هعیش هقف رد حاکن خسف زوجم لماوع می¼عت اکما...

77/ 7931زمستان •نهمو پنجاهشماره •همزدّپانسال •تمدّن خیتارپژوهشی فقه و ـ فصلنامه علمی

1یهاشم یمصطف ،یدانشگاه آزاد اسلام گودرز،یگروه معارف، واحد ال (،ی)دکترسطح چهار رساله ،قم هیحوزه علم ةدانش آموخت

.رانیا گودرز،یال

یکرم یرضاعل .رانیتهران، ا نور، امی(، دانشگاه پیحقوق اسلام ی)فقه ومبان اتیگروه الهاستادیار،

2عهیعوامل مجوز فسخ نکاح در فقه ش میامکان تعم یبررس

دهیچک

وامل فسخ ع میشده است به مثابه عدم امکان تعم انیکه در فقه ب یفسخ نکاح در عوامل مشخص انحصار

کلات و مش هایضیدر فسخ نکاح و عدم توجه فقه به مر ینگر یو جزئ ینکاح است که موجب نگرش مقطع

نکاح ضرورت فسخعوامل میامکان تعم یمحذورات بررس نیاز ا ییرها یبرا شود،یم نو، در نظام خانواده

یفیتوص مسأله با روش نیعوامل فسخ نکاح در فقه، ا یو توسعه حد اقل میتعم اساس با فرض امکان نیدارد، بر ا

قرارگرفته یمورد بررس یخانوادگ یازهایفقه به ن ییباهدف پاسخ گو ،یاجتهاد کردیبر اساس رو یلیو تحل

میعمو ت یحداکثر میتعم دگاهیدو د عهیعوامل مجوز فسخ نکاح در فقه ش میاست؛ در خصوص امکان تعم

وبیمجوز فسخ نکاح نسبت به زوج و زوجه در ع وبیع میامکان تعم ،یحداکثر میوجود دارد، در تعم یحداقل

مذکور، تنها زوجه حق فسخ وبیدر ع یحداقل میتعم دگاهیمنصوص وجود دارد، اما طبق د ریمنصوص و غ

وجه از حق طلاق برخوردار دارد، ز زیبر خلاف زوج که علاوه بر حق طلاق، حق فسخ نکاح ن راینکاح دارد؛ ز

امکان یاز فقهاء به طور کل یجمع دگاهی.بر اساس ادله و د1عبارتند از: قیتحق یاساس آوردها نی. بر استین

خرو اخص بودن ب اسیبه خاطر شائبه ق یحد اکثر میتعم دگاهی. د2موجب فسخ، وجود دارد. یهابیع میتعم

صواب یموجب فسخ به رأ یهابیع یحد اقل می. امکان تعم3قرار گرفته است دیادله اقامه شده، مورد ترد

عوامل فسخ نکاح از منصوص به میتعم هی. به صورت موجبه جزئ4و با ادله مطرح شده سازگارتر است. کترینزد

قابل اثبات است. عهیمرد، در فقه ش یهابیمنصوص نسبت به ع ریغ

.عهیفقه ش م،یتعم وب،یامکان، فسخ نکاح، ع :یدیکل واژگان

[email protected]

11/3/1331تاریخ تصویب: 3/2/1331تاریخ دریافت:

عوامل مجوز فسخ میامکان تعم یبررس»با عنوان: ،قم هی( حوزه علمیمستخرج از رساله سطح چهار)دکتر مقالهاین 2.

است. «اسلامی نکاح در فقه

21/ عهیعوامل مجوز فسخ نکاح در فقه ش میامکان تعم یبررس

مقدمه

ه ب یبه موضوعات، و مشوق نوآور یو اجتهاد یمنطق کردیرو یرایمکتبِ پذ گانهی اسلام،

معقول در موضوعات قابل استنباط، نه تنها یِاختلاف فتوا و نوآور گریآن است. به عبارت د

ست، بوده ا زیآن ن یاعتلا یقرار گرفته، بلکه عامل ماندگار یانیمکتب وح نیا رشیمورد پذ

از یانیحو دگاهیبه د یو ارائه راهکار متک دایبه مسائل نوپ ییبا هدف پاسخگو دگاهیاختلاف د

.رودیفقه به شمار م ازاتیامت

ختلف م یهادگاهیسنت با د یو سن یعیش هانیموجب فسخ نکاح از نگاه فق یهابیع یبرس

واب ص دگاهیبه د دنیرس یرا برا کردهایاز رو دیجد یایو هم زوا اندینمایبحث را م نهیشیهم پ

جود و یدو نگاه کل شودیکه موجب فسخ نکاح م ییهابیاساس در حوزه ع نیبر ا د،یگشایم

«اصالة الزوم»همچون یلی)ع( و با استفاده از دلانیمعصوم اتیاستناد به روا با یدارد، گروه

از وبیع میقائل به عدم تعم شیخو ةو با ادل پرداخته یبه اجتهاد و استنباط احکام اله

اند. شده رمنصوصیمنصوص به غ

اند، آورده انیموجب فسخ نکاح به م وبیع میفقه سخن از تعم ییایپو کردیبا رو یگروه

است تامیتا دامنه ق و مکان آن در بستر زمان ییو پاسخگو عتینگاه برگرفته از روح شر نیا

اه نگ نیا یو مشکلات مختلف خانوادگ هایضیمر ژهیمسائل مختلف، بو تیکه با درک اهم

ه در ک ییفقه، توجه به مشکلات زنا شو ییبه رسالت پاسخگو تیعنا اشده است؛ ب دیتول

که ینو ظهور یمشکلات ای، آشکار شده یاجتماع یازهایگذشته پنهان بوده امروزه به خاطر ن

وبیع میامکان تعم یضروت بررس د،یجد یو روح یجسم ییهاو عادت هایضیدر قالب مر

یهابیفقهاء در مورد ع دگاهید ینوشتار به برس نیا ور نیاز ا کند،یفسخ نکاح را دو چندان م

منصوص)در یهابیع میامکان تعم ژه،یپرداخته و به صورت و شودیکه موجب فسخ نکاح م

یخانوادگ یهابیها وآسعادت ها،یضیمنصوص با تمرکز بر مر ریغ ییهابیادله( را به علسان

یبه مسائل اساس ییو پاسخگو یقهمنابع ف یبازخوان ،یبا هدف تعمق بخش یو اجتماع

پرداخته شده است. یو جتماع یخانوادگ

می( مفاهکی

میمفهوم تعم.1


ی)واسطکردن، استغراق و شمول، یهمگان دن؛ی: شامل همه گردانییدر لغت به معنا میتعم

میتعم( 211، 3)همان، ا ذکر شده است. یضد تنگنا به معنا فراخ میتعم(، 1111، 311، 22 ،یدیزب

یهاآمده است که به مناسبت در باب دنیتوسعه دادن و همه را شامل گردان یعنیدر فقه

ف مختل یالحکم( در جاها مینکاح و..بکار رفته و با عبارت )تعم ع،ی،کالت و ب عهصلات، مزار

.(1112، 12، 12 ،ی)انصارشده است فقه استعمال

بیمفهوم ع .2

یکه دارا وبیمع ییو عاب به در کالا بیاست، ع ینقص و کاست یدر لغت به معنا بیع

نیتردر نزد فقهاء، در کهن (،1112، 132، 1 ،ی)جوهر.شودیباشد به کار برده م ینقص و کاست

یزونف نیاند؛ چه ادانسته بیع یرا از خلقت اصل یو کاست یهر فزون ها،فیتعر نیو مشهورتر

د انگشت نداشته باش کیزوج ایباشد، مانند آن که زوجه ینیع یادهیزا صورتبه یکاست ای

ن که باشد، مانند آ یعارض یکه به صورت صفت نیا ایداشته باشد، و شتریانگشت ب کی ای

.(1112، 111، 3 ،یثاندی)شهباشد و تب کند ماریزوجه، ب ایزوج

مفهوم فسخ .3انداختن، فراموش کردن، جدا کردن و جز آن به کار رفته ضینق یدر لغت: در معان فسخ

گشودن عقد، دست برداشت یبه معنا یفسخ در اصطلاح فقه(. 1112، 322، 1 ،یدی)فراهاست؛

(.122، ا163 ،ی)همدانباشدیاز اثر و ابطال عقد م

وبیع میتعم .4 انیفسخ نکاح م یبرا اتیدر لسان روا هابیاز ع یکسریآنست که وبیع میاز تعم مقصود

به هابیع نیبر آاراء فقهاء در صدد توسعه ا هینوشتار با تک نیشده است، ا انیزوج و زوجه ب

مناط، کشف علت و حیبا تنق یاست که در لسان ادله ذکر نشده است، ول یگرید ییهابیع

سرطان در لسان نکهیمانند ا دهد،یم یمذکور تسر ریغ یهابیرا به ع مذکور وبیامثال آن ع

موجب فسخ قلمداد گردد. یهابیموجب فسخ ذکر نشده است جزء ع یهابیادله جزء ع

موجب فسخ نکاح وبِیع می( امکان تعمدو اهدگید کیوجود دارد، دگاهیدو د شود،یکه موجب فسخ نکاح م یهابیع میامکان تعم در

.است یحد اقل میدوم تعم دگاهیاست و د یحد اکثر میتعم


فسخ نکاح یهابیع میدر تعم هادگاهی.د1در هان،یموجب فسخ نکاح هستند، در مقابل مشهور فق وبیع میکه قائل به تعم یهانیفق

زوجه ایباورند که حق فسخ محدود به زوج نیبر ا یحداکثر دگاهیبه د نیهستند. قائل تیاقل

در کنار دگاهید نیا نیاز قائل ی. به برخشودیم نیاست که شامل زوج یبلکه حقّ ست،یتنها ن

:شودیاند اشاره منموده انیکه ب یاادله

یحداقلّ میتعم دگاهی.د2که از حق طلاق دهدیحق فسخ نکاح را به زوجه م یحداکثر دگاهیبرخلاف د دگاهید نیا

حق طلاق است و هم از حق فسخ نکاح برخوردار یبر خلاف زوج که هم دارا ست،یبرخوردار ن

که یزوج حق فسخ نکاح دارد، در حال وبیاز ع یبیزوجه در هر ع دگاهید نی. طبق اباشدیم

: دسینویمطلب م نیا دییدر تأ یزدی یحائر اللهتیزوج وجود ندارد. آ ددر مور یاطلاق نیچن

یاطلاق نیاما در مورد حق مرد، چندر مرد، حق فسخ نکاح را دارد، یبیزن به خاطر هر ع»

(.11-11: 1331 ،یشاهرود ی)هاشم« وجود ندارد

موجب فسخ نکاح وبیع میبه تعم نیقائل لیدلا

لاضرر ۀ( قاعدالفبه که باشدیم« قاعده لاضرر» دارندیم انیب وبیع میبه تعم نیکه قائل یاجمله ادله از

اسلام )ص( خارج شده است. از جمله یگرام امبریعنوان کلمات جامع از لسان مبارک پ

اند موضوع فسخ نکاح است؛قاعده مهم و جامع استفاده کرده نیاز ا یاسلام هانیکه فق یمسائل

خانواده ضرر یهاهیکه بتواند به اساس و پا دیآ دیپد یمشکل نیزوج یاهرگاه بر یعنی

مشکل، از قاعده نیحل ا یبراشود، آن یوجود ةکند و مانع از تحقق فلسفوارد ریناپذجبران

ییهابیآس نیباورند که در صورت بروز چن نیبر ا هانیاز فق ی. لذا برخشودیلاضرر استفاده م

یکه اقدام به ازدواج نموده است ضرر یفسخ قائل شد تا به فرد حق نیزوج یبرا توانیم

یوجود نداشته، ول شتریاست که پ یدیجد وبیبه ع نیزوج یوارد نشود. از آن جمله ابتلا

داده نشده است. در ادامه با دو صیو... تشخ تیهپات دز،یمانند ا ایامروز دامن جامعه را گرفته

.میپردازیخصوص م نیفرض به استدلال در ا


فرض، نیوجود دارد. در ا یبیع نیاز زوج یکیعقد نکاح واقع شده و در نخست: فرض

م از او، مستلز اریو سلب حق خ بیع نیبا وجود ا یزندگ ةلزوم عقد و اجبار طرف مقابل به ادام

اریضرر به اوست، مخصوصاً نسبت به زوجه که حق طلاق ندارد. لذا به منظور دفع ضرر، اخت

. شودینکاح به او داده م سخف اریاعمال حق خ

أنّ»: کندیم انیب نیرا چن تیروا نیغبن، وجه استدلال به ا اریدر بحث خ یانصار خیش

لزوم مثل هذا البيع و عدم تسلّط المغبون على فسخه ضررٌ عليه و إضرارٌ به فيكون منفيّاً، فحاصل

الرواية: أنّ الشارع لم يحكم بحكمٍ يكون فيه الضرر و لم يسوّغ إضرارَ المسلمين بعضِهم بعضاً، و

زل كلِّ تمسكّ لتزلال ةلم يمضِ لهم من التصرّفات ما فيه ضررٌ على الممضى عليه. و منه يظهر صحّ

عقدٍ يكون لزومه ضرراً على الممضى عليه، سواءً كان من جهة الغبن أم لا، و سواءً كان في البيع

شخص مغبون بر فسخ ضرر بر یمعامله و نبود سلطه برا نیلزوم مثل ا همانا» ؛«أم في غيره

همانا شارع ت؛یروا جهیپس نت ست،یو ضرر وارد کردن بر آن مورد قبول ن شودیآن محسوب م

(.161: 1313 ،ی)انصار« که در او ضرر وجود دارد یحکم نکرده است به حکم

از یکی بیعقد و صبر بر ع یبقا ،یمسر یهایماریمثل ب وبیاز ع یدوم: در بعض فرض

ه . بشودیو مبتلا شدن به آن، ضرر محسوب م بیع تیبه خاطر سرا گریزوج د یبرا ن،یزوج

ضرر، تنها نیا یو از طرف رسدیبه آن م یعدم حق فسخ، ضرر جسمان لیبه دل گریعبارت د

.گرددیفرد متضرر لازم م یبرا اری. پس اعمال حق خشودیم یفسخ منتف اریبا داشتن خ

توانیوجود داشت، م یکه هر جا ضرر شودیاستفاده م نیقاعده چن نیصورت از ا نیا در

شیشده، از حق خو جادیاز ضرر ا یحفظ جان و دور یحق را داد که برا نیا دهیبه فرد ضرر د

نیا ود،شیم یفسخ منتف اریضرر با داشتن خ نیو چون ا دینما یاستفاده کرده و ضرر را منتف

.دینکاح را فسخ نما تواندیفرد م

ةيفانّه من الامراض المعد يالضرر المنف ي...ال»منطق فرموده است: نیبا هم یثان دیشه

ص التخل يال قيفلابد من طر« قال: فرّ من الجذوم فرارک من الاسد هان یباتفاق الاطباء وقد رو

به دنبال دارد و از نظر پزشکان یضرر منف کهنیو به خاطر ا ...«اريللمراة الا الخ قيو لا طر

هگوناز مجذوم فرار کن همان»که همانا امام گفته: دهش تیبوده و روا یاست که مسر یمرض

یباق اریجز خ یزن راه یو برا یخلاص یاست برا یپس به ناچار راه «یکنیفرار م ریکه از ش


گفت که در فرض نخست، دیبا گفتهشیتفاوت فروض پ درخصوص .(332: 1316 ،ی)عاملماندینم

یهرچند منجر به ضرر جسمان گردد،یمحسوب م ییضرر عقلا کی ار،ینفس نداشتن حق خ

ب ضرر محسو ،یماریب تیعقد و سرا یاز بقا یناش یجسمان بیهم نگردد، اما در فرض دوم، آس

شده است. یآن حکم نف شود،یضرر م نیعقد موجب ا یشده است و چون حکم به بقا

لاضرر ۀبه قاعد اشکالات ةاز موارد منصوص موافق نبوده، با ادل ریفسخ نکاح به غ وبیع میبا تعم هانیفق مشهور

انیب یاند مخالفت نموده و اشکالاتقائل شده رمنصوصیرا از منصوص به غ میکه تعم یافراد

از آن جمله است: لیاند که موارد ذنموده

ستی.تخلص از ضرر منحصر به ثبوت حق فسخ ن1

نها از ضرر موجود ت ییرها یباورند که برا نیهستند، بر ا وبیع میکه مخالف تعم یهانیفق

گریکدیاز نیزوج ییمثل جدا یگرید یهااز راه حل توانیبلکه م ست،یراه حل، فسخ نکاح ن

باره نیالمسائل در ا اضیاستفاده کرد. لذا صاحب ر زیاجبار مرد به طلاق ن یحکم حاکم برا ای

اكم بإجبار الح الخيار، فقد يمكن ي...فلا تعدية و مُنِع حصر طريق التخلّص ف»: ستنوشته ا

بالطلاق، أو انتزاعها منه إلى حصول العلاج. و فيه مع ذلك استلزامه طرد الحكم في كلّ مرض

جدا کردن زن ایبلکه با اجبار حاکم به طلاق ست،ین اریمنحصر به خ یو راه خلاص»... ؛ «معد

(.112: 1122 ،یی)طباطبا «شودیاز مرض حاصل م یبهبود ناز مرد تا زما

عرفت الحال في ذلك كله سابقا، على أن قد»: سدینویخصوص م نیدر ا زیجواهر ن صاحب

يمكن رفعها بإيجاب -مع اقتضائها التعدية إلى كل مرض معد مما لا يقول به الخصم -العدوی

گر االتجنب، فالأقوى عدم الخيار بهما حينئذ مع سبقهما على العقد، فضلا عما لو تجددا بعده؛

نیشود که مخالف یمسر بیهر ع املم و برص ملاک باشد اقتضا دارد که شبودن جذا یمسر

جنّب و ت یمشکل را با واجب کردن دور نیا توانیم کهنیبر ااند، علاوه را نگفته یحرف نیچن

. در دیآیبه وجود نم اریحق خ بیدو ع نیا لهیبه وس تریبر مرد حل کرد، پس بنابر قول قو

،ی)نجف دیایاز عقد به وجود ب عدقبل از عقد بوده باشد تا چه رسد که ب بیدو ع نیکه ا یصورت

و اجبار زوج به طلاق گریکدیاز نیزوج ییگفت جدا دیاشکال با نیپاسخ به ا در.(332: 1131


( هی)مهر یو مال یضرر روح قیاست که از مصاد وبیقرار دادن فرد مع قهیتوسط حاکم، در مض

اما ضرر کند،یم نیاز زوج یدو اقدام، دفع ضرر جسم نیاگرچه ا یعنی د؛یآیبه حساب م

یقطع یکه تاکنون درمان دزیمثل ا یوبیکرد، خاصه ع خواهد جادیا یادیز یو مال یروح

ستناد مانع فسخ شود و با ا تواندینم زین نیشیپ یهاراه حل ن،ینشده است. بنابرا دایپ شیبرا

حق فسخ را به صاحب حق داد. ،ییضررها نیدفع چن یبرا توانیلاضرر م ۀبه قاعد

که عدم یاثبات حکم یاست؛ نه برا یبرداشتن حکم ضرر یلاضرر برا ۀ. قاعد2

آن موجب ضرر است

که عدم آن، موجب یاما وضع حکم کند،یضرر م جادیاست که ا یلاضرر، رفع حکم یمعنا

اگر ن،یبنابرا (.123: 1331 ،یهرودشا ی)هاشماست رونیضرر بر شخص باشد، از مفاد قاعده ب

به متضرر، صرف توانیبود، م یاستفاده کنند که هر جا ضرر نیقاعده چن نیاز ا یکسان

حق را داد، خارج از مفاد قاعده عمل نیا شود،یفسخ، متضرر م جوازدر صورت عدم کهنیا

جب الحديث رفع الحكم الثابت فيمفاد »لاضرر نوشته است: ۀقاعد ۀدربار ینیینا محققاند. نموده

أن يكون هناک حكم ثابت على وجه العموم و كان بعض مصاديقه ضرريا حتى يرتفع بلا ضرر و

ت اس یلاضرر، رفع حکم ثیمفاد حد ليس مفاده أنّ الضّرر إذا تحقّق في الخارج يجب تداركه؛

آن قیاز مصاد یبرخوجود داشته باشد و یلازم است حکم ثابت عام نیابراکه ثابت است. بن

رر که هرگاه ض ستیقاعده آن ن نیلاضرر مرتفع شود و مفاد ا ۀقاعد ةلیباشد که به وس یضرر

اشکال در نیهم (.122: 1313 ،ینینائ ی)غرو« تدارک آن واجب است افت،یدر خارج تحقق

افراد، طرف مقابل را مستحق فسخ نکاح یزوجه که برخ ایدر زوج دیجد وبیموضوع بحث )ع

.شودیمتضرر م نیاز زوج یکیاز عدم جواز فسخ رایوارد است؛ ز زی( ندانندیم

از یاست که حکم نیلاضرر ا ثیاند: مفاد حداشکال آورده نیبزرگان در پاسخ به ا یبرخ

ذار وجودگمنتسب به شارع به عنوان قانون یو ضرر شودیجانب شارع سبب تحمّل ضرر نم

که عدم یگونه که در جعل حکم موجب ضرر، صادق است، در صورتمطلب همان نیندارد و ا

.(111: 1331 ،یشاهرود ی)هاشم صادق است زیمتشرِّع سبب ضرر شود ن یجعل حکم از سو

باشد که همان ضرر منسوب به شارع است یحکم اله یچه از سو نیمکلف یضرر برا جادیا

د عدم وجو لیبه دل ایهرچند که به آن ضرر وارد شود( ،یغبن ة)مثل حکم شارع به لزوم معامل

که معامله یدر حال یفضول عیشارع باشد )مثل ندادن حکم اجازه مالک در ب یحکم از سو


با دادن حق فسخ لازم در هر دو صورت ضرر وجود دارد و دفع ضرر ،او لازم باشد( یبرا

و هر دو فرد چه مغبون در شودیلاضرر نم ۀقاعد یمانع اجرا زیدو راه حل ن نیلذا ا شود،یم

ارع اگر ش زین هیحق فسخ معامله را دارند. در ما نحن ف یفضول عیو چه مالک در ب یغبن عیب

رفته نیفرد از ب نیدر طرف مقابل، ندهد، حق ا بیع جودو لیحق فسخ را به متضرر به دل

لاضرر دفع شود. ۀبا قاعد دیضرر است و با یکه نوع

محصورکننده اتیلاضرر با روا ۀ. رد قاعد3

موجب فسخ وبی)ع( وجود دارد که با محصور و محدود کردن ع نیاز معصوم یاتیروا

یاتیارو گرید یاند. به عبارتحق فسخ نکاح شده جادیلاضرر در ا ۀنکاح، مانع استفاده از قاعد

لاضرر ۀاخص از قاعد کنندیخاص منحصر و محدود م یوبیرا در ع بیاز ع یکه حق فسخ ناش

باب دگرگون نیقاعده در ا ات،یروا نیبا وجود ا لیدل نی. به همهستندبوده و مقدم بر آن

فسخ ذکر ةکه در ادل یوبیاز ع ریدر غ یو اصل اول گرددیخود خارج م یشده و از کارکرد اصل

یلتو دلا یرا به لحاظ سند اتیروا نیاست. در ادامه، ا ییزناشو وندیپ یه، لزوم نکاح و بقاشد

.میینمایم یبندو اشکالات آن را صورت میکنیم ینقد و بررس

از امام یاز حماد از حلب ریعم یاز ابن اب لیبن اسماع یاز عل دیبن سع نیحس تی. روا1

از برص و جذام و جنون شودیکه نکاح رد م ستین نیاست و جز ا نی: اندفرمودکه صادق)ع(

(212: 1112 ،ی)عامل و عفل

به صورت نص تیروا نیوجود دارد که در ا یوبیحق فسخ نکاح فقط در ع تیروا نیا طبق

نیدر محدوده ا تواندیکه نم یدیجد وبیو ع شودیآنها را شامل نم ریوارد شده است و غ

ریغ وبیع ،یبه نوع یعنی شود؛یممکن م ریاز انجام فسخ توسط آن غ ردیقرار گ تیروا

.شودیلاضرر خارج م ۀقاعد تاز تح دزیهمچون ا یمنصوص

اشکال*

ف به ضع دیمانع قاعده لاضرر شوند با تیروا نیاند به کمک حصر اکه خواسته یکسان

ان،یدر جمع راو لیبن اسماع یحضور عل لیبه دل تیروا نیتوجه داشته باشند؛ چرا که ا تیروا

ر د ییخو اللهتیآ دگاهیقاعده مقدم شود. د نیبر ا تواندیرو نم نیالسند است، از ا فیضع

نیدر ا لیبن اسماع یهمانا عل»اند: را ثقه دانسته و فرموده تیروا نیا الکتاب معجم الرج

قه طب نیدر ا یفراوان اتی. پس آنچه در روایسیع لیبن اسماع یطبقه منصرف است به عل


«ثقه است و خداوند عالم است. یسیع لیبن اسماع یعل ل،یبن اسماع یوارد شده از ذکر عل

ندارد و قیتوث لیبن اسماع یعل رایسخن قابل رد است؛ ز نیاما ا (.216: 1123 ،ییخو ی)موسو

.ستیاست که مقبول ن اراتیالزبه خاطر اسناد کامل یمرحوم محقق خوئ قیتوث

ه در ک یانیاز ثقه بودن راو یمحقق خوئ»فرموده است: زین یزنجان اللهتیآ گرید یسو از

این بود که روایاتى -قبل از عدول -خوئى یهستند عدول کرده است. مبناى آقا اراتیالزکامل

و البته بعداً دانستندیآن م یرا که در اسناد کامل الزیارات وجود داشتند، علامت وثاقت راو

.(623: 1311 ،یری)شب «مبنا عدول کردند ایناز

نیدرخصوص ناتمام بودن سند ا یزدی یالله حائر تی،آیالله زنجان تیبر کلام آ علاوه

که در مورد سند روایت مزبور باقى مانده این است که در سند اىنکته» اند:هم فرموده تیروا

کند؛ ولى یقین پیدا کردن برخى روایات، على بن اسماعیل آمده و ابن أبى عمیر از او نقل مى

به این که وى همان على بن اسماعیل موجود در حدیث ما باشد، مشکل است و شاید اینها

(.11و 11: 1331 ،یشاهرود ی)هاشم «ددو فرد مختلف در دو طبقه باشن

ه به است ک یقیحصر حق کیحصر نیا ایآن است که آ نیاز مخالف یسؤال اساس ن،یبنابرا

باشدیم یحصر اضاف لیاز قب ایآن است ریحکم از غ یو نف یموضوع یحکم برا اثباتیمعنا

ت که اس یحصر اضاف کیحصر نیا رسدیگفت به نظر م دیحکم را ندارد؟ در پاسخ با نیکه ا

را هم داخل وبیع نیاز ا ریمردان( غ وبیکه اجازه داده شده است )ع یدر مورد توانیم

ه ب تیروا نیذکر شده در ا وبیمعتقد است که ع زین یالله گرام تیآ لیدل نیهم بهکرد.

ایآ ی. به نظر حضرت عال1سؤال که: نیدر پاسخ به ا شانیذکر شده است. ا لیعنوان تمث

است )منحصر به یحصر شودیکه موجب حق فسخ نکاح م یده در قانون مدنذکر ش وبیع

از کیهر ای. آ2 شود؟یشامل م زیرا ن یگرید موارداست و یلیتمث ایآن موارد است(

باشد که موجب حق فسخ نکاح شود؟ یوبیاز جمله ع تواندیاس( مام دز،ی)ا یهایماریب

اطلاع گاهی)پا«. اس موجب فسخ استو ام دزی. ا2عدم حصر است. نجانبی. به نظر ا1»اند: آورده

(، صفحه نخست(نینو یهایماریپاسخ استفتائات )فسخ نکاح در ب ،یالله گرام تیآ یرسانزنان است تا وبیع ۀوجود دارد، دربار تیروا نیکه در ا یاست حصر یادآوریبه لازم

ذکر شده است حق فسخ داشته باشند، اما زن تیروا نیکه در ا یخاص وبیمردان فقط در ع

ارج مرد از حصر خ ن،یاز مرد که موجب ضرر باشد، نکاح را فسخ کند. بنابرا یبیعدرهر تواندیم

دارد.ن یمخالفت یحداقل میبا تعم لیتحل نیمانده است، لذا ا یلاضرر باق هشده و تحت قاعد


از امام صادق )ع( یرفاعة بن موس تی. روا2

نه به شودیزن به خاطر عفل، برص، جذام و جنون برگردانده م»صادق )ع(فرمود: امام

.(212: 1112 ،ی)عامل« آن ریخاطر غ

خاص وبیکه ع دهدیرا نشان م یحصر« ذلک فلا یما سو»جمله: لیبه دل زین تیروا نیا

لاضرر ۀاز تقدم قاعد یعنی شود؛یحصر م نیبه ا گرید وبیرا ذکر نموده و مانع ورود ع

را از تحت قاعده لاضرر خارج کرده است. دیجد وبینموده و ع یریجلوگ

اشکال*

که است، چنان فیضع انیدر جمع راو ادیحضور سهل بن ز لیبه دل زیرفاعه ن تیروا

بود و در آن فیضع ثیحد در»دانسته و فرموده است: فیدر کتاب رجال او را ضع ینجاش

او شهادت به کذب و لغو او داده هیبر عل یسیو احمد بن محمد بن ع باشدیقابل اعتماد نم

ابن (.131: 1113 ،ی)نجاش« خارجش کرده است و در آنجا اسکانش داد یاست و از قم به ر

و تیفساد در روا یبود و دارا فیضع جداً» دانسته و فرموده است: فیآن را ضع زین یغضائر

از او را اظهار یاو را از قم خارج کرده و دور یاشعر یسیو احمد بن محمدبن ع باشدیم نید

را لینموده اومراس یکردن از او را نه تیداشته است و مردم را از گوش دادن به کلام او و روا

افزون بر ضعف سند، نیبنابرا (61 تا، یب ،یائر)ابن غض. کندیم لیو اعتماد به مجاه کندیم تیروا

اند، مانده یکه مردان تحت قاعده لاضرر باق یزنان است، در حال وبیمحدود در ع تیحصر روا

توانیاز قاعده لاضرر استفاده کرد، بلکه م یریجلوگ یبرا زین تیروا نیاز ا توان ینم نیبنابرا

عمل کرد. یحدأقل میبه تعم

بن الشحام از امام صادق )ع( دیز تی. روا3

م . گفتشودیجنون و جذام باشد برگردانده م ،یسیپ یکه دارا یزن»صادق )ع( فرمود: امام

با زین تیروا نیا ظاهراً(.212: 1112 ،ی)عامل« دارد چه طور؟ فرمود: نه نایچشم ب کیکه یزن

ریغ دیجد وبیموجب فسخ نکاح، از ورود ع وبیعوراء در ع بیاز داخل شدن ع یریجلوگ

لاضرر ناسازگار است. ۀنموده و با قاعد یریجلوگ زیمنصوص ن

اشکال*

است؛ چنان فیضع ان،یحضور مفضل بن صالح در جمع راو لیبه دل زین تیروا نیا سند

فیمفضل بن صالح را ضع ینجاش»نموده و فرموده است: حیبر ضعف آن تصر یطوس خیکه ش


یریجلوگاز قاعده لاضرر توانینم زین تیروا نیبه مدد ا نیبنابرا(؛ 212: 1111 ،ی)طوس.«داندیم

د شد.معتق یحدأقل میبه تعم توانیپس مزنان است، وبیکه حصرش نسبت به عیحالکرد،در

یالضبّ اثیغ تی. روا4

و الرجل »است که با اطلاق جمله یضب اثیغ تیروا وب،یدر باب حصر ع تیروا نیآخر

در مرد داشته و مرد را از قاعده لاضرر یبیدر دفع فسخ نکاح از هر ع یسع «بیمن ع ردّیلا

نیّکه دانسته شد که مرد عن یهنگام»امام صادق )ع( فرمودند: تیروا نیخارج کند. طبق ا

بار با همسرش کیلکن اگر شود،یافکنده م ییآنها جدا نیب رود،یاست و به طرف زنان نم

(.232-223: 1112 ،ی)عامل«شودیرد نم بیمرد باعشود،یحاصل نم ییآنها جدا نیکند ب زشیآم

اشکالات*

در رجال ناشناخته و مهمل است. یالضب اثیباورند که حال غ نیبر ا ونیاز رجال یبرخ .1

اشکال بر نیجواهر در پاسخ به ا صاحب است. فیضع تیروا نیا نیبنابرا (؛216: تایب ،ی)تراب

« ابان»چون ی: اولاً، با افرادمیجبران کن میتوانیباور است که ضعف سند را با دو مطلب م نیا

پس »خصوص آورده است: نیکه در ا یبا شهرت عمل اً،یکه جزو اصحاب اجماع هستند؛ ثان

موافقاً للمشهور به خاطر اصل میاز موارد چهارگانه که مقدم کرد ریغ یبیبه ع شودیمرد رد نم

معتبر به واسطه وجود ثیدر حد «بِيالرجل من ع ردي سيل»و قول امام )ع(: اسیو حرمت ق

به واسطه ای صحیما حیکه در سند آن وجود دارند که اصحاب ما اجماع دارند بر تصح یافراد

(.332: 1131 ،ی)نجف «جبران آن به عمل مشهور

که اصحاب اجماع از جمله میگفت، اولاً، قبول ندار دیپاسخ به استدلال صاحب جواهر با در

یمعن نیظهور در ا «اجمعت العصابه»جمله نیا رایاست؛ ز حیکردند صح تیابان هر چه روا

ه و راستگو در آنچه ک هیموثق، فق ییهاانسان هانیباشد که ا نیمرادش ا تواندیندارد، بلکه م

(13: 1123 ،یخوئ ی)موسو«باشد. حیبه خاطر ابان صح تشیروا کهنینه ا باشند؛یکنند میذکر م

روونیوجود دارد، لا تیروا نیکه سه نفر از جمله صفوان که در ا میقبول دار اً،یثان

نیاست که در ا یسه نفر از شخص نیا واسطهیآن در مورد نقل ب یالّا عن ثقه، ول رسلونیولا

است. فیکه ضع کندینقل م اثیصفوان با واسطه از غ تیروا

گرید اتیاستناد مشهور به روا دیشا ست،یمشخص ن تیروا نیاستناد مشهور به ا ثالثاً،

له کرد.لاضرر مقاب ۀبا قاعد توانینم زین تیروا نیا قیاز طر ن،یباشد؛ بنابرا یحلب تیمثل روا


«نمن عن ردّيالرجل لا»به صورت هیالفق حضرهیمن لا فیفوق در کتاب شر ثیحد اولاً،. 2

به وبیحصر ع یبرا توانیو نم گرددیمزبور آشکار م تیوارد شده است، لذا تناقض در روا

کند،یم بیردّ از هر ع یکه نف لیدل نیبه ا تیروا نی. متن ااًیاستدلال کرد. ثان تیاطلاق روا

که است یثان دینکته اشاره کرده شه نیکه به ا یاست. از جمله افراد نیمسلم جماعمخالف ا

نیاز محقق یجماعت کهنیمطلب کما ا نیدر مثل ا یضب اثیاستناد به خبر غ اما»: دیفرمایم

به لحاظ متن و سند قصور دارد ثیاست، چون حد بیعجا نیتربیاند از عجبر آن اتفاق کرده

پس ست،یحالش شناخته شده ن یاست که در کتب رجال یضب اثیاما سند آن به خاطر غ

باشدیم گرید اتیبلکه معارض با روا شود،یاو تمسک م ثیاحکام به حد نیچگونه در ا

بیرد از هر ع ینف ث،یحد یاقتضا کهنیو اما متن پس به خاطر ا ح؟یمخصوصاً با اخبار صح

.(111: 1113 ،ی)عامل«است نیخلاف اجماع مسلم باشد،یم

زنان را وبیمحصور کننده فقط ع اتیمشخص شد، روا اتیروا یگونه که در بررس همان

که هم از لحاظ سند یضبّ اثیغ تیندارد، مگر روا یمردان حصر وبیو در ع کندیمحصور م

آمده «من عنن» «حضریمن لا»در نسخه رایاست و هم از لحاظ نسخه معارض دارد؛ ز فیضع

میتعم دگاهیرو د نیاست و از ا یلاضرر به قوّت خود باق عدهمردان قا وبیاست، لذا در ع

.شودیثابت م یحداقل

منصوص ریاز منصوص به غ وبیع میتعم یارهای( معب ییارهایمنصوص به مع ریمنصوص به غ وبیاز ع یحداکثر میتعم یبرا هانیفق یبرخ

اند که به حرج، عدم استمتاع و... تمسک کرده جادیا ،ییشرط بنا ب،یبودن ع یهمچون مسر

. شودیم انیب انیو نظر مختار در پا شودیآنها اشاره م

بیبودن ع ی.خطرناک و مسر1

حق را نیا تواندیاست که م بیو خطرناک بودن ع یفسخ نکاح، مسر یارهایجمله مع از

از یگونه که برخبدهد تا در صورت مبتلا شدن طرف مقابل، نکاح را فسخ کند؛ آن نیبه زوج

به دنبال دارد و از یضرر منف کهنی... و به خاطر ا»فرموده است: یثان دیاز جمله شه هانیفق

از مجذوم فرار »شده که همانا امام گفته: تیبوده و روا یاست که مسر ینظر پزشکان مرض

زن یو برا یخلاص یاست برا یپس به ناچار راه «یکنیفرار م ریگونه که از شکن همان

است با بیجذام در زن ع کهنیبر ا د. نص و فتوا دلالت دارنماندینم یباق اریجز خ یراه


الله تیآ.(332: 1316 ،ی)عامل باشدیم یاول قیمرد به طلاق راه دارد، پس در مرد به طر کهنیا

اح را از موارد فسخ نک دزیهمچون ا یوبیتوانسته ع اریمع نیبا استفاده از ا زین یرازیمکارم ش

که مانع از هدف یوبیع»: دیفرمایم شانیاجازه فسخ بدهد. ا ده،یبه حساب آورده و به ضرر د

نیو ... . بنابرا دزیا ایزوجه خطرناک است؛ مثل جذام، برص ایزوج و یبرا یول ست،یازدواج ن

«میشدیفسخ م اریقائل به خ وبیدو دسته از ع نیدر ا م،یهم نداشت یاجماع ای ثیاگر حد

یارهایاز جمله مع ن،یبنابرا (.11)فقه نکاح (، ص کیدرس ،یرازیمکارم ش اللهتیآ یاطلاع رسان گاهی)پا

بودن آن است. یو مسر بیمنصوص خطر داشتن ع ریاز منصوص به غ وبیع میتعم

یی.شرط بنا2 نیو در صورت نبود آنها بعد از عقد، زوج شودیکه در ضمن عقد مطرح م یاز شروط ریغ

از اوصاف یو برخ یخطرناک و مسر یهاو مرض وبیاز ع یاریحق فسخ نکاح را دارند، بس

انیزن از ب ایدر عقد نکاح هستند که مرد یارتکاز ییاز جمله شروط بنا نیمورد تنفر زوج

یارتکاز ییشرط بنا یگریو نقص در د بیاز آنها بر نبود ع کیرو هر نیدارند. از ا ایآن ح

شد، طرف مقابل حق دایپ وبیع نیا ن،ی. حال اگر بعد از عقد، در هر کدام از زوجکنندیم

مد مح اللهتآی اند،¬توجه کرده اریمع نیکه به ا یهانی. از جمله فقشودیفسخ نکاح را دارا م

یرمس یهاو مرض وبیاز ع یاریگفت همانا بس توانیم»: سدینویاست که م یآصف المحسن

آن انیزوجه از ب ایبلکه زوج باشند،یدر عقد نکاح م ییاز اوصاف منفّره از شروط بنا یو برخ

ص و نق بیبر نبود ع کنندیم یارتکاز ییشرط بنا نیدارند،...پس همانا هر کدام از زوج ایح

)اعم از منصوص یبیهر ع اریمع نیرو طبق ا نیا از (.263 - 261: 1331 ،ی)محسن «یگریدر د

زوجه ایزوج یبرا شود،ینقص محسوب م بیصاحب ع یمنصوص( که وجود آن برا ریو غ

. دینمایم جادیحق فسخ نکاح ا

بیحرج توسط ع جادی. ا3حرج جادیا اریاند، معدر فسخ نکاح مطرح نموده هانیاز فق یکه برخ ییارهایجمله مع از

ه در ک یبیهر ع: »سدینویباب م نیدر ا یمدرس یمحمدتق دیس اللهتیاست. آ وبیتوسط ع

تواندیزن م گردد،یو سبب حرج آن م کندیم رممکنیزن را غ یمرد وجود دارد که زندگ

(.113: 1111 ،ی)مدرس« جدا شود ]فسخ کند[

رفتن هدف ازدواج و استمتاع نی. از ب4


هاى مندى از لذتاستمتاع و بهره یترین راه برابهترین و صحیح یجاذبه جنس قانون

. اشدبیکانون خانواده م یعیقانون طب نیا یاجرا گاهیو جا نهیزم نیترجنسى است و مناسب

و تهسیندارد، بلکه شا یساختار نه تنها ملامت نیدر ا زهیغر نیاشباع ا ،یقرآن یهاآموزهطبق

. شودیمحسوب م یو انسان یاز حدود اله یمحدوده تعد نیکه خارج از ا یحالدر کوست،ین

شود، یهدف زندگ نیا یوجود داشته باشد که مانع از اجرا نیاز زوج یکیدر یبیحال اگر ع

کان که مانع از ام یوبیع»الله معرفت فرموده است: تیکه آچنان ست؛یجز فسخ آن ن یافهیوظ

طرف یباشد موجب جواز فسخ نکاح برا نیاز زوج یکیدر رتمعاشرت و استمتاع و مباش

دانست و حق فسخ را نیاز طرف یکیرا مخصوص یوبیع نیچن توانیخواهد بود و نم گرید

است و یکیملاک رایحق محروم ساخت؛ ز نیرا از ا یگریداز آنها اختصاص داد و یکیبه

اطلاع گاهیموجب فسخ نکاح، پا وبیع ،1316)معرفت، « است. یقاعده لاضرر در هر دو طرف جار

یخاص توجه اریمع نیبه ا زین یرازیالله مکارم ش تیآ .استان تهران( یمعاونت آموزش دادگستر یرسان

هدف از ب،یو با بودن آن ع بردیم انیکه هدف از ازدواج را از م یوبیع»: اند داشته و فرموده

دارد که با وجود آن یزوجه موانع ایاست؛ نیّعن ایمثل رجل مجبوب شود؛یازدواج حاصل نم

«درنیپذیرا نم نیو عقلاء ا شودیموارد نم نیشامل ا« اوفوا بالعقود. »ستیامکان مقاربت ن

بیهر ع زین اریمع نیا طبق.(11)فقه نکاح (، کیدرس ،یرازیمکارم ش اللهتیآ یاطلاع رسان گاهی)پا

چه مرد و یچه براواج و استمتاع از طرف مقابل گرددو خطرناک که مانع از هدف ازد یجد

.کندیحق فسخ نکاح م جادیزن ا یبرا

اشکال*

نند،کیمطرح م یحداکثر میبه تعم نیاز قائل یکه برخ ییارهایگفت، ملاکات و مع دیبا

آن را در خواهندیحکم مطرح کرده و م یاست که به عنوان علت اصل ییارهایها و معملاک

ابل و ق یرفتنیپذ یعلت به سادگ یدهند، از باب ذکر حکمت به جا میتعم زین گریموارد د

شارع انیکه در ب میابیرا به عنوان علت مستنبطه ب یعلت می. اگر ما توانستباشدینم میتعم

فتادهین یاتفاق نیچن جانیوجود داشت که در ا زیموارد ن گریآن به د میآمده باشد، امکان تعم

اهدگید ارهایمع نیا فیدر صورت تضع ن،یهم وجود دارد. بنابرا اسیاست. افزون بر آن، خطر ق

.ستیهم قابل اثبات ن یثرحداک میبه تعم نیقائل

سیتدل اتی( رواج


د خو بیقبل از عقد ع نیاز زوج کیکه اگر هر شود استفاده مى سیبرخى روایات تدل از

ب کار موج نیدارد، ا سیکه قصد تدل یبپوشاند، در حال یگریاز د نییرا با اخفاء و عدم تب

. ندکیقاعده لاضرر را فراهم م یاجرا ةنیزم یبه نوع یعنی شود؛یطرف مقابل م یحق فسخ برا

« لاضرر»کننده قاعده دیینداشته و تأ یسازگار« اصالة الزوم»ه با قاعد سیتدل اتیوارو ر نیاز ا

:میپردازیباره م نیدر ا تیاست. به دو روا

حلبى از امام صادق )ع( تی. روا1

اش واگذارزنى که کار ازدواجش را به شخصى از بستگانش و یا همسایه ۀحضرت دربار آن

نموده و هیچ یک از آنها به احوال درونى او آگاه نبودند، و سرانجام متوجه شدند که زن،

شود و بر کسى که آن زن را به نکاح دیگرى در مهریه از زن گرفته مى»تدلیس کرده، فرمود:

.(212: 1112 ،ی)عامل «ستآورده چیزى نی

محمد بن مسلم از امام باقر)ع( تی. روا2

کتاب امام على)ع( آمده است که هرگاه کسى زن معیوبى را به عقد دیگرى در آورد، در

ولى تدلیس کرده و عیبش را براى شوهر آن زن بیان نکند، زن به خاطر تمتّعى که از او برده

دهد بر عهده کسى است که زن را به نکاح شده مستحق مهریه است و آنچه را مرد به زن مى

اتیتوجه کرد که هرچند روا دیبا .(111: 1112 ،ی)عامل را بیان نکرده است شیباو در آورده و ع

ری)اعم از منصوص و غ وبیدر همه ع توانندیالسند بودن و دلالت م حیصح لیبه دل سیتدل

ث با موضع بح یکارکرد ارتباط نیا یکنند، ول جادیحق فسخ نکاح ا نیزوج یمنصوص( برا

. از سیتدلدر حالت بیاست، نه ع بیبما هو ع بیندارد؛ چرا که فرض ما در فسخ نکاح، ع

دست وبی( عیو حداقل ی)اعم از حداکثر میبه تعم توانینم سیتدل اتیرو به مدد روا نیا

از یکیدر یبیکه اگر با وجود ع اندرفتهیپذ یآن است که همه به نوع گری. احتمال دافتی

و مناقشه یبحث اختلاف یول رد،یپذیصورت گرفته باشد، حتماً فسخ صورت م یسیتدل ن،یجزو

.ریخ ای شودیم یاست که حق فسخ جار بیبما هو ع بیع س،یدر صورت عدم تدل زینگبرا

فسخ نکاح یهابیع یحد اقل می( تعمسه

، باشد یحد اقل میتعم د،یآیلاضرر بدست م لیو دل وبیحصر ع اتیروا سهیاز مقا آنچه

گردد، حق فسخ دارد، یمرد که موجب ضرر و یهابییمعنا که زن نسبت به تمام ع نیبد

که در لسان ادله ذکر شده است حق فسخ دارد نه نسبت به ییهابیمرد تنها نسبت به ع یول

حیهمانگونه که توض باشد،یزن قاعده لاضرر م یحق فسخ برا میتعم لیدل زن. یهابیتمام ع


نه از نظر سند و نه از نظر کند،یفسخ را نسبت به مرد محصور م وبیکه ع یاتیداده شد روا

یهابیزن نسبت به ع یرو قاعده لاضرر برا نیاز ا تواند،ینم یدلالت با قاعده لاضرر برابر

که یضرر یبیمرد اجازه فسخ عقد را نسبت به هرع یلاضرر برا اعدهق یمرد پا بر جا است، ول

از نظر کند،یم انیموجب فسخ زن را ب یهابیکه ع یاتیچون روا دهد،یاشته باشد نمزن د

.شودیقاعده لاضرر م انیسند و دلالت مانع از جر

یریگجهینتدم ع دگاهیگفت هرچند د دیبا عه،یعوامل مجوز فسخ نکاح در فقه ش میباب امکان تعم در

ده مطرح ش هانیاز فق یتوسط تعداد یحداکثر میتعم دگاهیو د هانیتوسط مشهور فق میتعم

یاقلحد میتعم دگاهیمحصور کننده، د اتیاز روا یبود، با استفاده از قاعده لاضرر و مفهوم برخ

ز آن ا یما نام اتیباشد که در روا یوبیاز ع یکیکه مرد واجد ی. اما در صورتتاس تررفتهیپذ

سو، زن از حق طلاق کیاز حق فسخ نکاح برخوردار باشد؛ چرا که از تواندیبرده نشد، زن م

برخوردار است. زیمرد افزون بر حق طلاق از حق فسخ ن گر،ید یمحروم شده است و از سو

. مشهور فقهاء 1بدست آمده است: لیفسخ نکاح امور ذ یهابیع میامکان تعم یبررس در

از فقهاء ی. جمع2. باشندیمنصوص م ریغ بیمنصوص به ع یهابیع تیو سرا میمخالف تعم

میبه تعم نی. قائل3. باشندیمنصوص م ریمنصوص به غ یهابیع میقائل به تعم یبه صورت کل

لیبه دل یحد اکثر دگاهی. د1. باشندیم یو حد اقل یحد اکثر دگاهیدو د یدارا زین هابیع

میتعم دگاهید 1و حکمت مردود شمرده شده است. اسیبه علت و افتادن در دام ق یتوجهیب

مختار ذکر شده است هیلاضرر به عنوان نظر ثیو حد هابیبا توجه به ادله حصر ع یحداقل

باشد، زن حق فسخ دارد بر خلاف یمرد که ضرر ییهابیزن نسبت به ع یبرا جهیکه در نت

رد.زن حق فسح نکاح را ندا یضرر یهابیمرد که نسبت به تمام ع


نامهکتاب:

یقم، مؤسسه علم ،یکتاب الضعفاء رجال ابن الغضائر(، تا یعبدالله)ب یاحمد بن اب ،یابن غضائر.1

دارالحدیث. یفرهنگ

ق. 1113، قم، ایران، اول، حاشیة کتاب المکاسب قم، أنوار الهدىاصفهانى، محمد حسین کمپانى، .2

(.انی)اسماعلی، چاپ اول، قم، دهاقان1، جلد المکاسبکتاب (، 1313)یمرتض ،یانصار.3

چاپ دوم، قم، مؤسسه الاملم الصادق. سره،یالم هیموسوعه الرجال(، تا ی)ب اکبریعل ،یتراب.1

بنان، ل -، دار العلم للملایین، بیروت تاج اللغة و صحاح العربیة -الصحاح جوهرى، اسماعیل بن حماد، .1

ق. ه 1112اول،

.پردازیرأ ة، قم، موسس2، جلد کتاب نکاح(، 1311) یموس دیس ،یریشب.6

.1112 ،یالتراث العرب اءیدار اح روت،یباللمعه، شرحیف هیالبهالروضه ن،یالدنیز ،یثاندیشه.1

، چاپ اول، قم، مؤسسه 3، جلد الاسلام عیشرا حیتنق یمسالک الافهام ال(، 1113ــــــــــــــ ).3

.ه،یالمعارف الاسلام

، چاپ 11، جلد احکام الشرع بالدلائل انیب یالمسائل ف اضیر(، 1122بن محمد) یعل ،ییطباطبا.3

.یاول، قم، نشرالاسلام

، چاپ اول، قم، مؤسسه النشر الفقاهه.الفهرست (،1111ابوجعفر، محمدبن حسن) ،یطوس.12

)ع(تیالبم، مؤسسه آل، چاپ سوم، ق21جلد عة،یوسائل الش(، 1112) نی)حر(، محمدبن حس یعامل.11

التراث. اءیلاح

، 1جلد ه،یشرح المعه الدمشق یف هیالروضه البه (،1316)یبن عل نیالدنی(، زیثان دی)شه یعامل.12

.ه،یحوزه علم یاسلام غاتیقم، دفتر تبل

، چاپ اول، تهران، انتشارات 3جلد المکاسب، هیحاش یالطالب ف ةیمن (،1313) ینینائ ،یغرو.13

.هیالمکتبه المحمد

غاتی، چاپ اول، قم، انتشارات دفتر تبل1جلد ،هیالفقه و مسائل طب(، 1331محمدآصف) ،یمحسن.11

.هیحوزۀ علم یاسلام

، چاپ اول، احکام الزواج و فقه الاسره یالفقه الاسلام یف زیالوج(، 1111) یمحمدالتق ،یمدرس.11

.ع،یات البققم، انتشار

معاونت آموزش یاطلاع رسان گاهی، پاموجب فسخ نکاح وبیع(، 1316)یمعرفت، محمد مهد.16

http://www.ghavanin.ir/PaperDetail.asp?id=843: یاستان تهران به نشان یدادگستر

، طبقات الرجال لیو تفص ثیمعجم الرجال الحد حیالتنق (،1123) دابوالقاسمیس ،یخوئ یموسو.11

دارالزهراء. روت،ی، چاپ دوم، ب11و 1جلد


.یقم، مؤسسه النشرالاسلام ،یرجال النجاش(، 1113) یاحمدبن عل ،ینجاش.13

، چاپ اول، قم، مکتب الاعلام 32، جلد الاسلام عیشرح شرا یجواهرالکلام فمحمدحسن، ،ینجف.13

.یالاسلام

یقم، مؤسسه دائرۀ المعارف فقه اسلام، )ع(تیبمجله فقه اهل(، محمود، 1331)یشاهرود یهاشم.22

)ع( تیببر مذهب اهل

ق. 1122ایران، اول، -مؤلف، قم ،جنابحاشیة کتاب المکاسبهمدانى، آقا رضا بن محمد هادى، .21

ة دار الفکر للطباع روت،ی، بتاج العروس من جواهر القاموس واسطى، زبیدى، محمد مرتضى حسینى،.22

ق. ه 1111لبنان، اول، -و النشر و التوزیع، بیروت

: کی)درس http://makarem.ir: تی(، آدرس سای)فارس یرازیمکارم ش اللهتیآ یاطلاع رسان گاهیپا.23

فقه نکاح(.

http://makarem.ir: : تیآدرس سا ،یالله گرام تیدفتر آ یاطلاع رسان گاهیپا.21

21.http://www.ayat-gerami.ir .)پاسخ به استفتائات(

هعیش هقف رد حاکن خسف زوجم لماوع می¼عت اکما...

Documents