KARAKTERISTIKE ŽIVE MATERIJE

Živa materija predstavlja skup elemenata koji se mogu naći i u prirodi ali je način njihovog vezivanja u osnovnoj jedinici organizma (ćeliji) vrlo specifičan i predstavlja osnovnu karakteristiku života. U ćeliji se nalaze brojne neorganske supstance među kojima je najznačajnija voda, a od organskih su zastupljene bjelančevine – proste i složene, ugljeni-hidrati, masne supstance itd. Osnovna masa unutar ćelije je protoplazma (najveći dio), zbog prisustva bjelančevina koje su u gel ili želatinoznom stanju. Kod jednoćelijskih životinja (protozoa) sve životne funkcije obavlja jedna ćelija, a kod višećelijskih životinja (metazoa) ćelije se grupišu u tkiva, organe, sisteme organa, što čini cjelinu organizma. Prema tome, životne funkcije obavlja skup ćelija.

Osnovna jedinica života je ćelija i sve životne funkcije počinju promjenom stanja unutar ćelije. Jedna od karakteristika žive materije jeste prenošenje kontinuiteta života od roditelja na potomstvo. Složeni mehanizam prenošenja kontinuiteta proučava GENETIKA.

Osnovni način razmnožavanja životinja su bespolni i polni. Najveći broj životinjskih vrsta razmnožava se polnim načinom i tom načinu prethodi stvaranje polnih ćelija u procesu „gametogeneze“. U muškom polu nastaju spermatozoidi a u ženskom polu jajne ćelije i to su procesi spermatogeneze i oogeneze. Nakon stvaranja polnih ćelija dolazi do oplodnje jajne ćelije i razvića organizma. Razviće organizma od momenta razvića jajne ćelije do smrti jedinke predstavlja ontogenetski razvoj, a razvoj životinjskog organizama kroz duži vremenski period jeste evolucija. Sve životinje podijeljene su u sistematske kategorije i one su uključene u ekološke sisteme različitog nivoa organizacije, kao i različite evolutivne sisteme što objašnjava njihov nastanak.

RAZLIKA IZMEĐU BILjNIH I ŽIVOTINjSKIH ORGANIZAMA

Osnovna nauka koja proučava ćeliju naziva se citologija, a nauka koja proučava isključivo životinjsku ćeliju naziva se ZOOCITOLOGIJA. U velikom broju slučajeva biljne i životinjske ćelije su slične, ali među njima postoje značajne razlike. U biljnoj ćeliji postoje ćelijske organele (hloroplasti) koji u procesu fotosinteze uz pomoću sunčeve svjetlosti mogu sintetisati organsku iz neorganske komponente. Na taj način biljni organizmi postaju jedan od osnovnih izvora hrane životinjama viših sistematskih kategorija.Životinje uglavnom nemaju ovu sposobnost, a samo mali broj jednoćelijskih životinja, najčešće bičara (EUGLENA) imaju neznatne količine zelenog pigmenta i djelimičnu sposobnost sinteze organske materije. U biljnoj ćeliji, u ćelijskom zidu, postoji CELULOIDNA supstanca koja daje određenu čvrstoću biljnoj ćeliji. Značajna razlika između biljaka i životinja odnosi se na razmjenu materije i energije sa spoljašnjom sredinom. Kod biljaka se ovaj proces vrši u spoljašnjosti, a kod životinja u unutrašnjosti organizama. Razčlanjenost kod biljaka je vanjska, a kod životinja unutrašnja. Nadražljivost kao životna osobina znatno je izraženija kod životinja.

ZADACI ZOOLOGIJE I VEZA SA DRUGIM NAUKAMA

Zoologija je kompleksna nauka koja se bavi proučavanjem životinjske ćelije, zatim svim fazama životinjskog razvića, histološkim proučavanjma, organološkm proučavanjima, problemom sistematike, ekologije i evolucije životinja. Embriologija proučava period od oplodnje jajne ćelije do razvijenog životnog oblika. Radi ovakvog kompleksnog pristupa zoologija koristi rezultate drugih nauka kao što su : citologija, embriologija, histologija, ekologija, morfologija, evolucija, genetika, fiziologija, anatomija, biohemija itd.

1

OSNOVI ZOOCITILOGIJE

Osnovnu masu žive ćelije čini protoplazma, i u toj protoplazmi nalaze se ćelijske organele, od kojih svaka ima specifičnu funkciju. U sastav te osnovne mase ulaze ulaze mnoga neorganska jedinjenja: C, H, N, O, P, S, a za život materije neophodno je prisustvo još većeg broja neorganskih elemenata: Ca, Mg, K, Fe, Mn, Mo, Cl, Na, Co, J, Zn, Cu. Sve ovo su elementi koji se mogu naći i u neživoj sredini, ali je način njihovog vezivanja specifičan. Većina elemenata nalazi se vezana za druge elemente, a među njima je najznačanija voda koja kod nekih organizama obuhvata do 75% .Od organskih materija u protoplazmi su najzastupljenije bjelančevine (10%), dok su manje zastupljeni ugljeni-hidrati i masti.

FIZIČKE KARAKTERISTIKE PROTOPLAZME

Koloidni rastvor ima rastvorene čestice većih dimenzija. Osnovno stanje u kome se protoplazma nalazi je žitko ili gel stanje. Ponekad se može desiti da protoplazma gubi vodu i to se najčešće dešava u vrijeme teških fizioloških poremećaja organizma. Proces gubljenja vode se naziva TIKOTROPIJA i tada protoplazma prelazi u gušći oblik koji se može okarakterisati kao „sol stanje“ . Važna osobina protoplazme je i viskoznost, što znači da ima osobinu i izgled približan tečnom medu. Još jedna važna osobina protoplazme je postojanje osmotskog pritiska, koji se javlja zahvaljujući prisustvu rastvorenih soli u plazmi. Zahvaljujući tom pritisku dešava se međućelijski transport čestica.

ĆELIJSKE ORGANELE

ENDOPLAZMATSKI RETIKULUM

Ćelijska organela koja se nalazi u blizini jedra je endoplazmatski retikulum (ER). Ova organela je (jednim djelom) povezana sa jedrovom membranom. Ova organela je sistem šupljina unutar kojih se privremno odlažu i nagomilavaju produkti ćelijske sinteze i još neke štetne supstance. Te materije se vrlo kratko zadržavaju ali se u procesu ekskrecije transportuju, prvo, dublje u ćeliju, a zatim se izbacuju van ćelije. Postoje dva tipa endoplazmatskog retikuluma (ER) ,od kojih jedan ima granule na membrani i to je granulirani ER, dok drugi tip ima glatku membranu i to je agranulirani ER.

MITOHONDRIJE

Ove organele se ubrajaju u krupnije organele i predstavljaju energetske centre u ćeliji. Najčešće imaju elipsoidan oblik. Broj mitohondrija unutar ćelije je različit, od nekoliko desetina do nekoliko hiljada. Sa spoljne strane, mitohondrije obavija glatka membrana (plazmolema), a sa unutrašnje strane nalaze se nabori - CRISTAE MITOHONDRIALES. Na vrhovima tih nabora oslobađa se energetska supstanca koja se u metaboličkim procesima razlaže do iskoristivih dijelova za organizam. Osnovna supstanaca u mitohondijama je HONDROPLAZMA ili matriks, i uglavnom je sastavljena od proteinske supstance. U normalom periodu razvoja ćelije, kada se ne dešavaju diobe, mitohondrije su nepravilno razbacane u unutrašnjosti ćelije. U vrijeme dioba (mitoze i mejoze) mitohondrije se nalaze koncentrisane uz centralnu organelu – jedro.

GOLD Ž IJEV APARAT

Ova organela je ralativno sitnija, ali je slično građena kao ER. Goldži, talijanski istraživač, prvi je opisao ovu organelu, po čemu je dobila naziv. Građena je od membrana koje imaju veze sa procesima ćelijskog izlučivanja, ali joj definitivna funkcija još nije utvrđena.

2

LIZOZOMI

Ovo se organele karakteristične za životinje, imaju veoma male dimenzije i uokvirene su sa plazma membranom koja je građena po tipu plazmaleme. Funkcija im nije dovoljno proučena ali se smatra da su to centri za sintezu katalitičkih fermenata - ENZIMA .

CENTRIOLI

Ove organele predstavljaju citoplazmatske tvorevine koje su najčešće parne i koje na poprečnom presjeku imaju tačkast ili zrnast oblik, a po dužini su nešto izdužene. Jedan par centriola gradi jedan centrozom i ovi centrozomi, posebno su vidljivi u vrijeme diobe ćelije tj. u vrijeme kada se oko njih stvaraju ljepljive niti, koje predstavljaju diobeno vreteno i pomoću kojih se prihvataju hromozomi iz ekvatorijalne ravni jedra. Nakon toga osnovna ćelija podijeli se na dvije nove.

JEDRO

Jedro je centralna organela koja na neki način upravlja (koordinira) radom ostalih ćelijskih organela protoplazmi. Osnovna masa od koje je izgrađena unutrašnjost jedra, hromatin, sačinjena je od nukleinskih kiselina koje imaju posebnu ulogu u formiranju hromozoma tj. u procesu prenošenja nasljednih osobina sa roditelja na potomstvo. Jedro je obavijeno membranom ali unutar jedra postoji gušći dio hromatinskog materijala – JEDARCE i ono nema ovojnicu (membranu).

PLAZM A LEMA

Predstavlja ovojnicu koja je karakteristična i za ćeliju i za ćelijske organele u protoplazmi. Građa ove membrane je troslojna. Sa spoljašnje i sa unutrašnje strane nalaze se proteinske supstance, a u sredini je lipidni sloj. U zidu ove membrane nalaze se otvori, pore, koje su manjih dimenzija i kroz njih mogu da prolaze čestice samo malih dimenzija. Unutar ćelije takođe postoji osmotski pritisak i zahvaljujući razlikama u pritisku unutar i van ćelije, dešava se prirodan prolaz sitnih čestica. Ova osobina membrane da ima samo male otvore i da omogućava prolaz manjim česticama naziva se SEMIPERMEABILNOST. Ukoliko je potrebno ostvariti prolaz krupnijih čestica kroz pore membrane, dolazi do njihovog usitnjavanja, zahvaljujući fermentskim procesima u zidu plazmaleme. To se najčešće dešava se krupnijim česticama bjelančevina ili masti.

Oblik ćelija u organizmu je različit. Postoje okruglaste, ovalne, zvjezdaste, pločaste ćelije ali i ćelije sa nešto modifikovanima oblikom. Te ćelije uglavnom imaju stalan oblik ali postoji određen broj ćelija koje nemaju oblik. Takva je slučaju kod nekih jednoćelijskih životinja (ameba). I veličina ćelije može da varira. U životinjskom svijetu postoje krupnije i sitnije ćelije. Krupnije su npr. jajne, a sitnije su spermatozoidi.Podjela (dioba) ćelije dešava se na nekoliko načina. Jedan od načina je mitotička dioba koja je uglavnom karakteristična za tjelesne ćelije i diobom osnovne ćelije ne dolazi do smanjenja hromozoma (diploidni broj hromozoma).Drugi tip diobe je mejoza - dioba polnih ćelija i tada se dešava redukcija, pri čemu se diploidan broj hromozoma svodi na haploidan. Kod čovjeka postoje i amitotičke diobe kojim se dijele stare i bolesne ćelije. Svaka ćelija živi i razvija se ali na kraju umire, što predestavlja njenu fiziološku smrt. Simptomi umiranja ćelije uglavnom su isti, a počinju smanjenjem ukupne aktivnosti ćelije i uvećavanjem jedra na račun okolne protoplazme. Istovremeno se u jedru javljaju vakuole, čiji se broj postepeno povećava dok ne ispune kompletnu unutrašnjost jedra. Jedrova membrana izčezava, a zatim nestaju ćelijske organele, životna aktivnost ćelije se postepeno gasi i ona prelazi u mrtvu materiju.

3

RAZMNOŽAVANjE JEDNOĆELIJSKIH ŽIVOTINjA

Najjednostavniji način razmnožavanja protozoa jeste binarna dioba ćelije roditelja. Osnovna ćelija, roditelj, jednostavno se podijeli i to je vegetativni - bespolni način diobe, a novonastale ćelije imaju istu strukturu i građu kao ćelija roditelj, i na taj način mogu samostalno nastaviti razvojni ciklus. Drugi način razmnožavanja takođe je bespolni način, a karakterističan primjer se dešava u populaciji trepljastih jednoćelijskih životinjica (paramecijum). U tom slučaju ishodišna ćelija se podijeli, ali se istovremeno dijele i krupnije i sitnije jedro ishodišne ćelije. Na taj način produkuju se dvije nove ćelije, koje osim jedra nemaju sve organele kao ćelija roditelj. Da bi normalno funkcionisale dalje, ćelije moraju nadoknaditi nedostajuće dijelove, i to se dešava iz citoplazmatičnog diferenciranja osnovne supstanace u ćeliji. Kod nekih parazitnih jednoćelijskih životinja dešava se višejedarna dioba, pri čemu se jedro više puta izdijeli. Stvara se veći broj novih ćelija i ovakav tip razmnožavanja se zove višejedarna (multipna) dioba. Pored bespolnog načina razmnožavanja, protozoe se mogu razmnožavati i polno i to je proces kopulacije u kome dolazi do trajnog sjedinjenja jedara, odnosno, ćelija gameta, i drugi način je konjugacija, kada dolazi do privremenog sjedinjavanja gameta. Ćelije koje se transformišu u gamete razvijaju se u dva pravca i to – KRUPNIJE, koje na neki način predstavljaju ženske gamete i to su makrogametociti, i SITNJE gamete koji predstavljaju muške gamete i to su mikrogametociti. Postoji nekoliko karakterističnih slučajeva spajanja ovih gameta:*ukoliko se spajaju gameti približno iste veličine to je IZOGAMIJA, a ukoliko se spajaju gameti različite veličine, to je ANIZOGAMIJA.* ukoliko se spajaju gameti koji potiču od srodnika, to je PEDOGAMIJA

KONJUGACIJA

Dvije jedinke (ćelije) koje predstavljaju konjugante priljube se jedna uz drugu. Na mjestu gdje se spoje formira se citoplazmatični most i to je mjesto preko koga privremeno prelaze jedra iz jedne ćelije u drugu. Obe ćelije imaju krupnije (makronukleus) i sitnije (mikronukleus) jedro. Nakon izvjesnog vremena u obe ćelije krupnije jedro isčezava, a sitnije se dijeli dva puta. U tom trenutku u obe ćelije postoje četiri jedra od kojih se tri degradišu u protoplazmu, a preostalo jedro u obe ćelije se još jednom podijeli i tek u tom trenutku formiraju se GAMETSKA jedra i to krupnije jedro, makrogametocit, koje miruje i mikrogametocitno jedro (koje se kreće). Manja jedra iz obe ćelije preko citoplazmatičnog mosta prelaze u suprotnu ćeliju i tamo oplode veće jedro ili MAKROGAMET. Poslije se svaki mikronukleus vraća u svoju matičnu ćeliju. Oplodnja je završena, nestaje citoplazmatski most, ćelije se razdvajaju. Svaka ćelija ima krupnije i sitnije jedro i svaka od ćelija nastavlja svoj samostalni život.

Pored bespolnog i polnog razmnožavanja postoji i pojava sazrijevanja. U tim pojavama se 2n (diploidan) broj hromozoma svodi na polovinu ili haploidan broj. Kod parazitarnih oblika jednoćelijskih životinja koje pripadaju klasi sporozoa, postoji smjena bespolnih i polnih ciklusa. To je primjer kod jednoćelijske životinje iz roda EIMERIA. Neke od ovih vrsta izazivaju infekcije u regionu zdravih ćelija epitela crijeva. Te se bolesti jednim imenom nazivaju KOKCIDIOZE (crvenilo epitela).Prvi ciklus u razmnožavanju je bespolna doba i naziva se ŠIZOGONIJA. Njega smjenjuje polno razmnožavanje i to je GAMETOGONIJA, a poslije toga se ponovo pojavljuje bespolna dioba zigota -SPOROGONIJA. Ciklus razmnožavanja počinje prvim stepenom infekcije. Dio parazita koji je transformisan u sporozoit prodire u zdravu ćeliju epitela i još uvjek ne dolazi do polnog ciklusa. U narednom periodu započinje polni ciklus jer se sporozit dijeli (multipna dioba) na veliki broj novih jedara (obično ih ima 32) koji se nazivaju MEROZOITI. Od tog trenutka započinje tipični ciklus (gametogonija) i u tom ciklusu neki od merozoita rastu i razvijaju se u gamete i to sitnije, koji

4

predstavljaju mikrogamete i krupnije, ženske gamete koji predstavljaju makrogamete. U sljedećem trenutku dolazi do migriranja sitnijeg gameta prema ženskom gametu i dešava se oplodnja. Smatra se da je u tom trenutku završen polni ciklus (gametogonija) i da započinje bespolna dioba oplođenog jedra i to je sporogonija. Oplođeno jedro se dva puta dijeli i formira se tvorevina sa 4 jedra, koja ponovo može da izazove infekciju, odnosno započne novi ciklus razmnožavanja EIMERIE.

RAZMNOŽAVANJE VIŠEĆELIJSKIH ŽIVOTINJA

Najveći broj životinja ima biseksualnu reprodukciju i pri tome ima muške i ženske polne ćelije (gamete).

Spermatozoidi

Ovo su jedne od najsitnijih ćelija u životinjskom svijetu i u njihovoj građi učestvuje glavni, vratni, trupni i repni dio. U glavenom dijelu se nalazi relativno krupno jedro, dok manji dio u tom regionu zauzima citoplazma. Oplodnja jajne ćelije od strane spermatozoida dešava se u vlažnoj sredini što omogućava pokretljivost spermatozoida, ali se to dešava na određenoj temperaturi. Pravac kretanja ka jajnoj ćeliji je spiralan, ali se u isto vrijeme spermatozoid uvrće oko svoje ose. Sve dok se kreću spermatozoidi su aktivini, a kada se umire oni nemaju moć oplodnje i postaju inaktivni. Aktivnost spermatozoida može i vještački da se očuva, ali u tom slučaju na kretanje utiče veliki broj ekoloških faktora. Značajni ekološki faktori koji se upotrebljavaju u ovu svrhu su: određena temperatura ili stavljanje spermatozoida u rastvore nekih hemijskih supstanci. Čuvanje može da se vrši u bezvazdušnom prostoru, miješanju sa nekim razrijeđenim solima, rastvorima šećera ili baza.

Jajna ćelija

Po svojoj veličini to je ćelija koja ima veće dimenzije od spermatozoida i najkrupnija je ćelija u životinjskom svijetu. Najčešći oblik je okruglast ili elipsoidan i za razliku od spermatozoida koji su pokretni jajna ćelija je nepokretna. Pored svih komponenti koje su karakteristične za jajnu ćeliju u jajnoj ćeliji se nalazi hranjiva supstanca (DEUTOPLAZMA), i u sastavu ove supstance su uglavnom proteini i masne supstance.Jajne ćelije s obzirom na količinu hranjive supstance mogu biti:

1. OLIGOLECITNA - Radi se o relativnoj maloj količini deutoplazme koja je najčešće ravnomjerno raspoređena.

2. MEZOLECITNA - Ovaj tip jajne ćelije ima nešto više hranjive supstance, 20-30% cjelokupnog sadržaja ćelije.

3. MEGALECITNA (polilecitna jaja) - Ovaj tip jajnih ćelija sadrži najviše hranjive supstance, i ta količina je obično veća od preostale količine protoplazme.

Druga podjela je izvršena prema kriteriju rasporeda hranjive materije u njoj:1. IZOLECITNA JAJA - Ova ćelija ima ravnomjerno raspoređenu hranjivu supstancu, vrlo često

je ta količina mala u odnosu na oligolecitni tip jaja.2. TELOLECITNA JAJA - Jajna ćelija ima gornji ili animalni pol i donji ili vegetativni pol. Ukoliko

je hranjiva supstanca samo u jednoj polovini ćelije, onda su to telolecitna jaja.3. EKSTREMNO TELOLECITNA JAJA - Ova jaja sadrže hranjivu supstancu koja je u većini

slučajeva potisnula protoplazmu. Ovakav tip jaja imaju neke ribe i vodozemci. Veoma je često da više ribe i ptice imaju ovakva jaja.

4. CENTROLECITNA JAJA - Ova jaja sadrže hranjivu materiju u centru ćelije i karakteristična su za većinu insekata.

5

GAMETOGENEZA

Proces nastajanja polnih ćelija naziva se gametogeneza. U muškom polu, proces nastajanja spermatozoida naziva se spermatogenaza, a proces nastajanja jajnih ćelija u ženskom polu naziva se oogeneza. Proces nastajanja polnih ćelija u oba pola započinje izdvajanjem ishodišnih ćelija koje se kasnije dijele. Kod mužjaka, ishodišne ćelije se nazivaju spermatogonije i diferenciraju se iz epitela polnih žlijezda (testisi). Kod ženki, ishodišne ćelije izdvajaju se, takođe, iz epitela polnih žlijezda (jajnika) i nazivaju se oogonije. Prve diobe koje se dešavaju kod oba pola ne predstavljaju redukcijske diobe, i u tim diobama još uvijek ne dolazi do haploidnog broja hromozoma.U muškom polu formiraju se prvo ćelije koje su označene kao spermatocite prvog, a zatim nastaju spermacite drugog reda.U ženskom polu mitotičkom diobom iz oogonije prvo nastaju oocite prvog reda, a zatim i oocite drugog reda.U ovom trenutku u oba pola započinje redukcijska dioba (MEJOZA). U muškom polu nastaju četiri nove ćelije i svaka od tih ćelija formira se u gamet sposoban za oplodnju jajne ćelije. U ženskom polu nastaju četiri polarne ćelije i vremenom se tri degradišu u protoplazmi, a samo jedna od tih polarnih ćelija razvija se u jajnu ćeliju sposobnu za oplodnju. Proces gametogeneze je razlog postojanja većeg broja spermatozoida .

OPLODNjA JAJNE ĆELIJE

Sam proces oplodnje jajne ćelije uglavnom je isti kod svih životinja, međutim okolnosti pod kojima se dešava oplodnja su različite. Postoje dva osnovna tipa oplodnje, a to su spoljašnja i unutrašnja oplodnja.Spoljašnja oplodnja uglavnom je zastupljena kod životinja nižih sistematskih kategorija, ili kod nekih kičmenjaka nižih kategorija (kod riba). Čin sjedinjenja spermatozoida i jajnih ćelija dešava se u vodi ili u nekoj drugoj spoljašnjoj sredini. Pri tome, moraju da budu zadovoljeni osnovni uslovi oplodnje, a to su: pokretljivost spermatozoida, vlažna sredina i odgovarajuća temperatura. Kada su u pitanju ribe, ženke u vrijeme polne zrelosti odlaze na određena mjesta i tu izbacuju jajne ćelije. Neposredno nakon toga, na ta ista mjesta dolaze mužjaci i prelijevaju jajne ćelije sa mliječi, koja je smjesa tečne supstance i spermatozoida. Nakon toga dešava se oplodnja koja podrazumijeva prodiranje spermatozoida u unutrašnjost jajne ćelije.Unutrašnja oplodnja se dešava u organizmu jedinke (ženke) i proces oplodnje takođe podrazumijeva ulazak spermatozoida u unutrašnjost jajne ćelije.

Proces oplodnje jajne ćelije

Ovaj proces počinje priljubljivanjem velikog broja spermatozoida uz opnu jajne ćelije. Samo jedan od tih spermatozoida uspije da uđe u unutrašnjost jajne ćelije. Svi ostali spermatozoidi postaju inaktivni, i ostaju priljubljeni uz opnu jajne ćelje. Spermatozoid ulazi šiljastom tvorevinom na glavenom dijelu , probijajući opnu jajne ćelije. U unutrašnjost jajne ćelije ulazi samo glaveni dio u kome se nalazi jedro. Nakon ulaska, glaveni dio spermatozoida se kreće ka jedru jajne ćelije. Kretanje spermatozoida dešava se po spiralnoj putanji, što daje veću energiju kretanja. Istovremeno, jedro jajne ćelje kreće se u pravcu glave spermatozida. Nakon izvjesnog vremena jedra se spajaju i nastaje tvorevina koja se naziva SINKARION, a spajanjem jedara spermatozoida i jajne ćelije ponovo se uspostavlja diploidan broj hromozoma, čim se proces oplodnje jajne ćelije završava, a kod većine životinja započinje embrionalani period života.

Partenogeneza

Ovaj proces predstavlja razviće jedinke iz neoplođene jajne ćelije. Najrašireniji je oblik razvića kod nižih životinja posebno u pčela, osa itd. Međutim, ovaj oblik razviće susreće se i kod nekih viših životinjskih kategorija.

6

Parentogeneza može biti prirodna i vještačka. Prirodna parentogeneza može biti stalna i povremena. Prirodna povremena parentogeneza susreće se kod nekih nižih rakova, i to kod jedinki koje pripadaju klasi Crustacea, potklasi Entamostratae, rod Dafnia Sp.Stalna prirodna partenogeneza se susreće kod pčela, osa, mrava itd.Parentogeneza može i da se izazove vještački, i to ako se jaja počnu razvijati pod uticajem nekog ekološkog faktora, npr. pod uticajem svijetlosti. To se dešava kod insekata (dudovi svilci). Kod nekih bodljokožaca, jaja počinju da se razvijaju ako se stave u rastvor kuhinjske soli ili u rastvore nekih šećera. Prema tome, za proces početka razvijanja novog organizma, neophodni su neki citogenetski faktori u protoplazmi.

EMBRIONALNO RAZVIĆE VIŠEĆELIJSKIH ŽIVOTINjA

Ovaj period obuhvata vrijeme od oplodnje jajne ćelije, pa do pojave samaostalnog ili slobodnog oblika života. Ovaj period može da se podijeli u četiri faze:

1. brazdanje ili dioba oplođene jajne ćelije2. obazovanje klicnih listova (endoderm, ektoderm, mezoderm)3. faza histološke diferencijajcije (obarazovanje tkiva)4. faza obrazovanja začetaka organa.

Jajne ćelije se dijele na nekoliko načina.1. ADEKVALNO BRAZDANjE - novonastale ćelije koje se produktuju imaju uglavnom istu veličinu bez obzira da li su to manje ili veće ćelije.2. INEKVALNO BRAZDANjE - ovakav tip diobe daje ćelije različite veličine.3. CENTROLECITNI TIP BRAZDANjA - ovakav tip diobe dešava se u centru ćelije i karakterističan je za većinu insekata.

Nakon prve faze embrionalnog razvića formira se tvorevina koja se naziva BLASTULA. Ona je karakteristična po porusu na vegetativnom polu, i ta pukotina se naziva blastopors. Tok embrionalnog života kod različitih životinja je specifičan. Kod kičmenjaka je specifičan embrionalni razvoj vodezemaca. Kod vodozemaca, početak invaginacije (uvrta) novonastalih ćelija (blastomera) počinje na donjem (vegetativnom) kraju jajne ćelije. Ubrzo nakon toga, na suprotnom polu ćelije se formira tvorevina koja se naziva krov pracrijeva. Na toj tvorevini ubrzo se uočava tamna pruga koja predstavlja začetak osovinskog skeleta životinje. Spoljašnji sloj blastule naziva se ektoderm, unutrašnji endoderm, a između je središnji (klicni) sloj - mezoderm.

EMBRIONALNO RAZVIĆE KIČMENjAKA

S obzirom na tok embrionalnog razvića, postoje kičmenjaci koji tokom ovog perioda života nemaju nikakvih dodatnih ovojica oko embriona i pripadaju grupi ANAMNIA. U tu grupu ubrajaju se niži kičmenjaci (Cyclostoma - bezvilične ribe, Pisces - tipične ribe, Amphibia - vodozemci). U drugu grupu ubrajaju se viši kičmenjaci i to je grupa AMNIA (Reptilia - gmizavci, Aves - ptice, Mammalia - sisari).

Tokom embrionalnog razvica, oko embriona postoje ovojnice koje učestvuju u razvoju mladog organizma. Prva ovojnica oko embriona jeste AMNION, i taj dio direktno opkoljava embrion. Druga ovojnica jeste ALANTOIS. Funkcija ove ovojnice jeste da se u zidu razvija kapilarna mreža, ali istovremeno služi kao disajni sistem. Kod sisara treća ovojnica (SEROZA) srasla je sa drugom ovojnicom (ALANTOIS) i mjesto na kom srastaju naziva se HORION, koji kasnije srasta sa zidom uterusa i obrazuje posteljicu ili placentu preko koje se dalje vrši ishrana embriona od strane organizma majke.

7

SLOŽENO RAZVIĆE METAZOA

Najčešći oblik razvića jeste klasično razviće, ali u životinjskom svijetu postoji i nekoliko oblika složenog razvića:

1. METAMORFOZA - to je takvo razviće koje podrazumijeva promjenu ili preobražaj osnovnog oblika tijela ka određenom obliku.2. RAZVIĆE PREKO ZAJEDNIČKE LARVE - nakon embrionalne faze života, kod nekih životinja (prstenaste glise i mekušci) javlja se zajednički oblik larve, koja se naziva Trochofora i nakon toga dalji tok razvića prstenastih glista i mekušaca se razlikuje.3. SLOŽENA METAMORFOZA - slučaj vrlo složene metamorfoze, a dešava se kod nekih bodljokožaca, a najkarakterističniji primjer su morske zvijezde (Asteroidea). 4. BESPOLNI TIP RAZMNOŽAVNjA - ovakav način razmnožavanja naziva se i vegetativni način. On podrazumijeva diobu ćelija roditeljskog tijela koja može biti vrlo intenzivna i tad se radi o pupljenju. Ovakav tip razvića nije sličan kao embrionalni tok života već se začetak novog organizma pojavljuje iz dijela tijela roditelja. Pupljenje se može završiti odvajanjem nove jedinke začetka od roditelja, ali se može desiti da začeci budu u vezi sa roditeljski tijelom i tada se radi o kolonijama (SUNĐERI).5. METAGENEZA - ovako razmnožvanje podrazumijeva smjenu polnog i bespolnog ciklusa i karakteristično je za dupljare.6. HETEROGONIJE - ovakvo razviće podrazumijeva smjenu različitih generacija, pri čemu se najčešće smjenjuju bespolni i polni ciklus sa partenogenetskim razvićem.

SLOŽENO RAZVIĆE METILjA (rod - Fasciol ili Distonum hepatica)

Razviće metilja pripada grupi složenih tipova i dešava se sa promjenom domaćina. Odrasli oblici metilja žive u žučnim kanalima ovce. Na tim mjestima metilj živi kao hermafroditni oblik. Jaja koja se razviju u unutrašnjosti ovce, razvijaju se partenogenetski i prvo dospijevaju u žuč, zatim u crijeva, a nakon toga se izbacuju u spoljašnju sredinu. U spoljašnjoj sredini iz takvih jaja razvija se larva koja se naziva MIRACIDIUM. Da bi se razviće metilja nastavilo, ova larva mora da dospije u barskog puža (prelazni domaćin). Nakon što je dospjela u tijelo barskog puža, i to u disajnu duplju, razvijaju se oblici koji se nazivaju REDIJE. Jedno vrijeme redije ostaju u regionu respiratorne duplje barskog puža, a zatim odlaze u region jetre. Tu se razvijaju oblici koji se nazivaju CERKARIJE, i ovi oblici provedu jedno vrijeme u regionu jetre, a zatim se preko crijeva izbacuju u spoljašnju sredinu.Cerkarije izvjesno vrijeme plivaju (močvarno stanište), a zatim se učahure i u većini slučajeva čahura se i sasuši. Ukoliko ovakav oblik čahure ovca ponovo unese u organizam ciklus razvića se ponavlja.

SLOŽNO RAZVIĆE PANTLjIČARE

Odrasli oblik pantljičare živi kao hermafroditini oblik i parazitira u crijevu kičmenjaka. Odrasla pantljičara se glavenim dijelom učvrsti za unutrašnji zid crijeva. Glaveni dio pantljičare na sebi ima kukice koje služe za pričvršćivanje. Prema tome pantljičara je parazit, jer koristi tjelesne sokove domaćina. Iza glavenog, nalazi se vratni dio koji produkuje tjelesne segmente koji se nazivaju PROGLOTISI. Samo zadnji tjelesni segment sadrži zrele polne produkte koji se izbacuju van. U spoljašnjoj sredini, iz jajnih ćelija, razvija se stadijum koji se naziva BOBICA. I u ovom slučaju prelazni domaćin mora postojati da bi se ciklus razvića nastavio. Definitivan razvoj bobice dešava se u organizmu prelaznog domaćina. To je najčešće svinja ili goveče.

Pantljičare koje su karakteristične su svinjska pantljičara (Tenia solium) i goveđa pantljičara (Tenia saginata). Ukoliko definitivni domaćin (čovjek) bobičavo meso unese u organizam, bobica se putem krvotoka unese do unutrašnjeg zida crijeva i na tom mjestu počinje razviće.

8

Pojavljuje se glaveni dio sa šest kukica koji se naziva HEKSAKANTA, i pomoću tih kukica glaveni dio se učvršćuje za unutrašnjost crijeva. Nakon toga izrasta vratni dio pantljičare iza kojeg se produkuju tjelesni segmenti (proglotisi). Na ovaj način ciklus razvića pantljičare je završen.Vrlo složeno razviće dešava se kod pseće pantljičare (Tenia ehinococus). Ciklus razvića je sličan kao u prethodnom slučaju, međutim, bobica se može početi vegetativno razmnožavati tako da svaki dio bobice može izrasti u odrasli oblik. Dijelovi bobice mogu znatno narasti i dospjeti na mozak, pluća ili neki drugi vitalni organ i početi da rastu i da opterete organizam, a u nekim slučajevima mogu da izazovu smrt.

OSNOVE HISTOLOGIJE

Životinjska tkiva podijeljena su u četiri kategorije:

1. epitelina tkiva2. vezivna tkiva3. mišićna tkiva4. nervno tkivo

Epitelna tkiva

Epitelna tkiva imaju malo ćelijskih proizvoda. Ova tkiva imaju zaštitnu funkciju i prema građi mogu biti jednostavna ili složena.Jednostavni epitel je najčešće jednoslojan, a složeni višeslojan.Gornji dio epitela naziva se epidermis i kod životinja nižih kategorija (beskičmenjaci) on je jednoslojan, a kod viših životinja je višeslojan. Gornji sloj epitela predstavlja „mrtve“ ćelije (Stratum corneum),a ispod je sloj živih ćelija na račun kojih se obnavljaju svi slojevi epidermisa (Stratum germinativum).Naziv epitela uglavnom potiče od osobina ćelija koje ga izgrađuje. Najčešće je pločast ili cilindričan. Ćelije u epitelu mogu da budu u direktnom kontaktu a ponekad su odvojene tankom međućelijskom masom. Kod nekih beskičmenjaka (insekti) na površini se luči čvršći kutikularni sloj. Ponekad na vrhu epitela mogu da budu treplje i to je trepljasti epitel. Kod ptica se pojavljuje žlijezdani epitel koji je karakterističan za njihov jajovod.

Vezivna tkiva

To su „dubinska tkiva“ koja nastaju iz središnjeg klicnog lista (mezoderma). Postoje jednostavna i složenija vezivana tkiva. Najjednostavnije jeste :

1. PAČASTO ili GALERTNO - ovo tkivo sadrži „razgranate“ vretenaste ćelije koje se nalaze u jednoj mrežastoj tvorevini, i po toj mreži koja je bjelančevinastog karaktera, ove ćelije mogu slobodno da se kreću. Ovo tkivi je zastupljeno kod najprostijih metazoa, a kod složenijih je prisutno u embrionalnoj fazi života i predstavlja prethodni stepen u razviću složenijih vezivnih tkiva.2. MREŽASTO ili RETIKULARNO vezivno tkivo - ovo tkivo prema izgledu i rasporedu ćelija pokazuje sličnost sa prethodnim, ali se od njega razlikuje po prisustvu vlakana unutar ćelija. Ovo tkivo nalazi se u limfnim organima čovjeka i nekih životinja. Osnovna masa ovog tkiva je limfa.3. VLAKNASTO ili FIBROZNO vezivno tkivo - ovo tkivo je nešto složenije, jer se u masi ovoga tkiva pojavljuju vlakna koja su specifičan tip veziva. Specijalni podtip ovoga veziva jeste rastresito vlaknasto vezivno tkivo. U masi ovog tkiva pojavljuju se vlakna koja se mogu ukrštati a ponekad su usnopljena u tetivama. Drugi podtip jeste elastično vezivno tkivo i u masi ovoga tkiva mogu da se pojave čvršće tvorevine i tako nastaje hrsksvičavo i koštano vezivno tkivo.

Hrskavica može imati raznu strukturu mase i u odnosu na taj karakter podijeljena je u tri grupe:

9

1. hijalinska ili staklasta hrskavica - ova hrskavica ima osnovnu masu koja je bjeličasta i providna i u njen sastav ulazi relativno velika količina vode. Ulazi u sastav skeleta hrskavičastih riba, a kod viših životinja dio je zglogava, rebara, nosa, grkljana itd.2. mrežasta ili elastična hrskavica - u osnovnoj masi ove hrskavice postoji mreža elastičnih vlakana koja izgleda žućkasto i neprozirna je. Ne sadrži krečne materije, zastupljena je u ušnoj školjci.3. fibrozna ili vlaknasta hrskavica - ova hrskavica se najčešće nalazi između kičmenih pršljenova i sastoji se od krupnih kolagenih vlakna i dijelova hijalinske hrskavice.

Poseban tip elastičnog vezivnog tkiva je koštano tkivo i ono se nalazi samo kod kičmenjaka. U ovom tkivu nalazi se mineralna materija koja daje najveću čvrstinu ovom tkivu. U vezivno tkivo ubrajaju se i tjelesne tečnosti. S obirom na složenost građe tjelesne tečnosti se mogu podijeliti u 5 kategorija:

1. HIDROLIMFA2. HEMOLIMFA3. CELOMSKA TEČNOST4. KRV5. LIMFA

Hidrolimfa

Ovo je tjelesna tečnost najnižih sistemtskih kategorija (sunđeri i dupljari). Po sastavu je veoma slična okolnoj sredini (voda). Ova tečnost ulazi u organizam i raznosi se po cijelom tijelu sa sobom noseći kiseonik i rastvorene hranjive materije tako da ih cirkulacijom doprema do svih ćelija. Za hidrolimfu je karakteristično da nema stalan sastav i ne postoje ustaljeni putevi cirkulacije.

Hemolimfa

Zastupljena je kod većine zglavkara ali i kod nekih mekušaca. Ona ima samo djelimično određene puteve cirkilacije a dio ove tečnosti se slobodno razlijeva po tijelu životinje. Ona je proizvod organizma i ima uglavnom stalan sastav.

Celomska tečnost

Ova tečnost je prisutna u tjelesnim dupljama životinja. Na tim mjestima obavlja prenošenje kiseonika i učestvuje u metaboličkim procesima.

Krv

To je tjelesna tečnost sa stalnim sastavom, sastavljen od krvne plazme i krvnih ćelija. Krvne ćelije su crvena krvna zrnca - eritrociti i bijela krvna zrnca - leukociti, koja se dijele na dva tipa: leukociti i limfociti. Crvena krvna zrnca nalaze se samo u krvi kičmenjaka i imaju crvenkastu boju koja potiče od bjelančevine hemoglobina, koja je vezana uz njih. Kod nižih kičmenjaka, ali i kod ptica, eritrociti su eliptični i relativno većih dimenzija u odnosu na sisare kod kojih su okruglasti. Broj eritrocita u krvi je stalnog karaktera u normalnom stanju organizma. Svaka vrsta ima karakterističan broj eritrocita koji predstavlja biosistematski karakter vrste.Eritrociti se kod embriona stvaraju u slezeni i jetri. Kod mladih jedinki u srži pljosnatih, a kod starijih u srži izduženih kostiju. Usljed njihove velike aktivnosti oni se brzo troše (kratko žive), ali se brzo i obnavljaju, tako da je njihov broj konstantan.

Bijela krvna zrnca javljaju se u dva oblika. Prvu grupu čine ćelije sa bubrežastim jedrom i bez granula u osnovnoj masi citoplazme. To su agranulociti ili limfociti. Drugi oblik predstavljaju ćelije sa režnjevitim jedrom, a u citoplazmi postoje granule. To su granulociti ili leukociti. Formiraju se na sličan način kao eritrociti. Limfociti se stvaraju u limfi.Jedna od osobina bijelih krvnih zrnaca jeste fagocitoza, a to je sposobnost zahvatanja stranih tijela u krvi. Bijela krvna zrnca imaju značajnu ulogu u raznošenju hranjivih čestica.

10

U krvi su prisutne krvne počice – TROMBOCITI, koji se javljaju samo kod kičmenjaka i to nisu ćelije već fragmentirani dijelovi koštane srži. Najčešće imaju pločast oblik a značajni su za proces koagulacije.

U sastav krvi ulazi i krvna plazma koja je međućelijeska žućkasta tečnost i glavni organiski sastav u njoj su bjelančevine. Bjelančevine u plazmi su ALBUMINI, GLOBULINI i FIBRINOGEN.Albumini služe kao gradivna osnova za bjelančevine u organizmu. Globulini su podjeljeni na α, β i γ globuline. α i β globulini prenose hormone, holesterol, masne kiseline i fosfatide. γ globulini služe kao gradivna supstanca za antitijela krvi. Najzastupljenija bjelančevina u krvi je globulinski fibrinogen. On se prilikom koagulacije transformiše u želatinoznu masu na rani. Ugljeni - hidrati uglavnom su vezani za ukupnu glikoznu masu, a masne supstance vezane su za holesterole.

LIMFA

To je takođe tjelesna tečnost koja je dosta slična krvi, ali se od nje razlikuje po boji jer je mutna i ne sadrži eritrocite. U organizmu može da se nađe zajedno sa krvi samo u regionu najsitnijih sudova - kapilara.

MIŠIĆNO TKIVO

Sva mišićna tkiva bez obzira kojoj vrsti pripadaju sastavaljnjna su od različitih tipova mišićnih ćelija koja predstavljaju osnovnu morfološku i fiziološku jedincu tkiva. Ćelijski prizvodi su mišićna vlakna (miofibrili) koji imaju osnovnu karakteristiku da se grče i otpuštaju - KONTRAKTILNOST. Sva mišićna tkiva vode porijeklo od mezoderma i mogu se podijeliti u tri kategorije :1. poprečno - prugasto2. glatko 3. srčano mišićno tkivo.

GLATKO MIŠIĆNO TKIVO

Ova tkiva kao osnovnu jedinicu imaju ćeliju miocit, i ova tkiva uglavnom grade unutrašnjost tijela životinja. Najveći miociti nalaze se u materici gravidnih krupnijih sisara. Mišićna vlakna u ćelijama (miociti) pružaju se paralelno sa uzdužnom osovinom ćelije. Svako pojedinačno vlakno sastoji se od tankih dijelova (miofilamenti). Dakle, ovo je najznačajnije o glatkom mišićnom tkivu.

POPREČNO PRUGASTO MIŠIĆNO TKIVO

Osnovnu jedinicu ovog tkiva čine poprečno - prugaste mišićne ćelije, zajedno sa poprečno - prugastim mišićnim vlaknima. Dužina i debljina ovih vlakana je različita, i zavisi od rada poprečno - prugastih mišića koji ih izgrađuju. Mišićna vlakna koja obavljaju najveći rad, a ujedino i troše najveću energuju, imaju najdeblja tkiva.Debljina ovih vlakana zavisi od mnogih faktora, ali su najznačajniji kondicija i starost jedinke. Poprečno - prugasta mišićna vlakna se dugačka, izdužena i pri bazama zaobljena. U zavisnosti od veličine, broj ovih vlakana može biti različit (od nekoliko desetina do nekoliko stotina). Unutar poprečno - prugaste ćelije može biti i veliki broj jedara koja su u najvećem broju raspoređena uz ćelijsku membranu. Oko ovih jedara nalazi se citoplazma u kojoj se nalaze ostale organele karakteristične za sve ćelije. U toj citoplazmi ima i poprečno - prugastih mišićnih vlakna. Citoplazma unutar ovih ćelija je crvenkasta, jer se u njoj nalazi bjelančevina koja se naziva mioglobin. Svako pojedinačno mišićno vlakno ima poprečno - prugasti karakter, jer se na njemu naizmjenično smjenjuju svijetle i tamne pruge.

SRČANO TKIVO

11

Srčano tkivo ima poprečno-prugasti karakter, i od osnovnog poprečno-prugastog mišićnog tkiva se razlikuje, jer mišićna vlakna u srcu obrazuju srčanu muskulaturu, koja je tanja i često u obliku mreže. Ovo tkivo ima veliku radljivost (kontraktilnost), jer se stalno grči i opruža zahvaljujući tzv. NADALNOM dijelu koji je pod uticajem nevoljnog dijela nervnog sistema, što znači da se grči i opušta i kada mi ne mislimo na to.

NERVNO TKIVO

Ovo tkivo predstavlja jednu kategoriju životinjskih tkiva, i sastavljeno je od jako diferenciranih ćelija koje imaju specifične produkte u njima. Upravo zbog toga nervno tkivo ima malu ili gotovo nikakvu moć obnavljanja. Osnovnu morfološku i fiziološku jedinicu čini neuron (neurocit). Pored ovih ćelija u nervnom tkivu se nalaze i neuroglijske ćelije koje nisu nosioci nervne provodljivosti.Glavne funkcije ovih ćelija se odnose na potpornu, zaštitnu i trofičku funkciju (preko njih se vrši ishrana neurocita). Neurociti primaju nadražaje iz spoljašnje sredine ili iz unutrašnjosti organizma i te nadražaje provode do CNS-a, ali ih i u obrnutom smjeru provode do mjesta reagovanja. Ova osobina naziva se nadražljivost ili IRITABILITET, a osobina da se nadražaji prihvate i provode jeste provodljivost. Neurociti (neuroni) mogu biti različite veličine, ali bez obzira na to ove ćelije imaju kraće i duže citoplazmatske nastavke preko kojih najčešće prihvataju nadražaj. Kraći i deblji su dendriti, a duži su neuriti (aksoni). Duži nastavci pri kraju se još i granaju, čime se povećava moć prihvatanja nadražaja. U citoplazmi neurita nalazi se Nislova supstanca koja je građena od ribonukleoproteina i ova supstanca se smatra osnovom pamćenja. Unutar neurona su nervna vlakna - neurofibrili koji su osnov provodljivosti. Kao i nervne ćelije i neuroglijske ćelije vode početno porijeklo od spoljašenjeg klicinog lista - EKTODERMA.

REGENERACIJA

Ovaj proces predstavlja uspostavljanje nedostajućih dijelova tijela, bilo da su to izgubljeni ili oštećeni dijelovi. Ukoliko se nedostajući dijelovi tijela obnavljaju u jednom normalnom procesu, to je fiziološka regeneracija. Primjer za ovakav tip regeneracije jeste obnavljanje noktiju. Drugi tip je reparativna regeneracija, gdje se obnavljaju dijelovi tijela najćešće izgubljeni slućajnim oštećenjem. Poseban oblik regeneracije jeste traumatološka regeneracija, gdje se kod nekih životinja može obnoviti cijeli dio tijela (rep guštera ili krak morske zvijezde). Tok regeneracije potpuno je različit od toka embrionalnog razvića, gdje se prvo diferenciraju klicini listovi (ekto, endo i mezoderm), a zatim iz tih slojeva nastaju tkiva, organi i sistemi organa.

Svi regenerativni procesi mogu se posmatrati slično srastanju rana.Iznad mjesta koje je oštećeno stvara se regeneracioni blastem, i na račun tog blastema stvaraju se nedostajući dijelovi tijela.

12

OSNOVE ORGANOLOGIJE

Organologija je nauka koja proučava organe i sisteme organa. Tkiva koje prethode obrazovanju organa sastavljena su od skupa ćelija koje obavljaju sličnu ili istu u organizmu, a zatim ista ili slična tkiva obrazuju organe i sisteme organa koji zajedno čine jedinstvenu cjelinu - organizam.

1. -Kožni sistem2. -Skeletni sistem3. -Mišićni sistem4. -Endokrini sistem - sistem organa sa unutrašnjim lučenjem5. -Ekskretorni sistem – organi za izlučivanje kičmenjaka6. -Sistem organa za varenje7. -Sistem organa za disanje8. -Nervni sistem9. -Čulni organi10. –Nadražljivost (iritabilitet)11. -Cirkulatorni sistem12. -Polni organi13. -Ženski reprouktivni sistem14. -Muški reprouktivni sistem

Kožni sistem

Ovaj sistem čine tri sloja:-spoljašnji sloj - sačinjen je od epitelne pokožice (lat. epidermis).-središnji sloj - to je sloj vezivnog tkiva koji predstavlja krzno (lat.corium)-unutrašnji sloj - to je najdublji sloj kože prema unutrašnjosti organizma, građen je od potpornog tkiva i to je potkožno dubinsko tkivo (lat. subcutis).

Gornji sloj ili epidermis kod svih kičmenjaka, osim kod kopljaste ribice, je višeslojan, ali je u embrionalnoj fazi razvoja jednoslojan. Ispod epidermisa se nalazi vezivni sloj, krzno ili korijum, i u njemu se izdvajaju dva sloja:1. prema epidermisu (spoljašnjosti) se nalazi papilarni sloj rastesitog veziva,2. prema potkožnom tkivu nalazi se takođe i vezivni sloj, ali je on mrežast ili retikularan i u ovom sloju nalazi se veliki broj krvnih ćelija, a među njima se nalaze i pigmentne ćelije.Treći sloj kože je potkožno tkivo ili subkutis. I ovaj sloj građen je od vezivne komponente, ali u tom vezivu ima elemenata masnog tkiva.U koži kičmenjaka mogu se javiti različiti kožni organi i obuhvataju 2 grupe kožnih organa: rožni i žlijezdani.Među karakteristične rožne organe kičmenjaka ubrajaju se npr. krljušti riba, dlake, perje, kandže, nokti...Među žlijezdanim organima karakteristične su suzne, lojne, znojne, mirisne žlijezde, a kod sisara, ženki, aktivne su još i mliječne žlijezde.

Skeletni sistem

Osnovna osobina skeletnog sistema jeste da daje oblik, čvrstinu i zaštitu organima. Kod životinja nižih sistematskih kategorija (neki beskičmenjaci) skelet se nalazi sa vanjske strane tijela i predstavlja vanjski ili egzo skelet. Kod kičmenjaka postoje skeletni elementi unutar organizma i to je unutrašnji ili endo skelet. Ova dva tipa skeleta imaju različito embrionalno porijeklo. Egzoskelet je ektodermalnog, a endoskelet je mezodermalnog porijekla. Npr. za vanjski skelet je ljuska puža ili oklop rakova.

13

Razviću endoskeleta prethodi razviće jednostavnijeg oblika unutrašnjeg skeleta, a to je HORDOIDNI skelet. On se javlja u ranim embrionalnim fazama razvića skeleta kičmenjaka. Štapićastog je oblika i leži u nivou uzdužne ose tijela, između nervne cijevi i crijeva.Kod razlličitog broja kičmenjaka, posebno kod riba - Pisces, unutrašnji skelet može da bude hrskavičav ili koštan.

Obzirom na građu tog skeleta, ribe se mogu podijeliti u dvije velike potklase, a to su :1. HRSKAVIČAVE ribe (Chondrichtyes)2. KOŠTANE ribe (Osteichtyes)

Među hrskaviče ribe spadaju mnogobrojne ajkule i morski psi, kao i ribe koje se nazivaju koštanim ribama. To su ribe pastrmka, šaran itd.

Skelet kičmenjaka čini više cjelina:

1. Osovinski skelet - ovaj skelet čine kičma, lobanja, kao i mnogobrojne kosti u tim regionima2. Visceralni skelet - ovaj skelet obuhvata koštane elemente u nivou prednjeg dijela crijeva. Kosti

koje pripadaju ovom skeletu povezuje glaveni i trupni region.3. Skelet udova (ekstremiteta) - kosti koje čine skelet udova obuhvataju veliki broj pojedinačnih

kostiju, ali se generalno može reći da su to kosti ramenog i karličnog pojasa. U oba ova slučaja izdvajaju se kosti pokretnog i nepokretnog dijela.

4. Kožni skelet – ovaj tip skeleta je razvijen kod nižih kičmenjaka, kao npr. kod riba, ali i kod nekih jedinki koje pripadaju gmizavcima. To se posebno odnosi na kornjače koje imaju zaštitne ploče u vidu oklopa.

Mišićni sistem

Ovaj sistem uglavnom čine dvije grupe mišića:-glatki -poprečno-prugastiGlatki mišići učestvuju u izgradnji najvećeg broja unutrašnjih organa, a poprečno-prugasti mišići najčešće grade skeletni sistem mišića. Mišićni sistem obuhvata mišiće glave, mišiće visceralnog dijela tijela, crijevnog zida, mišiće urogenitalnih sistema, mišiće krvnih sudova. Kožnu muskulaturu čine mnogobrojni mišići kože. U mišićima mogu da postoje tzv. električni organi, kao što su neki organi kod riba. Ti organi uglavnom imaju poprečn-prugastu strukturu, ali su na neki način predodređeni za produkciju elektriciteta. Kao primjer postojanja elektriciteta u mišićima može se navesti električni som (Malopterus electricus) koji pripada nižim kičmenjacima.

Endokrini sistem - sistem organa sa unutrašnjim lučenjem

U sastav ovog sistema ulaze žlijezde sa unutrašnjim lučenjem, koje luče hormone (kod kičmenjaka u krvi) i ti hormoni imaju specifičan uticaj na organizam. Produkti lučenja žlijezda (hormoni) u krv dospijevaju bez posebnih odvodnih kanala. Među značajnim žlijezdama s unutrašnjim lučenjem ja štitna žlijezda (Glandula thyroidea). Njen hormon - tiroksin je značajan za promet materije i energije - metabolizam. Kod mladih jedinki reguliše i rast. Ova žlijezda javlja se kod svih kičmenjaka ali je kod riba relativno mala, kod vodozemca je parna, kod gmizavaca je neparna i kod ptica je parna, a kod sisara je najčešće neparna, ali se sastoji od dva režnja. Grudna žlijezda (Thymus) - ova žlijezda je parna kod riba, vodozemaca, gmizavaca, a kod sisara se nalazi u predijelu grudi, ispred srca, a iznad grudnice, po čemu je i dobila ime. Kod sisara, kod

14

mladih jedinki je dobro razvijena, a poslije nastupanja polne zrelosti ona se reducira. Hormoni grudne žlijezde utiču na razvoj skeleta i polnih žlijezda. Hipofiza luči u krv više hormona. U građi hipofize učestvuje jedan dio koji pripada ventralnom (donjem) zidu međumozga, a drugi dio je žlijezdani i porijeklom je čak iz usne duplje. Najznačajniji hormon je hormon rasta, a drugi hormon uglavnom učestvuje u regulaciji krvnog pritiska i sazrijevanju jajne ćelije - ovulaciji. Gornji dio je režanj epifize koja je prvobitno predstavljala neparno oko kičmenjaka i hormoni epifize utiču na rad polnih žlijezda. Nadbubrežne žlijezde su parne tvorevine smještene u blizini bubrega. Ove žlijezde su građene od međububrežnog i nadbubrežnog dijela. Nadbubrežni dio luči adrenalin koji povećava krvni pritisak. Pored toga on ubrzava rad srca, a utiče i na pretvaranje glikogena u jednostavnije oblike šećera iskoristivih za organizam. Međububrežni dio luči hormon koji djeluje na povećanje otpornosti organizma, značajno reguluše otrovne materije u krvi. Intersticijalne žlijezde se nalaze u gonadama. Posebno su značajne u jajnicima ženke, gdje se luči hormon folikulin, i on utiče na pojavu polne zrelosti jedinke, kao i na normalno razviće uterusa i mliječnih žlijezda sisara.U okviru ovog sistema nalazi se i gušterača preko koje se luče homoni koji učestvuju u metabolizmu ugljenih hidrata.

Ekskretorni sistem – organi za izlučivanje kičmenjaka Glavni ekskretorni organ kičmenjaka je bubreg, i osnovna karakteristika bubrega je da iz krvi izdvaja nepotrebne supstance i kao mokraću ih izbacuje iz organizma. Mokraća pri izbacivanju van dolazi u jedan „depo“ koji je kod kičmenjaka najviših sistematskih kategorija mokraćna bešika.Bubreg tokom svog razvića prolazi kroz više razvojnih faza:

1. Pronefros predstavlja prvi razvojni stadijum, i radi se o tzv. prednjem režnju bubrega. Javlja se u najranijim fazama embrionalnog života jedinke. Njegova građa je najčešče oblika dva kanalića koji morfološki odgovaraju ekskretornim organima nižih kategorija, a to su nefridije.

2. Mezonefros, srednji ili primarni bubreg, i kod razčičitih grupa kičmenjaka različito funkcioniše. Kod riba i vodozemaca funkcioniše cijeli život, dok se njegova funkcija kod viših kičmenjaka gasi nakon embbrionalne faze života i mijenja ga definitivni bubreg - metanefros.

Jedinstvo polnog i ekskretornog sistema jedinki predstavlja urogenitalni sistem.

Sistem organa za varenje

Najsloženiji i najviše diferenciran je sistem organa za varenje kod kičmenjaka. Posebna diferenciranost odnosi se na crijevni dio, gdje se odigrava vanćelijski tip varenja ili ekstracelularno varenje. Crijevni sistem kod kičmenjaka (cijelom dužinom) je obložen endodermalnom sluzokožom. Prvi dio sistema za varenje gdje se odigrava samo djelimično varenje su usta. Iza usta dolazi ždrijelo. Kod nižih kičmenjaka u ždrijelu se javljaju škržne kese koje predstavljaju evaginacije ili uvrat prednjeg dijela crijeva, i ti prorezi otvaraju se prema spoljašnjoj sredini.To su respiracijska ili disajna mjesta. Kod suvozemnih kičmenjaka škržni prolazi se gube, i način disanja je prilagođen na kopneni način života. Kod njih se iz ždrijela nastavlja jednjak i želudac. U želudcu se vrši razlaganje bjelančevinaste komponente pod uticajem ždrijelnog soka u kiseloj sredini. Iza želudca nastavljaju se pojedini dijelovi crijeva. Glavnina varenja obavlja se u prednjem dijelu tankog crijeva. Ipak većina istraživača smatra da se glavnina probave dešava u srednjem crijevu. Prednji dio tankog crijeva predstavlja dvanestopalačno crijevo, i u tom regionu smještene su žlijezde koje luče sekrete i pomažu u ukupnom razlaganju hrane. Tanko crijevo se nastavlja u debelo crijevo (završno crijevo), a sami početak ovog dijela crijeva diferenciran je u slijepo crijevo. Završni dio slijepog crijeva je analni otvor životinja.

15

Sistem organa za disanje

S obzirom u kojoj životnoj sredini žive, kičmenjaci imaju dva osnovna tipa respiratornih organa. U vodi funkcionišu škrge, a na kopnu pluća. U odnosu na to kojoj sistemtskoj kategoriji pripadaju, pojedini vodeni organizmi imaju različito građene škrge. Kod kopnenih kičmenjaka razvili su se razni oblici pluća. Najprostije građena pluća su kod vodozemaca i gmizavaca i kod njih je unutrašnja strana pluća naborana, a u sredini se nalazi plućno tkivo.Respiratorni procesi se dešavaju u naborima. Kod kopnenih kičmenjaka viših kategorija javljaju se vrlo složena pluća, koja se sastoje od glavnih disajnih puteva, a to su bronhiije koje se granaju u sitnije ogranke - bronhiole, a konačni disajni proces, odnosno razmjena gasovitih supstanci, odigrava se u završnim mjehurastim tvorevinama koje se zovu alveole. Kod ptica u plućima postoje vazdušne kese u kojima uvijek cirkuliše svježi vazduh. Kod nekih nižih kičmenjaka (Pisces - ribe (dvodihalice)) u disajnim procesima učestvuju i dodatni organi kao što je riblji mjehur. On je povezan sa prednjim crijevom, a jedan njegov dio ili režanj učestvuje u disajnim procesima posebno kada su uslovi za život nepovoljni.

Nervni sistem

Nervni sistem predstavlja posebnu cjelinu organizma, koja služi za primanje nadražaja iz spoljašnje sredine ili iz unutrašnjosti organizma. Nadražaj se primi preko čulnih organa i to preko njihovih receptornih dijelova. Primljeni nadražaj se prenosi do mjesta reagovanja. Zajednički naziv za sva mjesta koja reaguju su EFEKTORI. Posrednik između receptora i efektora je nervni sistem. Kičmenjaci imaju cijevast nervni sistem sastavljen od mozga i kičmene moždine. Na leđnoj strani tijela takođe postoje centri koje leže dublje u unutrašnjosti, a provodni putevi između tih nervnih centara (receptora i efektora) predstavaljaju PNS (periferni nervni sistem). U sastav ovog sistema ulaze posebno građene nervne ćelije koje imaju izdužene neurite, i ti neuriti su vrlo često građeni u snopovima. Ti snopovi predstavljaju specijalizovane nerve. Pravac kretanja primljenih nadražaja uvijek je isti i u jednom smjeru je, a put kretanja je primanje nadražaja, prevođenje do nervnog centra i od nervnog centra do mjesta koje reaguje. RECEPTORNIM ili SENZITIVNIM neuronima označavaju se nervne ćelije koje primaju nadražaj, a nervna vlakna ga prenose do EFEKTORA ili MOTORNIH NEURONA, odnosno do mjesta reagovanja na nadražaj. ASOCIJATIVNI neuroni su nervne ćelije koje se nalaze u nervnim centrima. Oni primaju nadražaj senzitivnih neurona i prenose ga na motorne. Nervni sistem se dijeli u dvije komponente - CNS i PNS. CNS obuhvata mozak (Encephalon) i kičmenu moždinu (Medulla spinalis). Bez obzira o kojem tipu nervnog sistema je riječ, njega izgrađuju siva i bijela masa. Siva masa se nalazi na periferiji velikog i malog mozga, u moždanim jedrima i u središtu kičmene moždine. Bijela masa potiče od marginalnog dijela nervne cijevi i nalazi se u središtu velikog i malog mozga, a u kičmenoj moždini nalazi se periferno od središnjeg dijela koji izgrađuje siva nervna masa. CNS čini prednji mozak (Prosencephalon), zadnji mozak (Rombencephalon) i kičmena moždina (Medulla spinalis). Od prednjeg mozga se razvija veliki mozak (Telencephalon) i međumozak (Diencephalon). Srednji dio mozga ne trpi značajnije promjene dok se zadnji mozak (Rombencephalon) diferencira u moždani most (pons), mali mozak (cerebellum) i produženu moždinu (medulla oblongata). PNS u kontaktu je sa CNS-om i čine ga kranijalni i spinalni nervi. Pored toga čine ga i ganglije koje predstavljaju skupove nervnih ćelija. Najznačajnije autonomni ili vegetativni NS koji kontroliše visceralni dio tijela - visceralne funkcije, tj. krvni pritisak, gastrointestinalni trakt, lučenje crijevnih sokova, pražnjenje crijeva, znojenje, održavanje tjelesne temperature i još mnoge druge funkcije u organizmu.

16

Čulni organi Su visoko specijaliovani i uvijek su u vezi sa nervnim sistemom. Kod kičmenjaka čulne ćelije su grupisane u čulne organe. S obzirom na draž koja draži ove čulne organe, postoji nekoliko tipova čula kičmenjaka:

1. SVIJETLOSNO ČULO - oko2. HEMIJSKA ČULA - čula mirisa (nos) i ukus (jezik)3. MEHANIČKA ČULA - čulo ravnoteže, čulo sluha, organi bočne linije kod riba, taktilna čula i sva

druga čula koja reaguju na mehaničke draži.U sastav čulnih organa ulaze različiti tipovi čulnih ćelija:

1. PRIMARNE ČULNE ĆELIJE – to su ćelije koje primaju nadražaj preko posebnih vlakana i preko drugog pravlakna prevode primljeni nadražaj do nervne ćelije. Ovaj tip ćelija nalazi se u organima mirisa i vida.

2. SEKUNDARNE ČULNE ĆELIJE – to su ćelije koje su građene od epitelijalne ćelije koja se modifikovala u čulnu ćeliju, međutim, ova čulna ćelija primljeni nadražaj ne odvodi kao što čini primarna čulna ćelija, već ih predaje ograncima dendrita (prve nervne ćelije, donje). Ovaj tip ćelija nalazi se u organima ukusa, sluha, bočnim organima kod riba itd.

Čulni organi kičmenjaka – postoje dvije grupe čula, a to su opšta i specijalna čula. Opšta čula obuhvataju ona čula koja primaju opšte nadražaje iz spoljašnje sredine ili unutrašnjosti organizma.-opšta čula - čulo osjećaja bola, dodira, pritiska, temperature, položaja tijela u prostoru itd.-specijalna čula - podrazumijevaju grupisane receptore koje su najčešće smješteni u regionu glave. Ovim čulima pripadaju čulo mirisa, ukusa, vida, sluha, ravnoteže itd.

Nadražljivost (iritabilitet)

Kod najjednostavnijih životinja (protozoa) uglavnom cijelo protoplazmtičko tijelo reaguje na nadražaje a kod višećelijskih životinja najčešće postoje dvije grupe čulnih ćelija koje čine određeno čulo sposobno da reaguje na specijalne nadražaje. Prenošnje draži kod jednoćelijskih životinja vrši se u svim pravcima istim intenzitetom, a brzina prenošenja nadražaja zavisi od njegove jačine i intenziteta. Posebno je specijalno prenošenje svijetlosnih draži. Najčešće se protozoa kreće u pravcu svijetlosti. Kod protozoa (bez obzira o kojoj se draži radi), moguće je razlikovati dva tipa lokomotornih funkcija.

1. REAKCIJA ŠOKA – ova reakcija bazira se na sposobnost životinje da razlikuje draži različitog intenzieta

2. ORJENTACIONA REAKCIJA – u ovom slučaju životinje reaguju tako što se kreću u pravcu odakle draž dolazi. Npr. kretanje paramecijuma u električnom polju vrši se od kuda dolazi draž.

Cirkulatorni sistem

Ovaj sistem se može podijeliti na kardiovaskularni sistem (KVS) i limfi (LVS). KVS čine srce i krvni sudovi (kapilari, arterije, vene). LVS čine limfni kapilri i veći limfni sudovi. U KVS kao cirkulatorna tečnost se javlja krv koja teče od srca prema unutrašnjosti organizma (oksidovana krv), ali može da teče i u suprotnom smjeru, tj. prema srcu (redukovana krv). KVS se može podijeliti na mali i veliki krvotok. Mali krvotok obuhvta cirkulaciju od srca ka plućima i to je pulmonalni dio dok veliki krvotok obuhvata cirkulaciju u ostale dijelove organizma. Najsitniji krvni sudovi nalaze se na prelazu između arterija i vena i na tim mjestima grade kapilarnu mrežu, ali se kapilarna mreža može naći i između dvije ili više arterija ili vena, i to je portalni sistem krvotoka. Portalni sistem između arterija je prisutan u bubregu, a venski portalni sistem prisutan je u jetri. Osnovni pulsirajući organ cirkulacije je srce - COR, koje ritmičkim kontrakcijama potiskuje oksidovanu krv, a u pauzama kontrakcija ne postoji nikakav zastoj krvotoka već se ona mišićnim kontrakcijama u kontraktilnim centrima sudovnog sistema potiskuje dalje. U sistemu krvotoka postoji imuni sistem pomoću kojeg je omogućena djelimična, ili kompletna odbrana organizma od uticaj

17

štetnih agenasa. Osnovnu karakteristiku imunog sistema čine ćelije – limfociti, koje u procesu fagocitoze zahvataju strana tijela koja su dospjela u organizam. Supstance koje povezuju ćelije imunog sistema se CITOKININI i ta povezanost je naročito izražena među limfocitima.

Polni organi

U polnim organima mužjaka i ženki kičmenjka nastaju polne ćelije ili gameti. U procesu gametogeneze, i to u ženskom polu oogeneze, nastaju jajne ćelije, dok u muškom poli u procesu spermatogeneze nastaju spermatozoidi. Polne žlijezde u principu počinju funkcionisati znatno kasnije nakon rođenja i doba polne zrelosti je različita kod pojedinih životinja. Kod ženki, polna žlijezda predstavlja jajnik, i na njemu se razlikuju kora i srž. Kora jajnika sadrži mnogobrojne ishodišne ćelije (oogonije) koje se kasnije dijele i od njih nastaje dublji sloj jajnika (srž) i izuzetno je bogat krvnim sudovima. Muške polne žlijezde (sjemenici/testisi) su parne tvorevine koje su slične kao i jajnici. Spermalna tečnost se preko posebnih vrpci odnosi u VOLFOV kanal, odakle se izbacuje u vanjsku sredinu i na taj način ostvaruje se jača veza sa bubregom nego što je to slučaj kod ženki, gdje takođe postoji veza, ali je ona slabija. U ženskom polu jajnu ćeliju preko jajovoda odvode u sredinu gdje se ostvaruje kontakt sa spermatozoidima. Kod sisara jajovod na završetku obrazuje proširenje koje se naziva materica (uterus). U vezi sa izvodnim kanalima stoje i druge žlijezde. Kod mužjaka je to prostata, koja luči bjelančevinasti sekret i taj sekret se sjedinjuje sa produkovanim spermatozoidima i obrazuje jedinstvenu spermanu tečnost.Kod mnogih, približno nižih kičmenjaka (vodozemci) izvodni kanali polnih ekskretornih organa izlijevaju se u dio crijeva i to u tvorevinu koja se naziva kloaka. Kod sisara kloaka se još u embrionalnoj fazi života podijeli, te se u crijevni sistem završava analnim otvorom, a polni sistem i ekskretorni organi čine jedinstveni urogenitalni sistem.

Ženski reproduktivni sistem

Ovaj sistem sastoji se od tri kompomente:1. parne gonade - jajnici2. genitalni trakt (jajovodi, materica i usmine)3. spoljašni polni organi ženki

Jajnici se nalaze u karličnoj duplji i od njihovog spoljašnjeg sloja vrši se izdvajanje ishodišnih ćelija (oogonije) koje se u procesu oogeneze transformišu u zrele jajne ćelije. Druga uloga jajnika jeste endokrina funkcija koja se zasniva na sintezi ženskih hormona, a to su ESTROGEN i PROGESTERON.U sintezi ovih hormona djelimično učestvuje i hipofiza. Jajnik je građen od spoljašnjeg dijela, a prema unutrašnjosti se nalaze kora i srž janika. U jajniku se nalazi supstanca koja se naziva hilus i to je dio koji ima funkciju u ostvarenju kontakta krvnih sudova i nerva. U ovome sistemu postoji i supstanca koja se naziva žuto tijelo koja predstavlja žlijezdu privremenog djelovanja i javlja se svakih mjesec dana tokom reproduktivne faze života. Osnovna funkcija mu je intenzivna produkcija progesterona i uticaj na definitivnu zrelost jajnih ćelija. Od jajnika do materice postoje tvorevine koje se nazivaju jajovodi i preko kojih se vrši distribucija jajnih ćelija. Materica - centralni dio ovog sistema i sastoji se od : tijela, vratnog dijela (grlića) i suženja materice. Dio tijela materice tokom reproduktivne faze života podložan je djelovanju hormona (28 dana). Nakon toga perioda nastupa menstrualni ciklus koji obuhvata niz promjena na materici i te promjena uglavnom su vezane za uticaje hormona i dešavaju se otprilike svakih mjesec dana. Treći dio reproduktivnog sistema ženki je usmina ili vagina i to je ženski spoljašnji organ preko koga se ostvaruje veza sa unutrašnjim genitalnom sistemom ženki. Prema tome predstavlja kopulatorni organa ali i važan dio porođajnih puteva.

18

Muški reprouktivni sistem

Ovaj sistem čine četiri komponenete:

1. testisi - parne gonade2. sistem izvodnih kanalića3. pomoćne žlijezde4. spoljni kopulacioni organ

Prvobitno testisi nastaju u trbušnoj - abdominalnoj duplji, a kasnije u toku života spuštaju se niže u tvorevine koje se nazivaju mošnice - Scrotum. Osnovna funkcija testisa jeste da se iz epitela ovih tvorevina izdvajaju ishodišne ćelije koje u procesu spermatogeneze rastu i umnožavaju se i na kraju iz njih formiraju se spermatozoidi, koji u tom trenutku imaju oplodnu moć. Od testisa polaze odvodni kanalići. Među njima je i kanalić koji stalno, u jednom kontinuiranom procesu prima definitivne spermatozoide iz testisa. U tom kanalu spermatozoidi se čuvaju i tu provode vrijeme do ejakulacije. Jedan od značajnijih kanala je i sjemevod koji omogućuje pražnjenje i evakuaciju spermatozoida. U reproduktivnom sistemu mužjaka značajne su i pomoćne žlijezde, u koje se ubrajaju sjemene kesice, prostata i bulbouretralne žlijezde. Sjemene kesice su parne tvorevine, naslonjene na zadnji zid mokraćne bešike. Prostata je smještena u maloj karlici i svojim baznim dijelom podupire dno mokraćne bešike, dok vršnim dijelom dopire do gornje površine urogenitalne membrane. Aktivnošću prostate (mišićnom aktivnošnoću) doprinosi se istiskivanju sekreta prilikom ejakulacije. Bulbouretralne žlijezde u toku seksualnog odnosa produkuju sekret i taj sekret utiče na lakšu kopulaciju spoljašnjih genitalnih organa ženki i mužjaka. Spoljašnji genitalni organ mužjaka je penis i preko njega se ostvaruje kontakt sa ženskim reproduktivnim sistemom.

OSNOVNE FUNKCIJE U ORGANIZMU

1. ISHRANA – kod jednoćelijskih životinja varenje hrane se obavlja unutar jedne ćelije i to je intracelularni tip varenja ili unutarćelijsko varenje. Kod višećelijskih životinja, a posebno kod kičmenjaka, masa hrane se unosi preko usnog otvora u probavni sistem i to je vanćelijski ili ekstracelularni tip varenja. Životinje uzimaju razne tipove hrane (herbivore, karnivore, omnivore).Načini uzimanja te hrane su različiti. Neke od tih životinja su parazitski oblici i uzimaju gotovu organsku hranu od domaćina. Te životinje mogu da budu ektoparaziti i nalaze se na spoljašnjosti tijela domaćina ili su to endoparaziti koji žive u unutrašnjosti tijela. Nakon što je hrana unijeta u organizam započinje njeno varenje gdje dolazi do razlaganja i iskorištavanja hranjivih čestica. Ovo razlaganje dešava se pod uticajem enzima i fermenata koji utiču na promjenu osnovnog sastava. Kod različitih životinja ti fermenti su različiti i specifični. Bjelančevinaste komponente se počinju razlagati pod uticajem fermenata iz grupe proteinaza i razlaganje se vrši do nivoa peptidnih lanaca. Ugljene - hidrate razlažu fermenti iz grupe karbohidraza, a masne supstance fermenti iz grupe lipaza. Fermenti razlažu hranjivu masu a nerazloženi dijelovi se izbacuju van. Fermenti se nalaze u tečnoj masi a jedno od značajnih lučenja sokova zajedno sa fermentima dešava se iz crijevnih žlijezda. Ekskrecija ili lučenje žlijezda obuhvata više faza od kojih su značajnije faze primanje sokova i sirovina za sintezu, a zatim stvaranje sekreta sa fermentima i na kraju sama faza izlučivanja sekreta. Kod unošenja hrane u digestivni sistem kičmenjaka dešava se razlaganje koje može biti djelimično ili potpuno u pojedinim dijelovima ovog sistema. Već u ustima kičmenjaka se dešava djelimično varenje hrane i to samo ugljenohidratne komponente. Ovo razlaganje se dešava pod uticajem sokova pljuvačnih žlijezda. Hrana se preko jednjaka i ždrijela doprema u želudac gdje se u kiseloj sredini nastavlja proces razlaganja. Dalje se razlažu ugljeno-hidratne komponenete, ali i bjelančevinaste. Razlaganje se nastavlja u crijevnom sistemu i na tim mjestima postoji uticaj crijevnih žlijezda i njihovih sekreta. Razlaganju hrane pomaže i žuč. U prednjem dijelu zadnjeg crijeva vrši se resorpcija razloženih hranjivih čestica. Generalno se može reći da životinje koje uzimaju biljnu hranu imaju duži probavni trakt. U probavnom traktu nekih životinja a posebno kod preživara, na određenim mjestima, prisutne su bakterije koje nisu štetne ali pomažu proces razlaganja hrane. Transport hranjivih čestica

19

u organizmima različitih životinja je različit. Najjednostavniji način transporta susreće se kod dupljara gdje je prenošenje hrane neposredno od ćelije do ćelije (preko klicnih listova). Kod nekih životinja prenošenje čestica obavljaju i pokretne ili ameboidne ćelije. Ovakav primjer raznošenja čestica po tijelu sunđera gdje se čestice na jednom mjestu vežu zatim se raznose po organizmu i na određenim mjestima se otpuštaju. Transport čestica može da se vrši i preko intracelularnih prostora i šupljina u tkivu. To je najčešće difuzni transport u čijem osnovu su osmoregulativni procesi ćelije. Kod kičmenjaka prenos čestica hrane se obavlja preko cirkulatornog sistema, a kontrakcije i pokretanje krvi obavljaju se zahvaljujući mišićnoj akciji srca. Bjelančevine, ugljeni-hidrati i masti dospijevaju u jetru i nakupljaju se u limfnim sudovima, a posebno masna supstanca i ti limfni sudovi ulijevaju se u venozni sistem cirkulacije.

Disanje je funkcija organizma koja podrazumijeva razmjenu gasova između organizma i spoljašnje sredine ili unutar organizima. To je proces koji obezbjeđuje organizmu neophodni kiseonik, uz odavanje štetnih i nepotrebnih gasovitih supstanci, prije svega CO2. U odnosu na mjesto gdje se disajni ili respiracijski procesi odvijaju, razlikuje se spoljašnje i unutrašnje disanje. Spoljašnje disanje se obavlja izmedju organizma i spoljašnje sredine, a unutrašnje disanje se obavlja izmedu krvi i tjelesnih tečnosti u organizmu. Razmjena gasova obavlja se na respiracijskim mjestima u organizmu. Kod raznih životinjskih kategorija to su različite, specifične tvorevine. Kod kičmenjaka to su ili škrge, koje kao respiratorni organi funkcionišu u vodenoj sredini, ili su to pluća, koja respiracijske procese obavljaju u vazdušnoj sredini. Kod beskičmenjaka, koji žive u vodi respiratorni organi su škrge različite složenosti i građe. Mnogi insekti koji žive u vazdušnoj sredini respiracijske procese obavljaju trahejama ili dušnjačkim cijevima, koji predstavljaju cjevaste tvorevine, koje su sa jedne strane u vezi sa organizmom, a sa druge strane sa spoljašnjom sredinom. Kod mnogih kičmenjaka, kao dopunski respiratorni organ funkcioniše koža. Kod Protozoa funkcija disanja, kao i sve ostale funkcije obavlja jedna ćelija, preko posebnih respiratornih dijelova. Traheje ili dušnjačke cijevi, preko tzv. dušnjačkih stabala omogućuju dotok svježeg vazduha. Traheje su ustvari invaginisane cijevi kože, odnosno spoljašnjeg sloja tijela. Škrge predstavljaju respiratorni organ, koji preko kapilarnog sistema, uz pomoć difuzionog pritiska, odnosno razlike u pritiscima izmedu spoljašnje sredine i unutrašnjosti organizma veže kiseonik iz vode. Mehaničko funkcionisanje škrga može se sagledati na primjeru obavljanja respiracijskih procesa kod riba. Riba zatvori usnu duplju i škržni poklopac, a usta ostaju napunjena vodom. U usnoj duplji se stvori negativni pritisak. Preko kapilarnog sistema u škrgama, iz krvi se otpušta C02, a istovremeno se vezuje potrebni kiseonik iz vode. Posebnim sistemom arterija, do pluća se prenosi oksidovana krv i raznosi po organizmu. Kod kopnenih organizama respiratorni organi su pluća, koja su uglavnom kesastog oblika, a rjeđe su cjevasta. Unutrašnjost pluća je razgranata ili naborana, čime se ukupna respiratorna površina povećava. Kod beskičmenjaka pluća su rijetka, ali ih imaju paukolike životinje. To su tzv. listasta pluća. Kod kopnenih puževa škrge su “zakržljale”, a kao respiratorna mjesta funkcioniše tjelesna duplja. Kod kopnenih kičmenjaka, kod većine jedinki postoje klasična pluća. Kod vodozemaca (AMPHIBIA) pluća imaju glatke zidove ili su ta pluća izdijeljena naborima koji formiraju plućne komore. To je oblik jednostavnije građenih pluća. Kod gmizavaca (REPTILIA) pluća su nešto složenije građe, ali su još više izdijeljena, čime se još više povećava respiratorna površina. Maksimum razvijenosti pluća je kod ptica (AVES) i kod sisara (Mammalia). Vazdušni putevi bronhia i bronhiola jako su razgranati, a bronhiole se završavaju slijepo, alveolama. U zidovima alveola je kapilarna mreža, gdje se vrše respiracijski procesi. Površina alveola je jako velika i u odnosu na površinu pluća mnogo veća, čime je i ukupna respiracijska površina povećana. Kod ptica, pluća stoje u vezi sa vazdušnim kesama, koje predstavljaju rezervoare svježeg vazduha. Svježi kiseonik u tim «kesama» i u sistemu pluća stalno cirkuliše tako da ptice i kad lete obavljaju respiratorne procese.

Ekskrecija predstavlja fiziološki proces izlučivanja produkata metabolizma ili nekih drugih supstanci, koje su prilikom razmjene materije i energije postali nekorisni ili štetni za organizam. Npr., prilikom disanja kao štetna supstanca javlja se ugljen dioksid (C02) ili ugljena kiselina, koja se putem ekskretornih procesa moraju eliminisati van organizma. Ekskretorni organi, kod životinja određenih sistematskih kategorija su specifični. Kod Protozoa ekskrecija se obavlja preko kontraktilne vakuole, u

20

jednom kontinuiranom procesu u osnovu koga postoje osmoregulativni procesi. Kod Metazoa (višećelijskih životinja) proces ekskrecije je različit. Osnovna, bazna uloga ekskrecije vrši se preko ekskretornih ćelija. Ekskreti se, u obliku konglomerata talože u tim ekskretornim ćelijama, a nakon toga, najčešće poslije prskanja zida ekskretorne ćelije, ekskreti dospijevaju van. U nekim slučajevima (npr. kod Echinodermata - bodljokožaca) ove raspadnute ćelije, zajedno sa ekskretima dospijevaju van kompleksa osnovnog tkiva gdje je vršena ekskrecija. Ekskreti, zajedno sa raspadnutim ekskretornim ćelijama dospijevaju u tjelesnu duplju gdje se još više masa raspada pod uticajem fermentnog sistema u tom regionu tijela. Nakon toga razložena masa dospjeva do glavnog ekskretornog organa bodljokožaca, a to su nefridije, preko kojih se razložena masa izbacuje van organizma. Kod nekih životinja postoje specifični slučajevi da masa sekreta migrira (kreće se) prema nekoj slobodnoj površini u tijelu. Masa ekskreta može i da se čuva u tijelu, kao npr. pigmentni sastojci kod crva. Glavni ekskretorni organi kičmenjaka su bubrezi, koji su kod životinja različitih sistematskih kategorija specifično građeni. Nepotrebne i štetne supstance, preko bubrega se izbacuju u vanjsku sredinu putem mokraće, koja sadrži te supstance. U osnovi ovih fizioloških procesa leže procesi prelaska štetnih i nepotrebnih supstanci iz krvi u mokraću.

Kretanje. Postoje tri osnovna oblika kretanja životinja. Plazmatično kretanje, kretanje pomoću treplji ili bičeva i mišićno kretanje. Plazmatično kretanje, u suštini je strujanje tečne mase u proizvoljnom, neodređenom pravcu i ne karakteriše ga postojanje čvrstih struktura. Razlikuje se ameboidno kretanje i kretanje pomoću aksopodija. Kod ameboidnog kretanja struji čitava masa plazmatičnog tijela i to u određenom pravcu, pomoću “lažnih nožica” - pseudopodija. Najčešće se radi o jednoj pseudopodiji, a rjeđe o nekoliko. Pseudopodije mogu biti kratke i zdepaste, a mogu mijenjati oblik ili kod nekih drugih Protozoa one mogu biti i izdužene i tanke čak i končaste. Izgledaju kao kap tečnosti, koja navire ili nadolazi iz osnovne mase protoplazmatičnog tijela. Ponekad protoplazma koja struji može postići takav oblik da površinski sloj, u dodiru sa vodom očvrsne i dobije oblik. Pri izduživanju pseudopodije može se pojaviti tvorevina na vrhu pseudopodije, koja se naziva “kapica” ili “glavica” pseudopodije. Kad se plazma uvuče u osnovnu masu površina pseudopodije se nabora i pseudopodija se rastvori. U trenutku kad se pseudopodija uvuče u osnovnu masu protoplazme iz nje naviru nove pseudopodije i prijanjaju za podlogu. Iz tog razloga, kod ameba koje se kreću to izgleda kao da amebe koračaju. Kretanje aksopodijama susreće se kod jednoćelijskih životinja koje pripadaju klasi Sarcodina, potklasi Radiolaria. U unutrašnjosti ispružene mase (aksopodije) prisutna je končasta struktura i to je osovinski končić od osnovne mase protoplazme. Time aksopodije postižu čvrstinu, ali ne radi se o trajnim strukturama, već su to prolazni stadijumi protoplazme gdje se tečna masa zaustavlja. Drugi način kretanja životinja je pomoću bičeva ili flagela. Ovakav tip kretanja može se uporediti sa načinom veslanja. Prilikom kretanja bičevima ili flagelama mogu se vršiti najrazličitiji pokreti, kao npr. pokreti u obliku veslanja, rotiranja ili klaćenja trepljaste tvorevine. Ukoliko se radi o pokretanju treplje kao kod veslanja dešava se savijanje treplji u jednoj ravni. Udarac naprijed (savijanje) vrši se brzo i pri tome je treplja kruta. Udarac nazad (ispružanje) teče sporije i treplja je labava i tako daje najmanji otpor vodi. Ovakvo kretanje prisutno je kod najvećeg broja trepljastih jednoćelijskih životinja (INFUSORIA - CILIATA). Muške polne ćelije, prilikom aktivnog kretanja u tečnoj sredini imaju sličan način pokretanja, po tipu kretanja pomoću bičastih tvorevina. Slična aktivnost trepljama omogućuje i kretanje sadržaja u dupljama višećelijskih životinja. Npr. to se dešava sa ekskretima u tijelu ili u bubrežnim kanalićima. Građa trepalja i bičeva je različita, kao i brzina njihovog rada i kod većine životinja ovo je proces koji ne stoji direktno pod uticajem centralnog nervnog sistema. Treći tip kretanja je mišićno kretanje. To je, u suštini skraćivanje mišićnih tvorevina, u uzdužnom pravcu. Izduženo plazmatično tijelo mišićnih ćelija sadrži mišićna vlakna, miofibrile, koje omogućuju skraćivanje i izduživanje kompletnog mišića. Prema strukturi miofibrila moguće je razlikovati dva osnovna tipa mišića, to su poprečno-prugasti i glatki mišići. Glatki mišići imaju sporije, a poprečno-prugasti mišići brže kontrakcije. Poprečno-prugasti mišići su brojniji i uglavnom izgrađuju skeletni mišićni sistem. Kod kičmenjaka, glatki mišići su mišići unutrašnjosti tijela, uglavnom utrobni mišići.IRITABILITET ili nadražljivost. To je osobina organizama, da na uticaje iz spoljašnje sredine ili na uticaje iz samog organizma reaguje. Ti uticaji se nazivaju draži i u suštini predstavljaju fiziološke procese, koji nadraženom mjestu u organizmu donose ili oduzimaju jedan vid energije. Na osnovu

21

toga razlikuje se unutrašnje i spoljašnje draži, koje izazivaju iritabilitet. Da bi jedna draž izazvala reakciju organizma ili ga iritirala mora da ima intenzitet koji mora dostići prag nadražljivosti. Ako draž po intenzitetu ostaje ispod praga nadražljivosti, ona najčešće ostaje ispod nivoa štetnog dejstva. Dejstva draži su poremećaji stacioniranog ili ustaljenog životnog stanja jedinki, odnosno promjene stanja energetske i materijalne razmjene u stanju mirovanja. Prva promjena ispoljava se na protoplazmi ćelije, a u ovim promjenama osnovnog stanja protoplazme troši se kiseonik. Na mjestu nadražaja primaju se draži, a zahvaljući provodljivosti nervnog tkiva one se prenose do centralnog nervnog sistema. Nakon toga nervni centar reaguje i u obratnom smjeru, putem nervnog sistema šalje draž do mjesta u organizmu koje reaguje. Primanje draži kod jednoćelijskih životinja odigrava se na kompletnom protoplazmatičnom tijelu ćelije. Promjene koje se tada uočavaju odnose se na promjene osnovnog pravca kretanja jedinke i na promjene koje se manifestuju lučenjem specifičnih materija. Primljeni nadražaj se prenosi u raznim pravcima, ali istim intenzitetom. Brzina prenošenja nadražaja zavisi od intenziteta. Kod Protozoa moguće je razlikovati dva tipa lokomotornih reakcija. Reakcija šoka, koja se bazira na sposobnosti da se razlikuju draži različitog intenziteta i orijentaciona reakcija, koja izaziva kretanje jednoćelijskog organizma u smjeru odakle dolazi nadražaj. Kod višećelijskih životinja postoje specijalizovane nervne ćelije za prihvatanje draži. To su čulne ćelije ili receptorne ćelije nervnog sistema. Nervnim sistemom se nadražaj prenosi, ali se i njegov intenzitet modifikuje. Organi koji reaguju na nadražaj, najčešće su mišići i žlijezde u organizmu. Morfološki, mogu se razlikovati tri tipa čulnih ćelija. Primarne, sekundarne i čulno-nervne ćelije. Primarne čulne ćelije, na kraju nose nervno efektorno vlakno koje služi za sprovođenje nadražaja. Sekundarne čulne ćelije su bez nastavaka i primljeni nadražaj prenose ograncima nerava koji ih okružuju. Čulno-nervne ćelije do mjesta nadražaja kontaktiraju preko receptornog nastavka (receptorno vlakno). Čulne ćelije i slobodni nervni nastavci mogu se javljati pojedinačno, ili grupisani u čulnim organima, čulnim kvržicama ili čulnom epitelu. Kod kičmenjaka čula se mogu grupisati prema obliku energije koja ih draži i to u 4 grupe:

1. Hemijska čula (čulo mirisa i okusa)2. Temperaturna čula3. Čulo vida4. Mehanička čula (čulo dodira, rotaciono čulo, čulo strujanja, čulo ravnoteže i čulo

sluha)KLASIFIKACIJA ŽIVOTINJA

Osnovna podjela životinja izvršena je na osnovu njihovih spoljašnjih karakterisitika. Ovakav način podijele predstvalja primjenu klasičnih metoda klsifikacije. Noviji biosistematski pristup podrazumijeva kombinaciju klasičnih i novijih metoda rada. Novije metode podrazumijevaju analizu citogenetičkih, fizioloških biohemijskih, anatomskih ekoloških evolutivnih i ostalih sličnosti i razlika među jedinkama. Tek ovako komleksan pristup omogućuje jasan biosistematski pregled životinjskog carstva.Osnovna sistematska kategorija je vrsta (species). Ukoliko su osnovne vrste izolovane i nalaze se na razdvojenim lokalitetima onda se radi o podvrstama (subspecies). Iste vrste i podvrste svrstavaju se u veću sistematsku kategoriju rod (genus). Veće sistematska kategorija koja objedinjuje prethodne jeste familija (famillia), a zatim slijedi red (ordo), klasa (classis), i na kraju kao najveća kategorija koja objedinjuje sve skupa jeste organizacioni tip. Pisanje latinskih naziva predstavlja isti princip koji se primjenjuje svuda u svijetu. Svaka vrst se piše sa dvije latinske riječi od kojih prva riječ znači pripadnost vrste rodu (višoj kategoriji) a druga riječ pobliže opisuje vrstu. Iza dvije latinske riječi stoji početno slovo autora koji je opisao tu vrstu a često se navodi i godina kada je to učinjeno. Ovakav pristup u pisanju i označavanju vrsta uveo je švedski prirodnjak Karl Line 1835 godine. pored ovih osnovnih sistematskih kategorija postoje i tzv. sistematske kategorije kao što su nadfamilija ili subfamilija, nadred ili podred, nadklasa ili potklasa, ili podorganizacioni tip životinja.Pored podijele na osnovu karaktersitika životinje su podjeljene i prema složenosti građe tijela. Najjednostavnije su jednoćelijske životinje koje pripadaju protozoama, zatim slijede životinje koje predstavljaju prelaz od jednoćelijskih ka višećelijskim i one pripadaju organizacionom tipu mezozoa.

22

Najsloženije višećelijske životinje su svrstane u organizacioni tip metazoa. U ovu kategoriju ubraja se veliki broj beskičmenjaka ali i vrlo složeni kičmenjaci uključujući i ljudsku populaciju. Naredna podjela životinja izvršena je na osnovu simetrije tijela. Bilateralno simetreične životinje imaju identičnu građu i lijeve i desne polovine tijela. Radijalno simetrične životinje (morske zvijezde) imaju više simetrija identičnosti tijela. Konkretno kod morskih zvjezda radi se o petozračnoj radijalnoj simetriji. Mnoge životinje nakon embrionalne faze života imaju jedan oblik simetrije tijela a kao odrasle jedinke drugi oblik simetrije tijela. Poseban kriterij odnosi se na podijelu kičmenjaka prema fazi embrionalnog razvića. Niži kičmenjaci tokom embrionalnog razvića nemaju ovojnice oko embriona. Oni čine grupu anamnia i tu se ubrajaju cyclostoma (bezvelične ribe), pisces (ribe), amphibia (vodozemci). U drugu grupu ubrajaju se kopneni kičmenjaci i to je grupa amnia gdje pripadaju reptilia (gmizavci), aves (ptice), mammalia (sisari). Ova grupa životinja u toku embrionalnog razvića ima embrionalne ovojnice a to su amnion, alantois i serosa i svaka od ovih ovojnica ima određenu funkciju a to su osnovne životne funckije kao što su disanje, ishrana, ekskrecija itd.

PROTOZOA

Jednoćelijske životinje predstavljaju najsitnije organizme koji se mogu mikroskopski posmatrati. Lokaliteti koje naseljavaju ove životinje najčešće su vodeni ekosistemi ali postoje i vrste koje naseljavaju vlažna zemljišta. Razmnožavanje protozoa može biti bespolno i polno ali može biti i smjena generacija (heterogonija). Osnovna građa ćelije su protoplast i ćelijske organela koje se nalaze u njoj. Protoplast se nalazi u osnovnom, žitkom ili gel stanju i u slučajevima kada gubi vodu može da pređe u gušće sol stanje. Ovaj proces se naziva tikotropija i on je ireverzibilan. Protoplast predstavlja koloidan način što znači da su u njoj krupnije čestice. Spoljašni sloj protoplasta se naziva ektoplazma i on je gušći i čvršći u odnosu na unutrašnji sloj koji se naziva endoplazma i koji je rijeđi. U nekim slučajevima prema vani ektoplazma obrazuje perifernu opnu ili pelikulu.

OBLICI JEDARA – kod protozoa su različiti ali se mogu izdvojiti tri osnovna tipa : 1. Ovularni tip – mjehurasta jedra2. jedra spermalnog tipa3. jedra masivnog tipa. Ova jedra se odlikuju obiljem hromatisnke materije (nukleinske kiseline)

Najčešća podjela jednoćeliskih životinja je u 4 klase. Pored ove podijele postoji i detaljnija podjela jednoćelijskih životinja:

1. Sarcodina 2. Mastigophora - bičari3. Sporozoa – eimeria – izazivaju upalu crijeva4. Infusoria – paramecium – papučica

Sarcodina – ova klasa se dijeli na 3 potklase:1. Rhizopoda2. Radiolaria3. Heliozoa

Svakako je najkarakterističnija prva klasa gdje se ubrajaju razne jednoćelijske životinje (amebe). Najveći broj vrsta su parazitarni oblici, ali ima nekoliko vrsta koje izazivaju opasna oboljenja kao što je npr. amebna dizenterija. Postoji još nekoliko vrsta koje žive u debelom crijevu viših katogrija. Pored ameba prisutne su i vrste roda Entamoeba, kao što su npr. vrste koje žive u usnom regionu (Entamoeba gingivalis) i (Entamoeba coli) koja živi u debelom crijevu čovjeka. I jedna i druga nisu štetne i smatra se da mogu koristiti na mjestima gdje su prisutne.

23

U drugoj potklasi - Radiolaria uglavnom se nalaze planktonske vrste iz mora koje imaju loptast oblik tijela. Sa strane tijela imaju končaste pseudopodije i najčešće se razmnožavaju bespolno (dioba ćelije). Rjeđi oblik je polno razmnožavanje i to je konjugacija gdje dolazi do trajnog sjedinjavanja jedara.

Treća klasa obuhvata vrste slične prethodnim, ali za razliku od njih ima veći broj vrsta u slatkovodnim ekosistemima.

Mastigophora – ove vrste nazivaju se i bičari koje imaju najveći broj zajedničkih osobina kao i ostale klase protozoa. Najčešća podjela bičara je na 7 redova.

1. Chrysomonadina – u ovaj red ubrajaju se sitni bičari i imaju žutozlatnu do mrku boju tijela. 2. Peridina – to su bičari sa 2 karakteristična biča a neke vrste imaju zaštićenu spoljnu stranu

tijela i najveći broj vrsta živi u morima. 3. Euglenoidea – to su relativno krupni oblici zelene boje tijela i žive u slatkim vodama a

karakteristična vrsta je Euglena viridis.4. Phytomonadina – to su takođe bičari sa 2 biča i žive samostalno ili u kolonijama. 5. Protomonadina – u ovaj red ubrajaju se parazitarni oblici kao što su krvni paraziti koji

pripadaju rodu Trypanosoma.6. Polymastigina – u ovaj red ubrajaju se parazitarne vrste koje često žive u debelom crijevu i

pripadaju rodu Trichomonas.7. Hypermastigina – tu se ubrajaju bičari koji često parazitiraju u crijevima termita i na tim

mjestima pomažu razlaganje celuloze

SPOROZOA

Ove vrste pripadaju 3 klasi jednoćelijskih životinja. Ova klasa se dijeli na 2 potlklase:

1. Telosporidia2. Neosporidia

Prva potklasa Telosporidia najčešće se dijeli na 3 karakteristična reda:

1. Gregarinidia – ubrajaju se najkrupniji oblici ove potklase koji imaju vrlo složen ciklus razvića. Veliki broj vrsta parazitira u crijevu ili u tjelesnim dupljama beskičmenjaka. Mnogobrojne vrste ovog reda nemaju jasno izdiferenciran usni otvor, ždrijelo i kontraktilnu vakuolu. Ekskreciju, disanje i ishranu ove vrste uglavnom obavljaju preko površine tijela.

2. Coccidida – vrste ovog reda slične su prema izgledu Gregarinidia ali su sitnije i parazitiraju u intercelularnom prostroru domaćina. Karakterstičan predstavnik je eimeria kod koje postoji smjena generacija u ciklusu razvića.

3. Haemosporidia – u ovaj red ubrajaju se sitni predstavnici koji parazitiraju u mišićima domaćina i među tim vrstama nalaze se i vrste uzročnici malarije (plazmodium). Generalno se može reći da bespolni ciklus razvića teče u čovjeku, a polni ciklus u tijelu malaričnog komarca.

Druga potklasa sporozoa jeste Neosporidia. Ova potklasa obuhvata 3 karakteristična reda 1. Myxosporidia - najveći broj vrsta su višejedarni oblici koji se razmnožavaju sporama i

parazitiraju na ribama. 2. Microsporidia – ove jednoćelijske vrste parazitiraju na insektima ali ima i vrsta koje

parazitiraju i na čovjeku kao što je vrsta koja izaziva bjesnilo kod sisara. Vrsta koja izaziva to bjesnilo živi i razmnožava se u nervnim ćelijama pljuvačnih žlijezda.

3. Sarcosporidia – vrste ovog reda većinom su paraziti mišića raznih sisara gdje se u mišićima vide kao ovalne kesice.

INFUSORIA – u ovu klasu ubrajaju se vrste od kojih najveći broj ima treplje na površini tijela. Ova klasa se dijeli na 2 potklase :

24

1. Ciliata2. Suctoria

Potklasa Ciliata dijeli se na 4 karakterisična reda: 1. Holotricha – u ovaj red ubrajaju se neparazitski oblici gdje pripada i papučica ili paramecium.

Samo mali broj vrsta su parazitski oblici. 2. Spirotricha – u ovaj red uglavnom se ubrajaju trepljaste vrste koje imaju desno uvijenu zonu

okolousnih membrana.3. Peritricha – to su vrste koje imaju lijevu zakrenutu zonu okolousnih membrana 4. Protociliata – u ovaj red ubrajaju se vrste koje nemaju izdiferenciran usni region a često su

prisutne u crijevnom traktu mnogih vrsta a najčešće vodozemaca.

Druga potklasa klase Infusoria je Suctoria. Karakteristično je da vrste nemaju treplje ni tipičnog usnog otvora i žive u slatkim vodama.

MEZOZOA

U ovu grupu životinja ubrajaju se jedinke koje po organizaciji tijela nisu ni tipične jednoćelijske ni višećelijske, već prelazne forme od metazoa ka protozoa. Većina vrsta su parazitiski oblici koji parazitiraju unutar tjelesnih duplji beskičmenjaka (endoparaziti). Po izgledu tijela liče na uprošćene pljosnate crve. Mogu se podijeliti u 2 klase:

1. Orthomecida2. Dicyenida

U prvu klasu spadaju sitni oblici mezozoa i pored toga što se nalaze u tjelesnim dupljama česti su i u polnim žlijezdama. Karakteristične vrste iz ove klase pripadaju rodu Rhaopalura. Jedinke iz ovog roda uglavnom su razdvojenog pola. Vrste imaju dupljasto tijelo i spoljašnost tijela prekrivena je trepljama. Nakon oplodnje jajne ćelije, prva faza embrionalnog razvića dešava se unutar tijela ženke. Kasnije razviće dešava se u spoljašnjoj sredini, a do odraslog oblika dešava se transformacija larvenog stadijuma. U drugoj klasi (Dicyenida) nalaze se mnoge vrste koje su endoparaziti u bubrezima glavonožaca. Tijelo ženke je crvoliko, a značajan dio predstavlja osovinska ćelija koja je prekrivena trepljastim epitelom. Ukupna dužina ženki ne prelazi 10 milimetara. Jednike imaju složen ciklus razvića gdje se smjenjuju partenogenetska i polna generacija (heterogonija). U ovoj klasi karakteristične vrste pripadaju rodu Dicyena.

SPONGIA – sunđeri (spužve)

U ovaj organizacioni tip ubrajaju se najjednostavnije građene višećelijske životinje koje se nazivaju sunđeri. Jedinke iz ove grupe pretežno naseljavaju vodene sisteme i najbrojnije su u morima. Najveći broj živi na podlozi životne sredine i to je sesilan način života. Osnovni izgled tijela je peharast. Na prednjem kraju tijela je centralni otvor – osculum – preko koga ulazi najveći dio vode se potrebnim kiseonikom i hranjivim česticama. Pored ovog otvora, i sa strane tijela postoje manji otvori i zbog tih otvora ili pora, raniji naziv sunđera bio je porifera. Spoljašnji tjeslesni zid je ektodermalnog porijekla, a unutrašnji tjelesni zid je endodermalnog porijekla. U unutrašnjem sloju tjelesnog zida nalaze se kragnasto uvijene ćelije i one se nazivaju hoanocitne ćelije. U odnosu na stepen razvoja sunđera, građa tijela se usložnjava. Kod najmlađih uzrasnih kategorija sunđera, prisutan je osnovni oblik tijela koji se naziva ASKON. Sa rastom mladog sunđera forma tijela se usložnjava i naziva se SIKON. Kod definitivnih odraslih oblika javlja se najsloženija građa sunđera – LEUKON. Tjelesna tečnost kada dospije u unutrašnost tijela

25

životinje djelimično se iskoristi, a neiskorišteni dio zajedno sa ostacima nesvarene hrane i neiskorištenim kisikom iz vode izbacuje se preko oskuluma. Osnovni tip razmnožavanja je bespolni – pupljenjem, kada se od osnovnog roditeljskog tijela odvoji dio koji raste i razvija se u vodenoj sredini. Ipak, najčešće novonastali pupovi ostaju u vezi sa roditeljem i na taj način se stvaraju kolonije sunđera u morima i okeanima. U nepovoljnim uslovima, ili u zimskom periodu ili u vreme suše gomile ćelija roditeljskog tijela „zaodjenu“ se čvrstom opnom koja ih štiti. Kada se uslovi normalizuju, opna oko gemula se rastvara, a unutrašnje ćelije nastavljaju se razvijati do odraslog sunđera. Pored bespolnog, manji broj vrsta se razmnožava i polno, kada se između ektodermalnog i endodermalnog sloja formiraju spermatozoidi i jajna ćelija koja se izbacuje u spoljašnju sredinu. Nakon oplodnje jajne ćelije sa spermatozoidiom, razvija se trepljasta larva koja vremenom raste i transformiše se u odrasli oblik. Osnovna masa tijela sunđera naziva se spongin i u zavisnosti koja se materija nalazi u sponginu izvršena je klasifikacija u dvije velike klase :

1. Calcarea - u ovoj klasi nalaze se vrste koje u sponginu imaju CaCO3 2. Incalcarea – u ovoj klasi nalaze se vrste koje u sponginu sadrže SiO2

U zavisnosti kakvog je oblika SiO2 , klasa Incalcarea podijeljena je u 4 reda:

1. Triaxonia – u ovaj red ubrajaju se vrste koje imaju skelet od troosnih SiO2 iglica. 2. Tetraxonia – u ovaj red ubrajaju se četvoroosni i višeosni skeleti od SiO2

3. Dendroceratida – sunđeri sa rožnim skeletom koji je u obliku razgranatog stabla4. Cornacuspongia – to su vrste koje imaju isprepletena vlakna osnovne mase – spongina, sa SiO2

iglicama.

COLLENTERATA – dupljari

Ove jedinke isključivo žive u morima i ako ima oblika koji pripadaju slatkovodnoj fauni kao što je npr. zelena hidra (hydra viridis). Osnovna karakteristika dupljara je ta da je najveći dio unutrašnjosti tijela zauzima razgranata duplja (pracrijevo – kolenteron) po čemu je cijeli organizacioni tip životinja dobio naziv. Osnovna funckija ove duplje je da se u njoj vrši varenje, ali iz ove duplje se vrši i raznošenje hranjivih čestica u unutrašnost dubine tijela. Slično kao i kod npr. sunđera na kraju tijela se nalazi otvor koji vodi u tjelesnu duplju životinje. U spoljašnjem ektodermalnom sloju nalaze se žarne ćelije ili knide koje imaju funckiju da parališu manju životinjicu ili da izazovu neprijatan bol u dodiru sa drugom životinjom, što predstavlja osnovnu funkciju za prikupljanje hrane ili odbrambenu funckiju. Prema unutrašnjosti tijela, nalazi se endodermalni sloj, a ispod ukupnog ektodermalnog i endodermalnog sloja postoji mišićni sloj, čula (difuzni tip), polni elementi i ostali organi životinje. Kod dupljara postoji nervni sistem difuznog tipa, ali postoje i nervni ogranci – vrpca preko kojih se inerviraju svi dijelovi tijela životinje. Razmnožavanje – najčešće bespolno, ali postoje oblici polnog razmnožaanja, kao i smjena bespolnih i polnih oblika (jedna vrsta metageneze). Osnovni oblik tijela dupljara je bespolni oblik, koji se naziva polip. Iz polipa se razvijaju oblici koji se nazivaju meduze i u njihovom tijelu se javljaju polni elementi, što znači da meduze predstavljaju polnu generaciju. Nakon što su se polni elementi izbacili u spoljasnju sredinu, oni se međusobno oplode i razvija se trepljasta larva – planula. Ova larva se učvrsti za podlogu i ponovo se razvija do bespolnog oblika – polipa.

Svi dupljari mogu da se podijele u 3 klase:1. Hidrozoa – ubrajaju se polipoidni oblici među kojima je i slatkovodna zelena hidra2. Sciphomendusoa – u ovu klasu ubrajaju se slobodnoplivajući sitni toplomorski oblici među

kojima ima i krupnijih oblika koji obuhvataju vrste koje su polna generacija u ciklusu razmnožavanja dupljara.

3. Anthozoa – u ovu klasu dupljara ponovo se ubrajaju bespolni oblici – polipi koje rjeđe žive sami a češće u kolonijama i grade morske sprudove.

26

Ovi polipi se mogu podijeliti u odnosu na izgled usnog otvora i ukoliko u regionu usta postoji 8 zrakastih tvorevina to su osmozračni korali i oni su izdvojeni u potklasu Octocoralia. Ukoliko oko usta postoji 6 takvih tvorevina to su šestozračni dupljari i oni čine potklasu Hexacoralia. Ako je u regionu usta 4 takva zraka to je potklasa Tetracoralia.

Rebronoše (Ctenophora)

Neki autori ih izdvajaju u poseban organizacioni tip, a neki ih svrstavaju u dupljare. Radi se o slobodnoplivajućim morskim oblicima koji imaju sličan oblik tijela kao i meduze, ali se od njih razlikuju posebno po građi organa za kretanje. Osnovni oblik tijela rebronoša je miješak, a njihovo tijelo je izgrađeno po principu dvozračne simetrije, što znači da pripadaju životinjama koje imaju identičnu lijevu i desnu polovinu. Iza usnog otvora prema unutrašnjosti tijela nalazi se ektodermalno ždrijelo. Ono izgleda kao spljoštena cijev, ždrijelo vodi u endodermalni želudac koji je takođe spljošten. Od želudca se odvajaju kanalići koji podsjećaju na radijalne kanaliće meduza. U sistemu tih kanalića mogu se izdvojiti tri glavna kanala od kojih jedan polazi prema prednjem dijelu životinje, a ostala 2 vode u unutrašnjost zadnjeg dijela tijela. Na spoljašnjosti tijela postoji 8 karakterističnih tvorevina koje podsjećaju na rebra i prema tim tvorevinama cijeli organizacioni tip je dobio naziv. Većina rebronoša ima jedan par pipaka koji služe isključivo za hvatanje plijena. Na površini tih pipaka nema žarnih ćelija već je to ljepljivi epitel. Nervni sistem je ganglionarnog tipa i glavninu tog sistema predstavlja subektodermalni splet nervnih čulnih ćelija. Rebronoše su hermafroditni oblici, a polni produkti koji se produkuju u tijelu izbacuju se preko usta u spoljašnju sredinu, gdje se vrši klasična oplodnja jajne ćelije sa spermalnom. Nakon oplodnje dešava se brazdanje – dioba jajne ćelije i nestaju sitnije mikromere i krupnije markomere. Pri kraju embrionalnog razvića javlja se začetak trećeg klicinog lista (mezoderma) koji nastaje proliferacijom ćelija između ektoderma i endoderma.

Platodes (pljosnati crvi)

To su životinje bez tipične tjelesne duplje, a unutrašljost tijela ispunjena je parenhimskom masom. Ova masa nalazi se u svim dijelovima tijela i „opkoljava“ unutrašnje organe životinje. Na površini tijela postoji potkožno tkivo koje izgrađuje mišićna vlakna. Mišićna vlakna u tom sistemu nemaju jasan oblik pružanja već se nalaze u svim pravcima. Crijevni sistem ili nije, ili jeste slabo razvijen, a to je posledica parazitarnog načina života jer najčešće ovi crvi uzimaju gotove sokove od domaćina preko površine tijela. Nervni sistem je ganglionaran, ali se od tih ganglija prema unutrašnjosti tijela spuštaju vrpce i od tih vrpca ogranci nerava, putem čega je obezbjeđena inervacija cijelog tijela. Ekskretorni sistem je vrlo jednostavan i građen po tipu protonefridija, što znači da su otovori unutra i na površini tijela. Polni organi pljosnatih crva su hermafroditi i vrlo složeno su građeni, a zauzimaju veliku unutrašnjost tijela.

Organizacioni tip Platodes najčešće je podijeljen na 4 klase. 1. Turbelaria (trepljasti pljosnati crvi)2. Trematodes (metilji)3. Cestodes (pantljičare)4. Nemertine – to su crvi koji po organizaciji tijela predstavljaju prelaz od pljosnatih ka valjkastim

oblicima

Turbelaria – to su sitni oblici pljosnatih crva, koji uglavnom naseljavaju vodene ekosisteme (i slatkovodne i morske), ali su prisutni i na vlažnim mjestima. Za razliku od metilja i pantljičara u ovoj klasi samo rijetke vrste parazitiraju. Površina tijela obrasla je trepljastim tvorevinama koje isključivu služe u svrhu lokomotornih funkcija. Respiratorni organi ne postoje i disajni procesi se obavljaju preko površine kože. U našim vodama česte su vrste roda Planaria.

Trematodes – u ovu klasu ubrajaju se parazitarni oblici kao što su npr veliki metilj (Fasciola (Distomum) hepatica), ili mali metilj (Fasciola (Distomum) lanciolatum).

27

Veliki metilj u odraslom stadijumu parazitira u žučnim kanalima ovce. Definitivni odrasli oblici nemaju treplje po površini tijela, ali one postoje kod larvi preko kojih se vrši razvoj do odraslog oblika. Odrasli oblici na površini tijela imaju zaštitni sloj koji predstavlja jednu vrstu kutikularnog sloja i štiti tijelo od fermenata digestivnog sistema. U vezi sa parazitarnim načinom života na donjen dijelu tijelo postoje pijavke pomoći kojih se jednika učvrsti za podlogu. Ostale zajedniče karakteristike su kao i kod ostalih pljosnatih crva.

Ova klasa se dijeli na 2 potklase:1. Monogenea – uglavnom se ubrajaju parazitarne forme koje nejčešće parazitiraju na koži ili

škrgama riba i često imaju 3 ili više pijavki. 2. Digenea – u ovoj klasi metilji sa dvije pijavke i tu se ubrajaju veliki i mali metilj.

Cestodes – odrasli oblici parazitiraju unutar crijeva beskičmenjaka i to sa glavenim djelom koji je učvršen za unutrašni zid crijeva. Iza glavenog dijela se nalazi vratni dio koji produkuju tjelesni segmenti (proglotis) Ciklus razmnožavnja pantljičare (koji su hermafroditalni oblici) teče smjenom hermafrodnitnog razmnožavanja sa polnim oblikom reprodukcije. Da bi se razmnožavanje odvijalo u kontinuitetu larveni oblik pantljičare mora da dospije u tijelo prelaznog domaćina. Najčešće oblik koji se naziva bobica dolazi u sistem krvotoka prelaznog domaćina a ukoliko definitivni domaćin konzumira takvo meso razvija se odrasli oblik pantljičare. U regionu Banja Luke najčešći oblici su svinjska (Tenia solium), goveđa (Tenia saginata), i pseća pantljičara (Tenia echinococus). Kodpseće pantljičare postoji još komplikovaniji ciklus razvića i to je razmnožavanje vegetativnim putem preko već formirane bobice.

Nemertine – ubrajaju se pljosnati crvi koji po organizaciji tijelo prestavljaju prelaz ka valjkasim. Najčešće žive u morskim ali i u slatkim vodama. Kod odraslih oblika razlikuju se ženke i mužjaci, koji polne produkte izbacuju u spoljašnju sredinu i nakon oplodnje se razvija larva Pilidium koja postepeno raste do odraslog vrlo izduženog oblika.

NEMATHELMINTES (valjkasti crvi)

Ovi crvi imaju primarnu tjelesnu duplju i izduženi oblik tijelo koje još uvijek nije segmentirano i podijeljeno na članke. Kod većine vrsta ne postoje treplje i bičevi i to su životinje sa razdvojenim polovima. Još uvijek ne postoje respiratorni i krvni sistemi. Sistem za izlučivanje ili ekskretorni sistem je jednostavne građe i ta građa je po principu izmjenjenih žlijezda kože sličnih protonefridijama.

Organizacioni tip valjkastih crva dijeli se u 4 klase:

1. Nemathodes2. Gordiacea3. Acehocephala4. Kinorinha

Nematodes – tijelo im je izduženo, na prednjem kraju tijelo im je usni a na zadnjem analni otvor. Unutar tijela većine vrsta postoje određena zadebljanja i to su njačešće četiri zadebanja od kojih su dva sa strane tijela a po jedno ide leđnom i trbušnom stranom. Na površini tijela je jedna vrsta kutikularnog sloja a ispod je sloj hipodermisa. U tom hipodermisu nalaze mnogobrojna jedra. Ispod hipodermisa su mišići a između mišića i tijela je tjelesna duplja. Crijevo je u obliku cijevi koja se longitudinalno proteže od usnog ka analnom otvoru. Prednji dio crijeva predstavlja jednu vrstu jednjaka sa spoljašnjim čvrstim mišićnim dijelom i spolja je obavijeno čvrstim kutikularnim dijelom. Kod nekih vrsta taj dio ima „ kutikularne zuba“ . iz jednjaka je prednji dio crijeva i to crijevo je relativno tankih zidova. Iz tog dijela slijed kratko,pa zadnje crijeova pa analni otvor. Na sam kraju životinje j erepni region. Među vrstama nematoda, postoje oblici koji se hrane sitnim životinjama ali i

28

parazitarne forme. Nervni sistem je ganglionaran sačinjen od ždrijelne ganglije u obliku prstena. Od ovog prstena prema unutrašnjosti tijela odvajajuse nervne vrpce. U vezi sa načinom života i čula ovih životinja su rlativno slabo razvijena ,osim čula dodira, koja se nalaze u okousnom regionu. Ostale osobine slične su kao i za sve valjkaste crve. Jednike nematoda su razdvojenih polova a ženke i mužjaci su u vriejme polne zrelosti se jasno razlikuju(polni dimorfizam). Kod ženki, plni sistem počinje neparnim otvorom koji prelazi u jedno proširenje i to je jedna vrsta vagini koja se nastavlja u dvije jače razvijene cijevi koje predstavljaju uteruse. Uterusi se sužavaju i prelaze u jajovode a ovi u jajnike koji su končasti. Kod mužjaka postoje končasti sjemenik koji prelazi u izuvijani sjemevod i na kraju muskulozna cijev. Sjemevode se nalazi ispod crijeva a ored sjemenovoda mužjaci imaji i kopulacioni organi koji je u obliku dviej iglice. Oplođenje jedinke je unutrašnje. Neke jedinke polažu jaja a ima vrsta koje rađaju žive mlade. Bez obzira da li su to jajaj ili je to larveni oblik, oni se izbacuju u spoljašnju sredinu i da bi se razviće dalje nastavailo treba da dospiju u tijelo prelaznog domaćina. Prelazni domaćin moe biti i druga odrasla jedinka nematoda.

Klasa Nemathodes dijeli se 3 klase :

1. Nologonia – u ovu potklasu ubrajaju se parazitarne forme karakteristična vrsta je čovječia glista (Trichiurus trichiura)

2. Telogonia – ova podklas uključuje veliki broj vrsta a sve od njih uglavnom imaju izdužen oblik tijela. U ovu klasu ubrajaju se vrste roda Filaria a među njima su vrste koje izazivaju SIONOVU bolest-to podrazumijeva deformaciju kostiju. U ovu potklasu ubrjaja se i mali crvenkasti crvi koji parazitiraju u dvanestopalačnom crijevu (Amcilostoma duodenala ). Tu se ubraja i dječija glista (Enterlobius verdicularis) i obična glista - Ascaris lumbricoides.

3. Thylecida – u ovoj podklasi nalaze se parazitarne forme nematoda kao što su npr.biljne parazitarne forme , među kojima su stablične,korijenove,travne i mnoge namatode koje izazivaju pjegavost korijena.

ANNELIDES (prstenaste gliste)

Osnovna karakteristika ovih životinja je segmentiranost tijelo (ova segmentiranost javlja se počev od prstenastih glista do životinja najviših sistematskih kategorija). Sve člankovite životinje sa obzirom na taj karakter pripadaju grupi Articulata. Sve prstenaste gliste imaju tjelo podijeljeno u segmente ali je kod nekih segmentacija jasno izražena a kod nekih manje. Kod prstenastih glista pojavljuje se sekundarna tjelesna duplja (celom). Kod njih je dobro razvijen sistem krvotoka a često i disajni organi. Kao ekskretorni organi funkcionišu metanefrijdije koje su segmentarno raspoređene. Nervni sistem se sastoji od ganglija (ganglionarni tip) a značajnija ganglija je nadždrijelna a prenos nadražaja prema ununtrašnjosti tijelo se posebno vrši putem parnog trbušnog stabla nerava. Razviće prstenastih glista dešava se preko larvenog stadija i to je larva koja se naziva Trochophora.

Annelides se dijele u 5 klasa:

1. Chaetopoda – u ovu klasu ubraja se najveći broj vrsta sa tipičnom segmentacijom tijelo. Osnovni oblik tijelo je valjkast, a tjelesni segmenti su međusobno odvojeni tankim lamelama koje često imaju epitelijalni karakter. Kod svih vrst postoji relativno dobro razvijen krvotok i to je krvni sistem zatvorenog tipa i glavninu ovog sistema čine dva krvna suda od kojih se jedan pruža iznad a drugi ispod crijeva. A u gornjem sudu krv struji od repa prema glavi a u donjem sudu struji odbrnuto od glave prema zadnjem dijelu tijelo. Sa obziraom da prstenaste gliste nemaju izdiferencirano srce potiskivanje krvi obavljaju kontraktilni centri najčešće smješteni u zidovima krvnih sudova. U procesima izlučivanja ne učestvuju samo metanefridije već i ekskretne ćelije koje se nazivaju horagoge i kojim ima puno iznad i ispod crijeva. U procesima ekskrecije ove ćelije se raspadaju a njihov sadržaj se preko nefridija izbacuje u spoljašnju sredinu. Čula nisu baš dobro razvijena i

29

uglavnom su prilagođena načinu života, jedino je dobro razvijeno čulo dodira koje je u okolousnom regionu.

Ova klasa najčešće se najčešće dijeli u tri potklase :1. Archiannelides – predstavljaju grupu prstenastih crva od kojih najveći broj živi u morima i to su primitivni prstenasti crvi. Veličina tijelo im je mala i imaju skoro istu segmentaciju tijelo i to je homonomna segmentacija. Najveći broj vrsta nemaju nikakve nogice ili čekinje pomoću kojih se vrši kretanje tj. samo kod nekih vrsta na segmentima postoje pramenovi (čekinje). To su jedinke razdvojenih polova način razmnožavanja polni. Polne žlijezde, muške i ženske, raspoređene su po segmentima 2. Polychaeta – to je raznovrsna i vrstama relativno brojna potklasa. Obuhvata slobodno plivajuće vrste ili se nastanjuje unutar posebnih cjevčica koje luči organizam jedinke. Većina vrsta imaju na segmentima dobro razvijene nožice (pauropodije). Sa obzirom da većina vrsta živi u vodi glavnina raspiratornog procesa se obavlja preko jedne vrste respiratornih škrga. Nervni sistem je ganglionaran a polni produkti se izbacuju van preko nefridija. 3. Oligochaeta – tu pripadaju vrste od kojih je većina sitnija od prethodnih ali za razliku od njih imaju po segmentima sitnije čekinje. U čistim vodama žive vrste roda Tubifex a tu pripada i kišna glista Lumbricus terestris.

2. Hirudinea – klasa hirudinea predstavlja drugu klasu prstenastih glista . Pijavice žive isključivo u vodenoj sredini, bilo da su to mora ili slane vode, dok se mogu sresti i na kopnu,ali su tamo rijeđe. Na tijelu pijavica uočavaju se pijavke, od kojih je jedna obično na ventralnom dijelu druge polovine tijelo i služi za pričvršćivanje. Druga pijavka nalazi se sa donje strani ili u usnom regionu i služi pri pomaganju prilikom uzimanja hrane, ali istovremeno služi za jače pričvršćivanje. Neke od pijavica predstavljaju egzoparazitske oblike, i tada se uglavnom hrane tjelesnim sokovima domaćina. Prilikom kretanje pijavke se naizmjenično pričvršćuju ya podlogu pomjerajući tijelo nepred. Druge pijavice, koje žive u vodi mogu da plivaju i pokreću tijelo vijugajući, u čemu učestvuje mišićni sistm, na tijelu pijavica obično postoje vanjski nabori i većem broju tih nabora na spoljašnjem dijelu tijela odgovara samo jedan unutrašnji segment. Unutrašnjost tijela pijavice ispunjena je parenhimskom masom unutar koje se nalaze mišića vlakna, sa obe strane crijeva postoje ispupčenja u koja prilikom parazitiranja može da stane veća količina krvi, ali neke druge tjelesne tečnosti koja se kasnije iskorištava. Početak crijeva proširen je u čvršću tvorevinu koja na neki način predstavlja ždrijelo, koje djeluje prilikom uzimanja krvi kao «pumpa». U ustima pijavice nalaze se hitinski izraštaji (najčešće 3) i to je jedna vrsta pločica pomoću kojih pijavica progrize kožu domaćina. Krv se mora koristiti u svježem stanju i da ne bi došlo do zgrušavanja krvi, pijavice imaju u pljuvačnim žlijezdama jedan sekret koji se luči na ranu i sprečava zgrušavanje krvi. Krvni sistem pijavice predstavljen je sa 4 uzdužna «kanala», a ti kanali su povezani kapilarnom mrežom. Jedan od ta 4 kanala pruža se leđno, drugi trbušnom stranom, a 2 preostala pružaju se bočno. Ovi bočni kanali imaju više kontraktilnih karakteristika (zamjenjuju srce). Za razliku od većine drugih prstenastih glista pijavice su hermafroditni oblici. Ova klasa podijeljena je u 3 potklase:

1. Acantohobdellida – pijavice sa čekinjama2. Rhinobdellida – pijavice sa rilicom3. Archycobdellida – to su čeljusne pijavice, tu se ubraja i medicinska pijavica (Hirudo

medicinalis).Ostale klase prstenastih glista (Echiurida, Pariapulida, Rotatoria) uglavnom imaju sve karakteristike kao i ostale prstenaste gliste.

Poseban organizacioni tip predstavljaju CRVULJCI (VERMIDEA) koji takođe pripadaju segmentiranim životinjama, ali broj njihovim članaka je manji u odnosu na prethodne (prstenaste gliste) i najčešće se radi o 3 segmenta tijela. Crvuljci se najčešće dijele u 4 klase:

1. GEPHYRE (zvjezdasti crvuljci). Ovi crvuljci uglavnom naseljavaju morski bentos (dno)2. BRYOZOA – uglavnom sesilni organizmi dna3. BRACHIOPODA – crvuljci slični mekušcima

30

4. PHORONIDA – u ovu klasu ubrajaju se malobrojne vrste crvuljaka čije je tijelo uglavnom sakriveno u vlastitu “cjevčicu”

ZGLAVKARI – Artrhropoda

Zglavkari predstavljaju najmnogobrojniji organizacioni tip u životinjskom svijetu (oko 500 000 vrsta i pod vrsta) i predstavljaju ČLANKOVITE ŽIVOTINjE sa bilateralnom simetrijom. Bez obzira da li su iz vodene ili kopnene sredine, članci u njihovom tijelu slijede jedan iza drugog i ponekad su jasno odvojeni dijelom ili cijelom površinom mišića. Bez obzira u kom dijelu tijela se nalaze, članci su različiti i imaju specifične nazive u pojedinim regionima tijela. Kod većine vrsta zglavkara postoje dobro razvijeni udovi ili ekstremiteti i oni su vezani za centralni dio tijela pokretljivim vezama i ovi udovi slično su građeni kao i cijelo tijelo životnje, a u njihov sastav ulaze članci od kojih svaki segment ima naziv.

Površina tijela pokrivena je čvrstom supstancom i ta supstanca se često naziva i kutikula i ona je jače razvijena na člancima nego mjestima gdje se članci spajaju. U takvoj organizaciji tijela kod većine vrsta se dešava presvlačenje kutikule koje je često praćeno preobražajem vrste. Životinja intenzivno raste, dok je kutikula mekana i to je najčešće nakon presvlačenja. Osnovnu građu tijela čini poprečno-prugasta struktura i upravo ta struktura omogućila je da se kod nekih vrsta (insekti) razvijaju neki organi sa brzim treperenjem – krila. Crijevni aparat jasno je građen od prednjeg, srednjeg i zadnjeg dijela. U regionu srednjeg crijeva postoje žlijezde koje luče sekrete u tom regionu i pomažu lakšem varenju hrane. Nervni sistem je ganglionarnog tipa ali se posebno izdvaja lanac trbušnih ganglija. U sistemu krvotoka pojavljuje se pulsirajući organ – srce, a ekskretorne organe predstavljaju modifikovane nefridije ili MALPIGIJEVI SUDOVI.

Za vrijeme embrionalne faze razvoja pojavljuje se nesegmentirana tjelesna duplja, ali kasnije zidovi duplje nestaju , prostor se spaja u jedinstvenu cjelinu i tako nastaje jedinstvena tjelesna duplja. Najveći broj vrsta imaju odvojene polove i kod gotovo svih zglavkara je polni način reprodukcije. U vrijeme polne zrelosti mužjaci i ženke se razlikuju prema nekim sekundarnim karakteristikama i to je pojava polnog dimorfizma.

Organizacioni tip Artrhropoda dijeli se na dva velika podtipa :

1. BRANCHIATA 2. TRACHEATA

Prvi podtip (Branchiata) obuhvata uglavnom sve vrste u vodenoj sredini i oni disajne procese obavljaju škrgama. U ovom podtipu su i paukolike životinje koje jedine imaju disajne procese u vazdušnoj sredini. Ovaj podtip najčešće se dijeli na vrste koje su svrstane u šest klasa:

1. CRUSTACEA (rakovi)2. TRILOBITA (trilobit)3. PALEOSTRACA (između školjki i rakova)4. ARACHNOIDEA (paukolike životinje)5. PANTOPODA (morski pauci)6. TARDIGRADA (svi vodeni zglavkari)

Crustacea – imaju najveći broj zajedničkih karakteristika kao i svi zglavkari, ali i neke specifičnosti. Rakove su nazivali i ljuskari, a njihovo tijelo je prekriveno čvrstom supstancom – oklopom i u sastav te supstance ulazi CaCO3 . Rakovi dišu na specijalno građene škrge (jednostavniji tip škrga nego kod riba) i mnogobrojne vrste rakova naseljavaju vodene ekosisteme (morske i slatkovodne), ali se rakovi mogu sresti i na vlažnim mjestima. Škrge se nalaze u prednjem dijelu tijela, ali uvijek na mjestima koja su najviše izložena strujanju svježe vode.Neke riječne vrste rakova imaju redukovane škrge, a disanje se obavlja preko površine tijelo. S obzirom da je segmentirano tijelo kod rakova postoji sraslost glavenih i grudnih segmenata i ovaj dio tijelo se naziva CEPHALOTORAX. U trbušnom dijelu nalazi se poptuno drugačiji tip segmenata i to su

31

ABDOMENALNI SEGMENTI. U trbuhu se nalazi različit broj segmenata i broj tih segmenata predstavlja biosistematski karakter vrste.Na glavi rakova obično se nalazi 2 para pipaka (antena), a u regionu usta se nalaze gornje i donje vilice (maxille i mandibule). Noge rakova su člankovite i pri krajevima se račvaju. To je jedna od prilagodbi koja ima pomaže u kretanju kroz vodu. U regionu digestivnog trakta postoji želudac koji je snabdjeven aparatom za sitnjenje hrane, a to su najčešće hitinski izraštaji na unutrašnjoj strani želudca. Rakovi imaju parne facetovane oči ali i neparno oko na čelu. Organi za dodir i miris se nalaze na prvim antenama. Najveći broj rakova imaju odvojene polove i polni način reprodukcije a samo rijetke vrste su hermafroditi. U razviću rakova dešava se metamorfoza gdje se kod nižih rakova larva NAUPLIUS preobražava u odraslu jedinku. Kod viših rakova larva ZOA se takođe preobražava u odraslog raka. Klasa CRUSTACEA dijeli se na 2 potklase:

1. ENTOMOSTRACA (niži rakovi) 2. MALACOSTRACA (viši rakovi)

U prvu potklasu (Entomostraca) ubrajaju se niži račići koji se nazivaju vodene buve, a među njima su i vrste roda Daphnia. Tu pripadaju i planktonski račići (COPEPODA).U drugu potklasu (malacostraca) nalazi se veliki broj vrsta, 10-ak redova. U ovu potklasu ubrajaju se riječni rakovi, ali i neke morske vrste kao što su KRABE.TRILOBITA – u ovu klasu se ubrajaju izumrli rakovi koji su živjeli u paleozoiku i to u morima.PALEOSTRACA – u ovu klasu se ubrajaju jedinke pod zajedničkim nazivom RAKOŠKORPIJE i one su pred izumiranjem i naseljavaju isključivo mora.ARACHNOIDEA – u ovu klasu se ubrajaju paukolike životinje i one jedine iz ovog podtipa uzimaju atmosferski O2. U ovom redu pripadaju razni pauci i njihovi srodnici kao i škorpije, pedipalpi «lažne škorpije», kosci, krpelji i slične vrste.Tijelo pauka i njihovih srodnika sastoji se od glaveno-grudnog dijela i abdomenalnog dijela. Na tijelu pauka postoje 4 para nogu i to u grudnom regionu. Pauci imaju člankovite noge i najčešće se radi o 7 članaka i na kraju zadnjeg članka postoje kandžice koje pomažu u kretanju jedinke.Najveći broj vrsta pauka hrani se isisavanjem tjelesnih sokova iz žrtve. U ekskretornom sistemu funkcionišu salne žlijezde koje se najčešće izlijevaju pri otvorima prvog ili trećeg para nogu. Disanje obavljaju trahejama koje su građene od mnogobrojnih listića između kojih se nalazi vazdušni prostor. Kod većine vrsta postoje mužjaci i ženke, a izuzev kod škorpija i nekih grinja koje rađaju žive mlade, pauci i njihovi srodnici uglavnom legu jaja. PANTOPODA – u ovu klasu se ubrajaju vrste koje se nazivaju «morski pauci» i koji liče paucima ali se po drugim osobinama izdvajaju. Neke vrste vode poluparazitski ili parazitski način života i veliki su od 1-15 cm. Prednji dio tijelo najčešće ima 4 članka. a zadnji dio je nečlankoviti trbuh.TARDIGRADA – ova klasa obuhvata sitne zglavkare (najčešće slatkovodne vrste) koji su veliki oko 1 mm. Najveći broj karakterisitika je isti kao i za sve vodene zglavakare.

TRACHEATA (podtip suvozemnih zglavkara)Klasa INSECTA

- OPŠTE KARAKTERISTIKE INSEKATA:Velika većina insekata živi iznad površine zemlje u vazdušnoj sredini i disajne procese obavlja dušnjačkim cijevima – trahejama. Manji broj insekata živi u zemlji i pripada tzv. beskrilnim insektima koji se ubrajaju u potklasu APTERYGOTA. Insekti imaju izraženu segmentaciju tijela. ali su segmenti u tijelu različiti i to je tip heteronomne segmentacije. Insekti su po segmentiranosti tijela slični prstenastim glistama koje imaju homonomnu segmentaciju tijela. Nauka koja proučava insekte je ENTOMOLOGIJA. Tijelo insekata sastavljeno je uglavnom od 3 segmenta i to su glaveni region (CAPUT), grudni (THORAX) i trbušni (ABDOMEN). Kao odrasle jednike imaju bilaterlanu simetriju tijela. Na glavi postoje pipci i antene, zatim oči i usni aparat. U grudnom dijelu koji obuhvata nekoliko sraslih prstenova nalaze se 3 para nogu i krila (kod nekih vrsta 2 para, kod nekih 1). Raniji naziv za insekte zbog postojanja 6 grudnih nogu bio je hexapoda. Iza grudnog, slijedi trbušni ili abdomenalni dio koji najčešće uključuje 11 trbušnih segmenata. Glavu insekata «čini» čvrsta glatka čahura koja

32

obuhvata dijelove koji su srasli po «šavovima». Na glavi se razlikuju dijelovi koji predstavljaju tjeme (VERTEX), zatim čelo (FRONS), srednja pločica (CLYPEUS), iza je zatiljak (OCCIPUT), a sa strane nalazi se guša (GULA). Sa strane glavenog regiona nalaze se bočni dijelovi koji na neki način predstavljaju «obraze» (GENEE). Pipci koji postoje na vrhu glave su člankoviti, a oči su uglavnom facetovanog tipa (mozaične), a pored toga se nalaze i proste oči tipa OCELA. Pipci se sastoje iz bazalnog dijela koji je užljebljen u glavenu čahuru, zatim slijedi člankoviti dio i na kraju je izduženi bičoliki dio. Na vrhovima pipaka nalaze se neka od čula, a dole su razvijena čula opipa, mirisa, ukusa, temperaturno čulo itd. Usni aparat insekata je složeno građen i uslovljen načinom ishrane. Osnovni tip usnog aparata je usni aparat za grickanje, ali postoje i usni aparat za sisanje, srkanje, lizanje itd. Iza glave slijedi grudni region (THORAX), koji ja najčešće sastavljen iz 3 stopljena segmenta. Svaki od ovih segmenata je sastavljen iz 4 kutikularna dijela, i to iz gornje i donje kutikularne ploče, kao i od 2 bočne ploče. Grudne noge insekata takođe su člankovite i sastoje se od bazalnog dijela (COXA) zatim slijedi netipična čašica (TROCHANTER), kutnjača (FEMUR), golenjača (TIBIA) i stopalo (METATARSUS) na kome su najčešće dvije kandžice. Grudi i noge su prilagođene funkciji koju obavljaju. Krila su različita kako po veličini tako i po boji, a najviše se međusobno razlikuju po broju nerava (inervaciji) u regionu krila. Položaj i broj nerava u tkivima uglavnom se smatra biosistematskom karakteristikom vrste. Boja krila može biti prozirna ili bezbojna, a ponekad različito obojena. Mogu imati dlačice ili ljuspice a mogu da budu i hitinizirana i kod većine insekata tada ne služe za letenje (stjenice). Iza grudi dolazi trbušni dio, koji je sastavljen od manje više 11 segmenata, a zadnji segment u trbuhu se nazuva TELSON. Trbušni segmenti, najčešće deveti, nose spoljašnju genitalnu strukturu, kod mužjaka dodaci za pridržavanje ženki tokom parenja, a kod ženki je tu najčećše legalica (dio kroz koji izlaze jaja), koja se kod nekih vrsta transformiše u žaoku (OSE) I na trbuhu postoje noge, daleko jednostavnije od grudnih nogu. Oblik trbuha insekata je različit, vretenast, ovalan ili loptast. Način vezivanja grudi ili trbuha može biti cijelom širinom, zatim u dijelu segmenta i potpuno suženi trbuh kao kod mrava. Spoljašnjost je obavijena čvrstom supstancom i vrlo često se ta supstanca naziva kutikula. Ispod kutikule, prema unutrašnjosti je sloj hipodermisa, a još dublje su mišići i ligamenti za koje su učvršćeni unutrašnji organi. Veoma često se gornji sloj kutikule naziva epikutikula i ona je nešto mekša. U hipodermisu su ćelije koje hrane dlaku, žlijezde koje najčešće luče vosak i neke «odbijajuće» mirise. Kao i krila, kutikula može biti različite boje, glatka ili naborana. Krila insekata su bočna ispupčenja kutikule i postoji nekoliko slučajeva veličine krila:

1. Prednja su veća od zadnjih2. Prednja krila su hitinizirana3. Prednja krila su smanjena a zadnja dobro razvijena4. I prednja i zadnja krila su smanjena ili zakržljala

Digestivni ili probavni sistem počinje prednjim regionom u kojem se nalaze neke pljuvačne žlijezde zatim slijede različito diferencirani regioni crijeva, i na kraju je analni otvor. Prednje crijevo se naziva STONODEUM, srednje MEZENTEUM, a zadnje PROCTODEUM. Prednje crijevo služi za provođene unijete hrane i pripremu za razlaganje, ali se u ovom dijelu crijeva vrši i djelimično razlaganje hranjive komponente. Prednje crijevo započinje usnim regionom koji se nastavlja u ždrijelo (PHARINX), zatim jednjak (ESOPHAGUS) pa slijedi prednji dio želudca (PROVENTRICULUS) i još mišić (VALVULA CARDIACA) čija je osnovna funkcija da sprečava povrat hrane iz narednog dijela crijeva. Iza prednjeg slijedi srednje crijevo koje je kod nekih vrsta prošireno sa bočnim izraštajima i završava se takođe mišićem koji ima istu funckiju (VALVULA PYLORICA). Iza srednjeg crijeva dolazi zadnje crijevo koje je završni dio sistema i podijeljeno je na prednji uži dio (ILLEON), središni nešto deblji dio zadnjeg crijeva koji se naziva COLON i na kraju je rektalni dio (RECTUM). Na prelazu između prednjeg i zadnjeg crijeva izlijevaju se odvodi ekskretornih organa – Malpigijevih sudova. Krvni sistem je zatvorenog tipa ali je nepotpun jer se krv zalijeva po tjelesnoj duplji i ulazi u noge insekata. Krv cirkuliše zahvaljujući kontrakcijama pulsirajućeg organa, a pri cirkulaciji pomaže i tjelesna duplja. Ovaj cjevasti kontraktilni organ leži duž leđne strane tijela i pruža se cijelom dužinom od glave do kraja repa. Sastoji se od kontraktilnog dijela i aorte. Kontraktilni dio je razdijeljen u komorice, međusobno povezane i odvojene mišićnim zaliscima, tako da dozvoljavaju samo jednosmjerno kretanja krvi od glave prema zadnjem dijelu tijela. Svaka komorica ima bočne otvori ili OSTIOLE koji imaju funkciju da zajedno sa zaliscima spreče ulazak jednom usisane krvi. Kod insekata postoji mišićna dijafragma koja

33

horizontalno dijeli šupljinu na dva dijela i to na manji dio – perikardni sinus, i veći dio – trbušnu duplju. Nervni sistem je ganglionaran, a posebno značajne su ganglije u glavenom i grudnom regionu i trbušni lanac ganglija. Insekti imaju razdvojene polove, a samo kod nekih vrsta se javlja hermafroditizam i to je pojava koja se naziva GINANDROMORFIZAM. Muški polni organi se sastoje iz dva segmenta građena od sjemenih cjevčica. Ovom sistemu pripadaju i parni sjemevodi koji su na donjem kraju prošireni u sjemene mjehure. Tu se čuva sperma do oplodnje. Ovi parni sjemevodi uviru u neparni sjemevod gdje postoji mišićna muskulatura za izbacivanje sjemene tečnosti. Ovom sistemu pripada i kopulatorni organ mužjaka, kao i muške polne žlijezde. Ženske polne organe predstavljaju jajnici, zatim parni jajovod, a iza je neparni prostor (vaginalni, uterusni) prostor gdje se deponoju jajne ćelije a ponekad se mogu izbaciti van organizma. Ženskom reproduktivnom sistemu pripadaju i sjemene kesice, zatim kesica za sparivanje i ljepljive žlijezde i legalica (žaoka). Postoji i partenogenetsko razviće gdje se iz neoplođenih jaja razvijaju jednike a kod nekih parazitskih osica iz neoplođenih jaja razvijaju se začeci organizma koji se dalje razvijaju u larvu određenog pola a kasnije u odralsu jedinku – poliembrionija. Razviće insekata se dešava preko larvi i u odnosu kako larve izgledaju razlikuju se 3 osnovna oblika:

1. Primarne larve – slične odraslom insektu ali nemaju polne organe i krila i nemaju ni larvene organe

2. Sekundarne larve – slične odraslim ali imaju posebne organe koji se gube kad se potpuno razviju

3. Tercijalne – potpuno različiteKod nekih se poslije larve pojavljuje stadijum LUTKE – odrasli oblik insekta je IMAGO.Insekti uzimaju hranu u sva tri agregatna stanja.

SISTEMATIKA INSEKATA

Insekti predstavljaju klasu suvozemnih zglavkara i dijele se na dvije velike potklase, Apterygota i Pterygota.

APTERYGOTA – obuhvata relativno jednostavno građene insekte koji pripadaju beskrilnoj grupi insekata. Najveći broj vrsta razvija se direktno (bez preobražaja) i ova potklasa se dijeli najčešće na 4 reda:

1. Protura2. Collembola3. Diptura4. Thysamura

Najbrojni red je Collembola i tu spada veliki broj insekata koji živi u zemlji ili na samoj površini zemlje.

PTERYGOTA – u ovu klasu ubrajaju se «krilati» insekti koji obuhvataju mnogobrojne vrste složene građe. Ova potklasa se dijeli na veliki broj redova.

1. Orthoptera (pravokrilci) – najveći broj vrsta ima prednji par krila koji je hitiniziran i služi kao zaštita zadnjim krilima, kojima ovi insekti lete. Zadnji par nogu je nešto duži i te noge su prilagođene skakanju. Poznati insekat je «putujući» skakavac.

2. Blataria (bubašvabe) – ovi insekti imaju duge pipke, prednja krila hitinizirana i duga, najčešće duža od trbušnog ili abdomenalnog dijela.

3. Anoplura (vaši) – ovi insekti najčešće parazitiraju na tijelu čovjeka i pojedinih sisara. Karakteristična vrsta je čovječja vaš.

4. Homoptera (jednakokrilci) – ove vrste imaju usni aparat za bodenje. Velika većina su biljne štetočine i često se nazivaju biljne vaši

5. Heteroptera (stjenice) – prednji par krila djelimično hitiniziran i u prirodnim uslovima hrane se sisanjem sokova iz nadzemnih dijelova biljki.

6. Thysanoptera (trips-insekti) – najčešće sitniji od ostalih imaju usni aparat za sisanje i bodenje. 7. Neuroptera (mrežokrilci) – doživljavaju potpun preobražaj a larve iz kojih se razvijaju odrasli

najčešće žive u vodi.

34

8. Coleoptera (tvrdokrilci) – ovo je red sa najvećim brojem vrsta i većina tih vrsta imaju hitinizirana prednja krila. Ova krila grade dokrila koja štite zadnja krila kojima ovi insekti lete.

9. Aphanoptera (buhe) – većina vrsta parazitira na sisarima. Poznata je npr. pseća buha10. Diptera (dvokrilci) – u ovaj red se ubrajaju razni komarci i obadi11. Lepidoptera (leptiri) – imaju oba krila i prednja i zadnja, a površina tijela je prekrivena sitnim i

često obojenim hitiniziranim ljuspica. Najveći broj leptira nisu štetočina kao što su to npr. leptiri kupusari

12. Hymenoptera (opnokrilci) – u ovaj red se ubrajaju mnoge vrste osa, pčela itd.

ECHINODERMATA - BODLJOKOŠCI

Osnovna karakteristika građe je petozračna radijalna simetrija. Simetrija je izražena i u unutrašnoj i spoljašnjoj strani tijela. Lokomotorne funkcije se obavljaju AMBULAKLARNIM sistemom. Ovaj sistem počinje od prednjeg crijeva od kojeg polazi 5 radijalnih kanala. Od ovih kanala se odvajaju bočni ili poprečni sudovi koji se završavaju mišićnim tvorevinama – ambulaklarnim nožicama. Na kraju nožica su kontraktilne ambule. Punjenje tog sistema omogućuje povećanje i smanjenje pritiska. Punjenje vodom vrši se iz centralnog tzv. kamenog kanala i u tom trenutku sistem se napuni vodom i nožice se ispruže a odliv vode iz tog sisteme uzrokuje povlačenje tih nožica. Na taj način životinja se kreće. Važna osobina je postojanje krečnog skeleta ispod ektoderma i on se najčešće nalazi u vezivnom tkivu. Svi bodljokošci imaju prostranu tjelesnu duplju, nervni sistem je ganglionaran i ovaj sistem ima obilježja petozračne radijalne simetrije. Disajni organi su razni tipovi škrga, a bodljokošci nemaju ekskretorne organe, već štetne supstance iz organizma izbacuju ameboidne ćelije, koje zajedno sa štetnim supstancama dolaze u spoljašnju sredinu ili kroz škrge ili kroz tanje dijelove tjelesnog omotača. Najpoznatiji predstavnici su CRINOIDEA (morski krinovi), ASTEROIDEA (morske zvjezde), ECHINOIDEA (morski ježevi).

MOLLUSCA – MEKUŠCI

Ovo su bilateralno simetrične životinje i na leđnoj strani postoji ljuštura koju luče žlijezde spoljašnjeg epitela. Kao organ za kretanja služi neparni mišić na trbušnoj strani – stopalo. Ove životinje imaju prostranu tjelesnu duplju sekundarnog tipa. Prostor između duplje ispunjen je parenhimskom masom. Nervni sistem je ganglionaran, ali difuznog tipa. Obuhvataju jedinke iz 3 klase:

1. PUŽEVI (Gastropoda)2. ŠKOLJKE (Lamellibranchia)3. GLAVONOŠCI (Cephalopoda)

PUŽEVI – bilateralnu simetriju tijela puževa čini specifičnost uvijene ljušture i unutar tog prostora nalaze se svi unutrašnji organi. Na glavenom regionu puževa nalaze se dva para pipaka koje se usljed priliva i doliva krvi mogu ispružati ili uvlačiti. Pri bazi pipaka nalaze se oči. Mogu da žive u vodi i kao disajni aparat koriste jednostavne škrge, dok suvozemni puževi dišu na pluća. Pluća su kožna proširenja u vidu plašta i u njima se nalazi veliki broj krvnih kapilara. Pluća imaju vezu sa spoljnom sredinom preko otvora plašta SPIRACULUM. Najveći broj puževa je u grupi suvozemnih jedniki među kojima je i vinogradarski puž Helix pomatia. Manji broj su puževi «golaći».ŠKOLJKE (Lamellibranchia) – imaju bočno spoljšteno tijelo koje je pokriveno plaštenim naborima koji nose ljušturu koja je sastavljena iz dva dijela i ti dijelovi su kapci ljušture. Između tih dijelova ljušture nalazi se mišićna tvorevina – stopalo. Glaveni region školjki nije tipičan i predstavlja «zakržljali» dio tijela. Na ljušturi postoje otvori preko kojih se uzima i izbacuje voda preko spoljašnje sredine. Ostale karakteristike su zajedničke kao i za sve mekušce. Neke od ovih školjki (kamenice, ostrige) mogu se gajiti.GLAVONOŠCI (Cephalopoda) – osnovna karakteristika je to da je stopalo preobraženo u ljevkastu tvorevnu. Osnovne funckije je da se voda istiskuje iz plaštane duplje. Za njih je takođe karakteristično postojanje mastiljave kese iz koje oni ispuštaju zaštitnu boju. U ovu klasu ubrajaju se mnoge sipe, lignje, i slični organizmi.

35

CHORDATA

Za njih je karakteristično postojanje vezivne supstance koja se naziva horda. Ova supstanca je smještena najčešće iznad crijeva i to je osovinski organ jedinki. Kod nekih hordata, horda se zadržava duži period, a kod nekih je prisutna samo u embrionalnoj i postembrionalnoj fazi razvoj. Kod većine hordata iznad horde se javlja nervni sistem u obliku cijevi, dok je ispod horde crijevni sistem. Kod vodenih hordata od prednjeg dijela crijeva nastaju škržni prorezi koji se kod suvozemnih hordata javljaju tokom embrionalne faze života. Javlja se različito građeno srce, a eksktretorni organi imaju u osnovi građu nefrijdija. Dijele se na četiri podtipa

1. CHAEMICHORDATA – obuhvata manji broj jedniki uglavnom morske organizme koji nemaju tipičnu hordu kao osovnski skeleta već je ta horda u vidu hordalnih izraštaja.

2. TUNICATA – obuhvata ascidije ili plaštaše3. ACRANIA – obuhvata manji broj vrsta koje nemaju u poptunosti formiran glaveni region i tu

pripata Amphioxus lanceolatus, tzv. kopljasta ribica4. VERTEBRATA – kičmenjaci

VERTEBRATA – KIČMENJACI

Po složenosti građe tijela dostigli su najveći evolutivni razvoj i imaju u potpunosti razvijen glaveni region i to je podtip CRANIOTA. CRANIUM ili lobanja štiti mozak kičmanjaka. Pored craniuma postoji i kičmeni stub koji je sastavljen od pojedniačnih kičmenih pršljenova. Broj pršljenova kod raznih vrsta je specifičan i predstavlja biosistematski karakter vrste. Sam kičmeni stub je COLUMNA VERTEBRALIS. Najveći broj pršljenova imaju ribe i zmije. Kod kičmenjaka horda se javlja samo tokom embroinalnog razvića. Dio lobanjske čahure, formira se preobrazbom prednjih kičmenih pršljenova. Kod nižih kičmenjaka ANAMNIA lobanja je hrskavičava a kod većine ostalih je koštana. Nervni sistem čine centralni, periferni, vegetativni i autonomni dio. Centralni dio je cjevastog tipa – kičmena moždina. Unutrašnjost tijela zauzima tjelesna duplja CELOM. Glavni ekskretorni organi su bubrezi koji stoje u vezi sa polnim sistemom i čine jedinstveni UROGENITALNI dio tijela. Ogromna većina je razdvojenih polova, a manji broj su hermafroditi. Prva klasa kičmenjaka, Cyclostoma, obuhvata jednike koje se zovu «bezvilične» ribe i to su uglavnom stanovnici vodenih sredina. Po spoljašnjem izgledu imaju izdužen oblik tijela i nemaju vilice. Koža ovih jedinki je gola a na bočnim stranama iza glavenog regiona su bočni prorezi. Srce je u perikardičnoj duplji i sastoji se od jedne pretkomore i jedne komore. U sistemu crijeva nema jasno diferenciranog želučanog dijela. Mozak je jednostavan, ali se ističu veliki mirisni režnjevi. Kolouste su razdvojenih polova i tokom razvića do odraslog oblika dešava se metamorfoza a larva iz koje se razvijaju se smatra posebnom jednikom. Većina vrsta su ektoparaziti na koži kičmenjaka viših sistematskih kategorija, riba.

RIBE – PISCES

Ribe predstavljaju drugu klasu vodenih kičmenjaka koje sa ubzirom na tok embrionalnog razvića pripadaju grupi Anamnia. S obzirom da se samo u embrionalnom razvoju javlja horda osovinski skelet kod riba se u postembrionalnom razviću zamjenjuje sa hrskavičavim odnosno koštanim elementima. Kod morskih pasa, ajkula, raža nastaje hrskavičavi skelet i prema tom kriterijumu ove ribe pripadaju potklasi CHONDRICHTYES. U drugu potklasu OSTEICHTYES ubrajaju se ribe kod kojih se javljaju koštani elementi u osovinskom skeletu i tu se ubraja većina vrsta koje imaju šira kosmopolitsko rasprostranjenje, a među njima su npr. šaran, pastrmka, oslić, som ...itd. Jedna od karakteristika riba je da na površini tijela postoji pokrov (krljušti) i te krljušti mogu biti različitog tipa. Ribe pripadaju kičmenjacima i imaju veći broj pojedinačnih pršljenova. Kičmeni pršljenovi imaju nastavke koji se slobodno završavaju u tijelu (riblje kosti), jer kod riba još uvijek ne postoji razvijena grudna kost za

36

koju se vežu nastavci kičmenih pršljenova (rebara) kao što je to slučaj kod ptica ili sisara. Kičmenica je čvrsta (nije zglobljeno spojena sa glavom – craniumom), tako da se na vertebri (kičmi) može razlikovati samo grudni ustvari trbušni region. Vratni dio kičmenice nije izdiferenciran. Glavni skelet riba čine lobanja i visceralni skelet. Visceralni skelet predstavljaju koštani elementi u nivou prednjeg dijela crijeva. Crijevni trakt počinje usnim regionom, zadim ždrijelo, jednjak, tanko i debelo crijevo i na kraju analni otvor. Dužina crijeva kod riba uslovljena je načinom ishrane, i ta dužina predstavlja biosistematski karakteristiku. Kod riba je dobro razvijena jetra. Krvni sistem je zatvorenog tipa, a u sistemu krvotoka postoji srce koje još uvijek nije u potpunosti izdiferencirano i sastoji se od jedne komore i jedne pretkomore. Prije ulaska u pretkomoru srca redukovana krv iz tijela se nakuplja u tvorevinama VENOZNIM SINUSIMA (sinus venosus), a oksidovana krv polazi iz tvorevine koja se naziva ARTERIJSKI BULUS (bulbus arteriosus). Iz ove tvorevine se krv škržnim arterijama dovodi prema škrgama i tu se oksidiše. Kroz srce riba teče samo redukovana krv. Kod riba ima postoje dobro razvijena čula i postoji još jedno čulo koje se nalazi na boku i to je čulo bočne linije. Organi bočne linije vrše «obavještavanje» ribe o svim ekološkim faktorima sredine u kojoj živi. Ekskretnorni sistem riba su parni organi bubrezi koji se nalaze iznad crijeva. Najčešće zauzimaju prostor odmah iza glave prema repu.

VODOZEMCI - AMPHIBIA

Vodozemci predstavljaju treću klasu vodenih kičmenjaka koji pripadaju grupi Anamnia. Kod nekih vodozemaca desile su se neke promjene u organizaciji tijela, a vrlo značajna promjena je prelazak sa škržnog na plućno disanje, kao i promjene koje se odnose na građu organa za kretanje vodozemaca po kopnu. Disanje larvenih oblika kod žaba (punoglavaca) vrši se škrgama, a odrasli oblici dišu plućima. U odnosu na prethodnu klasu, ribe, i srce vodozemaca trpi promjene. Najčešće se razvija još jedna pretkomora, a komora ostaje jedinstvena i zbog ovakve građe srca dolazi do djelimičnog miješanja oksidovane i redukovane krvi. Vodozemci se ubrajaju u pojkilotermne životinje, jer im temperatura tijela u najvećoj mjeri zavisi od sredine u kojoj se nalaze. Kičmenjaci viših sistematskih kategorija imaju mehanizme održavanja stalne temperature tijela i prema tom karakteru predstavljaju homeotermne životinje. Klasa vodozemaca najčešće se dijeli na 3 velike potklase:

1. APODA (CAUDATA) – beznogi vodozemci2. ANURA (žabe)3. URODELA (GYMNOPHIONA) – repati vodozemci

Među žabama u ovom regionu poznate su zelene i smeđe žabe koje se mogu naći u vodi i na kopnu.

GMIZAVCI – REPTILIA

Gmizavci predstavljaju prvu klasu kopnenih kičmenjaka koji sa obzirom na tok embrionalnog razvića pripadaju grupi Anamnia. U odnosu na vodozemce dolazi do veliki promjena u građi kože i na skeletu. Na površini kože javlja se pokožica a posebno je značajan sloj orožnalih ćelija (stratum corneum). Na glavi i trbuhu još se stvaraju rožne ploče (kornjače) i na tim mjestima kožno disanje je svedeno na minimum. Skelet gmizavaca je u potpunosti okoštao. Među ove gmizavce ubrajaju se zmije. Kod zmija postoji specefičnost u pogledu građe glavenog skeleta jer donja vilica nije zglobljena sa donjom (savitljive su i omogućavaju zmijama da progutaju krupniji plijen). Bez obzira što borave u vodi sve vrste dišu plućima različite građe. U sistemu krvotoka postoji srce koje je nešto složenije građe u odnosu na vodozemce. Sastoji se iz 2 pretkomore i jedne komore, a u toj komori je nepotpuna pregrada pa dolazi do neznatnog miješanja krvi. Samo kod krokodila komora je potpuno pregrađena. Prednji mozak kod gmizavaca je dobro razvijen, i od njega polazi 12 pari moždanih nerava. Kao ekskretorni organ funkcioniše bubreg koji predstavlja srednje razvijen stadijum. Jedinke gmizavaca su razdvojenih polova i razviće se dešava preko jaja, ali uglavnom nema metamorfoze (peobražaja). Gmizavci se mogu podijeliti na veliki broj redova, ali je češća sistematika koja obuhvata jedinke iz 5 redova:

37

1. RHINOCEPHALES – u ovaj red ubrajaju se karakterističan predstavnik jednostavnije građenih gmizavaca a to je Aciterija sa Novog Zelanda

2. CHELONIA – kornjače – u ovaj red se ubrajaju mnogobrojne kornjače3. LACERIALIA – gušteri4. OPHIDIA (SERPENTES) – u ovaj red se ubrajaju mnogobrojne zmije5. CROCODILIA – u ovaj red se ubrajaju svi krokodili

AVES – PTICE

Prve ptice koje su se pojavile su imale veliki broj zajedničkih karakteristika sa gmazevima od kojih su nastali. Jedna od prvih ptica koja se pojavila u evolutivnom procesu je ARCHEOPTERIX. Današnje ili recentne ptice jasno se razlikuju po nizu specifičnosti od gmizavaca, ali i od ostalih vrsta kičmenjaka. Jedna od karakterisitika je to da su to pernate životinje sa suvom kožom na tijelu. Ptice nemaju zube, vilice su tanko pričvršene rožnom materijom koja formira kljun. Prednji udovi su transformisani u krila na čijem kraju su duga pera koja omogućuju let. Kod nekih ptica (noj) noge su dobro razvijene i služe za trčanje. Noge ptica se završavaju sa 4 prsta od kojih su tri okrenuta prema napred a jedan je povijen prema nazad. Skelet ptica je lagan i gibak i većina kostiju ispunjena je vazduhom. Vratni dio kičmenice je dug i pokretljiv a ostali pršljenovi u kičmenici su srasli međusobno. Kod većine ptica postoji dobro razvijena grudna kost koja na sebi ima greben ili kobilicu i naziva se STERNUM. U ramenom ili karličnom pojasu postoji niz kostiju koje su dobro razvijene ali se može reći da postoji i pokretni i nepokretni dio u tom regionu. Srce je podijeljeno na 2p+2k i krv se ne meša (oksidovana i redukovana). Iz lijeve komore polazi desni aortin luk i odvodi oksidovanu krv u tijelo. Ptice su homeotermne životinje sa stalnim mehanizmom održavanja tjelesne temperature. Pluća ptica su složeno građena, a onaj klasični dio podrazumijeva posebno postojanje vazdušnih puteva (bronhija) koje se granaju na tanje vazdušne ogranke (bronhiole) a ovi se na kraju završavaju plućnim mjehurićima (alveolama). U sistemu pluća ptica postoje još i tvorevine koje se nazivaju vazdušne kese i koji predstavljaju REZERVOARE svježeg vazduha. Kiseonik iz ovih rezervoara može se trošiti prilikom letenja, a ptice tada ne vrše klasične respiratorne procese. Razviće se dešava preko jaja, a za mladunce postoji roditeljska briga. Značajni redovi su:

1. NOJEVI2. KAUZAMI I EMUI – ima ih u J. Americi 3. PINGVINI 4. GNJURCI5. ALBATROSI6. PELIKANI I SRODNE VRSTE7. BLUNE8. ČAPLJE, RODE I SRODNE VRSTE9. PLAMENCI – ptice jarkih boja10. PTICE MOČVARICE (PATKE, GUSKE, ROVCI)11. GRABLJIVICE (ORAO, SOKO, JASTREBI, LEŠINARI, LANDORI)12. KOKOŠKE (PAUNI, PREPELICE, TETRIJEBI, PURANI, FAZANI)13. ŽDRALOVI I SRODNE VRSTE14. GALEBOVI15. NORKE16. GOLUBOVI17. PAPAGAJI18. SARAŽE19. KUKAVICE I TURAKOSI20. SOVE21. MRKE PTICE, ŽABUSTE PTICE22. KOLIBRIĆI I ČILPE23. VODONARI

38

24. KLJUNOKOŠCI, DJETLIĆI I TUKANI25. ŽUNE26. PTICE PJEVAČICE (VRAPCI, ŠEVE, LASTAVISE, VRANE, SLAVUJI)

MAMMALIA – SISARI

Sisari predstavljaju šestu klasu evolutivno najrazvijenijih kičmenjaka. Ogromna većina živi na kopnu a manji broj sisara su morski oblici. Ovi organizmi u koži imaju dlake. Koža je bogata žlijezdama. Sisari imaju parne ekstremitete, a kod većine vrsta to su ekstremiteti za hodanje. Zubi sisara su heterodontnog tipa, što znači da većina vrsta ima različito građene zube i to sjekutiće, očnjake ili kutne zube. I srce sisara je podijeljeno na dvije pretkomore i dvije komore. Oni su homeotermne životinje koje disajne procese obavljaju u vazdušnoj sredini preko pluća, koja su kod različitih vrsta različito građena. Duplja unutar tijela podijeljena je mišićnom tvorevinom (dijafragmom) na 2 dijela i to grudni i trbušni dio. Ekskretorni organi su definitivni bubrezi (metanefros). Jednike su razdvojenih polova, polne žlijezde ženki su jajnici (ovarijumi), a mužjaka testisi. Sisari su viviparne životinje koje rađaju žive mlade (osim kljunara koji ima primitivnu karakterisiku da leže jaja) U koži ženki za vreme bremenitosti funkcionišu mliječne žlijezde tako da mladunci sišu sekrete mliječnih žlijezda, a time dobijaju hranjive sastojke. Većina vrsta živi ili na zemlji, bilo na površini ili na drveću, a manji broj vrsta živi u morima (kitovi, delfini). Neki sisari mogu da žive i na kopnu i u vodi. Ova klasa sisara se najčešće dijeli na 3 potklase:

1. MONOTERMATA – KLJUNARI2. MARSUPALIA – TORBARI3. PLACETALIA – PLACENTARNI SISARI

Najbrojniji su placentarni sisari i dijele se:1. INSECTIVORA (bubojedi, krtice, ježevi, itd.)2. RODENTIA (glodari, zečevi,vjeverice, miševi, pacovi...)3. CARNIVORA (zvijeri, hijene, mačke, psi...)4. CETACEA (kitovi)5. ARTIODACTYLA (papkari, grupe preživara, i ne preživara. Od nepreživara značajne su

svinje, a preživari su jeleni, ovce, goveda, itd...)6. PERISSODACTYLA (kopitari – konji)7. PRIMATES (majmuni, čovjekoliki majmuni, itd...)

OSNOVI EKOLOGIJE ŽIVOTINJA

Ekologija je nauka koja proučava uzajamne odnose živih bića i okoline koja ih okružuje. Naziv ekologija potiče od 2 grčke riječi i to OICOS – mjesto (prebivalište, areal) i LOGOS – nauka.Ekologija je povezana sa drugim prirodnim naukama, a posebno sa svim biološkim disciplinama. Postoje 2 osnovne ekološke discipline i to:

- AUTEKOLOGIJA- SINEKOLOGIJA

Auteokologija se bavi proučavanjem samo jedne jedinke u odnosu prema okolini, a sinekologija se bavi proučavanjem ukupnog odnosa jednog ekološkog sistema.Kod životinja koje naseljavaju različite tipove staništa, razlikuje se više tipova ekologije. Ekologija koja proučava ekološke odnose mora i okena zove se OCEANOGRAFIJA, ekologija koja proučava ekološke zakonitosti u slatkim vodama zove se LIMNOEKOLOGIJA, a ekologija kopne je TERESTRIČNA ekologija. U jednom ekosistemu postoji najpovoljniji uticaj svih faktora i oni čine ekološki optimum, a najnepovoljniji uticaju čine ekološki pesimum. Ekološka valenca predstavlja dijapazon variranja jednog ekološkog faktora u okviru kog je moguć život. Npr. ljudski organizam može podnijeti temperaturu koja varira između 80-90ºC (+45 - -45) i to je ekološka valenca.Ukoliko su životinjske vrste sposobne da podnesu veće kolebanje jednog ekološkog faktora (ekološku valencu) oni predstavljaju EURIVALENTNE ORGANIZME. Organizmi koji mogu podnijeti manju

39

ekološku valencu su STENOVALNTNI ORGANIZMI. Skup svi ekoloških valenci čini EKOLOŠKI SPEKTAR za određenu vrstu. Ekološki sistemi organizovani su na više nivoa.

1. ORGANIZAM (JEDINKA)2. POPULACIJA3. BIOCENOZA4. EKOSISTEM5. BIOSFERA

Osnovnu jedinicu ekoloških odnosa i ekološke integracije predstavlja jedinka ili organizam. Naredni nivo je populacija. Populacija predstavlja skup jedniki iste vrste koje žive na istom prostoru i u isto vrijeme i koje su sposobne da razmjenjuju genetički materijal. Ekološka niša je skup svih mogućnosti koje organizam iskorištava za opstanak u ekosistem. Životnu formu organizma predstavlja skup morfoloških i fenotipskih (genotipskih) osobina i svaka forma ima skup vanjskih karateristika (fenotipske) i skup osobina koje se prenose sa roditelja na potomstvo (genotipske). Za većinu populacija karakteristična je gustina koja se izražava njihovim brojem, masom ili zapreminom na jedinicu površine ekološkog sistema, a zatim se gustina preračunava na cijeli ekološki sistem. Osnovna osobina populacije je NATALITET, ali i smrtnost ili MORTALITET jedinki. Iz podataka o natalitetu može se izračunati i stopa nataliteta koja se izražava kao broj rođenih jedinki u jedinici vremena. Mortalitet je takođe osobina populacije i postoji stvari i teoretski mortalitet. Stvarni mortalitet se može konstatovati a teoretski se odnosi na smrtnost pod «idealnim» ekološkim uslovima. U populaciji može da se konstatuje i rast i to je ona vrijednost kada je natalitet veći od mortaliteta.Fluktuacija predstavlja kolebanje veličine populacije i postoji više tipova fluktuacija. Unutar populacije izraženo je kretanje jedinki i to su MIGRACIJE. Kretanja mogu da budu unutar ili izvan matične populacije. Jedinke unutar populacije mogu biti raspoređene na karakterističan način i to je distribucija jedinki. Takođe može doći i do grupisanja kada se na određenom mjestu u populaciji grupišu pojedinačne ili grupe jednki. Nasuprot grupisanju može postojati i izolacija kada je jedinka ili grupa jedinki izolovana. Za populaciju je karakteristično da postoji uticaj jedne jedinke na drugu i takav odnos se zove INTERAKCIJA

1. NEUTRALIZAM – ova interakcija podrazumijeva da nema nikakvog uticaja organizma na drugi

2. KOMPETICIJA – podrazumijeva da jedna vrsta ugrožava drugu u odnosu na jedan ekofaktor

3. MUTUALIZAM – to je takav odnos gdje 2 vrste žive zajedno i na neki način se međusobno dopunjuju i ne mogu živjeti jedna bez druge

4. KOMENSALIZAM – to je takav odnos u kojem jedna vrsta ima koristi od zajedništva. a druga je indiferentna. Npr. neki sunđeri «puste» određene račiće da žive na njihovoj površini, i oni imaju koristi od toga, dok sunđerima ne smeta.

5. AMENSALIZAM – to je takav odnos u kome je jedna vrsta spriječena u rastu, a druga nije i prema tome nema koristi od zajedništva. Ovaj odnos u prirodi je rijedak.

6. PARAZITIZAM (ekto i endo – paraziti)7. PREDATORSTVO

Treći nivo organizacije je BIOCENOZA, a to je ekološki nivo koji se obrazuje zajedničkim životom biljaka i životinja na jednom mjestu. Za biocenozu je karakterističan broj i specifičnost vrsta. Primjer za jednu biocenozu je šuma, gdje je izražena spratovnosti i gdje na određenim nivoima (visinama) žive karakteristične vrste. EKOTON predstavlja prelaz između dvije biocenoze npr. prelaz između livade i šume. U biocenozi su izražene i pojave reprodukcije, konzumiranja i uzimanja hrane (konzumenti i reducenti)Četri nivo organizacije je EKOSISTEM koji predstavlja i funkcionalno i strukturno jedinstvo jednog biotopa ili staništa i biocenoze. Postoje 3 osnovne kategorije ekosistema a to su:

- EKOSISTEMI MORA I OKEANA- EKOSISTEMI SLATKIH VODA- EKOSISTEMI KOPNA

40

Postoje i bočatni ekosistemi – bočatne vode predstavljaju prelaz od slanih ka slatkim vodama (ušća rijeka u mora)Poseban nivo organizacije predstavlja BIOSFERA i to je tanak zemljin omotač obuhvaćen životom. To je najveći nivo koji uključuje i organizam, populaciju, ekosistem, biocenozu.. Izuzetak čine površinski slojevi litosfere sa podzemnim krečnjacima. Iznad litosfere (20-ak km) nalazi se sloj biosfere u kome postoji život - atmosfera. Najznačajnija životna zajednica tog područja je vazdušni plankton u kome se pojavljuje ogroman broj vazdušnih spora.

OSNOVI EVOLUCIJE ŽIVOTINJA

Učenje o evoluciji podrazumijeva dugotrajan proces koji je tokom vremena pratio razvoj i sistematiku životinja svijeta. Posebno je značajno Darvinovo učenje o evoluciji koje podrazumijeva nastanak novih vrsta putem prirodnog odabiranja. Stvaranje novih vrsta naziva se SPECIJACIJA. Dokazi evolucije mogu da budu na osnovu iskopina u proteklom periodu (PALEONTOLOŠKI DOKAZI), evolutivni dokazi mogu biti i MORFOLOŠKO-ANATOMSKI, što podrazumijeva proučavanje organizama na osnovu morfoloških sličnosti i razlika. Neki naučnici razdvajaju anatomske i morfološke razlike.

41