçîäè àëîµèäà ýúòèáîð áèëàí ê´ðèá ÷è³èëãàí. ÑÑÑÐ âà¤çáåêèñòîí ÑÑÐ Êîíñòèòóòöèÿëàðè, êîììóíèñòèê ïàðòèÿ âà êîìñîìîë òàøêèëîòèíèçîìëàðè á´éè÷à òóøóíòèðèø èøëàðè àëáàòòà êàòòà òàæðèáàãà ýãà ³èòóâ÷èëàðãàòîïøèðèëãàí. Òàð²èáîò÷èëàðãà êàìèäà 2 éèëëèê èø òàæðèáàñèãà ýãà ³èòóâ÷èëàðîëèíãàí. Ìàñàëàí Âîäèë ðàéîí ïàðòèÿ êîìèòåòèíèíã ïðîïàãàíäà âà àãèòàöèÿá´ëèìèäà èøëà¸òãàí 28 êèøèíè 22 íàôàðè ´³èòóâ÷èëàð á´ëãàí. 1957-1958 ´³óâéèëèäà 540 êèøè òèíãëîâ÷è ñèôàòèäà ò´ãàðàêëàðäà ³èãàí âà óëàðäàí 33 íàôàðèà¸ë êèøèëàð á´ëãàí.[1, 19]

Ñàâîäñèçëèêíè òóãàòèø á´éè÷à îëèá áîðèëàäèãàí òàð²èáîò èøëàðèäà õîòèí-³èçëàðíè òàúëèìãà òîðòèøãà ê´ïðî³ àµàìèÿò áåðèëèøãà óíäàëäè.[3, 65-68]

Ìàçêóð áóéðó³ èæðîñèíè òàúìèíëàø ìà³ñàäèäà Ôàð²îíà âèëîÿòèäà 1951 éèëäà´³èòóâ÷èëàðíèíã ñè¸ñèé îíãèíè îøèðèø ìà³ñàäèäà 404 òà ñè¸ñèé ò´ãàðàêëàðî÷èëèá, óíãà 5295 òà ´³èòóâ÷è ³àìðàá îëèíäè.[8, 3]

1952 éèë 21-22 ôåâðàë êóíëàðè á´ëèá òãàí ¤çáåêèñòîí Êîììóíèñòèê ïàðòèÿñèÌàðêàçèé Êîìèòåòèíèíã X ïëåíóìèäà ´³èòóâ÷èëàð ²îÿâèé-ñè¸ñèé òàðáèÿñèíèÿõøèëàø þçàñèäàí ÷îðà òàäáèðëàð ðåæàñè èøëàá ÷è³èëäè. Ìàêòàáëàðäà ìàðêñèçì-ëåíèíèçì àñîñëàðè ³èòèëàäèãàí ò´ãàðàêëàð ê´ïàéòèðèëäè. Áó ò´ãàðàêëàðäà áèëèìáåðèø ó÷óí îëèé òàúëèì ìóàññàñàñè ³èòóâ÷èëàðè æàëá ³èëèíäè. ¤³èòóâ÷èëàðíèíãñè¸ñèé îíãèíè ´ñòèðèøäà ìàðêñèçì-ëåíèíèçì ²îÿëàðè á´éè÷à òàøêèë ýòèëãàíêå÷êè óíèâåðñèòåòëàð µàì êàòòà èøëàðíè àìàëãà îøèðäè.

Òàð²èáîò èøëàðèãà æàëá ³èëèíãàí ôàîë ´³èòóâ÷èëàðíè òàúëèìäàí ÷è³àðèáîëèá, ìàõñóñ òàð²èáîò á´ëèìëàðèãà èøãà ³àáóë ³èëèíãàí. Ëåêèí óëàðíèíã êåéèíãèòà³äèðëàðè, òàúëèìãà ³àéòèøãà µàðàêàòëàðè ñàìàðàñèç á´ëäè. ×óíêè ôà³àòãèíàñè¸ñèé ÿíãèëèêëàð âà ïàðòèÿ ²îÿëàðè áèëèìäîíèãà àéëàíãàí ³èòóâ÷è ç ôàíèäàíéèðî³ëàøèá áîðäè. Ìàñàëàí àðõèâ µóææàòëàðèäà Ôàð²îíà âèëîÿòè ç¸âîí òóìàíèàãèòàöèÿ-ïðîïàãàíäà á´ëèìèäà èøëàãàí Óñìîíîâà Ìàµôóçàíèíã àðèçàñè ñà³ëàíãàí.¤³èòóâ÷èëàð èíñòèòóòèíè áèòèðèá, 1936-1952 éèëëàð äàâîìèäà ´³èòóâ÷èëèê³èëãàí Óñìîíîâà Ì òóìàí àãèòàöèÿ á´ëèìèíèíã õîòèí-³èçëàð áèëàí èøëàøá´ëèìèíè áîø³àðãàíëèãè, ìàêòàáãà ³àéòèø ó÷óí áåðãàí àðèçàëàðè³àíîàòëàíòèðèëìà¸òãàíèäàí øèêîÿò ³èëãàí.[5, 3]

¤³èòóâ÷èëàð òîìîíèäàí îëèá áîðèëãàí òàð²èáîò ìàâçóëàðè òóðëè÷à á´ëèá,µàòòî "×èãèòíè êâàäðàò óÿëàá ýêèø - þ³îðè µîñèë îëèøíè òàúìèíëàéäè", "Äèíâà óíèíã ðåàêöèîí ìîµèÿòè" ìàâçóëàðèäà µàì ìàúðóçàëàð ´³èøãàí.[11, 4] ¥àðéèëè òàð²èáîò÷èëàð òàðêèáè ³àéòà ê´ðèá ÷è³èá ÿíãèëàá òóðèëãàí. Òàð²èáîò èøëàðèó÷óí ê´ïðî³ èæòèìîèé-ãóìàíèòàð é´íàëèøíè áèòèðãàí ´³èòóâ÷èëàð æàëá³èëèíãàí. Ìàñàëàí 1955 éèëäà Ôàð²îíà âèëîÿòèíèíã £óâà òóìàíèäà àãèòàòîðëàðòàðêèáè ³àéòà ê´ðèá ÷è³èëèá, 161 íàôàð ìàëàêàëè âà ñè¸ñèé òàé¸ðãàðëèãè êó÷ëèá´ëãàí ´³èòóâ÷èëàðäàí æàëá ³èëèíãàí.[6, 7]

¤çáåêèñòîí ÑÑÐ Êîììóíèñòèê ïàðòèÿñèíèíã òàðêèáè 1961-1985 éèëëàðîðàëè²èäà 237 ìèíãäàí-640 ìèíã êèøèãà ´ñäè.[2, 5] Ïàðòèÿ àúçîëàðèíè ñîíèíèê´ïàéèá áîðèøèäà àëáàòòà òàð²èáîò÷èëàð ðîëè êàòòà á´ëãàí. Ðåñïóáëèêà ñè¸ñèéòàøêèëîòëàðè òîìîíèäàí õàë³ òàúëèìè õîäèìëàðèíè ²îÿâèé ñè¸ñèé îíãèíèîøèðèø ó÷óí êàòòà êóðàø îëèá áîðèëäè. Ôàð²îíà âèëîÿòè òàð²èáîò÷è-´³èòóâ÷èëàðè òîìîíèäàí 1964 éèë äàâîìèäà 528 ìàðòà ìàúðóçàëàð ´³èëãàí.Ìàúðóçàëàðíèíã 330 òàñè ñè¸ñèé ìàçìóíãà ýãà á´ëèá, æàìè 3960 òà îäàì

129



³àòíàøãàí.[8, 3] Æóìëàäàí, Ôàð²îíà âèëîÿòè £óâàñîé ðàéîíèäàãè 5-ìàêòàá´³èòóâ÷èëàðè Ëåíèí íîìëè êîëõîçäà òàð²èáîò èøëàðèíè îëèá áîðãàíëàð."¤çáåêèñòîí - ÑÑÑÐíèíã àñîñèé ïàõòà áàçàñè", "ÑÑÑÐäà ñîöèàëèçìíèíã è³òèñîäèéðèâîæè" ìàâçóñèäàãè ìàúðóçàëàð òàøêèëëàíãàí.[12, 1]

¤çáåêèñòîí ÑÑÐ Ìàðêàçèé Êîìèòåòèíèíã 1978 éèë 14 èþíäàãè "Ðåñïóáëèêààµîëèñèíè àòåèñòèê ðóµäà òàðáèÿëàøíè êó÷àéòèðèø "µà³èäàãè ³àðîðè[13, 2]àñîñèäà äèíãà ³àðøè êóðàø - àòåèçì àâæ îëäè.

Îëèé òàúëèì ìóàññàñàëàðèäà èëìèé àòåèçì êóðñèäàí 24 ñîàòëè ëåêöèÿëàð´òèëäè. Áó äàðñ ñîàòëàðè 1988 éèëäàí áîøëàá 36 ñîàòãà ê´ïàéòèðèëäè. Òóðìóø³óðà¸òãàíäà øàðúèé íèêîµ, èíñîí âàôîò ýòãàíèäà òàúçèÿ ³èëèøèíè µàì òàí³èä³èëèíäè. Äàâðèé íàøðëàðäà ñîâåò êèøèñè ýñêèëèê ñàð³èòëàðèãà áåðèëèøèíè³îðàëàíãàí ìà³îëàëàð ÷îï ýòèëäè[14, 2]. Ìàêòàáëàðäà èëìèé-àòåèçì ²îÿëàðèíè³àíäàé ´³èòèø, ýñêèëèê ñàð³èòëàðèãà ³àðøè êóðàøèø á´éè÷à ìåòîäèê³´ëëàíìàëàð ÷è³àðèëäè. "Ñîâåò ìàêòàáè" îéëèê æóðíàëèäà áó ìàâçóäàãèê´ðñàòìàëàð òåç-òåç ÷îï ýòèëàðäè.

"Äèí âà ìàîðèô", "Äèí õàë³ ó÷óí àôüþíäèð" ìàâçóëàðè ê´ï ìóµîêàìà ³èëèíàðýäè. Ìàâçóãà äîèð êàðèêàòóðàëàð ÷èçèëèá, ´³óâ÷èëàðãà ê´ðãàçìà ñèôàòèäàê´ðñàòèëäè. £îðîí²ó õîíàäà áèð ³´ëèäà òàñáåµ, èêêèí÷èñèäà óçóí êàëòàê óøëàãàíäîìëà, µàôòèÿê ´³è¸òãàí ´³óâ÷èëàð ýíã ê´ï ³´ëëàíèëãàí.

Àµîëèäà äèíãà á´ëãàí ìóíîñàáàò âà ìàâæóä ìóàììîëàð áèëàí µèñîáëàøèëìàãàí.¥àòòîêè àòåèçìãà îèä ³´ëëàíìà âà äàðñëèêëàð Ìîñêâà - ìàðêàçäàí þáîðèëãàí.¤çáåêèñòîíäà äàñòóð òóçèø ó÷óí ðóõñàò áåðèëìàãàí.

¤³óâ þðòëàðèíèíã ñèðò³è á´ëèìëàðèäà èëìèé àòåèçì á´éè÷à äàðñëàð ³èøêèñåññèÿ âà³òèãà ê´÷èðèëãàí. Äàñòóðíè ´çãàðèøè þçàñèäàí àòåèñòëàð ´çýúòèðîçëàðèíè áèëäèðãàí. ßúíè áóíäàé êàì÷èëèê íàòèæàñèäà ø àâëîäíè àòåèçìðóµèäà òàðáèÿëàá á´ëìàñëèãèíè àéòèøäè: "Áèç îääèé õóäîñèçëàð ¸êè õóäîãà³àðøè êóðàøóâ÷èëàðíè òàðáèÿëàìàñëèãèìèç êåðàê. Àòåèñòèê òàðáèÿíèíã âàçèôàñè÷èíàêàì èíñîíïàðâàð, âàòàíïàðâàð, èíòåðíàöèîíàëèñò, µàëîë ìåµíàò÷è, þêñàêàµëî³èé µàìäà ýñòåòèê ìàäàíèÿòãà ýãà á´ëãàí êèøèíè, ãðàæäàíèííè òàðáèÿëàøäàíèáîðàò".

£àéòà ³óðèø éèëëàðèäà µàì ³èòóâ÷èëàð æàìèÿòíèíã çè¸ëè ³àòëàìè ñèôàòèäà²îÿ âà ñè¸ñàò òàð²èáîò÷èëàðè á´ëèá ³îëàâåðäè. Óëàðãà íèñáàòàí êàòòà ìàúóëèÿòþêëàãàí µîëäà øóíäàé òàúêèäëàíãàí: "¤³èòóâ÷è - ó ïàðòèÿ àúçîñè ¸êè ïàðòèÿàúçîñè ýìàñìè, áóíäàí ³àòúèé íàçàð ìàêòàá ñîµàñèäàãè ³àéòà ³óðèøíèíã àñîñèýêàí, óíèíã ´çè áèðèí÷è íàâáàòäà, ïàðòèÿ ñè¸ñàòèíè àíãëàá åòãàí, òóøóíãàí,óíè µèìîÿ ³èëèøãà ³îäèð øàõñ á´ëèøè ëîçèì. ¤³èòóâ÷è ç ñè¸ñèé ñàâîäè, áèëèìèìàëàêàñè óñòèäà æèääèé, èíäèâèäóàë èø îëèá áîðèø ó÷óí, µàðàêàò ³èëèøèêåðàê"[14, 1]. Ëåêèí ¤çáåêèñòîí ìóñòà³èëëèêãà ýðèøèø àðàôàñèäà ìàìëàêàòäàþç áåðãàí è³òèñîäèé âà ñè¸ñèé èí³èðîç ³èòóâ÷èëàðíè ²îÿ òàð²èáîò÷èñè ñèôàòèäàðîëèíè ïàñàéòèðäè. ×óíêè êîììóíèñòèê ²îÿíèíã ´çè èí³èðîçãà þç òóòäè.

Õóëîñà. Õóëîñà ³èëèá àéòãàíäà ´³èòóâ÷èëàð îììàñè äîèìèé ðàâèøäà äàâëàòñè¸ñàòè áèëàí µàìîµàíã ðàâèøäà ôàîëèÿò þðèòãàí. ¤³óâ÷èëàðãà áèëèì áåðèøáèëàí áèðãà òàð²èáîò èøëàðèíè àìàëãà îøèðèøäà áåâîñèòà, áåìèííàò ¸ðäàì÷èá´ëäè. Òàúëèì âà ìóòàõàññèñëèãè á´éè÷à ´ç óñòèäà èøëàøäàí ê´ðà, ²îÿòàð²èáîò÷èñè âàçèôàñèíè ÿõøè óääàëàøè þ³îðè áàµîëàíäè. Î³èáàòäà òàúëèìñèôàòè òóøèá áîðäè.

130



Ôîéäàëàíèëãàí àäàáè¸òëàð:[1]. Êàäèðîâ È. Ðàçâèòèå øêîë ÓçÑÑÐ â ïîñëåâîåííûé ïåðèîä.(1945-1962ãã) -

Òàøêåíò, 1965. - Á 216 19- ñòð[2]. Óñìàíîâ Ê. Ïàðòèéíîå ðóêîâîäñòâî ôîðìèðîâàíèåì êàäðîâ èíòåëëèãåíöèè

â Óçáåêèñòàíå.(1961-1985 ãã.). Àâòîðåôåðàò. - Òàøêåíò, 1989. - Á 39 Ñ 5[3]. ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Ìèëëèé àðõèâè, ô 94, ð 7, é 194. Â 65-68 "Ïðèêàçû

ïðîèçâîäñòâåííûå Ìèíèñòåðñòâà ïðîñâåùåíèå ÓçÑÑÐ" òîì 1[4]. ÔÂÄÀ, ÏÀ, ô 1, ð 7, é 104, â 19 "Äîêëàäíûå çàïèñêè î ñîñòîÿíèå ðàáîò

ñðåäè æåíùèí" [5]. ÔÂÄÀ, ÏÀ, Ô1, ð10,é 94, â 3 "Æàëîáû, çàÿâëåíèå òðóäÿùèõñÿ"[6]. ÔÂÄÀ. ÏÀ.Ô1, ð 10, é 95, â 7 "Ñïðàâêè î ïàðòèéíîé ðàáîòå ñðåäè æåíøèí"[7] ÔÂÄÀ, ô 716, ð 1, é 48, â 79 "Òåêñòîâûå îò÷¸òû î ðàáîòû Ôåðãàíñêîãî

îáêîìà ïðîôñîþçà ðàáîòíèêîâ"[8]. ÔÂÄÀ, ô 716, ð 2, é 22, â 3 Ñòàòèñòè÷åñêèå îò÷¸òû îáêîìà ïðîôñîþçà

ðàáîòíèêîâ ïðîñâåùåíèÿ çà 1962-1964 ã.[9]. ÔÂÄÀ, ô1125, ð.5, é 72, â 51. Ôåðãàíñêèé îáëàñòíîé îòäåë íàðîäíîãî

îáðàçîâàíèÿ 1950-1952 éèëëàð[10]. Ôàð²îíà îáëàñòü êàñàáà ñîþç êîìèòåòè ´ç èøèäà áóðèëèø ÿñàìîêäà.//

¤³èòóâ÷èëàð ãàçåòàñè - 1948 éèë 28 èþëü - ¹30 - Á 3[11]. Áîáîæîíîâ À. ¤³èòó÷èëàð êîëõîç÷èëàð îðàñèäà. //¤³èòó÷èëàð ãàçåòàñè. -

1955 éèë 8 àïðåë - ¹ 18 - Á 4.[12]. £àþìîâ Ñ. ¤³èòóâ÷è àãèòàòîðëàð.//¤³èòó÷èëàð ãàçåòàñè. - 1955 éèë 8 èþëü.

- ¹ 28 - Á 1[13]. Èë²îð àãèòàòîðëàð. Ì.Æ´ðàåâ.//¤³èòóâ÷èëàð ãàçåòàñè - 1979 éèë 18 ÿíâàð.

- ¹ 5 Á 2.[14]. ¥àéäàðîâ Ò. £àéòà ³óðèø åòàê÷èëàðè.//¤³èòóâ÷èëàð ãàçåòàñè 1989 éèë 1

ôåâðàë - ¹13 - Á 1[15]. Øàðèêîâà Í. Ëåêöèÿäàí êåéèí ìà÷èòãàìè?//¤³èòóâ÷èëàð ãàçåòàñè - 1987

éèë 30 ñåíòÿáðü. - ¹ 77 - Á 2.

131



FALSAFA VA HAYOT SOHASIDAGI QARASHLAR.HIKMATLI DUNYO

Mahmudova Gulbahor Vohidovna Namangan viloyati Norin tumani Xalq ta'limi bo'limigaqarashli

40-sonli umumiy o'rta ta'lim maktabining boshlang'ich sinf o'qituvchisiTelefon: [email protected]

Tarbiya biz uchun yo hayot -yo mamot,yo najot - yo halokat, yo saodat -yo falokat masalasidirAbdulla Avloniy

Annotatsiya: Ushbu maqolada komillikka erishish, yetuk inson g'oyasi buyuk allomalarasarlarida va qoldirgan adabiy meroslarida keltirilishi, Prezident Shavkat Mirziyoyevtomonidan bugungi yoshlariga bildirilgan ishonchning ma'suliyati, buyuk allomalarningbilimni yoshlikda egallashning samarasi haqidagi fikrlari, uzoq umr ko'rishdan mazmunliumr ko'rgan buyuk ajdodlarimiz haqida ma'lumotlar va hikmatli fikrlar bilan yoritilgan.

Kalit so'zlar: Yosh avlodni yetuk inson qilib tarbiyalashda buyuklar o'gitlari, muallimlarzimmasidagi yuk, xalq orasidagi hikmatli so'zlar, Shavkat Mirziyoyev tarbiya haqida,Hikmat izlaganga hikmatli dunyo.

Inson Alloh taolo tomonidan jonzotlarning eng mukammali etib yaratildi. Komillkkaintilish, yetuk inson darajasiga yetish uchun bajariladigan amallar azaldan buyukbobokalonlarimizni o'z oldilariga qo'ygan maqsadlari bo'lganini, ular yozib qoldirganasarlaridan, ma'nodor hikmatli gaplaridan bilishimiz mumkin. Bunday allomalardanYusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, Jaloliddin Rumiy, Imom Buxoriy, Az-Zamaxshariy,Moturudiy, Navoiy kabilarni misol qilib keltirishimiz mumkin.

Yosh avlodni yetuk inson etib tarbiyalash bugungi kunning eng asosiy mavzusibo'layotgan bir paytda, ushbu maqsadga erishishning katta yuki muallimlarningzimmasidadir. Kimgadir bilim olishni o'rgatmoqchi bo'lgan shaxs eng avvalo o'zi kuchlibilim va tafakkurga ega bo'lmog'i shart. Bu bilim va tafakkurni esa o'z ustida ishlash, ilmningnoyob durdonalari bo'lgan asarlar mutolaa qilib, faoliyati davomida qo'llay bilish pedagogmahoratini, salohiyatini o'shishidagi eng to'g'ri yo'ldir. Xalq orasida "Ko'p o'qigan - ko'pbilar" va shu ma'nodagi tez-tez takrorlanadigan hikmatli so'zlar kecha yoki bugun paydobo'lgan emas.

Mamlakatimizda yosh avlod tarbiyasiga alohida e'tibor va juda katta imkoniyatlar, sharoitlaryaratilmoqda. O'g'il-qizlarni zamonaviy bilim olishi, yuksak ma'naviyatli bo'lib ulg'ayishiuchun zarur sharoit yaratish borasidagi ishlar izchil davom ettirilmoqda. PrezidentimizShavkat Mirziyoyev o'z nutqlaridan birida "Agar mendan sizni nima qiynaydi?", debso'rasangiz, "farzandlarimizning ta'lim tarbiyasi" deb javob beraman", deb aytgan fikrlaribejiz emas.

Prezidentimiz 2017-yil 15-iyun kuni Toshkentda bo'lib o'tgan "Ijtimoiy barqarorliknita'minlash, muqaddas dinimizning sofligini asrash - davr talabi" mavzusidagi anjumandaso'zlagan nutqida yuqoridagi fikrlarini davom ettirib, "Bizni hamisha o'ylantirib keladiganyana bir muhim masala - bu yoshlarimizning odob-ahloqi, yurish-turishi, bir so'z bilanayganda dunyoqarashi bolan bog'liq. Bugun zamon shiddat bilan o'zgaryapti. Bu o'zgarishlarnihammadan ko'proq his etadigan kim - yoshlar. Mayli yoshlar o'z davri talablari bilanuyg'un bo'lsin. Lekin ayni paytda o'zligini unutmasin. Biz kimmiz, qanday ulug' zotlarning

132



avlodimiz, degan savol ularning qalbida doimo aks-sado berib, o'zligiga sodiq qolishgaundab tursin. Bunga nimaning hisobiga erishamiz? Tarbiya, tarbiya va faqat tarbiya hisobidan",deya ta'kidladilar.

Har tomonlama rivojlanib borayotgan mamlakatimizda qaysi jabha borki yosh avlodnitarbiyalash uchun befarq emasligin ko'ramiz. Lekin, bu ishlarda qaratilayotgan e'tiborlargayarasha javob qaytarish uchun "Har bir inson har kuni qiladigan ishini xuddi birinchmarta qilayotgandek qilishi kerak. Shundagina ishda rivojlanish bo'ladi". Prezidentimizningushbu so'zlari ma'suliyatli o'z kasbini ustasi va halol muallimlarga ham yanada mas'uliyatlibo'lishga undasa ajab emas.

"Ota-onam boshqa mollionlab ota-onalar kabi, topgan tutganlarini, umrlarinifarzandlarining ta'lim olishi va baxtli hayot kechirishi uchun sarf qilganliklari tufayli shudarajaga yetishdim.", deydi bugungi kunda siz va biz foydalanayotgan ma'lumotlar omboriGoogle kompaniyasi vitse-prezidenti Sundar Pichai.

"Yigitlikda yig' ilmning maxzini, Qarilik chog'i sarf qilg'ani" deb yozgan edi "Mahbubul-qulub" asarida Alisher Navoiy. Bu bilan alloma, o'zbek xalqini "Yoshlikda o'rganganilm toshga oyilgan naqshdir" maqoli bilan bog'lab o'quvchilarda yoshligida bilim, hunaregallashning zavqi va foydasi haqida, insonga ota-onasi tomonidan qolgan boyliklariqachondir tugashi yoki yo'qotilishi mumkin, lekin ota-ona hamkorligida, to'gri tarbiyanatijasida o'rgatilgan bilimni insondan vafoitiga qadar hech kim tortib ololmasliginihadislar, allomalar asarlari orqali misol keltirib tushuntirish bolada yoshligidan kitobgabo'lgan mehrini buning ijobatini esa yorqin keljagida ko'rish mumkinligini tushuntirishyosh avlod tarbiyasida juda ham muhim omildir.

"Garchand uzoq umr ko'rgan bo'lsalarda, ko'p odamlar g'o'r va tajribasizlardir".Abdulqosim Zamaxshariy "Al-Kashshof" asarida keltirilib, "Xorazm faxri" nomi bilanmashhur adib, tavsir, hadis olimi bu so'zlari bilan inson uzoq umr ko'rishi mumkin,lekin umri davomida o'rnak oldigan, biror hislatini boshqa inson o'rganadigan ta'limibo'lmasligi bu uning uchun besamar va bemaqsad umr kabidir. Zamaxshariyning buso'zlarini "Aql yoshda emas - boshda" degan so'zlar, yoshgina Navoiy 2 bayt g'azali bilanyoshi ulug' Lutfiyni qoyil qoldiradigan asari haqida bolalarga so'zlash ularni bilmga bo'lganchanqoqlik xissini kuchaytirishda bevosita sabab bo'lishi mumkin. Lekin aslida Lutfiy hamkomillik darajasidagi o'z davrining buyuk allomasi, kelajak avlod uchun o'rnak bo'laoladiga shaxs ekanligini ham asarlari yordamida tushunturish ilm o'rganuvchi xotirasidakemtik bo'lmasligiga sabab bo'ladi.

"Yaxshi yashalgan har qanday umrni uzoq umr hisoblasa bo'ladi". Lenardo da Vinchiitaliyalik buyuk rassom, shoir, me'mor, haykaltaroshning ushbu so'zlarini inson peshonasigaqancha umr yozilganini faqat Allohga ayonligi, "hali ulguradi" yoki "hali ulguramanda"degan so'zlarni kundalik lug'atimizdan o'chirib, bizga berilgan har bir daqiqani unumliva yaxshi amallar qilishga sarflashimiz umrimizni uzaytirishi mumkin. Bu fikrimizni qaysihadis bilan yoki qaysi alloma asarlaridan foydalanib ilm oluvchilaga keng yoritib berishmumkin? Buyuk ajdodlarimizdan Jaloliddain Manguberdi 33 yoshda, Navoiy 60 yoshida,Mirzo Ulug'bek 55 yoshida, Amir Temur 69 yoshida, Zahiriddin Muhammad Bobur47 yoshida vafot etgan bo'lsada, ular qoldirgan o'gitlari va asarlarini kim o'qib hayotidaamal qilsa kamolotga va ulardek buyuk insonlar darajasiga ko'tarilishi shubhasizdir. Chunkiyuqorida nomlaini zikr etgan barcha ajdodlarimiz ilm o'rganishni yorug' chirogi bilanabadiy hayotda yashab kelmoqdalar.

Inson qachon samarali, mazmunli umr ko'rishi mumkin degan savolga birgina gapbilan "Hikmat izlaganga hikmatdir dunyo..." iborasi bilan javob berib, bu so'zlarimizisboti tariqasida, ko'p ilm egallagan, ko'p asarlar o'qigan inson hayotda hech hamqoqilmaydi. Bilimli insonlar hayotida ko'ngilsizliklar, sinovlar bo'lmaydi deysizmi? Alsoyo'q. Balki bunday ilmli kishilar yomon insonlarga yoki noxush vaziyatlarga duch kelganlarida

133



ularga nisbatan qilgan nohaqliklaridan to'g'ri xulosa qilishga, tushkunlikka tushmaslikka,qaysidir o'qigan asarlarida shunga o'xshash holat yuz berganda, asar qahramoni qaysito'ri yo'llardan borgani bu u inson uchun chorasini o'ylab o'tiradigan vaziyat bo'lmasliginiko'rishimiz, barchamizni "Beshikdan to qabrgacha ilm izla", "Bu dunyoying obod bo'lishiniistasang savdogar bo'l, U dunyoyim obod bo'lsin desang taqvodor bo'l, Ikki dunyoyingobod bo'lishini istasang ilmli bo'l!" kabi hikmatlar ilmni qanchalik qadrli va tuganmasboylik ekanini ana shunday so'zlar bilan o'rgatish yosh avlodni yanada bilim keng fikrliyetuk insonlar bo'lishiga chorlab, bu dunyodan hikmat topishga undaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar ro'yxati:1. Sh.Mirziyoyev. 2017-yil 15-iyun kuni Toshkentda bo'lib o'tgan "Ijtimoiy barqarorlikni

ta'minlash, muqaddas dinimizning sofligini asrash - davr talabi" mavzusidagi anjumandaso'zlagan nutqi.

2. A.Navoiy. Mahbub ul-qulub.-T.: Gofur Gulom nomidagi adabiyot va san'at nashriyoti.2010

3. Zamaxshriyning "Al-Kashshof" asari haqida internet ma'lumotlari.4. www.ziyonet.uz

134



KITOB- INSON UMR YO'LLARINI YORITUVCHI SO'NMAS NUR

Sirdaryo viloyati Xovos tumani 10-umumiy o'rta ta'lim maktabiboshlang'ich sinf o'qituvchisi Raximova Sayyora,Sirdaryo viloyati Xovos tumani 10-umumiy o'rta ta'lim maktabiboshlang'ich sinf o'qituvchisi Norchayeva Ma'[email protected]

Anotatsiya: Kitob- inson umr yo'llarini yorituvchi so'nmas nur, inson hayotiga mazmunbaxsh etuvchi saodat manbai, har qanday vaziyatda ham hamroh bo'lguvchi sodiq do'st.Insonning ruhiy-manaviy kamolotini taminlashda kitobchalik kuchli qudratga ega vositayo'qdir. Shu boisdan azal-azaldan ma'rifat peshvolari, ahli donishlar butun insoniyatnikitob o'qishga, undan ilmu odob sirlarini o'rganishga chorlab kelishgan.

Kalit so'zlar: Kompyuter texnologiyalari, internet va axborot-kommunikatsiyalari vositalariva boshqalar.

O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tomonidan qabul qilinganYoshlarning ma'naviyatini yuksaltirish va ularning bo'sh vaqtini mazmunli tashkil etishbo'yicha 5 ta muhim tashabbuslarining aynan 4-tashabbusi yoshlar ma'naviyatini yuksaltirish,ular o'rtasida kitobxonlik madaniyatini keng targ'ib qilish bo'yicha tizimli ishlarni tashkiletishga yo'naltirilganligi yuqoridagi fikrning yaqqol isboti desam mubolag'a bo'lmaydi.

Ayniqsa, davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan mazkur masalalrgadavlat siyosati darajasida qaralib, samarali ishlar yo'lga qo'yilayotgani quvonarli holalbatta.

Shuncha sa'y-harakatlar kim uchun? Albatta, biz yoshlar uchun, negaki, ertangikunning egasi, kelajakning mustahkam poydevorlari biz yoshlar hisoblanamiz. Jahonhamjamiyatida sog'lom raqobat qila oladigan, sog'lom fikrlashga ega bo'ladigan, xorijiyinnavatsion g'oyalarga ega bo'ladigan, zamonaviy ta'lim tizimini har tomonlama mustahkamtarzda targ'ib qila oladigan, bir so'z bilan aytganda yurtimizdagi har bir soxada faolbuladigan, muhtaram Prezidentimizning har bir chaqiriqlariga labbay deb javob beraoladigan yoshlar bo'lishimiz uchun beminnat xazina hisoblangan ya'ni kitob hayotimizdamuhim ahamiyat kasb etadi. Kitob, avvalo, hayotiy maktab, ma'naviyat manbai. Ukitobxonni hayot bilan tanishtiradi, unda hayotni sevish, yashash mohiyatini anglashhislarini tarbiyalaydi. Atrof-muhitga, tabiatga ijobiy munosabatini shakllantiradi, insonxarakterining murakkabligini tushuntiradi, ruhiy qiyofaning rangin qirralarini kashfqilish qobilyatini, ona Vatanga, xalqiga sadoqatli bo'lish tuyg'usini o'stiradi. Badiiy adabiyoto'qish orqali kitobxonning badiiy idroki, mustaqil fikrlash qobiliyati, mutolaa madaniyati,Vatan taqdiri uchun javobgarlik tuyg'usi tarbiyalanadi. Hoh badiiy kitob bo'lsin, hohilmiy lekin barcha kitoblarning xotimasida ezgulik yotadi, kitob inson kamolotini ezgulikkachorlaydi.

Yoshlar tarbiyasining barcha mezon va unsurlari, avvalo, oilada shakllantirilganidek,kitobxonlik madaniyatini tarbiyalashda ham oilaning o'rni nihoyatda kattadir. Qush uyasidako'rganini qiladi, degan naqlga tayansak, bu mohiyat yanada dolzarb bosqichga ko'tariladi.Kitobxon ota-onalarning farzandi ham kitobgao'zgacha mehr ko'rsatadi., bu ma'naviyatxazinasiga tabiiy qiziqish va intilish tuyadi. Kitob dunyosiga oshufta, adabiy olamga hamnafas,badiiyatdan bahramand qalb egasi o'zidagi bu tuyg'u va fazilatlarni atrofdagilarga, ayniqsa,oilasiga ham yuqtirishi, singdirishi ehtimoli yuqori. Shu bois kitobxon avlod tarbiyasida,avvalo, ota onaning tarbiyali bo'lishi, badiiy adabiyotga oshno ekanligi muhim zaruriyatdir.

135



Foydalanilgan adabiyotlar.1. Shavkat Mirziyoyev. Xarakatlar strategiyasi.- Adolat nashriyoti. 112-bet. 2017.2. Yoshlarga donolar o'giti/ tuzuvchilar: O.Salimov, Q.Qurbonboyev, M.Bekmurodov,

L.Tangriyev, N.Xalilov,-Toshkent, G'afur-G'ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiyuyi, 2018-236 b

136



YOSHLARGA OID DAVLAT SIYOSATI - BU DAVLATNING DEMOKRATIKTARAQQIYOT YO'LI

Shamsidinova Shahnoza Sayfullayevna. Sirdaryo viloyati Xovos tumani 1-sonliumumta'lim maktabi boshlang'ich sinf o'qituvchisi.

Suvanova Zumrad Abdisamad qizi Sirdaryo viloyati Xovos tumani 1-sonli umumta'limmaktabi boshlang'ich sinf o'qituvchisi.906461442

Annotatsiya: Mamlakatimizda yoshlar masalasi xar doim davlat siyosati darajasigako'tarilgan. Yoshlarga oid davlat siyosati - bu davlatning demokratik taraqqiyot yo'lidarivojlanishida yoshlarni muhim strategik kuch sifatida tan olishi, zamonaviy dunyodayoshlarning ehtiyojlari, ularning mavjud demokratik muhitga to'g'ri moslashuvigayo'naltirilgan qonunchilik va ijro etish xususiyatining yig'indisi hamda o'zining yoshlarganisbatan boshqaruv va ijtimoiy funksiyalarini demokratik siyosiy tizim, xalqaro yohudmilliy huquq normalari talabi darajasida to'liq bajarishidir. Yosh avlod vakillariningmanfaatini, boshqa ko'pchilik qatlamlar vakillarining manfaatiga qarshi qo'ymasdan,umummilliy manfaat bilan uyg'unlashtirish - yoshlar siyosatining asosiy vazifasidir.

Kalit so'zlar: ma?naviy-ma?rifiy sohalar, aqliy faoliyat, siyosiy tizim,

Mustaqillik yillarida mamlakatimizda yoshlarni vatanparvarlik, milliy an'ana vaqadriyatlarimizga hurmat ruhida tarbiyalash, ma'naviy yetuk va jismonan sog'lom barkamolavlodni voyaga yetkazish, ularning huquq va manfaatlarini himoya qilish borasida muayyanishlar amalga oshirildi.

Mamlakatimiz aholisining 30 foizi 14 dan 30 yoshgacha bo'lgan yoshlardir. Ularningta'lim olishi, kasb-hunar egallashi uchun zamonaviy sharoit va imkoniyatlar yaratilgan.Shu bilan bir qatorda, yoshlarning bo'sh vaqtini mazmunli o'tkazishni tashkil etishdolzarb masala hisoblanadi. Ma'lumki, davlatimiz rahbari ijtimoiy, ma'naviy-ma'rifiysohalardagi ishlarni yangi tizim asosida yo'lga qo'yish bo'yicha 5 ta muhim tashabbusniilgari surgan edi. Yoshlar qanchalik ma'naviy barkamol bo'lsa, turli yot illatlarga qarshiimmuniteti ham shuncha kuchli bo?ladi.

Biz pedagoglarning oldimizga muhim vazifa qilib, kuchli bilimga ega bo'lgan, o'zmutaxasisligi bo'yichayangilik yarata oladigan, yetuk marralarga erishishmi maqsad qilganyosh kadrlarga ta'lim-tarbiya berish qo'yilgan. Inson tafakkuri faoliyat davomida shakllanadi.Shuning uchun o'quv amaliyoti oldida o'quvchilarni aqliy faoliyat usullarining o'zigao'rgatish vazifasi qo'yiladi. Bu bilan bog'liq ravishda o'rganish bir vaqtning o'zida bilimningto'planishi va undan foydalanish usullarini o'zlashtirish jarayoni sifatida tavsiflanadi.

Usullarni o'zlashtirish, birinchidan, o'quvchilarning ular bilan tanishuvi orqali,ikkinchidan, mashqlar - turli materiallarda aqliy faoliyatning mos keluvchi usullariniqo'llash orqali, uchinchidan, ko'chish - yangi masalalarni hal etish uchun usullarnitatbiq etish orqali ro'y beradi.

Shunday qilib, aqliy faoliyatning shakllanish yo'li taxminan shunday: usul mazmuninio'zlashtirish - mustaqil ravishda uni qo'llash - yangi vaziyatlarga tatbiq etish hisoblanadi.

Bugungi kunda amalga oshirilgan tadbirlar tahlili yoshlarning keng qatlamlariga daõldorbo'lgan dolzarb masalalar, ayniqsa uyushmagan yoshlarning hayotda o'z o'rnini topishiuchun munosib sharoit yaratish, har tomonlama qo'llab-quvvatlash, kasbga yo'naltirishva bandligini ta'minlash, tashabbuslarini rag'batlantirish borasidagi ishlarga asoslangandir.

137



Foydalanilgan adabiyotlar:1. Qodirov B.R. Sinf zukkolarini tanlash metodikasi (Yosh iste'dodlarini izlaymiz):

Metodik qo'llanma. T., 1998.2. G'oziev E.G'. Psixologiya (Yosh davrlari psixologiyasi). T., 1994.3. G'oziev E.G'. Umumiy psixologiya: darslik. I, II kitob. T., 2002.

138



ÁÈËÈÌÃÀ ÍÀÇÀÐ

Ðàõìîíîâà Çèëôèÿ ÐàõìàòîâíàÑèðäàð¸ âèëîÿòè Î³îëòèí òóìàíè1-óìóìòàúëèì ìàêòàáè áîøëàí²è÷ ñèíô ´³èòóâ÷èñè998996832644

Àííîòàöèÿ: Áèëèì îëàìíèíã òàôàêêóðèìèçäà àêñ ýòèøèäèð. Áèëèì êåíã ìàúíîäàòàñàââóð, òóøóí÷à, íàçàðèÿëàðíèíã éè²èíäèñèäàí èáîðàò. Òîð ìàúíîäà ýñà áèëèìáèðîð íàðñà, âî³åà, µîäèñà, îëàì, òàáèàòíè, èíñîííè òóøóíèø âà áèðîð èøíèàìàëãà îøèðèø èìêîíèíè áåðóâ÷è àõáîðîòäàí èáîðàò. Îääèéãèíà ³èëèá àéòãàíäàáèëèì áó äóí¸íè àíãëàøãà, òóøóíèøãà ñ´íãðà ýñà ò´²ðè ôàîëèÿò îëèá áîðèøãà¸ðäàì áåðóâ÷è äàñòóðèë àìàë, ÿúíè îääèé ñ´ç áèëàí àéòãàíèìèçäà áèç ó÷óí äàñòóðäèð.

Êàëèò ñ´çëàð: Áèëèì, ðèâîæëàíèø, òàúëèì âà áîø³àëàð

Áèç äîèìî áèëèì çàðóð ýêàíëèãèíè àíãëàéìèç, òóøóíàìèç, òàúêèäëàéìèç.Áîëàëàðèìèçãà áèëèìëè á´ëèø çàðóðëèãèíè ó³òèðàìèç. Õ´ø, áèëèì ´çè íèìàäåãàíè? Èíñîíèÿò òàðà³³è¸òè èñáîòëàá òóðèáäèêè, áèëèì äîèìî èíñîíãàðèâîæëàíèø, õàâôñèçëèê, ðèâîæëàíèø èìêîíèíè áåðèá êåëãàí. Àéíè³ñà, ñèç âàáèç ÿøà¸òãàí æóäà µàì ´çãàðóâ÷àí, ìóðàêêàá äàâðäà áèëèì µàð ³à÷îíãèäàí µàìçàðóð ðåñóðñãà àéëàíèá áîðìî³äà! Ìàñàëàí, µàð êóíè æàµîíäà ÿíãè áèð òåõíîëîãèê´çãàðèø âà èõòèðîëàð µà³èäà ýøèòàìèç, ê´ðàìèç. Êåðàê á´ëñà, òîáîðà ìóðàêêàáòåõíîëîãèÿëàðäàí ôîéäàëàíàìèç. Äàâðèìèçíèíã çãàðóâ÷àíëèãèíèíã àñîñèäà µàìàñëèäà áèëèìëàð ¸òèáäè. ßíãè áèð òåëåôîí, êîìïüþòåð, òóðëè àõáîðîòòåõíîëîãèÿëàðè áèçãà áåìèííàò õèçìàò ³èëìî³äà. Áîðàäèãàí æîéèìèçíè ÿ³èí,ìàíçèëèìèçíè ÿ³èí, ýòêàçàäèãàí õàáàðèìèçíè òåçëàøòèðàäè. Êîðõîíàëàðäà µàìêîìïüþòåð âà èíòåðíåò õèçìàòëàðèäàí ôîéäàëàíàìèç. Áîëàëàðèìèç ìàêòàá âàáîø³à òàúëèì äàðãîµëàðèäà µàì ìàúëóì ìàúëóìîòëàðíè îëèø, ´³èø, ´ðãàíèøó÷óí çàìîíàâèé àõáîðîò òåõíîëîãèÿëàðèäàí ôîéäàëàíàäèëàð. £´éèíãêè, µàðáèðèìèç ó÷óí àõáîðîò òåõíîëîãèÿëàðèäàí ôîéäàëàíà îëèø çàðóðèÿòãà àéëàíèááîðìî³äà. Áó òåõíîëîãèÿëàð µàì áèëèìëàð àñîñèäà ÿðàòèëãàí âà ìàúëóì áèëèìëàðàñîñèäà èøëàòèëàäè. Ìóðàêêàá äàâðäà ÿøàÿáìèç äåá àéòèá òäèê. Äàâðèìèçíèíãìóðàêêàáëèãè øóíäàêè, áóòóí äóí¸äà ÿøàø âà èøëàø ó÷óí ê´ïðî³ âà ñèôàòëèðî³áèëèì îëèø çàðóð á´ëìî³äà. Çàìîíàâèé èíñîíäàí ó ³àéñè êàñáäà á´ëìàñèí ñèôàòëèòàúëèì òàëàá ýòèëìî³äà. Øó ñàáàáëè µîçèðäà áèëèì îëèø óçëóêñèç, áèð óìðëèêæàðà¸íãà àéëàíèá áîðìî³äà. Áèç ÿøà¸òãàí äàâðíèíã ÿíà áèð õóñóñèÿòè, äîèìîæàìèÿò, äàâëàò ðèâîæëàíèøè ó÷óí ÿíãè áèëèìëàðíèíã çàðóð á´ëèá áîðà¸òãàíèäèð.Øó ñàáàáëè ðèâîæëàíãàí äàâëàòëàð òîáîðà áèëèì æàìèÿòè ñàðè áîðà¸òãàíëàðèíèîëèìëàð òàúêèäëàìî³äàëàð. Áóíäàé æàìèÿòäà êèìíèíã áèëèìè ñèôàòëè, ìóêêàììàëá´ëñà, ÿõøè âà ñèôàòëè µà¸ò êå÷èðèø èìêîíèÿòèãà ê´ïðî³ ýãà á´ëàäè.Áèëèìëàðèíè ê´ïðî³ íàìî¸í ýòñà, óëàðäàí àìàëäà ôîéäàëàíñà, ÿõøè äàðîìàäãà,îáð´ ýúòèáîðãà ýãà á´ëàäè. Îèëàñè, õàë³è âà æàìèÿòãà ê´ïðî³ ôîéäàñè òåãàäè.Ìàñàëàí, áèëèìè ÿõøè á´ëãàíëèãè ñàáàáëè êðåäèò îëèá áèðîí êè÷èê êîðõîíàî÷èøè, êèøèëàðíè èø áèëàí òàúìèíëàøè ïèðîâàðäèäà ð´ç²îðèíè ãóëëàòèáþðèòèøè ìóìêèí. ¨êè ÿõøè äîêòîð á´ëñà, ê´ïðî³ áåìîðëàð óíèíã ³àáóëèãàêåëèøãà èíòèëàäè, íàòèæàäà ìàáëà²è µàì ê´ïðî³ á´ëàäè. Ôàðçàíäèìèç ÿõøèìàáëà² âà îáð´ ýúòèáîðãà ýãà á´ëàäè. Áóíäàí ôàðçàíä, µîµ ´²èë á´ëñèí, µîµ ³èç´çè µàì, óíèíã îèëàñè µàì, ³îëàâåðñà æàìèÿò µàì, äàâëàò, ³îëàâåðñà áóòóí äóí¸µàì íàô ê´ðàäè. ×óíêè ÿõøè áèëèìãà ýãà á´ëãàí, òèëëàðíè ìóêàììàë áèëóâ÷èôàðçàíäëàðèìèç äóí¸íèíã èñòàëãàí æîéèäà áåìàëîë èøëàøè, µàìêàñáëàðè áèëàí

139



ðà³îáàòëàøèø èìêîíèÿòèãà ýãà á´ëàäè. ßúíè äóí¸äà ðà³îáàòáàðäîø ìóòàõàññèñá´ëàäè. Áóþê àæäîäëàðèìèç, óëó² ìóòàôàêêèð îëèìëàðèìèç ³àäèìäàí áèëèìîëèøãà êàòòà ýúòèáîð ³àðàòãàíëàð. Áèëèì áàõò êàëèòè, µà¸òíè ðèòèá òóðóâ÷è íóðñèôàòèäà ýúçîçëàíãàí.

Äåìàê, áèëèìäàí ò´²ðè ôîéäàëàíèø èíñîíãà ò´²ðè, áàõòëè ÿøàø èìêîíèÿòèíèáåðàäè. Ê´ïèí÷à áèëèìëè àììî íî÷îð á´ëèá ³îëãàí êèøèëàðíè ó÷ðàòàìèç.Èíñîíèÿò ò´ïëàãàí áåáàµî µà¸òèé òàæðèáà, äîíèøìàíäëàð èñáîòëàá òóðèáäèêè,èíñîí áèëèìèíè àìàëè¸ò áèëàí áî²ëàé îëìàñà, Áåäèë àéòãàíèäåê, îðòè³÷à òîøá´ëèá ³îëàäè. Äåìàê, áèëèìíè àµëî³ âà àìàë áèëàí áî²ëàé îëèøèìèç çàðóð ýêàí.Øóíäàé ýêàí, ôàðçàíäëàðèìèçãà ³àíäàé áèëèìëàð áåðèøèìèç, ³àíäàé óñóëëàðäàáåðèøèèìèç áóãóíãè êóííèíã ýíã äîëçàðá, ìóàììîñè äåñàê, õàòî á´ëìàéäè!

Ôîéäàëàíèëãàí àäàáè¸òëàð:1."¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíèíã Òàúëèì ò´²ðèñèäàãè ³îíóíè"Òîøêåíò 1997 éèë.2. Maqola/uz

140



ÆÀÌÈßÒÍÈÍÃ ÄÅÌÎÊÐÀÒËÀØÓÂÈ ÆÀÐÀ¨ÍÈÄÀ À¥ÎËÈÍÈÍÃÝ¥ÒÈ¨ÆÌÀÍÄ £ÀÒËÀÌËÀÐÈÍÈ ÈÆÒÈÌÎÈÉ ¥ÈÌÎß £ÈËÈØ ÄÎËÇÀÐÁÌÀÑÀËÀ

Çóëôèÿõîí Àðèïîâà ÑîëèæîíîâíàÔàëñàôà ôàíëàðè íîìçîäè, äîöåíò.Àíäèæîí ìàøèíàñîçëèê èíñòèòóòè+998 (93) 426-10-20

ÀííîòàöèÿÌà³îëàäà æàìèÿòíèíã äåìîêðàòëàøóâè æàðà¸íèäà àµîëèíèíã ýµòè¸æìàíä

³àòëàìëàðèíèíã èæòèìîèé µèìîÿñèíè ÿíàäà ÿõøèëàø ìàñàëàñèãà ³àðàòèëãàí.Øóíèíãäåê, êåêñàëàðíè ³´ëëàá-³óââàòëàø äàâëàò òèçèìèíè òàêîìèëëàøòèðèøìà³ñàäèäà ³àðèÿëàð âà ôàõðèéëàðíè èæòèìîèé µèìîÿëàø âà áîø³à ìàñàëàëàðèôîäàëàíãàí.

Êàëèò ñ´çëàð:Æàìèÿò, äåìîêðàòèÿ, ýµòè¸æ, èæòèìîèé µèìîÿ, òèí÷ëèê, ïàòðàíàæ

µàìøèðàëàð, êàñàëëèê ïðîôèëàêòèêàñè, îíêîëîãèÿ äèñïàíñåðëàð, õàë³àðî ìîëèÿâèéòóçèëìà, êðåäèò, ãðàíò, µó³ó³, íîäàâëàò òàøêèëîò, îèëà.

Òàðà³³è¸òèìèçíèíã áóãóíãè áîñ³è÷èäà èæòèìîèé ñîµàíèíã àµîëèãà ìàæáóðèéèæòèìîèé êàôîëàòëàðíè òàúìèíëàø, àµîëèíèíã ýµòè¸æìàíä ³àòëàìëàðèíèíãèæòèìîèé µèìîÿñèíè µàìäà êåêñàëàð âà èìêîíèÿòè ÷åêëàíãàí øàõñëàðíè äàâëàòòîìîíèäàí ³´ëëàá-³óââàòëàøíè êó÷àéòèðèø, èæòèìîèé õèçìàò ê´ðñàòèøíèÿõøèëàø ìàñàëàëàðèãà ÿíàäà ýúòèáîð ³àðàòèëìî³äà.

Óçáåêèñòîíäà 2010-2015 éèëëàð ìîáàéíèäà êåêñàëàð âà ïåíñèîíåðëàð ó÷óíì´ëæàëëàíãàí 12 òà Ñàõîâàò âà Ìóðóââàò èíòåðíàò óéëàðè ìîääèé-òåõíèêàáàçàëàðè, 14,6 ìèíã ¸ë²èç êåêñàëàð, ïåíñèîíåð, íîãèðîíëàðíèíã òóðàðæîéøàðîèòëàðè ÿõøèëàíäè, 5,4 ìèíã îäàì ðåàáèëèòàöèÿ òåõíèê âîñèòàëàðè âà ïðîòåç-îðòîïåäèÿ ìàµñóëîòëàðè áèëàí òàúìèíëàíäè, 6,4 ìèíã íîãèðîí âà ïåíñèîíåðñàíàòîðèÿëàðäà ñî²ëè³ëàðèíè òèêëàøäè. Ê´ðñàòèëãàí òèááèé-èæòèìîèé ðäàìíèíãóìóìèé µàæìè 132,2 ìèëëèàðä ñ´ìíè òàøêèë ýòäè [1,173].

Æàìèÿòíèíã äåìîêðàòëàøóâè æàðà¸íèäà àµîëèíèíã ýµòè¸æìàíä ³àòëàìëàðèíèíãèæòèìîèé µèìîÿñèíè ÿíàäà ÿõøèëàø ó÷óí "Íóðîíèé" æàì²àðìàñè äàâëàòòîìîíèäàí ³´ëëàá-³óââàòëàíèøè, ë²èç êåêñàëàð, ïåíñèîíåðëàð âà íîãèðîíëàðíèìóµîôàçà ³èëèø òèçèìèíè ÿíàäà òàêîìèëëàøòèðèø, óíèíã ìàíçèëëèëèãèíèòàúìèíëàø, êåêñà øäàãèëàð, èìêîíèÿòè ÷åêëàíãàí îäàìëàð âà ë²èç êåêñàëàðãàê´ðñàòèëàäèãàí òèááèé-èæòèìîèé ¸ðäàì äàðàæàñè âà ñèôàòèíè ê´òàðèøíè,øóíèíãäåê æîéëàðäà òóìàí âà øàµàðëàð àµîëèñèíèíã çàìîíàâèé äèàãíîñòèêà âàäàâîëàíèø óñëóáëàðèäàí ôîéäàëàíèø èìêîíëàðèíè òàúìèíëàéäèãàí òóáäàí ÿíãè¸íäàøóâëàð èøëàá ÷è³èø çàðóðëèãèíè ê´ðñàòäè.

Êåêñàëàðíè ³´ëëàá-³óââàòëàø äàâëàò òèçèìèíè ÿíàäà òàêîìèëëàøòèðèøìà³ñàäèäà ³àðèÿëàð âà ôàõðèéëàðíè èæòèìîèé µèìîÿëàø, óëàðíèíã ôàîëëèãèíèîøèðèø, ìàìëàêàòíèíã èæòèìîèé-ñè¸ñèé µà¸òèäà ò´ëà³îíëè èøòèðîê ýòèøëàðèó÷óí øàðò-øàðîèòëàð ÿðàòèø, òèí÷ëèê âà îñîéèøòàëèêíè òàúìèíëàø ñîµàñèäàêàòòà àâëîä âàêèëëàðèíèíã ðîëèíè îøèðèø ìà³ñàäèäà ¤çáåêèñòîí ÐåñïóáëèêàñèÏðåçèäåíòè Øàâêàò Ìèðçè¸åâ òîìîíèäàí 2016 éèë 28 äåêàáðü êóíè "¤çáåêèñòîíôàõðèéëàðíè èæòèìîèé ³´ëëàá-³óââàòëàø "Íóðîíèé" æàì²àðìàñè ôàîëèÿòèíèÿíàäà òàêîìèëëàøòèðèø ÷îðà-òàäáèðëàðè ò´²ðèñèäà"[2]ãè Ôàðìîí µàìäà "Êåêñàëàðâà íîãèðîíëàðíè äàâëàò òîìîíèäàí ³´ëëàá-³óââàòëàø òèçèìèíè ÿíàäà

141



òàêîìèëëàøòèðèø á´éè÷à ³´øèì÷à ÷îðà-òàäáèðëàð ò´²ðèñèäà"[3]ãè £àðîðíèíã³àáóë ³èëèíèøè áó áîðàäà èñëîµîòëàðíèíã ÿíãè áîñ³è÷ãà ê´òàðèëèøè á´ëäè.Ìàçêóð ôàðìîí âà ³àðîðäà î³ñî³îëëàð, êåêñàëàð âà ôàõðèéëàðíè èæòèìîèéôàîëèÿòãà æàëá ýòèø, æîéëàðäà êåêñàëàð òóðìóø ñèôàòèíè îøèðèø, óëàðíèíãèæòèìîèé ôàîëëèãèíè ³´ëëàá- ³óââàòëàø, ôó³àðîëàðíèíã ´çèíè ´çè áîø³àðèøîðãàíëàðè áèëàí µàìêîðëèêäà ¸ë²èç âà ìóµòîæ êåêñàëàðãà èæòèìîèé âà ìîääèéê´ìàê ê´ðñàòèø, "Íóðîíèé" æàì²àðìàñè ìàðêàçèé àïïàðàòèíè, óíèíã âèëîÿò âàòóìàíëàðäàãè á´ëèíìàëàðèíè ìîääèé ³´ëëàá-³óââàòëàø, "Íóðîíèéëàð ìàñêàíè"êîìïëåêñëàðèíè ÿðàòèø, êàñàëëèêëàðíè ´ç âà³òèäà àíèêäàø âà äàâîëàø ó÷óí2,8 ìèëëèîí êåêñà ¸øäàãè ôó³àðîëàðíèíã áàð÷àñè èõòèñîñëàøòèðèëãàí òèááèéáðèãàäàëàð òîìîíèäàí ÷ó³óðëàøòèðèëãàí òèááèé ê´ðèêäàí ´òêàçèëèøèíèòàúìèíëàø, áèðèêòèðèëãàí ïàòðîíàæ µàìøèðàëàðè òîìîíèäàí ñàëîìàòëèêëàðèóñòèäàí äîèìèé íàçîðàò îð³àëè êåêñà ¸øäàãè ôó³àðîëàð îðàñèäà êàñàëëèêëàðïðîôèëàêòèêàñè ÷îðàëàðèíè êåíãàéòèðèø, 15,5 ìèíã ëãèç êåêñàëàðíèíã òóðìóøñèôàòè âà äàðàæàñèíè óëàðãà øàõñèé èæòèìîèé õîäèìëàðíè áèðèêòèðèø îð³àëèîøèðèø, êåêñà ¸øäàãè øàõñëàðíè ò´ëîâñèç àñîñäà äàâîëàø âà ñî²ëîìëàøòèðèøê´çäà òóòèëãàí. Øó ìóíîñàáàò áèëàí ðåñïóáëèêà èõòèñîñëàøòèðèëãàí òèááè¸òìàðêàçëàðèãà 20 ìèíã âà âèëîÿòëàðäàãè òèááè¸ò ìóàññàñàëàðèãà 215 ìèíãäàíçè¸ä, æàìè 178,9 ìèëëèàðä ñ´ì ìè³äîðèäàãè îðäåðëàð àæðàòèø ê´çäà òóòèëãàí.Æîéëàðäàãè áàð÷à òèááè¸ò áèðëàøìàëàðè âà ìóàññàñàëàðèíè, øóíèíãäåê, áàð÷àâèëîÿòëàðäàãè îíêîëîãèÿ äèñïàíñåðëàðèíè óìóìèé ìèêäîðè 108,7 ìèëëèîí À£Øäîëëàðèãà òåíã á´ëãàí òåãèøëè çàìîíàâèé òèááè¸ò óñêóíàëàðè áèëàí æèµîçëàø,êåêñàëàð âà íîãèðîíëàðíèíã 23 òà "Ñàõîâàò" âà "Ìóðóââàò" óé-èíòåðíàòëàðè ìîääèé-òåõíèê áàçàñèíè óìóìèé ìè³äîðè 207 ìèëëèàðä ñ´ì µàæìäà ìóñòàµêàìëàø ìàçêóðôàðìîí âà ³àðîð èæðîñèäà ´ç àêñèíè òîïäè.

Óøáó èøëàðíè àìàëãà îøèðèø á´éè÷à èøëàá ÷è³èëãàí äàñòóðíèìîëèÿëàøòèðèøãà 688,2 ìèëëèàðä ñ´ì é´íàëòèðèëàäè, øóíèíãäåê, õàë³àðîìîëèÿâèé òóçèëìàëàðíèíã 108,7 ìèëëèîí À£Ø äîëëàðè µàæìèäàãè êðåäèò âàãðàíò ìàáëà²ëàðèíè æàëá ýòèø ê´çäà òóòèëãàí [4].

Áóíäàí òàø³àðè, 2016 éèë 26 äåêàáðäà "Êåêñàëàð, íîãèðîíëàð âà àµîëèíèíãáîø³à èæòèìîèé µîæàòìàíä òîèôàëàðèãà èæòèìîèé õèçìàòëàð ò´²ðèñèäà"ãè ³îíóí³àáóë ³èëèíäè.

Ìàçêóð ³îíóí ìîµèÿòè àµîëèíèíã µîæàòìàíä òîèôàëàðèãà ê´ðñàòèëàäèãàíèæòèìîèé õèçìàòëàðíèíã µó³ó³èé àñîñëàðèíè òàêîìèëëàøòèðèø, èæòèìîèéõèçìàòëàð ê´ðñàòèøíèíã óìóìèé òàëàáëàðè âà àñîñèé é´íàëèøëàðèíè áåëãèëàø,øóíèíãäåê, óøáó ñîµàäà äàâëàò âà íîäàâëàò òàøêèëîòëàðèíèíã ðîëèíè îøèðèø,èæòèìîèé µèìîÿ ñîµàñè òèçèìèäàãè àñîñèé òóøóí÷àëàðíè áåëãèëàøãà ³àðàòèëãàíá´ëèá, óíäà èæòèìîèé õèçìàòëàðíè àíè³ âà ìàíçèëëè àìàëãà îøèðèø, ýµòè¸æìàíäøàõñëàðãà ¸ðäàì ê´ðñàòèø, óëàðãà áîø³à ôó³àðîëàð áèëàí áèð ³àòîðäà æàìèÿòµà¸òèäà èøòèðîê ýòèø èìêîíèÿòëàðèíè ÿðàòèø âà óëàðíèíã îäàòèé µà¸òèéýµòè¸æëàðèíè ìóñòà³èë ðàâèøäà òàúìèíëàø á´éè÷à êîìïëåêñ µó³ó³èé, è³òèñîäèé,ïñèõîëîãèê, òàúëèìèé, òèááèé, ðåàáèëèòàöèîí âà áîøêà ÷îðàëàðíè àìàëãàîøèðèø íàçàðäà òóòèëãàí.

Àµîëèíèíã èæòèìîèé µèìîÿãà ìóµòîæ ýµòè¸æìàíä ³àòëàìëàðè µèìîÿñèíèêàôîëàòëàø áóãóíãè êóíäà ìàìëàêàòèìèç îëäèäà òóðãàí óñòóâîð âàçèôàëàðäàíáèðè ñèôàòèäà áåëãèëàíìî³äà. Õóñóñàí, áó ìàñàëà 2017-2021 éèëëàðäà ¤çáåêèñòîíÐåñïóáëèêàñèíè ðèâîæëàíòèðèøíèíã áåøòà óñòóâîð é´íàëèøè á´éè÷à ¥àðàêàòëàðñòðàòåãèÿñèíè "Õàëê áèëàí ìóëî³îò âà èíñîí ìàíôààòëàðè éèëè"äà àìàëãàîøèðèøãà îèä Äàâëàò äàñòóðèäà ò´ëà ´ç àêñèíè òîïäè.

Äàñòóðäà êåêñà ¸øäàãè àµîëè èæòèìîèé ôàîëëèãèíè îøèðèø âà óëàðíèíã

142



æàìèÿòäàãè ìàâ³åèíè þêñàëòèðèø ìà³ñàäèäà 2017 éèë äàâîìèäà "Íóðîíèé"æàì²àðìàñè, "Ìàµàëëà" æàì²àðìàñè, Õîòèí-³èçëàð ³´ìèòàñè, "Îèëà" èëìèé-àìàëèé ìàðêàçè, ¤çáåêèñòîí ìóñóëìîíëàðè èäîðàñè, £îðà³àëïî²èñòîíÐåñïóáëèêàñè Âàçèðëàð Êåíãàøè, âèëîÿòëàð âà Òîøêåíò øàµàð µîêèìëèêëàðèèøòèðîêèäà êåêñà ¸øäàãè ôó³àðîëàðíèíã ìàìëàêàò èæòèìîèé-ñè¸ñèé µà¸òèäàêåíã ³àìðîâëè èøòèðîê ýòèøè ó÷óí çàðóð øàðò-øàðîèòëàð ÿðàòèø, æàìèÿò,îèëàëàð âà ìàµàëëàëàðäà òèí÷ëèê âà îñîéèøòàëèêíè òàúìèíëàø, øóíèíãäåê,¸ø àâëîäíè õàë³èìèçíèíã ê´ï àñðëèê àíúàíàëàðèíè µóðìàò ³èëèø ðóµèäàòàðáèÿëàø èøèäàãè ðîëèíè îøèðèøãà ýðèøèø íàçàðäà òóòèëäè. Ìàçêóð òàäáèðëàðó÷óí èæðî÷èëàð ìàáëà²ëàðè µèñîáèäàí 200 ìèëëèîí ñ´ì ìàáëà² é´íàëòèðèëèøèðåæàëàøòèðèëìî³äà[5].

Ìàçêóð é´íàëèøäà êåêñà àâëîäíè ³´ëëàá-³óââàòëàø âà ìàíçèëëè èæòèìîèéµèìîÿñèíè, êåíãàéòèðèø áîðàñèäà èø áåðóâ÷èëàð âà êàñàáà óþøìàëàðèíèíãìàñúóëèÿòèíè îøèðèø íàçàðäà òóòèëìî³äà. Õóñóñàí, áóíäà æàìîà øàðòíîìàëàðèâà êåëèøóâëàðè îð³àëè êåêñà àâëîä âàêèëëàðèíè ìàúíàâèé âà ìîääèé ³´ëëàá-³óââàòëàø ìà³ñàäèäà 15 ìèíã íàôàð ïåíñèÿ øèäàãè øàõñãà ïåíñèÿãà ÷è³èøäàíîëäèí áèð é´ëà ìîääèé ¸ðäàì áåðèø âà óëàðíè ³èììàòáàµî ñîâ²àëàð áèëàíòàêäèðëàø, 14 ìèíã íàôàð õîäèìãà þáèëåé ñàíàëàðè ìóíîñàáàòè áèëàí ³èììàòáàµîñîâ²àëàð òîïøèðèø, 55 ìèíã íàôàð èøëàìàéäèãàí ïåíñè- îíåðãà (êîðõîíàëàðíèíãñîáè³ õîäèìëàðèãà) ìîääèé ðäàì áåðèø ê´çäà òóòèëãàí. Ìàçêóð èøëàðíè àìàëãàîøèðèø ó÷óí èø áåðóâ÷èëàð ìàáëà²ëàðè µèñîáèäàí 7 ìèëëèàðä, Êàñàáàóþøìàëàðè ìàáëà²ëàðè µèñîáèäàí 1 ìèëëèàðä ñ´ì ìàáëà² é´íàëòèðèëìîêäà.

Êåêñà øäàãè àµîëè ñàëîìàòëèãèíè òèêëàø âà óëàðãà ñèôàòëè òèááèé-èæòèìîèéõèçìàò ê´ðñàòèøíè ÿíàäà ñàìàðàëè òàøêèë ýòèø ìà³ñàäèäà 2017 éèëäàìàìëàêàòèìèç µóäóäëàðèäàãè èæòèìîèé ìóàññàñàëàðíèíã ìîääèé-òåõíèê áàçàñèíèìóñòàõêàìëàø á´éè÷à êîìïëåêñ ÷îðàëàð àìàëãà îøèðèëìî³äà. Øó ìà³ñàääà äàâëàòáþäæåòè ìàáëà²ëàðè µèñîáèäàí æàìè 49 ìèëëèàðä 312 ìèëëèîí ñ´ì ìàáëà²é´íàëòèðèëàäè [5].

Øóíäàé ³èëèá, æîðèé éèëäà ¥àðàêàòëàð äàñòóðèäà µà³èêàòàí µàì ýµòè¸æìàíäâà äàâëàò ê´ìàãèãà ìóµòîæ á´ëãàí êàì òàúìèíëàíãàí îèëàëàðíè àíèêëàø, óëàðãàíàôà³à âà ìîääèé ¸ðäàì òàéèíëàø, âà³òèí÷àëèê ÿøàø æîéè á´éè÷à íàôà³à,ìîääèé ðäàì òàéèíëàø òàðòèáèíè áåëãèëàøäà ³óëàéëèêëàð íàçàðäà òóòãàí µîëäà,êàì òàúìèíëàíãàí îèëàëàðãà èæòèìîèé íàôà³àëàð µàìäà ìîääèé ðäàì òàéèíëàøâà ò´ëàø òàðòèáè ò´²ðèñèäàãè Âàçèðëàð Ìàµêàìàñèíèíã 2013 éèë 15 ôåâðàëäàãè44-ñîí ³àðîðè áèëàí òàñäè³ëàíãàí íèçîìãà çãàðòèø âà ³´øèì÷àëàð êèðèòèøíèíàçàðäà òóòóâ÷è Âàçèðëàð Ìàµêàìàñèíèíã ³àðîðè ëîéèµàñèíè èøëàá ÷è³èø ê´çäàòóòèëìî³äà [5]. Áó ç ðèíäà èæòèìîèé µèìîÿíè ìàíçèëëè ðàâèøäà òàøêèë ýòèøó÷óí µó³ó³èé áàçà ÿðàòèëèøèãà µèçìàò ³èëàäè - äåá òàúêèäëàéäè, ÏðåçèäåíòèìèçØ.Ì.Ìèðçè¸åâ ´ç ñ´çèäà.

Ôîéäàëàíèëãàí àäàáè¸òëàð ð´éõàòè:1. 2017-2021 éèëëàðäà ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíè ðèâîæëàíòèðèøíèíã áåøòà

óñòóâîð é´íàëèøè á´éè÷à ¥àðàêàòëàð ñòðàòåãèÿñèíè "Õàë³ áèëàí ìóëî³îò âàèíñîí ìàíôààòëàðè éèëè"äà àìàëãà îøèðèøãà îèä Äàâëàò äàñòóðèíè ´ðãàíèøá´éè÷à èëìèé-óñëóáèé ðèñîëà. Òîøêåíò. "Ìàúíàâèÿò" - 2017. -Á. 173.

2. ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Ïðåçèäåíòèíèíã 2016 éèë 28 äåêàáðäàãè"¤çáåêèñòîí ôàõðèéëàðíè èæòèìîèé ³´ëëàá-³óââàòëàø "Íóðîíèé" æàì²àðìàñèôàîëèÿòèíè ÿíàäà òàêîìèëëàøòèðèø ÷îðà-òàäáèðëàðè ò´²ðèñèäà"ãè ÏÔ-4906-ñîí Ôàðìîíè.

3. ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Ïðåçèäåíòèíèíã 2016 éèë 28 äåêàáðäàãè

143



"Êåêñàëàðíè âà íîãèðîíëàðíè äàâëàò òîìîíèäàí ³´ëëàá-³óââàòëàø òèçèìèíè ÿíàäàòàêîìèëëàøòèðèø á´éè÷à ³´øèì÷à ÷îðà-òàäáèðëàð ò´²ðèñèäà"ãè Ï£-2705-ñîí³àðîðè.

4. Êåêñàëàð âà íîãèðîíëàðíè ³´ëëàá-³óââàòëàø êó÷àéòèðèëàäè. - http://www.gazeta.uz/uz/2016/12/29/keksalar.

5. ¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñè Ïðåçèäåíòèíèíã 2017 éèë 7 ôåâðàëäàãè"¤çáåêèñòîí Ðåñïóáëèêàñèíè ÿíàäà ðèâîæëàíòèðèø á´éè÷à ¥àðàêàòëàðñòðàòåãèÿñè ò´²ðèñèäà" ÏÔ-4947-ñîí Ôàðìîíè, 214, 216, 217-áàíäëàð.

144



ÀÍÒÐÎÏÎÍÈÌËÀÐ ÌÈËËÈÉ-ÌÀÄÀÍÈÉ ÁÈÐËÈÊ ÑÈÔÀÒÈÄÀ

ßÐÀØÎÂÀ ÍÀÑÈÁÀ ÆÓÌÀÅÂÍÀ,Íàâîèé äàâëàò ïåäàãîãèêà èñòèòóòè, ´³èòóâ÷è[email protected]. raqami: 99 891 926 89 66

Àííîòàòñèÿ:Èñìëàð èæòèìîèé àµàìèÿòãà ýãà á´ëèá, óëàðäà æàìèÿòíèíãìàäàíèÿòè âà èæòèìîèé µà¸òè àêñ ýòòèðèëãàí á´ëàäè. Èñìëàð ìàúëóì áèð øàõñíèíãàâëîäè, óíèíã æàìèÿòäà òóòãàí ðíè µà³èäà µàì õàáàð áåðàäè. ¥àð áèð èñì ìàúëóìáèð ñàáàáëàðãà ê´ðà ïàéäî á´ëàäè. "Áèð-áèðèäàí àæðàëìàñ àìàëèé âà íàçàðèéâàçèôàëàðíèíã ìàâæóäëèãè áèëàí àíòðîïîíèìèêà áàõòëèäèð".

Êàëèò ñ´çëàð: Àáäóðàµìîí, Àáäóðàñóë, Àáäóëàçèç, Àáäóì´ìèí, Òàíãðè³óë, Àµìàä³óë,Ýñîí³óë, Ýøîí³óë, Îðçè³óë.

Èñì èíñîí µà¸òèäà ìóµèì àµàìèÿò êàñá ýòàäè. ¤çáåê õàë³èäà µàì èñìëàðíèíã´ðíè âà ìîµèÿòè æóäà óëó²ëàíàäè. Áîëà òó²èëãà÷, óíãà ÿõøè íèÿòäà èñì òàíëàíàäè.Áó, àëáàòòà, íîìèíàòîðëàð, ÿúíè èñì ³´þâ÷èëàð òîìîíèäàí àìàëãà îøèðèëàäè.

Ý.Áåãìàòîâíèíã òàúêèäèãà ê´ðà, àíòðîïîíèìëàðíèíã èíñîí õîµèøè âàôàîëèÿòè áèëàí áî²ëè³ ýêàíëèãè, óëàðäà èíñîííèíã ýµòè¸æè âà èæîäè íàìî¸íá´ëèøè, èíñîí íîìèäà ³àäèìèé äàâð êèøèëàðèíèíã ìàäàíèé-ìàúíàâèé âà ýòíèê³àðàøëàðè ´ç èôîäàñèíè òîïãàíëèãè, óìóìàí, èñìëàð õàë³íèíã èæòèìîèé-è³òèñîäèé µàìäà ìàäàíèé-ìàèøèé òóðìóøè áèëàí áî²ëè³ ýêàíëèãè óëàðíèàíòðîïîöåíòðèê ïàðàäèãìà àñîñèäà òàä³è³ ýòèø ó÷óí àñîñäèð .

Ìàúëóì áèð òèëäàãè îíîìàñòèê áèðëèêëàð øó òèëäà ñ´çëàøóâ÷è õàë³âàêèëëàðèíèíã òàðèõè, ìàäàíèÿòè, óðô-îäàòëàðè, àäàáè¸òè áèëàí áî²ëè³òîìîíëàðèíè çèäà àêñ ýòòèðèøè áèëàí àæðàëèá òóðàäè. Çåðî, áàäèèé àäàáè¸òäà³´ëëàíãàí àíòðîïîíèìëàð èæîäêîðíèíã áàäèèé-åñòåòèê ³àðàøëàðèíè íàìî¸íýòèá, òóðëè ïîýòèê âàçèôàëàðäà ³´ëëàíèøè ìóìêèí.

¤çáåê èñìëàðè òèçèìèíèíã êàòòà ³èñìèíè äèíèé òóøóí÷à, òàñàââóð âà à³èäàëàðáèëàí áî²ëè³ á´ëãàí èñìëàð òàøêèë ³èëàäè. Áó æèµàòäàí µàì èñìëàðíè áèðíå÷òà ãóðóµãà àæðàòèøèìèç ìóìêèí:

Áîëàãà äèíèé ðóµäàãè èñìëàð, ÿúíè ïàé²àìáàðëàð, óëàðíèíã ÿ³èíëàðè âàñàµîáàëàðè íîìëàðè áèëàí áî²ëè³ µîëäà èñì ³´éèø ´çáåê õàë³èãà õîñàíúàíàëàðäàíäèð: - Ðàñóëæîí, Þñóô, Ìàðèÿ, Îéøà, Óìàðæîí, Óñìîí, Àëè.Ìàñàëàí: Áèðãàëàøèá áîðèá, Àëè Óñìîíîâè÷ãà £ðèìãà áîðà îëìàñëèãèìíè òè²èáèëàí òóøóíòèðäèì. ("Ñàðè³ äåâíè ìèíèá". 376-áåò) // -Êàòòà ñèíãëèì Îéøàõîíò´ðòèí÷è ñèíôäà ³èéäè. ("Ñàðè³ äåâíè ìèíèá", 16-áåò) // - Óñòà Óñìîí Àêðîìîâíîìèäà ñàðòàðîøõîíà î÷àäèãàí á´ëäèì. ("Ñàðè³ äåâíè ìèíèá", 453-áåò) // -Ìàðèÿ Ïàâëîâíà µàì ¸ëâîðèá ê´ðäè á´ëìàäè. ("Áåø áîëàëè éèãèò÷à", 282-áåò)Áó áèëàí ôàðçàíä Îëëîµ òàîëîíèíã ìàðµàìàòè áèëàí äóí¸ãà êåëäè, óìðè óçóíá´ëñèí, õóäî ¸ðëà³àñèí äåãàí íèÿò ³èëèíãàí.

Áîëàãà Èñëîì äèíèíèíã ìó³àääàñ, õîñèÿòëè îéëàð, êóíëàð µà³èäàãè ²îÿëàðèíèèôîäà ³èëóâ÷è ñ´çëàðäàí ÿñàëãàí èñìëàð ³´éèëãàí: - Ñàéèä, Õ´æà, ¥îæè, Íàìîç,Ðàìàçîí, Ìóµàððàì, ¥àéèòâîé êàáè. Áèð áîð ýêàí, áèð é´³ ýêàí, ¥àéèò êàëëàäåãàí áèð àôàíäè á´ëãàí ýêàí... ("Áåø áîëàëè éèãèò÷à", 13-áåò)

Áîëàãà Àëëîµíèíã áàíäàñè, ³óëè, õèçìàòêîðè äåãàí ìàúíîíè àíãëàòóâ÷è èñìëàð³´éèëàäè. Áóíäàé èñìëàðíè àëîµèäà ñ´çëàðäàí ¸êè êîìïîíåíòëàðèäàí áèðèäààáäó-, -³óë, -²óëîì èøòèðîê ýòãàí íîìëàð òàøêèë ³èëàäè: - Àáäóðàµìîí,Àáäóðàñóë, Àáäóëàçèç, Àáäóì´ìèí, Òàíãðè³óë, Àµìàä³óë, Ýñîí³óë, Ýøîí³óë,

145



Îðçè³óë. Àáäóðàñóë äåãàí éèãèò ó÷ií÷è ³àâàòäàí èêêè õîíàëè øèíàìãèíà óéñîòèá îëäè. ("Æàííàòè îäàìëàð". 217-áåò) // - Àµìàä³óë áîáîìãà ´õøàá òèëîâàò³èëèá ³èéìè? ("Æàííàòè îäàìëàð". 196-áåò)

Áàäèèé ìàòíäàãè ´çáåê èñìëàðèíè áó æèµàòäàí òàä³è³ ³èëèø øóíèê´ðñàòàäèêè, àíòðîïîíèìëàð ìèëëàòíèíã, õàë³íèíã ìèëëèé óðô-îäàò âààíúàíàëàðè, äóí¸³àðàøè, ìàäàíèÿòèíè çèäà àêñ ýòòèðà îëàäè. Èñìëàð øàõñëàðíè´çàðî ôàð³ëàø ýµòè¸æèäàí òàø³àðè èæòèìîèé-ëèñîíèé âàçèôàñèãà ê´ðà èñìáåðóâ÷èëàð (íîìèíàòîðëàð)íèíã ìóàéÿí ìà³ñàäèíè µàì èôîäàëàéäè. Ìàíà øóìà³ñàä áîëàãà èñì òàíëàø âà ÿñàø ó÷óí àñîñèé, åòàê÷è ìîòèâ µèñîáëàíàäè.

146



TADQIQOT.UZÒÎÌÎÍÈÄÀÍ ÒÀØÊÈË ÝÒÈËÃÀÍ

"¤ÇÁÅÊÈÑÒÎÍÄÀ ÈËÌÈÉ-ÀÌÀËÈÉ ÒÀÄ£È£ÎÒËÀÐ"ÌÀÂÇÓÑÈÄÀÃÈ ÐÅÑÏÓÁËÈÊÀ 16-Ê¤Ï ÒÀÐÌÎ£ËÈ

ÈËÌÈÉ ÌÀÑÎÔÀÂÈÉ ÎÍËÀÉÍ ÊÎÍÔÅÐÅÍÖÈßÌÀÒÅÐÈÀËËÀÐÈ

(2-³èñì)

Ìàúñóë ìóµàððèð: Ôàéçèåâ Øîõðóä Ôàðìîíîâè÷Ìóñàµµèµ: Ôàéçèåâ Ôàððóõ Ôàðìîíîâè÷

Ñàµèôàëîâ÷è: Øàõðàì Ôàéçèåâ

Ýúëîí ³èëèø ìóääàòè: 30.05.2020

Êîíòàêò ðåäàêöèé íàó÷íûõ æóðíàëîâ. tadqiqot.uzÎÎÎ Tadqiqot, ãîðîä Òàøêåíò,óëèöà Àìèðà Òåìóðà ïð.1, äîì-2.


Òåë: (+998-94) 404-0000

Editorial staff of the journals of tadqiqot.uzTadqiqot LLC The city of Tashkent,Amir Temur Street pr.1, House 2.

Web: http://www.tadqiqot.uz/; Email: [email protected]: (+998-94) 404-0000

Ìàé | 2020 2-³èñì Òîøêåíò - · 2020. 6. 4. · inson qalbiga yo`l yohud qalb...

Documents