Ш. М. ЖУ МАДИНА

АДАМ ЖӘНЕ ЖАНУАРЛАР

ИЗИОЛОГИЯСЫ

bf

Биология

Ш. М. Жумадина

Шя:&Ж < & -

flv.1" *4 гXf - * ш

*

АДАМ ЖӘНЕ ЖАН У А РЛ АРФИЗИОЛОГИЯСЫ

Оқу құралы

>

Э В Е Р ОАлматы 2015

ӘОЖ 612.013.5(075.8)КБЖ 28.І7Э я 73ж т е

С. Торайгыров агпындагы Павлодар мемлекеттік университетінің Ғылымикецесімен баспага ұсынылды

Шісір сарапшылар:V. Қаманұлы — биология ғылымдарының докторы, профессор, С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті;0 .3 . Ильдербаев — медицина ғылымдарыньщ докторы, профессор, JLH. Гумилев атындағы ЕҮУ-нің жаратылы стану ғылымдар факультетінің, оқу-зертханалық орталыгының директоры ;

Бейсенова — биология ғылымдарының докторы, Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті;

Жумадина Ш. М.Ж 78 Адам жэне жануарлар физиологиясы: оқу құралы /Ш. М. Жумадина.

— Алматы: Эверо, 2015. — 160 б. г

ISBN 978-601-7816-49-0

Адам және жануарлар физиология курсының оқу кұралы биологиялық мамандықтар бойынша білім алатын студенттерге арналган. Сонымен қатар бұл, магистранттарға, оқытушыларга, лаборантгарга да көмекші құрал репнде ұсынылады. Бұл эдістеме студенттердін зертханалык-тәжірибелік жұмыстарды өздігінен немесе оқытушының көмегімен жүргізуіне мүмкіндік береді. Әдістемені пайдалана отырып студенттер сабактың және жасалатын тәжірибенің жоспарымен алдын-ала таныса алады. Олардьщ көпшілігі студенттердің ойлау қабілеті мен зерттеушілік машықты дамьггу бағытында құрастырылган.

І U. I OfTOHf ырО.і|l в т ы и f ПMУ■* .

{•академик С.Гсисе*.. ISBN 47W91-78J 6-49-0

КіТАПХЛНАСЫ

ӘОЖ 612.013.5(075.8) КБЖ 28.073 я 73

яЖумадина Ш. М., 2015 Эверо, 2015

Материалдың дұрыс болуына, грамматик алы к жэне орфографиялык кателерге а в горл армен құрастыруш ылар жауапты

КІРІСПЕ

Адам жэне жануарлар физиологиясы — биологияның маңызды салаларының бірі. Ол организмнің тіршілік әрекетін, жеке мүшелер мен жүйелердің қызметін зерттеп, олардьщ ерекшеліктерін, биологиялық манызын анықтайды, ағзалардың сыртқы ортамен қарым- қатьшастарындағы заңдыльцсгарын ашады. Адам жәнс жануарлар физиологиясы әдіснамалық-биологиялық ғылым, ол организмді және организмнің барлық бөліктерінің бүтін өмірлік іс-әрекетін оқытады, ұлпалар мен жасушаларды және жүйе-қоршаған ортамен байланысын, механизм мен заңдарын ашады. Адам және жануарлар физиологиясы курсына арналған практикалық, зертханалық сабакгар, теориялықматериалдарды оқып-уйренуді тереңдетуге, физиологиялық экспериментжүргізу дағдьфларын қалыгггастьфуға негізделген Ол студенттердіпәннің мазмұнымен, саясатымен, өзектілігімен, қажеттілігімен таныстырады. г. * . * л 'мъ * -

Адам және жануарлар физиологиясын оқьпудың негізгі мақсатыадам және жануарлар ағзасының физиологиялық үрдістерді жан-жактызерделеу, биолог студенттердің материалистік дүниетанымынқалыптастыру, тірі нысандармен жұмыс істеу дагдыларынқалыптасгыру, алынган нәтижелерді жалпылау және талдау жасау ерекшеліктерін дамыту болып табылады.

Пәнді зерделеудің негізгі міндеттері:" диалектті-материалисток дүниетанымын қалыптастыру;- физиологиялық үрдістердің зандылықгары және механизмдері

туралы біпімдерін қальгптастыру;физиологиялық константтарды, негізгі қьвметтерді зерттеу

бойынша практикалық дағдыларды иемдену;- эксперимент нэтижесінде алынған материаддарды түсіну.Адам және жануарлар физиологиясын зерделеу студенттердің

теориялық білімдермен қатар, эксперименттік жұмыстарды жасауда дагдьшарын машықгап қалыптастырады. Біріншіден, дәріс алу мен өзіңдік жұмыстарды орыңцау барысьшда, ал екінпгіден, зергханалық сабақгарда тиянақгьшықты иеленеді. Оқу құралында студенттердің зергханалык жұмыстарды орындау кезіңде жасайтын эксперименттердің толык сипаттамасы бағдарпаманың бардық бөлімдері бойынша берілген. Тэжірибелердің жасалу жолдары бірізділікпен беріліп, нұсқау формасы түрінде сипатталған. Әрбір жұмыстың соңында студентке қорытықды жасау ұсынылады, ол өз кезегінде материадды голығымен меңгеругекөмектеседі.

з

Сонымен қатар, оқу құралында сгуденттердің өздерініңэксперимент көрсеткіштерін салыстыру үшін басты физиологиялықмөлшерлер берілген. Бұл оқу құралы адам және жануарларфизиологиясын зерделеу кезіндегі тэжірибелік жұмыстардыңорындауын жеңілдету мақсатымен биолог мамандықтарының студенттеріне арналған.

. Пәіаді меңгеру нәтижесінде қалыптасатын білім алушылардың біліктілігі. «Адам жэне жануарлар физиологиясы» пәнін меңгеру барысьшда білім алушы міндеті:

- білу керек: қозғыш ұлпалардың физиологиясын, жүйке жүйесінің, ішкі секрециясьщ, қан жүйесінің физиологиясын, қан айналым мен лимфа түзілуді, иммундық жүйені, тыныс алуды, ас қорыту, лактацияны, зат алмасу және энергияны, көбею мүшелерін, анализаторларды, жоғары жүйке жүиесін, гомеостаз физиологиясын, бейімделушілік пенкүйзелістің механизмдерін;

“ с̂тей ШУ: альшған білімдер негізінде технологиялық шешілімдерді логикалық жэне бірізділік түрінде дәлелдеу, физиологиялық константтарды, функцияларды зерттеу жэне адам жэне жануарларфизиологиясы бойынша алынған білімдерді практикада қолдана білу керек;

иемдену. физиология бойынша теориялық және практикалық білімдерді, жалпылауға, талдау жасауға қабілеттіліктерді, ойлау мәдениетін, ақпаратты қабылдауды, мақсат қою және оған жетужолдарын. . '

4

1 ЗЕРТХАНАЛЫҚ-ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАРДЫ ӨТКІЗУГЕАРНАЛҒАН ЖАЛПЫ НҮСҚАУЛАР

Жануарлардың ағза жуйелерінің қызметін зертгеу үшін әр түрлі тәсілдер қолданылады: жануарларды сыртынан бақылау, наркоз, ота жасау, сонымен қатар ерітінділер дайындау, құралдарды пайдалану.

Жануарлармен жұмыс жасағанда коршаған органы жэне жануарлар әлемін корғау туралы заңдарын басшылыққа алады. Осыған байланысты кейбір тәжірнбелерді өткізу үшін жануарларға жергілікті анестезия немесе жалпы наркоз беріледі. Анестезия және қимылсыздандыру үшін жүйке жүйесінің жұмысын тежемей, тек қана бұлшық етті жансыздандыратын препараттарды колдануға болмайды.

1.1 Қауіпсіздік техникасы

Зертханалық сабақтарда жануарларды бекіту үшін эр түрлі тәсілдерді қолданады.

Зертханалық сабакгар кезінде қьппқылдар мен негіздерді копданганда, токпен жұмыс жасайтын құралдарды пайдаланғанда кауіпсіздік техникасын мұқият сақгауды талап етіледі.

Реактивтер, қышқылдар, негіздермен жұмыс жасауда мынадай ережелерді сактау керек:

1) өлшегіш ыдыстар мен пробиркапарды пайдалану;2) негіздерден және қьппқыддардан жасалган ерітінділерді

дайындау үшін оларды суға кұю керек (керісінше жасауға болмайды);3) тез булангыш сұйыктарды тыгыз жабылатын, шеті қырнаулы

қақпақтары бар ыдыстарда сақтау;4) зертханада тез тұганғыш және улы заттарды аз мөлшерде ұстау;5) күкірт және басқа да қышқылдар кұйылған ыдыстарды жуып-

тазалағанда резеңке қолғап пен коргағыш алжалқьпп кию.Алгашқы көмек. Теріге қышқыл немесе негіз құйылып кетсе, оны

бірінші сумен, сонан соң қышқыл күйдірген теріні ас содасы ерітіңдісімен, негізі күйдірген жерді - 2 % бор қышқылы ертінідісімен жуу керек. Осыдан кейін қайтадан сумен шаяды. Қышқыл мен негіз көзге тиген жағдайда да дәп осылай жуады. Егер бұлар ауыз арқылы ішке еніп кегсе, кісіні құстырады да, көп мөлшерде сүт немесе су ішкізеді.

Электр тогы соғудан сақтану үшін электр жүйесін желіден ажыратады, сонан соң тексеріп, дұрыс жұмыс істеп тұрғанына көзжеткізеді.

5

Тәжірибе барысьшда эксперименттерде қолданылатынжануарлардың, тістеу, басымен соғу сиякты қимылдар эрекетісалдарынан студенттердің денсаулығына қауіп төнуі мүмкін. Сондыктанәр жануарлардың өз түріне сай ерекшеліктерін де білу қажет.Эксперименттерде қолданылатын жануарларды міндетті түрде байлап- бекітеді.

Егер мал тістеп алса, зақымдалған жерді бор қышқылымен жуып, жарақатгың маңайына йод ерітіндісін жағып, стерилденген дәкемен байлап, дәрігерге жібереді. Қатты соғылған жерге суық басады. Кесілген жерді бор қышқылымен жуып, жарақаттың маңайына йод ерітіндісінжағады да, зарарсыздандьфады.

Қан алу техникасы. Қоян, ит және теңіз шошқасынан аз мөлшерде қан алу үшін құлақ қалқанының жоғарғы жағьшдағы көк тамыры қолайлы болып келеді. Малды қысқа жіптің көмегімен байлайды да, қан алатьш жердің жүнін қырқады, дезинфекциялау және майынан тазалау Үшін теріні спиргпен және эфирмен сүртеді. Көк тамырына саусақты батьфып қатты басады, сол кезде ісінген тамырды инемен тесіп, алғашқы шыққан қан тамшысьш мақтамен сүртіп тастайды. Сонан соңшыққан қанды сарахггама жасауға алады. Қан шыгуын жылдамдату үшін құлақгы аздап уқалауға болады.

Қанды тез тоқгату үшін қан алынған жерді спиргпен сүртіп, йоджағады. Көп мөлшердегі (бірнеше мл жэне одан көп) қанды киғаштапкесу немесе тесу жолымен тікелей қан тамырларынан (артерия, көк тамыр) алады.

Бақалар мен теңіз шошқасынан қанды жүректен алады. Иттерден көп мөлшердегі қанды жамбас венасынан немесе үйқы артериясынан

ф қанды канат асты венасынан алады, ол үшін қанатын көтеріп, венаны табу қажет. Қауырсыны мен мамығынжұлып, қан алынатын жерді тазалайды. Венаның орта бөлігіне саусақты батыра басып түрып, шприцгің инесімен тесіп, қанды ьщысқа құйып алады. Қан апынатын аймактың терісін қозғалмайтындай етіп, саусактармен басып түру керек, эйтпесе тері астьша қан кетіп қалады.Құстарда қан ұю процесі тез жүретіндіктен олардан қанды жьшдам алу қажет.

1.2 Физиологиялық зерттеулер жүргізу үшін қолданылатыннегізгі қүрал-жабдыктар мен жалпы тәсілдер

Физиологиялық тэжірибелер жүргізу кезінде жануарлардың қозғалысын шектеуді немесе толық қимыпсыздандыруды қажег етеді.

6

Осы мақсатта ұйыкгататын, ауырсынуды төмендететін заттар, есірткі заттар пайдаланылады. ^

Зертханалық жануарларды қимылсыздандыруға арналган затгарды жануарға енгізуде негізінен мынадай тәсілдер қолданылады: тыныс жолы арқылы (ингаляция), вена арқылы, бұлшық еттің ішіне, тері астына жіберу. Ингаляциялық (тыныс жолы арқылы) наркоз ретінде эфир, хлороформ, немесе олардың қоспасын жануарга иіскетеді. Наркоз бергеннен кейін жануарды операция жасайтьш үсгелге бекітеді. Кейбір тэжірибелер жасағанда (асқазан, ішек, сілекей фистуласын қойганда) жануарлар арнайы қондырғыларға бекітіледі.

Иттер. Оларды қарапайым тәжірибе жасау үшін әдетте, қондырғыға тұргызып бекітеді. Итп мойынынан байлап, тұмсығына жіп тұзақ кигізеді де оны желкесіне қайырып байлайды.

Күрделі тәжірибе жасағанда итті операциялық немесе жылжымалы қондыргыға бекітеді (қоян тәрізді).

Итп қимьшсыздандыру үшін көбінесе морфилі-хлороформды наркоз пайдаланылады, ал тиопенталды наркоз сирек қолданылады:

а) морфилі-хлороформды наркоз: итгің тірі салмағының 1 кг-на 1 мл—ден келелңдей есептеп, 10 % морфий ерітіндісін тері астына егеді. 15-20 минут уақыт өткен соң ит ұйықгап калады, сол кезде онықондырғыға байлап, эфир, хлороформ, спирт (3:2:1 есебімен) қосындыларымен тыныс алу жольша эсер етеді;

б) тиопенталды наркоз: иттің тірі салмағының 1 кг-на 20 мг-нан келетіндей есегггеп, 2,5 % тиопентал ерітіндісін кеуде қуысына енгізеді.

Мысыктар. Мысық өте тыньписыз, қимылы шапшаң болатындыктан оларға алдымен наркоз береді, сонан соң ғана бекітеді:

а) эфирлі-хлороформды наркоз: мысықты шыны қалпақтьщ астына отырғызып, жанына эфирхлороформмен суланған (1:1) мақганы қояды. Наркоздың әсерінен мысық ұйықтап қалған соң ғана оны қалпактан алып шығып, қондырғыга бекітіп, мұрындық кигізеді;

б) тиопенталды наркоз: мысыкгың тірі салмағының 1 кг 20 мг келетіндей есептеп, 2,5 % тиопентал ерітіндісін іш куысына енгізеді.

Қояндар. Қоянның басын сақина тәрізді қысқышпен қысып, арнайы үстелге бекітеді. Қоянның әрбір аяғъша дәке тұзақ кигізеді, сонан соң тұзакты темірден жасалган төрт топсаға байлайды.

Қояндар үшін уретанды, гексаналды, эфирлі наркоз қолданылады:а) уретаңды наркоз: қоянның тірі салмағының 1 кг-на 1,5 мл-ден

келетіндей есептеп, 10 % уретан ерітіндісін сыртқы құлақ венасынаегеді;

7

б) гексаналды наркоз: қоянның тірі сапмағының 1 кг-на 1,5 мл-ден келетіндей есептеп, 10 % гексанал ерітіндісін сыртқы кұлак венасына егеді;

в) эфирлі наркоз: мактаны эфирге батырып алады да, оны қоянның танауына иіскетеді. Макганы эфирге қайта-қайта малып туру керек.

Қүстар. Құстарга (көгершіндер, тауықтар) фистуламен тэжірибе жасау үшін ерекше қондырғы (4 аяғьша бекітілген темір кергіш) пайдаланыпады. Қондырғыға мата керіледі, матада құстың аяктары мен фистулаға арналған тесіктер болады.

Қозғалтпау үшін кұстардың аяқтарын қондырғыға байлайды (қатты қыспау керек). Қанаттарын жалпақ таспа дэкемен таңады, соңан соң дәкені кергішке бекітеді. Қүстарға тәжірибе негізінде наркозсызжасалады.

Бақалар. Бақаны тактайшаға арқасымен жагқызып, басы мен аяқтарын түйреуішпен шаншьга бекітеді. Қажет болған жағдайда бақаны шыны қалпақтың астьгаа кіргізіп, жанына эфир немесе хлороформға шыланған мақганы қою арқылы кимылсызандырады, көбінесе орталық жүйке жүйесін зонд арқылы жансыздандырады.

13 Физиологиялык ерітінділер

Физиологнялық тэжірибелер жасау үшін түз ерітіндісі кең қолданыпады. Жедел және ұзаққа созылатын тэжірибелерде қанды алмастьфушы ретінде, бөліп алынған мүшелердің перфузиясы үшін, операция және Тэжірибе жасау кезінде ұлпаларды кебуден сақтау үшін тұз ерітіндісін пайдаланады. Көбінесе эксперимент жасауда жэне клиникада изотоникалық ерітіңділер (олардың осмотикалық қысымы канның осмотикалық қысымымен бірдей) жиі пайдаланылады.

Оларды Рингер, Локк, Тироде жазбалары бойьпшіа дайындайды (1.1-кесте).

1.1-кесте - Препаратгын тіршілік эрекетін сакгау үшін қолданылатын ерітінділер ______________________.

Бақаларға арналған Жылы қанды жануарларға арналған

Рингер Локк Тироде Рингер Локк Тироде

1 2 3 4 5 6 7I Ac тұзы 11 6,0 9,0 8,0 9,0 9,0 8,0

8

1.1 -Кестені к ж ал гас ыХлорлы

1 калий0,05 0,25 0.2 0,42 0,42 о а

[ ХлорлыI кальций

; 0,1 І

! 0,23 ! 0,2 0,24 0Д5 о л

[ Хлорлы магний

ш 0,1 - 0,1

Фосфор- кышкылды натрий ___

0,05 0,05

Ас содасы 0Л _ 0,2 0,01 0,01 0,02 0,01Глюкоза п - • 0,1 0,1Orreri Қанық 1

канканыккан

1.4 (Санюлялар жэне катетер л ер

Жануарларға жасалатын көгттеген физиологиялық тәжірибелерде(артериялық және веналық қан қысымын өлшеу және жазу, қозгалыскимылдарын жазу, тамырлардан көп мөлшерде қан алу, ас қорьггубездерінің сөлдерін жинау, т. б.) канюля деп аталатын арнайы әзірленгентүтіктер колданылады. Қазіргі кезде эксперименттік физиологияныңкөптеген әдістерінің түрі өзгерген, мысалы ангиостомияда (тамырларғаканюля кою) — тамырларды тез және ұзақ уақытқа катетерлеуколданылады, бұл сонымен катар теренде орналасқан лимфа тамырынансөлді және қан тамырларынан қанды көп мөлшерде, әрі жиі-жиі алуғамүмкіндік береді. Бұл әдіс аркылы артерия, вена, лимфа тамырларын бірмезгілде катет ерлеуге болады, мұньгң аралық зат алмасуды зерттеудемаңызы зор. Катетердің ұзындығы операцияның мақсаты мен жануардың дене тұрқына байланысгы.

1.5 ^ертханалық сабақтарда пайдаланылатын куралдар мен^ жабдықтар

Физиология пәні бойынша тәжірибелік сабақтарды өткізу үшін [і кұралдар мен жабдыктар қолданылады. Бұларды шартты түрде 3;а бөледі:

1) электр гогымен тітіркендіруге арналған кұралдар;2) жазатын құралдар;3) жазу жүргізілетін кұралдар.

9

Физиологиялық экспериментте мүшелер мен ұлпалардың қызметін зерттеу үшін электр тогын пайдаланады.

Электростимулятор. ИСЭ-01 — жүйке жэне бұлшық ет қозуын, бұлшық етгің тетаникалық жиырылуын және тағы басқа да мақсатта физиологиял ық зерттеулер жүргізуге арналган.

Жазатын қүралдар. Жануар ағзасындағы жүріп жатқан үрдісгі кестеге тіркеу немесе жазу үшін қажет:

1) тіркейтін құралдар;2) жазуға арналган жылжымалы беткей (кимограф);3) ттпркеңщру мезгілін және уақытты белгілегіш.Марей капсуласы. Бұл құралдың көмегімен ауа жіберу тәсілі

арқылы функцияны тіркеу жүргізіледі. Бүл тәсіл зерттелетін мүше мен тіркейтін құралдың арасында белгілі бір арақашықтық сакгалған жағдайда іске асырылады. Ауа жіберу тәсілі арқылы тамырлардагы қан қысымының және мүше (асқазан, ішек-қарын, т. б.) көлемінің өзгеруін жазуға болады. Марей капсуласы және ауа толтырылған резеңке қапшық(Марей пневмограф деген атау берген) көмегімен тыныс алуды жазуға болады.

Жануарлардың қан қысымын қан шығаратын және қан шығармайтын тәсілдермен өлшеу үшін Людвиггің сынапты манометрі, тонометр, осциллограф қолданылады.

Түткарлар — физиологиялық тәжірибеде жекеленген мүшелердің(жүрек, ішек-қарын, жатыр, т. б.) қимылын тіркеу үшін колданылады. Мысалы, Энгельман түтқасы.

Миограф - белектенген бұлшық еттің қимылын жазуға мүмкіндік береді.

Электрмагнитті белгілеуші — тітіркену белгілерін жазуга қолданылады. Ол белгілі бір мерзім ішінде мүшенің қызметінің өзгеруін зерттеу кажет болганда, уақытты бехггшеу үшін де пайдаланылады.

Штативтер - тіркегіш құралдарды бекіту үшін пайдаланылады. Көбінесе әмбебап штатив қолданылады.

Жазу жүргізілетін күралдар — штативке бекітілген тұгқаның тербелісі жазғыштьщ көмегімен бірқальшты жылжып тұрғанкимографтың. бетіне немесе арнаулы жазгыш арқылы ақ қагазга түсіріледі. і 7

Кимограф — пггативтің орталық теміріне кигізілетін алынбалы-салынбалы айналып тұратын барабаннан түрады. Барабан, онывертикальді жағдайға қоюга мүмкіндік беретін винт арқылы астынанжәне үстінен бекітіледі, Осьтің төменгі жағьшда темір диск орнатылған,оның айналып тұруын төменп беткейінің дөңгелекпен үйкеліске түсуінқамтамасыз етеді. Дөңгелектің қозгалысьш иггативке бекітілген

10

корғаныш кдбықшықтын ішіндегі сагат механизмі реттейді. Кимограф барабанының айналу жылдамдығын ось пен қозғаяғыш дөңгслектің ара қашыктығын өзгерту арқылы реттеуге болады.

П репараттауға арналған кура л-жабд ыкт а р. Зертханалық- тәжірибелік сабақтарда суреттелген кұралдардан баска хирургиялық кұраддар да кецінен қолданыладьі (1.1-сурет).

1 - улкен кайшы; 2 - кіші қайшы; 3 - ине; 4 - ілмек; 5 - лигатура инесі; 6 - шыны ілмек; 7 - скальпель; 8 - қан тоқгатқыш қысқыш; 8 - пинцет; 9 -

Диффенбах кысқьппы

1.1 -сурет — Хирургиялық құрал-жабдьгктар

11

2 ҚОЗДЫРУ ФИЗИОЛОГИЯСЫ

2.1 Ж үйке-бұлшық ет препаратын дайындау. Қозғыш ұлпалардыңқасиеттері

Тірі ұлпалардың негізгі физиологиялық ерекшеліктерін зерттеу үшін көбінесе бақалардың ұлпаларын қолданады. Бақалардың жүйке- бұлшык егтерінің ұлапаларының кең қолданылуының себебі, оларды ағзадан айырылған кезде де жылықаңдьшарға қарағанда өздерінің тіршіліктік ерекшеліктерін сактайды. Осы қасиет арнайы жағдайларсыз айырылған жүйке-бүлшықет ұлпаларын ұзақ бақылап, олардың тіршілік әрекетерінің негізінде жатқан жекеленген заңцылықтарына зерттеу жұмсытарын жүргізуге мүмкіндік береді.

Адам жэне жануарлардың барлық ұлпалары тітіркендіргіштерге белгілі бір әрекетпен жауап береді. Тітіркендіруден кейін ұлпаларда ерекше белсенділік байқалып, олардың өздеріне ғана тән қызметтер атқарылады (мысалы, жүйке талшықтарьтда импульстер пайда болады, бездер сөл бөледі, ет жиырылады). Жүйке және ет ұлпалардың қасиеттерін зерттеуге арналған тэжірибелердің көпшілігі бақаның артқы аяктарынан дайындалған жүйке-ет препараттарымен жүргізіледі.

Дайы ндалуга арналган сұрақтар

1. Қозғыш ұлпа деген не және ол қандай физиологиялық күйде болады?

2. Тітіркендіру деген не?3. Тітіркендіргіштер дегеніміз не, олардың классификациясы

кандай?4. Қозу дегеніміз не?5. Қозғыштық деген не, оны аныктау эдісі?6. Қозғыштық табалдырығы деген не?7. Қай ұлпалардың (үлкен) қозғыштығы жоғары?8. Бұлшық егтің жиырылу мөлшері мен тітіркендіргіш күшінің

байланысы қандай?9. Оптимум, пессимум деген не?

Сабактың максаты:1) жүйке-ет препараттарьш дайындау эдісін меңгеру;2) ет талшықтарының физиологиялық қасиеттерін зерттеу.

12

Жүмыска қажетті кұрал-жабдықтар: бақа, хирургиялық құралдар (қайшы, пинцет, скальпель), штатив, электростимулятор, кимограф, физиологиялық ерітінді, тұз түйіршіктері.

1 зертханалық жұмыс. ЖҮЙКЕ-Б¥ЛШЫҚ ЕТ ПРЕПАРАТТАРЫНДАЙЫНДАУ - iR

Жұмыстың барысы: шонданай жүйкесі мен балтыр етінен тұратын препарат дайындау үшін бақаның жүлынын бұзып, арқа жағын жоғары

қаратып сирағынан ұстап тұру керек. Осы кезде бақаның денесін алдьщғы жагынан жамбас сүйегіне 1,5 см жетпей ұлпаларды кеседі. Сонымен катар екі жамбас сүйектерінің бірігіп тұрган жерінен бақа

денесінің ортасынан бөліп кеседі. Пунктирлік сызыкгар — орган жілікті, сирақ сүйектерін кесіп, өкше сүйегінен ахиллов сіңірін бөліп алу орнын

көрсетеді.

7 — реаскогггық сирақ; 8 — жүйке-бұлшық ет препараты: а —омыртканың қалдыгы; б - шонданай жүйкесі; в - орган жілік; г — тізе

буыны; д — сирақ бұлшық еті; е — балтыр бұлшық еті; ж — табан бұлшық еті; з- ахиллов сіңірі

2.1-сурет - Нерв-бұлшық ет препараты

13

Бақаның сыртқы жотасынан ұстай отыра, артқы сирактарының терісін сыпырып тастайды, содан соң омыртқа сүйектерінің орта тұсынан кесе отырып, артқы аяқгарын екіге бөледі. Үш басты Яұппіму еггі қалған бұлшық еттерден бвлектеп, шонданай жүйкесін табады және оны Пастер пипеткасы арқылы жоғары көтереді. Соңынан шонданай жүйкесін омыртқа сүйегімен қысып тұрган ұлпапардан тазартқаннан кейін тоқпан жілікгі ұршық сүйегінің жанынан кесіп тастайды. Осьшдай эдіспен дайындалган препарат реоскоптық сирақ деп аталынады (2.1 - сурет). Ал жүйке-бұлшық ет препаратын дайындау үшін осы агалған препараттың балтыр бұлшык етін, шонданай жүйкесімен қоса кесіл альт, Рингер ерітінідісінде ұстайды.

зертханалық жұмыс. ЕТ ПЕН ЖҮЙКЕ ТАЛШЫҚТАРЫНАТҮРЛІТІТІРКЕНДІРГІШТЕР

Тітіркеңщргіпггердің әсерінен тірі ұлпапарда күрделі физиологиялық құбылыс — қозу пайда болады. Қозуға бұлшық етжиырылумен жауап берсе, жүйке талшыгы қозу өткізумен (импульс) жауап береді.

Жүмыстын барысы: жүйке талшыгына электр тогымен, пинцетпен жэне тұз салу арқылы эсер етеміз де, бұлшық еттің жауабын байқаймыз.

жұмыс. БҮЛШЫҚ ЕТ ҚОЗҒЫШТЫҒЫНДРУМЕН АНЫҚТАУ

Жүйкенің қозгыш табалдырығьш (шегін) аныктау (тікелей емес тітіркендіру).

Жүмыстың барысы: бүлшық ет-жүйке препаратының жүйке талшыгьша электростимулятордың электродтарьш жалғастырамыз. Ақырын токтың күшін көбейтіп, қозгыштық табалдырыгьш табамыз (ең алсіз токтың бұлшық етгі жиырылта алатынын) т. б. бұлшық еттің қозу табалдырыгын (шегін) анықтау (тікелей тітіркендіру).

Бұлшық ет препаратының бұлшық етіне электростимулятордың электродтарьш жалғастырьш, қозу табалдырыгын (шегін) табамыз.

4 зертханалық жұмыс. БҮЛШЫҚ ЕТТІҢ ЖИЫРЫЛУ МӨЛШЕРІМЕН ТГТІРКЕНДІРГІШ КҮШІНЩ БАЙЛАНЫСЫН АНЫҚТАУ

Жұмыстын барысы: Алдымен қозу табалдырыгын тауып, бұлшык етоң жиырылуын жазып аламыз. Кимограф пен миографті пайдаланып ток күшін көбейте беріп, жоғарғы қозу табалдырыгына бүлшық еттің

14

жауап беруін аныктаймыз. Токты көбейте беріп, күштің оптимумьш табамыз, тағы да токтың күшін көбейте берсек, пессимум пайда болады.

Шығармашылык тапсырмалар:1) жүйке-ег препараттарын дайындау кезевдерінің суретін салу;2) ет пен жүйке талшықтарына механикалық, химиялық, электрлік

тітіркендіргіштердің әсерін талдау.Студенттердің өздік жұмысының (СӨЖ) тақырыптары:1) физиологияның даму тарихы; . • >2) И. М. Сеченов пен И. П. Павловтың физиология ғылымын

дамьггудағы ролі Қазақстанныд көрнекті физиолог-ғалымдары;3) физиологиялық зерттеулердегі қолданылатьга тәсілдер;4) тітіркену зандары; j5) лабшіьдік (функционалвдьіқ жылжьйыішык) физиолсгиясьшьің ұғымьц6) тежелу физиологиясының ұғымы;7) ұлпапардың қозғыштық кезендері.

2.2 Тірі ұлпалардың электірлік кұбылыстары

Тірі ұлпаларда электрлі құбылыстар пайда болады. Электрлі кұбылыстарды ұлпаларда қозу болған кезде «ықпал тогы» деп атайды. Ыкпал токтың пайда болу себебінен қоздырған және тыныиггық ұлпалардың арасында шама айырмашылығы болғандыктан ықпал ток пайда болады. Ал қозу болмаған кезде ішкі жэне сыртқы жасушаның мембраналарында өзіндік электр потенциалы бар. Оны «дамыл тогы» деп атайды. Осы ұгым пайда болғанша Гальвани екі тәжірибе жасап, дүние жүзінде бірінші болып (1791) организмнің қозғьпп ұлпапарындағы биоэлектрлі құбылыстарды ашқан болатын.

Дайындалуға арналған сұрактар

1. Тірі ұлпаларда қандай ток пайда болады? ... .2. Гальванидің тәжірибелерінің маңызы қандай?3. Маттеучи тәжірибелерінің маңызы қандай?4. Ұлпаларда биопотенциалдардың пайда болу механизміне қазіргі

кездегі көзқарас (теориялар)?

Сабактын мақсаты: тірі ұлпалардағы биоэлектрлі тогыньщ бар екендігін және ықпал мен дамыл тогының болатынын аныктау.

Жұмысқа қажетті құрал-жабдыктар: бақа, электростимулятор, алюминий-мыс балкон, гальванометр, шыны үстел, шыны ілгек, Рин rep ерітіндісі, хирургиялық құралдар, таблицалар.

1 зертханалық жұмыс. ГАЛЬВАНИДЫҢІ-ШІТӘЖІРИБЕСІ(МЕТАЛДАРМЕ Н)

Жұмыстын барысы: бақаның жұлынын зақымдандырып, жамбас сүйегіне 1,5 см жетпей ұлпаларды кеседі де, алдыңғы жағын алып тастайды. Арггқы қалған сирақгарының терісін сыпырып апады.

Құймышақ жүйкелерінің асгына балконның алюминий ілгегін өткізіп, препаратты көтереміз. Ақырын бірте-бірте еңкейтумен препаратты мыс пласгинкаға тигізеді, бұлшық ет тітіркеніп жиырылады

2 зертханалык жұмыс. ГАЛЬВАНИДЩ П-ШІТӘЖІРИБЕСІ(МЕТАЛСЫЗ)

Жұмыстын барысы: жүйке-ет препаратын дайындал, балтыр етінің сіңірге жақьш жерін аздап кеседі. Шонданай жүйкесін шыны ілгішпен көтеріп, бұлшық еггің зақымдалған жэне зақымдалмаған жеріне тастайды.

Жүйке-еттің зақымдалған жэне зақымдалмаған жеріне тиген кезде бұлшық ет биотоктьщ әсерінен жиырылады (2.2-сурет).

1 - нерв талшығы; 2 - бұлшық етгің кесілген бөлігі; 3 - шыны ілмектер; 4 — бұлшық етгің интактгы учаскісімен жүйкенің байланысу орны; 5 - тітіркендіргіш электродгар

2.2-сурет — Г альвани (А) және Матгеучи (Б) тәжірибесі

16

3 зертханалық жүмыс. МАТТЕУЧИДІҢ I—ШІ ТӘЖІРИБЕСІ.ГАЛЬВАНОМЕТР МЕН ДАМЫЛ ТОКТЫ ЖӘНЕ

ЖАСУШАЛАРДЫҢ МЕМБРАН ЗАРЯДТАРЫН (ТЕРІС, ОҢ)АНЫҚТАУ

Жумыстын барысы: бұлшық ет-жүйке препаратын, балтырынзакымдайды да, гальванометрдің поляризацияланбаған злектродтарын захымдаган және зақымданбаған жеріне орнықгырады. Гальванометр көрсеткіші зақымдалған жақка ауады да, дамыл токты (зақымдалу немесе жарақатталынған мүше тогьгн қосымша тетанус) көрсетеді.

4 зертханалык жүмыс. МАІТЕУЧИДІҢ 2-ШІ ТЭЖІРИБЕСІ.ЫҚПАЛ ТОГЫН АНЫҚТАУ

Жұмыстын барысы: екі бұлшық ет-жүйке препаратьш шыны устелге орналастырамыз. Бірінші препараттың жүйке талшығын екінші гірегіараттың балтыр бұлшык етіне саламыз. Бұның жүйке талшыгын стимулятормен тітіркендіреміз. Екі препараттьщ бұлшық еттері жиырылады. Сонда бірінші жүйке талшығы ықпал токпен тітіркенеді. Ыкпал ток - екінші бұлшық ет препаратын қоздырғанда пайда болған. Үлпаньгң қоздырылган аймағы теріс электрлі заряд, ал қоздырылмаған аймағы (дамыл) оң заряд алған (3-сурет).

Шыгармашылык тапсырмалар:1) ұлпалардағы дамыл және ықпал тогының пайда болу

механизмдерін түсіндіру жэне қорытынды шығару;2) зақымданған ет пен биотоктың баканың жүйке-ет препаратына

берілуін бейнелейтін сызбаны салу.Студенттердін өздік жумысы (СӨЖ ) такырыптары:1) тыньпптық потенциалының пайда болуы механизмі;2) әрекет потенциалының пайда болуы механнзмі;3) биоэлектрік құбылыстарды түсіндіретнң теориялар.

2.3 Булшық еттердін жиырылу түрлері

Қаңка бұлшых еттерінің жиьфылу шамасы қозудың күшіне байланысты өзгереді. Табалдьфыкгы тітіркену кезінде бұлшық еттердің жиьфылуы минималды. Қозу күшінің көбшянвн -булшыкэғгердің жиьфылуы белгілі шектікке дейін ұлғаійы. БетгійІО £і£октікке дейін жеткен кезде жиырылу биіктігі қозу күшіңің ұлраюмивскарййастан одан ары қарай өзгермейді. Бұлшық еттің j ( дрйін қозуынтудыратын қозғыпггың ең кіші күші — максймагщіл деп аталады.

17 І

Табалдырық күшінен үлкен бірақ, максимальді күштен төмен қозу субмаксимальді деп аталады. Бұлшық еттердің жиырылу шамасы қозу күшіне тәуелділігі, бұлшық еттердің, қозуы эр турлі көптеген талшыктардан тұратындығымен түсіндіріледі. Сондықган талшықгардың аз шамасы жиырылады, жоғары қозуды иемденген талшықтар ғана. Қоздырғыш тым күштірек болса, қозатын, жиырылатын талшықтардың саны ұлғаяды.

Жиырылу - бұлшық етгің негізгі қасиеті. Бұлшық ет тітіркендіруге жиырылумен жауап береді. Бұлшық етпң жиырыпуы оқшауланған (экспериментте ғана) жэне тетаникалық болып екіге бөлінеді.

Оқшауланған жиырылудың өзі изотониялық жэне изометриялық, аускультониялық больш үшке бөлінеді. Тетаникалық жиырылудың екі түрі болады — тісті жэне тегіс.

Дайыналуға арналған сүрактар

1. Бұлшық еттің жиырылуынын түрлері. Тетаникалық жиырылудьщ табиғаты?

2. Оқшауланған жиырылу. Булшық етгі қоздыру кезінде қозғыштьщтың өзгеруі? ШЩаі

3. Бүлшық ет үлпасының қасиеттері. Тегіс бүлшық еттерінің функционалдық ерекшеліктері?

4. Бүлшық еттің жиырылуы мен хемизмі?5. Оптимум, пессимум деген не?6. Ет күші деген не, оған қандай факторлар эсер етеді?

Сабақтың мақсаты: Бұлшық еттің жиырылу түрлерімен жәнеолардың әдістерімен танысу. Тетаникалық жиырьшудың пайда болу механизмін зерттеу.

Жүмыска қажетті күрал-жабдықтар: көлбақа, штатив, миограф,электростимулятор, Рингер ерітіндісі, препаральдық саймандар, сия таблицалар.

1 зертханалык жүмыс. Б¥ЛШ ЫҚ ЕТТІҢ ОҚШАУЛАНҒАНЖИЫРЫЛУЫН ЖАЗЫП, ТАЛДАУ

Жүмыстың барысы: Бұлшық ет-жүйке препаратьш дайындап оныжэне стимулятордың элеткродтарьш

бір-бфімен жалғастырады. Электрости му ляторд ьщ кілттерін Iимпульстың, I секундтьщ беллсіне қояды да, оқшауланған жиьфылуды жазады (2.3-сурет).

18

t - секунд уақьггы; а - тітіркендіру уақыты; а, б - жасырын кезең; б, в - жиырылуы кезеңі; в-г — босаңсу кезеңі

2.3-сурет - Оқшауланғын жиырылуының қисығы

2 зертханалық жумыс. БҮЛШЫҚ ЕТТІҢ ЖИЫРЫЛУЖИЫНТЫҒЫ

Электростимулятордың кіптін 5, 10 импульске, 1 сек; 20 имп, 1 сек; 100 имп, 500 имп/1 сек; деген белгіні қойып, бұлшық еттің тетаникалық жиырылуын жазу керек (2.4-сурег).

„ -------------£Щ-/МИ Ш И Ш -— _

■ П Ш і - _____

1 — жеке жиырылуы: 2 - тісті тетанус; 3 - 4 — тегіс тетанус

2.4-сурет — Әр түрлі жиілікпен тітіркендіргенде бұлшық еттің жиырылуы

Шыгармашылык тапсырмалар:1) оқшауланған жиырылудың фазаларын анықгап, суретін салу;2) тетаникалық жиырылудың түрлерін (тісті, тегіс) анықгап, суретін

салу.Студенттердің ездік жұмысы (СӨЖ) такырыптары:

■ ш t; і9 ■

1) ағза мен ортаның ара қатынасында бұлшық ег қимылдарының рол і;

2) жұмыс қимылдарының физиологиялық принциптері;3) тегіс жэне жолақгы көлденең еггердің құрылысы;4) бұлшық етгің қажуы деген не және бұл процесс қалай дамиды.

2.4 Жүйке талшыктарының кейбір қассиеттері. Парабиоз

Жүике талшықтарының ең негізгі қасиеті — қозу өткізгіштігі. Әрбір жүйке талшығы қозуды жеке өткізеді. Жүйкенің тітіркенуі (механикалық, жьшулық, электірлік) зат алмасудьщ өзгеруін, спецификалық реакциялардың пайда болуын әкеледі. Ағзаның белсенді жұмыс қалпын айқындайтын қалып қозу деп аталады. Жүйкенің тітіркенуі кезінде пайда болған жүйке-бұлшық ет препаратыңдағы қозу бұлшық етке таральга, оның жиырылуын тудырады.

¥лпалы жүике талшығының екі жақгы өткізгіш касиеті бар. Қозуды өткізу үшін жүйке талшығы морфофункционалдық зақымсыз болукерек. Ағзада жүйке талшықтары жүйке орталығында синапстар болғандықтан қозуды тек бір бағытта ғана өткізеді.

Z * 1 • • • тыс ұзақ еңбектен кейін жұмыс қабілетінщ уақытша төмендеп, элсіреуі. Затгар алмасуы деңгейі төмен болғандыктан жүйке талшықтары ұзақ уакьп- шаршамайды.

айындалуға арналған сүрақтар

1. Жүйке талшыктарының құрылысы мен физиологиялық қасиеттері?

2. Миалинді және миелинсіз жүйке талшыктарьшдағы қозу импульстерінің таралу ерекшеліктері қандай?

3. ¥лпалардың лабильділік қасиеті?4. Парабиоз дегеніміз не жэне оньщ даму кезеңцері қандай?5. Тежелу табиғатын қалай түсіндіруге болады?6. Шаршау деген не және оның қасиеттері?

бол 7 І? СүЙКе ТаЛШЫҚтарының шаРшамайтындыгын қалай түсіндіруге

Сабақтың мақсаты:1) жүйке талщықтарының кейбір қасиеттерін зерттеу;2) парабиоздьщ кезеңдерін анықтау.

20

Жумысқа қажетті құрал-жабдыктар: бақа, кимограф, электродтар, препаральдық сайман, Рингер ерітінідісі, электростимулятор, лигатура - жіп, новокаин немесе мұз, макта.

1 зертханалык жумыс. ЖҮЙКЕ ТАЛШЫҒЫНЫҢ ҚОЗУДЫ ЖЕКЕӨТКІЗУІН АНЫҚТАУ

Жұмыстың барысы: бақаны қимылсыздандырып, ішкі мүшелерін тегіс алып тастайды да, кеуде омыртқасынан төмеңірек екіге бөліп кеседі. Артқы аяктарының терісін сыпырып тастағаннан соң омыртқаньщ екі жағында орналасқан жүйке будаларын кұрайтын жүйке талшыкгарын жіңішке иненің көмегімен бір-бірінен ажыратады. Әрбір жүйке талшығын жекелеп, лигатураға (жіпке) тізеді, бірақ жіпті байламайды. Жекелеген жүйке талшықтарын әлсіз электр тогымен тітіркендіреді де, еттердің жиырылуын бақылайды. Әр жүйке белгілі бір ептер тобына эсер етеді.

2 зертханалык жұмыс. ЖЕКЕЛЕГЕН ЖҮЙКЕ ТАЛШЫҒЫНЫҢҚОЗУДЫ ЕКІЖАҚТЫ ӨТКІЗУІ

Жұмыстың барысы: реаскоптық препарат жасалынады. Ахиллов сіңірін тіліп, балтыр бұлшық еттерін бөлек ашады, арасындагы жүйкені ортасынан бөледі. Осы жүйкені электр тогымен тітіркендіргенде балтыр еті де, бақакың бақайлары да жиырылады. Демек, тітіркенген жердегі жүйке импульсі екі багытта өтеді.

3 зертханалық жүмыс. ВВЕДЕНСКИЙ ТӘЖІРИБЕСІ БОЙЫНША НЕРВ ТАЛШЫҚТАРЫНЫҢ A3 ШАРШАМАЙТЫНДЫҒЫН

ТАЛДАУ

Жұмыстын барысы: жүйке-бұлшық ет препаратын дайындап, миографқа тіркейді. Бұлшық етке жақын орналасқан жүйке аймағына жүйке блок пайда болу үшін мұз салынады. Блок пайда болғаннан соң токты қосып, нервті 10 мин тітіркендіреді. 10 минут өткеннен кейін блокты алып тастайды. Жүйкеге окшауланған тітіркендіргіш эсер еткенде бұлшық ет жиырылады - бұл жүйке шаршамайтындыгынкөрсетеді.

21

4 зертханалык ж^мыс. ВВЕДЕНСКИЙДІҢ ПАРАБИОЗЫ

Жұмыстың барысы: бұлшық ет-жүйке препаратьгн дайындап миографқа тіркейміз де, жүйкені электродтардьщ үстіне саламыз. Тікелей емес тітіркендірумен бүлшық еттің тітіркену табалдырыгын табамыз. Кимографта бүлшық еттің жүйке арқылы тетаникалық жиырылуын жазамыз. Токтың әсері күшті немесе әлсіз болуы керек.

Жүйкенің үстіне эфирді немесе 0,8 % ерітіндідегі ылғалданған мақта саламыз. Бүлардың эсерінен бүл жердің лабильділігі біртіндеп төмендейді де, жүйкенің жоғарғы жағын тітіркендірген кезде еттіңжиырылу күші өзгереді. 5—10 мин кейін бүл құбылыстың І-ші кезеңін көруге болады.

Кимографта жазу болады:а) тепе-теңдік (теңестіру) кезеңі. Бұлшық ет әлсіз (табалдырыкты)

жэне күшті (табапдырықтан жоғары) тітіркендіруге бірдей күшпен жиырылады; .

б) парабиоздың парадоксикалық кезеңі. Лабшіьділіктің одан әрі төмендеу кезінде ет әлсіз тітіркендіруде күпггі, ал күшті тітіркендіруде әлсіз жиырылып жауап береді;

в) тежелу — парабиоздың кезеңі. Бұл кезеқдерде әлсіз және күиггі тітіркендіргіштерге үлпа ешқандай жауап бермейді. Тежелу одан әрі жалғасса, онда тіршілік нышаны жоғалады да, бүл қүбылысты парабиоз (пара-жуық, биос-тіршілік) деп атайды;

Тежелу кезеңі анық болғанда мақтаны жүйке талшықтарынан алып тастағанда, жүйкені физиологиялық ерітіндімен жуғанда бүлшык еттің алғашқы жиырылуының қалпына келуін зерттеуге болады.

Шығармашылық тапсырмалар:1) тәжірибелердің нэтижесін дәлелдеп, жүйке талшыктарының

қасиеттерін түсіндіру және қорытынды шығару;2) парабиоздың пайда болу кезендерін түсіндіріп, сурет салып,

қорытынды шығару.

Студенттердің өздік ж^мысы (СӨЖ) тақырыптары:1)жүйкеден қозу өтудің заңдары;2) жүйке тал шықтарының қасиеттері;3) жүйкеден бұлшық етке қозудьш өту механизмі.

22

1. Физиология ғылымы, оның биологиялық пәндердің ішіндегіорыны?

2. Гемостаз дегеніміз не?3. Жүйкелік-гуморальдік реттелу принциптері?4. Физиологиялық әдістер?5. Тітіркендіру, тітіркену деген не?6. Тітіркендіргіш деген не, оның классификациясы қандай?7. Қозу деген не?8. Қозғыпггық деген не? Оны анықтау әдісі?9. Қозғыштық табалдьфығы деген не?10. Бұліпық еттің жиырылу мөлшері мен тітіркендіргіш күшінің

байланысы қандай?11. Бұлшық еттің ж и ырылуынъгң түрлері, тетаникалық жиырылудың

табиғаты?12. Оптимум, пессимум деген не?13. Оқшауланған жиырылу. Бұлшық етті қоздыру кезінде

козгыштың өзгеруі?14. Бұлшық ет ұлпасының қасиеттері. Тегіс бұлшық етгерінің

функциональдық ерекшеліктері?15. Е. М. Введенскийдің лабшіьдік туралы ілімі, жүйке

талшыктарының, бұлшық етгің лабильдігі?16. Жүрек бұлшык етінің физиологиялық қасиеті?17. Бұлшык еттің жиырылуы мен химизмі?18. Бұлшық еттің шаршауы, оның себебі, байкдлуы?19. Бұлшық ет пен жүйкедегі электрлік кұбылыстар. Оның пайда

болу механизмі?20. Жүйке талшыктарының құрылысы мен физиологиялық

қасиеттері?21. Парабиоз дегеніміз не және оның даму кезеңдері қандай?

Шаршау деген не, оның қасиеттері?

Қоздыру физиологиясы тарауы бойынша коллоквиум сүрақтары

23

ҚОЗДЫРУ ФИЗИОЛОГИЯСЫ ТАРАУЫ БОЙЫНША ӨЗІНДІКБАҚЫЛАУГА АРНАЛҒАН ТЕСТ С¥РАҚТАРЫ

1. Жүмыстың әсерінен бүлшықет кызметінін уакытша төмендеуі немесе жоғалуы байкалынагын ағзаныц жағдайы калай аталады:

A) физиологиялық тыныштық күй;B) тежелу;C) қозу;D) тонус;E) қажу. | , ,v . i f -^ \

2. Тітіркендіргіш әсерінен тірі улпаның әрекетті күйге келуі қалай аталады:

A) тежеяу;B) тітіркену;C) қозу; ІD) жиырылу; JE) парабиоз.

3. Қандай тітіркендіргіштер биологиялык маңызы бойынша табиғи жағдайда улпаларта тән емес:

A) адекватты;B) арнайы;C) табалдырық үсті;D) адекватсыз;E) механикалық.

4. Мембраналык тыныштық потенциалының белгілері:A) фистула қою әдісі;B) бақылау әдісі;C) катетеризация әдісі;D) де нервация әдісі;E) құрал-саймандық әдісі;F) вивисекция.

5. Миелинді жүйке талшығының кандай бөлігінде тыныштык жэне арекет потенциалы туындайды:

A) леммоциттарда;B) Ранвье буындарында;C) өстік цилиндрде;

: ' 24

D) миелин қабықшасында; : ̂ I і ;E) аксоплазмада.

6. Қандай жүйке талшыктарына қозуды жоғары жылдамдықпен еткізу қасиеті тән:

A) миелинді;B) миелинсіз;C) симпатикалык;D) парасимпатикалық;E)кезеген. , і; .г

7. Бүлшыкет әрекетінің нәтижесінде оның қызметінің уақытша төмендеуіне және тоқтауына әкелетін булшықеттің қасиетін атаңыз:

A) тежелу;B) парабиоз;C) кажу;D) тонус;E) дом инанттыл ық.

8. Бірынған салалы бүлшықетке импульстер кай жүйке талшығы аркылы өтеді:

A) соматикалық;B) орталыққа тепкіш;C) перифериялық;D) вегетативтік;E) афферентті.

9. Тітіркендіргіш эсер еткеннен кейін, булшықет жиырылуға дейінгі аралык уакыт қалай аталады:

A) латентті период;B) экзальтация;C) абсолютті рефрактерлік;D) салыстырмалы рефрактерлік;E) жиьфылу.

10. Әрекет потенциалынын ербу фазасынын шегі қалай алады:A) реверсия;B) деполяризация;C) гиперполяризация;D) реполяризация;E) ізді деполяризация.

25

11. Tipi жасушаның физиологиялык тыныштық күйіндегі, цитоплазма мен жасуша аралық суйықтықтардығы потенциал айырымы қалай аталады:

A) ізді потенциал;B) тыныштық потенциалы;C) әрекет поенциал ы;D) жоғары вольтты потенциал;E) оң ізді потенциал.

12. Бүлшық етте шаршаудың туындауының себебі не:A) сүт қышқылының жиналуы;B) гликогеннің жиналуы;C) отгегі қорының көбеюі;D) АТФ мөлшерінің аргуы;E) симпатикалық жүйкелердің тітіркенуі.

13. Қандай жүйке талшыктары импульсты ішкі мүшелерге өткізеді:

A) орталыққа тепкіш; , 'B) соматикалық; gC) вегетативті;D) афферентті;E) сезгіш.

14. Қозғыш үлпалардың қандай түрінде қозу толқынды түрде таралады:

A) көлденец жолақты бұлшықеттер;B) бірыңғай салалы бұлшықеттер;C) жүрек бұлшықеті;D) ұлпалы жүйке талшығы;E) ұлпасыз жүйке талшығы.

15. Парабиоздың қай кезеңінде әлсіз тітіркендіргішке күштітітіркендіргішпен салыстырғанда, амплитудасы жоғары жиырылу байқалады:

A) тежелу;B) провизорльг,C) тепе-теңдік;D) парадоксальді;E) трансформациялық.

26

16. Бүлшық ет жиырылуының кандай түрі табиғи жағдайда айрықша орын алады:

A) изом етриялық;B) ауксотониялық;C) тетаникалық;D) тонус; ■E) оқшау жиьфылу.

17. Парабиоздың физиологиялық маңызын ашқан көрнекті орыс ғалымы кім: г

A) И. П. Павлов;B) Н. Е. Введенский;C) И. М. Сеченов;D) В. В. Пашутин;E) А. И. Бабухин.

18. Жүйке үлпасы үшін козудың арнайы белгісі болып табылатын не:

A) зат алмасуының өзгеруі;B) жүйке импульсін өткізу;C) жылу бөлу;D) энергияньщ бөлінуі;E) сәулелі энергияның бөлінуі.

19. Әрекет потенциалының белгілері:A) табалдырықты стимулдарда пайда болады;B) генерациясы «барлығы немесе ештеңе» заңына бағынады;C) өзін өзі тарату қасиетіне ие;D) жасушалық метаболизмге тәуелсіз;E) амплитуд асы тітіркендіру күшіне байланысты;F) жасушаға калий иондарының түсуіне тәуелді;G) табалдырықтан томен стимулдарда пайда болады.

20. Лабильдігі жоғары козғыш күрылымдар:A) жүйке орталығы;B) ішкі орта ұлпалары;C) колденең жолақгы бұлшық ет;D) сүйек ұлпасы;E) секреторлық жасушалар.

27

3 ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСШІҢ ФИЗИОЛОГИЯСЫ

ЗЛ Жульш рефлекстері. РЕФЛЕКС УАҚЫТЫН АНЫҚТАУ ЖӘНЕРЕФЛЕКТОРЛЫҚ ДОҒАНЫ ТАЛДАУ

Ағзаның физиологиялық қызметтерінің ретгелуі - нервтік іс әрекетгің функциональдық бірлігі - рефлекс арқылы іске асады. Рефлекс деп организмнің (орталық жүйке жүйесінің катысуымен) тітіркеңдіруге жауап беру реакциясын айтады. Рефлекс кезіндегі қозудьщ жүріп откен жолы рефлекторлы қ доға болып саналады.

Рефлекстің екі түрі болады: шартты және шаргсыз. Табиги жағдайларда ағзаның эр рефлекторлы акті шарпы жэне шаргсыз рефлекстердің комплексі болып табылады яғни күрдепі рефлекторлы акт. Пайда болу, көріну механизміне байланысты рефлексгің екі түрі әр түрпі болып келеді. Шартты рефлекстер агзаның жеке дара өмірінде міндетті түрде бас ми қыртысының катысуымен түзіледі. Шаргсыз рефлекстер ағзаның туа біткен реакциялары болып табылады жэне осы түрДІҢ барлық өкілдерінде бірдей сипатқа ие. Бас ми қыртысы шартсыз рефлекстерге әсерін тигізсе де, бас миының үлкен жарты шарының жойылған кезде де олар жүзеге асырыла алады. Әр шартсьо рсфлексті ң өзінің рецептивті аимағы болады. Әр түрлі рефлекстердің рецептивті аймақтары әдеттс бір бірін басады. Бүкіл денедегі теріде (беттен басқасы) шартсыз рефлекстердің ми жұлынды рецептивті аймакгар орналасқан, олардың орталыктары жұлыңда орналасқан.

Дайындалуға арналған сүрактар

1. Жүйке жүйесі қалай құралған?2. Нейрон құрылысы және оньщ жіктелуі?3. Рефлекс дегеніміз не?4. Рефлекстің биологиялық маңьпы?5. Рефлекторлық доға дегеніміз не?6. Рефлекторлық доғаның бөлімдері, олардың қьвметі?7. Рефлекстің рецептивтік аймағы дегеніміз не?

Сабақтың мақсаты: рефлекс уақытыньщ байланыстылығынанықтау. Рефлекторлық доғаньщ бар екенін және оның бөлімдірінің бүтін болуын анықтау.

Жұмысқа қажетті құрал-жабдықтар: көлбақа, пггатив қысқышы, су 0,1 — 0,5л, 1 % күкірт қышқылының ерітіндісі, электростимулятор, сүзгіш қагаз, секундомер, салфетка, 1 % новокаин, лигатуралар.

28

1 зертханалық жұмыс. БАҚАНЫҢ Ж¥ЛЫН РЕФЛЕКСТЕРІ

Жұлын рефлекстерінің орталығына жұлыңда орналасқан рефлекстер жатады (жұлын рефлекстері). Рецепторлардың орналасқан жеріне байланысты жұлын рефлекстері проприоцептивтік, экстероцептивтік, интероцептивтік рефлекстер деп бөлінеді.

Жұмыстың барысы: жүлын рефлекстері жұлыны бар бақада (бас миы алынып тасталынған) зерттеледі. Ол үшін бақаны жогарғы жақ сүйегімен штативке іліп 5 минуттан соң 0,5 - күкірт қышқылы ерітіндісімен дымқылданган фильтрлі қағазды әрбір мүшесіне (алдыңғы аяқтарына, оң жақ санына) жапсырады немесе тигізеді.

3.1-сурет — Бақаның ми-жұлын рефлексін зерттеуге арналған құрал

1 - рецептор; 2 - афферентік жүйке талшықтар; 3 - жүйке талшыктары; 4 -эфферентік жүйке талшықтары; 5 — эффектор бұлшық ет

3.2-сурет — Рефлекторлық доғанын схем асы

Осьшың нэтижесінде тітіркендіруге ұшыраган аяқтарының санында бұлшық еттері жиырылып қорғаныш рефлекстерінің болғанын

29

байқаймыз. Әрбір шартсыз рефлекстің өзівдік қызметтік мэні болады. Бақаның жақтарын сумен шайып, электростимулятормен, пинцетпен қысу арқылы тітіркендіріп тағы да байкайды. Сосын нэтижесін салыстырып, қорытынды жасалады (3.1 -сурет, 3.2-сурет).

Бірінші жүмысқа - тәжірибе нэтижелерін кесте бойынша салыстыру.

5.1 ■-кесте — Бақаның жүлын рефТітіркендіргіштің эсер ететін орны_____ ;__ _________Құрсақ бүйірінің үсті

Сандағы терісінің сыртының үсті___________________Артқы аяқгарының Iсаусактары

Тітіркеңдіргіш Рефлекстің3.1-кесте

2 зертханалық жүмыс. РЕФЛЕКС УАҚЫТЫН АНЫҚТАУ

Жұмыстын барысы: жұлыңдық бақаны пггагивке іліп, тізе буыны, артқы аяғын 0,1 % - күкірт қышқылы ерітіндісіне салады.

Тітіркендіргеннен бастап рефлекторлық реакцияға дейінгі уақыттыанықтайды. Аяғын жуып 3—5 мин соң 0,5—1 % күкірт қышқылыерітіндісімен қайталады. Нәтижесін кесте бойынша салыстырып қорытынды жасалады (3.2-кесте).

3.2-кесте - Бақаның рефлекс уақытыТітіркендіргіштің күші Рефлекс уақыты

0,1 % - н2 so40,5 % - Н, S041 % - н2 so4 ~

3 зертханалық жүмыс. РЕФЛЕКТОРЛЫҚ ДОҒАНЫ ТАЛДАУ

Рефлекс пайда болу үшін рефлекторлық доганың бір бөлігін шығарып тастасақ, рефлекс жоғалады.

Жұмыстын барысы: бақаның сирағын 0,5 % - күкірг қышқылы бар стақанға саламыз, рефлексгің пайда болғанын байқаймыз:

1) сирақтың терісін алып тастап, қайта стақанға саламыз. Рефлекс оаиқалмақцы;

2) екінші сирағыньщ шонданай нервін тауып, лигатура өткізеді, 0,5 /о - қьппқьшының ерітіңцісімен тітіркендіреді;

30

3) жүйкенің астына дымкылданған мақта қойып тітіркендіреді;4) бақаньгң жұлын рефлексін зақымдап, мақта қойып тітіркеңдіреді.Нәтежелерін жазып қорытынды жасалынады.Шығармашылык тапсырмалар:1) тітіркендіргіштің күшімен және ұзактық эсерінен рефлекс

си паттам асын талдау;2) рефлекс уақытының тітіркендіргіш күшіне байланыстылығын

түсіндіру; * : | щ І Ш tfjj| г* ■3) рефлекторлық доғаның үш нейрондық (полисинапстық)

схемасының суретін салу.Студенттердің өздік жумысы (СӨЖ ) тақырыптары:1) орталык жүйке жүйесінің эволюциясы;2) жүйке талшыктары деген не;3) глиальды торшалар, олардың маңызы.

3.2 Жүйке орталағының қасиеттері

Орталык жүйке жүйесі ағзада өте маңызды қызметтер атқарады. Біріншіден, ағзадағы ішкі құбылыстарды реттейді, соның арқасында барлық ағзалар, жүйелер біртұтас болып үйлесімді қызмет атқарады. Екіншіден, сыртқы ортаға бейімделуін қамтамасыз етеді. Жүйке орталығы деп жүйке жүйесіндегі нейрондар жиынтығын айтады.

Дайындалуға арналған сүрактар

1. Жүйке орталығы дегеніміз не?2. Орталық жүйке жүйесінің қасиеттері?3. Синапс жалғама деген не, оның құрылымы қандай?4. Синапстар қалай жіктеледі?

Сабақтың мақсаты: жүйке орталыктарының кейбір қасиеттерін, иррадиациялық қозуды, біртіндеп қозу жиынтығын, қозудың кеңістік жиынтығын, ырғакты қозуды тасымадцауы, қозудың доминанттылығьш анықгау. ,

Жұмысқа кажетті күрал-жабдыктар: бақалар, тактайшалар, препоравальдық жиынтық, 0,5 % күкірт қышқылының ерітіндісі, фильтр кағазы, электр, электростимулятор, секундомер.

31

Жұмыстын барысы:а) біртіндеп қозу жиынтықтығын аныктау. Көздің артынан бақдның

басының үстіңгі жағын қиып алып, оның жұлынын бұзбай пггативке іліп, аяғьша екі инені сұғып қояды. Сонан соң электр қоздырғышы арқылы тітіркендіру күші өте аз токпен эсер етіледі, рефлекс болмайды. Ал осындай ток күшімен 5-6 рет қатарынан қайталанса, бақа аяғын жиырады немесе аяқ жиыру рефлексі пайда болады;

б) қозудың кеңістік жиынтығы. Бақаның аяғындағы жарғағына жэне сирақ бұлшық еттеріне электродтар енгізіледі. Осы электродтарға жеке- жеке әлсіз токпен эсер етсе, рефлекс пайда болады. Ал барлығына бірден эсер етсе, рефлекс байқалады;

в) ырғақты қозуды тасымалдау. Бақаның аяғына минутына 80 per токпен эсер беріледі;

г) иррадиациялық қозу. Бақанъщ артқы аяғының ұшын пинцетпен элсіз қысса, артқы аяқтьщ бұлшық еттері тек қана жиырылады, тітіркендіргіштің күшін көбейтсе, иррадиацияда қозу пайда болуьшан бақаның аяқтары қатты бүгіледі, жиырылу құбылысына бұлшық еттің көп саны (мөлшері) қатынасады;

д) қозудың доминанттылыгы (басымдылығы). Бақаның көкірегіне саусақты қойғанда ол құшақтайды, ал егер аяғын тітіркендірсек (пинцетпен), рефлекс пайда болуьшан құшақтау күшейеді.

Шығармашылық тапсырмалар:1) жүйке орталығындығы қозу жиынтығын жэне иррадиациялық

қозу механизмін түсіндіру;2) жұлыны түгел зақымданған, тұлғасы мен аяқ қолдары сал болған

адам өмірін жалғастырып, ақыл-ой еңбегімен айналысатын жағдайлар болатындығы белгілі. Осы жағдайда неге адамда ой, ес, жэне басқа да психикалық процесстер сакталатындығьш, түсіңдіріңіз.

Студенттердің ездік жүмысы (СӨЖ) тақырыптары:1) жұпын миыньщ физиологиясы;2) сопақша ми және оның қызметтері;3) вегетативтик жүйке жүйеснің құрылымдык ерекшеліктері;4) вегетативтік жүйкелердің симпатикалық жэне парасимпатиқалық

бөлімдерінің құрылымдық жэне функциональдық ерекшеліктері.

1 зертханалык жұмыс. ЖҮЙКЕ ОРТАЛЫҚТАРЫНЫҢҚАСИЕТТЕРШ АНЫҚТАУ

32

3 3 Орталық жүйке жүйесіндегі тежелу күбылыстары

Тежелу бұл физиологиялық процесс, қозудың жэне жүйке ұлпаның өткізгіштігінің төмеңдеуімен айқындалады. Тежелу қозуды басады және оның пай да болуына бөгет болады. Тежелу күйіиде болған қозу ұлпалары қозуды таратпайды және өздеріне тиесілі эфекттірлердің қозуына эсер етпейді яғни, жүйке ұлпасында қозу импульстері пайда болмайды, бұлшык еттер жиырылмайды, бездер секрет бвлмейді. Орталық жүйке жүйесіндегі тежелуді алғаш рет 1862 жылы И. М. Сеченов ашқан. Ол ас тұзы кристаллдарының әсерінен бақаның бас миы дөңестерінің қозуы жұлын рефлекстерінің айтарлықтай уақыттың ұлғаюын туындататындығын көрсетті. Осы тәжірибе Сеченовтік тежелу деп аталды. Осы тәжірибе негізінде И. М. Сеченов кеяесіқорытындыға келді, көру дөңестерінің аумағында жұлын рефлекстеріне тежелегіш эсер ететін жүйке түзілімдер болады. Осы тежелудің механизмі әлі толық айқындалмаған. Бірақ пессимальді тип бойьшша жүзеге асырыла алады. Орталық жүйке жүйесіндегі тежелу процесінің ашылуы физиологияның дамуында үлкен рольді иемденді, өйткені ол ашылыс тежелу табиғатын және орталық жүйке жүйесінде қозу мен тежелу процестерінің арақатынасын зерттеуге негізгі тірек болды

Тежелу дегеніміз қандай да бір іс-әрекеттің бэсеңдеу немесе тоқгау құбылысы. Бірақ та тежелу де қозу тәрізді табиғаттағы белсенді құбылыс.Тежелу ағзадағы қалыптан тыс әсердің нәтижесінде тез өзгеріп отыратын тұрақсыз құбылыс.

Дайындалуға арналған сұрактар

L Тежелу дегеніміз не?2. ОЖЖ-де тежелудің қандай түрлері болады?3. Тежелу құбылысын алғаш рет қай тәжірибеден және кім

байкаған? 1 т* ьш*ып * . . -*4. Тежелу механизмі калай өтеді?

Сабақтың мақсаты:1) орталық жүйке жүйесінде тежелу құбылысының болатындыгын

анықтау;2) орталық жүйке жүйесіндегі екі рецептор аймағында бір мезгідце

тітіркену әсерінен тежелу құбылысы пайда болатынын көрсету.Жүмыска қажетті күрал-жабдыктар: бақалар, тақтайшалар,

препоравальдық жиьгнтык, 0,5 % күкірт қышқылының ерітіндісі, тұзтүйіршігі, фильтр қағазы, электростимулятор, секундомер.

33

Жүмыстын барьксы: бақаны шүберекке орап, бас терісін жэне бассүйектерін альш тастап, миға зақым келтірмей көру төмпешіктерінашады да, оның алдынан скальпельмен кесіп, үлкен ми сыңарларын алып тастайды (3.3-сурет).

Бақаны пггативке іліп, 2—3 минутган соң артқы аяғына 0,5% күкірт қышқылы ерітіндісімен эсер етіп, рефлекс уақытын анықтайды.

Сонан соң аяғын шаяды да, көру төмпешігіне тұз түйіршігін салып, эрбір 2 минут сайын рефлекстің пайда болуьш байқайды.

Тежелу байқалғаннан соң тұзды Рингер ерітіндісімен жуып, қайта рефлекс уақьггын анықтайды.

1 зертханалық жұмыс. ЖҮЙКЕ ОРТАЛЫҚТАРЫНДАҒЫТЕЖЕЛУДІ ЗЕРТТЕУ. СЕЧЕНОВТЫҢ ТӘЖІРИБЕСІ

А баканы бекіту; Б — ашылған бас миы: 1 — үлкен жарты шарлар; 2 — көру төмпектері; 3 - мишық. В - бас миының құрылысы: 1 - үлкен жарты шарлар;2 - аралық ми; 3 - көру төмпектері (таламус); 4 - мишық; 5 - сопақша

® ~ жұлын; 7 — миды көлденең кесуді көрестетін сызық.

3.3-сурет - Бақаның бас миын ашу

Сосын жұлын мен сопақша мидың арасын кесіп, тағы рефлекс уақытынанықтаймыз.

Тәжірибенің кезеңдері1 H2SO4 салғанга дейін2 НгЗО^алганнан кейін3 H2SO4 апғаннан кейін

лекс уақыты

Нәтежесін кесете бойынша салыстьфьш қорытынды жасалады (3.3-кесте).

3.3-кесте - Бақаньщ рефлекстер уақыты

34

2 зертханалык жұмыс. ЖҮЛЫН РЕФЛЕКСТЕРІНІҢ ӨЗАРАЛЫҚТЕЖЕЛУІ

Жұмыстын барысы: кеуде омыртқа тұсынан бақа денесін бөліп (спинальды бақа), штативке іледі. Бақаның аяғын 0,5 % күкірт қышқылының ерітіндісіне салып, рефлекс уақытын анықтайды. Сонан соң бір мезгілде бір аяғына күкірт қышқылымен, екінші аяғына пинцетпен эсер етіп, рефлекс уақытын аныктайды. Нәтижесі бойынша қорытынды жасалады. ’ 4

3 зертханалық жұмыс. ТЕЖЕЛУ БОЙЫНША ГАЛЬТОНДТӘЖІРИБЕСІ I

Жұмыстын барысы: еркек бақаның алдыңғы миын алып тастап, көзінің ортасынан жоғары жақ сүйегін кесіп тастайды да, екі саусақпен бүйірінен көтереді. Қандай рефлекстің пайда болатынын байқайды. Сосын алдыңғы аяқты пинцетпен қысып қайталаймыз.

Шығармашылық тапсырмалар:1) тәжірибе нәтижелерін кесте бойынша кұрастыру;2) Сеченовтьщ тежелуін схема арқьілы суретін салу;3) кейбір аурулар кезінде адамда қозудың жұлыннан бас миға өтуі

бұзылады, кері бағытта қозудың таралуы қалыпты. Осы жағдайда тізе рефлексі сақгала ма, Қол терісіне қойылған шаншу сезіле ме, Аяқгардың өз еркімен козғалысы мүмкін бе;

4) адам өт қабынсыз, бір өкпемен, бір бүйрекпен, жарты бауьфмен өмір сүре алады, ал 0,5 г ғана салмағы бар гипофиз безін альт тасгаса өліп қалады неге екенін түсіңдіріңіз.

Студенттердіц өздік жұмысы (СӨЖ) тақырыптары:1) орталық жүйке жүйесінің жеке бөлімдерінің физиологиясы;2) артқы және ортаңғы мидың физиологиясы;3) аралық мидың физиологиясы;4) қозу мен тежелу процестерінін арасьгндағы ауқымдық ара

байланыс қалай қалыптасады.

3.4 Дене қалпын ұстау үшін арнаулы жүріс-турыс рефлекстері

Дене қалпьш ұстау үшін арнаулы жүріс-тұрыс рефлекстері болады. Бұл рефлекстердің пайда болуы үшін 3 - топ рецепторлары қозады:

1) бұлшық ет сіңірлердің проприорецепторлары;2) терінің бейімделген экстререцепторлары;3) ішкі құлактың арнайы рецепторлары.

’ 35

Барлық дене қалпын ұстау рефлекстері келесі 3 топқа бөлінеді:1) статикалык рефлекстер. Бұл адамның қалыпты жагдайда

тұрғанда, жатқанда жэне денені белгілі бір жағдайда еркін ұстаған кездерде болады;

2) қалпына келтіруші рефлекстер. Дене қалыпты жағдайда болмаған кездерде, оның табиги күйіне, яғни теріс қараған дене күйіне оңға каратурефлекстері.

3) статокинетикалық рефлекстер. Денені белгілі бір күйде ұстаушы шартсыз рефлекстерге, орта ми ядросының қызметіне жатады. Агзаның күрделі қозғалыстарының координациясын реттейді. Мишык ол барлық жүйке орталықтарының бөліктерімен байланысты.

Дайындалуға арналған сұрақтар

1. Ортаңгы ми қандай құрылымдардан тұрады және олар қандай қызмет атқарады?

2. Қандай жүріс-тұрыс рефлекстері болады?3. Бұл рефлекстердің орталыкгары қайда орналасқан?4. Рефлекстерде қызыл және Дейдерс ядроларыньщ маңызы кандай?5. Мишығы зақымдапған малдарда кандай өзгерістер болатыньш

байқаймыз?

Сабақтыц максаты:1) қоянның жүріс-тұрыс рефлекстерін зергеу;2) мишықтың қызметін зерттеу.Жұмысқа қажетті кұрал-жабдыктар: қоян, бакалар,

препоравальдық жиынтық, мақга, суы бар ыдыс, тактайша.

1 зертханалық жүмыс. ЖҮРІС-ТҮРЫС РЕФЛЕКСТЕРІН ЗЕРТТЕУ

Жұмыстын барысы:а) статикалык рефлекстер. Тыныштық жагдайда жануарлар (қоян,

мысық) денені белгілі бір жағдайда еркін ұстайды. Бұл уақытга темешегі жогары орналасқан және алдыңғы, артқы аяқгары бүгіліп тұруы керек. Малдың иегіне бармақгы қойып, ақырын басу керек. Бұл уақытта мойын да бүгіледі. Ішкі құлактың рецептивтік аппаратьшың, мойынның проприорецепторының тонустық рефлекстер пайда болады. Бұл алдыңгы аяқтарыньщ бүгілгіш тонусын жоғарылатып, аяқгарды тік ұсгауға эсер ететін рефлекс. Сосын малды аркасына жатқызып, бір қолмен жамбасьга ұстап, басын оң жаққа бұру керек. Бұл уақытта оң жакалдыңгы аягы тік болып, ал сол жақ аягы бүгіледі. Малдың басын сол

36

жаққа аударғанда, керісінше жағдайларды байқаймыз. Бұл кезде оң және сол жақ бұлшық еттерінің тонусы реттеледі;

б) қалпына келтіруші рефлекстер. Ішкі кұлақгың рецептивтік аспабынан пайда болатьгн қалпына келтіруші рефлекстер. Жауырынның маңайынан оң жақ қолмен тіреп, сол жақ қолмеы белінен ұстап, аркасынан төмен каратып 0,5 метр жерден көтереміз де, жерге тастап жібереміз. Бұл жағдайда бірнеше рефлекстер туып, мал қүлап бара жатқан кезінде қалыпты күйін сақгап, төрт аяқтарынан тең түседі. Малдьщ денесінің қалыпты күйін өзгергсек, мал басын қалыпты күйде сақгауға тырысады. Малдың іш жағьгаан қолмен көтеріп оң жақ, сол жақка шайқаймыз, бұл кезде басы қалыпты жағдайда сақгалынады;

в) мойынның проприорецепторларының жэне дененің экстрорецепторларының пайда болуын қалпына келтірупгі рефлекстер.

2 зертханалык жұм ыс. БАҚАНЫҢ ТОНУ С ЫНЫ ҢРЕФЛЕКСТЕРШ АНЫҚТАУ

Бақаның қалылты күйін байқайды. Баканың артқы аягын тітірікендіргенде басқа секіреді — бұл күрделі жұмыс локомоторлық кұбылыс. Бақаны тақгайшаға отырғызып, оны ақырын еңкейтуден бастап қалыпты күйіне келтіреді. Бұл жагдайда бака өзін сақтау үшін орнын өзгертеді. Бақаны 180°-қа аударып, арқасымен жатқызады. Ол қалыпты күйін сактауға тырысады. Бақа отырған такггайшаны айналдырганда, бақа басын және денесін керісінше бағытқа бұрады. Статикалық рефлекстер. Бақа сггырған тактайшаны жыпдям төмендеткенде, бақаның денесі тырысады, ал көтергенде - көтеріледі. Бұл — лифт реакциясы. Сосын бақаны жамбасынан ұстап яігмрын көтеріп, жылдам түсіргенде, бақа аяктарын созып, өз дене салмағын көтеруге дайындалады. Бақаның тік және статокинетикалық рефлекстерінің күрделі лакомоторлық құб ьш ыстарды жасайтын касиеттері бар екендігі корытындысы шығады.

3 Зертханалык жумыс. БАҚАҒА БҮРЫШТЫ ЖЫЛДАМДЫҒЫНЫҢ ӘСЕРШ БАЙҚАУ

Жүмыстын барысы: баканы суға салып, сосын айналдырганда бақа кері бағытқа малтып кетеді.

37

4 Зертханалык жумыс. МІІШЫҒЫ ЗЛҚЫМДАЛҒАН БАҚАНЫҢҚОЗҒАЛЫСЫН БАҚЫЛАУ

Жұмыс барысы: баканың кұлақ тесігінен ине тыгыи, мишықты зақымдайды, 5 минуттан соң бақаның күйін байқайды. Бұл к езде баканын басы түсіп жэне денесі бүгіліп тұрады. Секірген кезде денесі жөндеп қызмет атқармайды, мұндай бақа суда малти алмайды(3.4-сурег).

А бака лабиринпнің орналасқан жері; Б — бақаның оң жақ лабиринті зақымдалғаннан кейінп түрі: басы оң жақка қисайған, оң жақ аяқтары бүгілген, сол аяқтары созылган

3.4-сурет — Бақа лабиринтін бұзу

Шығармашылық тапсырмалар:1) тонусты рефлекстің пайда болуына қатынасатын рецепторларды

атап шығу;2) бұгаиық егпң тонусын және жүріс-тұрысын қозгапыстарьшың

реттелуіне қатьшасатьш жүйке оргалыктарын атау.Студенттердің өздік жүмысы(СӨЖ) такырыптары:1) мишық миының құрылысы және қьгаметі;2) статикалық жэне статокинегикалық рефлекстерді атап шыгу;3) жануарпардың жүріс-тұрыс рефлекстерін зерттеу;4) мишыктын қызметін зерттеу.

38

ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІТАРАУЫ БОЙЫНША ӨЗШДПС БАҚЫЛАУҒААРНАЛҒАН ТЕСТ С¥РАҚТАРЫ

1. Реншоу жасушаларының арқылы жүзеге асатын орталық жүйке жүйесінде туындайтын тежелу:

A) пресинапсты; ' ' . . *B)түсетін;C) пессимальді; ,9D) парабиоздық;E) қайтымды постсинапстық.

2. Синапс маңайында қозудын берілуі кезінде, медиатордыңкызметін қандай зат атқарады:

A) глюкоза;B) холинэстероза;C) ацетилхолин;D) липаза;E) көмір кышқылы.

3. Импульстарды орталык жүйке жүйесіне өткізетін жүйке талшыгы:

A) эфферентті; «B) афферентгі;C) орталыққа тепкіш;D) қимылдатқыш;E) соматикалық.

4. Мишыктың кызметінің бүзылуы болып табылатын, ете жогары шаршаумен сипатталатын жағдай калай аталады:

A) астения; v ^ 4 & * *B) атония;C) астазия; *“ * 2D) атаксия;E) асинегрия.

5. Жүйке жүйесінің негізгі функцияналдык бірлігі:A) нефрон; ■ ,B) нейрон;C)жүйке; ■ 'D )аксон;E) нейроглия.

Р 39

6. Тонустың таралуы, қозғалу және вегетативті функцияларды реггеу орталығы болып табылатын мидың қай бөлігі:

A) мишық;B) сопақша ми;C) таламус;D) ортаңғы ми;E) гипоталамус.

7. Ноцецептивтік (ауртык) рецепторларға жатады:A) механорецепторлар;B) осморецепторлар;C) фоторецептордар;D) терморецепторлар;E) проприорецепторлар.

8. Шартсыз тежелуге жатады:A) шамадан тыс тежелу;B) шарпгты тежелу; IC) кешігіп келетін тежелу;D) өшу тежелу;E) дифферентті.

9. Рефлекторлық доғаны қүрайтын бөліктер:A) жүйке ганглийлері;B) қималдатқыш жүйке;C) шеткі жүйке жүйесі;D) жұпын;

E) сопақша ми.

10. Орталық жүйке жүйесімен козудыц кең толқынды таралу қабілеті қалай аталады:

A) жинақгы қозу;B) конвергенция;C) иррадиация;D) окклюзия;E) жеңіл қозу.

11. Жумыс мүиіесі өзгергендегі жүйке орталығы қызметініңөзгеруі:

А) доминантгылық;

40

B) тежелу; _C)жеңілқозу; 'D) жинакты қозу; ' * . ,E) пластикалық қозу.

12. Ортацғы мидың қай бөлігі бұлшықет тонусын реттеугеқатысады:

A) кара зат (субстанция);B) төрт төмпешіктің алдыңғы адыры;C) төрт төмпешіктің артқы адыры;D) ми аяқшасы;E) қызыл ядро. г • ’ v

13. Белгілі бір кызметті реттейтін нейрондардын жиынтығы қалай аталады:

A) рецептор;B) жүйке орталығы;C) рефлекторлық доға;D) ганглий;E)жүйке. **'■ ' *4 ' '

14. Ішкі мүшелердің рецепторлары кабылдай алады:A) жарық және түсті;B) фурулық тітіркенуді;C) бұлшық еттен келген тітіркенуді;D) сіңірден келген тітіркенуді;E) қысымды;F) теріден келген тітіркенуді;G) созылуды; ч*H) тактильді рецепторлардан келген тітіркенуді;

■ 4 * ' і Я * * *~Я(, ~ S чШ

15. Жүйке орталыгының козуды бір бағытта ғана өткЬу қасиеті калай аталады:

A) окклюзия;B) жеңіл қозу; *C) бір бағытта өткізу;D) қозудың жиналуы;E) өткізілудің тоқтатылуы.

16. Қозу жүйке жасушасынан кандай есінді арқылы өтеді:А) дендритгер;

«Ас 41

B) нейроглиялар;C) орталыққа тепкіш;D )аксондар;E) макроглиялар.

17. Мнелинді талшыктарда козу тара лады:A) ортодромды;B) үздіксіз;C) декрементсіз;D) сальтаторлы;E) ырғакты.

18. Тойыну, шолдеу жэне а штык орталыктары орталык жүйкежүйесінін кай бөлігінде орналаскан:

A) мишық;B) гипоталамус;C) жұлын;D) ортаңғы ми;E) сопақша ми.

19. Сопакша мила орналаскан орталықтар:A) есту;B) тыныс алу; , I яC) дэм сезу;D) жүрек жұмысын реттейтіи орталыгы;E) иіс сезу. mi8ki.it Щ

20. Симпатнкалык жүйке жүйесінін үлпалар мен мүшелергезсері:

A) қан қысымы төмендейд і;B) жаллы зат алмасуын жоғарл атад ы;C) зат алмасу баяулайды;D) ішектің жиырылуын тездетеді;E) ас қорыту процессі күшейеді;F) қан тамырларын тарылтады;G) жүректің соғу жиілігін арттырады.

42

4 ЖОҒАРЫ ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІНЩ ФИЗИОЛОГИЯСЫ

4.1 Жоғары дәрежелі жүйке қызметі

Бас миының үлкен жартышарлары орталық жүйке жүйесінің жоғарғы бөлімі болып табылады, сондыкган жоғарғы жүйке қызметі олардың қызметімен тығыз байланысты. И. П. Павлов жүйке жүйесінің жеке мүшелердің жұмысын реттеуге және ағзаньщ барлық бөлімдерін интеграциялауға бағытталған әрекетін төменгі жүйке бөліктерінің қызметі деп, ал ағзаның сырткы ортамен байланысын орнатуға және сыртқы ортаға бейімделуіне бағытгалған әрекетін ж огаргы жүгисе қызметі деп атады.

Орталық жүйке жүйесінің барлық бөлімдері рефлекс принципі бойынша жұмыс жасайды. Бас миы қыртысы орталық жүйке жүйесінің барлық бөлімдеріне тән шартсыз (туа біткен) рефлекстермен қатар, И. П. Павловтың атауы бойынша шартты рефлекстер деп аталатын рефлекстің екінші түрін де іске асырады. Шартты рефлекстер тұрақгы емес, олар жануардың тіршілік жағдайына, қоршаған сыртқы ортаның әсеріне байланысты пайда болады немесе жоғальш кетеді. Шартты рефлекстердің қалыптасуы, негізінен, ми қыртысыньщ үлкен жартышарларында пайда болатын қозумен байланысты. Шартты рефлекс дегеніміз ағзаның шартты, сигналдық тітіркендіргішке жауабы, оның пайда болуы және қалыптасуы үшін белгілі бір шартсыз тітіркендіргіш қажет. Шартты рефлексті қалыптастыруға арналған тітіркендіргіш-сигнал шартсыз тітіркендіргіштен бұрын эсер етуі керек. Сонымен катар шартты және шартсыз тітіркендіргіштер уақьгг бойынша сәйкестікті сақтауды қажет етеді.

Шартты рефлекстердің түзілуі кезінде келесі негізгі шарттарды есге сақгау қажет: ю* ш*

1) шаргты қоздырғыш шартсыз қоздырғыштың алдында болуы қажет; . . _ ^

2) қоздырғыш күші оптимальді болуы тиіс;3) орталыктардың тиісті қоздырғышы болуы қажет: тым жоғары

немесе тым төмен болмауы тиіс.

Дайындалуға арналган сүрактар

1. ОЖЖ-не не жатады?2. Ми қыртысының үлкен жартышарларын зерттеу әдістері?3. Шартты жэне шартсыз рефлекстер деген не олардың бір-бірінен

айырмашылықтары қандай?43

4. Шарпы рефлекстің пайда болуының механизмі қандай?5. Шартты рефлекстің биологиялық маңызы?6. Шартты рефлекстің пайда болуьша қажетті шарттар?7. Ми қыртысындағы тежелу түрі және оның маңызы?

Сабактың максаты: қоңырау дыбысына бірінші сигналдық жүйедешартты қарашық рефлексінің түзілуі кезінде онымен бірге «қоңырау»сөзіне екінші сигнаддық жүйеде шартты қарашық рефлексі түзілетіңдігіне көз жеткізіңіз.

Жүмысқа қажетті қүрал-жабдықтар: сыналатын (жарыққа нақгықарашықгы реакциясы бар және көз қабықшасының құбылмалы бояуы®®Р)» қоңьфау, үстел шамы, сыналатьшның көзін қараңгылау үшін шағьш қол экраны.

1 зертханалық жүмыс. ШАРТТЫ ҚАРАШЫҚ РЕФЛЕКСТЩТҮЗЬЛУІ

Жүмыстың барысы: сыналатьшды эйнекке немесе үстел шамына бет жағымен өзіне қарама қарсы отырғызыңыз. Сыналатындыға бір көзін алақанмен жауып және екінші көзін біресе жауып біресе экранчикпен ашуды сұраңыз, жарьгқ әсеріне қарашьпсгы рефлексінің болуына көз жеткізіңіз (экранчикпен көз жабылғанда карашык кеңейеді, экранчикті көзден басқа жаққа ығыстырған кезде қарашык тарьшады). Қоңырауды басыңыз және «қоңырау» сезін қаттьфақ дауыс шыгарьш айтыңыз, қарашық рефлексіне қатысты олардың индифферентіліктігіне көз жеткізіңіз. Одан әрі қоңырау әсеріне шартты қарашық рефлексінің түзілуіне кірісіңіз. Қоңырауды басып бірден сынапатынннын көзін жабыңыз. 20—30 сек кейін қоңырауды басып қалқанды (экранчик) көзден алшақгаңыз (барлық тәжірибе уақытьшда сыналушының екінші көзі алақанымен жабыльш тұрады). 1 мин кейін қоңырауды тағы да басып, 20- 30 сек дейін көзді қалқанмен жабьщьв. Осындаи үйлестірілімді 1- —12 істеңіз, осыдан кейін қоңыраудың кезекті қосылуы көздің экранчикпен қараңғылауыңсыз жүреді. Көздің жарықпен жарықтануына қарамастан яғни қоңырауға шартты рефлекс қарашықгың кеңеюін бақылаңьвдар. Түзшген шартты рефлексті қосымша үш-бес рет көздің қараңгылауымен қоңырау үйлесімімен бекітіңіз, кейін қоңырауды қосудың орнына көзді қгфаңғылаусыз «қоңырау» сөзін қатты дауыс шығарып айтыңыз. Қарашықгың кеңеюін, яғни «қоңырау» сөзіне шартты қарашықгы рефлексті бақылаңыз.

Хаттамаға жұмыстьщ барысын жазыңыз және бақылаган фактілерге түсіңдірме беріңіз.Ш ІІН ІІ 44

Шығармашылық тапсырмалар:1) инсульт алған адам (үлкен жарты шар қыргысының белгілі бір

аумағында қан құюлу) сөйлеу кабілетін жоғалтты бірақ өзіне айтқандарды барлығын түсінеді жэне жаза алады. Қыртыстың қандай аумағына қан құюлу болды? Осы фактіден қандай жалпы қорытынды жасауға болады;

2) жануарлармен емізілген балалар Ежелгі Римде, Швецияда, Бельгияда, Венгрияда, Голландияда, Ирландияда жэне Францияда белгілі болған. Осындай жағдайлар отыздан астам тіркелген. Жануарлармен емізілген балалардың барлығы сараланбаған дыбыстар шығарып, екі аяқгап жүре апмаған, үлкен бұлшық еттері күш пен апғырлықгы иемденді, тез жүгірді, күлггі өрмелеп, секірді. Көру, есту, иіс сезуі түйсіктері жақсы дамыған. Адам қоғамында көп уақыт өмір сүрсе де, олардың ішінен көбі сөйлуді үйрене алмады. Осы балалардың кылықгарын қалай түсіндіруге болады.

Студенттердіц өздік жүмысы (СӨЖ) такырыптары:1) үлкен жарты шарлар картысындағы шартсыз жэне шартты

тежелу;2) үлкен жаргы шарлар қыртысының анализдеу — синтездеу

функциясы;3) ес механизмі;4) жоғары жүйке әрекетінің типтері.

45

5 АНАЛИЗАТОРЛАР ФИЗИОЛОГИЯСЫ

5.1 Көру және тері анализаторларынын физиологиясы

С игналдардың аналитик ал ық өңделуі. Эволюция процессінде сыртқы әлемнен келетін сигналдар жүйке әрекетінде аргушы бөлімді құрайды. Афферентті сигналдардың орталық анализдің арнайықұрылымдары пайда болады.

Анализаторлар туралы үйретілімдер И. П. Павлов құрастырылган. Ол анализаторлар — бұл бір-бірімен функциональді және анатомиялық байланысқан перифериялық жэне ортапық бөлімдердің бірыңгай жүйесі деп есептеді.

Анализаторлардың қатысуымен әсерлердің сигналдар-импульстерге қайтакүрылу немесе қайтакодталу жүзеге асады, сигналдар магьшасының биологиялық бағалауы пайда болды және адамда сыртқы органы танитын сезімдер туады.

Ағзаның кез-келген бөлігінде түрлі тітіркендіргшггерді қабылдайтын рецепторлар бар. Осы рецепторлардьщ жиынтыгы сезім мүшелері анализаторлар — деп аталады, олар үш бөліктен тұрады: шетпк, өткізгіш және қыртыстық. Шеттік — белгілі бір тітіркендіруді кабылдайтын арнайы рецепторлардан тұрады (құлақ, мұрын, көз, тері, т.б.), өткізгіш бөлім импульстарды орталық жүйке жүйесіне жеткізеді, қыртыстық белімде сырттан келген тітіркендіруді тапдау жэне жинактау (синтез) үрдісі жүреді.

Көру жэне тері анализаторлары акпараттың қайнар көзі болып табылады. Көру анализаторының көмегімен түс және жарық сезімдері қабылданады.

Тері анализаторлары сипап-сезуге (тактильді), суық пен ыстықты, ауруды сезуге мүмкіндік береді. Адаптацияны созылмалы қоздырғыштың әрекетіне (дағдылану) бейімделу деп атайды. Температурапық адаптация негізінде рецепторлар қозуыньщ өзгерісі жатыр.

Суық және жылы қоздырғыштың үзақ әрекеті кезінде терінің тиісінше суықгы және жылулы рецепторлары бейімделеді, белгілі қоздыргышқа сезімталдығы төмендейді. Егер оң қолды суық суда үстасақ, ал сол қолды ыстық суда ұстасақ онда сол қолдың сезімталдығы жылуға төмендейді, ал оң қолдьщ суыққа.

46

1. Анализаторлар деген не және олардың ағза жұмысындағы маңызы?

2. Анализаторлардьщ негізгі тізбектері?3. Сезім мүшелерінің бейімделуі (адаптация), аккомадациясы?4. Спецификалығы және карама-карсылығы (контрастность) іуралы

түсіңдіріңіз?5. Сары дақ, соқьф дақ, орталық ойық деген не, оларды қалай табуға

болады? 4 * 1 І' W 1 Ъ* ЩЁЩт

Сабактың мақсаты: көру алаңында және көз торшасындағы соқыр дакты табу, терінің тактилді сезімталдығын зерттеу, оның кеңістік табалдьфығын аныкгау, көздің түбін зертгеу эдіспен танысу.

Жумысқа қажетті күрал-жабдықтар: Мариотта суреті, Форстер периметрі, Фрея түтікшелері, циркулдер, сызғыштар, химиялық қарындаштар.

1 зертханалык жұіиыс. КӨЗ ТОРШАСЫНДАҒЫ СОҚЫР ДАҚТЫКӨРУГЕ АРН АЛҒАН ТӘЖІРИБЕ ЖАСАУ

Жұмыстың барысы: көзден 20—25 см қашықтықта Мариотта суретін орналастырады. Оң көзді қолмен жауып тұрып алғашқы көріністі есте сактайды (фиксирует). Суретті жакындата және алыстата отырып, көзден белгілі бір кашықтықта сол жақтағы суреттің көрінбейтінін байқайды, себебі ол сурет соқьф даққа түседі. Тәжірибені енді сол көзді жауып тұрып, оң көзбен көре отырьш қайталайды, бұл жағдайда оң жактағы сурет көрінбейтінін байқауға болады. Мариотга тәжірибесі н жасау (4.1 -сурет).

Даиындалуға арналған сұрақтар

4.1 -сурет - Мариотта суреп

2 зертханалык жұмыс. КӨРУ АЛАҢЫ

Жұмыстың барысы: зерттелуші адам арқасын жарыққа қаратып периметрдің (4.2-сурет) алдына отырады, иегін сүйенгішке қояды,

47

гоіанкадағы ойық арқылы доғаның ортасыңда орналаскан айнага көзін алмай қарайды. Иек қоюға арналған сүйенгіш винт арқьшы реггеледі. Бір көзін қолмен жабады. Зерттеу жүргізуші зертелетін адамга қарсы қарап отьфыл жарты шеңбердің ішкі бетіндегі түсті дөңгелекті таяқшамен жайлап жылжытады. Зертгелушінің көзі қозғалыссыз тұруы үшін дөңгелекті 90-нан 0-ге қарай жылжытады, бул кезде зерттелушідсн дөңгелекті алғашқы керген сәтін айтуын сұрайды. Көру алаңыньщ көлемін градуспен белгілейді. Дэл осы тэжірибені жаргы шеңберді тігінен қойып, кдйталайды. Ақ дөңгелектің орнына түсті дөңгелек қойып, әр түрлі түстерді көру алаңын аныкгайды.Түссіз көру алаңының, қызыл, жасыл, көк түстерді көру алаңының шекарасын анықтау.

4.2-сурег — Фостер периметрі

3 зертханалык жұмыс. ЖАНАСУ НЕМЕСЕ ҚЫСУРЕЦЕПТОРЛАРЫН АНЫҚТАУ

Жүмыстын барысы: Фрея түкшелерін (таяқшага бекітілгенжуандығы әргүрлі түкшелер) тері беткейінің эр түрлі бөліктерінежанастьфады (көз жабық болу керек). Зертелушіден жанасуды сезгеніннемесе сезбегенін сұрайды. Сезу нүктелерінің санын аныктайды. Олүппн апақанда, білекте, терінің басқа да бөліктерінде химиялыкқарындашпен 1 см көлемінде торша сызады да, осының ішіндегі барлықнуктелерге түкшені типзеді, жанасуды сезген нүктені химиялык қарындашпен белгілейді.

48

Белгіленген нүктелер жанасу немесе түйсік нүктелері деп аталады. Солардың суретін салу.

4 зертханалық жұмыс. ТАКТИЛЬДІ СЕЗІМТАЛДЫҚТЫҢКЕНДСТІК ТАБАЛДЫРЫҒЫН АНЫҚТАУ

Жұмыстың барысы: Циркульді альгп, оның екі таяқшасын да тері беткейіне жанастырып және жылжьгга отырып, екі түрлі жанасуды да сезетін ең төменгі арақашыктьпсты табады. Ара қашықгықгы азайтса, бір ғана сезу білінеді (тактильді сезу табалдырығы) (4.3-сурет).

А — жалпы түрі; Б - температураны сезгіштікті анықтау әдісін түсіндіретін сурет (түсіндірме мәтінде берілген)

Жұмыстың барысы: офтальмоскопты пайдалана отырып қоян, жылқы, ешкі, сиыр көздерінің түбін зерттеуге болады.

Зерттелетін малды жарыққа теріс қаратып (көзіне жарық түспейтіндей) қараңғыланған жерге орналастырады. Шамнан түскен жарықты офтальмоскоп көмегімен зерттелетін көздің қарашығына бағыттайды. Көздің түбін тексергенде көру жүйкесі, көздің қан тамьфлары анық көрінеді.

А В

4.3-сурет - Термоэстезиометр

5 зертханалык жұмыс. КӨЗДЩ ТҮБШ ЗЕРТТЕУ

49

6 зертханалық жүмыс. АРИСТОТЕЛЬ ТӘЖІРИБЕСІ

Жүмыстың барысы: біз қоршаған ортадағы заттар менқұбылыстарды өзіміздің өмірлік тәжірибемізге сүйене отырыпқабылдаймыз, бағалаймыз. Егер зат жазықтыкга бір-біріне қарсы тұрғанекі беткейдің ортасында орналасса, біз оны бір зат ретінде қабылдаймыз.Ал бір мезгідце терінің бір-бірінен алшак тұрған екі бөлігіне де бірдей тиіп тұрган бір зат екеу сияқты эсер етеді.

Жүмысқа қажетті күрал-жабдықтар: көлемі бұршақ дәніңцейшар.

Жүмыстың барысы: үстел үстше шарды қойып, сүқ жэне органсаусактың ұшындағы терісімен шарды үстел бетінде домалатыңыз.Сонан соң екі саусақты айқастырыңыз да шарды осы саусақтардыңарасына қойып домалатыңыз. Бірінші жағдайда шар біреу, arc екіншіжағдайда шар екеу сияқгы сезіледі. Саусақтарыңызды айқастырыпмүрныңыздың ұшын ұстап көріңіз, сол кезде мүрын үпп.і екеу сияқты болып сезіледі. |

Алынған қорытындыны түсіндіріңіз. I

7 зертханалық жумыс. ТІЛДЩ ӘРТҮРЛІ БӨЛІКТЕРІНЩ КЕЙБІРДӘМДІК ТІТІРКЕНДІРГІШТЕРГЕ СЕЗІМТАЛДЫҒЫН

АНЫҚТАУ

Тілдің дэм сезу рецепторлары ащы, тэтгі, қышкыл, тұзды дәмді сезе алады. Бүларды тілдің эргүрлі бөліктері түрліше қабылдайды. Мысалы, тілдің ұшы тәттіге, екі шеті қышқылға, түбі ащыға, ұшы мен шеттері тұздыға сезімтал болып келеді, ал ортасының дәм сезгіштігі өте төмен.

Жүмысқа қажетті күрал-жабдыкгар: 1 %-тік түзқышқылды хннин ерітіндісі; 2 %-тік лимон қышқьшы; хлорлы натридің 10 %-тік ерітіндісі; қант құрағыньщ 40 %-тік ерітіндісі; пробиркалар сапынған штатив; 4 шыны таяқща; дистилденген су; ыдыс.

Жұмыстын барысы (жүмысты екі кісі жасайды): зерттелушінің тілінің әр түрлі бөліктеріне хинин, қант, ас тұзы, лимон қышқьшының тамшысын шыны таяқшамен тамызады. Зерттелушінің алдына қойылған мақсат - тамған ерітіндінің дэмін анықтау. Сондықтан тілдің қай бөлігіне қандай ерітінді тамызылатынын ол білмеуі керек. Әрбір тамызған ерітіндінің дәмін анықгаған соң ол ауызын 2 минут бойы дистилденген сумен жаксылап шайқайды. Жауапты негізге ала отырып, тілдің дэм сезу сызбасын жасаңыздар.

Шығармашылық тапсырмалар:1) көру алаңын схема арқылы суретін салу;

50

2) дәм бүртіктердін құрамында холиэнстераза мөлшері көп болады. Дэм сезу бүртіктердін құрамына кірепн қандай дәм сезу рецепторларыньщ типі жахады - біріншіліксезінетін немесеекіншіліксезінетін рецепторлар;

3) ащы загтарға абсолютті сезім табалдьфығьшың едәуір төменекендігін немен түсіндіруге болады.

Студенттердің өздік жұмысы (СӨЖ ) тақырыптары:1) иіс сезу анализаторы;2) дәм сезу анализаоры;3) анализаторлардың қарым-қатынасы;4) қозғалыс анализаторы.

51

ЖОҒАРЫ ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСІ ЖЭНЕ АНАЛИЗАТОРЛАР ТАРАУ БОЙЫНША ӨЗІНДІК БАҚЫЛАУҒА АРНАЛҒАН ТЕСТ

СҰРАҚТАРЫ

1. Мн қыртысының қай бөлігінде керу ортал ыгы орналаскан:A) самай;B) шүйде;C) маңдай;D) төбе;E) самай бөлігінін аддыңғы бөлігі.

2. Талдағыштардын белгілі бір тітіркендіргішке бейімделукасиеті калай аталады:

A) сенсибилизация;B) адаптация; •; :*< і ’C) сезімталдык;D) ерекшелік; 1E) пластикалық. /

3. Үлкен ми жарты шарларының кыртысында дәм сезуаналнзаторларыныц орталыктары кай бөлігінде орналаскан:

A) ж елке бөлігіңде;B) маңдай бөлігіңде;C) шүйде бөлігі;D) самай бөлігінде;E) жұлында.

4. Жоғарғы жүйке әрекеті:A) биологиялық мұкгаждықты қамтамасыз ету;B) сөйлеу эрекеті;C) ойлау; .D) бағдарлаушы рефлекс;E) есге сақтау;F) инстинктер.

5. Фоторецепторлар көздін қай кабыгында орналаскан:A) шел;B) аққабық;C) тамырлы қабық;D) нұрлы қабык;E) торлы қабық.

52

6.Холерикалық темпераменттің (Гиппократ) физиологиялық мінездемесін таңда:

A) салмақгылық;B) қозғалмалығы; гC) жүйке процестерінің элсіздігі;D) жүйке орталықтарының күппілігі;E) ішерггілігі. « /

7. И. П. Павлов бойынша ойлағыштық тип бұл:A) 1 сигналды жүйенің белсенділігінің артуымен; |B) сол жақ жарты шарының белсенділігі артуымен;C) оң жақ шарпгы шарының артуымен;D) екі жарты шарларының арпгуымен сипатталады;E) 2 сигналды жүйенің белсенділігінің артуымен.

8. Еріксіз зейін тәуелді:A) қогамдағы тәрбиеге;B) өмір сүру ортасына;C) сол жақ жарты шарының белсенділігіне;D) оң жақ сөйлеу емес жарты шарының белсенділігіне;E) 1 сигналды жүйенің белсенділігінің арттуымен.

9. Қандай рефлекстер, ми кыртысында орналаскан нейрондардын катысуымен жүзеге асады:

A) кортикальды;B) бульбарлы;C) проприорецептивті;D) арқальгқ;E) висцеральды.

10. Биологиялык кажеттілікке жатады:A) ас қажеттілігі;B) зерттеушлік;C) қорғаныс;D) еліктегіш;E) ойын-сау ык.

11. Жүйке жү йесі жүрісі негЬінде И.П. Павлоа негізі Ж Ж Қ типін аныктады:

A) иррададия;B) байсалдып ық;

53

C) конвергенция;D) индукция;E) куш;Ғ) шалшаңцылық.

12. Көру талдағыш ыныц орталы к болігі кайда орналасады:A) аммонов мүйізінің маңында;B) қыртыстың қимыл алды аймағы;C) артқы орталық иірім маңайы;D) қыртыстың самай бөлігі;E) қыртыстың шүйде бөлігі.

13. Ш артты рефлекстердің қүрылуы үшін жоғары сатыдағъі жануарлар ОЖЖ-ніц келесі бөлімдері керек

A) гипоталамус;B) мишық;C) үлкен ми сыңарларының қыртысы; >D) ортаңгы ми;E) сопақша ми.

14. Ж ануарлардың коршаған орта жағдайл арына бейімделуін қамтамасыз ететін күрделі әрекеті:

A) рефлекс;B) мінез - кұлық;C) тойтарыс;D) локомация;E) сезімталдық.

15. Онтогенездің ерте фазасында кысқа мерзімде байкалатын окутүрі:

A) инсайт;B) рефлекс;C) импринтинг;D) үйрену;E) машьпсгандыру.

16. Вестибульдык талдагыш камтамасыз етеді:A) калыптың өзгерісі кезінде тепе-теңдіктің сақтапуы;B) дыбысты қабылдау;C) дэмді сезу;

54

D) кеңістікті бағдарлау;E)жарықгы қабылдау;F) қанқа бұлшық ет тонусын қайта бөлу.

17. Анализаторлардың кұрылым бөлімдері:A) торлы қабық;B) кез алмасы;C) жартылай шеңберлі каналдар;D) көз бұршағы;E) рецепторлық аппараттан;Ғ) импульсгер өткізетін, жүйке жолдары;G) үлкен жарты шар қыртысы.

18. Сангвиникалык темперамент:A) байсалды емес;B) күшті, байсалды емес;C) байсалды, әлсіз;D) байсалды;E) күшті, байсалды, салғырт;F) жігерлі;G) күпггі;

19. М інез-кулыктың функцноналды жүйесінін (П.К. Анохин)афферентті синтезі сатысында болады:

A) әрекеттің мақсаткд сайлығын бақылайды;B) жүйке процесінің қозгыштыгьш басады;C) шешім қабылдауды туғызады;D) әрекет бағдарламасын калыптастырады;E) бастапқы афферентация бөлінеді;F) ес аппараты қозады;G) мотивациялық козу туындайды.

20. Рефракция ауыткуиіылығы:A) апыстан көргіштік;B) перифириялық қөру;C) дальтонизм;D) катаракта;E) жақыннан көргіиггік;F) астигматизм.

55

6 ҚАН ФИЗИОЛОГИЯСЫ

Ағзаның ішкі ортасын қан, лимфа жэне ұлпа сұйықтыгы құрайды, ол өзінің құрамының динамикалық тұрақтылыгымен, физико-химиялык жэне биологиялық касиеттерімен (гомеостаз) ерекшеленеді. Қан плазмадан және формалық элементтерден (эритроциттер, лейкоциттер, тромбоциттер) тұрады. Қан ұлпаларға қажетті қоректі заттарды жэне оттегін жеткізеді, зат алмасу өнімдерін шығарады, сөйтіп тасымалдаушы қызметін атқарады. Сонымен қатар ол жылу реттеу, коррелятивтік және қорғаныш функциясын реттейді, мүшелердің көлемін өзгертеді, күлгін жэне ультракүлгін сәулесін сіңіруге катысады, соның әсерінен оның химиялық белсенділігі артады. Мұның барлыгы канның үнемі қозгалыста болуына байланысты жүреді.

6.1 Қанның физико-химиялық қасиеттерін аныктау

Барлық сұйық орта сиякты қанның да өзіне тән физикалық және химиялық қасиеттері бар. Қанның физикалық қасиеттеріне жатады — қанның тұтқырлығы жэне сыбағалы салмақ, ал химиялық қасиеттеріне - қан реакциясы жэне буферлік қасиеггер жатады.

Дайындалуга арналғ ан сұрактар

1. Қан деген не?2. Сыбағалы салмақ, оның көлемі, қанның сыбағалы салмағының

көлеміне эсер ететін факторлар мен оны анықтау эдісгері?3. Қанның физико-химиялық қасиеттері?4. Қанның тұгқырлығы, маңызы, көлемі және анықтау әдістері?5. Қанньщ тұтқырлығы неге байланысты?

Сабақтың мақсаты: студенттерді қанның физикалық жэне химиялық қасиеттерін аныктау әдістерімен таныстыру.

1 зертханалық жүмыс. ҚАННЫҢ, ПЛАЗМАНЫҢ ЖӘНЕ ҚАНСАРЫ СУЫ НЫ Ң Т¥ТҚЫ РЛЫ ҒЫ

Қанның тұгқьфлығы дегеніміз - қанның белгілі бір температура мен қысым жағдайында тамырлар арқылы аққандағы үйкелісі немесе ішкі қарсылығы. Қанның тұтқырлығы судың түтқырлығынан жогары, ол қанның формалық элементтерінің санымен, гемолобинмен, С 02, плазманың тұтқырлығымен тығыз байланысты. Тұтқырлық

56

вязкозиметрмен өлшенеді. Қанның түгқырлыгы сумен салыстырмалы түрде өлшенеді (бірдей температура мен қысымдағы капиллярдағы кан мен судың қозғалыс жылдамдығы, судың тұтқырлығы салыстырмалы түрде 1-ге тең). Капиллярдағы қанньщ қозғалыс жылдамдығы судың козғалыс жылдамдығымен салыстырылады. Бұл жағдайда ағу жылдамдығы судың тұтқьфлыгына кері пропорциональды. Тәжірибенің қорытындысы арнайы кестеге жазылады. Сұй ықт ы қтың ағу жылдамдығына қарап, дистиленген суға салыстырмалы түгқьфлыкты аныктайды (5.1-кесте).

6.1-кесте — Қанның, плазманың және қан сарысуының тұтқырлыгыШ - _ , _ ' - » . ү .

Аныктапатын зат Сұйықтың агу уақыты Салыстырмалытұтқырлық

Дистилденген су Қан цитратыҚан плазмасы Қан сарысуы

2 зертханалык жұмыс. ҚАННЫҢ СЫБАҒАЛЫ САЛМАҒЫНАНЫҚТАУ

Сыбағалы салмақ қанның физико-химиялық қасиетгерінің бірі және салыстырмалы тұрақты көлемі. Жануарлар қанының сыбагалы салмағы орташа алғанда 1,035—1,059-ға тең.

Жүмыска кажетті кұрал-жабдықтар: гаммершлаг қоспасы (хлороформньщ 2 бөлігі сыбағалы салмағы 1,485 және бензолдьщ 5,5 бөлігі сыбагалы салмағы 0,88), хлороформ, бензол, 2 пипетка, ареометр, сыйымдылыгы 100 мл цилиндр, капиллярлық пипетка, шыны таякша.

Жүіиыстын барысы: сыйымдылыгы 100 мл цилиндрге 70-80 мл қоспаны құяды, осы сұйықтыкқа ерекше сактықпен пипеткадан қан тамшысын тамызады. Егер қан тамшысы түбіне шөксе, хлороформ косады, ал бетінде жүзіп жүрсе, бензол қосады. Осылай тамыза отырьт, кан тамшысын қоспаның дәл ортасьшда тоқтату керек, сонда гана қанның сыбагалы салмагы қоспаның сыбагалы салмагына теңгеріледі. Ареометр арқылы сұйыктың сыбагалы салмагын аныктайды, осы бойынша қанның сыбагалы салмагы есептеледі.

Ш ыгармаш ылық та псы р мала р:1) француз физиологы К. Бернер ішкі ортаның тұрақтылыгы

агзаның тіршілік етуінің қажетті шарты деп өткен гасырда жазган болатын. Егер ьщырау заттары ішкі ортадан жойылмаса, онда жасушалар оның кұрамының өзгеруінен (судын, тұздардын, улы

57

заттардын шамадан тыс көп болуы) өлуші еді. Бір жағынан қарасақ ішкіорта үнемі өзгерісте болады, екінші жагынан қарасақ тіршілік үшіноның түрақтылығы қажет. Осы қарам а-қарс ыл ықтан шығу жолы қандай болады.

Студенттердің өздік жұмысы (СӨЖ ) тақырыптар:1) қан жасушаларының пайда болу жолдары;2) қансыраған жағдайда қанның сыбағалы салмағы қалай қарай

өзгереді;3) қанның формалық элементтері мен плазмасының арақатынасы

өзгеруіне байланысты қанның сыбағалы салмағы қалай өзгереді.

6.2 Адам канындағы лейкоциттердіц санын аныктау

Лейкоциттер - ақ түсті, ядролы, ірі торшалар. олардың қандағыжалпы саны эритоциттер саньшан, 600-800 есе кем болады.Лейкоциттер түйіршікті жэне түйіршіксіз болып екі топқа бөлінеді.Түйіршікті лейкоциттерге базофилдер, эозинофильдер жэненеитрофильдер, ал түйіршіксіз лейкоциттерге — моноцит жэне лимфоцит жатады. )

Лейкоциттердің организмде қорғаныш қызмет атқарады. Оларга фагоцитоз құбылысы тэн жэне лейкоциттер эр түрлі қорғаныш денелер түзүге, организмде бегде ақуыздарды заласыздандыруга қатынасады. Қандағы пішінді элементтердің көлемін, олардың жалпы сандарын қандағы 1 мм3 -да санайды.

Дайындалуга арналган сүрактар

1. Лейкоцитер, олардьщ құрылысы мен атқаратын қызметтері?2. Лейкоциттерді санау, лейкоцитгердің эр түрлі жануарлардағы

саны?3. Лейкоцитоз жэне оның түрлері?4. Фагоцитоз деген не?

Сабактың макса ты: санау камерасында лейкоциттерді санау техникасын меңгеру.

Ж ұмыска қажетті күрал-жабдықтар: микроскоп, Горяевтің санау камералары, лейкоциттерді араластыруға арналган құрал (меланжер), пробиркалар, ине, макта, спирт, эфир, сағаттық шыны, жапқыш шыны, Тюрк сұйықгығы (құрамы: 3 мл мұзды сірке қышқылы, 3 мл 1 %-тік метилен көгі ерітіндісі, 300 мл дистилденген су).

58

Жүмыстын барысы: қанның формалық элементтерінің санын анықтау үшін әр түрлі әдістерді қолдануға болады.

Камералык, әдіс. Қанды лейкоциттерге арналған арнайы меланжердің 0,5 белгісіне дейін құйып, сірке қышқылының 20 рет еселенген 3 %-тік ерітіндісімен араластырады. Сонымен бірге лейкоциттерді санау үшін қанды 0,4 мл Тюрк сұйығы құйылған кішкене пробиркаларда араластырады. Микропипетка арқылы 0.02 мл қан алып, оны қьппқыл ерітіндісі бар пробиркаға тамызады, микропипетканы ерітіндіден шыгармай бірнше рет шайқап жібереді, осылайша қанды 20 есе сұйылтады.

Горяев камерасында лейкоциттерді санау әдісі мен тэртібі. Камералардың бірнше түрі бар (Тома-Цейс-Горяев). Горяевтің санау камерасы - науа (желоб) арқылы 3 пластинкаға бөлінген қалың төсеніш шыны, олардың ортаңгысы шеткілерінен 1/10 мм төмен орналасқан. Егер шеткі пластинкаларды жапқыш шынымен жапса, онда жапқыш шыны мен ортаңғы ойық арасында биіктігі 0,1 мл тесік пайда болады, камера деп осыны айтады. Орталык пластинканың өзі ойық арқылы екіге бөлінген, олардың әркайсысы шаршыларға бөлінген. Горяев шаршысы 225 үлкен шаршыдан тұрады, олар 15 қатарды құрайды, эр қатарда 15 шаршы бар (кіші ұлғайтқышпен қарайды). Әрбір үшінші үлкен шаршы 16 кіші шаршыға бөлінген (16-сурет).

Лейкоциттерді санау үшін қанды Тюрк сұйыкгығымен 20 есе сұйылтады. Тюрк сұйыктығы н ың құрамындағы сірке қышқылы эритроциттерді гемолиздейді, ал метилен көгі лейкоциттердің ядросын бояйды.

Лейкоциттерге арналған араластырғыш — ішінде ақ бұрашақ түйіршік бар, (жақсылап араластыру үшін) ампулаға ұқсас кеңейген капиллярлы түтікше, онда 3 белгі бар — 0 ,5 ,1 жэне II. Түтікшенің ампула тәрізді бөлігі капиллярдың көлемінен 10 есе үлкен, сондықтан қанды капиллярдың I деген белгісіне дейін құйып, Тюрк сұйықтығын П деген белгісіне дейін кұйса, қанды 10 есе сұйылтуға болады, егер қанды 0,5 белгісіне дейін, Тюрк сұйыкпгығын II белгісіне дейін құйғанда қан 20 есесұйылады.

1 Зертханалық жұмыс. ЛЕЙКОЦИТТЕРДІСАНАУ

Жүмыстын барысы: сағаттық шыныға Тюрк сұйықтыгын құяды.Адамда аз мөлшерде қан алу үшін бармакты теседі де алғашқы шыққанқан тамшысын сүртіп тастайды, екінші тамшыны сорып апып,лейкоцитарлы араластырғыштьщ 0,5 белгісіне дейін толтырады. Сонансоң сағаттық шыныдан Тюрк сұйықтыгын II белгісіне дейін сорып алады

59

(20 есе сұйылтады). Меланжерді екі жағынан саусақпен жауып тұрып, қан қоспасын жақсылап араластырады.

Сонан соң сағаггық шыныдағы Тюрк сұйыктыгын (20 есе) сұйылтады. Санау камерасьш дайындайды. Алдыңғы екі тамшыны мақгамен сүртіп тастап, үшініш тамшыны камераға тамызадысурет)

(6. 1-

■■■■

■ і ■ <

■■

В

А үстінен қарагандағы түрі; Б — жанынан қарағандағы түрі; В — камера торы; Г — эритроциттерге ар налган араластыргыш.

6.1 -сурет — Горяевтің есептеу камерасы

Лейкоциттерді санау камерасының 100 үлкен шаршыдан түратын камера алаңында Егоров ережесіне сай жүргізіледі, шаршылар 4-тен топтастырылган жэне кіші шаршыларга бөлінбеген.

Әрбір шаршы 16 кіші шаршыға бөлінгендіктен, саналатын лейкоциттер 1600 кіші шаршыларга орналасады. Қанның 1 куб мм-дегі лейкоциттердің санын анықтау үшін мына формуланы қолданады:

X = М х 4000 х 20ЮОх 16

мұнда Х-қанның 1 мм3 -дегі лейкоциттер саны

М-камерадагы саналган лейкоциттердің жалпы саны20-қанды сұйылту дәрежесі

60

100 х 16 - үлкен шаршылардағы 1600 кіші шаршылардағы лейкоциттердің саны

Қанның 1 куб/мм-дегі кейбір жануарлардың лейкоциттердің саны:

Адамда 4—4,5 мың, итте 1 мың, мысықга 7-9 мың, қоянда 6-8 мың, тауыкта 9-50 мың, қазда 7-54 мың, үйректе 20-30 мың, көгершінде 16— 40 мың.

2 зертханалык жүмыс. АЗЫҚТАНДЫРУДАН КЕЙІНГІЛЕЙКОЦИТОЗ

Лейкоциттердің саньш анықтау үшін зерттелуші адамдарды екі топқа бөлеміз: біріншілерінде ашқарынға, екіншілерінде тамақ ішкеннен кейін 2 сағат өткен соң. Тағы бір топтағы зерттелушілерде тітіркендіргіштің әсерінен кейін 30 минут өткеннен соң шартты —рефлекстік тітіркендіргіштің бар-жоктығын тексереміз. Табиғи шартты рефлекс ретінде, зерттелушіге таңертеңгілік ыстық тамақ дайындауын ұсынамыз (мысалы жұмыртқа мен шұжыкты қуыру). Шартты — рефлекторлық лейкоцитозды алғаш рет И. В. Завадский апггы(1923). Азықгандыру лейкоцитозы болмау үшін, клиникалық анализ тексеру үшін қан ашқарынға алынады.

Ш ыгармашылык тапсырмалар:1) препаратта сіз цитоплазма ішіндегі грануласы бар екі лейкоцитті

көріп тұрсыз. Олардың біреуінің ядросы екі сегменттен, екіншісінің ядросы бес сегменттен құралған. Осы тип жасуша жайлы қорытынды жасау үшін қандай қосымша мәліметтер сізге керек;

2) адам қанының жұгындысының лейкоциторлы формуласы есептелген. Перифериялық қан құрамьша қандай жасушалар кіреді. Олардың проценттік арақатынасы. Лейкоциторлы формула арқылы қан айнапу мүшелерінің (органы кроветворения) функциональді күйін аныктауга бола ма? Ағзаның қорғаныштық реакциясын лейкоцитарлы формула бойьшша қалай аныктауга болады.

Студенттердің өздік жүмысы (СӨЖ) такырыптары:1) жүйке жүйесінің жэне баска да факторлардың лейкоциттер

саньшың өзгеруіне әсері?2) горяев камерасы, лейкоциттерге арнапған араласгыргыштың

(меланжер) құрылысы қандай?

61

Адам жэне сүтқоректі жануарлардағы эитроциттер ядросыз екі бүйірі қысынкы, дөңгелек табақша пішіндес торшалар, диаметр 7—8 мкм.

Дені сау ер адамдардың 1 мм3 қанында 4-5 млн., эйелдерде 3,9 - 4,7 млн. эритроциттер болады. Сүтқоректі жануарларда (7 млн-дай не бұдан да көп), құстарда 3 млн-дай, ең аз мөлшерде балыкхар мен құйрықты қосмекенділерде (150 мыңдай). Олар қан құрамында жаска, жынысқа, өнімділігіне, жыл маусымына жэне тағы да басқа факторларга байланысты өзгеріп отырады. Эритроциттер өкпеден тіндерге оттек (СҺ), ал тіндерден өкпеге көміртектің қос тотығын (С 02) тасымалдайды, бұдан басқа агзадағы қьпшсьілды-сілтілі тепе-теңдікті ретгейді, қан плазмасынан аминқьппқылдар мен липидтерді адсорбциялап оларды тіндерге жеткізеді. Адам мен жануарлардың эритроциттерінің құрамында ядро болмайды. Құстар, бауырымен жоргалаушылар, қосмекенділер және балықтардьщ эритроциттерінде ядро болады.

Дайындалуга арналган сүрақтар

1. Эритроциттердің құрылысы мен қызметі?2. Эритроциттерді санау және олардың эр түрлі жануарлардағы

саны? -3. Сьфтқы факторлардың эритроциттер санына әсері?4. Эритроциттердің химиялық құрамы?5. Эритроциттер және олардың түрлері?

Сабактың максаты: эритроциттерді санау техникасын меңгеру.Ж үмыска кажетті қүрал-жабд ы ктар : микроскоп, Горяевтің санау

камерасы, жабын шьшысы, эритроцитарлық араластырғыш, сағат шынысы, 2-3 %-тік ас түзы.

Эритроциттерді санау Горяевтің санау камерасында микроскоптың көмегімен жүргізіледі. (бес үлкен шаршыда немесе диагональ бойынша орналасқан 80 кіші шаршыда). Эритроциттерді санауға алынған қанды қызыл қанга арналған меланжерде сұйылтады. Қызыл қанға арналган меланжердің лейкоциттерге арналған араластыргыш айырмасы тек мынада: ампула тәріздес кеңістікте 101 саны көрсетілген белгі бар. Ампула тәріздес кеңейген ыдыстың көлемі капилляр колем інен 100 есе үлкен. Сондықган капиллярга қанды I белгісіне дейін, сұйылтуга арналган ерітіндіні 101 белгісініе дейін құйганда қан 100 есе сүйылады.Қанды 0,5 ал ертінідіні 101 белгісіне дейін қүйганда қан 200 есесұйылады.

6.3 Адам қанындағы эритроциттер санын аныктау

62

Қанды 2—3 %-тік хлорлы натрийдің гипертониялық ерітіндісімен сұйылтады. Бұл ерітіңціге эритроциттерді қосса, олар ерітіндіге су түйіршігін шығарып, өздері бүрісіп-солып, тығыздалып қалады да, микроскоп арқылы жақсы көрінеді.

1 зертханалық жұмыс. ЭРИТРОЦИТТЕРДІ САНАУ

Жүмыстын барысы: санау камерасын микроскоптың үлкен және кіші ұлғайтқышымен қарайды. Сағатгық шынысына (часовое стекло) ас тұзының 2—3 %-тік ертінідісін қүяды. Қанды алу тәртібін сакгай отырып қанды меланжердің 0,5 белгісіне дейін кұяды да сонымен қатар мұндағы каннын көпіршіктенбеуін қадағалайды. Меланжердін ұшын құргақ тампонмен сүртеді де, хлорлы натрий ертінідісі бар сағат шынысына батырьш, ертіндіні меланжердің 101 белгісіне дейін сорғызады. Сонан соң араластырғышты көлденеңдетіп саусақпен жауьш ұстап, 1—2 минут бойы жақсылап шайқайды. Камераны толтыру: резеңке түтікшені жайлап кысып, 2 тамшы қанды меланжерден мақгаға тамызады. Санақ камерасына жабьш шыныны жабады да, қысьш түрып ньютон сақинасы пайда болғанша үйкелейді. Жабын шынысының шегінен капиллярдьщ ұшымен ғана камераның ортаңғы бөлігіне сүйытылған қан тамшысын тамызады. Камераны микроскоптың төсенішіне қойып, эритроциттер тұну үшін 2 минут күте түрып, сонан соң санауды бастайды. Эритроциттерді камера торында диагональ бойынша орналасқан 5 үлкен шаршыда (80 кіші) санайды. Бір қан денешіктерін екі рет қайталап санамау үшін алдымен шаршының ішіндегілерін, сонан соң үстіңгі жэне сол жағындағы сызыктарда жатқан эритроциттерді санап алу керек. Шаршынын төменгі жэне оң жағындагы сызықгарында жатқан эритроциттер саналмайды.

Сол жақтағы үлкен шаршыдагы эритроциттерді санап алған соң торды диагональ бойынша жылжытып, келесі үлкен шаршылардағы эритроциттерді санайды. 1 куб/мм-дегі эритроциттерді санау былайша жүргізіледі: бір кішкентай шаршыдағы эрироцитгердің санын аныктайды. Ол үшін 5 үлкен шаршыдағы саналган эритроциттерді (А) 80 кіші шаршыға бөледі, өйткені бір үлкен шаршьща 16 кіші шаршы орналасқан (5x16-80). 1 кіші шаршыдагы сұйьпсгың көлемі 1/4000 мм/куб-қа тең. Сонымен қанның Ікуб/мм-дегі эритроциттер саны

Т ең : А : 1 = А х 400080 4000 80

63

Алынған эритроциттер санын сұйылту дэрежесіне, яғни 200 немесе 100-ге көбейтеді. Эритроциттердің санын аныктау формуласы:

X = А х 4000 х 2005x16

А - бес үлкен шаршыдағы эритроциттер саны4000 - кіші шаршылардың көлемі200 - қанды сұйылту дэрежесі5 х 16 — эритроциттер саналған кіші нтяршмпяр саныҚанныц 1 куб/мм-дегі эритроциттер саны

Ш ы ғарм аш ы лы қ тапсы рм алар:1) адамның эритроциттері бақаның эритроцитгерінен 3 есе кем,

бірақ саны бойынша адамның эритроциттері баканың эритроцитінеқарағанда Імм де 13 есе көбірек екені белгілі. Осы фактіні қалай тусіңдіресіз;

2) эритроциттердің эр түрлі құрылу стадияларында жасушалардың дифференциялдану белгілерін атаңыздар және дэлелдеңіздер;

3) неге адамның эритроцитгері балықтар, қосмекенділер эритроциттеріне Караганда өлшемі кішірек болғанымен оттегіні оларга Караганда көп жұтады.

Студенттердің өздік жүмысы (СӨЖ ) тақы ры птары :1) буаздықгың эритроциттер санына эсері;2) эритроциттерге арналган араластырғыштың құрылысы қандай;3) санау үшін эритроцитгерді немен сұйылтады.

6.4 Адам каны ндагы гемоглобин молш ерініц, түрлі-түстік көресткіш ін аны қтау жэне гемнн кристалларын алу

Гемоглобин (грекше — һаіта, haimatos — қан жэне лагынша globus - шар) - адамның, омыртқалы және кейбір омыртқасыз жануарлардың қанының кызыл пигменті. Тыныс мүшелерінен оттекті ұлпаларга, ал көмірқышқыл газын ұлпадан тыныс мүшелеріне тасымаддайды. Гемоглобин жетіспесе анемия ауруы пайда болады. Гемоглобиннің қалыпты жагдайдагы нормасы әйелдерде 120-150г/л,ер адамдарда 130—160 г/л. Егер гемоглобин мөлшері шектен тыс көп болса, қан қоюланып жүрек қан тамыр ауруына шалдыгады. Құрамында гемоглобин бар азық- түліктер: бауыр, ет т.б. Гемоглобин қанның қызыл жасушалары эритроциттердің құрамында болады. Эритроцит оттегіні өкпеден бұлшықет тарамдарьшан көмірқышқыл газын алып.өкпеге апарады. Бұл

64

"гем" дсп аталатын ерекше акуыз көмегімен жүзеге асырылады. Гемге оттегі молекул асы қосылады ,ол -гемоглобин бөлігі. Жалпы гемоглобин 96 %-ы нэруыз — глобиннен, 4 %-ы темір атомы бар гемнен тұрады.

Гемоглобиннің мөлшеріне қарап қанньщ тотығу мүмкіндігінаныкгауға болады.

Дайындалуға арналған сұрақтар

1. Гемоглобин, он ың құрылысы және атқаратьш қызметтері?2. Гемоглобинді анықгау эдістерінің негізі?3 Қанның түстік көрсеткіші деген не және оны қалай жэне не үшін

аныктайды? г4. Гемоглобин құрамын аныктау қандай принципке негізделген

және оны қандай бірліктермен көрсетеді?5. Адамдагы және әр түрлі жануарлардагы гемин кр исталдарыньщ

пішіні кандай?

С абакты ң мақсаты: гемоглобин мөлшерін анықтау, Теихман гемин кристалдарын any және канның реңдік көрсеткішін аныктаутәсілдерін үйрену.

Ж ұмыска кажетті кұрал-жабдықтар: сапи гемометрі, ине, тұзқышқылы ерітіндісі, дистилденген су, мақта, спирт, эфир, йод, төсенішшыны, көз пипеткасы, ас түзы, мұзды сірке қышкылы.

Тәжірибеде қандагы гемоглобин мөлшері қосымша калориметрлікәдіс-Сали гемометрімен анықгалады (5.2-сурет).

Қандагы гемоглобин пробиркадагы қосындьшың түсін гемометрдегісгандартты ерітінділердің түсімен теңеспреді. Сали гемометрі пггативке орнатылган диаметрі бірдей үш пробиркадан тұрады, артқы жагынан шынымен жабылган. Екі шеткі пробирка тұзқышқылды геминнің стандартты ерітіндісімен (16,67 %-ін гемоглобин құрайды)толтырылады.

Оргадагы пробирка градустарға бөлінген, ол қаңды зергтеуге арналған. Бұл пробиркада екі шкала бар: бірі Сали бірлігі (100 бірлік 16,67 % тең) бойьгаша гемоглобин санын, екіншісі қанның 100 мл-дегі гемоглобин мөлшерін (грамм) көрсетеді. Гемометрге зертгелінетін қан алынатын 20 мм3 капиллярлық пипетка бекітілген.

65

1 — құралдың корпусы; 2 — қалыпты ертіңді толтыры. іған бітеу пробиркалар; 3— граду стер көрсетліген пробирка; 4 — қан алуға арналган пипеткалар (сорғыш тұтікше). Оң жағында — градуирленген пробиркадағы шкаланың түрі (грамм — пайызы және гемоглобиннің салыстырмалы бірлігі)

6.2-сурет — Сали гемометрі

1 зертханалы қ жұмыс. ҚАНДАҒЫ ГЕМ ОГЛОБИН М ӨЛШ ЕРІНАНЫҚТАУ.

Жұмыстын барысы: гемометрдегі градусталған пробирканьщтөменгі белігіндегі 12 (200 мм -ге тең) сақинасына дейін түзқышқылының 0,1 %-тік ерітіндісін құяды. Арнайы капиллярлықпипетканың 0,02 мл белгісіне дейін қан алып, оны Гемометр Салиприборының түтікшесіне құяды. Пипетканы ерітіндінің ішінде бірнешерет шаяды. Сонан соң пробиркадағы сұйықтыкты жақсылапараластырады да, эритроциттер толық гемолизденгенше 5 минутка қойып қояды.

Гемоглобин тұз қышқылымен реакцияга түскенде тұзқышқылды гематин түзіледі, ол қоңыр рең береді. 5 минуттан соң ерітіндінің түсі стандартпен сәйкес келгенше пробиркага тамшылатып дистилденген суды қосады. Шкалалы пробиркадагы ерітіндінің деңгейі қандагы гемоглобиннің мөлшерін көрсетеді. Стандартты ерітіндідегі гемоглобиннің абсолюттік құрамы қандағы гемоглобиннің 16,67 % тең.

66

Гемоглобиннің санын абсолютті цифрмен анықтау үшін санақ жүргізіледі. Мысалы, гемометр шкаласында гемоглобиннің 80 бірлігі белгіленсе, онда онын қандагы абсолюттік кұрамы тең:

80 : 100 = X : 16,67, осыдан X = 80 х 16.67 = 13,33 %100

Егер пробиркадагы ерітіндінің деңгейі 100 белгісінде тұрса, ондагы гемоглобин мөлшері 16,67 %-ті кұрайды, ал көрсеткіш 100-ден көп не аз болса, жогарыда корсетілгендей саналады (6.2-кесте).

6.2-кесте — Әртүрлі жануарлар канындағы гемоглобин мөлшеріЖануартүрі Г емоглобинің мөлшері Сали

бойынша

я .

Қанны ң 100 мл-де( Нв гр-мен )

2 зертханалы қ жұмыс. ГЕМ ИН КРИСТАЛДАРЫН(ТҮ Й ІРШ ІКТЕРШ ) АЛУ

Қандагы гемоглобин мүзды сірке қышкылы жэне хлорлы натрий қатысында гемин деп аталатын қосылысқа өтеді. Геминдегі темір үш валентті жэне хлормен қосыпган. Гемин кристаллдардың сипатты формасына ие, бұл реакция қылымыстық медицинада қан дактарынбайқау үшін қолдануга мүмкіндік береді.

Тұз қышқылының эсерінен түзқышқылды геминге айналғангемоглобинге ас тұзы мен сірке қышқылын коса кристалл (түйіршік) түзеді. Олардың формалары жануардың түріне байланысты эр түрліболады.

Жұмыстын барысы: аздаган құрғақ қанды немесе зерттелетін материалды (киімнен алынган қырынды) төсеніш шыныга орналастырып, оган тұз кристалын қосады да, бір-екі тамшы мұзды сіркеқынщылын тамызады.

Бетін жапқыш шынымен жауып, бу (сірке қышкылының откір иісі)пайда болганша спиртовка жалынының үстінде ұстап кыздырады.Шыныда мынадай реакция жүреді: СН2 СООН + хлорлы натрий = СНзCOONa, Na - НСЕ бөлініп шыгады. Бөлініп шыққан НСЕ гемоглобиндігеминге айналдырады.

■н 67

1 ошқаның; 2 — иттің; 3 — теңіз шошқасының; 4 — жылқының гемоглобин кристалдары

6.3-сурет — Гемоглобин кристалдары

Микроскоптың үлкен ұлғайтқышымен Караганда пішіні ромб тәрізді, қою-қоңыр түсті гемин кристалдарын көруге болады.Құралдың және кристалдардың суретін салып, алынган нәтижені жазып, қорытындылау керек (6.3-сурет).

Ш ы ғарм аш ы лы к тапсы рм алар:1) гемоглобиннің молярлы массасы 67000 г/мольді кұрайды. Қан

эритроцитгеріндегі гемоглобиннің орташа кұрамы - 15 г / 100 мл болып табылады. Қандагы гемоглобиннің (М) молекулалық концентрациясын анықтаңыздар;

2) 0 °С кезінде ауадагы екі оттегі молекуласы арасындағы орташа арақашықтыкты багалаңыздар? Оттегінің ауадағы құрамы 21 % тең.

Студенттердің өздік жүмысы (СӨ Ж ) тақы ры птары :1) қандагы гемоглобин құрамын не үшін анықтайды;2) гемоглобин құрамын анықгау қай принципке негізделеді және

алынган нәтиже көрсеткіштерін кандай бірліктерде көрсетеді.

6-5 Эритроциггердің шөгу реакциясы (ЭШ Ж ) және осм отикалы крезистенттілікті аны ктау (ЭОР)

Эритроциттердің тұну реакциясы (ЭШЖ) эритроциттердің жабысуымен қаны бар тамыр түбінде түнумен сипатталады. Эритроциттер теріс зарядталған, сондықган олар бір бірінен тебіледі, жабыспайды (мысалы ақуызда), эритроциттер зарядын жоғалтқанда

68

басқа эритрощптермен жабысу мүмкіндігін туғызады. Эритроциттердің түзілген түйіршіктері қан орналасқан тамырдың түбіне тұна басгайды. Дені сау адамда адсорбция елеусіз сонымен қатар эритроциттердің тұну жылдамдығы өте төмен: әйелдерде 1 сағ олар 5—10 мм тұнады, ал еркектерде 6-12 мм дейін. Патологиялық жагдайларда (мысалы, қабыну процесстер кезінде) және екіқабаттылық кезінде ЭШЖ кенеттен ұлғаюы мүмкін.

Қоршаған жасуша сұйыкгығының осмостық қысымының өзгеруі олардағы су алмасудың бұзылуына әкелуі мүмкін. Бұны эритроциттер мысальгнда бақылауға болады, ас тұзы ерітіндісінде батьфылған, плазмаға қарағанда үлкен осмостық қысымды иеленген ол (гипертоиикалық ерітінді) суды жоғалтады, көлемі кішірейіп тыртияды. Аздау осмостык қысымды (гипотоникалық ерітінді) иеленген ас түзы ертіндісінде батырылған эритроциттер ісінеді, көлемінде ұлғаяды. Эритроциттердің қабықшасы бұзылады, гемоглобин қан плазмасына шыгады, ол өз кезегінде кызыл түске боялынып мөлдірленеді (лакты қан).

Гемолиз басталып жатқан, жасушаны қоршаған ерітіндіде ас тұзының концентрациясы, эритроциттердің (резистенттілік) осмостық тұрактылық деп аталатын өлшем болып табылады. Адамда гемолиз ас тұзы ерітіндісінің концентрациясы 0,4 % дейін төмендегенде басталады, ал 0,3 % проценггік ерітіндісінде барлық эритроциттер бұзылады.

Дайындалуға арналған сүрактар

1. Қалыпты жағдайда ЭШР неге теҢ?2. ЭШР қандай тәсілмен аныкталады?3. Эритроциттердің шөгу жылдамдығы неге тәуелді?4. Гемолиз деген не?5. Гемолиздің қандай түрлері бар?6. Эритроциттердің осмсггикалық резистенттілігі деге не?

Сабақтың мақсаты: Панченков тәсілі бойынша ЭШР анықтау және шөгу жылдамдығын бақылау, хлорлы натрийдің түрлі концентрациядағы ерітінділерін пайдалана отырып, гипотониялық ерітінділерге эритроциттердің осмотикалық шыдамдылыгын көрсету.

Ж үмысқа қажетті күрал-жабдыктар: Панченков аппараты, градустерге бөлінген капиллярлар, сагат шынысы, цитрат, ине, спирт, эфир, макта, штатив және пробиркалар, қанга арналған 0,1 мл-лік микропипеткалар, мынадай концентрациядағы: 0,9 %, 0,7 %, 0,3 % хлорлы натрий ерітіңдісі.

Ь 69

1 зертханалык жұмыс. ЭРИТРОЦИТТЕРДІҢ ШӨГУЖЫЛДАМДЫҒЫ (ЭШЖ)J

Егер қанды ұйьггпай сақгаса, ол біраз тұрган соң екі қабатқа бөлінеді: төменгі қабатта - эритроциттер, жоғарғы қабатга - плазма

ритроциттердің шөгу жылдамдығы эритроциттердің өзіне, саны на, формасына, плазманың физико-химиялық құрамына, дэлірек айтқандақан ақуыздарының (альбуминдер мен глобулиндер) арақагынасына, тұздардың болу ьша тәу елді.

Ж үмыстын барысы: эритроциттердің шөгу жылдамдығын Панченковтың микротәсілі бойынша аныктау қолайлы. Панченков аппараты штативтен және капиллярлы пипеткалар жиынтыгынан құралған. Пипеткалар 100 бвлікке бөлінген. Пипетканың оргасында 50 жэне Р белгшері бар, жоғарғы бөлігіндегі 0 деңгейінде К белгіленген (Ь-4-сурет). Жұмыстың алдында пипетканы цитратпен шайып, цитратгы

кұяды. Пипеткаарқылы зерттелуші жануардан екі рет К белгісіне дейін қан алып, оны дасағат шынысына кұяды. Пипетканың ұшымеп кан мен цитратгы араластырады. Сағат шынысындағы.

А аспап ПР - Панченков капиллярлармен; Б - Неводов эритроседиометры

6.4-сурет — ЭШЖ анықтау аспап

цитратты қанды пипетканың К белгісіне дейін сорғызады да пипетканы штативке бекітеді. 15, 30, 45, 60 минут өткен соң эртроцитгердің жоғарықабатыңда түзілген плазмага қарап, эритроцитгердің шөгу жылдамдығын тексереді

70

Панченков тәсілі эритроциттердің мынадай шөгу жылдамдығынкөрсетеді: жылқыда 40-70 мм/саг, мүйізді ірі қарада 0,5-1,5 мм.сағ., шошкада 2-9 мм car., итге 2-6 мм car., мысықта 9 мм car., қоянда 1—2 мм сағ., кұстарда 1,5—3 мм сағ.

2 зертханалық жумыс. ЭРИТРОЦИТТЕРДІҢ ОСМОТИКАЛЫҚРЕЗИСТЕНТТІЛІГШ АНЫҚТАУ (ЭОТ)

Эритроциттер изотониялық ерітіндіде тұрса, қалыпты пішінін, көлемін және қызметін сақтай алады. Изотониялық ертінді деген — осмотикалық қысымы плазманың осмотикалық қысымына тең болатын ерітінді. Бұл ерітінді физиологиялык (0,9 % хлорлы натрий ерітіндісі) деп аталады. Егер эритроциттерді гипертониялық ерітіндіге салса, көлемі кішірейіп, бүріседі. Ал гипотониялық ерітіндіге салса, эритроциттер көлемі ұлғайып, ісінеді, бүлінеді (гемолиз).

Эритроциттердің осмотикалық тұрақгылыгын гемолиз әлі жүрмейтін концентрациядағы ерітіндіде анықгайды. Эритроциттердің гипотониялық ерітіндіде өз тұрақтылыгын сақгай алатьш қасиеті де бар. Осмотикалық тұрақтылығын өлшеу үшін эритроциттерді түрлі концентрациядағы хлорлы натрий ерітіндісіне салып, қай ерітіндіде толық немесе жартылай гемолиз жүргенін бақылайды.

Жұмыстын барысы: ЭОТ анықтау үшін әр түрлі концентрациядагы хлорлы натрий ерітіндісін алады (концентрациясы біртіндеп төмендей беретін): 0,9; 0,8; 0,7; 0,6; 0,5; 0,4; 0,3 % да, осыларды әр пробиркага 5 мл қүяды. 1 мл зерттелуші жануардьш қанын қосады. Пробирканы сілкілеп араластырады да, бөлме температурасында 15 минут ұстайды. Ерітіндінің түсінің мелдірлік дәрежесіне қарап эритроциттердің ең жогаргы және ең төменгі резистенттігін белгілейді. Әдетте эритроциттер ерітіндідегі хлорлы натрий концентрациясының 0,44-0,48 %-ке дейін төмендеуіне шыдайды. Хлорлы натрийдің 0,34 %-тік ерітіндісінде эритроциттердің толық жойылуы байқалады (максимальды гемолиз).

Шыгармашылық тапсырмалар:• 1) тәжірибе кезінде кейде қанның орнын ауыстыратын

физиологиялық ерітінді тұзының концентрациясы суыққандылар үшін (0,65 %), және жылықандылар үшін (0,95 %) әр түрлі болып келеді. Осы айырмашылықты немен байланыстыруга болады;

2) егер қанға таза су қүйылса, онда қан жасушалары жарылады; егер оларды тұздың концентрациялық ерітіндісіне орналастырса, олар жиырылады. Егер адам көп су ішсе немесе тұз жесе неге осындайжагдайлар болмайды;

V І-жШЯИвг' 71

3) ағзадан тыс ұлпаларды тірі сақтау кезінде оларды суға орналастырмайды, оларды кұрамында 0,9 % ас тұзы бар физиологиялықеріпндіге орналастырады. Осыпай неге істеу керекгігін түсіңціріңіздер

Студенттердің өздік жумысы (СӨЖ) такы ры птары :1) қан торшараларыньщ түзілуі жэне қан жүйесі;2) эритроциттердін саның жэне гемоглобин мөлшерін аныісгау;3) эритроциттердің ең жоғарғы және ең төменгі резисгенггілігін

қалаи анықтауға болады;4) ЭШЖ клиникалық маңызы.

6.5 Қан үю жылдамдығын аныктау, кан ұюын жылдамдататынжәне баяулататын факторлар

Үсақ тамырлар жарақатганған кейін олардан қан ағу бірқатар уақытган кейін тоқгайды. Бұл жарақатта тромбтың түзілуімен шартталған. Бірақга қан ағу тоқталуында басқа факторлардың да ролі бар. Олардың ішіндепс.ндегі ең елеулісі - жараланган тамырлардың саңьшауларының тарылуы. Соңдықтан жұмсақ ұлпаларда кішігірім жараларда қаи агу уақыты, эдетте қан ұю уақытынаи аздау болады. Шаншудан кейін саусактын жұмсақ етінен кан 'агу қалыпты жағдайда

тең болады. Ірі тамырлардың жарақаттауны кезінде олардың просветтерінщ тарылуы, жоғары қан қысымы жеткіліксіз, осыңца керісінше қан ағу уақыты қан ұю уқытынан көп уақытты алады.

жэне оларды аныктау. Жарақат алган жердегі қан тамырынан шыққан қан ұйып қалады. Қан ұйығанкезде фибриноген ақуызы ерімейтін фибринге айналады. Пайда болғанфибринді ұйыған қан жарақаттанған жерді жауып қалады, сөйтіп ағзанықан кетуден сақтайды. ¥юдьщ кейбір кезеңдеріне эсер ететін заттардықосу арқылы қан ұю процесінің алдьш алуға болады. Мұндай затгарғакальций тұздары, гепарин, қымыздық және лимонқышқылды натрийжатады. Қан үю процесі 3 фазадаи тұрады: 1 - тромбокиназаферментінің түзілуі; 2 - тромбин ферментінің түзілуі; 3 - фибрин ақуызы жіпшелерінің пайда болуы.

Дайындалуға арналған сұрақтар

1. Қан ұюының биологиялық маңызы қандай?2. Қанды ұйытуға қатысатын компоненттер?3. Қан пластинкалары немесе тромбоциттер, қан ұюындагы олардың

маңызы? \ г4. Қанньщ ұю механизмі?

72

Сабактың мақсаты: қан ұю эдістерімен танысу және қан ұю процесіне эсер ететін факторларды анықтау.

Жуіиыска кажетті күрал-жабдықтар: қан, су моншасы, 2 сағаттық шыны, сүзгіш қагаз, ілмегі бар шыны таяқша, 2 төсеніш шыны (таза жэне парафинделген), ине, спирт, эфир, мақха, пипеткалар.

1 зертханалык жүмыс. БЮ РКЕР ТӘСІЛІ БОЙЫНША ҚАН ¥ЮУАҚЫТЫН АНЫҚТАУ

Жұмыстын барысы: 25—30 С температурасыңдағы су құйылған су моншасына сағат шынысьш салады, пипеткамен аздаған қан тамшысы мен дистилденген суды тамызады. Адамның бармағын тесіп, шыққан қан тамшысын шыныға түсіріп, щыны күршектің көмегімен суға арапастырады. Камерада белгіпі ылғалдық сақталуы үшін ішкі жағына ылғал сүзгіш кагаз қойылған екінші сағат шынысымен жабады. Уақытты белгілеп, әрбір 30 секунд сайын канды шыны таяқшамен араластырып тұрады. Біраз уақьптан соң ілмек таяқшаға фибрин жіпшелері ілінгенін байқауға болады. Қанды алған уақыттан бастап, фибрин жіпшелері пайда болғанга дейінгі уақытты белгілейді. Қалыпты жағдайда адамда ол 5—8 минутты құрайды. Әр түрлі малдардағы қан ұю уакыты 1,5 минуттан (кұстар) 10-15 минутқа (мүйізді ірі қара мал, жылқы) дейін созылады.

Қан ұю уақытын анықтаудың бұдан да жеңіл әдісі бар. 2 тамшы кан алып, майсыздандырылған төсеніш шыныға тамызады. Әрбір 30 секунд немесе 1 минут сайын шыныны кисайта отырып, қан ұйып, сұйық тамшы түрінде шыны бетінде домалап жүргенше қайталайды. Қанды шыныға тамызу мен оның ұйығанына дейінгі уақыт қанның ұю уақытын көрсетеді. Орташа алғанда қанның ұю уақыты адамда 1-3 мин, итте 2—4 мин, тауыкга 1-2 мин.

2 зертханалық жұмыс. ТЕГІС ЖӘНЕ БҮДЫРЛЫ ТӨСЕНІІІІТЕГІҚАН ¥Ю УАҚЫТЫН АНЫҚТАУ

Құрғақ төсеніш шыныға және бетіне парафин жағылған төсеніш шыныға қан тамызып, уақытын белгілеу керек. Әрбір 30 секунд өткен сайын ілмек таяқшамен қан тамшысының жағдайын тексереді. Қан түйіршігі (қоюлану) пайда болған уақыт қанның ұю уақытын (қанды шыныға тамызған уақыт пен фибрин қоюлану пайда болғанға дейінгі уақыт) көрсетеді.

73

3 зертханалык жүмыс. ҚАН ҰЮЫН ЖЫЛДАМДАТУ, БАЯУЛАТУЖ ЭНЕ АЛДЫН АЛУДЫҢ КЕЙБІР ТӘСІЛДЕРІ

Жүмысқа қажетті кұрал-жабдықтар: 5 төсеніш шыны, 3 стакан,суық су, екіншісінде + 37 0 С жылы су,

үшіншісіқце +70 С ыстық су.Қан ұю механизмін меңгерген соң, жануардан жаңа алынған қан

мен жоғарьщағы бершген заттарды пайдалана отырып, қанды шыныға тамызу уақыты мен оның ұйығанына (қоюлану немесе тромб пайда болғанша) дейінгі уақытты белгілеп, әртүрлі заттардьщ қан ұю жылдамдығына тигізетін әсерін бақылаймыз.

Жұмыстын барысы:№1 тәжірибе. 2 төсеніш шыны аламыз. Бірінші шыныға цитрат,

екіншіге кальций ерітшдісін тамызу керек. Сонан соң екі шыныға да қантамшысын тамызады. Осы екі шыныдағы қанның ұю уақытын бақылайды.

Уақьггыуақыты

1. Ылгалды камерада____2. Құрғақ төсеніш шыныда3. Парафинделген төсеніш шыныда___________4. Цитраты бар пробиркада5. Кальций бар пробиркада6. Мұзға салынган пробиркада7. Жылы суға салынған пробиркада_______________8. Ыстық суға салынган пробиркада

6.3-кесте - Әр түрлі жагдайлардагы қан үю уақыты

№2 тәжірибе. 3 пробирка алып, оның әрқайсысына 1 мл-ден қанҚ̂ ЯДЫ- Бірінші пробирканы суық су құйылған, екіншіні жылы су,үшіншіні ыстық су кұйылған стакандарға салады. Уақытгы белгілеп,әрбір пробиркадағы қанның үюьша қанша уақыт кететіндігін аныктайды.

Кестеге тәжірибенің нәтижесін жазып, қорьггьшды жасайды (6.3- кесте). , . ' 9

74

Ш ығармашылык тапсырмалар:1) там ырдагы қан ұйымайды an жараланган кезде тамырдан агатын

қан ұюға қабілетті, неге екенін түсіндіріңіз;2) тамырлардың зақымдануы кезінде қан неге ұйыды және шығатын

қанды ұюдан қалай сақтауға болады.Студенттердің өздік жүмысы (СӨЖ ) такырыптары:1) тромбоциттер немесе қанның пластинкалары;2) қан тамырларында қан неліктен ұйымайды;3) қан ұюындағы «К» дәруменінің маңызы қандай;4) қанның ұюын жылдамдататын заттар және әдістер;5) канға қарсы тұратын жүйеге қазіргі көзқарас.

6.6 Қан топтарын аныктау

Адамдардың эритроциттерінде агглютиногендер деп аталатын полисахариттер тәрізді ерекше заттар болады. Агглютиногендердің екі түрі бар А жэне В әріптерімен белгіленеді. Қан плазмасында агглютинин деп аталатын глобулин тәріздес ерекше акуызды заттар бар. Олардың да екі түрі бар, олар а жэне (5 деп белгіленеді.

Адамдар қанында кездесетін агглютинин мен агтлютиногеннің комбинациялары бойынша қанды 4 топқа бөледі. Қанньщ бірінші тобында эритроциттерде агглютиноген болмайды, ал плазмада агглютиннің екі түрі де кездеседі (а және р). Екінші топта, эритроцит құрамында аглютиноген А, ап плазмада аглютинин р болады.

Қанньщ үшінші тобында, эритроцитте В агглютиноген, ал плазмада а аглютинин бар. Төртінші топтың эритроциттерінде аглютиногеннің екі түрі (А жэне В), ал плазмада аглютинин мүлдем жоқ.

Бір адамнан екінші адамға немесе бір жануардан екінші жануарга қан құйған кезде донордың (қан беруші) эритроциттері жабысып қалуы мүмкін. Бір қанның эритроциттерінің екінші қанның сарысуымен жабысып қалуы агглютинация реакциясы деп аталады..

Агтлютиногендердің екі түрі бар: қан плазмасында - а и р жэне эритроциттерде — А жэне В. Қанда аттас агглютиногендер мен агглютининдер (А — альфамен, В — бетгамен) болса, онда агглютинация реакциясы жүреді.

Қан қүрамьшдағы агглютиногендердің түріне қарай қан 4 топқа бөлінеді (6.4-кесте).

75

АгглютиногендерЭритроцитгерде

топ(1)

Қан топтарыТоптың атауы

НөлдікА тобы (2) В тобы (3) АВ тобы

Агглютининдерсарысуында

4

Дайындалуга арналган сұрактар

1. Агглютинация реакциясы деген не?2. Қан тобын аныктау әдісі қандай принципке негізделген?3. Сіз зерттеген қан қай топқа жатады? *4. Агглютиногеннің құрамы және сіз зерттеген канның

агглютиногенінің құрамы қандай?5. Бұл топтагы қанды қандай реципиенттерге құюга болады?6. Сізге қандай донордың қанын кұюга болады?

Сабақтың мақсаты: қан топтарын анықтау эдісімен танысу.

1 Зертханалық жұмыс. ҚАН ТОПТАРЫН АНЫҚТАУ

Ж ұмысқа қажетті қүрал-жабдықтар: II жэне III топтагы стандартты қан сарысуы, қан сарысуының орналасуы белгіленген төсеніш шыны, шыны таяқша, Франк инесі, спирт, мақта, пипеткалар.

Ж үмыстын барысы: II жэне III топтагы стандартгы қан сарысуын бір тамшыдан (араластырмай) майсыздандырылган төсеніш шыныга тамызады. Стерилденген саусақтың ұшынан қанды алып, бір тамшыдан жеке шыны таяқшалармен сарысуға жеке-жеке тамызып, араластырады. Шыны таяқшамен бір тамшы қанды II топтагы сарысуға, сонан соң таяқшаның екінші ұшымен III топтагы сарысуга тамызып, шыныны ептеп шайқай отырып қанды сарысумен араластырады, осыдан соң 1—5 минут өткен соң агглютинация реакциясыны көрсеткіпггеріне қарап, қан топтарын анықтайды. Агглютинация жүргенде тамшының түсі мөлдіреп, эритроциттер домалақганып бір-біріне жабысып қалады. Қан тобы агглютинацияның сипатына байланысты аныкгальшады (6.5- сурет).

76

6.5-сурет — Агглютинация реакциясы

Егер агглютинация реакциясы жүрмесе, онда бұл I топтагы қан; ПІ топтагы кан сарысуымен агглютинация жүрсе, онда бұл II топтагы қан;II топтагы қан сарысуымен агглютинация реакциясы жүретін болса, онда кан III топқа жатады. Ал агглютинация II -ші III топтагы қан сарысуымен журсе, онда қан ІҮ топқа жатады (6.6-сурет).

Ауылшаруашылық малдарының қаны толық зерттелмегендіктен оларга қан құйган кезде сәйкестігін анықтап any керек. Ол үшін реципиенттің және донордың қандарын бір тамшыдан алып, араластырып, реакциясын бақылайды. Егер агглютинация реакциясы жүретін болса, онда кан бір-біріне сәйкес емес.

u

6.6-сурет— Қан кұю схем асы

77

Зерттеу барысын жазып, қорытындылайды жэне агглютинацияның суретін сап ад ы.

Ш ы ғарм аш ы лы қ тапсы рмалар:1) неге бір адамнан екінші адамкан кан құю құтқарудын орнына

өлімге әкелуі мүмкін.Студенттердін ездік жұмысы (СӨЖ ) такырыптары:1) агглютинация дегеніміз не және ұюдан оның айырмашылығы

қандай;2) сіз анықтаган қан тобына қандай топтардан қан құюға болады.

Қан тарауы бойынша коллоквиум сұрақтары

1. Қан деген не және қан қандай қызмет атқарады?2. Қанның физико-химиялык касиеттері?3. Плазма және оның химиялық қасиеттері?4. Плазманың ақуыздары және олардың рөлі?5. Лейкоциттер. Олардьщ құрылысы және қызметтері,

лейкоцитгерді санау?6. Эритроцитгердің құрылысы мен қызметтері. Оларды санау?7. Гемоглобин. Оның құрылысы мен қызметі. Гемоглобиңді

анықтаудың маңызы?8. РОЭ қандай тәсілмен анықталады, немен байланысты?9. Гемолиз және оның түрлері?10. Қанда қаңдай буферлік жүйелер бар?11. Қан ұюының механикалық маңызы?12. Тромбоцигтер және олардың қан ұюындағы маңызы?13. Қан ұю механизмі?14. Қан тобын анықгау принципі неге негізделген. Малдың қан

топтары?

7 ІШКІ СЕКРЕЦИЯ БЕЗДЕРІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯСЫ

Ішкі секреция бездерінің физиологиясы тірі ұлпалардың арнайы затты - гормондар немесе инкрет — ендіріп, бірден қанға бөлуін зерттейді. Гормондар әр түрлі жолдар арқылы агзаның тіршілік қызметін реттеуге қатысады. Олар жүйке жүйесімен бірігіп тұтас нейрогуморалдық реттеу механизмін түзіп, физиологиялық функцияларға эсер етеді. Ішкі секреция бездерге жататындар: гипофиз, эпифиз, ұйкы безі қалқанша без, бүйрек үсті бездер, жыныс бездері т. б. Гормондар агзаның өсу жэне даму процестерің, зат жэне энергия алмасу процестерің реттеуге, организмнің барлық физиологиялық қызметінің үйлесімділік процесіне қатысады. Сонгы жылдары гормондарының тұқым куалау ақпаратының берілуі механизміне қатысы бар екені далелденді.

Дайындалуға арналған сұрақтар1. Адреналин қайда пайда болады жэне оның физиологияльгқ әсері

қандай?2. Гипофиздін кай бөлігінде қандай гормондар бөлінеді?

1 зертханалық жүмые. КӨЗ ҚАРАШЫГЫНЫҢ ¥ЛҒАЮ ЫНААДРЕНАЛИННЩ ӘСЕРІ

Жүмыска қажетті күрал-жабдықтар: бака, препарат жасауга арналган құралдар, сагат шынысы (2), 1:10000 адреналин ерітіндісі (Рингер ерітіндісіндегі), көзге тамызгыш түтікшелер, ақ қагаздар.

Жұмыстын барысы: тэжірибе жүлын жэне бас миын зақымдалган бакаға жасалады. Көзді кесіп алу үшін (энуклеация) бақаның ауыз қуысына сол колдың сұқ саусагын кіргізіп, көз сүйегі аймагын итерсе, көз ұясынан шыга көтеріледі. Сол кезде кішкене қайшыны еппен көз ұясына енгізіп, коньюктиваны көзді айналдыра қияды, сонан соң көздің артындагы тамырлар мен жүйкелерді кесіп, көзді ұясынан шыгарыпалады.

Алынган көздердің әрқайсысын бөлек сагат шынысьша орналастырып, үстінен Рингер ерітіндісін құйып, табиги немесе жасанды жарық жақсы түсетін жерге қояды. Сагат шыныларының астына ак қагаз төсейді. Қарашықгың көлемін сызгышпен өлшеп, бастапқы мөлшерін жазып қояды.

Сонан соң көз салынган сагат шынысының біреуін салыстыру үшін алып қояды да, екіншісіне 1:10000 мөлшерде ерітілген 1 тамшы адреналин тамызады.

79

20 минуттай уақьгг өткен соң өзгерісті бақылайды. Рингер ерітіңдісіне салынган көз өзгеріссіз қалады да, адреналин тамызылған көздің шарасы үлкейеді (көздің көлемін өлшеу керек).Адреналиннің (1: 3 000 000) төменгі концентрациялы ерітіндісі де бақаның көзіне эсер етеді.

2 зертханалык жұмыс. БАҚАНЫҢ П И ГМ БН ТП ТОРШ АЛАРЫНАГОРМОНДЫҚ ЗАТТАРДЫҢ ӘСЕРІ

Ж ұмысқа қажетті қүрал-жабдықтар: бака, 1 мл шприц, ампуладағы адреналин жэне питуитрин ерітінділері, беті дәкемен жабылған 0,5—1 литрлік үш шыны ьщыс,

Ж ұмыстын барысы: терісінің түсі бірдей 3 бақаны таңдап алады. 1-ші бақаның арқасындағы лимфа қапшығына 1:1000 қатынастағы 0,5 мл адреналин, 2-ші бақаға 0,5 мл питуитрин егеміз, 3-ші бақаны сапыстыру үшін қалдырьш қоямыз. 5-8 минут уақыт өткен соң адреналин егілген 1-ші бақаның терісінің түсі ағарады, 30—40 минут вткен соң питуитрин егілген 2-ші баканың терісінің түсі караяды (бұл 1-2 күнге дейін сақталуы мүмкін). Терінің түсінің өзгеруі терінің пигменттік торшалары — меланофордың кеңеюі немесе тарылуьша байланысты. Адреналин тері меланофорын тарылтады, да оның ақшылдануына әкеліп соғады. Керісінше, гипофиздің аралық бөліміндегі меланофорлық гормон питуитринге қосылып меланофордың кеңеюіне эсер етеді де, терінің түсі қараяды.

Ш і

Ш ығармашыл ы қ тапсырмалар:1) тэжірибенің жасалу әдісі мен қорытьшдысын қысқаша жазу

керек;2) ішкі секреция бездерінің жекелеген бездерін зерттеу үшін зат

алмасудағы гормондардың роліне назар аударып, гормондардың физиологиялық ролін кесте түрінде сызып алуды ұсынамыз;

3) жыныстық бездердің кұрылымдық-функциональдык жетілуінен бұрын біріншілік жэне екіншілік белгілер дами бастайды. Сонымен қатар балаларда паталогиялық ерте жыныстық жетілу жагдайлары білінуі мүмкін. Сонда да жьшыстык бездер қызметтік жағынан алғанда элі жетіпмеген. Нұсқалған мүмкіншілктердің себебі неде.

Студенттердің өздік жүмысы (СӨЖ ) тақы ры птары :1) қалыпты жүкгіліктің өтілуінде прогестерон қандай мағынаға ие;2) окситоцин гормоны қандай әрекетті иемденеді және оны қандай

гормон өндіреді? Босану акт кезінде осы гормон қандай магынаға ие;80

3) адамның жыныстык жетілуі және жасөспірімдердің жыныстық тәрбиелеудің ерекшеліктері.

ІШКІ СЕКРЕЦИЯ БЕЗДЕРШЩ ФИЗИОЛОГИЯСЫ ТАРАУЫБОЙЫНША РЕФЕРATTАР ТАҚЫРЫБЫ

1. Ағзадағы гуморапьды реттелу, оның орталық жүйке жүиесінің(ОЖЖ) байланысы және оған тәуелділігі.

2. Гормондар, олардьщ қасиеттері және маңызы.3. Гормондар, олардьщ қызмегінің механизмі.4. Гипоталамо-гипофизардық жүйе, олардың маңызы.5. Аденогипофиз және оның гормондарының физиологиялық

қызмегтері.6. Нейрогипофиз, оның гипоталамуспен байланысы.7. Нейрогормондардың физиологиялық эрекеггері.8. Қалқанша без және оның гормондарьшьщ физиологиялық

қызметі.9. Бүйрекүсті безі, оньщ гормондары жэне олардьщ

физиологиялық қыэмеггері.10. Үйқы безінің эндокриңдік қьпмегі, оның гормондарының

физиологиялык ролі.11. Көмірсулар алмасуы және оны реттеу.12. Май алмасу және оның реттелуі.13. Ақуьв алмасуы және оның реттелуі.14. Ішкі секреция бездері мен Д дәруменінің кэндағы Са жэне Р

тұракгылығын сақтаудағы ролі.15. Бейімделу реакциясындағы гипофиздің, бүйрекүсті қыртысы

безі жэне басқа да бездердің аткаратын қызметі.16. Су-тұз алмасуы және оньщ реттелуі.17. Гуморальдық ретгелуі жэне ұрықгану18. Қаңдағы қант молшерінің салыстырмалы тұрақгылығын

реттеу механизм і.19. Асқазан-ішек жүйесінің гормондары жэне оньщ

физиологиялық маңызы.20. Жүрек-қан тамырлар қызметгерін ретгеудегі гормондардың

ролі.21. Сүг түзілу жэне сүт бөлу механизмінің релтелуі.

Рефератты орындау үшін материалдар ұсынылған әдебиеттерденалынады. Орьщцауға 1-2 алта уақыт беріледі. Реферат көлемі қолменжазылса 10-15; компьютерде 10-12 бет болады. Компьютерде жазганда

81

текстщ беттегі көркемдеулер, кестелер А-4 өлшемді бетге жазылуы тиіс. Тексті тергеңде сол жақ — 30 мм, оң жақ - 10, жогары жагы - 20, ал төменгі жагы - 20 мм-ден кем емес; шрифт көлемі 14, болуы керек, нөмерлеу оң жақ жоғары бұрышында нүктесіз қойылады.

Рефераттың аттестациясы:1) Баға қою үшін рефератқа койылатын талалтар;2) Такырыпты құрастыру дэрежесі;3) Ғылыми әдебиетті қамту;4) Рефератгы жазудың теориялық дәрежесі;5) Ғылыми негізде дұрыс қорытынды жасау.

82

ҚАН ЖӘНЕ ІШ КІ СЕКРЕЦИЯ БЕЗДЕРІТАРАУ БОЙЫНША ӨЗІНДІК БАҚЫЛАУҒА АРНАЛҒАН ТЕСТ СҰРАҚТАРЫ

1. Қанның қорғаныш тык реакциясы немен байқалады:A) фагоцитоз;B) гемолиз;C) лейкопения;D) гемофилия;E) эритроцитоз.

2. Фибрин ақуызынан арылған қан:A) оксалатты;B) цитратты;C)толық;D) дефибриндел ген;E) тұрактанган.

3. Эритроцит қабығынын бұзылуы нәтижесіндешығуы калан

A) гемолиз;B) плазмолиз;C) гемопоэз;D) эритропоэз;E) лейкоцитоз.

4. Кекбауырда, бауырда жэне теріде болатын кан калайаталады:

A) дефибринделген;B)толык;C) айналымдагы;D) тұрактанган;E) деподагы.

5. Түйіршіксіз лейкоцит:A) базофилдер;B) лимфоцигтер;C) эозинофилдер;D) жас лейкоциттер;E) таяқша ядролылар.

83

6. Қанның қандай формалык элементтері иммунитет жасауга қатысады:

A) эритроциттер;B) нейтрофилдер;C) тромбоциттер;D) базофиддер;E) лимфоциттер.

7. Табиғи антикоагулянт болып табылатын зат:A) лимон қышқыдды натрий;B) қымыздық қышқыдцы аммоний;C) калий оксалаты;D) гепарин;E) натрий цитраты.

8. Гемоглобиннін иісті газбен косындысы (HgCO):A) метгемоглобин;B) карбоксигемоглобин;C) карбогемоглобин;D) оксигемоглобин; /E) миогемоглобин.

9. Қүс эритроцнттерінің пішіні қандай:A) дөңгелек;B) екі бүйірінен дөңес;C) екі буйірінен қысьщқы;D) шар тәрізді;E) сопақша.

10. Барлы қ кан жасуш аларыныц бастамасы болып табылатын қандай жасуша:

A) ретикулоциттер;B) моноциттер;C) гемоцитобласт;D) эритроциттер;E) нормобласт.

11. Қандай ерітіндіде эритроцит кабыгы б ү з ы л ы п , гемоглобин плазмаға шығады: J/ . .

A) Рингера-Лоюса ерітіндісі;B) гипотониялык ерітінді;

84

C) физиологиялық ерітінді;D) Рингер ерітіңдісі;E) изотониялык ерітінді.

12-Осмостык кысымы канмен тең келетін ерггінділер қалай аталады:

A) гипергониялық;B) суды;C) изотониялық;D) гипотониялық;E) қышқылды.

13.. Ағзанын ішкі ортасы:A) ішкі мүшелер;B) қан;C) ұлпа сұйыктығы;D) лимфа;E) дененің ішкі құрылысы;F) асқорьггу сөлі;G) асқазан сөлі.

14. Қандағы лейкоциттер мөлшері қандай өлшем бірлікпенсаналады:

A) мишшондап;B) мыңдап;C) жүздеп;D) бір-бірлеп;E)ондап.

15. Ішкі орта тұрактылығын У.Кеннон калай атаған:A) озін-өзі жаңарту; 'B) динамикалық тепе-теңдік;C) өзін жасап шыгару;D) гомеостаз;E) өзін-өзі реттеу.

16. Қан плазмасындағы ыегізгі буферлік жүйе:A) гемоглобинді;B) фосфатты;C) карбонатты;

85

D) акуыздық;E) натрийлі.

17. Барлық мүшелерді байлаиыстыратын каинын кызметкA) транспоргтық;B) респираторлық;C) қорғаныштық;D) коррелятивтік;E) экскреторлық.

18. Эритроцит күрамындагы зат:A) протромбин;B) гепарин;C) гемоглобин;D) фибриноген;E) агглютинин.

19.Ядросы бар эритроцит кандай организмдерге тан:A) жылқы;B) ит;C) қой;D) құс;E) ешкі.

20. Қаи үю процесінін екінш і кезеці калай сипатталады :A) фибриннің түзіпуі;B) тромбопластиннің түзілуі;C) тромбоциттердің бұзылуы;D) тромбиннің түзілуі;E) протромбиназаның түзілуі.

21. Эпифизде жасалатын гормон:A) тимозин;B) прогестерон;C) мелатонин;D) эстрон;E) андроген.

22. Жүмыртка жасушасыиын аналык безден шыгу процесі калай аталады: \ ' * * * ’ *' .1.

А) спермиогенез;86

B) овогенез;C) овуляция;D )куйлеу;E) жыныстық қызығушылық.

23. Плацента қандай гормон жасап шыгарады?A) пролактин;B) эстроген;C) релаксин;D) окситоцин;E) вазопрессин.

24. Сүтке тэттілеу дэм беретін көмірсу:A) фруктоза;B)галактоза;C) глюкоза;D) сахароза;E) лактоза.

25. Бүйрек үсті безі - адреналиннің әрекеті:A) кан қысымының төмендеуі;B) тамырларды кеңейтеді;C) ішектің жиырылу ы н жоғарлатады;D) тамырларды тарыпггады;E) тырнактың өсімін бұзадьц Ғ) терішеңдікті күшейтеді;G) қан қысымын жогарлатады.

26. Гипофиздін арткы бөлігінің гормондары:A)адреналин;B) гистамин; ^C) окситоцин;D) вазопрессин;E)трийодтиронин;F) ацетилхолин;G) тироксин;H) антидиуретикалык гормон.

27. Еркек пен эйелдіц жыныстык гормондары:A) тестостерон;B)эстрадиол;

87

C) окситоцин;D) вазопрессин;E) гистамин;Ғ) ацетил холин;G) адреанлин;H) прогестин.

28. Құрамында кальцийдің мөлшері ең жогарысы:A) көкеністер;B) сүт;C) жемістер;D) нан;E) жидектер;Ғ) сары май; ̂ ч;G) ірімшік;H) жұмыртқа сарыуызы.

29. Инсулин ағзада келесі кызметтерді аткарады :A) қан қысымын жогарылатады;B) бұлшық етте және бауырда гликогеннің синтезін

ынталандырады; і ̂ ̂ f &C) майлардың алмасуын реттейді;D) ақуыздың алмасуын реттейді;E) жасушалардың өткізгіиггігін жогарлатады;F) сулы — тұзды алмасуды реттейді;G) дене температурасын төмендетеді;H) қышқыл өнімдерді және кетондық денелердің түзілуін

төмендетеді.

30. Қалқанш а маңындағы бездін жеткіліксіз әрекеті кезінде кандай ауы тқулар байка лады:

A) семіру; >Jfi 'B) зат алмасудың жоғарылауы;C) аяқ қолдардың бұлшық еттерінің сіңір тартуы;D) жүрек жиілігінің жиіленуі;E) тістердің бұзылуы;F) тьшыс алудың жиіленуі;G) өсудің төмендеуі;H) шаш түсімі мен арықтау.

88

8 ҚАН АЙНАЛЫМ ФИЗИОЛОГИЯСЫ

Жүрек - ағзадағы қанның қозғалысын қамтамасыз ететін ең негізгі мүше, оның қызметі жүрек бұлшық етінің кезек-кезек жиырылуы арқылы жүзеге асады. Жүрек жүмысы кезінде қан айналым жүйесінің әр бөлігінде әртүрлі қысым пайда болады, бұл қысымның әсерінен қан тамырларда үзіліссіз айналып отырады. Қан үнемі айналыста болғандыктан ол ағзаның барлық ұлпаларына үнемі қоректік заттарды жеткізіп отырады (оттегі, тұздар, гормондар және тағы да басқа қосылыстар).

8.1 Бақа жүрегініц қызметін байқау

Бақанын жүрегі мен жылы канды жануарлардың жүрегінің арасында құрылысы мен қызметі жағынан көптеген айырмашылықтар бар. Бақаның жүрегі үш камерадан тұрады — екі жүрекше және бір қарынша. Сонымен катар, куыс венаның оң жүрекшеге кірер жерінде веналык синус түзіледі. Бақа жүрегінің жұмысы веналық синустың (систола), жүрекше мен қарыншаның ырғақты жиырылуы арқылы жүзеге асады, сонан соң жалпы диастола пайда болады. Систола мен диастола бірігіп жүрек циклын кұрайды.

[айындалуға арналған сурақтар

1. Қан айналу шеңбері және қан айналу жүйесінің маңызы?2. Жүректің құрылысы?3. Жүрек циклы жэне оның фазалары?4. Жүрек қызметін тексеру әдістері (кардиография,

электрокардиофафия, рентгенография, фонокардиография т. б.)?5. Жүректің систолдық және минуттық көлемі деген не?

Сабактың максаты: жүрек жұмысын жазу әдісімен танысу және алынган қисықгыққа талдау жасау.

Ж үмыска қажетті күрал-жабдықтар: бақалар, қайшы, пинцет, физиологиялық ерітінді, мақга, дәке, серфин, қалам, кимограф.

89

1 зертханалық жүмыс. БАҚА ЖҮРЕГІНІҢ ЖИЫРЫЛУЫН ЖАЗУ(КАРДИОГРАФИЯ)

Жұмыстын барысы: бақаны қимылсызандырады (жогаргы жақ сүйегін кесіп алып тастайды), жұлынын ұзын инемен закымдандырып, аяқтарын түйреуішпен тақтайшаға бекітеді (8.1-сурет).

Жүрек аймағында кеуде- құрсақ бөлімін ашып, жүректі перикардтан босатып, жүректің ұшын жіп арқылы жазғыш тұтқаға бекітілгенқысқышпен қысып, перикардпен (үлпершек) байланысқан ұлпаны қияды.

Кимографтың барабанын іске қосып, жүрек жиырылуын жазады.Жүрек жұмысын бақылай отырып, оның жүрекше мен қарыншасының кезекпен жиырылуына назар аудару керек.

II Бақа жүрегінің жиырылуының жазбасы (кардиограмма) 1 -жүрекше систоласы; 2 — қарынша систоласы; 3 — қарынша бүлшық етінің босаңсу кезеңі; 4 — жүректің жалпы диастол асы

8.1-сурет - Бақа жүрегінің жиырылуын кестелік тіркеуге арналган құралдың сызбасы

Тәжірибе барысында жүректі физиологиялық ерітіндімен сулап тұру қажет. Жүрек жүмысын жазып болғаннан соң кардиограманның сипатын талдап, жүректің эр түрлі бөліктерінің жиырылуына байланысты жүрек кисығының өзгерістеріне мән беру керек.

Шығармашылық тапсырмалар:1) адам жэне жануарлар өлігі бір тәуліктен кейін ыдырай бастайды,

ал тірі ағзада осы кұбылыс байқалмайды, неге екендігін түсіңдіріңіз.Студенттердің ездік жүмысы (СӨЖ ) тақырыптары:

90

1) жүрек жиырылуының ырғағына жылыту және суыту қалай эсеретеді;

2) жұмысшы және ерекше жүрек бұлшықетінің ерекшелігі мен қызмегі.

8.2 Бақа жүрегініц автоматиясын және оған түрлі факторлардыцәсерін зерттеу

Жүректің жиьфылуы жүрек бұлшык етінде өздігінен пайда болатын қозу импульстерінің эсерінен болады. Жүрек бүлшық етінің осы қасиеті жүрек автоматиясы деген атау алды. Осы қасиетке байланысты бақа ағзасынан кесілген жүрек әлі бірқатар уақыт ырғақты жиырылуын жалғастырады. Автоматия ырғағы (қозу импульстерінің пайда болу жиіліктері) қоршаған орта жағдайларына байланысты (температура, эликтролитгі құрам, гормондардьщ бар болуы жэне т. б.).

Жоғары сатыдагы омыртқалыларда жүректің өткізгіштігін жүйке- бұлшық ет туьшдылары — артқы және алдыңғы қуыс веналардың оң жүрекшеге құятын жерінде орналасқан Кис-Флэк түйіні, және жүрекше мен карыншалардың пердесінің оң жағында орналасқан Ашоф-Тавар түйіні қамтамасыз етеді. Бұл түйіннен Гис шоғыры тарайды. Жүрек қарыншаларының маңында ол екі аяқшага бөлінеді, олар карыншалардын кабыргасында Пуркиньенің ұсақ талшыктарына тарамдалады (8.2-сурет).

А ~ К¥Рсақ жағынан көрініс; Б — бүйірінен көрініс; В — арқасы жагынан көрініс 1 - аортаның сол жақ доғасы; 2 - аортанын он жақ доғасы; 3 - сол жақ жүрекше; 4 - оң жақ жүрекше; 5 - аортаның ұяшыгы; 6 - қарынша; 7 - алдыңғы он жақ қуыс көктамыр; 8 — алдыңғы сол жақ қуыс көктамыры; 9 — венозды синус; 10 - артқы қуыс көктамыр; 11 - Ремак түйіні; 12 - Биддер түйіні

8.2-сурет-Бақа жүрегінің анатомиялык жобасы

91

Жүрек осы жүректің өзінде туындайтын импульстердің әсерінен жиырылады. Бақаның өткізгіш жүйесі 3 түйіннен тұрады: Ремак, Биддер, Людвик, бұл түйіндерге жоғары дәрежелі автоматия тән және олар ырғақгы басқару қызмепн атқарады. Осы жүйенің көмегімен жүрек бұлшьіқ етінің қозуы жоғарыдан төменп бөлімдерге беріледі, ол өз кезегінде алдымен жүрекшенің, сонан соң карыншалардың кезектескен ьфғақгы жиырылуын қамтамасыз етеді.

айындалуға арналган сүрактар

қандай?

Жүрек автоматиясы туралы түсінік?Жылы қанды жануарлар жүрегінің өткізгіш жүйесінің құрылысы

3. Автоматизмнің шығу тегін түсіндіретін қандай теориялар бар?4. Синустық түйіннің жетекші ролін қаң

дәлелдең;ай тәжірибелер

Автоматияның “азаю” градиенті деген не?

Сабақтың мақсаты: жүрек бұлшық етінін автоматиясынжүректщ “азаю”өткізгіш жүйесімен байланысын және жүректегі жиырылу градиентін зерттеу.

Жүіиысқа қажетті күрал-жабдыктар: бақаны бекітетін тақтайша, іреуге (препаровка) арналған жиынтық, лигатура, физиологиялық ерітінді, серфин мен Энгельман тұгқасы ( рычажок).

1 зертханалык жүмыс. Бақа жүрегінің автоматиясы жәні температураның эсеріне тәуелділігі

Ж үмыстын барысы: бақаны қимылсыздандырьш, маңындағы кеуде-құрсақ қуысын тіліп, жүрегін жалаңапггайды.ұшын Энгельман түтқасымен байланысқан серфинмен қысып ұстайды (8.1-кесте).

жүрек

Көрсеткіштерп іүрлі 1 сміісрахурада;1,2,3,4 минуттагы жүрек жиырылуының саны

жиырылу уақыты Қорытынды

Қапыпты жагдайдаЖылумен эсер еткендеСуықпен эсер еткенде

92

) Алдымен жүректің бір минуттагы жиырылгуын санайды, сонан соңвенозды синусына суық су құйылған пробирканы тигізіп тұрып жүректің 1 минутта жиьфылуын 2-3 минут бойы санайды. Жүрек жиырылуы қалпына келген соң дәл осы тәжірибені жылы су құйылған пробиркамен қайталайды.

Нәтижесін жазып, қорытынды жасайды.

2 зертханалық жүмыс. ЖҮРЕКТЩ ӨТКІЗГІШ ЖҮЙЕСІНЕТАЛДАУ ЖАСАУ (СТАННИУС ТӘЖІРИБЕСІ)

Жүмыстын барысы: бақаны қимылсыздандырып, кәдімгі әдіспен жүрегін жалаңаштайды. Пинцеттің көмегімен жүректің астынан жіп өткізіп, түйіншектейді де, түйіншектен төменгі жагынан жіпті қиып тастайды. Жүректің ұшын Энгельман түтқасымен байланысқан серфинмен қысып ұстап тұрып, жүректің жиьфылу жиілігін санайды. Станниустың бірінші лигатурасьш веноздық синус пен жүрекшенің арасында байлайды, ол үшін ұзындығы 12-15 см жіпті пинцетпен аортаның тармақгарының төменгі тұсынан байлайды.

1 — бірінші лигатура; 2 — бірінші және екінші лигатура; 3 —бірінші, екінші және үшінші лигатура. Суретте лигатурапардың салынганнан кейін жиырылатын жүрек бөлімдері қараңгыланган түрінде көрсетілген

8.3-сурет - Станниус бойынша лигатуралардың сапынуы

Лигатураны басында ақырындап, сонан соң тез синус пен жүрекшені бөліп тұрган ақ жолақтың бойымен қатты тартып байлайды. Бұл жағдайда жүрек тоқтап қапады, ал синус жиырылуын жалғастырады. Осы кезде веноздық синустың жиырылуын санайды

93

Екінші лигатураны қарынша мен жүрекше арасында байлайды, қарыншаның немесе жүрекшенің, немесе екеуінің де жиырылуын қалпына келтіреді, Бүл лигатураның Биддер түйінінен капай қарайорналасқанына байланысты (8.3-сурет).

Қайтадан жұмыс істей бастаған жүректің бөлімдерінің жиырылу жиілігін санайды (8.2-кесте).

8.2-кесте — 1 минуттағы жүрек жиырылуының саны‘4 <р . ’]

Жүректіңбөлімдері

Веноздықсинус

----------------------- -------- Г ■ддВіВИ ШШтБайлаганнан соң

Байлағанғадейін

Бірінші Екінші Үшінші

ЖүрекшеҚарынша

Шығармашылык тапсырмалар:1) кестеге тэжірибенің нэтижесін жазып, қорытынды жасайды.Студенттердің өздік жүмысы (СӨЖ ) тақырыптары:1) бірінші Станниус лигатурасьш таңған кезде тоқтап қалған жүрек

неге екінші лигатураны таңған кезде жұмыс істей бастайды;.. -2) станниустьщ екінші лигатурасын таңған кездегі жүректің белек

бөлімдерінде жиырылудың қандай варианттары мүмкін;3) жүректің фибриляциясы мен блокадасы дегеніміз не.

8.3 Жүрек бүлшық етінің өткізгіштігі және қозғыштығын зерттеу

Жүрек бұлшық етіңце, басқа бұпшық еттердегідей, әрбір қозудың өршуінен кейін толық қозбаушылық байқалады (абсолютгі рефрактгілік). Жүрек жиырылуының барлық кезеңінде ешқандай қоздырғыштарға жауап бермейді. Жүрек бұлшық етінің босаңсуы кезінде жүрек бұлшық етінің қозғыштығы пайда болып бірте-бірте өсе бастайды. Біракта босаңсудьщ алғашқы сатысында қозғьшггық төмен болады, сондықган осы күйді салыстырмалы рефракттілік деп атауға болады. Салыстырмалы рефракттілік стадиясында қозу импульстері әдетте өткізбелі жүйеде пайда болмайды. Ал егер синус түйіні аумағында қатгы қоздырғьпп түсірсе (мысалы инемен шаншу) , онда жүрек бұлшық етінде қозу пайда болады да жүрек жиырылады. Кезектен тыс жүректің жиырылуы экстросистола деп аталады. Экстросистоладан кейін компенсаторлы деп аталатын ұзакталған пауза ілеседі.

94

Жүрек бұлшық етінің қозғыштығы жүрек диастола периодында кенет жоғарьшайды (экзальтация фазасы).

Жүрек бұлшык етінің қозуы оның қызметтік жағдайына тәуелді. Мысапы, систола (жиырылу) кезінде бұлшық еттің тітіркендіргішке жауап бермеуі - абсолютті рефрактерлік. Егер жүрекке тітіркендіргішпен диастола (босаңсу) кезінде эсер етсе, онда бүлшық ет тағы да жиырылады — салыстырмалы рефрактерлік. Мұндай кезектен тыс жиьфылу экстрасистола деп аталады, осыдан соң жүректе үзағырақ компенсаторлық үзіліс туындайды.

Дайындалуға арналған сұрактар

1. Жүрек бұлшық етінің қандай қасиеттері бар?2. Абсолютп жэне салыстырмалы рефрактерлік деген не?3. Жүрек циклы кезеңінде жүрек бұлшық етінің қозуы қалай

өзгереді?4. Қарынша жэне жүрекше бұлшық еттері үшін абсслютті,

рефрактерлі кезеңнің ұзақтығы қандай?5. Экстрасистола және компенсаторлық үзіліс деген не және оның

пайда болу себептері?

Сабақтыц мақсаты: жүрек бұлшық етінің қозуын оның жұмысының эр түрлі фазаларында зергтеу, жүрек бұлшық етінде электр күбылысының пайда болу механизмін зерттеу.

1 зертханалык жүмыс. ЖҮРЕК БҮЛШ ЫҚ ЕТІ ҚОЗУЫНЫҢ ӨЗГЕРІС ДИНАМИКАСЫ ЖЭНЕ ЭКСТРАСИСТОЛАНЫ АЛУ

Жүмыска каж етп күрал-жаодықтар: кимограф, әмбебап штатив, кардиографиялық пинцет, бақаны бекітуге арналған тактайша, Энгельман түгқасы, электростимулятор, Рингер ерітіндісі, союға арналған хирургиялық жиынтық, лигатуралар.

Ж үмыстын барысы: бақаны қимылсызандырып, тақтайшаға бекітеді де кәдімгі эдіспен жүрегін жалаңаштап, тақтайшаны штативке орнықтырады. Жүрек карьшшасын кардиографиялық пинцетке орналастьграды. Кардиографиялык пинцеттің жазгышын (писчик) кимографтың беткейіне жанастырып тұрьгп, жүректің қалыпты жағдайдагы жиырылу қисыктығын жазады.

Жүректі систола және диастоланың бас кезінде тітіркендіріп, кимограф барабанында жүректің жиырылу ын жазады, жүреккеэлектросгимулятормен эсер еткенде жүрек айналымының қандай

95

фазасында экстрасистола пайда болатынын бақылайды. Тәжірибеніңсоңында экстрасистоланың биіктігі мен компенсаторлық үзілістіңұзақтығын анықтап, қисықтыктың суретін салады. Неліктен систолакезінде қосымша жиырылу пайда болмайтындыгын түсіндіру қажет (8.4-сурет).

1 в синустық түиіннен шыгатын импульстер* 2 — электр тогыныңтітіркеңдіруі, 3 — экстрасистола; 4 — созылмалы (компенсаторлық) үзіліс; 5 — жазылмай қалган жүрек соғуы

8.4- сурет - Экстрасистола жазылган кардиограмма

2 зертханалық жұмыс. ЖҮРЕК БИОПОТЕНЦИАЛЫ Н БАҚЫЛАУ(КЕЛЛИКЕР ТӘЖ ІРИБЕСІ)

Жүрек биотоктары жүрек жұмысының көресткіштерінің бірі болып табылады. Жүрек биотогын биологиялық эдіспен де табуга болады.

Ж ұмыстын барысы: егеукұйрықгың көкірек жасушасьш ашып, жүрегін жалаңаштайды. Жүрек-бұлшық ет препаратын төсеніш шыныға қояды, ал шонданай жүйке шыны күршек арқылы жиырылып тұрган жүректің үстіне тасталады. Осы кезде балтыр бүлшық еттің жүрекпен бір ырғақта жиырылуын байқаймыз, бірақ табандарының жиырылуы алдымен жүреді, ол қаңқа бұлшық етінің латентті кезеңінің ұзақгыгы(0,01 сек) жүрек бұлшық етіне (0,5 сек) қарағанда қысқалығымен түсіндіріледі.

Тэжірибе кестесінің сызбасьш салып, нәтижесін жазып, қорытынды жасау керек.

Ш ығармаш ылық тапсырмалар:1) электро кардиография (ЭКГ )қандай өзгерістер өтеді егер де Гис

шоғыры арқьшы өтетін қозуды толығымен оқшауланған болса, ЭКГсуреткесальщыз. \ ' ' жт*. fc

96

Студенттердің өздік жүмысы (СӨЖ ) тақырыптары:1) салыстырмалы рефракттілік периоды және жүрек экзальтация

фазасы кезінде қозуды түсіргенде пайда болған экстросисголық жиырылу сипатында айырмашылыктар бола ма;

2) экстроситола оның алдында болатьш кезектегі жүрек систоласына қабатталына ала ма;

3) компенсаторны үзіліс экстрасистоладан кейін эрқашан бола ма.

8.4 Электро — жэне фонокардиография

Электро - жэне фонокардиография жүрек қызметін зерттеудің обьективті әдісі болып табылады. Электрокардиография жүрек кызметінің бұзылу себептерін және қозудың пайда болуы мен таралуының табигатын аныктау үшін қолданылады. Бұл әдістің жүрек қозуынан пайда болатын электр тогын электрокардиограф көмегімен жазуға негізделген, ол үшін мал денесінің белгілі бір бөліктеріне электродтар бекітіледі.

Әдетге тісшелерді өлшеу II бағытта жүргізіледі, «йткені берілетін токтар жүректен болгандыкган кисьпсгың (электрокадиограмманьщ) ең биік тісшелері осы II бағытта байқалады.

Электрокардиография — жүректің жұмыс істеуімен байланысты туатьга қимылдарды, биоэлектрлік кұбылыстарды тіркеуге арналган құрал. Осы арқылы жүректің әртүрлі жағдайдагы жұмысын (мысалы, спорттық физиология) бақылауға болады. Сонымен қатар бұл медициналық тэжірибеде де өте қажет.

Арнайы осциллографтың (электрокардиограф) көмегімен жүрек бұлшық етінің жекелеген бөліктерінің арасындагы шама түрперінің жүрек айналымына байланысты кезектескен өзгерісін жазуга болады. Дене — жақсы өткізгіш. Сондықган жұмыс істеп тұрған жүректің қызметін жазу үшін электродтарды тек жүрекке ғана емес, сонымен катар дене беткейіне орналастьфуға болады. Бұл электрокардиографияны жазу адам өміріне қауіп тугызбайтынын жэне күрделі жұмысты қажет етпейтінін көрсетеді. Электродтар бекітілетін тері бөліктері әртүрлі. Кеуде бағыты - электродтардың біреуі жүрек маңына орналастырылады. Төменгі үш бағыт кеңінен қолданылады: I — сол жак және оң жақ қол; II — оң қол, сол аяқ; III — сол қол және сол аяқ. Тітіркендіру жүрекке әртүрлі жэне ауыспалы бағытта беріледі, соңдықтан әр бағьптан жазылған электрокардиограмма бірдей болмайды. Әрбір жүрек циклының электрокардиограммасы бес негізгі тісшелерден тұрады. Кәдімгі жазбада жоғары багытталған тісшелер жүрек негізінің электроқарсылыгын, ал төмен бағьпталган тісшелер -ІШ® 2 S 3 1 I Вж ' 97

жүрек ұшыньщ электроқарсылығын көрсетеді. Тісшелер латыналфавитінің эріптерімен белгіленеді.

Р-тісшесі жүрекшенің систоласын, QRST — қарьшшалар систоласын корсетеді, ол «қарыншалар комплексі» деп аталады.

Фонокрадиография (ФКГ) жүректің механикалық қызмегінкөрсетеді, сондықтан ол адам жэне жануарлар жүрегін қалыпты жағдаймен қатар патологиялық жағдайында зерттеу үшін қолданылады.

ФКГ жүрек жұмысы кезінде пайда болатын тонның кестелік жазуыжүргізіледі. Бұл үшін арнайы қүрал - фонокардиограф қолданылады, олэлектрокардиографқа қосымша құрал. Құралдың жұмыс жасау принципімыиада: м икрофо нға естілген жүрек тоны өңделіп, электр тогыныңтербепісіне айналады да электрокадиограф арқылы күшейіп, өзін-өзі жазу жүйесіне түседі.

Дайындалуға арналған сұрактар

1. Жүрек биотоктары қашан пайда болады және оларды қалай байқауға болады? t

2. Электрокардиограмма қандай қасиеттерді көрсетеді?3. Электрокардиография әдісінің принципі, ЭКГ-ны жазу

техникасы? ятШ4. Электрокардиографияның маңызы?

Сабақтың мақсаты: электро - жэне фонокардиография әдісімен танысу.

Ж үмысқа қажетті күрал-жабдықтар: электрокардиограф, 10 % хлорлы натрий ерітіндісі, дэке сулықтар, төсек.

1 зертханалық жумыс. ЭЛЕКТРОКАРДИОГРАФИЯ

Ж үмыстыи барысы: зерттеу жүргізуге кез-келген маркалы электрокардиограф немесе осциллограф пайдаланылады. Қазір клиникаларда сиямен жазатын ЭЛКАР-3 электрокардиографы қолданылады. Электрокардиографты жүмысқа дайьшдау үшін: қүралды жерге түйықтау керек сезгіиггікті реттегішті және багытгарды ауыстыргышты «О» белгісіне қоямыз; күштің багытгағышын «үлкен синусоидтар» белгісіне қоямыз; лентатартқыш механизм іүтқасын «К» оелпсіне қоямыз; қүралды жүйеге қосып, тумблерді «ВКЛ» белгісіне қоямыз. Қосылганнан соң 10-15 мин өткеннен кейін калибратор түймесін басқанда жазгыш 1 см-ге ауытқитындай (бүл 1 мв амплитудасьша сәйкес келеді) қылып күшті реттейміз.

98

ЭКГ—ға түсіру үшін адамды толық тыныпггандыру керек. Алдын ала арнайы бағытпен (көбінесе 2 - бағытта) жүнін қырқады, 10 %-тік ас тұзы ерітіндісімен суланған дәкенің үстінен электродтарды бекітеді. «Пациент өткізгіштері» аталатьш пггепсельдерді қосу тәртібі аппаратқа салынган суреттерде көрсетілген. Электродтарды қосқан соң тыныштандыру түймесін басады, содан соң коммутатор тұтқасын пайдалана отырьш электрокардиограмманы жазады, алдын ала аппаратты қосып қою керек.

в

ORS иитірввл

ЭКГ 5 тісшелерді: Р, Q, R, S, Т анықтайды. Р - тісшесі жүрекшелердің жұмысын көрсетеді, QRS — жиынытығы қарыншалардың систоласын, ал сегмен ST жэне Т — тісшесі миокардтың реполяризация құбылысынкөрсетеді

8.5-сурет — Электрокардиография

Алынган электрокардиограмманың интервалы мен тісшелерін сәйкес әріптермен белгілеп, Хаттамага тіркеп қою керек (8.5-сурет).

Шығармашылык тапсырмалар:1) электрокардиограммага талдау жасаңыздар. Қорытынды шыгару

керек.Студенттердің ездік жұмысы (СӨЖ ) такырыптары:1) электро- жэне фонокардиография;2) жүрек қызметін зерттеудегі фонокардиограмманын маңызы

қандай.

99

8.5 Жүрек рефлекстері

Жүрекке тигізетін рефлекторлы эсер әр түрлі болады. Сыртқы әсерлер, олар күшею мен әлсіреуде көрінуі мүмкін, ал кейде жүрек әрекетінің уақытылы тоқгау кезінде көрінуі мүмкін. Ішкі мүшелердің жүйке аяқтауларының қозуы кезінде жүрек рефлекстердің көп саны белгілі. Мысал ретінде жүрек әрекетін кезеген жүйке тонусының жоғарылауы тоқтатататын (Гольц рефлексі) көк еттің жүйке аяқтауларының қозуымен тәжірибе бола алады,

Жүрек қызметіне әр түрлі ішкі және сыртқы тітіркендіргіштер өз әсерін тигізеді. Экстеро немесе интерорецепторлардың жүрек жұмысынаәсері рефлекторлы түрде (вегетативтік орталыктың тонусьшың өзгеруі арқылы) жүзеге асады (8.6-сурет).

Сц - жүрек; Гф - гипофиз; Гт - гипоталамус; Пм - сопақша ми;Цсд — жүрек тамырлар жүйесінің бульбарлық орталығы; К — үлкенжарты шарлардың қыртысы; Гл — симпатикалық ганглиялар; См — жұлын; Тһ — кеуделік сегменттер

Жүрек жұмысына ішкі мүшелердің рефлекторлық әсерін Гольц,Ашнер-Данини тәжірибелерінен және Герингтің қан тамырлардағы тәжірибесінен байқауга болады.

8.6- су per - Жүректің иннервадиясы

100

1. Қандай жүрек рефлекстерін білесіз?2. Гольц тәжірибесінде жүрек қызметінің өзгеру механизмі қалай

түсіндіріледі?3. Ашнера-Данини тәжірибесінде жүрек қызметінің өзгеру

механизмі калай түсіндіріледі?

Сабактын максаты: жүрек қызметі мен қан қ ы с ы м ы н а

рефл екторлык эсер етуді зерттеу.Ж ұмыска қажетті қүрал-жабдықтар: союга арналған

хирургиялық жинақ, бақаны бекітуге арналған тақтайша, мақга, бақа.

1 зертханалы қ жумыс. ГОЛЬЦ ТӘЖГРИБЕСІ

Ж умыстын барысы: бақаның жақ сүйегін көз үсті маңынан кесіп тастау аркылы бас миын алып тастайды, онда тек сопақша ми бөлігі қалады. Баканың ішін жоғары қаратып тактайшаға бекітеді, кеудесін аздап тіліп, жүрегін жалаңаштайды. Қанды макта тампонмен тоқтатады да, жүректің бір минуттағы жиырылуын санайды. Сонан соң пинцетпен құрсақ кабырғасын ақырындап соғып, жүрек жиырылуының жиілігінсанайды.

Тәжірибенің соңында нэгижесін жазып, рефлекторлық доғаның тұйыкхалу орыны аркылы қорытынды шығару.

Ш

2 Зертханалык жүмыс. АШНЕР-ДАНИНИ РЕФЛЕКСІ

Ж үмыстын барысы: тексерілетін студентгің білек артериясынан тамьф соғуын тауып, 1 минуттағы соғуын санайды. Соңан соң эксперимент жүргізуші тексерілушінің басын екі жақ шетінен қолымен ұстап, одан көзін жұмуын сұрайды да, оның көз алмасын бас бармактарымен 5-8 секунд батыра басып тұрып, басуды жылдам тоқтата қояды. Соңан соң тамыр соғуьш санап, алдыңдағы санмен салыстырады.

Ш ы ғармаш ы лы к тапсырмалар:Тэжірибенің нәтижесін жазып, Ашнер-Данини рефлексінің

рефлекторлык доғасы туралы қорытынды жасау керек.Студенттердің өздік жүмысы (СӨЖ ) тақы ры птары1) жұлыны бүзылған бакада Гольц тәжірибесін коюға бола ма;2) көк етгің қозуы кезіндегі жиырылу ыргағьшьщ тежелуі тіпті

жүрек әрекетінің тоқгалуы, кезеген жүйке тонусының жоғарылауыменшартталгандығын қалай дәлелдеуге болады;

101

Даиындалуға арналған сұрактар

3) Гольц рефлексінің рефлекторлы догасның жолы кандай.

8.6 Жүрек кызметініц жүйкелік рет тел у і

Жүрек қызметі вегетативті жүйке жүйесімен (кезеген жэне симпатикалық жүйкелер) реттеледі, оларды тітіркендіргенде әр түрлі 5 эсерді байқауға болады:

1) жүрек жиырылуының жиілігінің өзгеруі (хронотропты);2) жүрек жиырылуының күшінің өзгеруі (инотропты);3) жүрек бұлшык етінің тонусьшьщ өзгеруі (тонотропты);4) қозудың өзгеруі (батмотропты);5) жүрек өткізгіштігінің өзгеруі (дромотропты).Осы жүйкелердің жүйке орталығын тітіркендіргенде де осындай

нәтиже алуға болады.

Дайындалуға арналған сұрактар

1. Қай жүйке жүрек жұмысын реттейді?2. Жүрек иннервациясының орталығы кайда орналасқан?3. Жүрек жұмысы жэне жүрек бұлшық етінің қасиеттері

симпатикалық жэне кезеген жүйкені тітіркендіргенде қалайша өзгереді?

Сабақтыц мақсаты: симпатикалық жэне кезеген жүйкенің жүрек жұмысына тигізетін эсерін зергтеу.

Жүмысқа қажетті күрал-жабдықтар: бақаны бекітуге арналган тақгаиша, союға арналган хирургиялық жинак, лигатуралар, тітіркендіруге арнапган электр тізбегі, тұз түйіршіктері.

1 зертханалық жүмыс. КЕЗЕГЕН ЖҮЙКЕНІҢ ОРТАЛЫҒЫНТГГІРКЕНДІРУ

Жүмыстын барысы: бақаны дэкеге орап (кимылсыздандырмай)бас миын ашады, пинцет пен қайшыны пайдаланып шеміршекті жогарыкарай (коз алмасьшың артынан) көтереді. Ромб тәрізді шұңкырды тауып,оны Рингер ерітіндісінде суланган мақта тампонмен жабады. Сонан соңбақаның ішін жоғары қаратып тақтайшага бекітеді, жүрегін жалаңаштап, оның 1 минуттагы жиырылуьга санайды.

Сонан соң ас түзының түйіршігін сопақша мидың үстіне салып, жүрек тоқтағанша эрбір 2 минут сайын жүрек жиырылуының ыргагын санайды. Соңан соң тұз түйіршігін ал ьт тастап, сопақша ми маңын

102

физиологиялық ерітіндімен тазалап жуады да, ырғақ бастапқы қалпына келгенге дейін әрбір 2 минут сайын жүрек жиырылуын санайды.

Тәжірибеден соң нэтижесін жазып, қорьггыңды жасау қажет.

2 зертханалык жұмыс. СИМ ПАТИКАЛЫҚ Ж ҮЙКЕНІҢ Ж ҮРЕКҚЫ ЗМ ЕТІНЕ ӘСЕРІ

Жұмыстын барысы: симпатикалық жүйкені табу үшін аддымен омыртқалардың екі жағында орналаскан кеуде қолқасын табу керек (сол және оң). Осы қолқаларға сұр түсгі, жіңішке симпатикалық талшықгар жабыса орналасқан. Бұл тізбек (ішкі құрсақ тамьфдьщ қасында) лигатурамен алынады да кесіледі. Үлгайтқьшхпен қарап отырып симпатикалык тізбектің иық шоғырымен қиылысатын жеріне дейін кеседі. Симпатикалык жүйкенің бұл кесіндісін жіңішке электродтарға қояды. Соңан соң симпатикалық жүйкені тітіркендіргенге дейін және тітіркенген кездегі жүрек соғу жиілігін санайды.

Шыгармашылык тапсырмалар:1) тэжірибе аяқгалған соң нәтижесін жазып, қорытынды жасайды;2) неге депресорлық жүйкелердің қиылуы аргериальды қысымньщ

тұракты жоғарылуына экеледі, бірақ кимаған кезде артериалды кысымның көрсеткіші қалыпты жагдайда болды.

Студенттердің өздік жұмысы (СӨЖ ) такырыптары1) жүрек эрекетінде мидьщ эр түрлі бөліктерінің ролі;2) интеркардиональді рефлекстер жэне олардьщ мағынасы;3) жүрек жұмысының жүйкелік регтелуі агзада қандай мағынаға ие.

8.7 Гуморальдық факторлардың жүрек жүмысына әсері

Гормондардың, электролитгер мен медиаторлардың жекеленген жүрек қызметіне эсері. Жүрек қызметі әр түрлі химиялық заттардьщ — гормондар, тұздар және . қан арқылы тасымалданатын баска да гуморапьды факторлар әсерінен өзгеруі мүмкін.

Дайындалуға арналган сұрактар

1. Жүректің гуморальды реттелуі деген не?2. Медиаторлар деген не, олар қай жерде бөлінеді және олар жүрек

жұмысына капай эсер егеді?3. К және Са иондары жүрек жұмысына қалай эсер етеді?4. Мүшелерді қоректендіру үшін физиологияда қандай ерітінділер

колданылады, олардьщ курамы қандай?103

Сабактың мақсаты: К және Са электролиттерінің, кейбір гормондар мен медиаторлардың жүрек қызметіне эсерін зерттеу.

Жұмыска қажетті кұрал-жабдықтар: бақалар, кимограф,Энгельман түгқасы, серфиндер, бақаны союга арналған жинақ,лигатуралар, Штраубе канюлясы, К және Са ерітінділері, резеңке груша,тамызғыштар, Рингер ерітіндісі, адреналин жэне ацетилхолин ерітінділері.

1 зертханалық жұмыс. ГОРМОНДАР МЕН МЕДИАТОРЛАРДЫҢЖЕКЕЛЕНГЕН ЖҮРЕК ҚЫЗМЕТШ Е ӘСЕРІ

Жүмыстын барысы: бақаны қимылсыздандырып тақтайшага бекітеді де, кэдімгі әдіспен жүрегін жалаңаштайды. Сонан соң Шраубе әдісімен жүрегін жеке бөліп алады. Ол үшін екі артерияның жэне қолқа пиязшыгының астынан лигатура өткізеді. Алгашқы екі лигатураны байлайды. Сол жақ артерияда қигаш тілік жасап, оган алдын ала Рингер ерітіндісімен суланган Штраубе канюлясьш енгізеді. Канюляны қарыншаға дейін енгізу керек. Сонан соң веноздық синусқа закым келтірмей, жүректі ептеп агзадан кесіп алады. Жүректен сүйықтықгы сықап толтыру арнайы грушаның көмегімен канды сорып шыгарады да, қан ұю пайда болмау үшін Рингер ерітіндісімен жуады. Бөліп алган жүректі штативке орнатып, жүректің ұшын серфинмен қысьш, оны Энгельман тұтқасымен жалгастырады. Жүрек жүмысына эр түрлі ерітінділермен эсер ете отырып, кимограф бетіне мына ретпен жазады:

1) жеке бөліп алынган жүректі Рингер ерітіндісімен қоректендіргендегі жүрек согу жиілігін санап. кимограмманы жазады;

2) Рингер ерітіндісін грушамен сорып алып, оган көп мөлшерде Сақосады да, осы ертіндіні қайтадан канюляга қүяды. Жүректің согу жиілігін санап, кимограмманы жазады;

көп мөлшерде Са қосылган Рингер ерітіндісін сорып алып тастайды да, жүректі кэдімгі Рингер ерітіндісімен жуып, жүрек жұмысын бастапқы қалпына келтіреді. Сонан соң Рингер ерітіндісінекөп мөлшерде К ионын қосып, жүрекке құяды да, жүрек соғу жиілігін санап, кимограмманы жазады;

4) көп мөлшерде К қосылған Рингер ерітіндісін сорып алып тастайды да, жүректі кэдімгі Рингер ерітіндісімен жуьш, жүрек жұмысын бастапқы қалпына келтіреді. Сонан соң жүрекке бірнешетамшы адреналин (1:1000) қосылган Рингер ерітіндісін құйып, жүрек согу жиілігін санап, кимофамманы жазады;

5) адреналин қосылган Рингер ерітіндісін сорып алып тастайды да, жүректі кэдімгі Рингер ерітіндісімен жуып, жүрек жұмысын бастапқы

104

қалпына келтіреді. Сонан соң канюляға бірнеше тамшы ацетилхолин қосылған Рингер ерітіндісін құйып, жүрек соғу жиілігін санап, кимограмманы жазады.

— v w i І >

Sw w v w v . ___________________________________________________

/ Z

a /w W W VI/IA A A A a a1 2a

A - көп мөлшерде СаСІ2; Б - көп мөлшерде КСІ; В - адреналин қосу; 1 - тітіркендіргіштің эсер етуінің басталуы; 2 - жуып шығу

8.7-сурет — Оқшауланған жүрек жұмысына гуморальды агенттердің әсері

Ш ы ғармаш ылық тапсырмалар:1) тәжірибе кезінде алынган сандарды жазып, кимограмманы

сызады. Қорытынды жасау керек (8.7- сурет).Студенттердің өздік жұмысы (СӨЖ ) такы ры птары1) жүрек әрекетінің реттелуінің гуморальді факторлары;2) ауторегуляторлық механизмдер. Жүрек жиырылуының өзіндік

реттелу күші;3) О.Франк жэне Е. Старлинг заңы;4) жүрек әрекетінің жас ерекшеліктері. Жүрек жұмысына

гиподинамика жэне физикалық белсенділіктің әсері.

8.8 Қысым және кан тамырларында каннын ағуы

Қан тамыр жүйесінің эр түрлі учаскілерінде қан қозғалысының сипаты бірдей болмайды. Қан жүректен аортага порциялармен лақтырылады. Кейін аорта мен артерия бойымен үздіксіз ток аркылы қозгалады. Осында оның жылдамдығы баяулайды. Егер аортадағы қан қозгалысының жылдамдыгы 500—600 мм/сек жетсе, сонда артериялардагы ол 150-200 мм/сек дейін төмендейді, ап артериолапарда 5 мм/сек дейін түседі. Артерия мен артериолаларда кан екі қабатқа бөлінген: орталық (осьтік) негізінен эритроциттер козгалады және

105

периферияпық (плазматикалық) лейкоциттер мен қан плазмасынан құралган. Қан тогының осындай бөлінуі қозғалыстың үлкен жылдамдыгымен, формаларының әртүрлілігімен жэне эритроциттер мен лейкоциттердің салмактарының бірдей еместігімен шарттапған. Артериолалардагы қан тогы қалыпты емес, ол қысымның пульстік толқындарымен шартталған. Капиллярлардағы қан жылдамдығы 0,5 мм/сек дейін төмендейді, ол өз кезегінде қан мен ұлпа арасындагы алмасу процесстерінің жүзеге асырылуына қолайлы жағдай жасайды. Капиллярлардағы қан тогы үздіксіз қальпггы. Капшшярлардың диаметрі үлкен емес болғандықтан (8 мк жуық), олардың бойымен эритроциттер «қаз жүрісімен» бір бірінің соңынан козғалады (эритроциттер диаметрі 75 мк дейін). Кейбір капиллярларда эсіресе олардың тармақгалу орындарында эритроциттер қозгалыс кезінде деформацияға ұшырайды. Венула жэне веналарда қанның агуы 60-140 мм/сек дейін өседі, ал қуыс тамырларында — 200 мм/сек жетеді. Венулалардағы қан тогы қалыпты, осьтік және плазматикалық бөлімдерге бөлінбейді.

Қанның тамьф бойымен ағу жылдамдығы тамырдьщ диаметріне байланысты, сондықтан қанның қолқа арқылы ағу жылдамдығы жоғары— 400—500 мм/сек; артерия арқылы төменірек — 150—200 мм/сек; төмен — капиллярларда — 0,5 мм/сек, мұның зат алмасуы үшін үлкен маңызы бар. Жүрек диастоласы кезінде қанның артериядагы ағу жылдамдығы баяулайды.

Капиллярдагы қан айналымы мен оньщ реттелуін баканың тілі мен жүзу жарғақгарында зерттеуге болады.

Сфимография — артерияның пульсін жазу, оны сфимограф арқылы жазады. Мүшелердің көлемінің озгеруін тіркеу плетизмография деп аталады. Плетизмограмманы арнайы кұрал плетизмограф арқылы алуға болады, оньщ жұмысы қысымды пневматикалык берілу қагидасына негізделген.

Дайындалуга арналған сүрактар

1. Артериялардагы, веналардагы және капиллярлардагы қан ағу жылдамдығы қандай?

2. Қан агудың сызықгық және көлемдік жылдамдығы дегенді қалайтүсінуге болады?

3. Қан тамырларының саңылаулары- көлемі қалай реттеледі?4. Қан тамырларының саңылауларын-көлемі реттеуге қандай

жүйкелер қатысады?5. Қандай заттар қан тамырларын кеңейтеді және тарылтады?6. Пульс деген не, оньщ түрлері? Катакрота? Анакрота?

106

7. Дикротикалық тісшелер қалай пайда болады?8. Қан ағысының үздіксіздігінің себептері?9. Қанның капилляр бойымен ағуына сипаттама беріңіз?Сабақтың мақсаты: капиллярдағы қанның ағуын және тамыр

рефлекстерінің пайда болуын, бақа жүрегінің лимфатикалық соғуын бақылау.

Жүмыска қажетті құрал-жабдыктар: бақа, микроскоп, адреналин,10 %-тік спирт, электростимулятор.

1 зертханалык жүмыс. КАПИЛЛЯРОСКОПИЯ

Жұмыстың барысы: бақаны 10 минутқа 10 %-тік спирт ерітіндісіне салып, қимылсыздандырады, сонан соң тақтайшаға бекітеді. Артқы аяғының жүзу жарғагын немесе тілін тақтайшадағы тесіктің үстіне келтіріп созады да, тактайшаны микроскоп столына қояды.

Тіл немесе жүзу жарғағы орналаскан тесікті обьективтің астына дәл келтіру керек, содан соң оны микроскоппен қарайды (8.8, 8.9-сурет).

8.8-сурет - Бақаның тіліндегі қан айналуын бақылау

Келесі бақылауларды жүргізеді:1) микроскоптың кіші үлғайггқышымен артерияларды, капиллярлар

мен венапарды тауып, суретін салады. Микроскоп арқылы артерия мен венаның бір-бірінен айырмашылыктарын табады, артерия қанның жолымен тарамдалады, ал вена тамырлары жиналады. Капиллярлардың диаметрі эритроциттер диаметріне тең, сондыкган эритроциттер тізбектеле жылжиды да капиллярлардың иілетін жерлерінен өткенде эритроциттер деформацияланады (көлемін өзгертеді);

2) қан жүйесініц әр түрлі бөлімдеріндегі қанның ағу жылдамдығын белгілеу (жылдамдыгы, бірқалыптылыгы;

3) орталық (осьтік) және қабыргапык қан ағу жылдамдығының әр түрлі болатынын бақылау;

107

4) 1 мл адреналинді (0,01 % ертінді) арқа маңында тері астына енгізіп, қан ағудың жылдамдығын бақылайды;

5) шонданай жүйкесін электростимулятормен 10-15 сек тітіркендіреді.

Жұмыстың соңында артериялардың, капиллярлардың, веналардың суретін салып, нэтижесін жазып, қорытынды жасау керек.

J

1 — торсылдақ жарғагы; 2 — шажырқай; 3 — өкпе

8.9-сурет — Қан тамырпары

Шығармашылық тапсырмалар:1) оқушылар жиі тұжырымдайды, артериял арда артериалды

(оттегімен қаныкқан) қан агады, ал вена бойымен веноздық қан (көмірқышқыл газымен қаныққан) агады деп. Неге осы тұжырым толығымен дұрыс емес жэне нақгы жауабы қандай болады;

2) неге адам жэне жануарлар өлігі бір тэуліктен кейін ыдырай бастайды ал тірі организімде ондай құбылыстар болмайды.

Студенттердің өздік жүмысы (СӨЖ ) гакырыптары:1) қан тамырларының қызметтік топтары;2) ағзаның жекелеген мүшелерінде қан айнапымының

ерекшел іктері;3) лимфа жэне лимфа айналымы.

8.9 Артериялык және веналык кысымның өзгеруі

Қрн қысымы — тамыр қабыргаларындағы қанның және қан бөліктерінің өзара қысымы. Олар артериялык, веналык жэне

108

капиллярлық қысым деп бөлінеді. Қалыпты физиологиялық жағдайда қан кысымының көлемі көп өзгермейді.

Қан қысымын өлшеудің екі әдісі бар. Артериялық қан қысымыныңекі көлемін өлшейді:

1) систодды;2) диастоддық.Қан қысымың аныктаудың әдісі бар: Рива-Роччи жэне Коротков

әдісгері. Рива-Роччи әдісі (пальпаторлық) — артерияны саусақпен басып тұргандагы дыбыстарды тьщцауға негізделген. Коротков әдісімен ауылшаруашылық малдарыньщ кұйрық түбіне манжетка кигізу арқылы артериялық кан кысымын анықтайды.

Қан қысымын тек өлшеп қана қоймай, оны артериялық осциллограф арқылы осциллограммасын жазуға да болады.

Осциллограмма — манжеткамен түрлі дәрежеде қысқанда артерия қабыргаларында пайда болатын дыбыс көлемін және дыбыс түрлерін, сонымен бірге манжеткадағы қысым мөлшерін автоматты түрде тіркеу сызыгы көрінеді. Осциллограммага қарап ең жогаргы, ең төмен және орташа ди нам икал ык қысымды аныктау га болады. Орташа динамикалык кысым — қан қысымының ең жогаргы жэне ең томенгі тербелісінің қосындыларының ортасы. Бұл үзіліссіз кан айналымын қамтамасыз ететін қысым.

Дайындалуга арналган сүрактар

1. Қан кысымын тудыратын факторлар. Әр түрлі тамырлардагы қанның көлемі?

2. Ең жогаргы, ең төменгі, пульстік, орташа динамикалық қысым деген не және олардың қалыпты көлемі қандай?

3. Адамның кан қысымын өлшеу жэне жазу үшін қандай тәсілдер қолданылады?

4. Қан мен лимфаның қан жэне лимфа тамырлары арқылы жүруін камтамасыз еггетін факторлар?

5. Рефлексогенді тамырлы зоналар жэне олардың қан қысымын реттеудегі рөлі?

Сабактың мақсаты: артериялық қысымды аныктау әдістермен танысу.

Жүмысқа кажетті құрал-жабдықтар: сфигмоманометр, тонометр, фонендоскоп.

109

Рива-Роччи тәсілі. Зерттелуші үстелге бір қырымен отырып, қолын үстелге қояды. Қолдың шынтақган жоғар>ғы бөлігіне манжетканы кигізіп, өте қатты қыспайтындай қыпып бекітеді.

Шынтактың бүгілетін жерінен шынтақ артериясын табу керек. Манометрдің 150—160 белгісіне жетіп, артерия дыбысы естілмей қалғанша манжеткаға ауа жібереді. Соңан соң бұранданы акырын ашады, сол кезде манжеттегі қысым біртіндеп төмендейді. Пульс пайда болған кездегі манометрдің көрсеткіші максимальды кан қысымына сәйкес келеді. Коротков тәсілі (8.10-сурет).

Жоғарыда көрсетілгендей манжет кигізіледі. Манжеткадан төменірек иық артериясьша фонендоскоп мембранасьш қояды. Бұл кезде ешқандай дыбыс естілмейді. Манжеткаға ауа жіберіп, 150-160мм/рт.ст. жеткенде клапанды ақырьга ашып, ауаны біртіндеп шыгара бастайды. Белгілі қысымға жеткенде кенеттен анық дүрсіл естіледі, сол кезде манометрдің көрсеткішін белгілеу керек.

Альшған көрсеткіштерді жазьш алу керек.

1 зертханалық жүмыс. АРТЕРИЯЛЫҚ ҚЫСЫМДЫ АНЫҚТАУ

1 — резеңке қапсырма; 2 — тонометр; 3 — груша; 4 — фонендоскоп

8.10-сурет - Коротков тәсілі бойынша адамның артериялық қан қысымын өлшеу

Дүрсіл пайда болғандағы қысым қан кысымының жоғаргы көрсеткішін көрсетеді. Сонан соң дыбыс қаттырақ естіліп түрады да, жоғалып кетеді. Дыбыстың жоғалу кезіндегі манометр көрсеткіші төменгі қысымга сәйкес келеді. Пульсгік қысымның көлемін анықтау

110

үшін жоғарғы қысым көрсеткішінен төменгі қысым көрсеткішін алып тастайды да жалпы қорытынды шығарылады.

Ш ығармашылық тапсырмалар:1) иттің ұйкы артериясында жасаңды түрде қан қысымы 180 мм рт.

ст. дейін көтеріледі, осыған орай жүрек жұмысы қалай жэне неге өзгереді, рефлекторлы доғаны салыңыз.

Студентгердің өздік жұмысы (СӨЖ) тақырыптары:1) қан қысымының шамасын анықгайтын физиологиялық

механимздер;2) манжеткамен тамырды басқанда артериялардаты тондардың

пайда болуы мен жогалуында қандай себептер жатыр;3) әр түрлі жасгағы адамдардың қан қысымы қандай;4) гипотония мен гипертония дегеніміз не.

ill

9 ТЫНЫ С AJIУ Ж ҮЙЕСІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯСЫ

Өкпе тұйық кеуделік жазықта орналасқан. Өкпе пен кеуде жазықтығын жабатьш плевра жапырактары арасындағы қуыс атмосферамен қатынаспайды және құрамында ауа болмайды. Сондықган кеуде жазықтығының көлемі қандай болса да өкпе барлық кеңістікті толтырады (өйткені өкпен атмосферамен қатьшасады және олардағы қысым атмосфералық қысымга тең). Дем алу кезінде қабырғааралык бұлшықеттер мен диафрагма бұлшық еттерінің жиьфылуы салдарынан кеуде қуысының көлемі ұлғаяды. Ол өз кезегінде плевра ішілік кеңістіктің ұлғаюына және ондағы қысымның төмеңдеуіне экеледі. Атмосфералық қысым өкпенің сыртқы бетіне біржакты әрекет етіп, оларды кеуде қуысына қысады. Кеңейген өкпе салдарынан олардагы қысым біршама төмеңдеп атмосферадағы ауа өкпеге кіреді. Өкпе ішілік ауаның алмасуы әр түрлі өкпе ішілік жэне плевра ішілік қысымныңарқасында өкпенің үздіксіз кеңеюімен қамтамасыз етіледі.

Тыныс алу — агзага оттегін енгізіп, зат алмасу нәтижесінде пайдаболган көмірқышқыл газын бөліп шығаруды қамтамасыз ететін физиологиялық процесс.

Тыныс алу: -1) сыртқы тыныс — сыртқы орта мен өкпе альвеолаларының

арасындағы газ алмасуы (екпе вентшіяциясы);2) газдың қан арқылы тасымалдануы — қан арқылы оттегін өкпеден

ұлпаларға және көмірқышқыл газын ұлпалардан өкпеге жеткізу;3) жасушалық тыныс — жасушалардың оттегіні сіңіріп,

көмірқышқыл газын бөліп шығаруы болып бөлінеді.

Дайындалуға арналган сүрақтар

1. Тыныс алу процесі және оның ағза үшін маңызы;2. Өкпенің тіршілік сыйымдылыгы деген не жэне ол ауаның қандай

үлесінен тұрады;3. Максимальды дем шыгарганнан кейін өкпеде қалган ауа қалай

аталады. Оньщ көлемі неге тең;4. Өкпе мен ұлпалардагы газ алмасу;5. Пневмография деген не.

9.1 Спирометрия жэне пневмография

Спирометрия — өкпенің тіршілік сыйымдылыгын анықтаугаарналган әдіс. Өкпенің тіршілік сыйымдылыгы. Өкпенің тіршілік

112

сыйымдьшыгы дегеніміз - терең дем алғаннан кейін сыртқа шығара алатын ауасының ең көп (максимальды) мөлшері. Өкпе вснтиляциясының қалыпты жағдайдағы тыныс алуын - тыныс ауакөлемі дейді.

Адамда 500 мл, ал ірі қара малдарда 5-6 л тән. Қалыптыдемалғаннан кейін адам кезекті демді шығармай тұрып, тағы датереңірек дем алу көлемін - қосымиіа ауа дейді. Адамда 1600 мл ірі малдарда 12 литрге дейін жетеді. Қалытггы дем шығырғаннан кейін кезекті демді алмай тұрып, адам тағы ауаны қосымша өкпеден шығаруын — дем шыгарудың қор (резерв) көлемі дейді. Адамда 1600 мл ірі малдарда 12 литрге дейін жетеді (9.1-сурет).

Сабақтың мақсаты: тьгныс алу қозғалыстарын жазу және өкпенің тіршілік сыйымдылыгын аныкгау тәсілдерімен танысу.

1 зертханалык жұмыс. ПНЕВМОГРАФИЯ

Жүмысқа кажетті күрал-жабдыктар: пневмограф, кимограф,штатив.

Жұмыстың барысы: резеңке манжетті кеуде клеткасыньщ ең қозгалмалы бөлігінің алдыңгы жағынан бекітеді (кеуде клеткасының орта бөлігі) де, резеңке қапшық жарылып кетпейтіндей дэрежедегі қысыммен ауа жібереді. Жазғыпггы кимографқа жаңастыра орнатылады. Кимограф дөңгелегінде пневмограмманы жазады.

Тыныс алудың жазылу жағдайлары: тьшыпггық күйінде, физикалық күш түскен соң, демді ұстап тұрғаннан кейін, ерікті тыныс алудың жиілігінен кейін ягни гипер жэне гипокаяния кезінде және де сейлеген, күлген, жөтелген кезде. Осы жагдайлардың бәрінде дем алу мен дем шыгарудың ұзақтығына, жиілігіне, тыныс алу қозгалысының тереңдігіненазар аударады.

2 зертханалык жумыс. Спирометрия — өкпенің тіршілік сыймдылығын аныктау

Жүмыска кажетті құрал-жабдыктар: спирометр, спирт, макта, су. Жұмыстын барысы: спирометрдің жоғарғы жагындагы саңылауын

ашып, 0 жағдайына қояды. Спирометрдің резеңке түтікшесінің ауызга салынатын үрлегішін спиртке салынган мактамен сүртеді.

Тіршілік сыйымдылыгын аныктау үшін спирометрге қатты үрлейдіжәне терең дем шығарады.

Тыныстық ауаның көлемін анықтау үшін спирометрге 4—5 ретқалыпты үрлейді де, арифметикалық орташа санын есептеп шыгарады.

113

9.1 -сурет — Спирометр

Резервтегі ауаны анықгау үшін атмосфераға ауаны жай ғанашығарады да, спирометрге терең, өкпедегі ауаның барлығы шыққанша үрлейді.

Ауаның қалдың көлемі - максимальды дем алған кезде өкпеде қалатын ауа көлемі. Оның көлемі 1,0—1,5 л аугіға тең және өкпенің жалпы тіршілік сыйымдылығыньщ 20—24 % құрайды. Оны анықтау үшінрезервті ауаньщ көлемі мен тыныстық ауаны қосып альшған нәтижені өкпенің тіршілік сыйымдылығы көлемінен алу.

Шыгармашылык тапсырмалар:1) «адам-амфибия» атты фантастикалық романьшда Ихтиандр атты

бозбалаға суда дем алатын желбезек көшірілді. Осы көшірілуден кейін адам-амфибияның суда өмірін сактауға мүмкіндік бере алмағанынан туындаған қандай физиологиялық проблеманы автор елеген жоқ.

Студенттердің өздік жүмысы (СӨЖ ) тақырыптары:1) қалыпты тыныс алу кезінде өкпенің тіршілік сыйымдылығы

толығымен пайдаланыла ма;2) өкпелік вентеляцияньщ минуттық көлемін қандай

көрсеткіпггерден шығаруға болады.

114

Атмосфералық ауа, ауа жолдары арқылы өткен кезде (мұрын, көмекей, кеңірдек, бронхылар, бронхиолалар) шаң-тозаңнан тазарады, жылынады және ылгалданады. Жогарғы ауа жолдарындағы ауа, газ алмасуға катыспайды, сондықган ол «өлі кеңістіктің» ауасы депаггалады.

Газ алмасуга тек кана өкпе апьвеолаларды толтыратын ауа қатысады, ол өкпе капиллярлары арқылы өтетін қанмен үзіліссіз газалмасу жағдайында болады. Оттегі альвеопалардан канға, ал көмірқышқыл газы кері багытта жүреді. Бұл құбылыс бір жагынан ауадагы жэне екінші жагьшан венозды қандағы газдың сәйекес парциальды қысым айырмашылыгы аркылы өтеді. Альвеолапық ауадагы огтегінің парциальды қысымы 100-110 мм/рт.ст., ал веналық қаңда 40 мм рт.ст.құрайды.

Дайындалуға арналған сұрактар

1. Зиянды кеңістік деген не, оның агза үшін маңызы қандай?2. Өкпедегі газ алмасу механизмі?3. Газдың қан арқылы тасымадцануы капай жүреді?4. Тыныс алуда жыпылыктайтын эпителий қандай роль атқарады?5. Газдың қанмен тасымалдануы?

Сабақтың максаты: зиянды кеңістіктің көлемін аныктау, өкпедегі ауа диффузиясын бакылау, кірпікшелі эпителийдің қоргагыш роліментанысу.

1 зертханалық жумыс. КІРПІКШЕЛІ ЭПИТЕЛИИМЕН ТӘЖІРИБЕЖҮРГІЗУ

Жүмыска кажетті күрал-жабдыктар: бақалар, союга арналган құрапдар, тактайша, физиологиялық ерітінді, пробканың ұсакталған түйіршіктері, тосеніш шыны, миллиметрлік қагаз.

Жүмыстың барысы: бақаны кэдімгі тәсілмен қимылсыздандырады. Тілін жогары көтеріп, өңепгпң кіреберісіне карай кілегейлі катпарланып жыбырлагыш эпителимен жабылган ауызқуысының түбін ашады.

Бақаның ішін тактайшага қаратып бекітеді. Соңан соң аузын кең ашып, кілегейлі қаггпарларьша активерленген көмірдің бірнешетүйіршігін салады. Оның өңешке карай жылжьш бара жатқанына көз

115

9.2 Өкпедегі газ алмасу жэне зиянды кецістіктщ манызы

жеткізу керек. Өңештің кіреберісіндегі кілегей қабықшадан кішкене (0,5 х 0,5 см) кесіп алады да, физиологиялық ерітіндімен суланған төсеніш шыныға эпителий жагымен жабыстырады. Төсеніш шынының астына миллиметрлік қағазды қойып, кілегейлі қабықша бөлшегінің бір бағытта жылжуын бақылайды. Бөлшектің бір минуттағы өткен жолын өлшейді.

Нэтижені жазып, қорытынды жасау керек.

2 зертханалық жүмыс. ӨКПЕДЕГІ КӨМІРҚЫШҚЫЛЫНЫҢДИФФУЗИЯСЫ

Жүмыска қажетті күрал-жабдықтар: Кипп аппараты, бақа.Жүмыстың барысы: бақаның жұлыны мен бас миын зақымдап,

арқасымен тақгайшаға бекітеді. Төменгі жақ сүйегін кесіп алып тастайды. Бір шетін жіппен тігіп, осы жіпті тарту арқылы канюляны кеңірдекке енгізеді. Соңан соң хирургиялық инені қолдана отырып кеңірдекті канюляға бекітеді. Канюля арқылы өкпенге жайлап ауа үрлейді де, канюляның екінші ұшындағы қысқа резеңке түтікшені қысқышпен қысьш қояды.

Осыдан кейін көкірек жасушасын ашып, өкпені денеден беліп алады. Жабық шыны ыдысқа көлемі кішкене ісінген өкпені салады, осы өкпе арқылы Кипп аппаратынан көмірқышқыл газын жібереді.

Сол кезде өкпенің ішінде атмосфералық ауа, ал сыртынан көмірқышқыл газы қоршап тұрады. Өкпенің қабыргасы арқылы сыбагалы (парциальный) қысым томен жаққа қарай жылжиды, сондықтан окпедегі азот пен оттегі өкпенің сыртына шығады да, оны қоршап тұрған көмірқышқыл газы окпенің ішіне отеді.

Комірқышқыл газы басқа газдарга қараганда тезірек араласады,сондықтан окпенің көлемі біртіндеп ұлгая бастайды, кейде жарылып кетуі де мүмкін.

Ш ығармаш ылык тапсырмалар:1) суретін салып, нэтижесін жазып, қорытынды жасау керек.Студенттердің өздік жүмысы (СӨЖ ) тақырыптары:1) өкпедегі газ алмасуы жэне зиянды жолдарының маңьгзы;2) тыныстьщ регтелуі;3) эр түрлі жағдайлардағы тыныс ерекшеліктері.

Қан аиналым жэне тыныс алу тарау бойынша коллоквиумсұрақтары

1. Қан айналым шеңбері және оның маңызы?2. Жүректің құрылысы. Жүрек циклы және оның фазалары?

116

3. Жүрек автоматиясы деп нені айтамыз?4. Жүрек бұлшык еттерінің қасиетгері (қозу, өткізгіштік, биотоктар,

рефрактерлік)?5. Экстрасистола және компенсаторлық үзіліс деген не, олардьщ

пайда болу себептері?6. Электрокардиография қандай әдістерге негізделген және оның

маңызы?7. Жүрек қызметін зерттеудегі фонокардиографияның маңызы

кзндай?8. Жүрек кызметін жүйкелік және гуморальдік реттеу?9. Артерияларда, веналарда және капиллярларда қан ағу

жылдамдығы қандай?10. Қан тамьфларының саңылаулары қалай реттеледі?11. Пульс деген не жэне оның түрпері?12. Қан қысымы, түрі, маңызы. Жануарлардың қан қысымын

аныктау әдістері?13. Спирометрия жэне пневмография деген не? Өкпедегі газ алмасу

механизмі кандай ?

1 17

ҚАН АЙНЛЛЫМ Ж ЭНЕ ТЫ НЫ С АЛУ ТАРАУ БОЙЫНШ А ӨЗІНДІК БАҚЫЛАУҒА АРНАЛҒАН ТЕСТ СҮРАҚТАРЫ

1 Жүрек бүлшык етіне кандай қасиет тән емес:A) қозу;B) өткізу;C) рефрактерлік;D) икемдіпік;E) жиырылу.

2 Артериядағы систолалык қысымныц жогарлауынантуындайтын, артерия қабырғасының ритмдік тербелісі калай аталады:

A) максимальді қысым;B) артериальді лүпіл;C) минимальды қысым;D) көктамыр лүпіпі; іE) қан қысымы.

3 Систола кезінде жүрек бүлшык етінде не өзгеріс болады:A) босаңсу;B)тьшыштық күйі;C) тетанус күйі;D) жиьфылу;E) автоматия.

4 Жүректің биоэлектрлік белсенділігін көрсететін кисықты атаңыз:

A) электрокортикограмма;B) электромиограмма;C) электронейрограмма;D) электрокардиограмма;E) электроокулограмма.

5. Жүрек циклі келесі фазалардан күралады:A) асинхронды жиырылу фазасы;B) систола; чC) жылдам итеру фазасы;D) қарыншаның күш салуы;E) толтырылу;Ғ) изомтриялық жиьфылуы фазасы;

118

G) диастола;H) жалпы пауза;

6. Қанның қандай формалық элементтері лимфада көбірек кездеседі:

A) эритроциттер;B) лейкоциттер;C) тромбоциттер;D) эозииофидцер;E) л имфоциттер.

7. Резистивті тамырларға :A) пре-жэне посткапиллярлар;B) окпе артериясы;C) венулалар;D) ірі веналарE) нағыз капиллярлар;F) зат алмасуга қатысатын тамырлар;G) кол ка

8. Жүрек булшык етінің касиеттері:A) козғыштыгы;B) жырылғыштыгы;C) өткізгіштілігі;D) тонус;E) қозудың окшауланган өткізілуі;F) қозудың бір жақгы өткізіяуі;G) лабидцілік;H) кажыгандылық.

9. Жүрек жумысын тіркеу әдістері:A ) пневмография;B) кардиография;C) электрокардиография;D) вивисекция;E) сухорев әдісі;F) фонокардиография;G) экстирпация;H) трансплантация.

119

10. Жүрек жұмысына он эсер ететін биологиялык белсенді заттар:

A) ацетилхолин;B) гистамин;C) сротонин;D) адреналин;E) окситоцин;Ғ) ангиотензин;G) К+ иондары;H) вазопрессин.

11* Қан кысымының көрсеткіштері:A) максимальді немесе систалық кысым;B) қан тамырларындағы қысым;C) гидростатикалық қысым;D) онкотикалық қысым;E) осмостық қысым;Ғ) тамьф соғуының қысымы; IG) лимфа тамырларындағы қысым;H) минимальді немесе диастолық қысым.

12. Жүректің тамырлы рефлексогенді зоналары кайла орналаскан:

A) аорта доғасында;B) жүрекше аумагында;C) қарынша аумагында;D) өкпе артериясы аумагында;E) сол жақ жүрекшенің саға күре тамырының өнірі;F) каратид синусы аумагында;G) оң жак жүрекшенің сага күре тамырының өнірі;H) ұйқы күре тамыры аумагында.

13. Қан қысымын камтамасыз ететің факторлар:A) жүрек қызметі;B) онкотикалық қысым;C) капиллярлардағы қысым;D) артериялардағы қысым;E) осмостық қысым;F) артерия аумагы мен капиллярлар аумагындагы қысымның

айырмашылыгы;

120

G) тамыр кабырғаларының созылуы мен серпімді қарсылығы;H) тамыр бойында қанның қозғалысы

14. Жүрек жүмысына симпатиалык жүйкенің тигізетін әсері:A) жүректің жиырылуы жиілігі өзгермейді;B) жүрек қозғыштығы жоғарлайды;C) жүрек тонусы төмендейді;D) тамырлар ұлғаяды;E) кан қысымы төмендейді;Ғ) тамырлар тарылады;G) жүрек өткізгіштігі жоғарлайды;H) жүрек қозғыштығы төмендейді.

15. Қандай лимфалык мүшелер перифериялық (екіншілік) мүшелерге жатады:

A) айьф безі;B) фабриций қапшыгы;C) бауыр;D) лимфалық түйіндер;E) жүрек;F) көк бауыр;G) аш ішектің Пейров түйіні;H) жілік майы.

16. Қандай лимфалык мүшелер орталык (біріншілік) мүшелерге жатады:

A) айыр безі;B) фабрицива қапшығы;C) бауыр;D) лимфалық түйіндер;E)жүрек;F) көкбауыр;G) аш ішектегі Пейров түйіні;H) жілік майы.

17. Дененің кандай учаскісінде лимфалык тамырлар лимфалык түйіндерге келеді:

A) лимфалық мойын өзегінде;B) жақ асты безі аумағында;C) қолтық асгы;D) көк ет аумағында;

121

Б) мойында;Ғ) ішек аумағында;G) кеуделік лимфалық өзегінде;H) шапта.

18. Лимфаныц козғалысын іудыратын факторлар:A) тамырпардың серпімділігі;B) жиьфылғьпптық;C) бұлшық еттің жиырылуы;D) кеуде қуысының copy әрекеті;E) ішкі мүшелердің тегіс бұлшык еттерінің жиьфылуы;F) өкпенің жұмысы.G) жүректің жиырылуы;H) лимфалық тамырлары қабырғаларының жиьфылуы.

19. Қантамырлардың эндотелийінің функциясы:A) жүректе электромеханикалық қозу туғызу;B) тамьфлардың тегіс бұлшықетіне қанньщ химиялық;

факторларыньщ эсерін ретгеу;C) жүрек жұмысына эсер ету;D) биологиялық белсенді заттар синтездеу;E) тамьфлар тонусьш қалпында ұстау.

20. Жүректің қандай эрекетін қолмен сезінуге боладыA) жүрек дүрсілі;B) электрлік құбылыстар;C) жүрек соғысы;D) минутгық көлем;E) қысым.

21) Плевра қуысындағы қысым:A) атмосфералық;B) оң;C) атмосфералыкган жоғары;D) теріс;E) налдік.

22. Тыныс алу орталыгы кайда орналаскан:A) мишықга;B) ортаңғы мида;C) сопақша ми 4-ші қарыншасының түбі;

D) ортаңғы ми аяқшасы;E) жұлын.

23. Өкпе желдеткішінін көрсеткіштері:A) өкпенің тіршілік сыйымдылығы;B) тыныс алу көлемі;C) анатомиялық өлі кеңістік;D) функдияоналдық өлі кеқістік;E) апьвеоланың перфузирациясыз ауфсы;F) өкпенің эластикапық тартылуы.

24. Өкпенің тіршілік сыйымдылығы тәуелді болатын факторлар:

A) жасы;B) бронхылар;C) өкпе аурулары;D) салмақ;E) жынысы.

25. Гипоксияға аса сезімтал рпалар:A) без ұлпасы;B) ми кыртысы;C) жүрек бұлшық еті;D) эпитемит;E) дәнекер ұл па;F) көлденең жолакты бұлшьгқ ег;G) сүйек ұлпасы.

26. Негізгі тыныс алуға қатысатын бұлшықеттер:A) трапеция тәрізді бұлшыкет;B) ромб тәрізді бұлшықет;C) диафрагма;D) ішкі қиғаш кабыргааралық бұлшықетгер;E) сырпгқы киғаш кабыргааралык бұлшықеттер.

27. Альвеолярлық-капиллярлык мембрана арқылы газдар диффузиясының жылдамдығы тәуелді болатын факторлар:

A) газдың қысымы градиенті;B) қалдық көлемі;C) ауа құрамы;

123

D) газалмасу;E) тіршілік көлемі.

28. Тыныс алу тнптері:A) тыныстық;B) кеуделік;C) қосымшалық;D) қалдық;E) диафрагмал ық;Ғ) аралас.

29. Өкпеніц тіршілік сыйымдылыгы кандай ауа үлесінентүзіледі:

A) тыныстык;B) кеуделік;C) қосымша;D) қалдық; ,E) диафрагмалық;Ғ) резервті.

30. Дем алатын ауаның күрамы:A) оттегі 16.3 %;B) азот 79,7%;C) оттегі 20,94 %;D) аргон 80 %;E) көмірқышқыл газы 0,03 %;Ғ) оттегі 28 %;G) ннертті газдар (аргон) 79,03 %.

124

10 AC ҚОРЫТУ ЖҮЙЕСІНЩ ФИЗИОЛОГИЯСЫ

10.1 Ауыз қуысындағы астың қорытылуы

Адам сілекейінің құрамында көмірсулараға эсер ететін екі фермент бар: птиалин, мальтоза дисахаридына дейін ыдырататын крахмал, мальтазаны глюкоза моносахаридьша дейін ыдырататьш мальтаза. Сілекей ферменттері белгілі температурада ғана белсенді (37-40 С), көмірсуларды әлсіз сілтілі ортада ыдырапгады. Птиалин әсіресе пісірілген крахмалда жақсы эсер етеді.

Сілекей үш жұп бездің секреті болып табылады: тіл асты, жақ асты,құлақ маңы және ұрттық және тілдің кілегейлі қабатьшда орналасқан ұсақ сілекей бездері.

10.1-сурет — Шықшыт бездері сыртқа шьгғарылған ит

Сілекей безінің химиялық құрамын, қызметін оқу үшін И.П. Павлов пен Глинский ашқан әдісті қолданады: сілекей бездерінің өзегіне (созылмалы) фистула кою арқылы жүргізіледі (тұрақты әрі ұзаққа қойылған фистула) (10.1-сурет).

Дайындалуға арналған сүрақтар

1. Қандай органикалық заттарды білесіңдер?2. Ac қорьггу дегеніміз не?3. Қорытылу қандай кезеңдерден тұрады?4. Сілекейдің құрамы мен құрылысы?5. Сілекей бездерінің табиғаты?6. Қандай ас қорыту ферменттері сілекейдің құрамында болады

және қандай азық заттарға эсер етеді?7. Муцин және оның химиялық табиғаты мен маңызы?

125

8. Сілекейдің шартсыз рефлексі — бөліну механизмі қалай іске асады?

Сабақтың мақсаты:1) сілекей құрамындағы амилонитикалық ферменттердің бар

екендігін анықгау;2) ферменттердің белсенділігін анықтау.

1 Зертханалық жұмыс. ФЕРМЕНТТЕРДЩ КРАХМАЛҒА ӘСЕРІ

Ж^мысқа қажетті күрал-жабдықтар мен реактивтер: қайнатылған крахмалдың 1 % ертіндісін, дымқыл крахмалдың 1 % ертінідісі, спиртовка, қырлы сикатор, приборлы штатив, өлшегіш пипеткалар, люголя ертінідісі, сүзгіш қағаз.

Жұмыстың барысы: фермегатердің әсерін аныкхау үшін крахмал сілекейі, адамның сілекейі қолданылады. Сіпекей ауыз қуысын 20 мл дистилденген сумен 1—2 минут шаю арқылы алынады. Жиналған сұйықгы сүзеді. Нөмірленген 6 пробирканы келесі эдіспен тәжірибегедайындайды (10.1 -кесте). 7

10.1-кесге — Ферменттердің крахмалға әсері№

■ ■ ! ■ ■ ■ 1 1 ■ ■ ■ ■ 1 І М І 1 — — Ш Ш Ш Ш Ш Ш , ■ — — ' і Щ л , --------- ------ Л ------------------------

Пробирканың құрамы !Тәжірибенің шарты Қорытынды

1 1 мл дистильденген су+1 мл і крахмал клейстер і

Бірінші 5 пробирканы

2 1 мл сілекей+1 мл ылғалды крахмал клейстері

температурасы 38-40° термостатка

3 1 мл сілекей-ь 1 мл крахмалылғалды

10 минутка коямыз

4 1 мл қайнатылған сілекей+3-5 тамшы тұз қышқылы+1 мл крахмал клейстері

5 1 мл қайнатылған сілекей-ь 1 мл крахмал клейстер

6 1 мл сілекей+1 мл крахмалклейстер

10 минут суық жерде ұстаймыз

Тәжірибе соңында эрбір пробиркаға 2 тамшы люголя ерітіндісін тамызамыз. Қорытындыны кестеге түсіріп, жалпы түсінік жазыңыздар.

Шығармашылық тапсырмалар:1) қандай жағдайда бұл ферментгер белсенді болады.

126

Студенттердің өздік жұмысы (СӨЖ ) тақырыптары1) шартсыз сілекей бөлетін рефлекс қалай жүзеге асады;2) ас әрекетіне және қабылдамайтын (отвергаемые существа) заттар

әрекетіне жауап ретінде бөлінетін сілекейдің физиологиялық ролі қандай;

3) сілекей ферменттерінің әрекеті үшін қандай жағдайлар қажетті.

10.2 Қарындағы ас корыту

Адам және жануарлардың асқазан солі бірқатар ферменттерден түрады: пепсин, альбумоз бен пегггонға дейін ыдырататын ақуыздар, химозин, сүг пен лилазаны ірімшіктендіретін, нейтральді майларды глицерин мен майлы кышқылдарға дейін ыдырататын, асқазан сөлінің белсенділігі орта реакциясымен, температурамен жэне осы ферментгер эсер ететін ас өнімінің қүрамымен аныкталады. Мысалы пепсин қолайлы жағдайда бұлшық еттерді, фибриндерді, жұмыртқа ақуызьш жэне т. б. қорыта алады. Бірақ та осы ұлпалардың қорыту жылдамдығы эр түрлі. Фибрин ең тез қорытылады. Пепсин эрекеті кезінде акуызды қорытатын өнімдерді байқау үшін эдетте химиялық реакция қолданылады, альбумоздар мен пептидтер қатысуымен 1 %күйдіргіш сілті ерітіндісінде жэне 0,1 % CuS04 ерітіндісі қызғылт жэне кызыл түске боялады. Ыдырамаған ақуыздармен осы ерітінділер күлгін түс береді.

Ақуыздың қорытылу өнімдерін байқау үшін пепсин әрекеті кезінде әдетте химиялық реакция қолданылады, яғни альбумоз бен пептондардың қатысыуымен 1-п роц ен т улы ерітіндіде және 0,1- проценттік CuS04 ерітіндісінде қызгылт немесе қызыл түске боялады. Ыдырамаган ақуыздармен осы ерітінділер күлгін түсті береді.

Дайындалуга арналған сүрактар

1. Қарынның классификациясы?2. Қарында қандай аймактарды ажыратады?4. Қарын сөлінің кұрамы?5. Қарын бездерінің қай клеткалары ферменттерді, тұз қышқылын,

кілегейді бөліп шығарады?6. Тәбет, сөл деген не және оның маңызы?

Қарындағы астың химиялық қорытылуы карын свлі арқыпы өтеді. Қарынның кілегей қабыгының үш түрлі бездерден бөлінген сұйық заты - қарын сөлі больот табылады.

127

Негізгі торшалар — ферменттерді бөліп шығарады, қосымша жасушалар - кілегейді (муцин) бөліп шығарады , ал қапсырмалар торшалар — тұз қышқылын бөледі (10.2-сурет). Тұз қышқьшы байланысқан жэне бос түрде болады. Негізгі жэне байланыскан қышқыл- жалпы қышқылдың ортасын құрайды.

1

1 — кардиальді бөлігі; 2 — фундальді бөлігі, 3 — қарынның денесі, 4 - антральді бөлігі; 5 — пилорикалык бөлігі

10.2- сурет - Адамның қарыи бөліктері

Сабақтыц мақсаты:1) баканың өңеші мен асказан ы ның қозғалысын аныкгау;2) қарын сөліндегі пепсин ферменті бар екендігін аныктау;3) қарын сөлінде тұз қышқыл ының бар екендігін аныктау;4) ферменттердің эрекет жағдайын аныктау.

2 зертханалық жұмыс: БАҚАНЫҢ ӨҢЕШІ МЕН АСҚАЗАНЬШЫҢҚОЗҒАЛЫСЫ

Бақаның ас қорьггу түтігінің қабырғасын түгелдей бұпшық ет жауып тұрады. Ол ұзыньшан, көлденеңінен, кисығынан орналасқан тегіс бұлшык еттен құралған. Бақаның асқазаны мен өңешінің кимылын бақылау нәтижесінде тегіс бұлшық етінің негізгі қасиеттерін зергтеуге болады: жиырылудьщ баяу жүруі; тітіркенудің бір талшықтан екіншісіне берілуіне байланысты бұлшық еттің кұрт тэрізді жиырылуы; жиырылу ырғағы; жиырылудың тониялык сипаты.

Жұмыска қажетті кұрал-жабдықтар: аккумулятор; индукциондық орам; кілт; тісті электродтар; өткізгіпггер; тақтайша; кесуге арналған құралдар; бақа.

Жұмыстыц барысы: ырғақгьш. нндукциялық токпен тітіркендіретін тізбек құрастырыңыздар.

128

Бакан ың (еркек) жұлыны мен бас миын зақымдаңьодар. Қарнын жогары каратып бекітіңіздер. Терісі мен құрсақ бұлшык етін симфизден бастап төменгі жақ сүйегінің шетіне дейін кесіп, құрсақ қуысын ашыңыздар. Төменгі жақ сүйегінің арткы бұрышын кесіп, лигатурамен кезеген нервті алыңыз, ол дене осінің ұзын бойындағы артерияньщ астында, тіл-жұтқыншақ пен тіласгы жүйкесінің ортасында орналаскан.

Асқазан мен өңештің қимылын бакылаңыз (алғашында ол көрінбейді, 10-15 минут өткеннен кейін, құрғай басгағанда байқалады). Асқазанның бөлігін қысқышпен ақырын қысу арқылы асқазан кимыльшьщ күшеюін бақылаңыз. Асқазан мен өңешке тұз түйіршіктерін салу арқылы да олардьщ қимылының күшеюін байқауга болады.

Кезеген жүйкені лигатурамен көтеріп, оны электрод арқылы индукциялық токпен тітіркендіріңіз. Асқазан мен өңештің перистальтикал ық қозгалысын бақылаңыз.

3 зертханалық жұмыс: ҚАРЫН СӨЛІНЩ ҚЫШҚЫЛДЫҚОРТАСЫН АНЫҚТАУ

Жұмысқа қажетті кұрал-жабдықтар: Қарьш солі 0,1% сілті ерітіндісі, 10 % со да ергінідісі, лакмус қагаздары, фенолфталеин, диметиламидоазобензол, дистилденген су, фибрин, пипеткалар, штатив,түтік шынылар.

Жұмыстыц барысы:а) қарын сөлінің қышкылдық ортасын анықгау үшін колбага 10 мл

карын сөлі, екі тамшы 0,5 л диметил амидоазобензол қосылады, сұйық қызыл түске өзгереді, бұл тұз қышкылы бар екендігіи көрсетеді. Сол ерітіндінің мөлшерін алтыи-сары түске айналғанша 0,1 % сілті ертінідісімен титрлейді. Жұмсалған сілті мөлшерін 10-ға көбейтіп, бос қышкылдың мөлшерін көрсетеді;

б) Байланыс тәжірибедегі колбадагы сұйыққа 2 тамшы 1 % фенолфталеин тамызып, 0,1 % сілтісімен титрлеу керек, ертінді қызғылт түске айналганша жұмсалған сілті мөлшерін 10-ға көбейтіп, байланыскан мөлшері аныкталынады.

4 Зертханалық жұмыс. ҚАРЫН СӨЛІНЩ БЕЛОКТАРҒА ӘСЕРІНБАЙҚАУ

Жұмыска қажетті қурал-жабдықтар: тэжірибе келесі схема бойынша жасалынады.

129

10.2-кесте - Қарын селінің белоктарга әсерінI № 1 Пробирканың

құрамы

’ . А - - ‘ .-■■■■-------1 Тәжірибенің шарты КорытындыП

1 13 мл дистилденген су+фибрин

1,5 шыны түтіктерді 36-40° терм остатка 20 мин кояды

2

3 мл қарын сөлі+0,5 тұзқышқылы+фибрин + карын сөлі 1

3

3 мл қайнатылганқарын селі+фибрин

4

3 мл қарын сөлі+3тамшысода+фибрин

5 3 мл қарын сөлі+фибрин

6 3 мл қарын сөлі+фибрин

Суыкка 20 мин кояды

Осы уақыт өткеннен соң қай пробиркаларда белок қорытылғанын анықхап, жалпы қорытындысын жазу керек.

Қарын сөлінде ферменттердің белсенді болу жағдайларын атап шығару. Қарындағы ас қорытудагы түз қышқылының маңызы.

Шығармашылык тапсырмалар:1) ас қорыту мүшелерінен тыс қанға түскен ақуыз ағзаның

қорганыштық реакциясын тудыратындыгы белгілі. Осы себептен де, қажетті шарапар жүргізілмесе, көшірілген ұлпалар мен мүшелердің қабылданбауы болады. Ac қорыту мүшелері арқылы ағзаға енетін ақуыз неге ағзаньщ қорғаныштық реакциясын тудырмайды.

Студенттердің өздік жүмысы (СӨЖ ) такырыптары:1) ас қорыту агзаларының кызметін зерттеу әдістері;2) карындагы ас қорыту;3) тұз қышқылының, кілегейдің, ферменттердің манызы;4) карын сөлінің реттелуі;5) қарын сөлін алу әдістері.

130

10.2 Ішектегі ас қорыту. Сіңіру

Сіңіру — бұл физиологиялық құбылыс, эртүрлі заттардьщ қанға немесе лимфаға биологиялық мембрана арқылы өтуі. Асқорьггу өзегінде тағамдардьщ ыдырау өнімдері су ерітіндісі түрінде ащы ішектің кілегей қабатынын эпителий жасушалары арқылы қанға жэне лимфаға сіңеді. Тагам заттарының сіңіру жылдамдыгы тірі мембрананың қасиеттеріне, осмостық кысымына және оның табиғатына байланысты. Биологиялык мембраналардың бір бағытқа өткізгіш ерекшеліктері бар (10.3-сурет).

1 — Ішек бүрлері, 2 — Капиллярлар, 3 — Артерия, 4 — Вена, 5 — Бокал тәріздес жасуша, 5 — Орталық лимфалык тамыр, 5 — Тегіс бұлшық етттер

10.3-сурет - Ішек бүрлерінің құрылысы

Дайындалуға арналған сурактар

1. Сіңіру дегеніміз не?2. Ac корьггу жүйесінің қай бөліктерінде сіңіру өтеді?3. Ішектегі ас қорыту қандай сөл арқылы өтеді?4. Ішектің қабырғаларындағы ас қорьпудьщ маңызы?5. ¥йқьі безі сөлінің құрылысы және бөліну кезеңдері?6. Өт сөлінің ас қорытудағы маңызы?7. Ішек сөлінің пайда болуы, механизмі және кезендері?8. Сіңіру құбылысы (диффузия, осмос, сүзу)?

Сабактын максаты:1) баканың терісінде мембрананың өткізгіштігін аныктау;2) өт сөлінің ас қорьгтудагы маңызын анықтау.

131

1 зертханалык жүмыс. Бака терісінін бір багытта өткізетіндігін аныктау

Сіңірілу кезінде кейбір заттардың біржакты сіңірілуі ішек түктерінің эпителилері арқылы өтеді. Мұндай құбылыстар басқа мүшелердің қызметінде де байқалады, мысалы бүйрек өзегінің кейбір бөліктері, бақаның тері жабыны. Сонымен қатар әр жасушаның қабыгытақдап біржакты сіңіреді.

Бұл құбылыстардың барлығы, соның ішінде ішек кабығы арқылысіңіру де жасушааралық алмасу процесінің қатысуымен жүреді. Егерішектің шырышты қабатындағы бұл процестер бұзылса (мысалы тінді 0градусқа дейін мүздатса немесе фторлы натримен уласа), алдындабайқалған таңдау және заттардың тін арқылы біржактылық өткізгіштікқасиеті жойылып кетеді. Жансызданған түкше (ворсинки) эпителиініңқызметі физикалық заңға бағынады, су және еріген затгар өлі, жартылайсіңіргіш мембрана арқылы өтеді.

Бұл жұмыс кейбір заттардың тірі эпителдиальды ұлпа арқылыбіржакты өтуін бақылауға мүмкіндік береді.

Жүмыска кажетті күрал-жабдыктар: 4 стакан; 4 шыны таяқша; әрқайсысында екіден қысқышы бар 2 штатив; бақаға арнапган физиологиялық ерітінді; 0,6 %-тік NaCl ерітіндісі; 1 %-тік метилен көгі ерітінідісі; спирт-ректификат; кесуге арналған құралдар; жіптер;шыныға жазатын қарындаш; екі бақа.

Жүмыстың барысы: екі бақаньщ да бас миы мен жұлындарынзақымдап, артқы аякхарының терісін сыпырамыз. Терінің екеуін терісаударып, екеуін дұрыс калпына келтіріп төрт қапшық дайындаймыз. Біртеріс аударылған, бір оң теріні тканін өлтіру үшін күшті спирткесаламыз. Барлық қапшыктарға метилен көгінің 1 %-тік ерітіндісінтолтырып, оларға шыны түтікшені байлаймыз, барлық түтікшедегіерітінді мөлшері бірдей болуы керек. Түтікшедегі сұйыктың мөлшеріншыныга жазатын қарындашпен белгілейміз. Түтікшелерді штативкебекітіп, әрбір қапшыктың астына физиологиялық ерітінді құйылғанстакан қоямыз.

Біраз уақыт өткен соң түтікшелердегі сүйыктың көлемінің өзгеруіне және физиологиялық ерітіндінің бояуына қарап бояудың қай бағыттан (қапшыктың ішінен немесе сырттан) шығатынын анықтаймыз.

Бақылай отырып, тірі теріден жасалған қапшыктың біржакты өткізгіштігі сақталатынын, ал спиртпен өңделген теріде сақгалмайтынынкөре аламыз. \ ,

132

2 зертханалық жүмыс. ӨТ СӨЛІНІҢ AC ҚОРЫТУДАҒЫМАҢЫЗЫ

Жумысқа қажетті құрал-жабдыктар: өт сұйыгы, өсімдік майы, су, пробиркалар, фильтрлер, оймыш.

Жұмыстың барысы: фильтрді оймышқа салып, жаксылап суландыру керек. Біреуін өтлен, басқасын сумен. Оймыштарды пробиркаларга салып, май тамызып, сүзу пайда болуын байқайды. 3- ші пробиркага өт сөлін жэне 1 мл май мен суды қосыл, тұракты эмульсия пайда болганға дейін сұйықты араласгьфу кажет.

Тәжірибе нэтижелерін келесі кесте бойынша құрастыру керек (10.3- кесте).

10.3- кесте - Өт селінің ас корытудагы маңызыМайға әсері Нэтижелері

I 2 3ӨтсөліСуӨгсөлі+су

3 зертханалык жүмыс. МАЙ ШАРЛАРЫН МИКРОСКОПАРҚЫЛЫ БАЙҚАУ

2 тамшы май алып, 1 тамшыны сумей, басқасын өт сөлімен араластырып, шыны түтікшеге тамызып, жапқыш шынымен жауып, микроскоп аркылы зерттелінеді. Зерттелген тамшыда эр түрлі май шарлары аныктальшады.

Шығармашылык тапсырмалар:1) бака терісінің тірі жэне өлген мембранасының откізгіштігін

анықтап, корытынды шығару;2) өт сөлінің ас корьггуға эсерін аныктау;3) май шарларды микроскоп арқылы анықтап, суретін салу.

Студенттердіц өздік жұмысы (СӨЖ ) такырыптары:1) ішектегі ас қорьпу, сініру;2) азық қабылданудьщ физиологиялық негізі. Аштық пен тоқтық

сусау мен сусындау механизмі;3) құстарының ас қорьггу ерекшеліктері;4) қандай түрлерде майлар, углеводтар, белоктар қанға және

л имфаға сіңіріледі;133

(

5) азықгың организмнің ішкі ортасына сіңірілуіндегі ішек қабырғаларының маңызы;

6) қабырғаларда қорытыпу дегеніміз не.

Ac қорыту тарауы бойынша коллоквиум сдоақтары

1. Қорытылу дегеніміз не?2. Қорытылу қандай кезеңдерден тұрады?3. Сілекейдің құрамы және қасиеттері.4. Сілекей болінуінің реггелуі.5. Қарындардың классификациясы.6. Қарын сөлінің қасиеттері және құрамы.7. Тұз қышқылы, кілегей, ферменттердің саңызы.8. Қарын сөлінің боліну кезеқдері9.Таз қарындағы микроорганизмдердің түрлері және қорыту

маңызы10. Ішектегі қорьггудың түрлері. і11. Қорыту сөлдері нің құрамы және қасиеттері12. Өт сөлінің ас қорытудағы маңызы13. Қорытылу солдерінің кезеңдері жэне пайда болу механизмі14. Сіңірілу дегеніміз не? Сіңірілу механизмі.15. Заттар және куат алмасудьщ биологиялық маңызы.16. Негізгі алмасу деген не? Оны анықгайтын нұскаулар.17. Жалпы және қоректік алмасу деген не?

134

11 ЗАТ ЖЭНЕ ЭНЕРГИЯ АЛМАСУ

Адам жэне жануарлардың тіршілік негізін -торшалар мен ұлпаларда жүрегін химиялық үрдістердің жиынтығы болып табылатын — энергияжәне зат алмасу күрайды.

Зат алмасу сыргқы ортадан түсетін қоректі заттарды сіңіру, өзгерту,және ыдыраған өнімді бөліп шығарумен байланысты.

Осының нәтижесінде күрделі органикалық қосьшыстардың потенциалдық энергиясы босап шығады жэне ол жылу, механикалық, электр энергиясына айналады. Зат алмасу жэне энергия га айналу бір- бірінен бөлек жүрмейді және олар екі үрдістің диалектикалық бірлігін: ассимиляция жэне диссимиляция кұрайды (салстырмалы жай косылысты корытып, күрделі қосылысты синтездеу). Энергияньщ қайнар көзі - ақуыздар, майлар, көмірсулар. Энергияньщ бір белігі жаңа торшалар кұрастыруга, тіршілік үрдісінде (мысалы, бұлшық етпң жиьфылуына) пайдаланылады, ал енді бір бөлігі жылу түрінде босап шыгады.

Қоректік заггтарға дәрумендер, су, минералды тұздар да жатады. Олар энергия көзі емес, бірақ тіршілік үшін маңызды роль атқарады, заталмасуга қатысады.

Ақуыздың, майдың, комірсудьщ, минеральды түздар мен судың аралық алмасуы, зат алмасудағы дәрумендердің ролі, жылу реттеу механнзмі, барлық осы үрдістердің жүйкелік - гуморальдық ретгелуі- берілген такьфыптың маңызды сұрактары болып табылады.

11.1 Зат жэне энергия алмасу

Агзадагы зат аламсу жэне энергия алмасу акаболизм және анаболизм (ассимиляция және диссииляция) процесстерімен жүзеге асьфылады. Осы процесстер бір - бірімен байланысқан және келесі арнайы функцияпарды жүзеге асырылуы үшін багытталган:

1) энергияны химиялық байланыстардан айыру жэне оны АТФ макроэргиялык байланыстар энергиясына айналдыру;

2) органикалық заттарды (организмге келетін) жасушалардыңмакромолекулалық компонеттерінің бастамасына;

3) осы құрылыстык блоктардан акуыздардын, нуклеин кышкылдардың, майлардыц жэне баска да жасушалык компонетгердің синтезі.

Эволюция барысында қоршаған ортаның озгеруіне бейімдейтін

механизмдер пайда болды.135

Tipi ағзада зат алмасуы мен қуат алмасуы үздіксіз журіп отырады. Жануарлардың тіршілік эрекеті кезінде азық құрамындағы органикалық заттардың химиялық энергиясы жылу энергиясына айналады. Агзага жұмсалған энергия жэне заттар алмасуының көрсегкіші - негізгі алмасу саналады.

Негізгі зат алмасу дегеніміз — агзаның қалыпты жагдайда, жатқанында, тагам ішкеннен соң 12—16 сагаттан кейін сыртқы ортаның жылулыгы 18—20° болғанда жұмсайтын қуатының мөлшері. Негізгі алмасу тікелей және тікелей емес коллорметрлік эдіспен анықталады. Тікелей коллормегрия арнаулы камера арқылы анықталып жасалынады. Ал тікелей емес коллорметрияда газ алмасуда Дуглас-Холден әдісі колданылады.

Дайындалуға арналган сұрактар

1. Зат, куат алмасудың биологиялық маңызы?2. Негізгі алмасу дегеніміз не? '•3. Өнімді жэне жалпы алмасу дегеніміз не?4. Негізгі алмасуды аныктайтын Дуглас-Холден әдісінің мәні?5. Тыныс коэффициенті дегеніміз не, оны анықтаудың қандай

маңызы бар? ^6. Көмірсулардың, майлардың, белоктардың калориялық

құндылығы?

Сабақтың мақсаты: Негізгі алмасуды анықгау тәсілдерімен танысу, тыныс коэффициентін есептеу эдісін меңгеру.

1 зертханалық жумыс. Г АЗ АЛАМАСУДЫ БЕТПЕРДЕ КИЮӘДІСІМЕН ДУГJIАС-(ХОЛДЕН БОЙЫНША) ЗЕРТТЕУ

Жұіиысқа қажетті күрал-жабдыктар: дем шыгаратьш маска, газ сагаты, Дуглас қабы, қысқыштар, Холден аппараты.

Жүмыстың барысы: негізгі алмасуды Дуглас-Холден әдісімен аныктау тыныс алу актісі кезіндегі ауаның мөлшері мен сапасын анықтауга негізделген:

1) зерттеуші 5 минут бойы Дуглас қапшыгына демін шыгарады. Қапшықты бекітеді де, Холден аппаратына осы қапшықган 100 мл ауа жіберіледі; Щ й

2) спирометрдің көмегімен Дуглас қапшыгындагы ауа мөлшерін анықтайды. Мысалы: 25 литр болды делік;

136

3) тынысгық ауаның минутгық көлемін анықтайды. 25 л : 5 мин =5;4) тыныстык ауаның шын минуттык келемін аныктайды. Мысалы:

ауа Т =20°, ал атмосфералық қысым 760 м сынап баганасында болғанда, ауа көлемі қанша болатынын кестеден жөндеу коэффициентін табады да, тыныстық ауаның минуттық көлеміне көбейтеді;

0,9 жөндеу коэффициент!0,9 х 5 л = 4,5 л

5) Холден аппаратындағы 100 мл ауаны сілті бар түтіктен 10-15 per өткһеді. Ауа мөлшері азаяды, себебі көмір кышқыл газын сілтілі сіңіріп алып қалады. Қалған ауаның мелшері 97 мл болды дейік, сонда көмір қышқылы газының мөлшері 100-97 = 3 мл. Белгілі жағдай бойынша тыныс алған 100 мл ауаның кұрамында 0,03 % С02 болады. Сонда организмнің бөліп шыгарған ауасының құрамында 3 мл - 0,03 мл =2,97мл СОг болғаны;

6) калган 97 мл ауаны пирогаллол бар түтіктен 10-15 рет өткізеді.Ауа мөлшері азаяды. Мысалы 80 мл қалса 97—80 = 17 мл О2

пирпогололга сіңіп калганы. Ал белгілі жағдай бойынша 100 мл атмосферапык ауа кұрамында 21 % 02 болады, сонда ағзаға сіңгеноттегінің мөлшері 21-17=4 мл болады;

7) агзаның бір минутта канша 02 сіңіргенін табады. Ол үшін пропорция кұрады. Ағза бір минутта 4,5 мл ауа жұтқаны белгілі:

100 мл ауада - 4 мл 02 4500 мл ауада - X

Х= 4500 х2.97 =180мл 0-2100

8) ағзанын 1 минутта канша СО-2 белгенін табады. Ол үшін ропорция курады:

100 мл - 2,97 мл СО-2 4500 мл - X

Х= 4500 х 2.97 = 133,6 мл СО-2 100

9) тыныс алу коэффициентін аныктайды:ТК = СО-2 = 133.6 = 0.74

0-2 180 № '' 137

алу коэффиценті бойынша арнаулы ан 0 2калориялык эквивалентш анықгайды:

ТК =0,74 болганда 02 калориялық эквиваленпгі 19,5 кДж боладыминуттағы бөлінген қуаттың мөлшерін анықтайды. Ол үшін

бір минутта ағзаның сіңірген 02 мөлшерш эквивалентіне көбейтеді.

02 калориялык

сағатта, бір тәулікте болінген қуаттың мөлшерін аныктай;19,5 кдж х 0,18 л 0-2 =3,51 кдж

210,6 кжд х 24 сағ =5054 кжд тэулік

2 зертханалық жұмыс. AC РАЦИОНЫН ҚҮРАСТЫРУ

Ас рационы бұл ағзаның пластикалық жэне энергиялыкқажеттілігін қамтамасыз ете алатьга жэне де баланың өсуі мен дамуына, кұрамында қажетті мөлшеріде тамақ онімдері бар тағамдар жиынтығы.

Ас рационы агазаның тэуліктік энергия жұмсауына байланысгы құрастырылады.

Балалардың ас мөлшері үлкендерден айрықша және әр түрлі жастағы балардікі әр түрлі. (10.1 және 10.2 кесте) <

11.1-кесте - Әр түрлі жастағы балапар мен жас өспірімдердің энергия

Жасы Жалпы ортақ салмақ қа есептелгендегі

Жасы Жалпы ортақ салмак қа есегггелгендегі

2-3 айға дейін 400-550 5-7жас 1800-23005-6 айға дейін 650-750 8-11 жас 2250-29001-1 1/2жас 1000-1200 12-14 жас 2800-33003-4 жас 1600-1800 15-16 жас 3200-3500

11.2-кесге — Жас өспірімдер мен балардың асында ақуыздар, майлар мен

Жасы Ақуыздар Майлар Көмірсулар Каллори2-3 айға дейін

8-10 25-30 50-55 450-550

5-6 айғадейін

12-15 35-40 60-75 650-750

1-1 Vi жыл 35-45 40-50 90-120 1000-12003-4 жыл 50-60 60-70 150-200 1600-18005-7 жас 65-75 75-80 250-300 1800-23008-11 жас 75-95 80-95 350-400 2400-2800

138

1 12-14 жас 1 90-110 190-110 1400-500 12800-3300 114-кестені ң жалгасы

1450-5001 15-16 жас 1 100-120 1 90-110 13200-3500 1

Ac мәзіріне 3 затты ақуыздар, майлар меы көмірсуларды қосқан кезде ағзаның энергегикалық жәые пластикапык материалдармен қанағаттануы. Келесі жылулық мүмкіндіктері: 1 г ақуызбен көмірсулар тогыққан кезде ағзада 4,1 ккал , ал 1 г май - 9,3 ккал жылу бөлінеді. Ауыр физикалык жұмыспен айналмайтын ересектерге асмәзірінің мөлшері: 100-120 г ақуыз, 80-100 май және 500-600 г көмірсу.Ac мәзірін дайындаганда келесіні ескеру керек, орташа заттардьщ 16 % сіңірілмейтінін. Бұдан баска, ересектердің ас мэзірінің кұрамында 1/3 ақуыз және майпардан, ал балалардың ас мәзірінде 50 % болу керек. Дәрумендер мен тұздер ас мәзірінде жепгкілікті мөлшерде болуы қажет. Ең бастысы балалардың мэзірінде кальций тұздары және фосфордың жегкілікті мөлшерде болуы керек. Кальций — сут, фосфор - ег, жұмыртқа,сүзбе және өсімдік өнімдеріне жасалған тагамдар көзі. Тагамдар - ағзаны коректі затгармен камтамасыз егуі үшін ол әр түрпі болуы керек.

Жүмысты өткізу әдісі№ 3 кестені колдана отырып 15 жасар баланьщ ас мәзірін

қүрастырьщыз.Акуыздар, майлар және комірсулардың кұрамын, сонымен қоса

тағамнын калорилігін анықтаныз. Егерде санак акуыздар, майлар жэне көмірсулардың сонымен коса калоридің молшерінің нормага сай еместігін байкаса, қажетгі жөндеулерді еңгізіңіз.

Ac мэзірінің күрамындагы ақуыздың, майдыц және комірсуларды бағалаңыз, сонымен қоса өсімдік және жануар майларының. ақуыздардың және калоридің қатынасын байканыз.

Қандай өнімдер күрастырылған ас мәзірінде:1) В және D;2) В тобының дәрумендері;3) С дэру мендері;4) кальций;5) фосфордың көзі болып табылады.Шыгармашылық тапеырмалар:1) негізгі алмасуды анықтайтын Дуглас-Холден әдісін түсіндіру

жэне Холден газоанализаторыныц суретін салу;2) тыныс коэффициентін аныктау, энергияны есептеу әдісін

шығарып жазу және қорытындылау.

139

Студенттердің өздік жумысы (СӨЖ ) такырыптары:1) зәр тшығаруы және оның реттелуі;2) терінің экскрециялау қызметі;3) зат алмасудың биологиялық мәні, процестері, кезендері;4) агзадагы энергияның тұрленуі;5) дене температурасы және оның реттелуі.

Зат және қуат алмасу физиологиясы тару бойынша студенттердің өздігінен дайындалуына арналган реферат

такырыптары

1. Зат жәнеэнергия алмасудың физиологияпық маңызы2. Зат алмасуды зерттеу тәсілдері3. Жалпы және өнімді зат алмасу4. Ағзадагы ақуьгздың рөлі. Ақуыз алмасу және оның реттелуі.5. Ақуыз алмасудьщ ерекшеліктері6. Ағзадағы көмірсудың рөлі. Комірсу алмасу және оның

реттелуі т7. Ағзадағы майдың маңызы. Май алмасу жэне оның реттелуі8. Минералды заттардың физ иол о гиялық ролі9. Дәрумендер және олардың физиологиялық маңызы10. Бауыр зат алмасуында қандай роль атқарады11. Энергия алмасуды зерттеу әдісгері12. Тыныс коэффициент! жэне оның эртүрлі жағдайдағы

көрсегкіштері13. Ақуыздың, майдьщ және көмірсулардың кұнарлылык

кундылыгы14. Әртүрлі малдардағы дене температурасы15. Әртүрлі малдар мен құстардьщ жылуреттелуінің

ерекшеліктері

140

12 АҚЫРҒЫ ӨНІМДЕРДІБӨЛУ ФИЗИОЛОГИЯСЫ

Бүйрек, тер бездері, өкпе, асқазан және ішек қызметтері арқылы ағзадан метаболизм өнімдерін сыртқа шығарып тастау - бөлу деп аталады. Ағзадан су, акуыз алмасуының соңғы өнімдері (мочевина- агзадағы белоктьщ уытталып денеге сіңгеннен қалған заттары, несеп қышқылы,креатинин, т. б.), майлар мен көмірсулардьщ (сүт, Р — оксимайқышқылы, ацетосіркеқышқылы, ацетон, т. б.) жартылай қышқылданған өнімдері, ағзаға түскен бөгде заттар бөлініп шығады. Бүйрек болу процесінде өте маңызды роль атқарады. Сүзу, реабсорбция, заттардын айналуы жэне секреция процестерінің нәтижесінде ол ішкі ортаның химиялык қүрамы мен физико-химиялық қасиетінің тұрактылығын — гомеостаз — сақтайды. Бүиректе зәр түзіледі. Зәрдің көлемі мен құрамына қарап бүйректің қызметін бағалуға болады. Дені сау жануар бір тәулікте белгілі бір көлемде зәр бөліп шығарады: адам1-2 литр, сиыр 6-20 литр, қой 1-2 литр, жылқы 5-10 литр, шошқа2-5 лкгр, ит 0.5-2,0 литр, мысық 0,05-0,2 литр (12.1-сурет).

6

1 - адамныц сол жак бүйректің жалпы көрінісі; 2 - бүйрекүсті безі; 3 - бүйректің қақпалары; 4 — бүйрек артериясы; 5 — бүирек венасы; 6 — несеп жолы; 7 — бүйрек кесіндісі; 8 — бүйрек түбекшесі; 9 — бүйректің қыртыстызаты; 10 - бүйректің милы заты

12.1-сурет — Бүйректің жалпы көрінісі мен кұрылысы

141

1. Бөлу мүшелеріне не жатады жэне олар арқылы қандай заттар болініл шығады?

2. Несеп түзілу процесі қандай екі фазадан құралады?3. Қанға мочевина жэне хлорлы натридің гипертониялық

ерітіндісін енгізгенде диурездің осуін қалай түсіндіруге болады?4. Гипофиздің антидиуретикалық гормонының диурезге әсері

қандай?5. Диурезге жүйке жүйесі қалай эсер етеді?6. Осмотикалық диурез деген не?7. Тер бөлудің жүйкелік-гуморальдық механизмі?8. Тер болуіне эсер ететін сыртқы факторлар және оның механизм і?

Сабақтың мақсаты: несептің сыбагалы салмагын аныктау, ақ тышқанның диурезін (зэр бөлудің күшеюі) зерттеу.

Жұмысқа қажетті құрал-жабдыктар: ақ тышқандар, әр түрлі малдардың несебі, урометр (несептің сыбагалы салмагын анықтайтын кұрал), колбалар, стакандар, штатив, 3 пробирка, 3 шыны оймыш, 1 мл-лік 3 шприц, иньекциялық инелер, 40 %-тік мочевина ерітіндісі, физиологиялық ерітінді.

1 зертханалык жүмыс. НЕСЕПТІҢ МЕНШІКТІ САЛМАҒЫНАНЫҚТАУ

Жұмыс барысы: несепті цилиндрге құяды, темперагурасын аныктайды және урометрді жайлап, ыдысгың қабыргасына тигізбей, несепке батырады. Несептің төменгі менискісі бойынша көресткішті белгілейді, ол 15 °С температурадагы зэрдің сыбагалы салмагына тең. Егер несептің температурасы 15 °С-тен томен болса, онда онда әрбір 3 °С-га 0,001-ді алып тастайды, ал керісінше несептің температурасы 15 °С-ден жогары болса, оңда эрбір 3 °С-га 0,001 -ден қосады.

Дайындалуға арналған сүрактар

142

13 СҮТТЕНУ ФИЗИОЛОГИЯСЫ

Лактация (сүттену) дегеніміз - желінде сүтгің пайда болуы мен жиналуы және сауған немесе емген кездегі сүттің шыгуы. Бұл процесс агзаның барлық жүйесі бірлесе жұмыс істегенде ғана іске асады. Сүт сүт безінің секреторлық эпителиінде түзіпеді де жинағыш жүйеге түседі. Желіннің кай жерінде орналасуына байланысгы сүт цистернальдық, альвеолярлык және капдык сүт болып бөлінеді.Бұл болімде сүт безінің секреторлық қызметін, сүттің құрамын, желі.чдегі қысымды, сүт бөлудің жылдамдығын зертгеу тэсілдері берілген.

Сабактын максаты: сүтгің әртүрлі үлесіндегі май түйіршіктерінің көлемі мен санын анықтау эдісімен танысу.

Зерттеу обьектісі мен материалдар мен күрал-жабдықтар: сиыр сүті, сүтке арналған ыдыс, олшегіш цилиндрлер, микроскоп, шприц, инепер, тосеніш және жабын шынылары, тамызгыштар, питутрин, этилспиргі, мақга, дәке.

1 зертханалық жүмыс. СҮТТЩ ҚҮРАМЫН АНЫҚТАУ ЖӘНЕСҮТ МАЙЫН ЗЕРТТЕУ

Әр түрлі малдың сүтінің бір-бірінен айырмашылығы сүтгің құрамындагы белок, май, кант жэне тағы да баска затгардын мөлшеріне байланысты. Сонымен катар оган малдың тұқымы, азық құрамы, сүттену кезі де өз эсерін тигізеді.

2 Зертханалық жұмыс. МАЙ ТҮЙІРШІКТЕРІНІҢ КӨЛЕМІҢАНЫҚТАУ

Зерттеу обьектісі, материалдар мен күрал жабдыктар: желіннің эр түрлі бөлігінен сауып алынган сүт, окуляр-микрометрлі микроскоп, стакан, пробиркалар, тамызгыштар, төсеніш жэне жабьгн шынылары, дистилденген су.

Жүмыстын барысы: пробиркаларга 1 мл-ден цистернальды, альвеолярлы, калдык сүтті кұйып, эркайысысының үстіне S мл-ден дистилденген су косып, шайкайды. Сонан соң оның әркайсысынан 1 тамшыдан төсеніш шыныға тамызады да, жабын шынымен жауып, препаратты микроскоп столына қояды. Окуляр-микрометр шкапасы аймагында орналасқан май түйіршіктерін зерттеп, олардың диаметрін аныктайды. Окуляр-микромегр шкапасының әрбір бөлігінің үлкендігі х40 обьективпен қарғанда 3 мкм-ге тең болатынын ескеру қажет. Сүтгің

143

түрлі үлесіндегі май түйіршіктерінің үлкендігін салыстырып, олардың пайыздық қатынасьш есептейді де, қорытынды жасайды.

3 зертханалық жүмыс. СҮТТЕГІ МАЙ ТҮЙІРШІКТЕРІНАНЫҚТАУ

Зерттеу обьектісі, материалдар мен қүрал жабдықтар: желіннің әр түрлі бөлігінен сауып алынған сүг, микроскоп немесе целлоскоп, 250 мл өлшегіш стакан, Горяевтің есептеу камерасы, жабын шынысы,дистилденген су, мақга, дэке.

Жүмыстын барысы: өлшегіш стакандарға 1 мл-ден цисгернальды,альвеолярльі, қалдық сүггі күйьпт, үстіне 200 мл дистилденген су қосадыда, шайқайды. Горяев камерасына араластырылған сүггі тамызып,үстінен жабын шынысымен жабады. Камераны микроскоп столынакояды да, камераның әртүрлі бөлімінде орналасқан 5 үлкен шаршыдағымай түйіршіктерін санайды. Сүтгің әр үлесіндегі май түйіршіктерінің санын салыстырып, қорытынды жасайды.

Дайындалуға сүрактар

1. Желшнің осіп — дамуы, жалпы кұрылым принципі?2. Емшек бездерінің осуіне жэне дамуьша эсер ететін факторлар?3. Емшек бездерінің қызметгерінің азық қорьпу кұбылыстарымен

байланысы қандай?4.Сүг пайда болуыньщ реттелуі жэне бөлінуі?

Студенттердің студенттердің өздік жүмысы (СӨЖ) такырыптары:

1) аналық және аталық жыныс мүшелері және олардың қызметі;2) үй құстарының көбею ерекшеліктері;j ) сүтгену жайлы жалпы түсінік Сүттену кезеңі;4) сүт бөлу жэне оның механизмі.

144

AC ҚОРЫТУ , ЗАТ, ҚУАТ АЛМАСУ ЖЭНЕ БӨЛУ ТАРАУБОЙЫНША ӨЗІНДІК БАҚЫЛАУҒА АРНАЛҒАН ТЕСТ

СҰРАҚТАРЫ

1. Сілекей құрамында болатын ферментгер мен заттар:A) птиалин;B)трипсин;C) муцин;D) энторокеназа;E) липазалар;F) протеазалар;G) гастрин;H) амилаза.

2.Сілекей келесі сілкей бездеріне бөлінеді:A) ұйқы безі;B) жақ асты безі;C) калканша без;D) эпифиз;E) гипофиз;F) піықшыт безі;G) қалқанша маңындагы безі;H) тіл асгы безі.

Ш

3. Қарын бездері құралады:A) басты жасушалардан;B) целиндрлі жасушалардан;C) айнала қоршалган жасушалардан;D) медиаторлардан; ’**E)гормондардан;Ғ) ферменгтерден;G) сопақша жасушалардан;H) косымша жасушалардан.

4. Асқазан сөлінің күрамында болатын ферменттер:A) гастриндер;B) трипсин;C) протеазалар;D) энторокеназа;E) липазалар;

145

Ғ) муцин;G) птиалин;H) амилазалар.

5. Қарын бездерініц секрециясын зерттейтін әдістер:A) пневмография эдісі;B) өткір тәжіребе әдісі;C) эзофаготомия әдісі;D) сфигмография әдісі;E) жорамал тамақгану тэжірібелері;Ғ) электрокардиография эдісі;G) қарының оқшауланған әдісі;H) экстирпация әдісі.

6. Қарын сөлінде тұз кышкылының аткаратын қызметі:A) астың ішекке өтуіне мүмкіндік береді;B) майларды ыдыратады;C) астың сіңуіне қатысады;D) зат алмасуды ретгейді;E) сөддің бөлінуін тудырады;Ғ) көмірсуларады ыдыратады; giG) ақуыздардың ісінуін тудырады;H) бактерицидті эрекет.

7. Бауырдыц қызметі:A) иммунды қызметі;B) фагоцитоз;C) өттің түзілуі;D) дененің температурасын ретгейді;E) коррелятивтік қызметі;Ғ) гликоген түзуші қызметі;G) бөліп шығарушы қызметі;H) қорғаныштық және зарарсыздандыру қызметтері.

8. Қандай заттар жоғары молекулалық косылыстарға жатады:A)ақуыздар;B) көмірсулар;C) майлар;D) витаминдер;E) сутегі;F) минералды қосылыстар;

146

G) су;H)оттегі.

9.Асқазанда көмірсулар:A) қарын сөлінің ферменттерінің эсерінен ыдырайды;B) асқазандық құрамының сілтілік реакция кезінде гидролизге

ұшырайды;C) ерімейді;D) алдьш ала тұз кышқылымен өңделеді;E) сілекей ферменттерінің эсерінен ыдырайды;Ғ) асқазанның құрамы қыіпқыл болмағанша дейін, ыдырау жалғаса

береді;G) пепсиннің әсерінен глюкозаға дейін ыдырайды.

10. ¥нқы безі липазасыныц әсерін күшейтетін факторлар:A)өт;B) глюкагон;C) гастриксины;D) кальций иоцдары;E) өт қышкьшдарының тұздары.

11. Майлар колданылады:A) энергиялық мақсатта;B) осмостык қысым тұрақылығында;C) қанның температурасын ұстайды;D) майлар еритін витаминдерді сіңіреді;E) күрделі липидтердің синтезінде бастапқы маггерал.

12. Энергия алмасуыиыц үш деңгейі:A) термореттеуші;B) негізгі алмасу;C) спецификалық-динамикалык;D) физикал ык жұмыс кезіндегі алмасу;E) салыстырсалы тыиыштық күйіндегі алмасу.

13. Гломерулялы фильтрдіц кабаттары:A) базальды мембрана;B) капилляр эндотелийі;C) тамырлы;D) подоциттер өсінділері;

147

Е) кілегейлі;Ғ) пластикалық.

14. Шумақтық сүзілу жылдамдығы мыныған байланыстыA) қан көлеміне;B) қыртыс қабатының жуандыгына;C) бүйректің көлеміне;D) гумораиьдық әсеріне;E) эсер етуші нефрондардың санына;F) сүзілу қысымына.

15. Асқазанның пилорикалык бөлігінін сөлі:A) көбікті;B) қышқыл реакциясы;C) бейтарап реакциясы;D) көп мөлшерлі;F) әлсіз сілтілі реакциялы;G) аздаган мөлшерлі;H) орташа мөлшерлі.

16. Аш ішектін жиырылу түрлері:A) ырғактық сегментгік;B) маятник тэрізді;C) кезңдік;D) перистальтика қимьшы;E) күрделі -рефлекторлық.

17. Протеолиттік ферменттер кандай заттарды ыдыратады:A) көмірсуларды;B) липидтерді;C) ақуыздарды;D) дисахаридтерді;E ) МаЙЛарДЫ. > !’*»••> ■ .••••*

18. Ара л ас секрет бөлетін сіл екей бездері:A) тіл асты;B) тілдің түбінде орналасқан;C) тандай; Ж ШңШфа ҺD) тілдің бүйір бетінің кіші бездері;E) тіл, жақ жэне еріннің кілегей қабығьшьщ бездері.

148

• «

19. Ішектің қай бөлігінде негізгі сіңіру процесі өтеді:A) ауыз қуысы;B) өңеш;C) карын;D) ішектің жіңішке бөлігі;E) ішектің жуан бөлігі.

20. «С» витамині келесі тагам кұрамында бар:A) буырда;B) лимонда;C) апельсинде;D) жұмыргқа сарыуызында;E) грек жаңғағында;F) бұршақга;G) сыра ашытқысында.

21.Ауыстырылатын аминкышкылдарга жатады:A) аланнн;B) глицин;C)вален;D)лейцин;E) тирозин.

22. Агзада ең көп жылу кайда түзіледі:A) жүректе;B) теріде;C) колтық асты ойысында;D) канка бұлшық еттерінде;E) бауырда.

23. Бөліп шығару мүшелеріне жатады:A) екпе;B) жүрек;C)бауыр;D )бүйрек;E)тері.

24. Несеп қүрамына қандай органикалык заттар кіредіA) фосфор қьпши>ілының тузы;B) креатинин;C) аммиак;Г 149

D )адреналин;E) несеп қышқылы.

25. Несептін түсі қандай заттармен шарттаскан:A) родопсинмен;B)глобинмен;C) урохроммен;D )уробилинмен;E) уроэритринмен;Ғ) билирубинмен. . ̂ : :

26. Тері бездерінің функциясы:A) ақуыздьщ алмасуын реттейді;B) зат алмасудың соңғы өнімдерін ағзадан жояды;C) кан қысымын ұстап тұрады;D) қозғалысты ретгейды;E) ағзаньщ термореттелуінде қатысады;F) сулы -түзды алмасуда қатысады. j

27. Бүйректін негізгі функционалдық бірлігі:A) нейрон;B) альвеола;C) нефрон;D) эпителий;E) ацинус.

28. Қоршаған орта температурасы жоғарылағанда ағзадаболатын қубылыстар:

A) тьшыс жиілігі өзгереді;B) тамыр қозғалту рекциялары жүреді;C) тері тамырлары кеңейеді;D) жылу берулі күшейеді;E) тер бөлу күшейеді.

29.Бүйрек үсті безінің гормондарынын қайсысы сулы - түздыалмасуды реттеуге катысады:

A) норадреналин;B)адреналин;C) андрогендер;D) минералокортикоидтар;E) глюкокортикоидтар.

150

30. Нефроиным кай болігінде алғашкьд нем«с* провнзордынесептіц түзілуі жүреді:

A) бірінші кжтаряы крек түтік і прокскмалъдык);B) шумлянский - боумеи капо ласы;О re яле Ілгегікік ш т а т у нірші:D) екінші кзтарлы крек түтік (дисгальдык);E) генле ілгегінін хогароау нірімі.

ГЛОССАРИЙ

Ағза - организмАйыршык без, бұғақ безі — вилочковая железа, зобная железа,

тимусАксон — нейрондық клетканьщ ең ұзын жалгыз тармагы Ақуыз - белокАккомадаци — организмдегі ағзалардьщ түрлі тітіркендіргіштердің

күшіне біртіндеп бейімделуі, жаттьиуыАльтерация — ¥лпалардың кейбір нэрселерден зақымдануынан

оның қызметінің өзгеруін білдіретін терминАнаболизм - организмде зат алмасудың арта түсуі Аналық безі - яичникАнемометр — желдің қозғалу жылдамдығын жэне оның күішн

өлшейтің құрапАнтростерон — андростерон, еркектің жыныс гормоны Барорецептор — қысымды қабылдаушы реиепторлар Бессознательное состояние — естен тану күй (кезені), ми

қыртысындағы оргалықтар қызметінің тежеліп қалған кезені (куй )Бүйен (соқыр ішек) — слепая кишка Бүйрек безі — надпочечная железаВаскуляризация- васкуляризация ( лат-vas- тамыр, culum- азаюы)

кейбір ағзалардың қан тамырымен қамтамасыз етілуің коп немесе аз екенің көрсетеді

Вена — коқ тамыр қанды жүрекке қарай ағызатын тамыр Венотомия - венотомия, кан тамырды ашу, венаны кесу, кию Вискозиметр — сұйықгыктағы үйкелісті өлшеу үшін қолданалатьш

кұралГидрокартизон - бүйрек безінің қыртыс кабатының шоғырлы

бөлімінен шығатын гормонГиперемия — канның тасуы, көбеюіГиперкапния — қандағы көмір қышқыл газының көбеюіДәрумен — витаминДальтонизм — түсті ажырата алмауДендрит - дендритгер, нейронның өте қысқа, келте тармақгары Денервация - нервті қию, нервті үщуДецеребрация — миы бұзылған, мидың сабауына операция жасауды

айтады 'Диоптрия — коздің оптикалық жүйесіндегі сэулені сьшдыру күші Жағдай — факторЖанаскы денешік - тельца Мейснера

152

Жарғақша - мембранаЖасуша - клеткаЖатыр айдаршасы — рог маткиЖүйке — нервКатакрота - катакрота, пульстің - тамыр соғуының төмендеу

кеэеңіКеуде - грудная клетка Кеуде қуысы - грудная полость Кок кылтамыр- венула Көктамыр - венаКіреберіс мүше - вестибулярный аппарат Күре тамыр - сонная артерия Қанүйык - тромбҚаныкпа - концентрация Қозу толқыны — импульс Қуыс көктамыр - полая вена Қутыша — колба Қылтамыр — капилляр Летаргия - ұзак ұйкыЛатентность — жасырын, білінбейтін. Кейбір реакцияның немесе

ауру түрінің жасырын немесе білінбей, сезілмей өтетін кезіЛ үшіл — пульсСалатамыр - артерияСілеймелі кабыкша - слизистая оболочкаСірікауыз — плевраСірікауыз күысы — плевральная полсотьМедуллин - бүйректің жұмсақ қабатынаң щығатын зат Ол липидке,

қантамырын кеңеіггетін заттарңа жатады тақгашалы денешік

Окклюзия — бітеліп кдйу в ■ ; __Хроноксия — нерв талшыңын қоздьфуға қажетті белгілі электр

кушінің ең кіші, аз уақыты.Четверохолмие -төрт төмпекшік, орта мидағы екі жұп төмпекшікШиратпа — жгутШонданай нерв — седалищный нерв Шытырман — лабиринтЭлектрокардиография - жүректегі биотоктың өрісін пайдалана

отырып, жүректің қызметін зерттеуде қолданалатын кұралЭритропоэз - қанның қызыл түйіршіктерінің пайда болуы Эстриол — аналық жьшыс безінең шьвғатьш гормон

153

Юкстагломерулярный комплекс — бүйрек шумагына қанәкелетін тамырдың кірген жері, ол жерде миоэпителий клеткалары шоғырланған, оны шумақты түйін жанындағы комплекс деп те атайды

U

54

ДҰРЫС ЖАУАПТАР КОДЫ

Дурыс жаҚоздыру

1 физиологиясы

Орталық

жүиесі

Жоғары жүйке жүйесі және

анализатор дар

Қан және

секрециябездері

Қанайналуы

жәнетьгаыс алу

Ac қорыту, зат, қуат алмасу және бөлу физиология -сы

155

I

ӘДЕБИЕТТЕР

1 Агаджанян Н. А., Коробков А. В.. Практикум по нормальнойфизиологии . — М .: Колос, 1983. — 328 с.

2 Даринский Ю. А., В. Я. Апчела. Физиология человека иживотных-.учебник для вузов по направлению «Биология». - М. : Академия ,2011.-442 с, _______

3 Дүйсембин Қ. Д, Алиакбарова. 3. Жаска сай физиология жэне мектепгигиенасы: оқулық. - Алматы, 2007.-414 б.

4 Косицкий Г. И., Полянцева В.А. Руководство к практическим занятиямпо физиологии: Учебное пособие. - М.: Медицина, 1988. - 288 с.

5 Ноздрачев. А. Д. Большой практикум по физиологии человека иживотных : в 2 т. : учебное пособие по биологич. спец. ■ М.. Академия.—Т ..Физиология нервной, мышечной и сенсорных систем . — 2007. — 599 с.

6 Ноздрачев. А Д. Большой практикум по физиологии человека иживотных: в 2 т . : учебное пособие по биологич. спец. - М .: Академия. — Т.2: Физиология висцеральных систем. - 2007. - 541 с.

7 Несіпбаев Т. Жануарлар физиологиясы - Алматы «Қайнар» екі томдык2003 ж. j

8 Мырзаханұлы Н. М. Жалпы физиология: оқу құралы. Алматы : Ғылым,2001.-131 с.

9 Рымжанов К.С., Төленбек И.М. Адам жэне жануарлар физиологиясы - Алматы, 2000 ж.

10 Сэтбаева, X. Қ. Өтепбергенов А. А., Нілдібаева Ж. Б.. Адам физио логиясьгоқулық. -2-ші түзетілген жэне толықтырылған басьшымы. -Алматы: Дәуір, 2005.-664 6. ■ _____

11 Солодкова, А. С., Руководство к практическим занятиям пофизиологии человека. — М.:Сов. Спорт., 2006 — 191 с.

12 Төлеуханов. С. Т. Қалыпты физиология : (биологиялық жүйелердін мезгілдік құрылымдар бөлімі): оку кұралы. — Алматы: Қазақ университет!,2006.-140 6. ь ' л - - ~T~ І

13 Толеуханов С.Т., Торманов Н.Т. Адам физиологиясы - Алматы « Қазақ университеті» 2010.

156

МАЗМҮНЫ

Кіріспе 3

1 ЗЕРТХАНАЛЫҚ-Т ӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАРДЫ ӨТЮЗУГЕ АРНАЛҒАН ЖАЛПЫ НҮСҚАУЛАР................................................................................................ .......5

1.1 Қауіпсіздік техникасы....................................................................*••..................51.2 Физиологиялык зертгеулер жүргізу үшін қолданылатын негізгі құрал-жабдыкгар мен жалпы тәсілдер................................................................................61.3 Физиологиялық ерітінділер................................................................................81.4 Канюлялар және катетерлер.............................. ................................................91.5 Зергханалық сабақгарда пайдаланылатьш құралдар мен жабдыкгар..........9

2 ҚОЗДЫРУ ФИЗИОЛОГИЯСЫ...................................................................................... 122.1 Жүйке-бұлшық ет препаралгын дайындау Қозгыш ұлпалардың қасиеттері..............................................................................122.2 Тірі ұлпалардың электірлік қүбылыстары.....................................................152.3 Бұлшык етгердің жиырылу түрлері.................................................................172.4 Жүйке талшыктарынын кейбір қассиеттері. Парабиоз............................... 20

3 ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСШІҢ ФИЗИОЛОГИЯСЫ...............................................................283.1 Жұл.ын рефлекстері. РЕФЛЕКС УАҚЫТЫН АНЫҚТАУ ЖӘНЕРЕФЛЕКТОРЛЫҚ ДОҒАНЫ ТАЛДАУ...............................................................283.2 Жүйке орталагының қасиеттері....................................................................... 313.3 Оргалык жуйке жүйесіндегі тежелу құбылыстары............. ........................ 333.4 Дене калпын ұстау үшін арнаулы жүріс-тұрыс рефлекстері......................35

4 ЖОҒАРЫ ЖҮЙКЕ ЖҮЙЕСШІҢ ФИЗИОЛОГИЯСЫ........................................... 434.1 Жоғары дәрежелі жүйке қызметі..................................................................... 43

5 АНАЛИЗАТОРЛАР ФИЗИОЛОГИЯСЫ...................................................................465.1 Көру және тері анализаторларының физиологиясы.....................................46

6 ҚАН ФИЗИОЛОГИЯСЫ.................................................................................................566.1 Қанның физико-химиялык касиеттерін аныктау.......................................... 562 зертханалық жұмыс. КАННЫҢ СЫБАҒАЛЫ САЛМАҒЫН АНЫҚТАУ... 576.2 Адам қанындагы лейкоцитгердің санын анықгау........................................ 586.3 Адам қанындагы эритроциттер санын анықгау........................... .................626.4 Адам канындагы гемоглобин мөлшерінің, түрлі-түстік көресткішінаныктау жэне гемин кристалдарын алу................................................................ 646.5 Эритроциттерд і ң шөгу реакциясы (ЭШЖ) жэне осмотикалықрезистенттілікті анықтау (ЭОР)..............................................................................6.5 Қан ұю жылдамдыгын аныктау, қан ұюын жылдамдататын жәнебаяулататын факторлар............................................................................................ '2

6.6 Қан топтарын аныктау.......................................................................................

157

7 ІШКІ СЕКРЕЦИЯ БЕЗДЕРІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯСЫ 79

8 ҚАН АЙНАЛЫМ ФИЗИОЛОГИЯСЫ.........................................................................■■■•*8.1 Бака жүрегінің қызметін байқау............................................................ ............8.2 журегінің автоматиясын жэне оган түрлі факторлардын эсершзсртгеу........................................................................................... ........ ....................пл8.3 Жүрек бұлшық етінің өткізгіштігі жэне қозгыштыгын зертгеу................. j™8.4 Элекгро - жэне фонокардиография............................................. .............8.5 Жүрек рефлекстері............................ ........................................................ ........8.6 Жүрек кызметінің жүйкелік реггепуі......................... ..............................—8.7 Гуморапьдық факторлардың жүрек жұмысына әсері.................................. |8.8 Қысым жэне қан тамырларында қаннын ағуы....................................... — | «58.9 Артериялық жэне веналық қысымның өзгеруі........................ '•....................108

9 ТЫНЫС АЛУ ЖҮЙЕСІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯСЫ.................................. - ................. J9.1 Спирометрия жэне пневмография................................................................... * J-9.2 Өкпедегі газ алмасу жэне зиянды кеністіктің маңызы................ ............... 1*5

10 АС ҚОРЫТУ ЖҮЙЕСІНЩ ФИЗИОЛОГИЯСЫ.................................................. 12510.1 Ауыз қуысындагы астын корьггылуы...............Щ.....................| ............." " !Н10.2 Қарындагы ас корьпу.................. - ....................... .....................................—10.2 Ішектегі ас корыту. Сіңіру.................................................................. ............1

11 ЗАТ ЖЭНЕ ЭНЕРГИЯ АЛМАСУ........................... .....................- ......................... |^511.1 Зат жэне энергия алмасу................. - ............................................. 1 ..............135

13 СҮТТЕНУ ФИЗИОЛОГИЯСЫ 1................................................................ 143

ДУРЫ С ЖАУАПТАР КОДЫ 155

ӘДЕБИЕТТЕР 156

158

Ш. М. Жумадина

АДАМ ЖЭНЕ ЖАНУАРЛАР ФИЗИОЛОГИЯСЫ

Пнпімі 60x100 1/16Тыгыздыгы 80 гр./м2. Қагаздын ақтыгы 95%.

Қағазы офсеттік. РИЗО басылымы. Көлемі Г60 бет. Шартты баспа табагы 10.

«Эверо» баспасында басылымга

— - тел.: о \ /л f) loo oj оу%Э В Е Р О 233 80 45,233 80 42

Оқу құралы

e-mail: evero08@mail.ru