O’ZBEKİSTON RESPUBLİKASİ OLİY VA O’RTA MAXSUS TALİM VAZİRLİGİ

BERDAQ NOMİDAGİ QORAQALPOQ DAVLAT UNİVERSİTETİ

GUMANİTAR FAKULTETİ

İJTİMOİY FANLAR KAFEDRASİ

«Tasdiqlayman»______ İjtimoiy fanlar kafedrasi

mudiri f.i.d.A.Berdimuratova

«O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёti» fanidan maruzalar matni

Tayёrlagan: dots.M.Yakubov A.Orazbaev.

NUKUS 2008

Haqiqatan h’am demokratiya-faqat nazariya ёki siёsiy jaraёngina bO’lib qolmay,shu bilan

birga xalqning turmush tarzi va uning butun ruh’iyati, ananalari, madaniyati,psixologiyasining xususiyatlari h’amdir…Demokratiya jamiyatning

qadriyatiga,h’ar bir insonning boyligiga aylanmog’i kerak.Bu esa bir zumda bO’ladigan ish emas.

İ.A.Karimov.

1-mavzu: O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёti fanining predmeti, maqsadi va vazifalari Demokratik jamiyat tO’g’risida dastlabki qarashlar

va O’ning rivojlanish bosqichlari. Reja:

Reja:

1. «O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёti» fanining predmeti, obekti va tadqiqot metodlari.Maqsadi va vazifalari 2. «O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёti» fanining tushunchalari va qonuniyatlari. Fanin O’rganishning ah’amiyati. 3. O’zbekiston zaminidagi adolatli jamiyat tO’g’risidagi dastlabki -qarashlar. 4. IX-XII va XIY-XY asrlardagi O’rta Osiё mutafakkirlarining-qarashlaridagi mamlakatni boshqarish adolatli jamiyat qurish tO’g’risidagi g’oyalar. 5. XYI-XIX asrlardagi mamlakat va jamiyat qurilishining ijtimoiy siёsiy h’olati. Jadidchilik. 6. Milliy mustaqillik va demokratik O’zgarishlar sari yO’l tutishi.

Adabiёtlar

1.Uzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T., «O’zbekiston», 2003. 2.Qaraqalpaqstan Respublikasının’ Konstitutsiyası. No’kis, «Qarakalpaqstan», 1993. 3. Karimov İ.A. O’zbekiston kelajagi buyuk davlat. Tom I-T., «O’zbekiston», 1996, 104-108, 123-131 betlar. 4.Karimov İ.A. Hozirgi davrda demokratik isloh’atlarni chuqurlashtirishning dolzarf vazifalari. Tom-5-T., «O’zbekiston», 1997, 104-114, 116-131 betler. 5.O’zbekiston XXI asr bO’sag’asida: h’avsizlikka tah’did, barqarorlik shartlari va taraqqiёt kafolatlari . Tom 6-T., «O’zbekiston», 1997, 31-40, 125-135, 149-162 betlar. 6.Karimov İ.A. O’zbekiston XXI-asrga intilmoqda-T.: «O’zbekiston» 2000 6-8-12, 14-15, 16-20, 21-26, 28-38 47-48 betlar. 7. Karimov İ.A. O’zbekistonda demokratik O’zgarishlarni yanada chuqirlashtirish va fuqoralik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yO’nalishlari. T.: «O’zbekiston», 2002. 8. Karimov İ.A. Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh’ etishdir. T., O’zbekiston 2005. 9. Karimov İ.A. El-yurtga h’alol, vijdonon xizmat qilish-h’ar bir rah’barning muqaddas burchi. Andijon viloyat xalq deputatlari Kengashining navbatdan tashqari sessiyasida sO’zlagan nutq. «Halq sO’zi», 2004 yil 26 may.

10.Karimov İ.A. Qonun va adolat ustuvorligi faoliyatimiz mezoni bO’lsin. Surxondarё viloyat xalq deputatlari qengashining navbatdan tashqari sessiyasida sO’zlagan nutq., 2004 2 iyun. 11. Azizxujaev A.A. Davlatchilik va manaviyat-T.: Akademiya 1997. 12. O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёti. Darslik-T., «NavrO’z nashriёti», 2005 yil 3-41 b. «O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёti» fanining predmeti, obekti va tadqiqot metodlari. .

O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёti fanin O’rganish, mamlakat h’aёtida keng kO’lamli isloh’atlarni amalga oshirish bilan bog’liq qonuniyatlarni bilish h’am O’rganishda, demokratiya rivojlanish yO’lida «O’zbek modelin» engizishda katta ah’amiyatga ega. Bu demokratiyaning milliy va umum bashariy tamoyillarini aniq tushunish, ijtimoiy h’aёtni O’ning bilan bog’liq olib borishga O’rgatadi. Mamlakatimizda demokratiyaning qaror topib borishi, O’zbekistonning dunё h’amjamiyatshiligida O’zining abroyli O’rniga ega bO’lishida ёshlarda demokrtik ong va fikrlashni shakllantirish, milliy-manaviy merosni qadrlash, vatanparvarlik tO’yg’ularini mustah’kamlashda ёrdam beradi. Mamlakatda erkin demokratik fuqarolik jamiyatni qurish nazariyasi va amaliёti bilan chukur tonishtiradi. Usha maqsadni amalga oshirishda xizmat qiladi.

O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёti fanin O’rganishning O’ziga xos zaruriyat h’am sabablari bor.

Birinchidan, bugungi kunda dunёda demokratiya, demokratik jamiyat tO’g’risida belgili ilmiy kontseptsiyalar ishlab chiqilgan. Ularda demokratik jamiyatning kO’rinishi, asoslari, yashash va rivojlanishning umumiy etiborga olingan qonuniyatlari h’am da O’ning h’ar bir mamlakat, xalqning milliy-manaviy xususiyatlari bilan bog’liq tomonlari borgan sari keng kO’lamda O’z kO’rinishin topmaqda.

Bugungi ku’nda dunёning 160dan ortiq mamlakatlarida demokratik tuzumlar umum insoniy h’am milliy qadriyat sifatida qaror topgani etiborga olinmaqda. Hozirgi davrda, demokratiya inson turmush tarzining eng qulayli rivojlanish ekanin derlik h’amma maqul kO’rishi h’am O’ning dunёviy kO’lamga ega bO’lganligi demokratiyani fan sifatida O’rganishni taqoza qilayapti.

İkkinchidan, O’zbekistonda barpo etilaёtgan demokratik jamiyat – O’ning O’ziga xos xususiyatlarin aniqlash, O’rganish zarurligi h’am ushbu qonuniyat bilan bog’liq. İjtimoiy-gumanitar h’am ijtimoiy-siёsiy fanlar qatorida O’ning maxsus fan sifatida O’qitilishi dunёdagi demokratik O’zgarishlar bilan bog’liq umumiy qonuniy asoslarga ega bO’lganligi sababli O’ni h’isobga olish zarur. Har bir mustaqil mamlakat, O’zining rivojlanish yO’lini h’am barpo etaёtgan jamiyatin bilishga, O’ning qonuniyatlarin aniqlab olishga O’z oldiga zaruriyatni talab qiladi. Usha qarashdan, h’ozirgi vaqtda ijtimoiy-siёsiy fanlar tizimida h’uquqiy demokratik mamlakat h’am fuqarolik jamiyat asoslarin shakllantirishga tO’g’ridan-tO’g’ri tegishli bO’lgan masalalarni ilmiy tomandan aniq bir voqea sifatida, tO’liq O’rganuvchi fan shakllanmagan. Fikrimizcha, O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёti fani usha jaraёnni tO’liq qamrab olish imkaniyatiga ega. Sababi, bu fan eng avval dunё tsivilizatsiyasining tarixiy tajribalariga asoslangan h’olda, mamlakatimizning O’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, adolatli demokratik mamlakat h’am ochiq fuqarolik jamiyatin qurishning faqat gina nazariy masalalarin O’rganib quymay, balkim O’ning amaliy tomonlarin O’rganadi. Bu fanni urganishning yana bir zarurligi, Sharq va G’arb tsivilizatsiyalari tutasqan ma’kanda tariyxta birinchi martaba umumiy diqqat etiborga olingan demokratiya tamoyillari milliy qadriyatlar bilan takomillashmoqda. Jamiyatimizdagi bu jaraёnni atrof-muh’itimizda bO’lib otirgan ijtimiy voqealar va ular O’rtasidagi O’z-aro bog’liklarni aniq borligimiz bilan tig’iz O’rganish, talqin etish zarur. Bu zaruriyat mamlakatimiz prezidenti İ.A.Karimovning «Asosiy maqsadimiz – ijtimiy yO’naltirilgan barqaror bozor iqtisodiёtiga, ochiq sirtqi siёsatga ega bO’lgan kuchli demokratik h’uquqiy mamlakatni h’am fuqarolik jamiyatni qurishdan iborat»1 deb belgilagan umumiy strategik vazifani amalga oshirish bilan bog’liq. Bu vazifa O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёti fanin

1 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиет кафолатлари. –Т.:Ўзбекистон, 1997, 3 бет.

O’rganishni zarur etib qO’ygan uchinshi asosiy sabablardan biri bO’ladi. Bizga malumki, O’tgan XX asrning sO’ngi uch yilligida dunё xaritasida, yangi mustaqil mamlakatlarning paydo bO’lganligi bilan xarakterlanadi. «O’lar h’ozirgi til bilan aytganda, ijtimoiyistik O’tmishga ega bO’lgan, O’z siёsiy mustaqilligin tinch yO’l bilan qO’lga kiritgan davlatlar. Bu davlatlar mustaqil rivojlanish va ijtimoiy munasabotlarni yangilash yO’liga qadam tashladi»2. Shunday mustaqil rivojlanish yO’liga qadam qO’ygan mamlakatlar turli mintaqalarda joylashgan bO’lib ular Markaziy Evropaning (5), Baltiq bO’yi mamlakatlarining (3), Bolgariya va Ruminiya, G’arb-Sharq Evropa mamlakatlarining (5) mustaqil dO’stlik ittifoqidagi mamlakatlarning G’arb bO’limidan (4) Kavkaz arti mamlakatlaridan (3) h’am Markaziy Osiё mamlakatlaridan (5) mamlakatni O’z ichiga oladi.3 Ana shu mustaqil rivojlanish yO’lin tanglagan va dunёdagi boshqa mamlakatlar arosida O’z statusin mustah’kamlashga intilaёtgan tenglar arosida teng bO’lishga, dunё arenasida O’ziga xos abroyli O’ringa ega bO’lishga h’arakat qilaёtgan mamlakatlarning biri O’zbekiston Respublikasi.

Mustaqillik O’zbekiston xalqi h’aёtida yangi tarixiy davrni boshlab beradi. Bu davrning mazmuni O’zbekistonda demokratik jamiyat qurishning «O’zbek modeli» bilan tig’iz bog’liq. Hozirgi vaziyatda, yangi mustaqil mamlakatlar qatorida O’zbkiston Respublikasi oldinda turgan umumiy vazifani qO’yidagilarda kO’rish mumkin: O’ning mazmun-moh’iyati h’am asosiy tamoyillari O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 1 moddasida ifodalangan bO’lib, «O’zbekiston suveren demokratik respublika. Davlatning «O’zbekiston Respublikasi» h’am «O’zbekiston» degan atamalari bir manoni anglatadi»4 deyilgan. Prezident İ.A.Karimov asarlarida biz barpo etaёtgan demokratik jamiyatning boshqa jamiyatlardan farqi O’ziga xosligi va takrorlanmasligi ilmiy-nazariy tomondan asoslanib berilgan. Bu mamlakatlar oldida samarasiz, yO’qqa chiqqan tarixiy tajribaning qayg’uli oxibatlari qisqa davr ichida bartaraf qilish siyaqli umumiy vazifa turganligi bilan bog’liq. Bu O’ni h’ar tomonlama O’rganishni taqoza etadi. Shunki, u mamlakatlar oldida turgan maqsad h’am vazifalarning umumiy tomonlarin ochishga, O’tmishdan ijtimoiy-siёsiy, iqtisodiy va madaniy h’aёtdan qolgan illatlardn ozod bO’lish yO’llarin kO’rishga ёrdam beradi h’am da zamonaviy bozor iqtisodiёtiga ega bO’lgan, odamlarga munasib h’aёt kechirishni taminlay oladigan, insonning h’uquq va erkinliklarin h’imoya qiladigan h’aqiqiy demokratik jamiyat qurishday qiyin masalani echimin topish bilan bog’liq umumiy zarurlikni ifoda etadi.. O’zbekiston h’am ana shunday mamlakatlar qatorida kirganligi sababli mamlakatimizda demokratik jamiyat qurish nazariyasi h’am amaliёti masalalarin O’rganishga O’z oldiga etibor bera boshladi. Demokratik rivojlanish yO’lida mustah’kam qadam bilan rivojlanishga nimalar h’isobidan erishish mumkinligin bilish uchun h’am shuni fan sifatida O’rganish O’z oldiga ah’amiyat kasb etadi.

«İjtimoiyistik» degan umumiy nomga ega bO’lgan totalitar tuzum tugagannan sO’ng dunёning polyuslarga bO’linishi bartaraf etildi. Ammo, dunёdagi ijtimoiy emirilishlar jaraёnlarin O’rganish demokratik asoslarda qaror topmasdan h’am mustah’kamlamasdan yangi mustaqil mamlakatlarning xavfsizligi va barqaror rivojlanishiga erishib bO’lmasligin kO’rsatib turibdi.

O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish dunёda etiborga olingan demokratik tamoyil h’am qadriyatlarga tayanch bilan birga, O’ning O’ziga xos xususiyatlarining milliy-madaniy merosi, qadriyatlari h’am milliy davlatchilik dasturlariga tayangan h’olda yangi jamiyat qurish vazifalarin echimin topish bilan bog’liq.

«O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёti» fanining maqsadi va vazifalari. Mustaqillik qO’lga kiritilmaganda, O’zbekiston O’z rivojlanish yO’lin O’zi tanglay olmas edi. Mustaqillikning qO’lgaa kiritilishi O’zbekiston oldida masuliyatli vazifani qO’ydi. Shunda O’zbekiston qanday davlat quradi degan savolga dunё h’amjamiyatida O’z oldiga etibor bilan qaradi. O’zbekistonning kelajagi va insonlarning tag’diri h’am, ularning qanday turmush tarziga ega bO’lishi, milliy-manaviy merosga munasabot, umumbashariy demokratik tamoyillarning uyg’unligin taminlash siyaqli tomonlari davlatchilik qurilishining qanday asosda amalga oshirilishi bilan tO’g’ridan-tO’g’ri bog’liq edi.

2 Ўша жойда. 3 ЮНИСЕФ. Ижтимоий мониторинг. 2003 йил, 2 бет 4 Ўзбекистон Республикасы Конституцияси – Т.;Ўзбекистон 2003, 4 бет.

«Mustaqillik O’zbekiston xalqi h’aёtida yangi tarixiy davrni boshlab berdi. O’z mustaqilligin, erkin qO’lga kiritgan h’ar bir xalq O’z rivojlanish yO’lin izlaydi, yangi jamiyat qurishda O’z modelin ishlab chiqishga h’arakat qiladi.»1

O’zbekiston h’am O’zining milliy davlatchilik negizlariga xos bO’lgan siёsiy, ijtimoiy-iqtisodiy, manaviy kamolat h’am rivojlanish yO’lin belgilab oldi. Mamlakatning oldida tO’rgan maqsadni belgilar ekan, İ.A.Karimov shunday deydi: «Biz quraёtgan jamiyat O’zbekiston xalqining munasib turmush tarzin, h’uquqlari va erkinliklarin kafolatlashi, milliy qadriyatlarimiz h’am madaniyatimiz qayta tiklanishin; insonning manaviy-marifiy barkamalligin taminlash kerak».2 Bu gap u ёki bu mamlakatga xos bO’lgan demokratiya kO’rinishidan model olish tO’g’risida emas ekanligin h’isobga olish ah’amiyatli. Asosiy maqsad - O’zbekistonda O’ziga xos va mos bO’lgan demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёtin O’rganish asosida demokratik taraqqiёt yO’lida rivojlanaёtgan boshqa jamiyatlardan farqli tomonlarin h’am da umumiy yaqin tomonlarin aniqlashga qaratilgan.

O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёti fani mustaqillik sababli shakllangan ijtimoiy-siёsiy fanlar tizimidan O’ziga xos O’rin olaёtganligining asosiy sabablaridan biri h’am shunda. Bu zaruriyat mustaqil mamlakatimiz misolida demokratik jamiyat qurish jaraёnida qO’lga kiritilgan yutuqlar, ayrim h’aёtiy darslarning ilmiy talqin qilinishin taqoza etmoqda. Mamlakatimizda demokratik jaraёnlarning moh’iyatin bilish, unga bunёdkorlik ёndashuv uchun demokratiyaning milliy va umuminsoniy qadriyat sifatida shakllanish bosqichlarin chuqur O’rganish zarur. Bu strategik vazifani faqat gina shu fan bajaradi. O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёti fani O’z oldiga bir necha vazifalarni O’z oldiga qO’ygan. Bu kO’proq mamlakatda demokratik, fuqarolik jamiyat qurishning O’ziga xos umumiy etiborga olingan qonunlarni bilish, nazariy xulosalar umumiylashtirishdan iborat. Ayniqsa, fuqarUlarda demokratik jamiyat talablariga javob beradigan dunёga qarash, fikrlar h’ar xilligi, erkinlikni qadrlash, inson qadr-qimbati,abroyi h’am or-nomisin h’urmat qilish bilan bog’liq qadriyatlarni shakllantirish asosiy vazifalardan. Bu vazifalar fuqarUlarimizni mamlakatda ozod h’am obod Vatan, erkin h’am paravon h’aёt qurish, demokratik qadriyatlarni h’urmat etish orqali O’larni bunёdkorlik ishlariga yO’naltirishda aniq kO’rinadi. Bu uchun u turli uslublardan foydalanadi. Bu dunё fanlari foydalanib kelaёtgan tajriba, nisbatan talqin, empirik-sotsiologik h’am ilm-fanning boshqa zamonaviy vositalaridan.

Demak, jamiyatimizda sodir bO’laёtgan demokratik O’zgarishlarni talqin etishda, O’larni mantiqiy asoslab, ёshlar ongiga dunёviy mamlakat tamoyillarini singdirib borish siyaqli vazifalar O’ni O’qitilishin taqoza etmoqda.

Fanning predmeti h’am obekti. O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёti fanining predmeti mamlakatda demokratik jamiyatning shakllanishi, fuqarolik jamiyati qurilishi, qaror topishi h’am amal qilinishining dunёda tan olingan umum-insoniy tamoyillari h’am da milliy tamoyillari tayanadi. Hozirgi vaziyatda,O’ning mamlakatimizga xos h’am mos xususiyatlardan kelib chiqqan h’olda erkin, demokratik, adolatli fuqarolik jamiyatin qurish yO’llari h’am qonuniyatlarin O’rganish, bu fanning predmeti h’am obektin paydo etadi.

Shunday-aq, O’zbekiston ijtimoiy h’aёtining barcha soh’alari fanning obekti h’isoblanadi. O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёti bir tomondan, demokratik jamiyat tO’g’risidagi bar qarashlarga, nazariyalarga h’amda mamlakatimizning tarixiy merosi bilan bog’liq mutafakkirlarning g’oyalarin h’isobga alsa, ikkinchidan, mustaqillik yillarida demokratik jamiyat qurilishi tO’g’risidagi ah’amiyatli kontseptual g’oyalar h’am qarashlarning ishlab chiqilishi, O’nda O’zbekistonning O’ziga xos rivojlanish yO’li xususiyatlariga tayanadi. Uchinshidan, bu soh’ada mustaqillik yillarida erishilaёtgan yutuqlarni demokratik jamiyat qurish tajribasi yutuqlarga tayanib O’rganadi. O’zbekistonning dunё h’amjamiyatchiligida tutgan O’rni, O’z aro manfaatdar h’amkorlik asoslarin ishlab chiqish h’am rivojlandirish konuniyatlarini bilishda ah’amiyatli O’rin tutadi. Mamlakatimizda demokratik jamiyat qurilishi ijtimoiy h’aёtimizning qanday da bir soh’asi bilan chegaralanib qolmaydi, balkim O’ning barcha soh’alarida O’zgarishlarning negizlarin O’z ichiga aladi h’am O’rganadi. Bunda mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy h’aёtida demokratlashuvida h’am siёsiy h’aёtining

1 Каримов И.А. Ўзбекистон келажаги буюк давлат. – Т.: Ўзбекистон, 1992, 35 бет. 2 Сол жерде

erkinlashtirilishi, mamlakat suvereniteti, xalq h’okimiyatchiligi, O’ning manbasi, fuqaro - jamiyat - mamlakat munasabotlari asosiy negiz h’isoblanadi. Mamlakatda Konstitutsiya h’am qonunning ustuvorligi, inson h’am fuqarUlarning asosiy h’uquqlari, erkinliklari h’am da burchlari bilan bog’liq umumiy qag’idalar h’am demokratik tamoyillar, jamiyat h’am shaxs munasabotlari, jamoat birlashmalari, oila, mamlakat h’okimiyatining tashkil etilishi bilan bog’liq soh’alar demokratik jamiyat qurish nazariyasi h’am amaliёti fanining O’rganadigan soh’alari h’isoblanadi.. Bu tushunchalarning ayrim tomonlarin boshqa ijtimoiy-siёsiy fanlar h’am O’rganadi. Masalan, ong muammosin barcha ijtimoiy fanlar O’rganadiganligi bizga malum. Lekin falsafa ongini insonga xos xususiyat sifatida, O’ni jamiyat rivojlanishida axamiyatli omil sifatida O’rgansa, sotsiologiya jamiyatdagi belgili guruh’ ёki ijtimoiy qatlamning ongi,O’ning O’ziga xos xususiyatlarini O’rganadi. Huquqshunoslik h’uquqiy ongini O’rgansa, O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёti fani ongining demokratik qalbin, ёki demokratik ongining O’ziga xos tomonlarin, yaning qadriyatlarin, shakllantirish asoslari h’am da jaraёnin umuminsoniy demokratik qonuniyatlarining ah’amiyatli omili sifatida O’rganadi.

«Demokratiya» yunoncha sO’z bO’lib,tarjimada «xalq h’okimiyati» (demos – xalq, krotos - h’okimiyat) manosini bildiradi. Demokratiya deb yuqori h’okimiyat tO’g’ridan-tO’g’ri xalqqa tegishli bO’lgan h’am xalqning arzu-umidlari bilan amalga oshadigan mamlakat h’am jamiyatga aytiladi. Albatta «demokratiya» nomining qanday talqin etilishi emas, balkim O’ning qanshama real,h’aqiqiyligi, yashashga qobiliyatligi ah’amiyatli. «Degan bilan, -deb takidlaydi İ.A.Karimov, biz O’z xoqishimizdagi demokratiyaga qanday mazmun bermaylik, agar u h’aёtimizning h’ar bir soniyasiga singib ketmasa, h’aёtimizning ajralmas bO’limiga aylanmasa, h’amma chaqiriqlar h’am tariflar ya mazmunsiz boqirig’-chaqiriqlar ёki h’ech narsani anglatmaydigan sO’z O’yini bO’lib qala beradi»5.

Demokratiyaning vazifasi – fuqarolarning h’uquqlari tan olinadigan h’am h’imoya qilinadigan, O’larning burchlariga bO’ysinadigan h’am bajaradigan jamiyatni qurishdan iborat. Lekin shu vaqtgacha h’ech qaysi davlat bunga tO’liq erishmagan, faqat gina O’nga h’arakat qilib kiyatir. Demokratik boshqarish jaraёnida siёsiy h’aёtda ishtirok etish faqat gina fuqarolarning ah’amiyatli siёsiy faoliyat belgisi bO’lib gina qolmasdan, bu O’larning h’uquqlari, balkim burchi ekanligin onglash katta ah’amiyatga ega.Shu tomonlarin da h’isobga olish ah’amiyatli.

Demak, birinchidan, demokratik jamiyat davlatchilik soh’asida h’ar bir mamlakat va xalqning demokratiyada umumiy etiborga olingan qadriyatlari h’am tamoyillari h’isobga olinadigan, milliy madaniy merosni xususiyatlariga tayanadigan, fuqarolarning h’uquqlari tan olinadigan h’am h’imoya qilinadigan boshkarishda fuqarolar faol ishtirok etadigan jamiyat bO’lib h’isoblanadi.

İkkinchidan, umumiy tarzda demokratiya deganda, h’ammaning manfaatlari yO’lida kO’pchilikning h’okimiyati h’am ozchilikning erkin h’urmat qilish tushuniladi.

Uchinshidan, O’ni talqin qilganda demokratiya xalqning O’z erkinligi h’am mustaqilligiga qarashlari h’am, h’ar bir shaxsning manfaatlari h’am h’uquqlarin cheklashlar, shunday h’arakatlardan h’imoyalash h’am, fuqarolarning O’zidan-O’zi boshqarish omili ekanligida belgilanadi.6

«O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёti» fanining asosiy tushunchalari h’am qonuniyatlari. O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёti fani bilan bog’liq tushunchalar h’am bor. O’ning shakllanishi kadimgi dunёga borib taqaladi. Demokratiya g’oyasi dunёning eng rivojlangan mamlakatlarida asosiy h’am etakchi tamoyiliga aylanguncha ijtimoiy rivojlanishning turli bosqichlarida murakkab, qarama-qarshiliklar, ayrim Osiёda qayg’uli O’zgarishlarga uchragan.Bugungi kuni demokratik qadriyatlarning asosiy tushunchalarin tO’liq O’zlashtirib olish jamiyatni demokratlashtirishning ah’amiyatli sharti bO’lib qolmaqda. Ularni O’rganishda qO’yidagi uch tomonni h’isobga olish zarur:

ijtimoiy gumanitar fanlarda qO’llaniladigan umumiy tushunchalar. Masalan: jamiyat, tsivilizatsiya,erkinlik, h’uquq, konun, madaniyat, taraqqiёt, demokratiya;

5 Кармиов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. 6-том. – Т.Ўзбекистон,1998, 180 бет 6 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида:хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. 6 том,- Т.Ўзбекистон,1998, 180 бет.

ijtimoiy-siёsiy fanlarda qO’llaniladigan tushunchalar bilan yaqin bO’lgan tushunchalar: h’uquqiy mamlakat,yakka mulk, fuqarolik jamiyati, siёsat, siёsiy h’okimiyat, siёsiy tashkilotlar, siёsiy tizim, siёsiy rejim,siёsiy plyuralizm, siёsiy ong,siёsiy madaniyat va.h’okoza.

O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёti fanin O’rganadigan tayanch tushunchalar: «O’zbekistonning O’ziga xos va mos rivojlanish yO’li», erkinlik, mustaqillik, demokratiya, qonun ustuvorligi, «demokratik davlatchilik», «demokratik jamiyat», «demokratiya», «demokratik jamiyat tO’g’risidagi qarashlar», «demokratik jamiyatning milliy manaviy negizlari», «milliy manaviy qadriyatlar». O’zbekiston iqtisodiy h’aёtning erkin demokratlashuvi, ijtimoiy h’aёt h’am demokratiya, siёsiy h’aёtning demokratik tamoyillari, «demokratik qadriyatlar», «O’zbekistonda fuqarolik jamiyat qurilishi», «Ozod va obod Vatan, erkin h’am paravon h’aёt», «O’zbekiston va dunё h’amjamiyatchiligi», «Milliy davlatchilik h’am demokratiya», va.h’akoza.

O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёtin O’rganish jaraёnida yana qO’yidagi tushunchalar: «liberal demokratiya», «demokratiya va bozor iqtisodiёti», «demokratiya sharoitida inson h’uquqlari va erkinligi», «demokratiya va millatlar aro munasabotlar», «mamlakatni demokratik boshqarish», «demokratiyaning asosiy elementlari» kO’proq ishlatilishi tabiiy. Bu tushunchalarining h’ar birining O’ziga xos manosi h’am mazmuni bor.

Fan amal qiladigan qonuniyatlar: O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёti fanida amal qiladigan qonuniyatlarini bilishda qO’yidagi tomonlari O’z oldiga h’isobga olish kerak.. Birinchidan, O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёti fani dunёda etiborga olingan umumiy konuniyatlarini h’isobga oladi.

İkkinchidan, O’zbekistonning O’ziga xos xususiyatlari bilan bog’liq O’zgasha, O’z oldiga qonuniyatlarga tayanadi.

Masalan: «O’zbekistonda demokratik jamiyat qurilishining O’ziga xos va mos rivojlanish qonuni» ёki «Demokratik jamiyat qurilishida milliy mentalitet xususiyatlari xususiyatlarin h’isobga olish qonuni», «Demokratik jamiyat qurilishining milliy-manaviy qadriyatlar bilan bog’liqligi konuni», «O’zbekistonda demokratik jamiyat qurilishining O’ziga xos xususiyatlarining O’zbekiston davlatchiligi tarixi, milliy-manaviy merosi, ijtimoiy-siёsiy h’aёti bilan bog’liqligi konuni» h’am boshqalar.

Bizga malum, bu konuniyatlar juda h’am kO’p qirraligi, murakkabligi h’am nozikligi bilan O’z oldiga etiborni talab qiladi. Shu O’rinda, bir gina demokratik qarashlar bilan milliy qadriyatlar O’rtasidagi munasabot masalasiga tO’qtasak. Demokratiyaning tirchengligi O’ning h’ar xil sharoitlarga moslasib keta olishi h’am milliy xususiyatlarni inkor kilmasligi, milliylik bilan uyg’unlasa olishi bilan belgilanadi. Asosan, bag’rikenglikni qadrlaydigan demokratiya milliy xususiyatlarga h’am O’z bag’rikengligin kO’rsata oladi. Shu sababdan biz yangi demokratik rivojlanish yO’lin tanglaganimizda h’am O’z milliyligimizdan voz kechish evaziga demokratik qarashlarni O’zlashtirishni maqsad etib qO’ymaganmiz. Boshqacha aytganda, ming yillik tarixiy tomirlarga ega davlatchilik negizlarin og’darib toshlash evaziga yangi qadriyatlarga ishonch bizning amalimiz emas. Sababi, bizning yO’qoltadigan narsamiz –mustah’kam manaviy tomirlarimiz, ne-ne surginli asrlar tO’ponlaridan bizni millat sifatida omon-esan olib O’tgan O’lmas qadriyatlarimiz bor. Demokratiyaning bO’lsa biz shu gO’zzal tarixga ega manaviyatimiz novchasiga singdirish imkoniyati borligi uchun h’am tanglaganmiz. Shu sababli ,demokratiya darajasin milliy xususiyatlaridan chekinish bilan O’lshab otirgan ayrim odamlarning fikriga qO’shilib bO’lmaydi. O’zlarining diniy aqidaparastik va terrorizmga qarshi kurashib otırgan, dunёviy demokratik tuzumning tarafdorlari deb kO’rsatib otirgan geypara xalqaro tashkilotlar h’am fondlar, chet el bazi vakillari xalqning milliy qadriyatlari, urf-odatlari, O’y-fikrlari, adobi, or-namusin h’isobga olmay, bu qadriyatlarni G’arb demokratiyasiga qarshi qO’yib, O’zlarin inson h’uquqlarin h’imoyachilari etib kO’rsatmoqchi bO’ladi. Bunday h’olatni ayrim millatlar h’am xalqlarning demokratiyaga bO’lgan ishonichin sO’ndirishga intilish deb h’isoblasak bO’ladi.

Bu tO’g’risida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti İslam Karimov Andijan shah’rida bO’lgan qayg’ili voqealar munasaboti bilan 2005 yil 14 may kuni Tashkentte mamlakatimiz h’am chet el bosma sO’z vakillari bilan bO’lg’an uchrashuvida shunday deb belgiladi:

«Ayrim mamlakatlarning Markaziy Osiё xududida demokratiyani majburlab O’rnatishga urinishdan uchinshi kuch foydalanib qolishi mumkin.bu kuch- islom dinin niqob etib olgan vaxshiy

niyatli radikal aqimlar. Xalqining 80 foizi musulmonlardan iborat xududimizda yuqoridagi siyaqli sharoit turli diniy aqiydaparastlar h’am ekstremistik kuchlar uchun qO’l kelishi mumkin».

«İnson h’uquqlari h’imoya qilishi bilan chuqullanuvchi geypara chet el tashkilotlari h’am demokratiya masalasida bir qancha oldiga ilgarilab ketgan ayrim mamlakatlar O’zbekistonda «Xizbut-tah’rir» misolida O’z maqsadlariga tinch yO’l bilan erishini gO’zlagan biygunoh’ mO’min-musulmonlar quvdolanmoqda, deb h’ozirgi vaqtgacha kO’z-ёshlarin tO’kmoqda». Andijanda bO’lgan qayg’uli voqealar bO’lsa ular h’imoya qilaёtgan «qO’y og’zidan shO’p olmagan» odamlarning h’aqiqiy, aytish mumkin, vaxshiy kO’rinishin fosh etdi.

O’zin inson h’uquqlarining xolis h’imoya qiluvchisi deb tonishtirish chet el tashkilotlarining ayrimlarining «Mah’alla h’ukumatning quvdolavchi idorasiga aylanib qoldi» degan fikrlari qanchama asosli? Agar er-xotin O’rtasida tushunmaslik kelib chiqib, majorali masalalar kO’tarilganda, ularning sudga emas, mah’allaga murajat etishlari inson h’uquqlarining buzilishi emish.

Bizda maxalla instituti kecha paydo bO’lgan emas. Tilakga qarshi, sovet davrida bu tizim jamiyat boshqarishidan umumiy ajratib qO’yilgan edi. Mah’allani maydo-chuyda masalalar uchun, misoli h’ar qiyli sovet idorasi talab qilishi mumkin bO’lgan malumotnoma ёzib berish punktiga aylantirdi. Buning natijasida tariximizda umumiy uchramagan tiri etimlarning kO’payishi, odamlar arosida miyri-oxibatning ketishi «sen menga tigma men senga tegmayman» degan qarashning keng tarkalishi bilan O’zin kO’rsatdi.

Bugin biz milliy demokratiya, turmush tarzimizga tO’g’ri kelmaydigan, mana shu illatni bartaraf etish maqsadida ekanbiz, bu niyatimizdan da kir qidiraёtgan, O’ni O’z manfaatiga say, tar qarashlardan kelib chiqib bah’olashga urinaёtgan «inson h’uquqlari h’imoyachilarin» tushunmaymiz. Oxiri, qaysi bir G’arb mamlakati bir jinsiy nih’oqlarga ruxsat berishni O’ziga maqul kO’rsa boshqa bir «madaniyatli millat» vakillari bO’lsa demokratiyani dukanda yalong’ash h’olida ёpirilib kirib qO’liga ilingan zotni olib ketib O’zining nafsini qandirishdan iborat deb tushunsa, biz O’larning ishiga h’alal bermasligimiz, bizning bu borada umumiy fikrga ega emasligimizni anglatmaydi. Kun aro takrorlanib turadigan bu voqealar tO’g’risida birov bizning fikrimizni sorab atirgani h’am yO’q. Nega endi insonparvarlik ruO’xi bilan sO’g’orilgan O’z qadriyatlarimizni qayta tiklash yO’lida qilinib atirgan h’arakatlarimiz boshqalarning uyqusin qochirish tiyis. Oxiri, O’z fikrimizni birovga zO’rlab engizish niyatidan uzoqligimiz h’am bizning demokratiyani chuqur anglaganimizning belgisi .

Oilaviy majoralarning echimin topishda mah’alla ёrdamiga tayanch «inson h’uquqlarining buzilishi»da talqin etaёtganlar O’zbekiston respublikasi konstitutsiyasining 64-66 moddalarini qalay tushunar ekan ?

Eslatib O’tamiz bu moddalarning biri «ota-onalar O’z farzandlarin voyaga etguzganga qadar boqish va tarbiyalashga majbur» ekanligin qatang belgilasa, yana biri «voyaga etgan, meh’natga jaroh’li farzandlar O’z ota-onalari tO’g’risida g’amxurliq qilishi majbur» ekanligin uqtiradi. Shuningdek h’ar bir xalq, mamlakat demokratiyani O’ziga xos h’olda amalga oshiradi.Agar shunday bO’lmasa, u rivojlanishga xizmat qilmaydi. Demokratiyani majburiy kiritilgan «sovet» kO’rinishi bunga aniq misol. Bu qonuniyatni etiborga olmay demokratik rivojlanish qonuniga qaychi h’odisa bO’lib ziyanli ijtimoiy-siёsiy, manaviy oxibatlarni keltirib chiqaradi.

«O’zbekistonning yangi mustaqil davlatchiligi qiyin sharoitlarda shakllanmoqda. Hozir biz bu yillar davomida milliy davlatchilikni tirnoq qO’yilganligin ishonch bilan ayta olamiz. Eski adminstrativ-buyruqpozlik tizimi h’am unga mos bO’lgan h’okimiyat h’am boshqarish organlari bartaraf etildi. Siёsiy h’am iqtisodiy boshqarishni da tartibga solishning kO’p gina tuzilmalari h’am organlari tugadi. O’lar adminstrtiv-buyruqpozlik tizimining markazlashgan, rejalashtirish-bO’lishtirish iqtisodiёtining ustuvorlari edi. Ular demokratik qadriyatlar h’am tamoyillarga asos solgan yangi davlatchilikning qaror topishi h’am erkin bozor iqtisodiёtining tirnog’in yaratish yO’lida asosiy tO’siq bO’lib keldi.

1992 yilning 8 dekabrida O’zbekiston respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi mamlakat h’aёtida katta siёsiy voqea, yangi O’zbekistonni qaror toptirish jaraёnida ah’amiyatli qadam bO’ldi. O’zining Asosiy qonunida mamlakat tizimi tamoyillarin, fuqarolarning h’uquq va erkinliklarin jamiyatni rivojlantirishning iqtisodiy negizlari va strategik yO’nalishlarin mustah’kamlamagan mamlakat h’aqiqiy suveren bO’lmaydi. Konstitutsiya suveren davlatimizning qonunchilikni negizin shakllantirishning asosiy tirnag’i mustaqil davlatchiligimizning asosiy toshi bO’ldi.

Konstitutsiyaga muvofiq, mamlakat h’okimiyati organlarining oldingi totalitar tuzumdan umumiy farq qiladigan, h’okimiyatlarining, ёki qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi h’am sud h’okimiyatlarining bO’linishi tamoyiliga asoslangan tizimi yaratildi. O’larning h’ar birining faoliyatida h’uquqiy asosda totalitarizm va avtoritarizmni tan olmaydigan h’aqiqiy demokratik normalar h’am yO’l yoriqlar qaror toptirildi.

Tashkillashtirilgan ijro etuvchi h’okimiyat organlari tizimlari oldinglaridan tupdan farq qiladi. O’lar rejelash-bO’lishtirish vazifalaridan ozod bO’lib, iqtisodiy siёsatni muvofiqlashtirish h’am tartipga solish rolin bajarmoqda. KO’plab vazirliklar O’rniga bozor sharoitiga mos bO’lgan xO’jaliq birlashmalari, uyumlari, kontsernlar, korporatsiyalar, xolding kompaniyalar tashkil etildi.

Mah’alliy mamlakat h’okimiyatlari organlarining yangi tizimi paydo qilindi. O’ning asosan h’akimchilik instituti quraydi. O’nda O’rinlardagi bajaruvchi h’okimiyat bilan vakillik h’okimiyati rah’barining vazifalari birlashtirilgan.

Mah’alliy h’okimiyat organlarining barqaror tizimin fuqarUlarning mah’alliy O’zin-O’zi boshqarish organlarisiz kO’z oldimizga keltira olmaymiz. Bu organlarning asosan fuqarUlar jiyinlari - mah’allalar quraydi. O’lar xalqning tarixiy urf-odat, dasturlari h’am ruO’xiyatin h’isobga olish asosida tuzilgan.O’zin-O’zi boshqarishning ah’amiyatli ijtimoiy organi bO’lgan mah’allaning ah’amiyati barh’ama yuqori bO’lgan.

Mah’alla odamlar O’rtasidagi munasabotlarda yaqin qO’shnichilikni, xurmat h’am insonparvarlikni tarbiyalashda ah’amiyatli rol O’ynaydi. U fuqarolarning ijtimoiy manfaatlarin h’imoya qiladi, xalqning mutaj qatlomlariga aniq ёrdam kO’rsatadi.

Gap shunda, mah’alla iqtisodiy, demokratik O’zgarishlarni yuzaga chiqarishda amaliy madat bO’lishi zarur.

Konstitutsiyaga muvofiq yangi demokratik saylov tizimi asosida O’zbekiston tarixida birinchi martaba respublika parlamenti – Oliy Majlis h’am da vakillik h’okimiyatining maxalliy organlariga kO’ppartiyaviylik asosida erkin saylov O’tkazildi. Natijada mamlakat h’okimiyatining Oliy Majlis h’am xalq deputatlari mah’alliy kengashlardan iborat qonun chiqaruvchi tarmog’i paydo qilindi. U samarali ishlab turibdi

Xuquqiy isloh’otlar borasida aniq maqsadga qaratilgan kuchlar natijasida asosiysi qonunning qag’iydalari negizida respublika sud tizimi mustaqil va boshqa tarmoqlarga bog’liq bO’lmagan h’okimiyat sifatida qaror toptirildi. Sud h’okimiyatining yangi tuzilmalari tuzildi. Sudning xuquq doirasi kengaydi.

Jamiyatni demokratik rivojlantirishning strategik maqsadlari h’am qag’idalariga muvofiq h’uquqni h’imoya qiluvchi organlar, milliy xavfsizlik organlarining kO’p tomondan yangi bO’lgan tizimi barpo etildi. Milliy Armiya – O’zbekiston qurolli kuchlarining qurilishi milliy davlatchilikni qaror toptirish yO’lidagi juda ah’amiyatli yutuq bO’ldi.

Tashqi munasabotlarni taminlaydigan institutsional tuzilmalar: sirtqi ishlar vazirligi, vazirlar mah’kamasi ёnidagi sirtqi iqtisodiy munasabotlar agentligi, sirtqi iqtisodiy faoliyat milliy banki h’am da boshqa mutaxassislashtirilgan butin bosh tarmog’i paydo bO’ldi.

O’zbekiston tarixida dastlabki ret joriyalangan Respublika Prezidentlik instituti yangi O’zbekiston mamlakat h’okimiyati organlari tizimida markaziy O’rinni egallaydi. U siёsiy tuzumning O’zagi bO’lib qaldi. Mamlakat h’okimiyatining qurilishida O’zbekiston Respublikasining prezidenti O’zbekiston Respublikasida mamlakat h’am ijro etuvchi h’okimiyati rah’bari bO’lib h’isoblanadi.

Bu h’okimiyat jamiyatdagi barqarorlikning h’am O’zbekistonning isloh’atlar yO’lidan yutuqli olga borishining kafolatli bO’lgan h’olda, yangi O’zbek davlatchiligi joyining asosiy tayanchiga aylanib qaldi.

Konstitutsiyaning qabul qilinishi O’tgan yillar davomidagi qonunchilik faoliyati h’uquqiy mamlakatni shakllantirishning barcha fuqarolar konun oldida tengligini qonunning ustuvorligin kafolatlaydigan mustah’kam negizlarin yaratish imkoniyatin berdi.

Shuningdek, mamlakatning manosi butkillay tupdan O’zgardi. Mamlakat dastlabki bosqichda jamiyatni yangilashning eng faol kuchiga aylandi, isloh’atlarning bosh initsiatori, yO’naltiruvchisi, ijtimoiy h’aёtdagi yangi g’oyalarning amalga oshiruvchisi bO’lib qaldi.

Yangi O’zbek davlatchiligin qaror toptirishning birinchi bosqichidagi vazifalar bajarilishi O’zbekistonning xalqaro abruy etiborining ortishi h’am mustah’kam,dunё h’amjamiyatchiligi kO’plab mamlakatlar bilan dO’stlik h’am h’amkorlik munasabotlarin O’rnatishda h’am rivojlantirishda O’z kO’rinishin topdi. O’zbekiston mustaqil, suveren mamlakat sifatida eng abruyli xalqaro tashkilotlarning azosi bO’ldi.

Hozirgi vaqtda demokratik siёsiy tuzumning eng ah’amiyatli subekti bO’lmish davlatchilikni isloh’ etishda yangi vazifalar turibdi. Bu, oldi bilan,h’ozirgi bosqichda siёsiy institutlarning h’am nodavlat ijtimoiy tashkilotlarning h’ar xilligi h’am da ularning roli mustah’kamlanishi, shuningdek, xalqning siёsiy faoliyati oshishi asosida jamiyat h’aёtin yanada demokratlashtirish, modernizatsiyalash, yangilash vazifalari ah’amiyatli h’am aktual bO’lib qolganligi bilan tasvirlanadi.

Yangi sharoitda mamlakat h’okimiyati h’am boshqarish organlarining juda ah’amiyatli vazifasi siёsiy partiyalar, davlatchilik ijtimoiy strukturalar, fuqarolik jamiyatining endi gina barpo etilaёtgan h’ar xil institutlari bilan ishlash h’am h’amkorlikning yangidan-yangi omillarin tadqiq etishdan iborat.

Butkil, mamlakat h’okimiyati organlari ishining samaradorligin saqlab qolgan h’olda h’okimiyat vakilliklarin markaz iqtiyaridan ozod etish, bu vakilliklarning bir bO’lagin markazdan mintaqalarga, mah’alliy h’okimiyat h’am O’zin-O’zi boshqarish organlariga olib berish yO’llarin izlab topish zaruriyatiga aylanib bormaqda.

O’z navbatida, davlat h’okimiyatining mah’alliy organlari yangi sharoitlarida O’z h’okimiyat vakilliklari h’amda vazifalarining bir qismini fuqarolarning mah’alliy O’zin-O’zi boshqarish organlariga topshirish yO’li bilan O’larning rolin kuchaytish h’am abruy etiborini mustah’kamlash imkoniyatlarin belgilab olmaqda.

İsloh’atlarning dastlabki bosqichida mamlakatning faol roli asosiy vakilliklar mamlakatning h’am eng oldi bilan, ijro etuvchi h’okimiyatning iqtiyarida bO’limin talab etadi. Demokratik O’zgarishlarning h’ozirgi bosqichi siёsiy, iqtisodiy h’am ijtimoiy rivojlanishining uzoq vaqtga mO’ljallangan strategiyasin ishlab chiqishni talab qilmoqda.Bunda mamlakatning roli demokratik rivojlanishning asosiy maqsadi –fuqarolik jamiyatin qurish maqsadiga asoslangan h’olda tubdan O’zgarishi zarur. Biz bunda kuchli markaziy davlat h’okimiyat, O’zining kuch-qudratin asosiy, umumiy milliy vazifalarga, masalan, mudofa, mamlakat xavfsizligi va fuqarolar xavfsizligi, tashqi siёsat, valyuta-moliya h’am da soliq tuzumlarin shakllantirish, qonunlar qabul etish h’am rivojlanishning boshqa strategik vazifalariga mamlakat ijtimoiy qurilish tuzumin qurish nazarda tutilgan. Boshqa masalalarning echimin topishda bO’lsa asta-sekin markazdan O’rinlarga, mamlakat h’okimiyati organlaridan jamoat tashkilotlariga,fuqarolarning O’zin-O’zi boshqarish organlariga bosqichma-bosqich topshirish ah’amiyatli.

Bu davlatchilikni shakllantirish va rivojlantirish soh’asidagi strategik vazifamiz. U biz tanglab olgan jamiyatni demokratik rivojlantirish yO’liga asoslanadi.7

Hozirgi vaziyatda,- deb belgilaydi Prezident İ.Karimov, - Bizning asosiy uzoq muddatli xam strategik vazifamiz avvalgiday qoladi – bu demokratik mamlakat, fuqarolik jamiyatin qurish jaraёnlari h’am bozor isloh’atlarin yanada chuqurlashtirish,odamlar ongida demokratik qadriyatlarni mustah’kamlash yO’lidan qaytmay , izchillik va qattiylik bilan borishdur.

Mamlakatimizni rivojlantirish strategiyasi tO’g’risida aytganda da takidlashimiz kerak, «boshqariladigan iqtisodiёt» ёki «boshqariladigan demokratiya» deb nomlanadigan modellar bizga umumiy tO’g’ri kelmaydi.8

Demokratiya tamoyillarin qaror toptirish uzoq va murakkab jaraёn. Ayniqsa,bu uzoq vaqt totalitar tuzum ostida yashagan h’am h’ali O’ning illatlaridan tO’liq qutila olmagan bizning jamiyatimizda yanada murakkabroq , qiyinroq kechishi qonuniy bO’ladi.

O’zbekistonda demokratik jamiyat qurishning umumiy jah’on maqullagan qonuniyatlari h’am O’ning O’ziga xos rivojlanish yO’lining bor ekanligi. O’zbekistonda

7 Каримов И.А. Узбекистон XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиет кафолатлари.- Т.:Ўзбекистон, 1997, 154-160 бетлар. 8 Каримов И.А.Бизнинг бош мақсадимиз – жамийетти деомкратластырыў ҳəм жаңалаў, мəмлекетти модернизация ҳəм реформалаў. –Т.:Ўзбекистон, 2005, 34 бет.

demokratik jamiyat qurishda ikki ah’amiyatli tomonga O’z oldiga etiborr bilan ёndashmoqda. O’ning birinchisi, demokratik jamiyat qurishning dunёda maqullagan tamoyillarni tan olish;

İkkinchisi, demokratiyaning milliy madaniy meros bilan bog’liq milliy xususiyatlarga tayanchdan iborat. Bu ikki yO’nalish bir-biri bilan bog’liq, h’aqiqiy demokratik jamiyat qurishni O’larsiz kO’z oldimizga keltira olmaymiz. Amaliy h’aёtda bu ah’amiyatli qonuniyatning buzilish h’olatlari turli xalqlar h’aёt tarzi h’am O’larning milliy manfaatlarga zid bO’lgan ijtimoiy-siёsiy, manaviy oxibatlarni keltirib chiqargan. Umumiy maqullangan tamoyillarga tayanmay,bu mamlakatni dunёviy demokratik jamiyat qurishdan yiroqlashtirgan bO’lsa, milliy-manaviy xususiyatlarni h’isobga olmasdan demokratik jamiyat qurish yO’li bO’lsa h’aqiqiy demokratiya talablariga zid h’olat h’isoblanadi. Bu O’ziga xos va mos rivojlanish yO’li demokratik jamiyat qurish qonuniyatiga tO’g’ri kelmaydi.

Mustaqillik yillarida respublikada demokratik jamiyat qurilishining institutlashib boraёtganligi. Ёki:

- mamlakatda demokratik institutlarning shakllanishi; - kO’ppartiyaviylikga O’tilishi; - h’okimiyat tarmoqlarining mustah’kamligi; - jamoatchilik nazoratining oshib borishi demokratik jamiyatga xos tomonlar ekanligin O’z

h’olinda belgilab O’tish zarur. Umumiy jamiyatda demokratiya qay darajada ekanligin belgilovchi kemida uch kriteriya

bor.bular: -xalqning qarorlar qabul qilish jaraёnlaridan qanchama xabardor ekanligi; - h’ukumat qarorlarining xalq tomonidan qanchama nazorat qilinishi; - oddiy fuqarolar mamlakatni boshqarishda qanchama ishtirok etishi bilan bog’liq. O’zbekistondagi demokratik jaraёnlarni ana shu kriteriyalar asosida talqin etish shart. O’nga

kO’ra bugungi kuni 100 jamoatchilik tashkilotlar; 5 siёsiy partiya; 2 ijtimoiy h’arakat; 3000 nodavlat, norasmiy tashkilotlari, fuqarolarning O’zin-O’zi boshqarish organlari h’am kasaba ittifoq tashkilotlari tizimi tomanidan 28 yO’nalishda jamoatchilik nazoratin amalga oshirish imkoniyati kO’zda tO’tilgan. Agar Birinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga bO’lgan saylovda 2 siёsiy partiya h’am h’okimiyat vakillik organlaridan 700 dan ortiq nomzod ishtirok etgan bO’lsa, İkkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga bO’lgan saylovda 47 subekt – 5 siёsiy partiya, h’okimiyat vakillik organi h’am saylovchilarning faol guruh’laridan jami 1010 nomzod qatnashdi. Bu soh’ada yana demokratik O’zgarishlar amalga oshirilmoqda. Mamlakatda ikki palatali parlamentga O’tilishi bu jaraёndi yana da chuqurlashtiradi.

2004 yil 26 dekabrdagi saylov h’am 2005 yil 9 yanvardagi takror ovoz berish natijalariga kO’ra, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining barcha – 120 deputati saylandi h’am ruyxatga olindi.

Saylovlarda 489 deputatlikga nomzod, siёsiy partiyalardan – 435 odam h’am saylovchilarning faol guruh’laridan mustaqil nomzodlar - 54 odam ishtirok etdi. Saylovlarda fuqarolar faol qatnashdi. 2004 yili 26 dekabrdagi asosiy saylovda 12197159 (85,1 %) saylovchi, O’tgan yili 9 yanvarida bO’lsa 5400000 dan ortiq Odam ёki takroriy ovoz berishda ishtirok etish h’uquqiga ega saylovchilarning derlik 80 foizi qatnashdi. Saylovlar natijasida O’zbekiston Liberal-demokratik partiyasi saylovchilarining eng kO’p ovoziga ega bO’ldi ,bu partiyadan deputatlarning 34,2 foizi saylandi. Shuningdek, Fidokorlar partiyasining 18 azosi, «Milliy tiklanish» partiyasining 11 azosi, «Adolat» partiyasining 10 azosi saylandi.

Saylovlar Qonunchilik palatasidagi O’rinlar uchun siёsiy partiyalar O’rtasidagi keskin raqobat kurashi O’rtasida O’tdi. Okruglarning derlik 77 foizinda bir deputatlik mandati uchun 4 nomzodtan 6 nomzodga nomzodlar kurash olib bordi. Masalan, 55 saylov okrugida bir deputatlik mandati uchun tO’rt nomzodtan, 32 okrugda beshta, 5 okrugda olti nomzod kurash olib bordi. Bundan tashqari, 5 saylov okrugida bir deputatlik mandati uchun 2 dan , 23 okrugda 3 dan nomzod baxslashdi. Partiyalar qonunchilikni kO’zda tutilgan saylov oldi ugid-nasih’at ishlarin olib borish imkoniyatlaridan tO’liq foydalandi.»9

9 «Халқ сўзи», 2005 йил, 14 январ

Jamiyat siёsiy soh’asini demokratlashtirish borasida qO’yidagi ah’amiyatli masalalarga O’z oldiga etibor berilmoqda.

Birinchi. mamlakatimiz siёsiy h’aёtining barcha soh’alarin, mamlakat h’am jamiyat qurilishi erkinlashtirish. Bu jaraёnda, oldi bilan, fuqarUlarning siёsiy, iqtisodiy faoliyatin kuchaytish va insonning O’z qobiliyatin tO’liq yuzaga chiqarishi uchun tegishli shart-sharoit yaratish.

İkkinchi. mamlakatimiz siёsiy h’aёtida h’aqiqiy manodagi kO’ppartiyaviylik qaror toptirish zaruriyati, h’ar bir partiya belgili ijtimoiy qatlamga tayangan h’olda, ana shu toyfa manfaatlarining h’imoyachisi sifatida O’zining aniq h’am h’arakat ananaga ega bO’lishi kerakligi. O’nda h’ar qaysi partiyaning maqsad va vazifalari, jamiyat rivojlanishining borasidagi qarshi takliflari O’z kO’rinishi topishi.

Uchinshi. Nodavlat tuzulmalar, h’ukumatga qarashli bO’lmagan h’am jamoat tashkilotlarining, fuqarolarining O’zin-O’zi boshqarish organlarining faoliyatin yana da mustah’kamlash va rivojlantirish.

TO’rtinchi. Jamiyatda fikrlar h’ar xilligi h’am qarashlarning rangba-rangligi, O’larni erkin ifodalash sharoitin taminlash.

Beshinchi. İnson h’uquqlari va erkinliklarining, odamlarimiz ongida demokratik qadriyatlarni yanada mustah’kamlash va rivojlantirish. O’z h’aq-h’uquqin toniydigan, O’z kuchi h’am qobiliyatligiga tayanib yashaydigan, atrofida bO’laёtgan voqea-h’odisalarga erkin munasabatda bO’ladigan, shuningdek, O’z shaxsiy manfaatlarin mamlakat va xalqaro manfaatlari bilan uyg’un olib borish uchun barcha zarur shart-sharoitlarni yaratish darkor.10

Dunёviy mamlakat tamoyillari. O’zbekistonda dunёviy mamlakat qurish yO’li saylanishining h’am O’ziga xos sabablari bor. Buning uchun dunёviy mamlakatga xos tomonlarin, O’ning xususiyatlarin bilish katta ah’amiyat kasb etadi. Dunёviy mamlakatning ah’amiyatli tomonlari qO’yidagi tamoyillarda O’z kO’rinishin topgan:

- inson h’uquqlari h’am mamlakat suvereniteti g’oyalariga sodiqliq; - demokratiya va ijtimoiy adolatga sodiqliq; - xalqaro h’uquqning umumiy etiborga olingan qag’idalari ustuvorligiga tan olish; - respublika fuqarolarining munasib h’aёt kechirishlarin taminlash; - insonparvar, demokratik, h’uquqiy mamlakat qurish; - O’zbek davlatchiligining tarixiy tajribasiga tayanch; - diniy tashkilotlar h’am birlashmalarining mamlakatdan ajratilganligi h’am da qonun oldida

tengligi. Mamlakatning diniy birlashmalarning faoliyatiga aralashmasligi - fuqarolar tinchligi h’am milliy totuvligin taminlash; - h’ozirgi h’am kelajak avlodlar oldidagi katta masuliyatni onglash; - O’zbekistonda mamlakat h’am jamiyat qurilishining h’uquqiy asoslari O’ning

Konstitutsiyasida belgilab qO’yilganligin h’am O’nga tayanib ish olib borishin anglatadi. - O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish yO’lining asoslari O’tgan totalitar tuzimdan

qO’yidagi xususiyatlari bilan ajraladi: - yakka kommunistik mafkuraga tayanbaganligi bilan; - sinfiy, partiyaviylik tamoyilaridan umumiy begonaligi bilan; - inson – eng buyuk, degan fikrga asoslanganligi bilan; - «mamlakat - jamiyat - fuqaro» munasabatidan tubdan farq qiladigan «fuqaro - jamiyat -

mamlakat» O’rtasidagi O’z-aro munasabotning aqliy bilan h’uquqiy asosga qO’yilganligi bilan ajralib turadi.

Hozirgi vaziyatda, demokratiyaning asosiy tarkibiy bO’limlari bO’lgan Erkin h’am adolatli saylovlar, ochiq h’am h’isobat beruvchi ijro etuvchi h’okimiyati, siёsiy h’am fuqarolik h’uquqlarining bor bolishi, adolatli h’am da fuqarolik jamiyatining qurilishi qonunlariga amal qiladi.

O’zbekiston ijtimoiy-siёsiy tarixi adolatli jamiyat qurish asossiy kontseptsiyalardan biri bO’lib h’isoblanadi. 3000 yillik tarixga ega bO’lgan bugingi O’zbekistonning kO’rinishlari demokratik,adolatli jamiyat tamoyillarining negizlari O’ziga xos tomonlarda, qarashlarda kO’rinmoqda.

10 Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон хаёт – пировард мақсадимиз.8-жилд,-Т.: Ўзбекистон, 2000, 332-334 бетлер

Bizge malum,O’zbekiston O’rta Osiёda islomga ishonuvchi eng qadimgi O’rinlardan biri bO’lishi bilan birga, musulmon ilmining islom dunёsida h’amma tan olgan dasturlariga da ega. İslom qadriyatlari bir necha asrlar davomida O’zbek xalqining manaviyati bilan uyg’unlashib ketgan,h’ozir h’am shunday. Prezident İ.Karimov mamlakatni dunёviy asosda rivojlantirish, dunёviy mamlakat qurish yO’lidan borishiga O’z oldiga ah’amiyat berdi. Bu demokratik mamlakat qurilishida ah’amiyatli O’rin tutadi. Bu masalada İ.Karimov shunday deydi: «Biz bundan boshlab xalqni eng yuqori manaviy, moral h’am manaviy qadriyatlardan tarixiy h’am madaniy meros bilan sO’g’orilishi tarofdarimiz. Ammo biz h’ech qachon kurashga, siёsat, iqtisodiy h’am qonunchilikga aralashish uchun din bayroq bO’lishiga yO’l qO’ymaymiz. Shunki bu h’olatni mamlakatimiz xavfsizligi, barqarorligi uchun tah’did deb h’isoblaymiz»11.

O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida «dunёviy mamlakat» degan nomning moh’iyati. Mazmuni h’am tamoyillari asosan O’ning qO’yidagi moddalarida O’z kO’rinishin topgan:

«Diniy tashkilotlari h’am birlashmalar mamlakatdan ajratilgan h’am da qonun oldida teng. Mamlakat diniy birlashmalarning faoliyatiga aralashmaydi.» (61-modda)

«Konstitutsiyaviy tu’zumni zO’rovonlik bilan O’zgartirishni maqsad etuvchi , respublikaning suvereniteti, birligi va xavfsizligiga, fuqarolarning konstitutsiyaviy h’uquq va erkinliklariga qarshi chiquvchi, urushni,ijtimoiy, milliy, rasalik va diniy majoralarni nasih’atlovchi, xalqning salomatligi va manaviyatiga xavf tO’g’diruvchi, shuningdek h’arbiylashtirilgan birlashmalarning, milliy va diniy ruO’xiyatiga siёsiy partiyalarning h’am da jamoat tashkilotlarning tuzilishi va faoliyati nazorat etiladi. Yashirin jamiyatlar h’am tashkilotlar tuzish nazorat qilinadi» (57-modda)

«O’zbekiston Respublikasida ijtimoiy h’aёt siёsiy institutlar, mafkuralar h’am fikrlarning h’ar xilligi asosida rivojlanadi.Hech qaysi mafkura mamlakat mafkurasi sifatida O’rnatilishi mumkin emas» (12-modda)

Milliy davlatchilik va demokratik jamiyat. Hozirgi davrda «milliy demokratik mamlakat», «milliy davlatchilik va demokratik jamiyat» tushunchalari kO’proq ishlatiladi. O’nga xos bO’lgan xususiyatlari qO’yidagi O’zining kO’rinishin topgan:

- demokratik meёrlarga tayangan h’uquqiy mamlakat; - demokratiyaga xos bO’lmagan h’olda tarixiy dasturlar h’am jamiyat h’aёtining ah’amiyatli

soh’alardagi milliy xususiyatlarning saqlanishi; -barcha fuqarolarning tengligiga asoslangan milliy siёsat olib borish; - O’ning geosiёsiy statusi iqtisodiy, manaviy h’am h’arbiy texnikaviy imkoniyatiga,

potentsialiga mos bO’lish; - fuqarolar ijtimoiy ongida demokratik fikrlashga amal qilishi; - mustaqil ichki va tashqi siёsat olib borish; - O’z rivojlanish yO’lin mustaqil tanglash h’am amalga oshirish; - O’z qabig’ida yashash mumkin emasligi qag’idasiga tayanish,ochiq demokratik mamlakat

h’isoblanadi. Bu milliy davlatchilikni demokratik jamiyatga xos emasligin kO’rsatadi. XX asrning sO’ngi cheragi butin dunё bO’yicha demokratiyaning g’alaba bilan tarqalish davri

bO’ldi. 1998 yili bor bO’lgan 191 mamlakatdan 117 i ёki 61,3% Erkin, yashirin, umumiy teng h’am nisbatan adolatli saylovlar O’tkazildi. 1974 yildan sO’ng 89 avtokratiya mamlakatlarida demokratik tartibga O’tdi12. Bu milliy davlatchilik negizlarin demokratiya bilan bog’liq h’olda amalga oshirilgan vaziyatda gina kutilgan natijani beradi, deb h’isoblasa bO’ladi. Bu demokratiya soh’asida O’lar bir xil bosqichda turibdi, degan manoni bermaydi. Hozirgi vaziyatda muammUlar borligin da inkor etmaydi. V.Markel asarlarida noliberal demokratiya sifatida (nuqsonli, kamchiliklarga ega demokratiya) kO’rsatiladi.13 Saylov rejimi quroli bilan h’okimiyatga ega bO’lishin qonunlashtirish tizimi tushuniladi.

Huquqiy,demokratik mamlakatda: 1) fuqarolar h’uquqlari qonun bilan kafolatlanadi; 2) mamlakat organlari h’am h’amaldor shaxslar qonunga bO’ysinadi; 3) shaxs erkinligining qonun asosida kafolatlanishi h’am h’imoyalanishi amalga oshiriladi.

11 КаримовИ.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари, 6 жилд. – Т.:Ўзбекистон,1998, 59 бет. 12 Социология. Маърузалар матни. –Т.: 2000,125 бет 13 Маркель В. Формальные и неформальные институты в дефектных демократиях//Полис, 2002, №2, с.7.

«O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёti» fanin O’rganishning ah’amiyati. O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёti katta ah’amiyatga ega. Fuqarolarning mamlakatga amalga oshirilaёtgan demokratik jamiyat qurishining maqsadlari, O’ning shakllanishi va rivojlanishining milliy-manaviy negizlari, demokratik jamiyat tO’g’risidagi g’oyalar, qarashlar bilan tenglashtiriladi. Demokratik jamiyat qurishning qonuniyatlarin bilishda, O’ning dunёda maqullangan tamoyillarin h’ar bir mamlakat h’am xalqning milliy, manaviy xususiyatlari bilan bog’lik h’olda amalga oshirish zarurligin h’is etish va O’nga amal qilish kO’nlikmalarin shakllantiradi. Haqiqiy demokratiya bilan soxta demokratiyaning farqin kO’rishda,O’ni bah’olab, munasabat bildirishda, fuqarolik pozitsiyasin shakllantirishda ah’amiyat kasb etadi.

O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёti fanini urganish orqali erkin, demokratik, fuqarolik jamiyati qurilishining nazariy asoslarini, jaxonda demokratik jamiyat qurish bilan bog’liqli umum qonuniyatlarini bilish bilan birga, demokratiyaning O’ziga xos milliy kO’rinishlari, «milliy modellarining» mano mazmunini tO’g’ri tushinishga muvofiq bO’lish mumkin.

İjtimoiy rivojlanish va bugungi globallashish jaraёnlari dunё xalqlarining turmushiga, ijtimoiy-siёsiy, manaviy-marifiy negizlariga tasirini O’tkazmoqda. Dunё xalqlari bir-biri bilan bog’lanib bormaqda. Shunday sharoitda O’zligini h’imoya qilish, milliy-manaviy qadriyatlarni unutmasdan, O’ni, demokratik jamiyat qurish tamoyillari bilan bog’liq h’olda amalga oshirishga erishish, demokratik jamiyat qurishni maqsad qilgan O’zbekiston xalqi uchun h’am ah’amiyatli h’am aktual masala. Fan h’ar bir fuqaroni mamlakat milliy manfaatlaridan kelib chiqib, milliy qadriyatlarni, milliy va umuminsoniy demokratik tamoyillarini da h’urmat etishga O’rgatadi.

Bu fan fuqarolarimiz O’zbekiston jamiyatin ijtimoiy-iqtisodiy,siёsiy va manaviy h’aёtida amalga oshirilgan demokratik O’zgarishlarining, mamlakatda belgilangan ozod va obod Vatan, erkin va farovan h’aёt qurishga erishish maqsadlari bilan tig’iz bog’liqligin yurakdan h’is etishga,O’ning faol ishtirokchilariga aylanishiga yaqindan ёrdam beradi.

O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish vazifalarining fuqarolik jamiyati asoslari bilan birdayligi inson h’uquq erkinliklarin, O’larning qonun oldida tengligin amalda taminlashga qaratilgan.O’nga erishish shart-sharoitlarin, asosiy yO’nalishlarin bilish demokratik jamiyat tO’g’risida tushuncha beradi. Bu bugungi kuni h’aёtimizda uchraёtgan demokratiyaga qarshi bO’lgan ayrim xato ish-h’arakatlar, «demokratiya niqobi bilan»O’ning milliy-manaviy xususiyatlarin, O’zbekiston xalqi h’aёt tarzi, milliy-manaviy qadriyatlari: tarixi, tili, madaniyati, urf-odot, dasturlarin h’isobga olmasdan, demokratiyaga bah’o berishdagi bir tomonlama, noxolis O’rinishlarining tub maqsadlarin,asosiy muddah’alarining moh’iyatin anglashga ёrdam beradi.

Fanni O’rganish orqali fuqarUlar O’zbekiston Respublikasining demokratik jamiyat qurishdan iborat maqsad, vazifalarin bilib olishi mumkin.O’zbekiston jamiyati h’aёtining barcha tomonlari tO’g’risida: mamlakati,xalq h’okimiyatchiligi, inson h’am fuqarUlarining demokratik jamiyatda ishtirok etishi,asosiy h’uquq va erkinliklari, burchlari, O’nga xos xususiyatlar,jamoat birlashmalari, mamlakat h’okimiyatining tashkil etilishi va fuqarolik jamiyati qurilishining asoslari, O’ning milliy va umuminsoniy negizlari tO’g’risida bilimga ega bO’lish ah’amiyatli siёsiy h’am ijtimoiy-marifiy ah’amiyatga ega. FuqarUlarda vatanparvar, millatparvar, milliy, umuminsoniy qadriyatlarga h’urmat tO’yg’ularin shakllantirishga da xizmat qiladi. Shu qarashdan,bu fan ah’amiyatli tarbiyaviy vazifalarni h’am amalga oshiradi. Milliy istiqlol g’oyasining tamoyillariga tayanadi va demokratik jamiyat qurilishi bilan bog’liq qadriyatlarni keng jamoatchilikning ishonch va iymoniga aylanishiga xizmat qiladi. O’zbekiston zaminidagi adolatli jamiyat tO’g’risidagi dastlabki qarashlar. Har qanday mamlakat O’z jamiyatining tarixiy, madaniy h’am adob-ah’loq merosi negizlari asosida rivojlanadi. Bunda uyg’un xalqni rivojlanishning yangi bosqichlariga kO’taradi. O’ning kelajakka qaratilgan iqbollarining omillarin kengaytiradi. Ajdodlarimiz tomanidan yaratilgan «Avesto» ana shunday davlatchiligimizning dastlabki qarashi sifatida insoniyat tarixin anglashda muh’im O’ringa ega.

Prezidentimiz İslom Karimov tarixchilar bilan uchrashuvda «Hozir O’zbekiston deb nomlanuvchi xudud, bizning Vatanimiz Sharq gina emas, balki umumiy jah’on tsivilizatsiyasi beshiklaridan biri bO’lganin butin jah’on tan olmaqda. Bu qadimgi va tavarruk tO’proqdan buyuk allomalar, mutafakkirlar,

olim va siёsatchilar, lashkorboshilar etishib chiqqan. Diniy va dunёviy bilimlarning asoslari shu zaminda bunёd etilgan, mustah’kamlangan» 14 degan edi.

Haqiqatdan da, Moverennaxrda paydo bO’lgan katta davlatchilik madaniy merosi insoniyat tarixining eng dastlabki va qadimgi davlatchilik madaniyati sifatida malum. Mustaqilligimizning sharofati bilan bunday merosni milliy, demokratik qadriyatlarimizning ah’amiyatli negizi sifatida O’rganish imkoniyatlari bO’ldi.

Malum bO’lganidek, O’zbekistonda milliy davlatchiligimiz tO’g’risidagi eng qadimmgi manba «Avesto» bO’lib h’isoblanadi. U eramizdan avvalgi uch ming yillarda ajdodlarimiz tomanidan yaratilgan dastlabki davlatchilik tO’g’risidagi ijtimoiy qarash h’isoblanadi Agar «Avesto» da qO’yilgan g’oyalarga etibor beradigan bO’lsaq, bugungi adolatparvar-demokratik jamiyat barpo etishga qaratilgan g’oyalarimiz bilan undosh ekanin kO’ramiz.

Davlatchilik asoslarin shakllantirish bO’yicha «Avesto» derlik barcha siёsiy masalalarni, iqtisodiy va ijtimoiy munasobatlar, davlatchilik tuzum asoslari, zardushtiylik falsafasi, dunё tarixining rivojlanishi tO’g’risida malumotlarni O’z ichiga qamraydi. Manbada barchasidan avval, inson erki, O’ning manaviy etukligi masalalari yuqori O’ringa qO’yiladi. Masalan, «Men yaxshi fikr, yaxshi sO’z, yaxshi ishga shuxrat bog’ish etaman» delinadi Yasna (14) kitobida. Axuramazda insonlar O’rtasidagi munasabotlar yurakdan chiqqan, muh’taram, mustaqil, O’z-aro erdam va oxibatli bO’lishi zaruriyati, salbiy fikrlardan qochiq bO’lishga yO’l kO’rsatadi. Ёshi kattaga h’urmat va kichikga izzat, sabr-bardoshlik, h’alollik, meh’r-muruvvat va boshqa bir qadar tamoyillar bor bO’lib, O’lar milliy g’oyamizning asosiy tamoyillariga uyg’un keladi.

«Avesto»dagi eng ah’amiyatli masalalarning biri bu h’uqiqiy munasabotlarning nazariy tomondan shakllantirilganligi. O’nda inson h’aёti va odamlar arosidagi ijtimoiy-iqtisodiy munasabotlar h’uquqga asoslanganligi tO’g’risida malumotlar bor. Haqiqat, yaxshi sO’z va maqsad, poklik va yaxshilikga intilish, suv, er, O’t, oila va charvoni asrab-abaylash adab-axloq minnat bO’lib h’isoblangan. İnson O’zining ishlari va fikrlari bilan, yaxshilik, ёrug’lik, va baxt keltiruvchi, h’aёt va h’aqiqat beruvchi oliy tangri Axuramazdaga erdamchi bO’lib xizmat qiladi.

Oila va jamoatga berilgan sO’zdan ёki h’asamёdtan bosh tartish, odamlar O’rtasida tuzilgan murosani buzish katta gunoh’ h’isoblangan: «U Spitama, shartnomani buzuvchi odam butin mamlakatni buzadi, shu bilan birga Artaga tegishli barcha mal-mulkga ziyan tiygizadi. U Spitama, xasamёdingni buzba...» («Yasht, X bap») 2

Tarixiy h’ujjatlar asosida shuni aniq aytish mumkin: «Avesto»ning «Yasna», «Visprat», «Yasht», «Videvdat» kitoblarida olga qO’yilgan h’uqiqiy talimotlar Rim h’uquqida da qadimgi h’isoblanadi. Qala bersa, O’lar sO’ng paydo bO’lgan mamlakatlarning siёsiy tizimining shakllanishining manbayi bO’lib da xizmat etgan. «Avesto» yunon mutafakkirining va Rim h’uquqshunoslarining bunёdkorligida O’zining h’ar tamonloma tiyanaqligi bilan tasir qilgan. Masalan, inson h’uqiqi, jismoniy va h’uqiqiy shaxs erkinligi, insn erkinligi, er va xotinning tengligi masalasi, ozchilikning h’uquqi, voyaga etmaganlar h’uquqi, vijdon, ishonch va din erkinligi, jamoat va guruh’larning h’uquqi, mal-mulk h’uquqi, oila h’uquqi, shartnomalarning majburiyligi h’uquqi, jinoyatning qasdan ёki bilmaslik natijasida amalga oshirilgan jinoyat turlari ishlab chiqilgan, shuningdek, «Avesto» O’g’rilik ёki bosqinchilik farqi tariflangan, h’imoya qilish h’uquqi va sud ishlarin yurgizish va tashkil etish uxshagan boshqada h’uquqiy tamoyillar O’z ifodasin topgan.3

Malumki, demokratik jamiyat asoslari mamlakatda ijtimoiy-siёsiy, iqtisodiy va h’uquqiy tamoyillarning bir butun tuzumining bor bO’lishida kO’rinadi.Shu bilan bir vaziyatda, O’lar umuminsoniy qadriyatlar bilan uyg’un h’olda bO’lishiga asoslanadi. «Avesto»da shunday qadriyat va tamoyillarining shakllanishining guvoh’i bO’lamiz.

IX-XII va XIY-XY asrlardagi O’rta Osiё mutafakkirlarining qarashlaridagi mamlakatni boshqarish adolatli jamiyat qurish tO’g’risida g’oyalar. İnson tabiiy turda erkinlikda, yaxshilikga intilib yashaydi. Bunday mutajliklarning h’amma uchun umumiy bO’lgan qag’idalarin va O’larning tartibotlarin tashkil etishda mamlakatda bO’lgan mutajlik yuzaga keladi. Shunday mutajlik umuminsoniy qadriyatlarning nazariy O’lshamlarin shakllantirgan.Shu bilan birga,

14

insoniyat jamiyatining O’z-aro urushlar va majoralar bilan bog’liq davrlarida yangi marifiy talimotlar qutqaruvchi g’oya sifatida da paydo bO’lgan. Jumladan, IX-XII asrlar O’rta Osiё tarixida shunday murakkab davr bO’lgan. Xalqning O’z mustaqilligi uchun kurashi, bunda ozodlik va inson erkinligi bilan bog’lik g’oyalar millatni manaviy olga ilgarlashiga chaqiradi. Dunёga nomi belgili Xorazmiy, Farg’aniy, Abu Nasr Farabiy, İbn Sina, Beruniy, Yusuf Xos Hajib, Nizamulmu’lk uqshagan filosof, siёsatchi, tarixchi olimlar shu davrda yashab ijod bilan chug’ullangan Bu davr O’z mazmuni, vazni bO’yicha O’rta Osiё O’yg’onish Davri deb tarixga kiradi. O’yg’onish Davri madaniyatining O’ziga xos tomonlari bor bO’lib, O’lar davlatchiligimiz nazariyasining paydo bO’lishida qO’yidagilarga asoslangan h’olda talqin etiladi: O’rta Osiёda IX-XII asrlar va XIV-XV asrlar Dastlabki Renessans va SO’ngi Renessans (O’yg’onish) davri deb nomlanadi. Bu O’yg’onish davri madaniyatining O’ziga xos tomonlari bor bO’lib, O’lar qO’yidagilardan iborat:

1. Dunёviy marifatga intilish, bu yO’lda O’tmish va qO’shni mamlakatlarning madaniyatining omadlaridan keng foydalanish, ayniqsa, tabiiy, falsafiy, diniy, tarixiy va ijtimoiy ilmlarni rivojlantirish.

2. Tabiyatga qizig’ish, tabiyatshunoslik ilmlarining rivojlanishi, ratsionalizm, aql-kushiga ishonch, asosiy etiborni h’aqiqatni topishga qaratilgan fanlarga berish, h’aqiqatni inson tO’yg’usi ilmining asosiy deb h’isoblash.

3. İnsonni ulug’lash, O’ning aqliy, tabiiy, manaviy, sanaat, manaviy fazilatlarin asoslash, insonparvarlik, yuqori odob-ah’loq qonunlar va qag’idalarni yuzaga chiqarish, kamil insonni tarbiyalash.

4. Universal-entsiklopediyaviy, barcha tabiyat h’odisalari bilan O’ning moh’iyatiga intilish.

5. Mamlakat qurilishi va boshqarishining nazariy negizlarin adolatlilik odob-ah’loq tamoyillarini shakllantirish, O’larning h’uqiqiy va da amaliy asoslarining rivojlanishi. 15 Mamlakat rah’bari va vakillarining faoliyat darajalarin klassifikatsiyalari, masuliyatligi

O’lshamlarining tiziminin’ nazariy negizlarining yaratilishi. Vatanimiz tarixida O’z qarashlari va asarlari bilan davlatchilik faniga h’issa qO’shgan

ajdodlarimiz merosi kO’p va O’larning ayrimlari tO’g’risidagi qisqacha turda sO’z yuritishga qaror etdik. MUSO AL XARAZMİY (783-850). Buyuk matematik, astronom va geograf. U algebra fanining

asoschisi . «Algebra» sO’zi O’ning «Al-kitob al-muxtasar fi h’isob al-jabr va al-muqobala» asarining nomidan olingan. Bizgasha etib kelgan «Hind h’isobi tO’g’risida kitob», «QO’shish va olish tO’g’risida kitob», «Kitab surat-ul-arz », «Zij», «Asturlab bilan ishlash tO’g’risida kitob» uqshagan O’nga yaqin asarlari kengdan belgili.

ABU NASR FARABİY (873-950). «Sharq Aristoteli» yag’niy «Muallimi Saniy» - İkkinshi Muallim («Birinchi Muallim» dbp Aristotel tan oladi) unvonin olgan entsiklopediyaviy olim. 160 dan ortiq asarlar yaratdi. «Mantiqga kirish kitobi», «Dalillash kitobi», «Falsafaga tushundirmalar», «Musiqa tO’g’risida katta kitob», «İnsonning azUlari tO’g’risida kitob,» «SO’zliklar tO’g’risida kitob», «Shah’arni boshqarish», «Fazilatli odoblar» uqshagan asarlari jah’on madaniyatiga qO’shilgan katta h’issa bO’lib h’isoblanadi.

O’z davrining ilmining iri vakillarining biri Abu Nasr Forobiy O’zining «Fozil odamlar shah’ri» asarida insoniyat jamiyatin boshqarishda h’am da rivjlanishida adolat va odob-ah’loqning ah’amiyatining shakllanish qonuniyatlarining nazariy tamoyillarin yaratganligi bilan belgili. U shunday deb ёzgan: «Madaniy jamiyat va madaniy shah’ar (ёki mamlakat) shunday bO’ladi, bu mamlakatning xalqidan h’ar bir odam kasb-h’unarda ozod, h’amma tengba-teng bO’ladi, odamlar O’rtasida farq bO’lmaydi, h’ar kim O’zi h’oqlagan ёki tanglagan kasb-h’unari bilan chug’ullanadi. Odamlar chin manosida ozod bO’ladi. Odamlarning tinchlik va erkinliklariga tO’sqinlik qiluvchi sulton bO’lmaydi. O’lar orasida turli yaxshi-odatlar, zavq-lazzatlar paydo bO’lad i.» 5

15 4 Ўзбекистанда ижтимоий –фалсафий фикрлар тарихидан лав�алар

М.Хайруллаев та�рири остида.-Т; Ўзбекистон, 1995 11-12-бетлер

Shunday etib, olim bugun bizning O’y-fikrimizdagi demokratik mamlakatning omillari va O’nda boshqarishning siёsiy va falsafiy moh’iyatin yaratishga erishadi. Masalan, fozillar shah’rining (mamlakat nazarida tutilgan) shakllanishi va O’nda qanday odob-ah’loq sifatidagi shaxslarning rah’bar bO’lishi tO’g’risidagi fikrlari bugungi kunda demokratik jamiyat qurishning bevosita nazariy talablariga xos keladi. Bu tO’g’risida Abu Nasr Forobiy: «O’larning O’zlaridan saylangan rah’bar ёki rah’barlarning h’okimligi absolyut bO’lmaydı. O’lar odamlar ichidan kO’tarilgan, sinalgan, eng qobiliyatli , rah’barlikga loyiq odamlar bO’ladi. Shunday rah’barlar O’z saylovchilaridan tO’liq ozodlikga chiqaradi. O’larni sirtqi dushmandan h’imoya qiladi.» 6 , deb mamlakat boshqarishida demokratik tamoyillardi taminlash bilan bog’liq odob-ah’loq va madaniy qadriyatlarni tizimlashtiradi. Diqqatga sazovar tomoni shunda, Forobiyning qarashlaridagi «h’okimlikning absolyut bO’lmasligi», «saylovchilar erki», «ozodlik» uqshagan fikrlari faqat shu davr uchun gina emas, bugun da insoniyat madaniyatining bah’oli mah’suli h’isoblangan-demokratiyaning bosh g’oyasi bO’lib xizmat etadi.

Mamlakat va O’ni boshqarishga munasabati bor masalalar Yusuf Xas Hajib asarlarida muh’im O’rin tutgan. U «Qutadg’u bilig» dostonida mamlakatni boshqarish yO’llari, qag’idalari va siёsiy-odob-ah’loq munosabatlarni jamiyatda O’rnatishga qaratilgan qarashlari bilan etiborga loyiq. U mamlakat boshqarishi va xizmatin tashkil etish turlarin h’am da shu darajalarga muvofiq keladigan sifatlarni klassifikatsiyalaydi. Masalan, «Shoxlikga davogarlar O’ndan bosqasha bir talant bilan tO’g’iladi va O’lar jiddiy ijobiy-salbiyni ajratish xususiyatiga ega bO’ladi. Bundaylarga Xudo tO’yg’i, farosat va kO’ngil boxish etadi, qola bersa ijobiy ish yuritish, O’qishi bilan da mukofotlaydi»3 deb kO’rsatgan. Shuningdek Yusuf Xos Hajib O’z asarlarida bajariladigan barcha ishlarda tajribali, ёmonlikni darh’al h’is kiluvchi, aqllilik soh’asida namunali, O’ziq O’yli, marifatga intiluvchi, kishilarga tayanuvchi, odalatparvar, sadiqliq uqshagan sifatlarning egasi bO’lishi shart ekanin kO’rsatadi. Buyuk olloma faqat shu bilan chegaralanib qO’ymaydi, balki diqqat-etiborni jamiyatning rivojlanishi va tag’diri uchun masul bO’lgan shaxslarning mamlakatni boshqarishdagi sifatlarining klassifikatsiyasin rivojlantirishning ah’amiyatligiga qaratadi. Shu bilan birga, u jamiyatda ilmiy va madaniy uslublari adolatli mamlakatning asoslarin yaratuvchi omil deb bilgan. Masalan, u ziёlilar tO’g’risida shunday deydi, «Haqiqiy ziёli h’aqiqatning tayanchi bO’ladi. Agar, olamda donishmandlar bO’lmaganda erdan risqi-nasiba O’nmas edi. O’larning nuri xalq yO’lin yarituvchi yarqiragan O’t. Donishmandlarning shirin sO’z bilan kO’nglin al, moddiy manfaatlari qondirishga h’arakat qil» 7 Sababi, agar biz demokratiyani jamiyatning yuqori madaniy omili deb qaraydigan bO’lsak, O’nda ajdodlarimiz yaratgan meros bevosita adolatli mamlakatning fundamentiga asos bO’la oladi.

ABU ALİ İBN SİNA (980-1037). O’rta Osiё xalqlarining madaniyatin dunёga tonitgan mashh’ur tabib-vrach, bir qator tibbiёt fanlarning bilimdoni, Evropada Avitsenna nomi bilan tonilgan buyuk entsiklopedist olim. U ёzgan 450 dan ortiq asarlaridan «Tib qonunlari», «Donishnoma», «Najat kitobi», «Turar joyning tuzilishi», «İnsof kitobi», «Tibbiёt kO’rsatmalar tO’g’risida» nomli 160 ga yaqini bizgacha etib kelgan. Entsiklopedist olim İbn Sina O’rta Osiёning tabiiy-ilmiy va ijtimoiy-falsafiy fikrlarning buyuk vakili, meditsina,falsafa, ijtimoiy-siёsiy, odob-ah’loq talimotlar tarixiga katta h’issa qO’shgan mutafakkir. O’ning «İsharat va Tanbih’at», «Risalaltu tadbiri manzil», «Qush tili» nomli asarlari bevosita mamlakat boshqarishining adolatparvar va odob-ah’loq asoslariga bog’ishlanadi. 8

Adolatli davlat boshqarish,O’ning tiyanaqli nazariy asoslarin yaratish bO’yicha katta ilmiy meros qaldirgan O’rta asrning mutafakkiri, mamlakat etakchisi Nizomulmulkning «Siёsatnoma» asari ah’amiyatli manba h’isoblanadi. U amaldorlarni odob-ah’loq fazilatlariga qarab tanglash, adolat va insonni oёq ostiga basadigan odamlarni mamlakat ishlariga aralashtirmaslik, mamlakatni boshqarishda masloh’at bilan ish olib borish,faoliyatlarni barqaror turda nazorat qilish, bog’inish, O’rinlash va boshqada sifatlari tO’g’risidagi qarashlari bilan axamiyatli. Ayniqsa Nizamulmulkning «KO’pchilik bO’lib qabul qilingan ish eng savobli bO’ladi va shunday yO’l tutish kerak»6 degan fikrlari ajdodlarimizning mamlakat qurilishining adolatli tartibotlariga zO’r etibor berganligining dalili bO’lib h’isoblanadi.

O’rta Osiёda shakllangan tasavvufchilik talimotida erkinlik va adolat. Milliy davlatchilik negizlari tO’g’risidagi fikr yuritar ekanbiz, qadimgi Turon, Maveraunnaxr, Turkiston xududi dastlabki mamlakatlar paydo bO’lgan muqaddas makonlardan biri sifatida h’attaki qadimgi dunё olimlari tomonidan tan olingan. Masalan, bundan 2000 yil avval yashagan Rimli tarixchi Pompey Trog turkiy

xalqlarning eng qadimgi ajdodlari tO’g’risida deb ёzgan: «Baktriyalilar, sO’g’dlar va xorezmlikler kelib chiqisining qadimligi bO’yicha misrliklar bilan erkin bellasha oladi». Bunday fikrni yunon tarixchilari Strabon, Gerodot, Hikatiylar ёzib qaldirgan malumotlarda da uchratish mumkin. 9

O’zbek milliy davlatchiligimiz negizlarining qadimligi tO’g’risida buyuk bobomiz Alisher Navoiyning «Tarixi mulki Ajam» asarindagi fikrlar muh’im diqqatga loyiq. Navoiy «mamlakat» sO’zin «mulk» deb ёzadi. «Ajam» degani bO’lsa arabchada «arabdan tashqari» degan manoni anglatadi. Demak, qadimgi tarixlarda Eron va Turon xududida dastlab tashkil etilgan va uzoq asrlar davomida h’okimchilik etgan mamlakatni arablar Ajam, ёki arab mamlakatidan tashqari degan nom bilan atagan.

Bizga malumki, islom dini ijtimoiy dunёga qarash sifatida keng tarqalib borishi bilan O’ning nazariy, falsafiy, h’uqiqiy tomonlarin ishlab chiqishga etibor da bargan sari ortib borgan. Shu sababli IX-XII asrlarda Maveraunnaxrda ilm-fan, madaniyat, islom falsafasining nazariy tomonlari yuqori darajada rivojlangan davr bO’ldi. İmom Al-Buxariy, İmom At-Termiziy, Al-Matrudiy, Muxammed İmam G’azzaliy, Maxmud Az-Zamaxshariy, Burxanuddin Al-Marg’inaniy, Axmad Yassaviy, Najmiddin Kubra, Abdulxalq G’ijduvaniy, Bah’ovuddin Naqshband, Jalaloddin Rumiy uqshagan buyuk ollamUlar O’zlarining ilmiy tadqiqotlari bilan jah’on madaniyatiga h’issa qO’shti. Diniy-ilmiy tadqiqotlarda bO’lmish, iloh’iy qudrat, insonning komilligi, adolat, insof, diёnat, vijdon uqshagan g’oyalar bilan inson manaviyat poklash orqali erkin jamiyatga chaqiriladi. Bu tO’g’risida J. Rumiy shunday deydi: «İnson buyuk bir tang qUlarlik ajoyib h’odisa va O’ning ichida h’amma narsa ёzilgan. Biroq qorongilik va perdelar bor, O’lar ёzuvlarni O’qishga imkon bermaydi. Qurang’ulik va perdalar, turli-tumon ishlar insonning dunё ishlari bO’yicha olgan ishlari va kO’ngilning tO’gamas h’oqishlari bO’ladi». 10

Haqiqattan da, J. Rumiyning qarashlarida insonning xususiyati O’ning komilligiga asoslanadi. U irqi, dini, millati, qatlamidan mustaqil dunёdagi barcha insonlarga tengday chaqiriq qiladi. «Menga birlik sharobin ber, boshqalarga da annan totib kO’rish imkonin yarat, jamoat jam bO’lib, faqat tashqi kO’rinishda bor bO’lgan tafovuti yO’q etaylik. Biz h’ammamiz bir ёg’oshning butaqlari, bir butin lashkarning navkarlarimiz». Jaloladdinning insoniyat birligi tO’g’risida sO’z yuritishi shu davr uchun tengi-toyi yO’q mardlik edi. 11

İjtimoiy-siёsiy rivojlanishning olga ilgarilashining manaviy asoslarin O’rganishda O’rta Osiёda paydo bO’lgan tasavvufchilik oqimining ah’amiyati da aloh’ida O’rin tutadi. Tasavvuf islom bog’ridan O’sib chiqqan, Quron va Hodislarning h’ikmatidan, ozuqa olgan shariat qag’idalariga tayangan bO’lsa da, biroq u rasmiy diniy aqidaparastik va fanatizmga va h’okimlik etuvchi qatlomlarning rah’at-h’azlikga tO’lib-toshgan h’aёt tarziga, tolavchilik va manfaatkorligiga qarama-qarshi, meh’natkash xalqning naroziligin ifoda etib keldi. Bu talimotning el orasiga ёyilib, fikrlarning yangilanishiga qanot berganining, h’aq va h’aqiqatga intilgan ziёlilar yuragin bant etganining sababi shunda. 12 Tasavvuf talimoti asosida adolat, h’aqiqat, tO’g’rilik, meh’r-muruvvat, insof, emon, ishonch, ilm, meh’natsevar, vatanparvar uqshagan umuminsoniy g’oyalarni nasih’atlovchi, saqovatpesharga negizlangan bir qancha diniy, siёsiy oqimlar paydo bO’ldi. Ular jamiyatning odob-ah’loqsiz elementlariga g’oyaviy kuch sifatida qarshi qO’yildi. Bu tO’g’risida A. Yassaviy shunday deydi: «Shayx shu, niёz olsa, loyiq odamlarga, g’arib beshoralarga bergay. Agar olib O’zi ёgan bO’lsa, O’liksa gO’sht eganday bO’lgay. Agarr tO’n qilib kiysa, u tO’n tO’zg’incha Haq taola namoz, O’razasin qabul qilmagay h’am agar olgan niёzidan non qilib egan bO’lsa, Haq toala O’ni dO’zoqta turli ozobga giriptar qilgay. Ham agar O’nday shayqga kimda kim sig’insa, kofir bO’lgay» 13

Yassaviyning h’ikmatlaridagi jamiyatda etakchi shaxslarning sifatlari tO’g’risidagi uy-fikrlar, shu vaqtning O’zida, ochchiq tanqidiy munasabotlar uning bunёdkorligining asosin quraydi. Sababi shu davrlarda shayxlar siёtsatga bevosita oralashib kelgan.

Bu soh’ada Amir Kulolning ug’li Amir Umarning qarashlari (1406 yili vafot etgan) siёsatning nazariy va amaliy moh’iyatin ochishda etiborga loyiq. U siёsatga shunday munasobat bildiradi: «Bilib qO’y, siёsat-ushlab turish va tartibga solish bO’ladi..., ёmon odamlarni qO’rqinish va qaltiratib ushlash, yaxshilarni mukofotlash kerak. Agar siёsat bO’lmasa, mamlakatning ah’amiyatli ishlari amalga oshmaydi; agar tartib, ёzalash qonunlari bO’lmasa, mamlakat ishlari da tartibga tushmaydi, sababi h’ukimronning, jamoaning ravnaqi, mamlakat va dinning rivojlanishi siёsat bO’lib topiladi» 14. Ёki, din orqali siёsatda umuminsoniy qadriyatlar yuzaga chiqishi h’am bunday siёsat bevosita mamlakat qonunlari orqali amalda O’z tasdiqlanishin topishiga erishish lozim deb qaraydi.

Amir Temur va Temuriylar davri milliy davlatchilik tO’g’risida qarashlarida demokratik tamoyillar. XIII-XIV asrlarda O’rta Osiёning mongollar tomonidan bosib olinishi iqtisodiy va manaviy h’aёtga katta salbiy tasir kO’rsatadi. Mamlakatda zurovonlik kuchayadi, meh’natkash xalq jabr kO’radi. Juda kO’p madaniy boyliqlar, ilm markazlari, madrasa va kutubxonalar yO’q etiladi, iskusstvo va ilm-fan vakillari, olimlar, shoir va ёzuvchilar, astronomlar, arxitektorlar O’ltiriladi, omon qolganlari tushlik Hindiston, G’arb Eron h’am Xuroson viloyatlariga qoshib jon saqlab qaladi 15 Dal mana shunday quramalı davrda Amir Temurdın’ (1370 jıl) siyasat saxnasına keliO’i va de Mustakillik mamlakat payda etiO’i Urta Osiё xalqlarining mongol istilosidan, ichki O’z-ora majoralardan qutilishiga olib keldi. Mamlakatda O’rnatilgan barqarorlik markaziy mamlakatning tez orada mustah’kamlanishiga, siёsiy kuchlarning bO’lshaklanishni bartaraf etishga, shu bilan bir vaqtda turli isloh’otlarni amalga oshirishga, ilm-fan va madaniyatning rivojlanishiga turtki bO’ldi.

Bu davrda milliy davlatchilik tO’g’risidagi qarashlarning rivojlanishida Amir Temurning xizmatlari buyuk bO’ldi. Uning tuziklarida mamlakat tizimi, O’ni boshqarish uslublari h’am qurallari, undagi turli lavozim-vazifalarning darajasi, xalqning turli qatlomlarin toyfalarga bO’lib qarash, h’arbiy lashkarlarni tashkillashtirish, urush olib borish qobiliyatlari, davlat xizmatkorlarni mukofotlashni tashkil etishda, mamlakatni obodonlashtirish ilajlari milliy davlatchilikning yuqori madaniy va h’uquqiy darajada shakllantirishga erishganligining guvoh’i bO’ladi. Bunday siёsatning asosiy-manosi adolatli mamlakat, insonparvar jamiyat negizlarin ornatıO’g’a qaratıladı.

Amir Temur mamlakatti boshkarishning demokratik asoslarin bunёd etishda mamlakat ishlarin barh’oma kengash, maslah’ot, qirag’ilik, O’z-aro fikrlashish, ixtiyatkorlik 16 bilan amalga oshirishga qaratadi,xokimiyat ishlarin kengash asosida olib borish-h’aslida xizmatkorlarning roziligi va h’oqishi degani. Bundan kO’ramiz, bu taqilette munasabot bevosita mamlakat boshkarishi taqsimlanishining dastlabki kO’rinishlari tO’g’risida qarashlarning rivojlanishiga asos yaratgan.

Sah’ibqiron h’ar bir ishda siёsatni adolat bilan amalga oshirishga h’am bunda turli uslublar negizida uning izbe-izchiligin taminlashga erishadi. Ёki, adolat qaratilgan maqsadlarni adolatli uslublari bilan uyg’unlashtirish asosida mamlakat boshkarishining nazariy ta’liymatların a’meliy jaqtan sonday etip bayıtadı, na’tiyjede saltanatta a’dalattı taminlovchi siёsat yO’llari yuzaga keladi. Masalan, u mamlakat boshkarishi vakillarining qanday sifatga ega bO’lishi kerakligi gina emas, shunday sifatdagilarning qanday etib mamlakat boshkarishiga kelishin taminlashning tamoyillarin ishlab chiqadi. Bu tO’g’risida u shunday deydi: «Agar h’ar narsani h’am h’ar kimni O’z martabasida saqlay olmasang, soltonatga bundan kO’p malol h’am ziёn etar. Demak, h’ar kimning qadr-qimbatin, tutgan O’rnin h’am h’ar narsaning mug’dorin belgilab olishing va shunga loyiq ish kO’rishing kerak» 16 deb, u mamlakat xizmatida kuchli mumkinchiliklarga ega shaxslarning ishtirokin amaliy qO’llanish tartibiga aylantiradi. Masalan, «Kimning aqli h’am mardligin sinosh tarazisida tartib kO’rib, boshqalardikidan ortig’iroqligin bilsam, uni tarbiyama olib, amirlik darajasiga kO’tarar edim. Shundan keyin xizmatkorlariga loyiq martabasin oshirib barar edim» 17 deydi.

Amir Temurning xizmatlarining eng asosiysi h’am eng ulug’i- bu uning mamlakatlik xodim sifatida adolat g’oyalariga asoslangan milliy davlatchilik talimotlarning xukukiy negizlarin bunёd etganligi h’am da uni turmushga engizganida bO’lib h’isoblanadi. Shunday etib, u O’z siёsiy faoliyatin shunday tasvirlaydi: «Har mamlakatning yaxshi odamlariga men da yaxshilik qildim, nafsi ёmonlar, buzuqlar h’am odobsiz odamlarni mamlakatimdan quvib chiqardim. Nakas odamlarga O’zlariga loyiq ishlar topshirdim h’am da h’addilaridan oshishiga yO’l qO’ymadim. buyuklarni h’am etiborli kishilarni h’O’rmatlab, martabalarin oshirdim. Har mamlakatda adolat eshigin oshtim, zurovonlik yO’lin tO’stim» 18.

MİRZO ULUG’BEK (1394-1449). buyuk astronom, mamlakatlik g’ayratker, ilm-fan h’am madaniyat g’amxurlik, O’z davrida Samarqandta observatoriya qurdirib, astronomiya maktab bunёd etgan olim. İlmiy merosining shingi - «Ziji jadidi Kuraganiy» asari bO’lib, «Bir daraja sinusni aniqlash tO’g’risida risola», «TO’rt ulus tarixi» asarlari da O’ning qalamiga tegishli.

ALİShER NAVOİY (1441-1501). O’z davrining iri klassik vakillardan biri Alisher Navoiy bO’lib h’isoblanadi. U teoretik h’am amaliёtchi sifatida mamlakat siёsatining adolatli asoslari va uning manaviy O’lshamlarin rivojlantirishga katta h’issa qO’shadi. Uning faoliyatida h’am asarlarida adolatsizlik h’am zurovonlik mamlakatni qiyrashga, jamiyatdagi nadonlikga olib kelishi tO’g’risida

qarashlar O’z ifodasin topadi: «...mamlakat ishi bilan chuqullangan amaldorlik davrlarimda kO’ngil mulkin turli odamlarning tO’pilishi bilg’aladi. Geyde amirlik O’rnida O’tirdim h’am h’ukumat mah’kamasida xalqning arzu-h’alin sO’radim h’am geyde podsho h’uzurida vazirlik qildim h’am menga umidvor nazar bilan qarab turgan elga muruvvat kO’rsatdim» 19 deydi.

U O’zbek tili va klasssik adabiёtining asoschisi mutafakkir, davlat xizmat kO’rsatkan xodim. O’zining «Hamsa»si bilan olamg boy kO’rsatgan buyuk sO’z ustozi. «Badayi ul-bidaya», «Na’vadir ul-nih’aya», «Zubda’t ut-ta’varix», «Char kitab», «Ma’jalis un-na’fais», «Mah’bub ul-qulub» nomli asarlari da bizga meros etib qoldirgan.

U adolat tO’g’risida qarashlarida inson ruO’xiyati bilan bog’liq ijtimoiy illatlarning manosin izlaydi. Jamiyatda ёvozlikning kelib chiqish sabablarin tallaydi. Adolatli jamiyatga erishishda faqat gina podshoning adilligi emas, balki fuqarUlar O’rtasidagi munasabotlarning adolatli, manaviy salomat bO’lishi lozimligi etiborni qaratadi: «Olamda bar bO’lgan h’ar xil odam bilan kO’rishdim; katta-kichining xarakterin O’rgandim; yaxshi-ёmonning xususiyatlarin tajribadan O’tkardim; ёzgulik h’am ёmonliklarning sherbetin ichib, zah’arin totib kO’rdim. Baxiyil va pastkashlarning kO’ngil qaldirishlarin, sah’ovatli kishilarning yubotishlarin kO’nglim darh’ol sezadigan bO’lib qaldi» 20 deydi. Shu vaqtning O’zida, u inson ruO’xiyati bilan bog’lik illatlarga shunday fikr bildiradi: «Ёzgulikga mukofot-qupollik; odob bilan ishlangan kayfiyatga gardayish, takabburlikdan bshsqacha munasabot kO’rmaysiz. Birovga bir xizmat qilsang, undan O’n dakki eyishga tayar turish kerak; kimgadur bir h’urmat kO’rsatsang, ming qO’pollik va kO’ngil qaldiruvchilikga tayar bO’lib turishing lozim» 21

Shunday etib, u «Mah’bub ul-qulub» asarida h’ar turli odamlarning xulq-atvori va ah’voli, yaxshi odotning xususiyati va salbiy odatning kasofati tO’g’risidagi qarashlari asosida jamiyat, ijtimoiy munasobatlar bir butin nazariy tizimin, fuqaro-jamiyat-mamlakat O’rtasidagi odob-ah’loq burchlarni umumiylashtirishga erishadi.

ZAHİRİDDİN BABUR (1483-1530). Shark madaniyati, adabiyati va poeziyasida O’ziga xos O’rin egallagan ёzuvchi, shoir, olim, iri mamlakatlik xodim va h’arbiy rah’bar . Uning dunё xalqlariga mashh’ur bO’lgan bah’oli asari «Baburnoma» dan boshqa «Mubayyin», «Xatti Baburiy», «Urush ishi» uqshagan asarlari va gO’zzal poeziyasi kengdan malum. A. Navoiy zamondoshlarining ilmiy merosin qunt bilan urgangan, O’zi da shu yO’nalishda katta meros qoldirgan bunёdkorlar Za’h’iriddin Muh’ammad Babur, Husayn Vaiz Kashifiy va Jalaliddin Davoniylar bO’lib h’isoblanadi. Ular davlatshunoslik, madaniyatshunoslik, adabiёt, talim-tarbiya, proza va poeziya soh’alarida bunёdkorlik qilgan iri olimlar. Mamlakat boshqarishi va uning siёsati bilan bog’lik bulgan ijtimoiy odob-axloq masalalar Baburning «Baburnama» 22, Koshifiyning «Ah’laqi Muh’siniy» 23, Davaniyning «Ah’laqi Jalaliy» 24 asarlarida h’ar tomonlama boёn etilgan.

Ularda jamiyatni boshqarish asoslari, ijtimoiy qatlomlarning O’z-aro munasobatlari, adolatli va adolatsiz podsho fazilatlari, fuqarUlarga odil munasabot, odob-ah’loq, talim-tarbiya masalalari talqin etilgan. Shunday etib, mamlakatni boshqarishga xos ijtimoiy qarashlar O’z navbatida O’tmish davlatchilik madaniy merosimiz bilan tig’iz bog’lik bO’lgan qadriyatlarimizni yanada boyitishga xizmat etgan.

Yuqorida takidlaganimizdek, XIV-XV asrlardagi ijtimoiy va madaniy olga ilgarilash O’z mazmuni bilan IX-XII asrlardagi O’rta Osiёdagi O’yg’onish davrining uzliksiz davomi edi. Xulosa shundan iborat, bunday madaniy meroslarning uyg’unlikga intilishida, uning davrlik uyg’unlashida xalqlar h’aёtida rivojlanish va olg’a ilgarilashga negiz bO’lgan nazariy va talimotlarning rivojlanish bosqichlarin kO’ramiz. Biroq, O’zbekiston xalqlarining davlatchilik tarixi O’z rivojlanishida bir xil rivojlangan emas.

XVI-XIX asrlar Urta Osiё xaёtida murakkab va keskin burilish davri bO’ldi. Uning murakkabligi baridan-avval, Amir Temur soltonatining bO’linib ketishi va merosxorlar O’rtasidagi majora bilan bog’lik. Barqaror qarshiliqlar maydoniga aylanib qolgan Mavaraunnah’r Shaybaniyxon lashkorlari tomonidan bosib olindi. Yurtda egasizlik, rah’barsizlik h’okimchilik etdi. Mana shunday h’olatda h’aqiqiy ilm urnin diniy aqidaparastik qarashlari egallaydi. Natijada, aniq va tabiyatshunoslik fanlari quvg’inga uchraydi, ayniqsa matematika va astronomiya ortda qoldi. Buning oxibatida ilm-fanning rivojlanish darajasi keskin pasayib ketti. Shu bilan bir vaktda, bu davr mashh’ur mutafakkirlarining oldingi qator g’oyalarining O’z-aro jadal tasirining h’alsirashi bilan xarakterlanadi. Din bevosita

mamlakat siёsatinın’ asosiga, xokimiyat uning raxbarlarining manfaatlarini niqoblovchi mafkuraga aylanadi. Natijada, jamiyatda diniy qisim kuchayadi. Har qanday bunёdkorlik, erkin fikr quvdalavga olinadi. 25 Shunga qoramasdan, Urta Osiёda ijtimoiy fikr, filosofiya, adabiёt, tarix, musiqa fanlari, arxitektura, tasvirlash iskusstvosi rivojlanadi, bir qator madrasa va meshitlar qurildi. Shuningdek, İbn Muvamad Yusuf Al-Qarabag’iy, Muvamad Sharif, Mashrab va SO’fi Allayar, Nadira, Uvaysiy, Dilshad, Kamil Xarazmiy, Avaz O’tar, Bedil, Fuzuliy, Axmad Danish, Muqimiy, Ogah’iy, Furqat, Mulla Alim Mah’dum Haji bunёdkorligida ilg’or ijtimoiy g’oyalar yaratildi.

Etiborli tomoni shunda, bu davr bunёdkorlari qaysi soh’ada bunёdkorlik qilmasin, shaxs va ziёlilikga xos qudratga ularning asosiy diqqati xalq va uning turmush dardlari bilan bevosita bog’lik bO’lganligiga ishonch paydo etamiz. MO’lla Alim Mah’dum Haji «Tarixi Turkiston» nomli asarida shunday deydi: «Turkiston xanlari vaqtidagi musulmonlar juda darajada olam ah’validan xabarsiz bO’ldi. Zolim h’okimlarga rost va tO’g’ri sO’zni aytadiganlar qolmay, zolimlar uchun besh-O’n tilla h’isobiga ertadan kechgacha xO’shomad sO’zlar aytib, ular qanday sO’z aytsa, maqul deydiganlar bO’lgan edi. İlm bilan talim tizimida bO’lsa, Turkistonda O’tgan İbn Sina, Forobiy, Ulug’bek, Ali Qushchi O’rniga bO’lgan olim, zamonning filosofi deganlarimiz izzat bilan nafas va ikki yuzlamachilik berilib, jah’il bolasiga giriptar bO’lgan edi. Hokim va buyuklarimiz fuqarolardan yig’ilganlarni O’z O’rniga va tegishli eriga ishlatmay, O’z h’oqishlari va manfaatlariga qarajat agar va sarflar edi. Hukumat ishida h’ech qanday qag’ida va qonun yO’q edi. Fuqarolar ularning O’z moliday h’isoblanar edi.» 26

Bar bulgan manbalar milliy davlatchiligimizni inqilobga tortgan siёsiy kurashlar va O’z-aro qarshiliklar sabablarin urganish, undan xulosa chiqarish mumkinchiligin beradi.

Malum bulganidek, Maveraunnaxrning davlatchilik tarixi va uning rivojlanishin islom falsafasidan aloh’ida kO’ra olmaymiz. Ajdodlarimiz dunёviy va diniy ilmlarni bevosita uyg’un tarizda olib bargan. U mayli diniy, mayli dunёviy yO’nalishda bO’lmasin, uning asosida inson-jamiyat-mamlakat muammosi turgan. Faqat tomonlama diniy mafkuraga negizlangan munasabot, sO’ngidan mustah’lama siёsat adolatli jamiyat qurishga qaratilgan ilg’or, milliy madaniy merosni nazoratchilik ostiga oladi. Natijada, fan va talimot O’z negizidan ayrilgan aqidalar va abstrakt g’oyalar tasiriga tushib qoladi.

XYI-XIX asrlardagi mamlakat h’am jamiyat qurilishining ijtimoiy siёsiy ah’voli. Jadidchilik. Biroq tariximizning ana shunday murakkab davrida da Vatanimiz xududida ozodlik bilan qaratilgan ijtimoiy-siёsiy qarashlar tO’qtagan emas. Aksincha, bunday orzular h’ar bir vatandoshimiz qalbida umumiy milliy g’oyaning paydo bO’lishida turtki bO’ldi. Ana shunday g’oyalarning shakllanishida XX asrning boshlarida paydo bO’lgan jadidchilik h’arakatin aloh’ida atab O’tish lozim.

Jadidlar qarashlarida marifiy-demokratik tamoyillar. Milliy mamlakatning mustakilligi uchun kurashda ozodlik h’a’reketlerinin’ o’zine ta’n aloh’ida va shart-sharayatlarin siёsiy tomondan talqin etishga aloh’ida etibor qaratish lozim.

Atap aytqanda, Jadidlarning mustaqillik uchun kurash g’oyalarining yuzaga kelishi nazarda tutiladi. Millat ozod bO’lib, O’zining mustaqillik mamlakatin O’rnatmagancha ijtimoiy adolatni tiklab bO’lmasligi Beh’budiy kelgan birinchi xulosalardan edi. 27 Shu bilan bir vaziyatda, bunday g’oya milliy mustaqillik xarakatining asosin tuzgan.

Jadidlar asosan etiborni jamiyatda manaviyatni rivojlantirishga qaratgan. Ular yangi uslubdagi maktablarni tashkil etish, gazetalar chiqarish, O’quvlik va O’quv qO’llanmalarin nashriёtdan chiqarish, G’arbning yangi madaniyat va texnologiya uslublarin elon qilish zaruriyatin h’amda O’ni Turkistonda targ’ib qilish orqali milliy-dunёviy talimni yuzaga chiqarish, manaviy h’aёtni yangilab va boyitib milliy O’zlikni onglashni olg’a ilgarilatishga asos yaratishga intilgan. Bunday siёsiy munasabot bevosita jamiyatda adolatli mamlakat qurilishining negizlarining rivojlanishiga xizmat qiladigan nazariy omillar ekanligin h’isobga olish kerak. Albatta, ular demokratiyaning chin manosidagi kO’rinishlaridan uzoqta bO’lgan.

Tu’rkistonda mustah’kamlama siёsatga qarshi kurash va uning ijtimoiy-siёsiy asoslarin yaratuvchi manbalar Munavvarqori Abdurashidxon O’g’li 28, Beh’budiy, Fitrat, Avlaniy 29 , Xuvoyda va boshqalarning asarlarida O’z kO’rinishin topgan.O’z davrida Jadidlar milliy-madaniy respublika qurilishi tamoyillarin rivojlantirishga, Tu’rkistonda mamlakatchil omili va O’ni boshqarish qonunlarin elon qilish, sud organlarin tashkil etish, mamlakatning tarkiblarin yaratish O’qshagan masalalarga katta etibor bergan. Biroq shu davr siёsiy h’olati va mah’alliy xalqning tushunchasida Tu’rkistonda mustaqillik demokratik

jamiyat kurish tO’g’risida qarashlarning bir qancha sheklanganligin kO’ramiz. Beh’budiyning «Tu’rkiston madaniy avtonomiyasi rejasi» 30 dasturida tO’liq mustaqillik, demokratik jamiyat tO’g’risida emas, mamlakatning avtonomiya omili nazarda tutilgan. 1917 yildagi Umumiy Tu’rkiston musulmanlarining quraltayin da mamlakatlik qurilish tO’g’risidagi qarashlarda demokratik ёki federativ omillar tO’g’risida raqobat olib borildi. Biroq ularning demokratiya va federatsiya tO’g’risidagi qarashlari da h’oslida konstitutsiyaviy monarxiya tizimidan sirtqa chiqib keta olmaydi. 31

Shu davr voqea-h’odisalarining tO’liq boёni va omadsizliklarning sabablariga M. ChO’qoy «Mustaqillik jallodlari» nomli asarida qO’yidagicha tushuncha bergan: «Birinchidan, obektiv omillar:...Biz kurashga O’zimiz tonglagan vaqtda emas, Rus revolyutsiyasi jaraёni keltirib chiqargan h’olatning ruxsoti bilan kirishdik. İkkinchidan, subektiv, ёki O’zimizdan bulgan omillar: Milliy mnfaaatlar yO’lida kurashish lozimligin bila tura Tu’rkistonliklar O’z-aro kuchli birlik tuza olmadi va bunga ulgarmadi» 32

Tu’rkiston avtonomiyasining tashkil etilishi, uning siёsiy faoliyati, sO’ngidan inqirozlik masalalari mamlakatimizning bir qator olimlarining asarlarida O’z ifodasin topgan.33

O’zbekistonda mamlakat h’am jamiyat qurishning sovettik kO’rinishi. Milliy mustaqillik uchun kurash yO’llari va shu yO’ldagi maqsadlar O’z-aro xoslikda bulgan emas. Mustaqillikga erishish uchun kurash, tilakga qarshi, turlicha onglangan va unga turlicha munasabot bulgan. Biroq milliy ozodlik xarakatining mag’lubiyatga ushrachi ёki kO’plab ziёlilarining vakillarining repressiyaga uchrashi, cheyit bO’lishi bilan millatning ozodlikga bulgan intilishi bir daqikada tO’qtagan emas. O’zbek ziёlilarining mustaqillik uchun olib borgan kurashi 30-40 yillarida, sO’ngidan 50-60 yillarni turli siёsiy kO’rinishlarda davom etib bora berdi.

XX asrning 80-yillariga kelib, kommunistik mafkura tah’didi ostida repressiya siёsati yangi bosqichga kirdi. Markaz xizmatkarlari tomonidan tashkil etilgan «O’zbeklar ishi», «poxta ishi» bilan 11 mingdan ortiq O’zbekistonli rah’barlar va oddiy fuqarolar quO’dalaO’g’a ushıradı, jazalandı. İjtimoiy-siёsiy jaraёnlarning qarshilashuvi va h’odisalarning keskinlashuvi «qayta kurish» yillarida da O’z tasir kO’lamin kengaytib bordi. Natijada, respublikada jamiyat bir butunligin buzadigan egasizlik h’olati fuqarolar O’rtasida mojarali h’olatin yuzaga keltirdi, millatlar aro qarshiliklar, geyda tO’qnashuvlar, ayniqsa mamlakat boshqarishida qonunsizlik, bebostaqlik h’olatlari yuzaga keldi.

Mana shunday xavfli h’olatda, 1989 yil 23-iyunda İslom Abdug’anievich Karimov O’zbekistonning birinchi rah’bari sifatida O’z faoliyatin boshladi. U qisqa vaqt ichida Uzbekistonda yuzaga kelgan ijtimoiy inqiroz h’olatni bartaraf qaratilgan tubkilikli yangi milliy siёsatni shakllantirishga erishti. Natijada, siёsiy barqarorlik, fuqarolar aro va millatlar aro majoralarning oldi olindi. Mamlakat boshqarishida bosqichma-bosqich demokratik tamoyillar mustah’kamlandi-O’zbekistonda Mustaqillik mamlakat tashkil etishning siёsiy va xukukiy asoslari yaratildi. Bugungi kunda u «O’zbek modeli» sifatida xos olinmoqda.

Milliy mustaqillik va demokratik O’zgarishlarga sari yO’l tutilishi.1991 yil 31-avgust kuni O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi elon qilindi. Biraq mustah’kamlama siёsatdan sO’ng qolgan siёsiy, iqtisodiy, madaniy-marifiy meros bilan mustaqillikni mustah’kamlash va uning iqbol yO’lin aniqlash, h’aslida O’ndan da murakkab vazifa edi. Bunday vazifa mamlakatda demokratik xukukiy mamlakat kurish, ijtimoiy yO’naltirilgan bozor iqtisodiёtin yuzaga keltirish, uning jah’on ittifoqga azo bO’lishin taminlash bO’yicha qatang va izchil siёsat yurgizishdan iborat bO’ldi.

Prezident İ.A. Karimov «Biz yangi ozod jamiyat, xukukiy mamlakat qurishni O’z oldimizga maqsad etib qO’ygan ekanbiz, adolat tamoyilin ustuvorlikga ega tamoyil sifatida mO’yinlaymiz»34 deb, Uzbekistonda adolatparvar demokratik jamiyat kurishning nazariyasin milliy davlatchiligimizning uch ming yillik tarixiy va madaniy merosi bilan bog’lashga qaratadi.

Uzbekistonda bozor iktisodiёtiga asoslangan demokratik jamiyat kurishning nazariy negizlari qO’yidagi tamoyillarni O’z ichiga oladi:

• mustakillikning xukukiy-O’lshamlik asoslarin Uzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi negizida ishlab chiqish;

• demokratik siёsiy tizimni paydo etish; • inson h’uquqlarin va erkinliklarin taminlash;

• xokimiyatlar bO’linishi tamoyillariga amal qilish; • millatlar aro totuvlikni taminlash; • milliy xavfsizlik kontseptsiyasin ishlab chiqish; • iktisodiy isloh’otlarning «O’zbek modeli»n yaratish; • Uzbekistonda manaviy poklanish, milliy qadriyatlarni tiklash, meros

dasturlarni tiklash, meros dasturlarga sodiq avlodni tarbiyalash va amaliyatga joriy etish kontseptsiyasin ishlab chiqish

• milliy mustakillikning manosin va mustakillik g’oyalarin onglatish • Mustakillik Uzbekistonni jah’on ittifoqining teng h’uquqli va faol subektiga

aylantirish va sirtqi siёsat tamoyillarin ishlab chiqish.

Tayanch sO’zlar O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёti. O’zbek modeli, demokratik jamiyat

qurishning milliy tamoyillari, demokratik jamiyat qurishning umumiy tsivilizatsiyaviy tamoyillari, demokratiya, tamoyili, bozor iqtisodiy, ochiq tashqi siёsat, suveren demokratik respublika, ozod va obod Vatan, erkinlikni qadrlash, inson qadr- qimmati, fanning predmeti va obekti, «xalq h’okimiyati», kO’pchilikning h’okimiyati va ozchilikning erkin h’urmat qilish jamiyat, tsivilizatsiya,erkinlik, h’uquq, qonun, madaniyat, taraqqiёt, h’uquqiy mamlakat,xususiy mulk, fuqarolik jamiyati, siёsat, siёsiy h’okimiyat, siёsiy tashkilotlar, siёsiy tizim, siёsiy rejim,siёsiy plyuralizm, siёsiy ong,siёsiy madaniyat

«Avesto», Axuramazda, tarixiy, madaniy h’am odob-ah’loq merosi, Mavaraunnaxr, Xorazmiy, Farg’aniy, Abu Nasr Farabiy, İbn Sina, Beruniy, Yusuf Xos Hajib, Nizamulmu’lk, Dastlabki Renessans h’am SO’ngi Renessans, ilm-fan, madaniyat, islom falsafasi, İmom Al-Buxariy, İmam At-Termiziy, A’l-Maturudiy, Muh’ammed İmam G’azzaliy, Mah’mud Az-Zamah’shariy, Burxanuddin Al-Marg’inaniy, Ah’mad YassaO’iy, Najmiddin Kubra, Abdulxaliq G’ijduvoniy, Bah’avuodin Naqshband, Jaloliddin Rumiy, Amir Temur, Mirza Ulug’bek, Alisher NaO’ayı, Zaxriddin Babur, jadidchilik, Jadidlar, Munavvarqori Abdurashidxan ug’li, Beh’budiy, Fitrat, Avloniy, Xuvoyda

2-mavzu:O’zbekistonda demokratik jamiyatni qurishda «O’tish davri»ning zaruryati, uning xususiyatlari

Reja:

1. O’tish davri tushunchasi, uning manosi va zaruriyati 2. O’tish davrining modellari va O’larning O’ziga h’os h’ususiyatlari. O’zbekistonda

demokratik jamiyatga O’tishning O’ziga h’os h’ususiyatlari 3 İ.A.Karimov tomonidan «O’zbek modelin» da demokratik jamiyat qurish bO’yicha tamoyillarning ishlab chiqilishi. 4. «Dunёviy mamlakat» h’am «milliy davlatchilik tushunchalari». 5. «O’zbek modeli»ning jamiyatning ijtimoiy siёsiy, iqtisodiy va manaviy soh’alarida yuzaga chiqishi

.Adabiёtlar 1.O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.-T., «O’zbekiston» 2003. 2.Karimov İ.A. O’zbekistonning O’z istiqlol va taraqqiёt yO’li. T.1-T., «O’zbekiston», 1996, 36-85 b. 3. Karimov İ.A. O’zbekiston-bozor munosabatlariga O’tishning O’ziga h’os yO’li. T.1.-T., «O’zbekiston», 1996, 274-284, 301-308, 309-322, 341-359 b. 4. Karimov İ.A. O’zbekiston iqtisodiy isloh’otlarni h’uqirlashtirish yO’lida.. T.3-T., «O’zbekiston», 1996, 175-181, 183-191, 202-226, 227-246 b. 5. Karimov İ.A. O’zbekiston XXI asr bO’sag’asida… Tom 6-T.: «O’zbekiston» 1997 31-40, 125-135, 149-162 b. 6. Karimov İ.A. O’zbekiston XXI-asrga intilmoqda-T.: «O’zbekiston» 2000 6-8-12, 14-15, 16-26, 28-38 47-48 betlar. 7. Karimov İ.A. O’zbekistonda demokratik O’zgarishlarni yanada chuqirlashtirish va fuqoralik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yO’nalishlari.-T., «O’zbekiston» 2002. 8. Karimov İ.A. Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish, mamlakatni modernizatsiya va isloh’ etishdir.-T., «O’zbekiston» , 2005. 9. G’ulomov S. Usmanov K. Asrlarga teng yillar.-T., «O’AJBNT», 2001, 5-15, 23-35 betler. 10. Konstitutsiya va qonunlarning ustunligi-O’zbekiston taraqqiёtining kafolati.-T., «Adolat», 2000. 11. AzizxO’jaev A.A. Mustaqillik kurashlar, iztiroblar, quvonchlar.-T.: «Sharq», «Akademiya», 2001. 12. AzizxO’jaev A.A. Chin O’zbek ishi. –T.: «Akademiya» 2003. 13. Levitin L. O’zbekiston tarixiy burilish pallasida-T., «O’zbekiston», 2001, 368 b. 14. O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёti. Darslik-T., «NavrO’z nashriёti», 2005 yil 70-97 b.

O’tish davri tushunchasi, O’ning manosi va zaruriyati. O’tish davri ijtimoiy-siёsiy fanlar matnlari tizimidagi aktual masalalar qatorida turadi.Sababi mamlakatlar O’zlarining etuk rivojlanish darajalariga malum masofa bosqichlarin boshib O’tmasdan erisha olmaydi. Ana shu «masofa» bosqichin O’rganish faqat nazariy jih’atdan emas, balki amaliy ah’amiyatga da ega. Lekin u mustaqil matn sifatida ijtimoiy-siёsiy va moliyaviy adabiёtlarda ilmiy jih’atdan juda oz O’rganilgan, buning asosiy sababi, uning oniq kriteriyasin va boshlanish nuqtasi bilan finish masalasin oniq belgilash

qiyin-murakkabligicha qalmoqda. Bundan tashqari bazi olimlar, jamiyat rivojlanishi fuqorolik jamiyat darajasiga kO’tarilmagancha, faqat O’tish davrin boshidan O’tkazadi, u uzliksiz jaraёn deb h’isoblansa, yana bir olimlar O’tish davrining vaqtin va manosidan kO’ra, undagi jaraёnlarni O’rganish ah’amiёtliroq ekanligin belgilaydi. Qullasi, O’zbekistonda demokratik jamiyatga O’tish davrin h’ar tomonlama O’rganishga itiyaj sezilmoqda. Sababi uning boshlanishi va oxirining O’lchamlarin oniqlamasdan turib, jamiyat h’aёtida bO’ladigan ёki bO’lishi mO’mkin bO’lgan jaraёnlar h’aqida oniq kontseptual g’oyalarin ishlab chiqish h’am mO’mkin emas.Bu jaraёnlar nega turli mamlakatlarda h’ar h’ilda bO’ladi? O’larning vaqti nega h’ar bir mamlakatda h’ar h’il h’olatda bO’ladi? O’tish davrida kuchlar nisbatan qanaqa h’olatda bO’ladi? Bu sO’roqlarga javobni faqat demokratik jaraёnlar bilan birgalikta O’z oldiga matn sifatida O’rganish arqoligina javob berish mO’mkin bO’ladi. Bu jaraёn butun mamlakatlar uchun xos. Sababi dunёning eng rivojlangan mamlakatlari da O’ni O’z boshidan kechirmoqda.

Shu manoda, O’ni O’rganish bugungi O’tish davrin O’z boshidan kechiraёtgan O’zbekiston uchun h’am nazariy, h’am amaliy ah’amiyatga ega. Sababi, uni urganish biz quriyatgan jamiyatda rO’y beraёtgan jaraёnlar darajalari h’akida eslatishlarga ega bO’lish va O’nga etib borish yO’llarin aniqlash imkonin beradi.

O’tish davri butun mustaqillikka erishgan mamlakatlarning etuk rivojlanishiga erishish jaraёnidagi O’ziga h’os masofa, muddat h’isoblanadi.

U h’ar qanday mamlakat uchun umumiy nizomlilik sanaladi. Sababi mamlakatlar paydo bO’lishi bilan oq, birdan etuk rivojlanish darajasiga kO’tarila olmaydi, balkim h’ar bir mamlakat, eng avvalo shakillantirish va malum tarixiy rivojlanish bosqichlarin O’z boshidan O’tkazadi. Bizga malum, h’ar bir mamlakatning paydo bO’lish, rivojlanishva etuk darajasiga kO’tarilish jaraёnlari olimlar tarofidan O’rganilgan va bugungi kO’nda h’am O’rganish davom etmoqda. DemakO’tish davri deganimiz nima? Nima uchun O’tish davri deyiladi?Bunday suroqlarga tO’liq javob ilmiy adabiёtlarimizda eng kam suratlangan muommolaridan biri.Chunga kO’ra uni tO’liq tarizda O’rganmay turib, mamlakatimizning rivojlanish jdaraёnlarin oniq kO’z oldimizga keltirib bO’lmaydi. Sababi,bugun etukrivojlangan ёki kam rivojlangan ёki endi gina rivojlanish sariqadam tashlaёtgan mamlakatlarning moliyaviy, ijtimoiy-siёsiy tizimdan ekkinchisiga O’tish jaraёni takrorlanmas h’odisa sanaladi. Tug’ri,O’tish davri uchun butun mamlakatlarga h’os umumiy nizomliklar h’am bor. Ular siёsiy h’okimёtni O’zgartish, moliyaviy reformalarni amalga oshirish, yangi fikirlash va h’aёt tarizin shakillantirish kO’rinadi. Lekin O’larni amaloga oshirish h’am mamlakatlar va O’nda ёshaёtgan xaliqlar mentaliteti bilan tig’iz aloqada bO’ladi. Xush, nima uchun shunday? O’tmish jaraёnida tayёr modeldan foydalanib, oldiga qO’ygan maqsatdni amalga oshirishga kirishilsa ёki malum tarixiy basqichni boshib O’tmasdan etuk rivojlanishga erishib bO’lmaydimi?Aynan shueday savollarga javob topish uchun va O’tish davri h’aqidagi fikirlarni tO’plab, etuk kontseptsiyani ishlab chiqish itiyaji ortib barmoqda. Asosan,bu itiyaj mamlakatlar rivojlanishida ruy beraёtgan h’ar xillik, O’ning ildizidagi muommolarning yuzaga kelishi va O’larni echish chaolarin ishlab chiqish jaraёnidagi O’ziga h’oslik sabapli ortib bormoqda.

Aslida, «O’tish davri» nazariyasi deganda nimani tushinish kerak?O’tmish davri h’aqidagi turli qarashlar tizimi nazariya sanaladi. Ular asosida O’miumiy nazariya shakillanadi.Fikrlar h’ar h’ili, h’atto ular bir biriga zid bO’lishi mumkin. Eng ah’amiyatlisi, ularni tah’lil etish asosida ilmiy yakunlar ishlab chiqarildi.Yakuniy qarorlarning ilmiyligi bO’lsa ularning moddiy kuchga aylanishida O’z aksini topadi, yaniy O’tmish davri h’aqidagi nazariyalik qarashlar amaliy fikirlar real h’aёtda O’z kurinishin topsa, amaliyatda O’z natiyjasin bersa gina, ilmiy yakun darajasiga kO’tariladi. Ana shu manoda h’am, O’tmish davri nazariyasi deganda, mamlakatlarning malum bir jamiyatlik rivojlanishdan ikkinshisiga O’tish uchun zarur bulgan masofa bosqichlar natiyjasi h’aqida shakillangan fikirlar tushiniladi.

Berilaёtgan bu tarif O’tish davrining manosin urganish asosida shakillangan qarashlar natiyjasi yuzaga keldi. O’tish davri h’aqida turli fikrlar bO’lishiga qaramasdan uni bir tizimga keltirish, umumiylashtirish asosida shakillangan tariflar bugungi kunga qadar uchiramaganligi sabapli, «O’tish davri nazariyasi»ga yuqorida berilgen tarifni boshqalarga nisbatan imkoniyani h’am taqiqlanganligin nazarda tutish zarur.

Ana shuni h’isobga olgan h’olda, O’tish davrining O’zi h’aqindagi fikrlar manosin aniqlash va uning natiyjalariga asoslanib tegishli nazariyalar ishlab chiqish mumkin buladi.

O’tish davriga munosibat bildirgan germaniyalik olim L.Levitin shunday ёzadi: «Adotda, «O’tish davri» sO’zlarin oniq tushinib, uni O’tmish va kelajak masofasidagi bugun deb O’ylaydi. O’tish davrining paydo bO’lishida bunday qarashlarga nisbatan, O’tmish – sabap, kelajak bO’lsa – maqsad tarizida voqiё bO’ladi»16.

Shu muallifning yana bir ah’amiyatli yakuni bor bO’lib, u h’am etiborga loyiq. Masalan, u shunday ёzadi: «Tabiyiy O’tish davrlari h’ar h’il tartibsiz jaraёnlar, konfliktlar bilan tula. Kimdur bunday davrlearni «darё bO’ylab uzuniga tushgan kO’pir» deb uqshatib tariflagan edi».17

S.Abduxoliqovning fikricha, « jamiyatlik rivojlanish bir O’rindan ikkinchi bosqich uringa, birinchi namunadagi madaniy borliqtan ikkinchi namunadagi madaniy borliqqa O’sib O’tish tarizida yuz beradi»18.

Totalitar tizimidan deomkratik jamiyatga O’tish qaysi soh’ada yuz berishiga qarab, uning mano matinin aniqlash mumkin bO’ladi. Demokratik rivojlanish bosqichiga O’tish , uning shubh’asizligin h’isobga oladigan bO’lsak, uning zaruriyatin inkor etib bO’lmaydi. Sababi jamiyatda inson singari yuzaga kelganiday etuk kamolatga kutarila olmaydi, balki malum bosqichlarni bosib O’tishi zarur buladi. Barcha muomma ana shu bosqichlarning O’ziga h’osligin, O’larda bor bO’lgan muommalar h’ajmin aniqlash av echish mexanizmlarin ishlab chiqish bilan bog’liq. Biroq bu – engil gina ish emas. Sababi jamiyatning bir bosqichdan ikkinchisiga O’tish jaraёni keng h’ajimdagi vaziyfalarni qamrap oladi. Ularni amalga oshirishda faqatgina obektiv emas, h’ozirgi payitda, subektiv faktorlarin h’am h’isobga olish zarur.Ularning O’tish davridaga O’z oro aloqaodarligi va munosabati O’z oldiga etiborga aloqali. Shuning uchun h’am, O’tish davri h’akqida fikr yuritganda faqat jamiyatning demokratik tizimga O’tish h’ususiyatlari bilan bog’lanib qolmasdan, balki unga qadar jamiyatlar bir bosqichdan ikkinchisiga O’tish uchun zarur bO’lgan masofa h’am nazarda tutilmoqda.

Muommaga bunday ёndashish jamiyat rivojlanishiga nisbatan tsivilizatsiyalıq ёndashishni talab etadi. Yani jamiyatning bir bosqichdan ikkinchisiga O’tishi inson h’aёtida fikirlashida jamiyatning moddiy, siёsiy va manaviy- marifiy h’aёtida buladigan O’zgarishlar darajasin aniqlash kriteriyalarin belgilash zarur.

Bugun umumiy tarixiy davrga shu qatorda , O’tish davriga kO’z qarashlar tubdan O’zgardi, mundarijasidan zamonimizning O’ziga h’os qadiryatlariga asoslangan. Professor İ.Ergashev tug’ri aytganiday «Bugun tarixiy davrga qarash O’zinig mazmuni va manosiga kO’ra dasturiy yakka g’oyalik kO’z qarashdan tubdan farq qiladi. ------------ G’a’rezli tizimning emirilishi bilan tarixiy davrdi siёsatlashgan, g’oyalashgan mazmunida tariflash tuqtatildi »19.

Demak, O’tish davrin siёsiy, falsafalik, moliyaviy va mannaviy-marifiy soh’alarida kechiraёtgan yuksak dinamikalıik jaraёnlarining sabap va oqibatlarin O’zida jamlagan O’z oldiga tushuncha sifatida etiborga olish h’am da shu tarizda tah’lillash tug’ri buladi.

Ana shunday kO’z qarashlarning yig’indisin manosin O’zida tO’liq tasvirlaydi. Albatta O’tish davri nimadan nimaga qaysi jamiyatning qaysi jamiyatga O’tishi h’aqida gap borish muommasi dunё olimlari diqqat etiborida turganligin etirofga olish lozim. Ayniqsa, jamiyat rivojlanishi bosqichlarida informatsional ёndashish ,bugungi kuni bu muommaga oniqlik kiritish maqsatida turli kontseptsiyalarni olga surishga umtilishda kuchaymoqda.

Masalan, amerikalik sotsiolog Danel Bell jamiyatlik rivojlanishni quyidagicha uch bosqichga buladi.

1. Agrar jamiyat 2. İndustrial jamiyat. 3. Postindustrial ёki informatsion jamiyat. O’ning jamiyatni klassifikatsiyalashtirish (tizimlashtirish) ildizida jamiyatni ishlab chiqarish

texnologiyasi ishlab chiqarishga natijali tasir O’tkarishni belgilash, xizmat kursatish moddiy h’aёt turadi, olimning fikricha bugun dunёdagi kup gina mamlakatlar industrial jamiyatdan infarmatsion

16 Левитин Л. Дональд С.Карлайл. И.Каримов – Янги Ўзбекистон Президенти. –Т.:Ўзбекистон, 1996, 52 бет 17 Сол китапта 53 бет. 18 Қараң: Тафаккур, 1998, 4 сан. 87 бет 19 Эргашев И. Тараққиёт фалсафаси. Т. Академия, 2000, 59 бет

jamiyatga O’tish h’olatida20… Bazi bir Evropalik olimlar industrial va pogindustrial jamiyat bilan bir qatorda«Yangi jamiyat» (P.Draker), «Post zamanaviylashgan jamiyat» (J.F.Liotara), O’ndan keyin «Rivojlangan jamiyat va boshqa da shunday atamalarni faydalanmoqda.

Umuman, ularning nazariyasida insonning jamiyatdagi O’rni va roli yana boshqalarida bO’lsa O’tish davrida demokratiyaga tegishli bilm va texnika rivojlanishi tarzida bO’lgan O’zgarishlarni O’zida jamlagan21.

Yuqorida kO’rsatilgan olimlarning fikrin umumiylashtirgan h’olda aytadigan bO’lsak: birinchidan, jamiyat qanday atalishiga qaramasdan, O’z rivojlanishida bir bosqichdan iikinchisiga O’tish jaraёnindan iborat bO’lgan rivojlanish subekti oladi;

İkkinchidan, bir rivojlanish bosqichidan ikkinchisiga O’tishdagi asosiy kO’rsatkich odamlarning h’aёt tarzlarida kuzatiladigan O’zgarish h’isoblanadi.

O’tish davrin faqat moddiy faktorlar darajasi bilan bog’lik –uning manosin tuliq tasvirlamaydi. Shunga kura, buladigan ijobiy ёki salbiy O’zgarishlarga tasir O’tkazishi siёsiy faktorlarning rolin aniqlash muommasi h’am ah’amiyatli.

Jamiyatda rO’y beraёtgan h’ar qanday O’zgarishlar moliyaviy, jamiyatlik-siёsiy va manaviy soh’alarning aloqadarligi h’olatida qaralganda gina O’tish davrining manosin tushinishga bO’ladi: O’tish davri mamlakatlar rivojlanishining ir jamiyalik moliyaviy bosqichdan ikkinchisiga u’mumiy nizomlilik bO’lishi bilan birga, O’larning h’ar birida O’tish jaraёnida h’ar h’il h’latda kO’rinadi.Barchasiga h’os bO’lgan asosiy umumiylik eskisining rivojlanish ih’tiёjlariga javob bera olmaёtganligi oqibatida yangi bosqichga O’tish zarurligin keltirib chiqarichi bilan bog’lik. Shu manoda, O’tish davridagi asosiy bog’it«ortga qaytish» emas, balki «oldinga» yurish pasdan yuqoriga kO’tarilish ёki oldingi darajaga nisbatan rivojlanish demak.

Eski tizimdi saqlab qalish yulidagi turli urunishlar, qon tO’kishlar xaliq boshiga tushadigan achinarli qayg’ulariga qaramasdan O’larning qaysi darajada bO’lishiga qaramastan, baribir O’tish davrining asosiy yunalishi O’zgarmas bO’lib qola beradi. Shu manoda,Leonid Livitining quyidagi fikriga qO’shilish mumkin.Jamiyatlik O’tish davri – akslarining biri. İnsoniyat tarixida bunday davrlar kam bO’lmagan. O’lar O’z ora qancha fariq qilmasin, asosiy manosi bir –jamiyat asoslarin, yaniy moliyani, siёsiy tizimni, madaniyatni zamonaviylashtirish»22, deb ёzadi. Lekin ana shu zamonaviylashtirishni qaysi O’lcham nizomidan kelib chiqib amalga oshirish kerak degan suroqga javob topish zarur buladi. Sababi, zamon O’zgaruvchan tezlik bilan oldinga intiluvchang jaraёn. Muommoga shu tarafdan qaraladigan bulsa, O’tish davrining yakunlanish O’lchamlari bormi ёki zamon singari uzluksiz jaraёn h’isoblanama, degan savollar yuzaga keladi.

Aslida, yuqorida biz tushunchaga bergan tarifimizga tarixiy rivojlanishning jamiyatlik-moliyaviy tizimidan ikkinchisiga O’tish uchun zarur buladigan O’z oldiga bosqich ekanligin belgilagan edik. Albatta, u malum muddatdan sO’ng oqiriga etadi va jamiyat oldingiga nisbatan yangi rivojlanish bosqichida yashay boshlaydi.

Biz, ana, shunday jaraёnni aniq tushinishimiz kerak. Agar shunday bO’lmasa, O’zining boshidan O’tish davrin O’tkazish bilan ёshaydi va bu oxiri yO’q jaraёn degan natog’ri qarorga keladi.

Mustaqillik sabapli O’zbekistonning totalitarizmdan asta sekin demakratik jamiyat sari O’tishning O’ziga h’os h’ususiyatlari h’am bundan h’olis emas. Jamiyat erishgan g’alabalar asosida rivojlanish imkoniyatlarining yakunlanishi, O’ning etilishaёtgan ih’tiёjlarin qanoatlandirishga kuchi etmay qolishi, jamiyatni yangi bosqichga kutarilish zarurligin keltirib chiqaradi. Demak, birinchidan, O’tish davrin jamiyat O’zi erishgan imkoniyatlar asosida rivojlanishning yakunlanishi, etilaёtgan ih’tiёjlarni qanoatlandira olmay qolishidan boshlab,uning yuqori bulgan imkoniyatlarining yuzaga kelishiga qadar bO’lgan muddat bilan belgilash mumkin.

İkkinchidan, bir ijtimoiy-moliyaviylik, siёsiy tizimdan ikkinchisiga O’tish davri ёki aniqrog’i, masofa bosqichining muddati ana shu yangi yuzaga kelgan rivojlanish jaraёni tasvirlanishi bilan yakunlanadi.

20 Вопросы философии, 3 сан, 2001, 6 бет. 21 Вопросы философии, 3 сан, 2001 22 Вопросы философии, 3 сан, 2001, 53бет

Uchinchidan, insoniyat faqat O’tish davri bilan yashamaydi, balki uning boshlanaёtganiday oxiri da bor. Ana shu, oqirgi jaraёn darajalarin ёki tizimlarining biri ikkinchisi bilan farqlash imkoniyatin beradi. Demak, demokratiyalik rivojlanish ana shu imkoniyatni inson manfaatlari bilan bog’liq. Bunday sharoyatda zamonning talab va rivojlanish darajalarida yangi paydo bulgan ijtimoiy-moliyaviy, siёsiy tizimning turli soh’alarida bor bO’lgan mexanizmlarning astoydil ishlashi amalga oshadi. Aniqroq qilib aytadigan bulsak mamlakat h’aёtida astoydil rivojlanish jaraёni buladi. Shu kO’z qarashdan L.Levitinning postkommunistlik maskandagi O’tish davrin «zamonaviylashtirish» O’lchami singari fikriga qushilish mumkin. Uning «…zamanaviylashtirish aniq yakunlanmagancha, yani mamlakat astoydil rivojlanish siёsiy astoydillik darajalariga erishgancha bulgan davr«O’tish davri» deb ataladi»23, degan tarifiga faqat zamon kO’z qarashidan qaralsa gina tog’ri buladi.

Sababi,insolar ixtiёjlariningtuliq taminlanishi va jamiyat rivoshlanishining etuk darajaga kO’tarilishi fuqoralik jamiyati qurilganda gina amalga oshadi. Lekin, fuqoraliq jamiyatin insoniyat talablarin qanoatlandiradigan jamiyatning eng yuqori bosqichga kO’tarilgan va uning bundan keyin rivojlanishiga ih’tiёji bO’lmaydigan«oxirgi manzil» sifatinda qarash va ilmiy kO’z qarashdan tug’ri bO’lmaydi. Sababi, faqat talabning yuzaga kelishigina rivojlanish zarurligin keltirib chiqaradi. U tuqtagan vaqitdan boshlab rvojlanishda tO’qtaydi.

Shu manoda dunёning qandayda bir mamlakatida fuqoralik jamiyati qaror topgan deb aytish qiyin.

Shuning uchun da bugun isoniyat fuqoralik jamiyatiga uzining g’oyasi sifatida qaramoqda va uni qurish uchun faoliyat kO’rsatmoqda.

O’tish davri h’aqida fikr yuritganimizda shuni O’z oldiga bilish kerak, fuqoralik jamiyati qadar bulgan barcha tizmlarning inson manfaatlari va talablarin tuliq qanoatlandira olmasligi sabapli ularning birinchisidan ikkinchisiga obektiv tarzi uchun ih’tiёjni yuzaga keltirib turadi. Bu, O’z navbatida, yangi tizimga O’tish davrin belgilab beradi.

Lekin, demokratik jaraёnlar asosida qurilgan yangi jamiyatga O’tish bir qatar uziga h’os h’ususiyatlarga ega u’lar quyidagicha:

Birinchidan, ayrim mamlakatlarda demokratik jaraёnlar yangi tizimning ichida shakillanadi va buning xalq uchun provan h’aёtni taminlash yulidagi talablarida kurindi . Tug’ri, bu jaraёn tekis amalga oshmaydi, balki juda murakkab kechadi. Ana shu qiyin muommalarni echish tug’ri yulni tanlashdagi, yani jamiyat rivojlanishining xalq manfaatlariga qaratilganligi insonning tula manodagi h’uquqlari va erkinliklarin taminlashi jamiyatga aylanishiga olib keladi.

İkkinchidan, O’tish davri yuqori darajadagi moddiy imkoniyatlar yuzaga kelishi bilan tamomlanbaydi, balki O’larning xalq parovanligiin taminlashda qaysi darajada qaratilganliga va insonlar erkinliklarining taminlanganligi bilan bog’liq jaraёn h’isoblanadi. Ular faqat gina mamlakatlarning geografik faktoriga emas balki ana shu mamlakatda ёshaёtgan xalqning siёsiy madaniyati va mentalitetiga soy bulishiga h’am bog’liq. Bularning h’ammasi tarixiy rivojlanish bosqichlarida shakillanib va rivojlanib kelgan tajriyba h’isoblanadi.

Ayni paytda, bugungi kunga qadar O’tish davrining fundametal nazariyasi ishlab chiqilmagan. Buning oqibatida mamlakatlarning malum tarixiy bosqichni boshib O’tmasdan, uni chetlab demokratik jamiyatga O’tishga bulgan h’arakatlar yuz bermoqda. Bu O’z navbatida, ular h’aёtida ayrim h’alotlarda ulkan tragediyalarni keltirib chiqarmoqda. Shuningdek, h’ech bir mamlakatga chetdan demokratiyani «eksport» qilib bulmaydi. Bunday urinishlar mamlakatlarda turaqsızlıqqa sabab bO’ladi, uni rivojlanishdan orga ketishiga olib kelishi mumkin. Bunday mamlakatga chetdan demokratiyani «eksport» qilgandan kura uning shakillanishi uchun shart sharoit yaratib bergan maqulroq. Yakunlab aytganda, O’tish davri ijtimoiy-moliyaviy, siёsiy tizim emas, balki mamlakatlarning ularga O’tishi uchun zarur bulgan fundametni shakillanishiga keladigan tarixiy masofa bosqich h’isoblanadi. Uning boshlanishi eng avvalo mamlakatlarda buladigan siёsiy O’zgarishlar va uning asosida bulsa moliyaviyliklarida, ijtimoiy va manaviy k sah’olaridagi O’zgarishlar bilan bog’liq bO’lganligin yangi jamiyatning shakillanishi uchun imkoniyatlar tuliq yuzaga chiqadi. O’ning O’ziga h’os h’ususiyatlari h’aqida Prezident İ.Karimov aytib O’tkanidek «O’tish davri muommalarining yig’indisi va h’ususiyatlari bir vaqitning O’zida bir qator

23 Вопросы философии, 3 сан, 2001, 53бет

juda qiyin va murakkab ijtimoiy-moliyaviy vaziyfarining echilishin taklif etadi»24. O’tish davri qancha h’ar xil bO’lmasin, baribir barcha ijtimoiy-moliyaviy, siёsiy tizimlar uchun zarurli, sababi, u h’ar bir paydo bulgan yangi jamiyat uchun fundamet taёrlash imkoniyati h’isoblanadi.U fundament faqat moliyaviy emas, shuningdek, jamiyat ag’zolarining O’zlarida yangi jamiyatga «moslashish» tarafida zarur buldi.

Bu O’tish davrining bir necha modellari tajribasin tah’lillash zarurligin paydo etadi. O’tish davrining modellari va ularning O’ziga h’os h’ususiyatlari.O’tish davri tushunchasi,

uning manosi va umumiy nazariyalik muommalari turli ijtimoiy-siёsiy, moliyaviy fanlar tarafidan insoniyat rivojlanishining aloh’ida bosqichlarida demokratik printsplar asosida faoliyat kursatadigan jamiyatga O’tishdagi turli modellarning O’ziga h’os h’ususiyatlarin O’rganishna taklif qiladi. Bizga malum, totalitarizmga asoslangan ijtimoiy-siёsiy, moliyaviy bosqichlarning demokratik jamiyatga O’tishi juda murakkab jaraёn h’isoblanadi. Uning murakkabligi shundaki, unga qadar buladigan rivojlanish bosqichlari obektiv talab sifatida birining ichida ikkinchisi shakillanib kelgan mamlakat va uning ijtimoiy-moliyaviy, munosabatlari formalik jih’atdan O’zgargan bulsa h’am mazmunan bari bir massani buysinishda saqlab turishda, uning ustidan h’ukumronlik qilishga qaratilgan. Ulardagi yana bir h’ususiyat-«massa mamlakat uchun » degan printsipning amal qilishganligi bilan h’am xarakterlanadi.

Demokratik jamiyatda bulsa eng avvola siёsiy tizim tubdan O’zgarib xalq imkoniyatin boshqarishda tug’ridan tug’ri ёki yashirin qatnashdi va «massa xalq uchun » emas, aksincha, «mamlakat xalq uchun» degan printsipning ustunligi asosida mamlakat boshqarishi amalga oshadi.

Shu manoda h’am demokratik jamiyatga O’tish jaraёni mamlakatlarning barcha soh’alarida tubdan O’zgarish ishlarining amalga oshirilishi natiyjasi sifatida kO’rinadi.

Demokratik jamiyatga O’tishda siёsiy soh’ada mamlakatning amaldagi mexanizmlari h’isoblanadi. Uning O’rnida qurilaёtgan jamiyat manfaatlariga javob beradigan mexanizmlar shakillanib boradi. Moliyaviy soh’ada bulsa bozor munosabatlari qaror topadi,. Rivojlanish davomida massaning O’z manfaatlarin erkin qanoatlandirish umumiy moliyaviy rivojlanish yuz beradi. Manaviy-marifiy soh’ada inson faktori qadr qimmati etuk darajasiga kutariladi. Shunday jaraёnlar sabapli jamiyatning etuk intellektual kuch asosida rivojlanishi h’aqiqatga aylanadi.

Shuning uchun h’am bugungi kuni dunё mamlakatlari demakratik jamiyatda O’z g’oyasi sifatida qaramoqda. Uni paydo etish uchun talabgarlik kursatmoqda, lekin demokratik jamiyatga O’tishning barcha mamlakatlar bir bulgan aniq modellari yO’q va u bulishi h’am mumkin emas. Sababi h’ar bir mamlakat O’zining tuzilishi moliyaviy rivojlanish darajalari, moddiy shu qatorda, intellektual imkoniyatlari va xalqning mentaliteti h’aёt tarizi, urf-odatlari va qadryatlari bilan bir-biridan ajiralib turadi. Ularni h’ech qachon bir qalbga solib bulmaydi. Unga h’arakat h’ech qanday natija berib gina qolmasdan, balki og’ir oqibatlarga olib kelishi mumkinligin tarixiy tajriba tasdiqlagan, shuning bilan birga demokratik jamiyatga O’tishning barcha mamlakatlar uchun umumiy bulgan qonuniyatlari h’am bor. Masalan, siёsiy tizimni isloh’atlash bozor munosabatlarin shakllantirish insonning O’z ichki imkoniyatlarin yuzaga chiqarishi uchun shart sharoitlarni yuzaga keltirish, jamiyat jaraёnida etuk intellektual potentsial ustunligin taminlash va boshqa bir qator nizomliklar barcha demokratik jamiyat qurishga intilaёtgan mamlakatlar uchun umumiy h’isoblanadi. Lekin umumiy nizomliklar barcha mamlakatlarning uziga h’osligin h’isobga olgan h’olda demokratik jamiyatga O’tishni inkor etmaydi. Aksincha, O’tish davrida muommalarning mano mazmunin chuqur anglagan h’olda, ularni tezlik bilan echish imkoniyatlarin beradi.

Demokratik jamiyatga O’tish deganda, mamlakatlarning turli tizimlardan (totalitarizm, kapitalizm, h’arbiy diktatura va ) demokratik printsiplar asosida rivojlanishi uchun yuzaga kelgan imkoniyatga ketadigan masofa vaqt tushiniladi. Ana shu vaqt ichida demokratik jamiyat uchun zarur bulgan moliyaviy, ijtimoiy-siёsiy va manaviy-marifiy imkoniyatlar yaratildi.Masofa vaqtning boshlanishi va uning O’z oxirigacha O’tish davri masalalari qatoridagi eng ah’amiyatga ega. Sababi bugun bu masala ilmiy adabiёtlarda O’z echimin topgan yO’q.Unga aniqlik kirgizilmagan bulsa O’tish davrining boshi va oxiri qaerdaligin bilib olish imkoniyatin bermaydi. Tug’ri, O’tish davri ikki yunalishda maoliyaviy h’aёtda va siёsiy h’okimyatda demokratik jamiyatga olib borishi tubdan

24 Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. –Т.Ўзбекистон, 1999, 74 бет

O’zgarishlarning bulishi va uning asosida jamiyatlik va manaviy- marifiy soh’alarda olib boriladigan isloh’atlarning boshlanishi bilan xarakterlanadi. O’tish davrining yakunlanishi bO’lsa demokratik tamoyilining tulaligicha h’aёtlik chinlikga aylanishi bilan bog’liq.

Bugunga qadar demokratik printsiplar asosida rivojlanaёtgan mamlakatlarning O’tish davriga asoslanib, bu davrning 3 asosiy yO’li ёki modeli shakillanganligin aytish mumkin.

Uning birinchisi- klassikalik dasturiy yO’l h’isoblanadi. Klassikalik yO’l deganda, insoniyatning demokratik rivojlanish yO’liga O’tishning dastlabki formasi va uning dunёdagi kO’pchilik mamlakatlar rivojlanishida natiyja bergan modeli tushuniladi. Bu yO’lning xarakterli h’ususiyatlari shundaki, unda sirtqi kuchlarning aralashuvisiz, mamlakatning O’z ichki imkoniyatlariga tayangan h’olda demokratik jamiyatga O’tishi amalga oshadi.Bu yO’lning yana bir asosiy h’ususiyati shunda, u uzoq tarixiy bosqichda amalga oshadi. O’tish davrida siёsiy soh’ada qancha ziddiyatliklar bulishiga qaramasdan, moliyaviy soh’ada isloh’atlar amalga oshirila boshlandi.Bu soh’adagi ah’amiyatli chora shaxsiy mulkdorlikni qaror toptirish h’isoblanadi. Ana shu ilojning natiyjali amalga oshirilishi mamlakat h’aёtining boshqa soh’alarida, ayniqsa, ijtimoiy-siёsiy va madaniy-marifiy soh’alarida da isloh’atlarning amalga oshirilishiga imkon beradi. Klassik O’tish davrining h’arakterli jih’ati moliyaviy soh’ada shaxsiy mulkdorlik rivojlanishi sabapli xalqning kO’bchiligi ish bilan taminlanishi mumkin. Biroq, asosiy moddiy boylikning bir bulagi odamlarda jamlanib qolishi boshqalarning bulsa unga qaram bulib qolishi mamlakat ichki h’aёtida ulkan qarama-qarshiliklar h’atto fuqorolar urushini keltirib chiqarishi mumkin. Bu jaraёn mulk egalarining xalq parovonligin taminlashg sari qiladigan h’arakatlari O’zining natiyjasin bera boshlaganicha davom etadi. Ana shu jaraёnlar asosida xalqning siёsiy ongida O’sib boradi. Ularning O’z h’uquqlari taminlashiga erishishga intilishi kuchayadi. Bu O’z navbatida mamlakat siёsiy h’aёtida demokratik jaraёnlarning yuzaga kelishi va uning O’sib borishiga O’z tasirin O’tkazadi.

Klassik O’tish davrining boshlanishi kapitalistlik munosabatlarning yuqorgi bosqichi, uning iqtisodiy isloh’atlar O’tkazmasdan rivojlanishiga imkoniyat etmay qolishi oqibatida yuzaga keladi.

Bu yO’lning klassik (dasturiy) yO’l deb atalishiga sabap shu mamlakatlarning demokratik jamiyatga daslab ana shu kurinishda yuzaga kelgan edi. Bugungi kuni etuk progresske etishgan mamlakatlarning kupchiligi, ana shu yO’ldan borgan. Klassik yO’l muommalarining kupchiligi, ularni echishning murakkabliligi xaliqnig jaraёnga « kO’nligip» borishi singari masalalar bilan bog’liq bulganligi uchun da Evropa mamlakatlarida bu jaraёn ёki ikki yarim asirga qadar davom etdi. Ana shu muddat ichida mamlakatlarda iqtisodiy soh’adagi g’alabalarning asosida demokratik qadryatlarda shakillandi. Bu mamlakatlarda fuqorolik jamiyatin etilishtirish jaraёnlari davom etmoqda.

Demokratik jamiyatga O’tishning ikkinchisi - revolyutsion yO’l h’isoblanadi. Uning xarakterli h’ususiyati shunda, mamlakatlarda yuzaga keltirilgan iqtisodiy potentsial kO’pchilik xalqningh’aёt tariziga nisbatan yuqori bulganligiga asoslanib, daslab mamlakat siёsiy h’aёtida keskin O’zgarishlar amalga oshiriladi. Yani, amaldagi h’okimyat formasi soplashtiriladi va deoning O’rniga yangi, demokratik jaraёnlarning rivojlanishiga soy h’okimyat kurinishi va uning infra tuzilishi yuzaga keladi. Ular O’z navbatida iqtisodiy h’aёtida keskin isloh’otlarga imkoniyat ёratadi. Ayniqsa, amaldagi milliy volyuta bekor etiladi (sindiriladi). Bu bulsa iqtisodiy isloh’otlarni O’tkazish shart sharoitlarning imkoniyatlarin izlashni taklif etadi. Buning oqibatida xalqning qulidagi moddiy qarajatlar O’z bah’osin yO’qotadi va mamlakat siёsiy h’aёtida bulgani singari, iqtisodiy h’aёtda va demokratik jaraёnlarning rivojlanishi yuz beradi. Bu yO’l juda xatarli.

Revolyutsiyalıq yO’l O’tish uchun zarur bulgan asosiy faktorlar qatorida: A) O’tgan tizim sharoitida shaxsiy mulk ildizlarining saqlanib qolganligi; B) demokratik qadriyatlarning nih’ollarining borligi; V) mamlakat h’aёtin demokratik jaraёnlar asosida qayta qurishga qodir bulgan intellektual

potentsialning etarli bulishi; G) xaliqning malum bir miqdori ana shu demokratik jaraёnga h’ech bulmaganda soy taraflari

singari yakuniy faktor. Ularning h’ar biri revolyutsiyalıq yO’l uchun O’z oldiga ah’amiyat kasb etidi. Masalan, intellektuallarning rolin olib kO’ramiz. Ular mamlakat h’aёtida buladigan h’ar bir O’zgarishni yuzaga keltirishi asosiy qudrat h’isoblanadi. Xalq h’okimyatidan kura, ularga kuproq ishonadi. Shu manoda, ular massani shakllantiradi va demokratik jaraёn sari etaklaydi. Shuning bilan birga

intellektuallarning uzida demokratik jaraёnlarning murakkab masalalarin echishda bardosh beradigan , jamlashgan kuch darajasiga kO’tarilgan bulishi lozim.

İntellektuallarning xarakterli h’ususiyati shunda, ular boshqa ijtimoiy qatlamlardan kO’ra jamiyat h’aёtida yuzaga keladigan jaraёnlarni ldidan bilishga urinadi va O’zgarishlarning boshida buladi. Xaliqning malum bir bulagi mamlakatning O’tish davridagi murakkab jaraёnlarga moslashishi zarurligi faktori demokratik jamiyat uchun O’z oldiga ah’amiyatga ega. Bu jaraёnda xalq murakkab masalalarni echishda faqat nazoratchi bO’lib, ularni echishda belsene qatnashmasa, revolyutsiyalıq yO’l h’ech qanday natiyja bermaydi, aksincha, revolyutsiyalıq yO’l mamlakatni jaraёndan ortda qolib ketishiga olib keladi. İntellektuallarning ana shu O’zgarishlardagi birligi jamlashgan tashkilotlar va h’arakatlandiruvchi kuchlarga aylanishin taklif etadi.

Revolyutsion yO’l jamiyatning siёsiy h’aёtida keskin burilish paydo etadi. Mamlakatlar siёsiy tizimda boshqarishning manolik tarafdan butunlay yangi, demokratik emas formasi paydo bO’ladi. Ular O’z oro ichki kurashlarning h’avj olishi bazi mamlakatlarda qon tukilishiga h’am sabap bO’ladi. Bu yO’l bir qancha murakkab va mamlakat h’aёtida juda ulkan quzg’olanlarga olib kelishin h’isobga olsak, unda demokratiya jaraёnlari paydo bO’lmaydi.

Demokratik jamiyatga O’tishning uchinchisi- evalyutsion ёki bosqichma- bosqich yO’l h’isoblanadi. Uning xarakterli h’ususiyati shunda mamlakatda amaldagi siёsiy h’okimyat soplashtirilib, uning O’rniga yangi h’okimyat paydo bO’lishi bilan, eskini keskin bir «suqqi» bilan yO’q qilmasdan bsqichma-bosqich, sabrlilik bilan tamom qilinadi. Hatto ularning ayrim imkoniyatlardan da poydalaniladi. Ana shu jaraёnlar iqtisodiy isloh’otlar olib boriladi va bu yO’nalishda yangi munosabatlar shakillanadi. Bu yO’lning O’ziga h’osligi siёsiy va iqtisodiy h’aёtda O’tkazilaёtgan isloh’atlar bilan birgalikta manaviy- marifiy soh’alarida yangi ih’tiёjlar asosida rivojlandirilib borishida kO’rinadi.

Nima uchun asta-sekinlik bilan bosqichma-bosqich O’tish zarurligi tug’ildi? Agar asta-sekin utiladigan bO’lsa, uning klassik yO’ldan farqli tarafi nimada? Unda h’am asta-sekinlik bilan demokratik jamiyatga O’tiladiku?

Evolyutsion yO’lning klassik (dasturiy ) yO’ldan farqli taraflari bor. Ular quyidagilardan iborat.

Birinchidan, klassik yO’ldan yO’ldan rivojlanib borish tilagi demokratik qadryatlar bor jamiyatda yuzaga keladi. Bunda faoliyat kO’rsataёtgan tizimning rivojlanishi, mulk egalarin oddiy xalqning talablarin qanoatlandirib borishga yunaladi. Uning O’ziga h’osligi, h’ar ikki tarafning h’am manfaatdorligida. Bunday sharoitda demokratik qadryatlar ijtimoiy-siёsiy munosabatlarni manaviy tufayli xalq farovonligin taminlash printspiga aylanib qoladi. Hozirgi davrda kO’pchilik mamlakatlar evolyutsion yO’l totalitarizm ёki diktaturalar h’ukumronligin yO’q qilishning bir tug’ri yO’li ekanligin tasdiqlamoqda. Ayniqsa, O’rtacha rivojlangan mamlakatlarning demokratiyaga O’tishi uchun h’os bulgan bu yO’l mamlakatlar h’aёtida kekin O’zgarishlarni amalga oshirishning imkoniyatlari bO’lmaganligi bilan bog’liq. İkkinchidan, klassik O’tish yO’lida xalqning dunёga kO’z qarashi O’zgarib borishin yuzaga keltirsa, totalitarizm- massaning ongin tuliq O’z manfaatlariga bO’ysindirgan jamiyat bO’lganligi uchun h’am buni birdan demokratiyaga moslashtirish juda qiyin bO’ladi. Sababi, ongni O’zgartish qisqa vaqtda amalga oshmaydi. Ujamiyat h’aёtida bO’ladigan O’zgarishlarga soy ravishta yuz beradi.

Ayniqsa, bu jaraёn sanoat ishlab chiqarishi oz rivojlangan, agrar sektori etakchilik qiladigan mamlakatlarda asta sekinlik bilan amalga oshishi da nizomlilik sanaladi. Sababi, bunday mamlakatlarda xalqning siёsiy madaniyati keskin O’zgarishlar, talabdan ortda qolgan bO’ladi.

Uchinchidan, klassik O’tish uchun h’os bO’lgan kapitalistlik munosabatlar sharoitida demokratiyaga O’tishda eski tizim xavif tug’dirmaydi, balki uningsh O’rnin rivojlangan yangi demokratik munosabatlarga bO’shatib bera boshlaydi.

Totalitarizm bO’lsa demokratik jaraёnlar uchun xavif tug’diradi. Sababi, uning h’ukumronligi davridat shakillangan kuchga tayangan munosabatlar va manaviy-marifiy potentsial demokratik jaraёnlar rivojlanishiga qarshilik kO’rsatib turadi. Buni h’isobga olmash mumkin emas. Shuning uchun h’am O’zbekistonning demokratik jamiyatni qurishda prezident İ.Karimov aytganidek «Mamlakat va

jamiyatni isloh’atlash va modernizatsiyalashda O’zbek modelining ah’amiyatli bulagi bulgan bosqichma-bosqich printspiga bundan buёn qattiy amal qilishni taminlanadi»25.

Shuning bilan bir qatorda mamlakatning rivojlanish darajasi, xalqning mentaliteti, urf-odatlarin va qadriyatlarin h’isobga olish evolyutsion yO’lning ulkan imkonyatlaridan bO’lib bu O’tish davriga nisbatan kam yO’qotshlar bO’lishiga sabab bO’ladi.

KO’b gina olimlar bugungi kuni evolyutsion yO’lni O’tish davri uchun eng maqul yO’l sifatida tan olmoqda. Masalan, Rossiya İlmlar Akademiyasining akademigi A.N. Yakovlev shunday ёzadi: «… revolyutsiya, bu- boshi ёpiq kO’cha, yO’lni yO’qotish demak. Uz aro janjal va tupolanglar sharoitida pastdan, va yuqoridan boshlanadigan jinoyatlar h’avij oladi. Shu borishda lyumpenler jinoyati h’okimyat jinoyati bilan bir-biriga aralashibketadi. Revolyutsiya davrida achinishsizlik ilgari kurilmagan darajaga etadi. U ilgari rivojlanish h’aqidagi nazariyalarni ёratadi da, oxirida ana shu h’arakat yO’liga tO’siq buladi. Faqat tabiyiy, evolyutsiyalik yO’l insonga qanaotlanish tuyg’usin, jamiyatga bO’lsa, O’z rivojlanishin izchil, puxta uylangan, rejali tarizda amalga oshirish imkonin beradi»26.

Evolyutsion yO’lning yana bir muximligi shundaki, bugun insoniyat juda ulkan intellektual komillik darajasiga kO’tarildi. Shuning bilan birga, uning talablari va unga mos ravishta rivojlanib bormoqda. Ana shu ikki jaraёnni birlashtirib rivojlandirish imkoniyatin faqat evolyutsion yO’ldan borish bilan echish mumkin buladi. Bugun ana shu tragediyaga olib keluvchi qarama-qarshiliklarning oldin olishga va rivojlanishga kelisim yO’li bilan erishish imkonin bermoqda. Bu yO’l bugun O’z mustaqilligin qulga kirgizib, endi rivojlanaёtgan Aziya, Afrika, Lotin Amerikasi mamlakatlari uchun h’am natiyjali h’isoblanadi. Ular h’ozirgi jaraёnning qaysi bosqichida bO’lishiga qaramasdan, demokratik rivojlanish bosqichiga h’am tabiyiy evolyutsiyalik yO’ldan borishi maqsadga erishish demak. Lekin, ularning ichki h’aёtiga, aralashish, demokratiyani sirtdan «bir suqqi» bilan kirgizishga h’ar qanday urunishlar kutgan natiyja bermaydi. Bunday h’olat faqat mamlakatda ichki va tashqi qarshiliklarning kuchayishiga demokratiyaning yaratuvchilik kuchiga emas, uning rivojlanishidan ortga surib tashlashi buzg’inchi kuch sifatida kO’rinishga olib keladi.Bunday sharoitda mamlakatda fuqorolar urushi kelib chiqishi mumkin. Bu O’z navbatida mamlakatlar aro, millatlar aro qarama-qarshiliklarni kuchaytib, demokratiyaning qaror topishiga yO’l qO’ymaydi.

Evolyutsion yO’lning natijali rivojlanishi uchun tashqaridan buladigan h’arqanday «ёrdam» mamlakatda demokratik jaraёnlar rivojlanishi uchun zarur bulgan shart-sharoitlarni yuzaga keltiradi. Sababi demokratiya h’okimyat boshqarishida xalqning qatnashuvi bilan belgilanar edi, uni majburlab boshqarish jaraёnida engizib bO’lmaydi, uning uchun ih’tiёj, zarurlik, sharoitlarining yuzaga kelishi va xalqning undan paydolanishiga bO’lgan «tabiyiy» intilish shakillanishi kerak.

Ana shu jaraёnning yuzaga kelishi evolyutsiyalik ёO’l bilan demokratik jamiyatga O’tish imkonin beradi. Bu yO’lning natiyjaliligin O’zbekiston misolida kO’rish mumkin. Qullasi, evolyutsiyalıq yO’l bugun dunё mamlakatlarining rivojlanishiga va voh’alarda barkarorliktın’ bO’lishiga xizmatqilmoqda va umum jaraёn uchun natiyja beradigan yO’l sifatida etiborga olinboqda. Bu jaraёnlarni O’rganish zarurli ih’tiёj sanaladi. O’zbekistonda demokratik jamiyatga O’tishning O’ziga h’os h’ususiyatlari. O’tish davrining umum nizomliklari O’zbekiston uchun h’am umumiylikga ega. O’tish davrining boshlanishi amaldagi siёsiy h’okimyatning tamomlanishi, uning ildizida iqtisodiy soh’adagi isloh’otlarning amalga oshirilishi uchun tirnoq tayёrlash va ilgari tizimning bor manaviy-g’oyalik zO’rligidan qutilish bilan xarakterlanadi. Ular qaysi darajada bO’lishiga qaramasdan, demokratik printsplar asosida rivojlanish yO’lin tanlagan barcha mamlakatlar uchun umuman zarurlik h’isoblanadi. Lekin, h’amma O’tish davri vaqtida amalga oshiriladigan masalalar strategiyasin belgilash, ularni echishning mexanizmlarin ishlab chiqish va ularni reallikga aylandirish singari h’ar bir mamlakatning O’ziga h’os h’ususiyatlari bO’ladi. Bir mamlakatning ёki bir necha mamlakatlarning O’tish davrida qO’llanilgan tajriybalarin ikkinchi mamlakat qO’llanila olmaydi.

Sababi, demokratik jamiyatga O’tishda faqat mamlakatlarning rivojlanish darajalari belgilovchi ah’amiyatga ega bO’ladi. Ana shunday, h’ar bir mamlakatda yashaёtgan xalqning mentalitetin

25 Каримов И.А.Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократиялаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислох этишдир. Т: Ўзбекистон, 2005, 34 бет 26 Яковлев А.Н. Қайтадан кашф этилган мамлакат. Сўз боши урнида. «Халқ сўзи»,2001йил, 9 февраль.

h’isobga olishda ah’amiyatga ega. Uni h’isobga olmash maqsadga erishish imkonin bermaydi. Shu sababdan h’am O’zbekistonda O’ziga mos bO’lgan evolyutsion yO’li ishlab chiqildi. Bu yO’lning O’zbekiston uchun eng maqul yO’l ekanligi prezident İ.Karimov tarafidan ilmiy asoslandi va uning kontseptual g’oyalarin fundametal tarizda bosqichma-bosqich amalga oshirishga kirishildi.

Bu yO’l prezident tarafidan ishlab chiqilgan besh printspda O’z aksin topdi. Ana shu printsplarni klassifikatsiyalab prezident shunday aytgan edi: « shuni, O’z oldiga aytib O’tish kerak, ёlg’on revolyutsion sekiriO’lersiz, qayg’uli oqibatlarsiz va kuchli jamiyatlik ёrilishlarsiz evolyutsion yO’l bilan normal, madaniyatli rivojlanish – tanlab olingan yO’lning asosiy mazmuni va manosi sanaladi»27.

Bu bosh g’oyani prezident İ.Karimov dunё mamlakatlarining tajriybalarin chuqur tah’lilash asosida ilgari surdi va O’zbekistonga h’os O’tish davri modelin ishlab chiqishda uning dunёdagi xech bir mamlakatdagi modellarga uxshamasligiga asosiy etiborni qarotdi.

Bu mamlakatimz O’z mustaqilligin qO’lga kirgizgan va mustaqillikga qarshi xavib h’ali tuliq soplashtarilmagan sharoitda- 1992 yili, bu kontseptual g’oyani ilgari surdi. O’zbekistonning h’aqiqiy mustaqillikga erishishdan iborat O’z yO’li respublikani rivojlanishning quyidagi asosiy O’ziga h’os h’ususiyatlari va shart-sharoitlari h’ar taroflama h’isobga olishga asoslanadi.

Avval, u xalqning milliy tarixiy h’aёt va fikirlash tarizidan, xalq dasturlaridan kelib chiqadi. Chuqur O’tmishdagi dasturiy jamoat h’aёt tariziga borib taqaladigan kollektivchilik asoslari O’zbekiston xalqiga tarixiy tarafdan h’os. Ulkanlarni h’urmat etish, oila va farzandlar h’aqida meh’ribonlik qilish, ochiq kungilli, millatiga qaramasdan odamlarga g’amxO’rlik bilan munosabatda bulish, O’zgalar qayg’usin birga bO’lishish va O’z aro ёrdam tuyg’usi odamlar O’rtasidagi munosabatlarning normasi h’isoblanadi.O’zbeklar eriga, O’z vataniga meh’r-muruvvat, meh’natkashlik, bilmga ustozlarga, ag’artıO’shılarg’a degan h’urmati O’zbekiston xalqiga h’os faziylatlardan sanaladi. İchki va tashqi siёsatni ishlab chiqib, amalga oshirish payida İslom dinin etiborga olish ulkan ah’amiyatga ega.

Odamlarning h’aёt tarizida, ruO’xiyatida, mitlliy-manaviy , morallik qadryatlarni shakillandirishda , umum insoniy printsplar bilan uyg’inlashtirishni taklif etadi.

O’zbekiston mustaqillik yillarida demokratik jamiyatga O’tishning uch bosqichin bosib O’tdi. Ularning h’ar biri prezident İ.Karimov tarafidan O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi birinchi chaqiriq VI sesiyasida (1996 y, 29 avgust) «Hozirgi bosqichda demokratik isloh’otlarni chuqurlashtirishning ah’amiyatli vaziyfalari»., birinchi chaqiriq XVI sessiyasida «O’zbekiston XXI asrga intilmoaqda» (1999 yil, 14 aprel) va Oliy Majlisning ikkinchi chaqiriq IX sessiyasida «O’zbekistonda demokratik O’zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyati asoslarin shakillantirishning asosiy yO’nalishlari» (2002 y, 29 avgust), Oliy Majlis Nizomchilik palatası va senatining qO’shma majlisidagi «Bizning bosh maqsadimiz- jamiyatni demokratiyalashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh’otlash» (2005 y, 28 yanvar) bayanotlarida kO’rsatilib berilgan.

Albatda, ana shu bosqichlar biri ikkinchisidan keskin farq qilmasada , ularning negizidagi asosiy g’oya demokratik jaraёnlarning ilgari rivojlanishin va malum bir vaqtga kelganda bu jarёnga yangi kuch, qudrat h’am da ishchanlik bog’ishlashin tasvirlaydi. Sababi, jaraёnlar izchillik bilan tah’lillanmasa , unda asosiy muomma aniqlanmasa va kelajaktagi vaziyfalarni «chuqurlashtirish» (1996 y), «erkinlashtirish» (1999 y) va «demokratik O’zgarishlar arqoli fuqorolik jamiyati asoslarin shakillantirish» (2002), «mamlakatni modernizatsiyalash arqoli jamiyatni demokratik» (2005y) singari kontseptual g’oyalarni ilgari surgan, lekin bu – O’tish davri mustaqil ravishda bir necha bosqichlardan iborat ekan, degan yakun kelib chiqishiga asos bO’lmasligi kerak. Sababi, O’tish davrining O’zi mamlakatning turli tizimlaridan demokratiyaga O’tishdagi mustaqil aroligi, kO’prog’i h’isoblanadi. Yuqorida qO’rsatilgan bosqichlar O’tish davrining uzluksizligin tasvirlaydigan kO’rsatkich bO’lib sanaladi.

27 Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура-:Ўзбекистон, 1993, 39 бет

Mamlakat Prezidenti Uzbekiston fuqarolari uchun tabiiy h’aq h’ukuq va shuningdek yuqori ziynat bulgan mustakillik tO’g’risida sO’z yuritar ekan, O’ni jamiyat rivojlanishining asosi,bugungi va uzoq kelajaktagi rivojlanishimiz sharti, barcha isloh’otlarimizning kriteriyasi va shuningdek va amal qiladigan bosh tamoyil deb tarifladi. Shunday ekan, u jamiyat azolari oldida yangi vazifalarni qO’yadi va uning bajarilishin talab qiladi. Sababi, rivojlanishning h’ar bir bosqichi turli muammolar va ularni bartaraf etish yO’lidagi shora, ilojlardan iborat.

Xalkaro ijtimoiy tajribasi shuni kO’rsatmoqda, mustakillikning dastlabki asoslarida paydo bulgan muammolar echimin izlashda asta-sekinlikga yO’l qO’yish, og’ir ijtimoiy partloshlarga olib kelish mumkin. Har qanday echimin topmagan muammolar yana boshqada bir xavf-tah’didlarni keltirib chiqarib mamlakat rivojlanishining bir qansha murakkablashuviga olib keladi. Demak, mamlakat tag’diri uchun masuliyatni O’z mO’yniga olgan h’okimiyat tuzulmasi bu borada h’esh qanday beg’omlikga yO’l qO’ya olmaydi. Har doim sergak va h’arakatda bO’ladi. Haqiqattanda mustakillik bir tomondan, milliy rivojlanish jolın erkin tonglash borasida katta masuliyatlik yuklasa, ikkinchi tomondan eskilikdan yangi jamiyatga O’tish orqali asos yaratish uchun imkoniyat yaratadi. Shu qarashdan, mustakillikni demokratiya uchun eng zarur shart sharayat desak bO’ladi.

O’tmish, bugun va kelajak – bir biriga bog’langan bunday tarixiy vaziyatlarda mustakillik davrin kechiraёtgan h’ar bir mamlakat bir tomondan, demokratiya borasida dunё xalqlari tO’plagan boy tajribadan millet manfaatlari yO’lida foydalanishga majbur bO’lganin, ikkinchi tomondan O’ni O’ziga xos bir sharoitda engizish bilan bog’lik muammoga dush kelganligin tarixiy tajribalar kO’plab mamlakatlar misolida tasdiqlagan.

Ana shunday qarama-qarshilikli va murakkab bir pvaziyatda Uzbekiston O’zining milliy mustakilligining demokratiya bilan tig’iz bog’likligin taminlash orqali bu masalani echimin topish mumkin edi. Bu masalani echimin topish jaraёnida mamlakatimizning siёsiy rah’barligi va ichdan, va tashqaridan turli qarshiliklarga dush keldi. Mamlakat tashqarisida, ayniqsa O’tgan markazdagi «siёsatchi karamatchilar»ning xalqimizning dunёga qarashin zah’arlash maqsatida «sizlar Mustakil mamlakat kurishga qodir emassizlar!», «sizlar bog’inishli, qaram millatsiz!», «sizlar uchun biz fikrlaymiz, nazariya yaratamiz, sizlar bajarasizlar gina» degan g’arazli fikrlari ommaviy axborot vositalaridan O’rin alar edi. Mamlakat ichidagi ayrim partokratlar «Endi xalq markazsiz yashay oladima!?», «Respublikada ijtimoiy siёsiy barkarorlik taminlanama!?» deb xavotirlansa, «Uzbekistonda qanday jamiyat barpo etiladi?» siyaqli savollarga bO’lsa h’ar kim O’zicha javob berar edi. Prezident İ.A.Karimov iborasi bilan aytganda, «Jag’day shunday edi, mustaqillik Uzbekiston qayta dunёga kelgan kuni oyaqga turishga, O’zi qadam toshlashga majbur bO’ldi». Bunday sharoitda Uzbekiston uchun O’ziga xos mustaqillik va rivojlanish yO’lin tonglash, milliy mustaqillik va demokratiyani umumiy insoniy tamoyillariga asoslangan O’z modelin ishlab chiqish kerak edi. Ana shunda buyuk masuliyatni O’z mO’yniga olgan İ.Karimov Uzbekistonning rah’bari sifatida asosan ikki narsani birlashgan h’olda olib bardi. Ulardan biri - mamlakatimizning O’z ijtimoiy – iktisodiy rivojlanish yO’lin ishlab chiqishda rivojlangan mamlakatlarning kO’p asrlik tajribasini O’rganish va ularni bizga xos keladigan tomonlarin ijobiy tomondan O’zlashtirish bO’lsa, ikkinchisi Uzbekiston xalqining h’aёt tarzi, mentaliteti va dasturlariga tayanishdan iborat bO’ldi. Unga İ.Karimov tomonidan tavsiya etilgan besh asosiy tamoyil asos etib olindi.

Juda murakkab sharoit h’ar bir millatdan katta intellektual va manaviy qudratni talab etadi. Shu vazifa - tarixiy bir amaliёtni bajarishning, u da bO’lsa demokratiyani jamiyat rivojlanishining axamiyatli vositalaridan biriga aylandira olish potentsiali bilan O’lshanadigan siёsiy faoliyat kriteriyasiga aylanadi.

Qisqacha aytsak, demokratiyaning insoniyat rivojlanishiga h’isobsiz h’issa qushganligi va uzining afzalligin h’ar doim dalillaganin bugungi kuni h’ech kim inkor qilmaydi. Lekin bu O’ni qanday bO’lsa shunday Uzbekistonga engizish mumkin bola beradi degani emas. Aksincha, muammoni natijali echimin topish uchun millatning kO’p ming yillik siёsiy tajribasi, oqil-donoligidan foydalanish zarur. SO’z milliy davlatchiligimiz h’aёt surishida, xalq h’aёti uchun qO’layliqlar yaratishdan tashqari, O’ziga xos va mos urf-odot, odob-ah’loq va qonunlar yig’indisi, bosh statusimiz, ёki Konstitutsiya va ularga tayanib tuzilgan milliy boshqarish uslubin umumiy yangi sharoitda O’tkaza olish qobiliyati va amaliёti tO’g’risida barmoqta. Bu masalaning bir tomoni bO’lsa,uning boshqa tomoni, demokratiyaning yurtimiz kelajagin taminlash uchun h’atto geografik joylashishi, O’nga mos h’olda asrlar davomida bobolarimiz

tomonidan shakllantirilgan xO’jalik yuritish uslublari va kO’nlikmalari va insonlar aro bog’liklar va h’isobga olinishi zarur. Mustakillikning demokratik asoslarin chukurlashtirish va natijali faoliyat yuritish uchun Uzbekiston shu yO’ldan bordi. Natijada demokratiya mamlakatimiz xududida nazariyadan amaliёtga ёki Uzbekiston modeliga aylandi.

Bu murakkab O’tish jaraёni, ёki xokimiyatning xalq qO’liga O’tishi millatdan, eng oldi bilan umumiy yangi g’oyani qurol qilgan siёsiy rah’barlardan sabrlilikni, meh’natsevarlikni va siёsiy faoliyatni talab qilar edi.

«O’zbek modeli»n bugungi kuni demokratik jamiyat qurishda ah’amiyatli, O’ziga xos model ekanligin dunёning juda kO’plab siёsatchi etakchi olimlar O’rganmoqda va O’ni talqin qilmoqda28. Masalan, rossiyali tadqiqotchilar Gafarli M.Syu, Kasaev A.G, germaniyali L.Levitin, Rossiya İlmlar Akademiyasining akademigi F.Burlatskiy O’ni yuqori bah’olagan.

Davlatchilik g’oyalarining nazariy negizlari va O’larning shakllanishi. «KPSS» deb nom asosida katta bir xududni O’z qO’lida ushlab turgan partiya - mamlakat mashinasining sO’ngi sezdida (1990 yil, iyul) va Prezidentning masalaga salmoqli etibor berganligi Uzbekistonning mustaqilligi elon qilinganligi ortga qaytmaydigan strategik maqsad ёki akt ekanligining ayqin dalili h’isoblanadi.

Shu qarashdan, 1991 yilning 31 avgust kuni Uzbekiston Respublikasi mamlakat mustakilligining elon qilinishida ungacha amalga oshirilgan O’ziga xos siёsiy tayargarlik, umumiy xalqning yO’naltirilganligining qonuniy natijasi va keng darajadagi demokratik O’zgarishlar uchun sharoit yaratgan buyuk tarixiy voqea deb qarash tO’g’ri bO’ladi. Shu qarashdan, Uzbekistonning mustakilligi xududimizdagi barcha tarkibiy bO’limlarida, ёki mamlakat xokimiyatıning qO’yidan yuqorigacha barcha bO’g’inlari er osti va er usti resurslari, mamlakat boshkarishi mah’kamalarining barcha tarmoqlari, millatning moddiy va intellektual potentsiali va sirtqi bog’liqlari barcha yO’nalishlarida yakka h’okimligi elon qilinishi, amalda tO’liq milliy mustaqillikni bildirar edi. O’ni xalqaro munasabotlarda subektler tan oladi. Endi Uzbekistonga degan dunёdagi barcha mamlakatlar tO’liq h’uquqli mustakillik subekti sifatida va tub manfaatlarining birdan bir rasmiy tasniflovchisi ekanligin tan olgan, O’z aro natijali munasabotlar O’rnatishga munasib, xalqaro siёsatning mustakillik, qO’l qotilmaslik subekti sifatida munasabot bildirishlari uchun zarur xuquqiy-siёsiy asos yaratildi. Mustakillik mamlakatimiz g’oyalarining nazariy va xukukiy asoslarin yaratish va uning shakllanishida- O’tgan ittifoqda birinchi bO’lib, 1990 yil, 24 martda (12 chaqiriq, Oliy sovetning I sessiyasi) qabul qilinishi Uzbekistonda prezidentlik institutin tavsiya qilish tO’g’risidagi qarori bulgan edi. Bizga malum, shu sessiyada İ.Karimov Uzbekiston SSRining prezidenti etib saylangan edi. Mamlakatimizda prezidentlik institutining tavsiya etilishi faqat gina davlatchiligimiz milliy g’oyasi emas, balkim xalqimizning bosqichma-bosqich siёsiy va iqtisodiy mustakilligi uchun kurashda O’ziga xos yO’nalishning boshlanishi da edi.

Prezidentlik institutining tashkil etilishi uzoq yillar davomida respublikamizda ijtimoiy-iktisodiy , siёsiy, manaviy va madaniy soxalarda tO’planib qolgan masalalarni echimin topishning birden-bir tO’g’ri echimi edi.

Bizga malum, dunё davlatchiligi tarixiy rivojlanishda boshkarishning asosida ikki omili- monarxiya va respublika uslublari bor. Respublika boshkarishi O’z navbatida parlamentar va prezidentlik respublikalari kO’rinishlariga ega. Prezidentlik respublikasi h’ozirgi kuni eng kO’p tarqalgan mamlakat boshqarishi kO’rinishi. 2000 yili malumotlarda, BMTiga azo192 mamlakatdan 146 sida prezidentlik lavozimi bor. Davlatchilik g’oyalarining nazariy asoslari va ularning shakllanishi jaraёnlarining axamiyatli bosqichi bulgan prezidentlik institutining tavsiya etilishi tO’g’risida tO’liq fikr yuritishimizning asosiy sababi – prezidentlik xokimiyatining manbayi xalq ekanligi tO’g’risidagi tarixiy tajribani O’zbekistonga mos va zaruriyati va mamlakat boshqarishidagi eng natijali omili ekanligining O’z dalilin topaёtganligi bilan belgilanadi. Shu O’rinda, «Prezidentlik Respublikasining parlamentar respublikadan asosiy farqi nimadan iborat?» degan tabiiy savol tO’g’iladi. Birinchidan, prezident xalq tomonidan alternativa asosida saylanib mamlakat rah’bari h’isoblanadi. Hukumat prezident tomonidan

28 Қараң: Гафарли М.С., Касаев А.Г.. Раўажланыўдың өзбек модели: тынышлық ҳəм турақлылық – раўажланыў тийкары.-Т.:Ўзбекистон, 2001, 430 б. Левитин Л. Өзбекстан тарийхый бурылыс ўақтында.-Т.:Ўзбекистон, 2000. 368 бет.Дональд Карлайл, Өзбекстан Орта Азия, келешегиндеги өтмиш ҳəм ҳəзирги заман ҳəм басқалар.

tuzuladi va unga h’isob beradi. Parlamentar respublikada bO’lsa parlament, ёki yuqori vakillik qonun chiqaruvchi mah’kama, prezidentni va h’ukumat qtarkibin saylaydi va ularni O’ziga buysindiradi.

İkkinchidan, prezidentlik xokimiyati siёsati demokratiyani axamiyatli umumiy dunё darajasida etiborga olingan tamoyili bO’lgan xalqning h’oqish-erki amalga oshirishning kafolati sanaladi. Prezidentlik boshqarishi xokimiyatni insonga uning siёsiy, iktisodiy va ijtimoiy h’aёt tarzin erkin tonglab olishni Konstitutsiyaviy qonunlar bilan kafolatlaydi.

Uchinshidan, prezidentlik boshkarishi barkarorlik, fukarolar tinchligi va millatlar aro totuvlikni taminlash qonunchilik va konstitutsiyaviy tizim kurishning asosi bO’lgan qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud organlari faoliyatin mamlakat yuqori maqsadlari yO’lidan muvofiqlashtirish.

TO’rtinchidan, prezidentlik boshkarishining asosiy tamoyili O’zi boshqaraёtgan mamlakatning dunё mamlakatlari arosida teng h’uquqligin, milliy manfaatlar ustuvorligi, respublika suvereniteti, xavfsizligi va xududiy birligin taminlash, fuqarolarning h’uquqlari va erkinlikleriga kafolatlangan Konstitutsiya normalari va qonunlarining tO’g’ri va qatang saqlanishin taminlaydi.

Umumiy, mamlakatimizda prezidentlik institutining tavsiya etilishi milliy davlatchiligimizni shakllantirishdagi qarashlarimizning, mazmunin tubdan O’zgartib yuboradi. Buning dalili – Prezidentimizning mamlakatimizda O’tkazilaёtgan isloh’otlarning bosh initsiatori va ularni muvofiqlashtiruvchi asosiy etakchi bO’lib atirganligi h’aёtning O’zi tasdiqlamaqda.

Davlatchilik g’oyalarining nazariy asosları va ularning shakllanishin Oliy Kengashning ikkinchi sessiyasi (1990 yil 20 iyun)da qabul qilingan. «Mustakillik deklaratsiyasi»siz kO’z oldimizga keltirib bO’lmaydi. Sababi, shu Deklaratsiyaning birinchi moddasida: «Uzbekiston SSrining davlat mustakilligi Uzbekiston SSR demokratik mamlakatining O’z xududida barcha tarkibiy bO’limlarin belgilashda tashqi munasabotlarda yakka h’okimligi h’isoblanadi» deb belgilab qO’yilishi davlatchiligimiz g’oyalarining xuquqiy asoslarin paydo etgan edi.

«Mustakillik deklaratsiyasi» ning qabul qilinishi mamlakatimizning mustakillikga erishish yO’lidagi yana bir ah’amiyatga ega bulgan qadami edi. Shu deklaratsiya elon qilinishidan boshlab, mamlakatimizning iktisodiy va siёsiy h’aёtiga muvofiq masalalarni mustakillik ravishda echimin topishga kirishildi.

Davlatchilik g’oyalarining nazariy va xukuqiy asoslarin shakllantirishga Uzbekiston Prezidentining 1991 yil, 25 avgustdagi farmoniga binoan respublika ichki ishlar vazirligi va mamlakat xavfsizligi qumitasining qonuniy ravishda Uzbekiston tasiriga O’tishi O’z oldiga O’ringa ega bO’ldi. Shu farmonga binoan respublika xududida joylashgan SSSR ichki ishlar vazirligining ichki askarlari va tO’g’ridan tO’g’ri Uzbekiston prezidentiga buysindirildi. Ayniqsa, Respublika ichki ishlar vazirligi va mamlakat xavfsizligi qO’mitasi, prokuraturasi, adillik organlari, ichki armiya, Turkiston h’arbiy okrugi bO’limlari siёsiy partiyadan butkillay ozod etilganligi milliy davlatchiligimiz shakllanishidagi yangi bosqichning boshlanishi edi.

Milliy mustaqillikni mustah’kamlashda chuqur h’ar tomonlama demokratik O’zgarishlarning ah’amiyatini oldinroq va anig’iroq sezgan İ.Karimov rah’barligidagi siёsiy rah’barlik O’z faoliyatini birinchi navbatda boshqarish va xavfsizlik tizimiga kiruvchi barcha mah’kamalarni metropoliya iqtiyaridan chiqarish va ularni xalq xoqish erkinin’ timsoli bulgan milliy mamlakatimiz tasiriga O’tkazishdan boshladi. Yuzaki qaraganda bu jaraёn bosqichma-bosqich kechganligi sababli bunchama kO’zga tashlanmagan bO’lsada uning asosida mustakillik demokratik mamlakat va jamiyatga asos solish qarashidan Uzbekistonlilar uchun tarixiy burilish edi. Sababi xokimiyat organlarining xalq tasiriga olinishi jamiyatni boshqarish endilikda umumiy milliy vazifa va masuliyat darajasiga kO’tarilganligidan bildirar edi. Hokimiyat organlariga degan xalq suvereniteti ёki xalq iqtiyariga bosqichma-bosqich O’tkazilishi milliy dasturlarni kO’nlikmalar va O’z-aro individlar darajasida mos keladigan umumiy yangi demokratik institutlarni qurish bilan bog’lik jaraёnni kuchaytti. Shunday ekan milliy mustakillikning elon qilinishida millatni, qola bersa uning genofondin butkillay yO’q bO’lishidan asrab qolish maqsadi yO’lidagi yuqori siёsiy rah’barlikning katta isloh’otchilik ishi kontekstida qarash lozim. Tap shu vaqtlarda ёsh milliy demokratiyani asrash maqsadida mamlakat xavfsizligi qumitasi atamadagi millatga qarshi totalitar yO’nalishni O’zi uchun faoliyat kriteriyasi etib olgan repressiv tashkilot bartaraf etilib yangi milliy xavfsizlik xizmatining tavsiya qilinishi, shuningdek mamlakat prezidenti h’uzurida va raxbarligida xavfsizlik kengashiga asos solinishi, İchki ishlar vazirligi va uning tarkibidagi h’arbiy

bO’limlarning isloh’otlanishi strukturaviy qarashdan yangi sharoitda ish olib borishga qadir bulgan ichki ishlar h’arbiy bO’limlarning shakllantirilishi va yangidan taminlanishi, aloh’ida h’olat ishlari vazirligi mudofa ishlari vazirligining, sO’ngi ola O’zbekiston respublikasi mudofa vazirligiga aylandirilishi va boshqa ishlar qatoriga kiradi.

Yuz yillarga tatiydigan shu tarixiy asoslardan milliy O’zbek mamlakatining munasib darajada tashqi dunё bilan bog’liq, uning milliy manfaatlari dunё siёsat maydonida ifodalashga qadir bO’lgan sirtqi siёsiy mah’kama –Sirtqi ishlar vazirligi umumiy yangi, dunё standartlari asosida faoliyat yurita boshladi. Turli mintaqalarda, abruyli mamlakatlarda diplomatiyatik va konsullik xizmatining milliy tizimi faoliyati shakllantirildi. Shu yillari milliy Bajxona xizmati tizimiga asos solindi. Bugungi notinch zamonda juda va zarur bulgan h’okimiyat tizimi ustidan tO’liq-tegish umumxalq nazorat O’rnatilishi gumonsiz, yangi milliy demokratik jamiyat kurish jaraёnii shangbarida onglash maqsadga muvofiq. Albatta, Prezidentimiz takidlaganidek, bu soh’a ichki siёsiy h’olatni barqaror ushlab turish bilan bir qatorda, demokratik munasabotlar uchun keng yO’l ochilishi juda katta kuch, qarajat, eng ah’amiyatlisi, vaqt sarflashni tavsiya etadi.

Bizga malum, mamlakat chegarasi h’ech qashan bir geografik ёki topografik tushuncha sifatida qaralmagan. Xudud va chegaraning millat va uning kelajagi uchun ah’amiyati oshib borishi natijasi, ular milliy siёsiy-manaviy qadriyat darajasiga kO’tarilib kelgan. Bu muammo, ayniqsa, milliy mustaqillik elon qilinib, shu xududda xalqning tanh’o xokimiyati O’rnatilgan vaziyatlarda umumiy yangi qirlarni paydo etti.

Masalan, 1995 yil, 15 sentyabrda Prezidentimiz İ.Karimov O’zining Markaziy Osiёda h’amkorlik va xavfsizlik masalasiga bog’ishlangan seminardagi chiqishlarida «mintaqaviy xavfsizlikdan tashqari mintaqaga chegeralash bulgan xududlar uchun va zarur bulgan h’amkorlikni rivojlantirish» zaruriyati va 27 oktyabrda O’zbekiston televideniesi korrespondentining savollariga bergan javoblarida «Markaziy Osiё xalqlari, mamlakatlari yanada aO’ızbirlikli jasaO’g’a qarar etse, shegeramızdı bireO’din’ qorg’aO’ına mu’ta’jlik qalmaslıg’ı» tugrisida salmaqlı pikir bildirildi. demokratik davlatchilikga asos solish vazifasi qarashidan Prezidentimizning 1999 yilning 13 yanvarida Uzbekiston respublikasi Chegara askarlari mamlakat qumitasin tashkillashtirishga xos farmoni katta ah’amiyat kasb etadi.

Formanga binoan chegara askarlari Mudofa vazirligi tasiridan chiqarilib O’z oldiga mustaqillik kumondonlikga birlashdi va uning bajarilishi zarur bO’lgan tegishli qarajat ajratish va tegishli masalalar bO’yicha tegishli tashkilotlarga ah’amiyatli siёsiy masuliyatlik yuklandi. Sababi «xudud», «chegara» va «milliy xavfsizlik» siyaqli mustakillikgacha qanday da bir mano kasb etmagan abstrakt-geografik tushunchalar endilikda millati, dini va boshga yakka xususiyatlardan qatiy nazar barcha O’zbekistonlilar uchun muqaddas qadriyatlar darajasiga kO’tarildi. Mustakillikni h’imoya qilish bO’lsa h’aqiqiy manoda umumiy milliy, umumxalq vazifasi darajasiga kO’tarilgan edi.

Yuqorida biz mustaqillik tufayli xalqning h’okimiyatni O’z qO’liga olishi,yangi siёsiy tuzumga asos solinishi va uning barqaror faoliyat kO’rsatishi uchun zarur bO’lgan demokratik kafolatlar tO’g’risida sO’z ettik. Lekin h’amma erda siёsiy h’okimiyat talab darajasida faoliyat kO’rsatishi uchun O’nga fuqarolarning demokratik qatnashi suv bilan h’avoday zarur ekanligi bargan sari aydinlashib barmoqda. Shuni h’isobga olgan h’olda, mamlakatimizda fuqarolik jamiyatin qurish yO’lida inson ongi va qalbi bilan bog’lik bO’lgan,O’ni isloh’otlash, «yangilash, manaviy-marifiy taminlash» siyaqli muammoli yO’ldan borildi.

Bu juda katta sabr-taqat, siёsiy qudrat, siёsiy madaniyat va siёsiy erkni talab etadigan ijtimoiy zaruriyat. Prezident İ.A.Karimov xalqning siёsiy faoliyati h’ali zamon talabi darajasida emasligin, h’ali past ekanligin qayta-qayta aytishiga tO’g’ri kelmoqda. Eski modellardan tO’liq qutila olmaslik, ah’amiyatli siёsiy qarorlar h’ozirgacha yuqoridan qabul etilishi, ayrimlarining O’ylanmay qabul qilingan qarorlar qurbaniga aylanish h’olatlari, adminstrativ buyruqpazlik, O’tgan tuzum illatlaridan voz kechish qiyin kechaёtganligi va boshga kO’plab demokratiyadan bir qancha yiroq kamchiliklar shular qatoridan.

İ.A.Karimov tomonidan «O’zbek modeli» da demokratik jamiyat qurish bO’yicha tamoyillarning ishlab chiqilishi. Bizga malum, milliy siёsiy madaniyat va siёsiy ong darajasi jamiyat h’aёtida inson ishtirokining qandayligin belgilaydi. U yuqori bulgan erda odamlar h’okimiyat ishida faol qatnashadi. Qarorlar qanday qabul qilinishi,uning bajarilishi qanday nazorat qilinaёtganligin kuzatib boradi, munasobot bildiradi. O’z h’aёti va tub manfaatlariga tO’g’ridan-tO’g’ri tegishli bO’lgan ilojlarga

befarq qoramasdan, aksincha, ularni tayarlashda qatnashadi, qarorlar O’rinlanishi uchun O’z masuliyatligin h’is qiladi.

Prezident İ.A.Karimov xalqning siёsiy faoliyatin kuchaytish, jamiyatga manfaatlar va qarama-qarshi kuchlar O’rtasida muvozanotni taminlaydigan kuchli mexanizmlarni shakllantirish zaruriyatiga O’z oldiga etibor berib kelmoqda. Bu mexanizm eng oldi bilan, jamiyatni erkinlashtirish orqali fuqarolarning h’ar bir saylovga mamlakat tag’diri uchun ah’amiyatli iloj sifatida munasabot qilishni tavsiya etadi. Odamlar O’z manfaatlari va maqsadlarin amalga oshirish, h’aq h’uquqlarin h’imoya qlish uchun saylovlarda qatnashish zaruriyatin onglashi zarur bO’ladi.

İnson h’uquqlari va erkinliklarin h’imoya qilish uning talablarin qandirishda mamlakat qurilishi boshqarish tizimi va jamiyatni erkinlashtirish O’z oldiga ah’amiyatga ega.Bu borada prezident İ.A.Karimov mustakillikning dastlabki yillarida mamlakatni uzoqga yO’naltirilgan maqsadlarni aniq va ravshon tasvirlab berdi va mamlakat vakilliklarin asta-sekinlik bilan bosqichma-bosqich nodavlat va jamoat tashkilotlari masuliyatligiga O’tkazish, fukarolarning O’zin-O’zi boshqarish organlari, ёki mah’allalarning rolin oshirib borish orqali demokratik jaraёnlarni chuqurlashtirish zaruriyatin aytgan edi. Ana, shu tamoyilning O’zi fuqarolarning bir tomondan erkinligi va ozodligin taminlasa, ikkinchi tomondan O’z h’aёtin izga solishga, demak jamiyatni boshqarishga talabni kuchaytadi. Shaxs O’zin jamiyat h’aёtining va soh’alariga tegishli, uning oldida burchli va masuliyatli ekanligin onglab boradi. Prezident İ.A.Karimov milliy rivojlanish tamoyillarin ishlab chiqar ekan, Uzbekistonning birinchi insonparvarlik qag’idalariga asoslangan millati, dini, ijtimoiy statusi, siёsiy ishonchlariga qoramasdan fukarolarning h’uquqlari va erkinliklarini taminlab beradigan mamlakat bO’lishiga katta umid bog’lamaqda. Bugungi bosqichda demokratik institutlar faoliyatlari kO’lamin kengaytish, xalqning siёsiy faoliyatin kuchaytish va siёsiy madaniyatni asrash, jamiyatda manfaatlar, h’ar xil qarashlar, siёsiy va ishonchli tortislar O’rtasidagi muvozanatni taminlash, jamoat birlashmalarining h’ozirgi bosqichidagi ijtimoiy statusin asrash, siёsiy partiyalar faoliyatin takomillashtirish, iktisodiy h’aёtni erkinlashtirish, mamlakat qurilishin erkinlashtirish va fuqarolik jamiyatni shakllantirish, xokimiyat taqsimlanish tamoyilining insoniyat tomonidan umumiy etiborga olingan tamoyillarni amalda qO’llash, mamlakat xokimiyati organlarining vakilligin nodavlat va jamoat tashkilotlariga O’tkazish masalalarin strategik vazifa darajasida onglash kerak bO’ladi.

Agar O’zbekistonda 130dan ortiq millat va elatga xos turli dunёga qarash va h’aёt tarziga ega bO’lgan xalq jasaO’ın, 10nan artıq diniy konfessiyalar faoliyat kO’rsatib atirganligin nazarda tutadigan bO’lsak, kO’p millatli mamlakatda millatlar aro totuvlik sharoitin yaratishni amalga oshiraёtgan ishlar salmoqli ah’amiyat kasb etadi. Haqiqattanda da, jamiyatga turli diniy va g’oyaviy ishonchga ega bO’lgan xalq qatlomlarining talablarin uyg’unlashtirish, ularni mamlakat rivojlanishin belgilaydigan g’oya atrofida birlashtirib, yO’naltirish katta potentsialni talab qiladigani aniq.

Hozirgi vaziyatda, umumiy fikrlarga kelish h’ar bir inson erkinligi yakka talablari va xO’shametni bO’g’ish h’isobidan bO’lmashi kerak. Sababi, inson iloh’iy va tabiiy qismatiga kO’ra, absolyut takrorlanmas h’odisa. Shu sababli, buyuk mutafakkirimiz va bu masalaga O’z oldiga insonga berilgan muqaddas h’uquqlardan biri ixtiyarli tanglash, normal muvazonatiga intilish va h’aqni O’z ishonchiga kO’ra topa bilish potentsiali ekanligin aytib O’tkan. Sababi, millatidan, irqidan va dunёga qarashiga qaramasdan, mamlakat fuqarosi O’z talablarin qandirish uchun barcha imkoniyatlarga ega bO’lish, O’z h’aёtin ixtiyarli tanglash asosida yO’lga qO’yilishi, jamiyatga barqarorlik muvazonatin saqlash, murosaga kelishi va bir birin tushinishi, O’z aro h’amkorlik va demokratik jaraёnga qatnashish makonin qaror toptirishi h’aёtiy zaruriyat bO’lib sanaladi.

Xulosa O’rnida shuni yana bir marta aytib O’tish lozim, yurtimizda mustakillikning birinchi kunlaridan boshlab, O’ning izbe-iz va shu bilan bir qatorda O’ziga xos va mos demokratlashtirish bilan tig’iz bog’lik ekanligi O’zining h’aqiqiy dalilin topmaqda. Barcha soh’alarda xalqning absolyut suvereniteti tamoyili qaror topishi va ularning barchasining ijtimoiy jaraёnlarda qaysi millat ёki konfessiyaga xosligidan qatiy nazar, ularning demokratik jaraёnlarda faol ishtirok etishining taminlanishi chuqur sezilmoqda.

Mustakillik rivojlanish yO’lida chiqqan Uzbekiston uchun eng asosiy bosh masala milliy davlatchilik tirnag’in qurish, mustakillikning siёsiy, xukukiy, ijtimoiy-iktisodiy asoslarin yaratish edi. Bu masalaga mustakillikga erishgan barcha mamlakatlar turli O’rinlarda dush kelgan va ular bu masalani h’ar

xil echimin topgan. Shu sababli ilmiy adabiёtlarda ijtimoiy rivojlanishning «Shved modeli», «Amerika modeli», «Yapon modeli» siyaqli tushunchalar ishlatilmoqda. Bu tushunchalar ildizida belgili mintaqa ёki mamlakatlar ijtimoiy rivojlanishida siёsiy-iktisodiy isloh’otlarning qaysi yO’ldan, qay formada amalga oshirilishi bilan bir-biridan farqlanadi.

Masalan «Amerika modelida» bozor munasabotlari juda va liberalligi bilan xarakterlansa, «Yapon modelida» iktisodiy munasabotlarda mamlakatning etakchi O’rni bilan belgilanadi. «Shved modelida» iktisodiёtining ijtimoiy yO’naltirilganligi bilan belgilanadi.

Shuningdek, Janubiy Evropa mamlakatlarining O’z modeli bor. Mustakillik HamdO’stlik davlatlari ittifoqining mamlakatlarida modeller va O’ziga xos xususiyatlari bilan bir-biridan farqlanadi.

Uzbekiston O’z mustakilligiga erishgandan sO’ng, milliy davlatchiligimiz tirnog’in qurish, Mustakillik rivojlanish yO’lin belgilab olish maqsadida rivojlangan mamlakatlar tajribasin chuqur urganib, mamlakatimizning tarixiy-milliy xususiyatlari va geografik-demografik shart-sharoitlarga mos bO’lgan O’ziga xos modelni yaratish zarur edi.

O’tgan totalitar tuzumdan juda kO’plab iktisodiy, ijtimoiy muammolar meros bO’lib O’tganligiga qoramasdan, respublika rah’barligi mustakillikning dastlabki yillaridan boshlab mamlakatimiz rivojlanishining O’ziga xos yO’lin aniq belgilab oldi.

Bu yO’ldagi dastlabki eng asosiy vazifa: «Eski mamuriy buyruqpozlik tizimin, O’nga muvofiq bulgan xokimiyat va boshqarish organlarin bartaraf etish, shuningdek,yangi davlatchilikning siёsiy-xukukiy, konstitutiyaviy asoslarin yaratish»29 edi.

Bu vazifani echimin topish natijasida eski mamuriy-buyruqpozlik tizimining ustuvorlari bulgan xokimiyat va boshqarish organlari bartaraf etildi. Masalan, O’tgan kommunistik partiyaning yakka h’okimligiga chek qO’yildi. O’rinlardagi ijro xokimiyatining eski tizimi bartaraf etildi.

1990 yili 24 martda Uzbekistonda prezidentlik institutining engizilishi, 1990 yili 1 noyabrida Prezident h’uzuridagi Vazirlar Mah’kamasining tashkil etilishi, viloyat, shah’ar va tumanlarda vakillik va ijro etish idoralariga rah’barlik qiluvchi h’okimlik lavozimining tavsiya etilishi, yangi milliy davlatchilikning siёsiy-xukukiy asosi bO’lib xizmat qildi.

1991 jılı 31 avgustda Uzbekistonda mamlakat mustakilliginin’ dag’azalanıO’ı, mamlakatning demokratik-xuquqiy mamlakat va fuqarolik jamiyati tomon yO’l tutishi respublikaning yangi Konstitutsiyasi yaratilishin tavsiya qildi. 1992 yili 8 dekabrda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi yangi milliy davlatchilikning konstitutsiyaviy tirnog’i bO’lib qoldi.

Bu Konstitutsiya oldi bilan, O’zbek mamlakatchiligining tarixiy tajribasi va dasturlariga tayanib, milliy davlatchilikning yangi asosda ijobiy rivojlanishin taminlab beruvchi siёsiy-xukukiy h’ujjat h’isoblanadi.

Mustakillik Uzbekiston Konstitutsiyasi demokratiya va inson h’uquqlarining dunёda etiborga olingan qag’idalariga tO’liq mos bO’lib, mamlakatimizda keng kO’lamli ijtimoiy,iktisodiy va siёsiy isloh’otlar O’tkazish uchun xukukiy muh’it bO’lib xizmat qiladi.

Mustakillikning dastlabki yillaridan boshlangan keng kO’lamli isloh’otlar mamlakatimiz rivojlanishining strategik maqsadi – demokratik xukukiy mamlakat va bozor iktisodiёtiga asoslangan odil fuqarolik jamiyatin kurishga qaratilgan edi.

Bu isloh’otlar mamlakatimiz rah’bari İ.A.Karimov tomonidan yaratilgan besh tamoyilga asoslanib, amalga oshirila boshlandi. Bu tamoyillar qO’yidagilardan iborat:

-iqtisodiёt siёsat ustidan xukimron bO’lishi, u h’ar qanday mafkuradan ozod bO’lishi lozim. İqtisodiёt O’z konuniyatlariga asoslanib rivojlanishi kerak;

-iqtisodiёtni boshqarishda, ayniqsa yangi bozor iktisodiёtiga O’taёtganda, mamlakat bosh isloh’otchi bO’lib, uning boshqarish tizimin qO’ldan chiqarmaslik kerak;

-konstitutsiya va qonunning ustuvorligi. O’nga h’amma teng, h’aёtimizning turli soh’alarida bO’ysinish kerak;

-ku’shli ijtimoiy siёsat yuritish. Bu bozor iqtisodiёti yO’lidagi eng axamiyatli vazifa; -bozor iqtisodiёtiga O’tish sekin-asta bosqichma-bosqich amalga oshirilishi lozim.30

29 Каримов И.А.Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.-Т.: Ўзбекистон, 1997.152 бет 30 Каримов И.А.Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йулида.-Т.:Ўзбекистон, 1995, 11бет

Bu tamoyillar «O’zbek modeli» sifatida dunёda etiborga olingan Uzbekiston mustakillik rivojlanish yulining g’oyaviy-nazariy negizi bO’lib xizmat qiladi.

İktisodiёtining siёsatdan ustuvorlik tamoyili dunё tajribasida sinovdan O’tgan erkin bozor iktisodiёtining obektiv konuniyatlari ijtimoiy rivojlanishning echimin topadigan ah’amiyatga ega ekanligin sifatladi. Bozor iktisodiёtiga O’tish sharoitida iktisodiёtining tarkibiy tuzulmalari, xO’jalik yurgizuvchi subektlarning erkin iktisodiy faoliyat yuritishi katta ah’amiyatga ega. Sababi, iktisodiёtining siёsat va mafkuradan ustuvorligi iktisodiy faoliyat erkinligi barpo etilaёtgan adolatli fuqarolik jamiyatning moddiy asosi bO’lib xizmat qiladi.

Yangi demokratik jamiyatga va bozor iktisodiёtiga O’tish sharoitida mamlakatning bosh isloh’otchi vazifasi mamlakatda olib barilaёtgan ijtimoiy, iktisodiy, siёsiy isloh’otlarni tashkil etishda va amalga oshirishda initsiator bO’lishni nazarda tutadi. Bu tamoyil oldi bilan mamlakatimiz rivojlanishining O’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan bO’lib, milliy davlatchiligimiz tarixiy tajribasiga asoslanadi. O’zbek davlatchiligi rivojlanishning barcha davrlarida mamlakat, jamiyat turmushin quruvchi, ijtimoiy-iktisodiy O’zgarishlarni amalga oshiruvchi etakchi kuch bO’lgan. Mamlakatda, uning rah’bariga ulkan ishonch va h’urmat bilan munasabotda bO’lish O’zbek xalqining turmush tarzidagi ah’amiyatli siёsiy qadriyat bO’lib kelgan. Milliy davlatchiligimizdagi bu dastur mustakillik sharoitida uzining mantiqiy kO’rinishin topdi va yangi mazmun bilan boyitildi. Tarixiy qisqa muddat ichida mamlakatimizda amalga oshirilgan iktisodiy, siёsiy isloh’atlar mamlakatning bosh isloh’atchi rolin aniq kO’rsatib berdi.

Bozor iktisodiёtiga O’tishning murakkabligin h’isobga olgan h’alda shuni aytib O’tish zarur, bu O’tish davrida bir qator salbiy h’olatlar, masalan ichsizlik, qonunbuzorlik, jinoyatchilik siyaqlilar yuzaga kelganda mamlakatning tartibga solish, nazorat va boshqarishidagi roli yanada ortadi. Fuqarolik jamiyatning shakllanishi bilan mamlakatning vazifasi biroz qisqarsa da, lekin jamiyatdagi ijtimoiy portlashlarning oldin olishda ijtimoiy munasabotlarning muvofiqlashtirishda ijtimoiy adolatni qaror toptirishda mamlakatning O’rni va roli saqlanib qola beradi.

Konstitutsiya va qonun ustuvorligi tamoyilining manosi, mamlakatimiz h’aёtining barcha soh’alarida qonun ustuvorligin taminlash, qonunga bO’ysinishni shakllantirishdan iborat. Bu tamoyilin mamlakatimiz rah’bari İ.A.Karimov shunday ifodalaydi: «Butkil yangilanish va rivojlanish jaraёnlari qonunga asoslanishi zarur. İktisodiy O’zgarishlar sinovdan O’tgan, amaliy kuchga ega bO’lgan qonunga suyanganda gina bu O’zgarishlar sezilarli natijalar berishi mumkin»31.

İjtimoiy h’aёtning barcha soh’alarida qonunning ustuvorligi xukukiy davlatning asosiy belgisi h’isoblanadi. Yani, xukukiy davlat nazariyasi G’arb Evropada XVII-XVIII asrlarda yaratilgan degan fikrlar bor bO’lsa da, bizda xukukiy mamlakat dasturlari milliy davlatchiligimiz tarixiy tajribasiga O’rta asrlardan-oq bor bO’lgan. Masalan, O’zbek davlatchiligining buyuk siymosi Amir Temur O’zi qurgan juda ulkan mamlakatni «Kuch odalatda» degan shior bilan boshqargan. Temur davrida maxsus tuziklarga amal qilingan. Ana shu tuziklarda jamiyat azolari xulq-atvor qag’idalari, amaldor shaxslar va h’ukimdorlarning burchlari, mamlakat va armiyanı boshqarish qag’idalari aniq ifodalangan.

Qonun ustuvorligi tamoyili, oldi bilan mamlakatning asosiy qonuni h’isoblangan konstitutsiyaning ustuvorligin taminlashni nazarda tutadi. Bu tamoyil mamlakatimiz konstitutsiyasining 15 moddasida qO’yidagicha ifoda etilgan: «O’zbekiston Respublikasida O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlarining ustuvorligi sO’zsiz tan olinadi.Mamlakat, uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fukarolar konstitutsiya va qonunlarga muvofiq ish kO’radi.»32.

Kuchli ijtimoiy siёsat yuritish tamoyili va O’zbek davlatchiligi dasturlariga va milliy qadriyatlarimizga mos bO’lib, O’ning manosi shundan iborat bozor iktisodiёtiga O’tish sharoitida mamlakat xalqni ijtimoiy h’imoya qilishni O’z mO’yniga oladi. Bozor iktisodiёtiga O’tish h’ar doim murakkab jaraёn bO’lib bu davr O’ziga xos qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Shunday sharoitda xalqning ijtimoiy h’imoya qilishga mutaj qatlomlarin O’z h’imoyasiga olish mamlakatning ah’amiyatli vazifalaridan h’isoblanadi.

Azzi va ёrdamga muxtoj odamlarga meh’r va g’amxurlik kO’rsatish, O’larni moddiy va manaviy qO’llab quvvatlash, xalqimiz h’aёt tarzidagi qadimgi dastur, azaliy milliy qadriyat sifatida davlatchilik

31 Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислохотларни чуқурлаштириш йулида.Т.1995. 32 Ўзбекистон Республикасының Конституциясы.-Т.: Ўзбекистон. 2003, 11 бет

tajribasiga da O’z kO’rinishin topgan. Masalan, buyuk mamlakat arbobi O’z tuziklarida mamlakatni boshqarishda ёki qag’idaga amal qilgan. Shu qag’idalarda, masalan:

- Mamlakat, soltanot ustunlarin, xalqning barcha qatlamlari bilan quvvatlash va ularning manfaatlarini h’imoya qilish.

mamlakatdagi demokratik shart-sharoitni, xalqning h’aёt darajasin h’isobga olib O’zbekistonda bozor iktisodiёtiga O’tish sharoitida mamlakat xalqni ijtimoiy h’imoya qilish orqali kuchli ijtimoiy siёsatni amalga oshirmoqda.

- Xalq ah’volidan xabardor bO’lish, ulkanlarni ag’a qatarida, kichiklarni farzand O’rnida kO’rish33.

Bozor iktisodiёtiga bosqichma-bosqich O’tish tamoyili milliy xususiyatimizga, O’zbek davlatchiligi dasturlariga mos bO’lib, u O’tish davrini murakkab xarakterin h’isobga olgan h’olda, ijtimoiy-iktisodiy isloh’otlarni puxta O’ylab, ijtimoiy portlashlarsiz, evolyutsion tarizda amalga oshirishni tavsiya etadi.

O’zbek davlatchiligining O’ziga xos milliy xususiyatlarining biri bulgan, davlatchilik rivojlanishining inqilobiy sakrashlarin cheklab, evolyutsion tarizda etishib borganligin prezident İ.Karimovning qO’yidagi fikrlari bilan asoslashimiz maqsadga muvofiq: «Sharkda demokratik jaraёnlarning qadimdan shakllangan O’ziga xos va O’ziga mos xususiyatlari bor. Buni h’ech qanday nazardan qoshirib bO’lmaydi. Yaniy, Sharqda demokratik jaraёnler bog’lik ravishda va asta-sekin rivojlanadi. Bu soh’ada inqilobiy O’zgarishlar yasashga urinishlar juda salbiy, h’atto qayg’uli natijalarga olib keladi. Revolyutsiyani G’arb olimlari «ijtimoiy rivojlanishning primitiv va ёvvoyi omili» deb atagan». Tabiiy, bunday yO’l bizga h’aslo tO’g’ri kelmaydi. Bu fikrlarning qanchama asosli ekanligin ijtimoiy rivojlanish kO’rsatib turibdi.

«O’zbek modeli» ning jamiyatning ijtimoiy siёsiy, iqtisodiy va manaviy soh’alarida yuzaga chiqishi. Mustakillikning dastlabki yillarida yangi asosda tiklana boshlagan milliy davlatchiligimiz uzining demokratik siёsiy maqomiga ega bO’lib, ijtimoiy rivojlanishda evolyutsiyaviy rivojlanib kelgan milliy davlatchilining qonuniy davomi sifatida kO’rinadi.

Uzbekistonning mustakillik rivojlanish yO’li bO’lgan «O’zbek modeli» mamlakatimizning ijtimoiy dasturi bO’lib, bu dastur ijtimoiy, iktisodiy isloh’otlarning g’oyaviy-nazariy negizin quraydi. Bu isloh’otlar mustakillik yillarida bir necha bosqichlardan iborat bosqichlarni bosib O’tadi. Masalan, isloh’otlarning dastlabki bosqichida eski mamuriy buyruqpozlik sistemasi bartaraf etildi, h’a’m milliy davlatchilikning siёsiy-xukukiy tirnog’i paydo etildi. Keyingi bosqichda ijtimoiy-iktisodiy isloh’otlarning xukukiy asosi yaratildi. İktisodiёtning barqaror bO’lishiga erishildi. İsloh’otlarni navbatdagi bosqichida mamlakatimiz rah’bari İ.A.Karimovning «O’zbekiston XXI asrga intilmoqda» atamasidagi dasturiy asarida belgilab berilgan olti ustuvor vazifalar amalga oshirila boshlandi. Bu vazifalar qO’yidagilardan iborat:

- mamlakatimiz siёsiy, iktisodiy h’aёtin, mamlakat va jamiyat qurilishin yanada erkinlashtirish; - jamiyat manaviyatin yanada takomillashtirish; - jamiyatimiz kelajagin belgilab beruvchi kadrlar siёsati; - xalq turmush darajasining izchilligi h’a’m barqaror O’sishi, xalqni yanada kuchli ijtimoiy

h’imoyalash; - iqtisodiёtdagi tarkibiy O’zgarishlarin taminlash; - jamiyatdagi barkarorlik, tinchlik, millatlar aro va fukarolar aro totuvlikni, chegaralarimiz qO’l

qotilmasligin, mamlakatimiz xududiy birligin taminlash.34 Jamiyatning siёsiy h’aёtin erkinlashtirish oldi bilan, xalqning siёsiy faoliyatin kuchaytishni,

h’okimiyat vakilliklarin nodavlat va jamoat tashkilotlariga, fukarolarning O’zin O’zi boshqarish organlariga bosqichma-bosqich O’tkazib borishin tavsiya etadi.

İqtisodiёt soh’asin yanada erkinlashtirish vazifasi xO’jalik yurituvchi subektlarining iktisodiy erkinliklarin kengaytish, mulkdorlarning statusi va h’uquqlarin mustah’kamlashni O’z ishiga oladi.

33 «Темур тузуклари». –Т: Ғафур Ғулам атындағы əдебият ҳəм искусство баспаханасы, 1991, 53-54 бет 34 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда.: -Т.: Ўзбекистон, 1999, 15-19 бетлар.

Jamiyat manaviyatin yanada takomillashtirish masalasida O’z h’aq-h’uquqlarin biladigan, mustakil fikrlay oladigan, emon-erki, ishonchi mustah’kam, shaxsiy manfaatlari mamlakat va xalq manfaatlari bilan uyg’unlashtirish, erkin, h’ar tomondan kamil insonlarni tarbiyalash ah’amiyatga ega bO’lmoqda.

Xukukiy demokratik mamlakat, erkin fuqarolik jamiyatin kurish kadrlar tayarlash milliy dasturin amalga oshirishni, mamlakatimizning kelajagin taminlovchi etuk mutaxassislarni etishtirishni tavsiya etadi.

Xalqni yanada kuchli ijtimoiy mamlakatimizda amalga oshirilaёtgan ijtimoiy-iktisodiy isloh’otlarning barcha bosqichlarida «O’zbek modeli»ning mazmuni va manosiga mos bulgan axamiyatli mezoni bO’lib kelmoqda.

İqtisodiёtdagi tarkibiy O’zgarishlarni taminlash iktisodiy isloh’otlarning shu bosqichiga tan bO’lib, bunda bozor infratuzilmasin rivojlantirish,eksportga moslashgan va import O’rnin bosuvchi O’nimlar ishlab chiqarishni O’sirish, moliya va bank tizimi faoliyatin takomillashtirish ulkan ah’amiyatga ega.

Jamiyatdagi barkarorlik, tinchlik, millatlar va fukarolar aro totuvlikni, mamlakatimiz xududiy birligin taminlash shu bosqichdagi aktual vazifalardan biri h’isoblanadi. Bu vazifa jah’ondagi globallashuv sharoitida, turli mintaqalardagi h’olatning keskinlashuvi O’zbekistonning suvereniteti va barqaror rivojlanishiga xavf solishi mumkin bO’lgan tah’didlarga munasib javob qaytaradigan xavfsizlik tizimlarin yaratishni tavsiya etadi. Shu bosqichda bunday tizim yaratildi.

O’zbekistonning O’ziga xos va mos yO’li bO’lgan «O’zbek modeli» mamlakat rivojlanishining h’ar bir bosqichida, ijtimoiy, iktisodiy, siёsiy isloh’otlarning xususiyatlaridan kelib chiqib, ijobiy rivojlandirilmoqda. Mamlakatimiz rah’bari İ.A.Karimov Uzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va senatining qO’shma majlisidagi baёnatida «Biz avvalgiday, davlat va jamiyatni isloh’otlash h’amda modernizatsiyalashda «O’zbek modeli»ning axamiyatli tarkibiy bO’lagi bO’lgan bosqichma-bosqich tamoyiliga bundan keyin h’am amal qilamiz» deb belgilab O’tadi.

Umuman, «O’zbek modeli» O’zbekistonning O’ziga tan bO’lgan rivojlanish yO’li bO’lib, bu yO’l mamlakatimizning tarixiy-milliy xususiyatlarin, geografik va demografik shart sharoitlarin h’isobga olgan, respublikaning bosh, strategik maqsadi sari yO’naltirilgan, isloh’otlarning h’ar bir bosqichida ijobiy rivojlanib boruvchi dastur va amal bO’lib h’isoblanadi.

O’zbekiston Respublikası mustaqillikga erishgandan sO’ng, kelajakda qanday yO’ldan borishi masalasi kun tartibiga qO’yilgan eng aktual masala bO’ldi. Buning bir qator obektiv va subektiv sabablari bor uning obektiv sabablaridan biri dunёda ijtimoiy-siёsiy rivojlanishining barcha mamlakatlarga mos keladigan h’esh bir tayar modelning yO’qligi va bO’lishi mumkin emasligi edi. İkkinchi obektiv sabab – mamuriy buyruqpozlikga asoslangan tuzumga tan ijtimoiy munasabotlar va qag’idalar endi respublikada qurilib otirgan yangi ;ijtimoiy yO’naltirilgan, bozor iqtisodiёtiga asoslangan h’uquqiy demokratik mamlakat manfaatlariga xos kelmas edi. Mulkchilik va O’ni boshqarish , ishlab chiqarish, ishlab chiqarishdagi inson omilining ortishin h’isobga olgan h’olda mamlakatni boshqarishning butkillay yangi formasin paydo etish zarur edi. Demak, birinchidan h’ar bir mamlakat demokratik rivojlanish yO’liga kirish uchun belgili bir muddat talab qilinar edi. İkkinchidan, vaqtni bO’sh yubormasdan rivojlanishning tarixiy tomondan asrlar davomida shakllangan dasturlari asosida O’zbekistonning O’ziga xos rivojlanish yO’lin ishlab chiqishni bir daqiqa va kechiktirib bO’lmas, yangi kontseptsiya ishlab chiqish zarur edi.

O’tgan İttifoq shangborida shu vaqtlari suveren Uzbekistonning tashkil etilganligi milliy mamlakat qurilishidagi boy tajriba va dasturlariga tayangan h’olda xalqning O’z taqdiri va kelajagin belgilashdan iborat burchi, h’uquqi va shuningdek, mamlakat rah’barining O’z xalqi kelajagi uchun tarixiy masuliyatni chukur sezganligining dalili. Yuz bergan katta demokratik burilishni dunёning ayrim regionlarida ustuvor darajada u ёki bu etnos ёki konfessiya manfaatlariga asoslanib bir guruh’ siёsatchilar, amalparastlar h’oqichi bilan qonunsiz, xavfsizlik qarashidan pishib etilishmagan mamlakat suvereniteti elon qilinishi h’olatiga uqshatgan. Bu siёsiy qaror Xalqaro jamiyatchilik va eng oldi bilan Uzbekiston xalqining tub h’oqish erkining ifodalanishi ekanligin belgilash lozim.

Tayanch sO’zlari: O’tish davri, Daniel Bell, agrar jamiyat, industrial jamiyat, informatsion jamiyat, ijtimoiy-iqtisodiy,

demokratik qadriyatlar, inqiloblik yO’l, evolyutsion yO’l, demokratikjaraёn, isloh’ot, modernizatsiya, bozar munosabatlari, lyumpenlar, erkinlashtirish, chuqurlashtirish. Mamuriy- buyruqpozlik, bozor

iqtisodiёti, O’zbek modeli, xususiy mulkchilik, ijtimoiy – iktisodiy rivojlanish yO’li, besh asosiy tamoyil, 1991 yilning 31 avgust, mustakillik deklaratsiyasi, prezident, prezidentlik instituti, Konstitutsiya, siёsiy

faoliyat, siёsiy madaniyat, insonparvarlik qag’idalari, diniy konfessiyalar, milliy davlatchilik, iqtisodiёt, siёsat, kuchli ijtimoiy siёsat, isloh’otlar, evolyutsion bosqich.

3-mavzu: O’zbekistonda demokratik jamiyat qurishning milliy, umuminsoniy tamoyillari va qadriyatlari.

Reja

1. Demokratik jamiyat qurishning milliy va umuminsoniy tamoyillari tushunchasi.. 2. Milliy kadriyatlar,ularning tiklanishi va demokratik jamiyat qurishdagi urni. 3. Demokratiya: milliy va umuminsoniy qadriyat.. 4. Shimoliy va g’arbiy demokratiyasi 5. Umuminsoniy kadriyatlarga sodiqlik- O’zbekistonda demokratik jamiyat qurishning asosiy tomoini..

Adabiёtlar 1.O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.-T., «O’zbekiston» 2003. 2. Karimov İ.A. O’zbekiston XXI asr bO’sag’asida… Tom 6-T.: «O’zbekiston» 1997 31-40, 125-135, 149-162 b. 3. Karimov İ.A. O’zbekiston XXI-asrga intilmoqda-T.: «O’zbekiston» 2000 6-8-12, 14-15, 14-26, 28-38 47-48 betlar. 4.Karimov İ.A. O’zbekistonning O’z istiqlol va taraqqiёt yO’li. T.1-T., «O’zbekiston», 1996, 36-85 b. 5. Karimov İ.A. O’zbekiston bazor munosabatlariga O’tishning O’ziga h’os yO’li. T.1.-T., «O’zbekiston»,, 1996, 274-284, zo1-322, 341-359 b. 6. Karimov İ.A. O’zbekiston iqtisodiy isloh’otlarni chuqirlashtirish yO’lida. T.3.-T., «O’zbekiston», 1996, 175-181,183-191,202-206, 227-246 b. 7.Karimov İ.A. O’zbekistonda demokratik O’zgarishlarni yanada chuqirlashtirish va fuqoralik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yO’nalishlari. «Xalq sO’zi» 2002, 30-avgust. 8. Karimov İ.A. Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish, mamlakatni modernizatsiya va isloh’ etishdir.-T., «O’zbekiston» , 2005. 9. Karimov İ.A. İnson uning h’uquqi va erkinliklari h’amda manfaatlari-eng oliy qadriyat. «O’zbekiston avozi» gazetasi 8-dekabr 2005. 10.AzizxO’jaev A.A. Davlatchilik va manaviyat.-T.: «Sharq», 1997. 11. Levitin L, Karlayl S. İslom Karimov-yangi O’zbekiston Prezidenti.-T.: «O’zbekiston», 1996, 40-46, 117-119 betlar. 12. O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёti. Darslik-T., 2005 yil 125-160 b.

O’zbekistonda demokratik jamiyat qurishning milliy va umumiy tsivilizatsion tamoinlari

tushunchasi. O’zbekistonda demokratik jamiyat qurishning milliy , umum tsivilizatsion tamoinlari va qadiryatlarining metodologik asoslari,ilmiy va amalёtlik taraflari Prezident İ.A.Karimov asarlari, chiqib sO’zlagan nutqlarida chuqur baёn etilgan. Malum bulganiday, «jaraёn» tushunchasi-«yO’nalish»,rus tilida qO’llaniladigan «tendentsiya» sO’z bulsa, asosan lotin tilidan kelib chiqqan bulib, «jaraёn» atamasining sinonimi. Prezident İ.A.Karimov asrlarida “jarёn” va “yO’nalish” sO’zlari sinonim sifatida qullanilib kelmoqda. Agar bu sO’zlarning manosiga etibor qaratilsa, ular jamiyatning h’ar xil soh’alarida obektiv, takrorlanuvchi, ustun h’odisa sifatida kO’zga tashlanadi. Demak, jamiyat h’aёtida «jaraёn» ёki «yunalish» malum bir ijtimoiy-siёsiy demokratik jaraёndagi nizomlilikni O’zida tasvirlaydi.

Mustaqillik yillarida mamlakatimizning etakchi olimlari tarafidan demokratik milliy, umum tsivilizatsion yunalishlarni xar bir xalqning qadriyatlari bilan uyg’inlashtirish buyicha bir qancha ishlar ishlandi.

Shunga qaramasdan mamlakatimizda demokratik jamiyat qurish jaraёnida O’larning O’z aro bog’liqligi va kelib chiqish amallarin aniq urganishni talab qiladi. Demokratik zarur butun jah’on tan olgan asosiy tamoinlar bor. Ular quyidagilardan iborat:

- Erkin va adolatli saylovlar; - Ochiq va h’iob beruvchi h’okimiyat; - inson h’uquqlarining ustinligi; - sO’z, nashirёt va vijdon erkinligining Konsituttsiya va nizomlar bilan kapillanishi; - nizom ustunligi; - fuqorolarning siёsiy va iqtisodiy h’uquqlari borligi va tengligi; - tayinlash yO’li bilan shakllanadigan mamlakat organlarining saylab qO’yiladigan organlar

oldida h’isob berish majburligi; - kO’ppartiyallik tizimining borligi; - umum milliy masalalarining echilishida referendumlarning O’tkazilishi; - mulk formalarining h’ar xilligi va ularning tengligin kapillash nizomlarining borligi; - siёsiy oppozitsiyaning ochiq xizmat kO’rsatishi; - jamiyatda plyuralizm, yani fikirlar h’ar qilliligin kapillash nizomlarining bor bO’lishi h’am da

ularni amaliy amalёtga paydo etish masalalari natiyjasining ortishi. Malum bulganiday,O’zbekiston xalqi O’z mustaqilligiga erishgandan sO’ng, er sharining

kO’pchilik xalqi singari jamiyat yO’naltirilgan bozor iqtisodiёtiga asoslangan demokratik jamiyatni qurishda O’z oldiga maqsad qilib qO’yishdi.Bunday jamiyatni shakillantirishda, O’zbekiston rivojlanishining O’ziga h’os milliy tamoinlarin jah’onda bO’laёtgan insoniylik tamoinlar bilan jamlashaёtganligin nazardan chiqarmaslik kerak.

O’zbekiston xalqining bozor iqtisodiёtiga asoslangan demokratik jamiyat qurishda mustaqilligimizning dastlabki yillaridan boshlab Prezident İ.A.Karimov quyidagi milliy tamoinlarga jamiyat diqkatin qaratdi. Bu milliy jaraёnlar İ.A.Karimovnin 1992-yilda ёzilgan ″Mustaqillik yO’li: muommolar va rejalar″ h’am da ″O’zbekistonning O’z mustaqillik va rivojlanish yO’li″ asarlarida ilmiy tarafdan asoslab berildi. Bu O’zbekistoning O’ziga h’os, rivojlanish yO’li dunё mamlakatlari tan olgan «rivojlanishning O’zbek modeli» degan nom oldi.35 Shu tamoinlarda bir tarafdadan milliylik, ikkinchi tarafdan umum insoniylik yunalishlari uyg’unlashdi ёki ularning diallektik taraflari O’z kO’rinishin topdi. “birinchi tamoinimizda-deb ёzgan edi İ.A.Karimov,-daslab-iqtisodiёt, keyin siёsat degan sO’zlarni ilgari surdik″.36 Bosqacha qilib aytganda, iqtisodiёtning siёsatdan ustunligi nazarda tutildi.İqtisodiy isloh’otlar siёsatdan ortda qolmasligi zarur.

İkkinchi tamoin- bu mamlakatning bosh reformator ekanligi. Yangilanish va O’zgarish siёsatin ishlab chiqarishi va ularni izchillik bilan amalga oshirishda mamlakat O’z qaramog’iga oladi. Uchunchi tamoin, O’z navbatida barcha soh’alarda nizomning ustunligi taminlanadi.O’zbekiston Respublikasining 1992-yil 1-dekabrda qabul qilingan Konstituttsiyasi va umum insoniylik va milliy tamoinlarning jamlashgan ulgisi bO’lib topiladi.

TO’rtinchi tamoyil, bu- xalqning demokratik ah’voli, ayniqsa, uning 60 foizdan kO’prog’i ёshlar bO’lganligi, kam taminlangan oilalarni, bolalarni, pentsionerlarni jamiyatni h’imoya qilish maqsadida kuchli ijtimoiy siёsat olib borish h’isoblanadi.

Beshinchi tamoin,-bu- xalqimiz dasturlari, urf-odatlari h’am da bazor iqtisodiёtining obektiv nizom-qoyidalarin h’isobga olgan h’olda unga “shok terapiyasi” asosida emas, balki evolyutsion yO’nalish asosida, puxta O’ylab bosqichma-bosqich O’tish nazarida tutiladi.37

35 М.С.Гафарли, И.А.Касаев. Ривожланишниниг "ўзбек модеми": тинчлик ва барқарорлик-тараққиёт асоси.-Т., Ўзбекистон. 2001, 430-бет. 36 Каримов И.А. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. – Т.. Ўзбекистон, 2001, 36-38, 177-бет. 37 Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. 2-жилд. Т., Ўзбекистон, 1996, 177-180-бб.

Shunday qilib, shu jaraёnlar ёki rivojlanishning “O’zbek modeli” O’zbekistonda h’uquqiy demokratik mamlakat va fuqorolik jamiyatga O’tishning h’am da uning dunё jamiyatchiligi bilan izchillik asosida intergatsiyalashuv kontseptsiyasining asosin quraydi.

Malum bulganiday. Bazor iqtisodiёtiga bosqichma-bosqich izchillik bilan O’taёtgan O’zbekiston Respublikasi 1994-yil oxiri 1995-yil boshlarida isloh’otlar O’tkazishning ikkigchi bosqichiga O’tdi. Bu davr ichida mamlakatimizda kuchli atqoruvchi h’okimiyatga asoslangan Prezidentlik Respublikasi shakillandi, umum insoniylik h’am da milliylikga asoslangan zamonaviy parlament –Oliy Majlisga kO’ppartiyalik asosida saylovlar O’tkazish yO’lida aniq qadam tashlandi. Tug’ri, tub manodagi professional parlament emas edi, lekin iqtisodiy, manaviy soh’alar singari. İjtimoiy siёsiy soh’ada h’am isloh’otlar evolyutsion yO’l bilan olib boiladi, bu jamiyatimizda astoydillikni taminlash uchun asos bO’ldi.

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti İ.A.Karimovning 1995-yil 23-fevralda Birinchi chaqiriq Oliy Ma’jilisining I sessiyasidagi maruzasi “O’zbekiston mustaqilligining asosiy tamoinlari” deb nomlanishi bekor emas. Shu maruzada Prezidentimiz Sharqda, ayniqsa O’zbekistonda dunёviy, demokratik jamiyat qurishning uch zarur tamoini ustida tO’qtab, ularni ilmiy tarafdan asoslab berdi. Xush, O’zbekistonda qurilaёtgan demokratik, adolatli fuqorolik jamiyatining formasi qanday bO’lishi kerak?

″Sharqda,- deb ёzadi İ.A.Karimov, - demokratik jaraёnlarning avvaldan shakillangan O’ziga h’os xosiyatlari bor. Sharqda demokratik jaraёnlar O’z-aro ravishda asta-sekin rivojlanadi. Bu soh’ada inqiloblik O’zgarishlar yashashga urinishlar qayg’uli natiyjalarga olib keladi. İnqilobni G’arb olimlari va “jamiyatlik rivojlanishning qadimgi va ёvvoyi shakli” deb nomlangan. Bunday yO’l bizga h’ech qachon tug’ri kelmaydi”.38 Shu O’rinda, demokratik jamiyat qurishning milliy, umum tsivilizatsion jaraёnlarida Sharqga h’os qadiryatlar qanday O’rin egallaydi, degan savol tug’iladi. Agar etibor bilan qaralsa, bu O’rinda jaraёnlar sO’zi tamoinlar manosin anglatmoqda. İkkinchi tamoinni Prezidentimiz demokratiyalashtirishning “ ikkinchi zarur sharti” deb nomlangan. “ Jamiyatning demokratiyalashtirishning ikkinchi zarur sharti odamlarning O’y-fikri ijtimoiy natiyjasi bilan demokratik O’zgarishlar darajasi bir-biriga qancha soy bO’lishiga bog’liq.” 39

Bizning fikrimzcha, shu tamoin umum tsivilizatsion tamoin. “ Uchunchidan,-debtariflagan edi İ.A.Karimov,-demokratik jaraёnlar xalqimizning milliy madaniyatining O’ziga h’os taraflarin, uning tabiyatin O’zida jamlagan bO’lishi kerak. Bizga malum, G’arb namunasi kO’p h’olatlarda individualizm falsafasiga tayanadi va h’ammani h’addan tashqari siёsiylashtirishga olib keladi.” 40

Demak, milliy tamoinlar bilan birga aymaqlıq tamoinlar h’am bor. Malum bulganiday, İ.A.Karimovning tariflashicha, demokratiyani shakillandirishda O’zbekiston uchun G’arb namunasi emas, kO’proq Sharq tajriybasi mos keladi. Aziya territoriyasi va musulmon Sharqdagi demokratik qadriyatlar va O’zgarishlar rivojlanishning tajriybasi O’ziga mos h’osiyatlar, O’ziga h’os dasturlarga ega. Sharqda demokratiya tushunchasi birlashish g’oyasi, jamiyatchilikning fikricha ustunlik ana shu erida shakillanadi.41 Aziya aymag’ı va musulmon Sharqning boy tarixiy tajriybasiga asoslanib, İ.A.Karimov O’zbekistonda demokratik tamoinlarning rivojlanishi h’aqida zarur qarorga keldi. “Bizning mamlakatimizda, -deydi Prezidentimiz,-demokratik jarёnlar xalqimizning nizomni h’urmat qilish, nizomga bO’ysinish singari faziylatlarga soy ravishta rivojlanishi zarur, adob –intizomlik, manaviy qadriyatlar siёsiy qatnashlarni va ustunlikga erishishi darkor!

Milliy qadriyatlarning tiklanishi-demokratik jamiyat qurishning zarur sharti.Demokratik jamiyat kontseptsiyasida milliy, umuminsoniy qadriyatlar bilan bir qatorda, diniy qadriyatlarning O’rniga aloh’ida etibor qaratmoqda. Sababi,ular O’rtasida malum bir chegara yO’q. Bunday fikr bildirishimizcha malum bir tarixiy sharoitlarni obektiv zarurliklar sababi jamiyat rivojlanishi uchun aloh’ida ah’amiyat bulishi milliy qadiryatlar, diniy qarashlar qaramog’ida shakillanganligi asos asos bO’ladi. Bizning milliy qadriyatlarimiz faqat islom ona erida raydo bO’lmagan, balki zardushtiylik, buddizm singari dinlardan h’am kyap narsalarni olgan. Harqanday qadiryatlarning bosh manbayi uchun ijtimoiy h’aёt. Buning dalili sifatida h’ozirgi davrda malakatimizda kO’p gina tarixiy din bilan bog’lik

38 Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. 3-жилди, - Т., Ўзбекистон, 1996, 8-9-бб. 39 Ўша манба, 8-9-бб. 40 Ўша манба, 9-б 41 Ўша жойга қаранг

qadiryatlar O’zlarining diniy mazmunin O’zgartib, dunёviy, milliy qadiryatlarga aylanganligin tariflash mumkin. Demokratik jaimyatni qurishda din doyim h’amO’ning tarafdori bO’la bermaydi. Ayniqsa h’ozirgi qiyin O’tish davrida islom g’oyalari va qarashlaridan bir-biriga qarama-qarshi maqsadlar yO’lida foydalanishga urinishlar jonlangan bir paytda, ana shu faktorning O’rnin aloh’ida tah’lil etish zarur.Uning zarurligin Prezidentimiz İ.A. Karimov aloh’ida va bir necha bor aytib kelmoqda. “Mustaqillik yillarida eng ulkan qO’lga kirgizilgan g’alabalarimizdan biri tarixiy, milliy va odob-intizomlik qadiryat h’am da dasturlarning muqaddas dinimizning jamiyatni manaviy rivojlanishdagi O’rni va ah’amiyatining qayta tiklanganligi bO’lib topiladi. Hozirgi kunimizda ёvuz kuchlar islom dini xalqimiz uchun muqaddas qadiryat ekanligidan foydalanib, O’zbekistonni demokratik manaviy rivojlanish yO’lidan ayirishga intilmoqda″. Keyingi yillarda dunё h’ajmida islom dinidan qarama-qarshi maqsad yO’lida foydalanish misollari kO’rinmoqda. O’zbekistonda demokratik jamiyatni qurishda milliy tamoinlarning asosin quruvchi qadiryatlar h’am aloh’ida O’ringa ega. Mustaqillik sabapli O’nga bO’lgan yangicha ёndashishlarga Prezidentimiz İ.A.Karimovning milliy va umum tsivilizatsion qadiryatlar h’aqidagi metodologik ilmiy fikrlari h’am da amaliy talabchanligidagi kO’rsatmalari aniq misol bO’la oladi. Milliy va umum tsivilizatsion qadiryatlar h’aqida mamlakatimizning bir qator olimlarining fikrlarin jamlashtirish lozim., sababi, O’zbekistonda qurilaёtgan h’uquqiy demokratik mamlakat h’am ochiq fuqorolar jamiyati umum insoniylik kadriyatlar bilan bir qatorda, milliy kadriyatlarimizga asoslanadi. Yuqoridagi adabiёtlarning tah’lillari shuni kO’rsatadi, O’tmishdagi barcha ijtimoiy falsafiy talimotlarda kadriyatlarning manosi va ularning jamiyat rivojlanishida tutgan O’rni masalasiga ulkan etibor berilgan. Agarda qadimgi dunё ijtimoiy-falsafiy talimotlarda umum insoniylik kadriyatlar inson rivojlanishining mevasi deb qaralgan bO’lsa, Turondagi ijtimoiy-falsafiy fikrlar tarixida ″Avesto″dagı uchunchi davr deb nomlangan insoniyat kelajak adolatli jamiyat h’aqidagi fikrlar tarixiy ildizlarni quraydi. Shu kO’z qarashdan kadriyat tushunchasining mazmuniga etiboringgizni jalb etmoqchimiz. Shu tushunchaning manosi h’aqida ijtimoiy-falsafiy adabiёtlarda kO’p gina ilmiy tariflar bor. Berilgan tariflarni tah’lil etish bir tamondan h’ar turli ёndashishlarning borligi, ikkinchi tamondan bO’lsa, ularning butinlay bir-birin bekor etish h’ollari bor ekanligin kO’rsatadi. Masalan,” Falsafiy entsiklopediya” ning beshinchi sah’ifasida kadriyatlar qO’yidagicha tariflangan: ″Kadriyat-falsafiy va ijtimoiy tushuncha. U birinchidan, bir obektning ijobiy ёki salbiy tarafin , ikkinchidan, ijtimoiy sananing normativ belgilovchi- bah’olovchi tarafi (subektiv kadriyatlar ёki sana kadriyatlar)in tasvirlaydi″.42 Rus tilidagi ″tsennost″, yaniy ″kadriyat″ tushunchasiga odamlarning ijtimoiy-siёsiy talabchanligiga, manaviy dunё qarashiga ijobiy ёki salbiy tasir kO’rsatadigan barcha narsa va h’odisalar kirgizilgan. Shunga ёqin kO’zqarashdan boshqa ilmiy manbaalarda h’am baёn etilgan: ″Kadriyat (falsafa, sotsiologiyada) - voqiёliktagi malum bir h’odisalarning iqtisodiy, ijtimoiy va manaviy ah’amiyatin kO’rsatish uchun qO’llaniladigan tushuncha. Qadiryatlarimizning mazmuni va xarakteriga kO’ra, progressiv va reaktsion tiplarga ajratish mumkin″ delingan. Bizning fikrimizcha, bunday tariflar shu kategoriyani uning asosiy manosi aniqlashda bir qator ilmiy chalg’itishlarni keltirib chiqarmoqda. Shunga kO’ra, uning mazmuni, tuzilishi, asosiy formalari, paydo bO’lish xosiyatlari va umum insoniylik kadriyatlar sistemasi, bu sistemadagi asosiy kadriyat formalarining O’rni va ah’amiyatin ilmiy tah’lil qilish bilan bog’liq bir qator masalalarga etibor kam ekanligin kO’rsatib O’tish lozim. ″Qadriyat″ deganda, inson va insoniyat uchun ah’amiyatli bulgan va jamiyatlik guruh’larining manfaatlari va maqsadlariga xizmat qiladigan va shchu sababdan ular tarafidan bah’olanib, qadirlanadigan tabiyat va jamiyat h’odisalari birligin tushinishimiz lozim. 43 Rus, inglis, nemets, frantsuz va chex tillarida Rossiya Fanlar Akademiyasıning akademigi G.V.Osipov redaktorligida nashirёtdan chiqqan ″Sotsiologicheskiy entsiklopedicheskiy slovar″da kadriyatlarni bah’oalash, kadriyatlar tizimi,

42 Философская энциклопедия. Т. 5. – М., 1970, стр. 462 43 Қадриятлар ва ижтимоий тараққиёт (илмий ишлар тўплами). Т., Ўзбекистон, 1997, 198-бет; Т.Камилова, С.Обидова. Миллий ахлоқий қадриятлар ва уларнинг тарбиявий аҳамияти. – Т., "ФАН", 2000, 20-бет; Б.С.Ерасов. Культурология 2-е изд.-М.: Аспект-Пресс, 1997, 591-бет; Н.Ортиқов. Маънавият: Миллий ва умуминсоний қадриятлар. – Т., Ўзбекистон, 1997, 48-бет.

ijtimoiy kadriyatlar, kadriyatlar yunalishi va umum kadriyatlarga tariflar berilgan.44 Kadriyatlar tushunchasiga ″Mustaqillik keng mazmunli ilmiy ommabob lug’atida″da h’am aloh’ida O’rin ajratilgan.

Shu O’rinda, ″kadriyat″ sO’zi qanday manoni anglatadi tabiyiy savol tuO’iladi. ″Kadriyat″ atamasi bizga arabiya ″qadri″ sO’zidan kirib kelgan bO’lib, bugungi kunda bu tushuncha “ barcha h’am jamiyatdagi birdan-bir narsa va h’odisaning odamlar O’rtasidagi, O’z aro jamiyatlik aloqalardagi tutgan zarur ah’amiyatin sa’O’lelendiriO’″ uchun qO’llanilmoqda. Bu masalaning bir tamoni. Uning ikkinchi tamoni shundan iborat, “kadriyat” sO’zi qadim zamonlarda paydo bO’lgan va barcha xalqlar tillarida bor. Demak, bu tushuncha bir necha ming tarixga ega, Fikrimzning aniq dalili sifatida qadi mgi dunёda”aksikologiya” degan atamaning borligin aytish mumkin. Aksikologiya asosan falsafaning zarur yunalishlaridan biri. Faqat bu tushuncha XIX-XX asrlarga kelib, Evropa mamlakatlari falsafasida rivojlandirildi. Uning tarixi demokratiyaning tarixi bilan bog’liq. Evropa mamlakatlarida h’am demokratik jamiyatni qurishni kadriyatlarga asoslanish ustun bO’lgan.

″Kadriyatlar-jamiyatda odamlar arosida etiborga, h’urmatga, ah’amiyatga ega odamlar, aloqalar, moddiy narsalar va manaviy boyliklar yig’indisi ″45 degan tarif bor. Kadriyatlarni bunday tariflash aniq manosin bir qancha aniq tasvirlasa h’am, lekin kadriyatlarga berilgan tariflar ichida O’zining ilmiyligi bilan boshqa tariflardan ajralib turadi degan fikrdamiz. Bizningcha, “umum insoniylik” kadriyatlar tushunchasi butun jamiyat ah’amiyatiga ega bO’lgan, insoniyatning barchasi, O’tmishi, bugungi va kelajagin, yashashning asosiy yunalishlari, nizom- qoyidalarin, talab va tartiblarin, odamlarning arzu-armonlari vag’oyalarin O’zida tasvirlaydigan kadriyatlarning umum shakillarin sa’O’lelendiredi. Umum insoniylik kadriyat tushunchasining obektiv asosi ijtimoiy aloqalar va jaraёnlar, insoniyatning uzliksiz umrin va h’aёt tarizin umumlashtiradigan jamiyat″.

Haqiqatdan da “umum insoniylik ″ tushunchasida kadriyatlarning tiri tabiyatning bir parchasi bO’lgan odamzotning umri va etilishishi, uning tarixiy rivojlanishi, siёsiy va boshqa birliklar uchun ah’amiyati O’z kO’rinishin topishi kerak. Demak, insoniyatning eng umum jamoati bO’lgan jamiyat gina umum insoniylik kadriyatlarning yaratuvchisi va saqlab qoluvchisi h’isoblanadi. Umum insoniylik kadriyatlar keng kulamli tushuncha. Uning mazmunida eng dastlab azodlik, erkinlik, tinchlik, demokratiya sabapli shakillangan ison baxt-saodati singari umum jamiyatlik mazmunin beradigan kadriyatlardan iborat deb aytish mumkin. Kadriyatlarni faqat moddiy va manaviy boyliklar sifatida tushinish va uni shunday tah’lillash ilmiy kO’z qarashdan tug’ri emas.

Milliy kadriyatlarning demokratik jamiyat qurishda tutgan O’rni Har bir millat yaz kadriyatiga ega. Uning h’ar bir mamlakat, h’ar bir xalqning bu imkoniyatlaridan qay darajada foydalanishi – demokratik jamiyatni qurishda zarur urin egallaydi. Hozirgi davrda kadriyatlarning zarur h’osiyatlaridan biri Mustaqillikdan keyin milliy kadriyatlarning demokratik jamiyatni qurishdagi urnin aniqlash borasida aniq ilmiy izlanishlar va amaliёt bilan bog’liq muommolar mamlakat siёsati darajasiga kO’tarildi. Sababi, birdan-bir jamiyat manaviy imkoniyatlarin, odamlar ongiga manaviy va odob-intizomlik kadriyatlarni rivojlandirmay va mah’kamlay olmay turib O’z kelajagin belgilay olmaydi. Ayniqsa, bizning Sharqda xalqning ming yillik milliy kadriyatlari uning uchun qudiratli manaviy maanbayi bulib xizmat qilgan. Xalqimizning yaqin O’tmishidagi uzoq vaqt davom etgan kuchli g’oyaviy siqimga qaramay, O’zbekiston xalqi avloddan-avlodga O’tib kelgan O’z tarixiy va madaniy kadriyatlarni h’am da O’ziga h’os dasturlarni saqlab qolishga erishganligi sababli va qalbida barcha umum tsivilizatsion kadriyatlarga sodiq bO’lgan. ″Biz, - deb atap O’tadi İ.A.Karimov, - manaviy kadriyatlarni tiklashda milliy O’zlikni anglashning O’sishidan, xalqning ruO’xin uning ildizlariga qaytishidan iborat O’z-aro, tabiyiy jaraёn deb h’isoblaymiz.46 Demak, O’zbekistonda demokratik jamiyat qurishning milliy, umum tsivilizatsion tamoinlarin h’ar bir xalqning kadriyatlarsiz, aloh’ida ajiratib bO’lmaydi.

Birdan-bir na’rsa va h’odisa mayli u moddiy bO’lsin, mayli manaviy bO’lsin, kadriyatga aylanishi uchun malum bir vaqt, davr O’tishi kerak. Demokratiyaning milliy va umum insoniylik kadriyat

44 Г.В.Осипов. Социологический энциклопедический словарь. – М., 2000, стр. 402-403 45 Мустақиллик изоҳли илмий-оммабоп луғат. А.Жалолов ва қ.Хоназаров умумий таҳририда. Т., "Шарқ", 1998, 279-бет. 46 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: Хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатларм. – Т., Ўзбекистон, 1997, 137-бет.

sifatida shakillanishi va shunday bosqichlarni bosib O’tgan. O’tmishdagi barcha narsalar milliy kadriyat bO’lib h’isoblana bermaydi. Uning milliy kadriyatga aylanishi uchun O’zin kursata olishi shart. Demak, biz demokratik jamiyat qurishda O’tmishimizdagi barcha narsalarimizni tulaligicha ola olmaymiz. Sababi,u h’amma uchun ibratli emas.

Shu urinda Prezident İ.A.Karimovning quyidagi fikrlari juda ah’amiyatli bO’lib h’isoblanadi. ″...O’tmish kadriyatlariga, dasturleriga va h’aёt h’ollariga betartib ravishda ertangisin O’ylamay boshqa bir qarama-qarshilikga – h’ozirgi davrni qabul qilmaslik, jamiyatni yangilash zarurligin bekor etishga olib kelishi mumkin″. Ana shu bekor etish h’ollarida ekstremistlik ruO’xtagı oppozitsiyaning paydo bO’lish xavfi tug’ildi. U asosan olganda, manaviyatga qarshi oppozitsiya bO’lishi mumkin edi.47 Ayirim vaqtlari shunday h’am bO’ladi.

O’zbekiston demokratik jamiyat qurishda milliy kadriyatlardan tashqari diniy kadriyatlarimizga h’am aloh’ida urin berilganligi tO’sindan bO’lgan emas. Sababi, milliy va diniy kadriyat urtasida chegara yO’q, ular h’amisha O’z aro bog’liq h’olda paydo bO’ladi. Milliy va diniy kadriyatlar fikr mustqilligidan qutilish, milliy O’zlikni anglashga xizmat qilishi bilan jamiyatda demokratik umum tsivilizatsion tamoyillarning paydo bO’lishida sharoit yaratadi

Demokratiya: milliy va umum tsivilizatsion qadriyat. Demokratik qadriyatlarining malum bir sharoitlarda mah’alla, milliy aymoqlik va umum insoniylik shakillarida paydo bO’ladi. Atab aytganda, h’ar bir jamiyat manaviy imkoniyatlarin odamlar onggida mannaviy va odob- ikromlik kadriyatlarni rivojlandirmay va bekkemlemey turib, O’z kelajagin belgilay olmaydi.

Xalıqlarning madaniy kadriyatlari, manaviy merosi ming yillar davomida Sharq xalqlari uchun qudiratli manaviy manbaayi bO’lib xizmat qilgan. Respublikamız Prezidenti İ.A.Karimov bu h’aqda O’z fikrin quyidagicha bildiradi : ″Uzoq vaqt davom etgan kuchli g’oyaviy qaramlikga qaramay, O’zbekiston xalqi avloddan-avlodga O’tib kelgan O’z tarixiy va madaniy kadriyatlarni h’am da O’ziga h’os dasturlarni saqlab qolishga muvaffah’ bO’ldi″.48 Atab aytganda h’ar bir kadriyatning manosi va ah’amiyati tabiyat, ijtimoiy va manaviy rivojlanishga tasir etish imkoniyatlari asosida belgilanadi.

Demokratik jamiyatni umum insoniylik va milliy kadriyatlarsiz qurib bO’lmaydi. Kadriyatlar h’aqqida fikr yuritganimizda uning ikki murakkab bO’limin nazarda tutish kerak. Bunda eng avvalo, insonning obektiv olamga nisbatan bulgan aktiv talabchanligin aloh’ida tah’lil qilish zarur. Umum insoniylik kadriyatlar tushunchasiga moddiy va manaviy sharoit, yashash shart-sharoitlarning rivojlanishi va yangi kadriyatlarning shakillanishiga O’tishdan meros bO’lib qolganlari bO’lsa davr ruO’xi, yangi ijtimoiy talab va rivojlanish uchun asos bO’lgan kadriyatlar kiradi.Umum insoniylik kadriyatlarning asosiy vazifasi olamni bilish va uni amaliy O’zgartirishning zarur faktori. Prezidentimizning ″Mustaqillikga erishganimizdan keyin gina biz buyuk ato-bobolarimizning h’urmatin O’rniga qO’yaoldik. Bizning bu h’arkatlarimizni Markaziy Osiёdagi qO’shni mamlakatlar, madaniy xalqarolik dunё jamiyatchiligi qO’llab quvvatladi. Bu jaraёn birdan bO’lgan emas, Soh’ibqiron Amir Temur shaxsi uning avlodlari bO’lgan faqat bizning emas, muh’itdagi barcha xalqlarning, butun manaviy insoniyatning boyligi″ degan fikrlar h’ar bir millat rivojlanishidagi tarixiy voqiёlar, unga yaxshi ёrdamlarin qO’shgan shaxslar va milliy kadriyatlar qatoriga kirishin anglatadi. Shu kO’z qarashdan Amir Temur shaxsi buning ayqin isboti. Amir Temur qonunlarining h’ar turli tizimlari- diniy dunёviy fikrlar boligin, ularni h’isobga olish kerakligin juda tug’ri anglagan. Amr Temur nizom deganda faqat shariyat nizomchiligin emas, boshqa xalqlar kadriyatlari, urf-odatlarin h’am tushingan. “Milliy kadriyatlar – millat uchun zarur va aniq ah’amiyatga ega bO’lgan tamoni va xosiёtlari bO’lib topiladi. O’z milliy kadriyati bO’lmagan millat ёki xalq yO’q. Millatning krizisi-milliy kadriyatlarning krizisi. Milliy kadriyatlar millatning tarixi, yashash tarizi, kelajagi, uni yaratgan avlodlar, ijtimoiy qatlamlar, milliy sana, til, manaviy h’am da madaniyat bilan O’z-aro bog’liq h’olda yuz beradi”49.Sababi, milliy kadriyatlar davlatimiz mustaqilligin mah’kamlaydigan manaviy asoslaridan biri, demokratik, adolatli,

47 Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. 6-жилд. – Т., Ўзбекистон, 1998, 126-бет. 48 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: Хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатларм. – Т., Ўзбекистон, 1997, 14-бет. 49 Мустақиллик изоҳли илмий-оммабоп луғат. А.Жалолов ва қ.Хоназаров умумий таҳририда. Т., "Шарқ", 1998, 141-бет.

h’uquqiy davlat va fuqorolik jamiyatin qurishning asosiy manbaayi bO’lib h’isoblanadi. Markaziy Osiё xalqlarining asrlardan-asrlarga meros bO’lib kelaёtgan milliy kadriyatlari uzoq tarixiy jaraёnda shakillanaёtgan va kO’plab og’ir sinovlarni boshidan kechirgan. Haqiqatdan da xalqimiz 3000 yildan ortiq davrni O’zida jamlagan Markaziy Osiё tsivilizatsiyasin ёratdi. Markaziy Osiё xalqlarining milliy kadriyatlaridagi O’ziga h’os tamonlari quyidagicha:

A) tug’ilgan er va ona Vatanga h’urmat; B) ota-bobolar ruO’xiga sodiqlik; V) ulkanlarga h’urmat, ёshlarga izzat; G) insoniylik qatnashda muloyimlik; D)chidamlilik,saldamonlik, sabr-qanoatlik xosiyatlarining ustunligi.

Bizga malum, demokratik kadriyatlar malum bir sharoitlarda shakillanadi. Shu sababli ular mah’alla, milliy, aymaqlik , umum insoniylik mazmunda paydo bO’ladi. Milliy O’rtalik milliy kadriyatlarni yaratishning asosiy manbaayi. Milliy O’rtalik mah’alla kadriyatlar ustinligin O’z darajasiga kO’taradi va ularni etilishtirib, umum insoniylik kadriyatlar darajasiga olib chiqadi.Umum insoniylik kadriyatlarni h’ar bir odam O’zining boyligiga aylandirganda gina milliy tamoinlar O’z kuchin kO’rsatadi.”Shuning bilan birga O’tmish kadriyatlariga, dasturlarga va h’aёt h’ollarin tartibsizlik ravishta, ertangisin O’ylamay qaytib boshqa bir qarama –qarshilikga –h’ozirgi davrni qabul qilmaslikga, jamiyatni yangilash zarurligin bekor etishga olib kelishi mumkin” 50 deb aytib O’tadi O’zbekiston Respublikası Prezidenti İ.A.Karimov. Biz bugungi kunda h’aqiqiy kadriyatlarimizni:

- evolyutsion andishalik asosida; - dag’daris vaqtida sabr- toqatli va saldamlılıq asosida; - mulozamatda sertafakullik, qariyalarga munasobatda h’urmat-izzat asosida; - ijtimoiy-siёsiy h’aёtda O’zin tuta bilish, va boshqa soxalarda h’am astab-abaylab

rivojlandirmoqdamiz. - Milliy kadriyatlar qanday da bir O’zgarmas h’odisalar emas. Millat rivojlanishi bilan

bog’liq ijtimoiy, iqtisodiy, manaviy h’aёtning etilib borishi, yashash va mexnat qilish sharoitlar O’zgarishi bilan milliy kadriyatlarda h’am rivojlanib borishiga imkoniyat yaratiladi. Har bir kadriyat malum bir aniq davr, sharoit va talablarning mevasi gina emas, aniq kuzgusi bO’lib topiladi. Shu kO’zqarashdan, kadriyatlarning demokratik tamoinlar bilan paydo bO’lishidagi O’rniga bah’o berishdan avval ulardan foydalanishda ikki faktorga aloh’ida etibor berish kerak: birinchisi-qaysi bir kadriyatlarning yuzaga kelgan aniq tarixiy sharoitlar, ikkinchi shu davrlarga soy bO’lgan imkoniyat va talablar. Shuningdek, umum tsivilizatsyaning demokratik kadriyatlar, aymaqlıq kadriyatlar, ular O’rtasida qandayda uyg’unlik bor bO’lganligi masalalarin O’rganish zarur. Bu jaraёnlar O’zbekistonda demokratik jamiyat qurishning zarur sharti bO’lib h’isoblanadi. Bizning fikrimizcha, malum bir milliy, klassik, aymaqlıq, shaxsi va boshqa kadriyatlik tizimi umum insoniy kadriyatlar tizimining O’rnin bosa olmaydi.

- Fuqorolik jamiyatni qurishda umum insoniylik kadriyatlarning paydo bO’lish xosiyatlariga nisbatan xarakterga ega bO’lib, O’ning bu xosiyati h’amiysha kO’zga tashlana bermaydi.Shunga kO’ra demokratik tamoinlarni milliy kadriyatlar bilan jamlashda uning quyidagi paydo bO’lish shakillarin aloh’ida atab O’tish zarur.

a) demokratik jaraёnlarning O’z-aro asosida milliy kadriyat sifatida shakillanishi; b) odamlarning fikri va ijtimoiy-siёsiy natiyjasi bilan demokratik O’zgarishlar darajasining soy

bO’lishiga erishish orqali; v) jamiyatdagi h’ar turli guruh’lar qarashlarin yangicha maqsad-“O’zbekiston kelajagi buyuk davlat”

degan milliy g’oya asosida birlik, millatlar aro totuvlik, ijtimoiy-iqtisodiy astoydillikni taminlash asosida;

g) demokratik jaraёnlar xalqimizning nizomni h’urmat qilishi, nizomga bO’ysinish singari faziylatlarga xos ravishta rivojlanishin taminlash;

50 Каримов И.А.Ўзбекистон XXI аср бўсағасида:хавфсизликка таҳдид,барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.-Т.:Ўзбекистон,1997,138-бет.

d) siёsiy aloqalarning va odob-ikrom, manaviy, milliy kadriyatlar ustunligiga erishish arqoli umum tsivilizatsion demokratik tamoinlarni davlat fuqorosining h’aёt taladiga aylantirish va boshqalar.

Demokratik adolatli jamiyat qurishda umuminsoniylik kadriyatlar tushunchasiga soy bO’lgan kundalikli aloqalardagi mazmun bilan falsafiy aksikologik manosi O’rtasidagi aloh’adorlikga etibor berish lozim. Shu qarashdan, bizning fikrimizcha, umuminsoniylik kadriyat deganda, eng avvalo, jamiyat va odamzot avlodi uchun eng qadrli va uning manaviy etilishi uchun xizmat qilishi umum ijtimoiy ah’amiyatli bO’lgan narsalar, h’odisalar, talabchanlik va boshqalarning ularni ijtimoiy kO’rinishi uchun ishlanadigan falsafiy aksikologik tushunchalar nazarda tutiladi. Demak, umum insoniylik kadriyat deganda, jamiyat azolarining h’ammasi uchun umum ah’amiyatga ega bO’lgan va h’ar bir shaxsning h’aёtida yuz beraёtgan O’zgarishlarga yaqshi tasir etadigan, odamlarning h’atti-h’arakati, amaliy ishchanligi, yashash tarizi, boshqalarga aloqadorligi va umum insoniylik kadriyatlarning O’lchami sifatida bah’olanadi. Shuning bilan birga umum insoniylik kadriyatlar tizimida demokratik tamoinlarning O’zi O’ning shakillanishi uchun keng maydon ochib beradi.Lekin bundan milliy kadriyatlarning O’rni ana shu tizimda passiv h’olda ekan, degan yakunni chiqarmosh kerak. Sababi, kadriyatlar tizimida millat, unga soy bO’lgan belgilar, tamonlar, h’osiyatlar, ularning paydo bO’lish jaraёnida aloh’ida tasir kO’rsatadigan h’udud, makon va uning bilan bog’liq tuyg’ular demokratik jamiyatni qurishda zaru urin egallaydi. Milliy kadriyatlar shaxs kadriyatlarin umum insoniylik kadriyatlar bilan aloqalashtiruvchizanjirning zarur va asosiy bug’ini h’isoblanadi. Millat bir tamondan, O’zining kadriyatlarin uzliksiz yaratib turganligi bilan va yashash xosiyatiga ega. Demak milliy qadriyatlar O’tmishdan kelajakga rivojlanish jaraёnida ularni h’amisha etilishtirib, yangidan-yangi chO’qqilarni paydo etmoqda. Shu jaraёn adolatli va demokratik jamiyatning rivojlanishi shakillanishida sheshiO’shi ah’amiyatga ega bO’ladi. Demak, birinchidan milliy kadriyatlarsiz demokratiya tamoinlarin h’aёtga engizish, uni h’ar bir shaxsning h’aёt tariziga aylandirish mumkin emas. Demokratiya faqat shaxs ishchanligi, balkim u millatning ruxiyati. İkkinchidan, demokratik jaraёnlar davomida bor kadriyatlar tizimining O’zi h’am rivojlanib O’zgarib boradi. Uchinchidan, milliy kadriyatning h’aqiqiy egasi. Demak, millat uning makon va zamondagi h’arakati va O’tmishdan kelajakga tamon yashashi va avlojddan-avlodga etkazib beruvchisi va uning asosiy obekti bO’lib topiladi. TO’rtinchidan, milliy kadriyatlarning etilishtirilmaganligi millatning yO’q bO’lib ketishi va oqibatda egasiz bO’lib qolishining boshlanishi bO’ladi. Sobiq İttifoq davrida millatga bO’lgan h’ujum eng avvalo, uning kadriyatlarga bO’lgan h’ujimidan boshlanganligi dabdurustdan bO’lgan h’ol emas. Buning bir qator misollarin tarixtan va h’ozirgi davrdan kO’plab misollarni keltirish mumkin. Beshinchidan, milliy kadriyatlarning saqlanib qolishi bu faqat ularning O’zin-O’zi asrab qolishining asosiy masalasi deb qarash kerak emas. Har qanday millatning saqlanib qolishi uchun h’ar bir millatning O’zi javobgar bO’lishi shart. Ana shu javobgarlik, milliy rivojlanish jaraёnida aloh’ida ah’amiyatli bO’lib topiladi. Bu h’aqda qazoq professorı, filosof Q.Qodirjanov xalq-arolik konferentsiyalarning brida quyidagi fikrlarni bildirdi: ″Qazoq allomalarining O’zi ona tillarin O’rganishi, O’zlashtirishi va va O’z tillarida ilmiy-falsafiy, siёsiy kitoblarni ёzish qiyin bO’laёtganligining sababi- ular milliy ruO’xning erkinligiga qaraganda uzoq yillar h’ukimdor bO’lgan “qizil imperiya” ning g’oyaviy euvchiligi natiyjasi. Bunday h’olda Qirg’iziston va O’zbekiston ollamalari O’rtasida h’am kO’rish mumkin″.51

Milliy kadriyatlarning adolatli demokratik jamiyatni qurishdagi O’rnin tah’lil etish jaraёnida eng avvalo, millatning O’zida jamiyatlik qadiriyat sifatida qarash zarur.

Sababi millat milliy kadriyatlarning h’am obekti va subekti. Demak, davlatimizda demokratik jamiyat qurishda milliy va umum tsivilizatsion kadriyatlarning uyg’inlashishi rivojlanishning zarur nizomi. Umum tsivilizatsion tamoinlar va kadriyatlar qandayda bir O’zgarmas, aqidalik tushunchalar emas. Davrlar O’tishi, sharoit, talab va muh’tojlarning O’zgarishi bilan O’larning mazmuni, bah’olash taraflari h’am O’zgarib boradi. Lekin, bu O’zgarishlarga qaramasdan umum insoniylik kadriyatlar odamlarni birlashtirishi, malum bir maqsadlar, ijtimoiy, manaviy etishishning malum bir yO’llari uchun birga kurashishga h’arakatga keltiruvchi ijtimoiy h’odisalar. Umum insoniylik kadriyatlar turli davlatlar, xalqlar arosidagi kO’pir singari odamlarni bir-biriga yaqinlashtiruvchi, birga ishlashga sharxlovchi kuch

51 2002 йил 8 майда ЖИДУда бўлиб ўтган Халқаро конференция баённомасида келтирилган фирдан кўчирма.

usuli bO’lib h’isoblanadi. Manaviy borisida va umum insoniy kadriyatlar barcha xalqlar madaniyatin yaqinlashtiradi va tezroq etilishiga imkoniyat yaratib beradi.

O’zbekistonda erkin, demokratik jamiyat qurish vazifasin amalga oshirish jaraёni demokratiyaning umum insoniylik va milliy manaviy qadriyatlari uyg’un ekanligi kO’rsatiladi.

Demokratiyani asosiy belgisi u ёki bu davlatda xalqning yuqori h’okimiyatni amalga oshiruvchi manbayi ekanligin kO’rsatib O’tish zarur. Turli xalqlar xalq xokimiyatining shakli va mazmunin turli davrlarda h’ar xil tah’lil qilishlari mumkun, masalan, demokratiyaning antik davrdagi tah’lili bilan Evropadagi h’ozirgi zamon tah’lili birday emas, qandayda bir zaru demokratik milliy va umum insoniylik kadriyatlar va tamoinlar h’ar xil siёsiy rejimlarda, unga xos ravishda shu davlat h’ududidagi xalqlarning milliy –madaniy tarixi va boshqa dasutlarida O’zining h’aёtiy kO’rinishin topgan. Bugun shuni aloh’ida atab O’tish mumkin, demokratiya h’ar xil milliy-madaniy sharoitlarda yashay olish xosiyatiga ega ekanligi dalillaydi. Bu degani bir tarafdan demokratiyaning milliy xosiyatlari boligin kO’rsatsa, ikkinchidan uni h’ar xil xalqlar, millatlar h’aёtida, davlatchilik qurilish dastularida paydo bO’lishida manba beradi. Shunda O’zining milliy-manaviy kadriyatlarga tayanmasdan, uni h’isobga olib, shu vaqtda umuminsoniylik kadriyatlar, tamoinlar bilan uyg’un bO’lmagan demokratiyani h’aqiqiy demokratiya ёki demokratik jamiyat deb bO’lmaydi. Bu soh’ada shu kunga qadar etilishtirishlar bor. Uni tah’lil etish munosabat bildirish h’aqiqatni O’qishga ёrdam beradi. Maslan, Sharq demokratiyasi, G’arb demokratiyasin tushinish bO’yicha: birinchidan, demokratiyaning umuminsoniylik qadriyat ekanligiga tayangan h’olda uni Sharq, G’arb kO’rgazmalariga bO’lib O’rganishga qaraganda qarama-qarshi fikrlarning borligi. Bunday ёndashish bugungi globallashish jaraёniga tug’ri kelmaydi, h’ozir kO’proq globallashish jarёni h’aqida sO’zlash lozim deganlar h’am yO’q emas. Sharqga h’os demokratiyani qO’llash arqosida O’zimizning ayrim nuqsonlarimizni “ yashirish” h’ollari h’ollari bor degan kO’zqarashdan. İkkinchidan, ″Sharqga h’os demokratiya arqoli Sharqni ulug’lash faqat g’alabalarni kO’rish, bir tarafdan unga ortiqcha maqtash, O’zin maqtash kayfiyati bor. Shuning uchun h’am uni bO’lib O’rganish, uning O’rtasida” xitoy devori”in quyish tug’ri emas, degan kO’zqarashdan. Yana bir qarashdan bO’lsa, Sharq va G’arbga h’os bO’lgan demokratiyaning O’ziga h’os xosiyatlarin atb O’tish kO’zga tashlanadi. Daslab, “Sharq” va “ G’arb” atamalari h’aqida tabiiy ёndashganda bu tushuncha umum maqullangan va keng jamoatchilikga yaqshi singanligi malum. Ana shu vaqtda, borgan sari kengroq manoga ega bO’lib barmoqda. U bugun siёsiy-ijtimoiy, manaviy tarafdan manoga ega bO’lganligin atb O’tish lozim. Bundan boshqa da “ Sharqga h’os demokratiya” ёki ”G’arbga h’os demokratiya ” atamasining aloh’ida- aloh’ida ishlatilishi demokratiyaning umum insoniylik manosiga soya tashlamaydi. Boshqacha aytganda, demokratiya ( Sharqda va G’arbda) umum maqullangan tushuncha. Bu soh’ada O’z-aro tortishishlar yO’q.MuommoSharqga h’os ёki G’arbga h’os demokratiya O’rtasdagi farqni onglashda kimning qanday tushuncha ёndashishi bilan bog’liq. Bunda muommo demokratiyaning umum manosida emas, uning O’ziga h’os milliy-manaviy h’osiyatlarin farqlash bilan bog’liq Albatda, Sharqga h’os demokratiya h’aqida fikr yuritib, uni G’arb demokratiyasin Sharqga qaraganda ustun quyishga, uni kamsitishga bO’lgan urinishi h’am adolatdan emas. Shuning uchun h’am unga qanday mano berish, uning mazmun-manosin tushinib fikr bildirish zarur. Har bir xalqning milliy ongida shu xalqga h’os bO’lgan, tarixi tomondan shakillangan asosiy mentalitetin, xarakterin ifodalaydi va davlatning siёsiy tizimida O’zining izlarin qoldirmasligi mumkin emas. Albatda, dunё rivojlanishida demokratiya umum insoniylik qadriyat sifatida turli xalqlar, millatlar O’y- fikri va h’aёt tariziga singdirilgan, maqullangan va shunga xos etibor berilaёtgan, amal qilaёtgan boshqarish uslubi bO’lib h’isoblanadi. Bu umum nizomlilik. Ana shu paytda umum nizomlilikning ikkinchi zarur bir tamonin h’isobga olmaslik h’am mumkin emas. Bu h’ar bir xalqning h’aёt tarizi, mentaliteti, demokratiyani alov va unga amal qilish xosiyatining borligi bilan bog’liq. barcha xalqlar uchun yangicha jamiyat andishosi yO’q. Birinchisin ikkinchisidan abzal kO’rish mumkin emas. Umum insoniylik kadriyatga aylangan demokratiyaning h’amma uchun zarur va ah’amiyatli bO’lgan tomonlarin tan olib, uning h’ar bir xalq milliy-manaviy asosida paydo bO’lishi va umum insoniylik h’odisaga aylanishin tan olmaslik jamiyat rivojlanishiga, demokratik rivojlanish logikasiga tug’ri kelmaydi. Demokratiya qanchalik umum insoniylik mano va qadriyat kasb etmasin, uning asosin, unga manaviy kuch-quvvat beradigan, uni boyitib turadigan rang-barangligin taminlaydigan milliylik, milliy ruO’xiyat, milliy manaviy kadriyatlar

bO’lib topiladi. Demokratiya milliylikni, milliy manaviyatni h’isobga olmasa, unga tayanmasa, O’z manosiga qarshi bO’lib qoladi. Sharq va G’arbga xos demokratiya. Bugun “milliy davlatchilik” “ milliy demokratik davlatchilik”, ″milliy demokratiya″, ″Sharqga xos demokratiya″ ёki ″G’arb demokratiyasi″ degan atamalar O’ziga h’os mano va mazmunga ega. Demokratiyaning barcha xalqlar va davlatlar uchun yangicha bO’lgan umum modeli yO’q. Dunёni yangicha jamiyatga olib borishga davo qilgan “Kommunizm g’oyasi” qanchalik logikaga zid h’odisa bO’lgan bO’lsa, bugun demokratik rivojlanish yO’lining O’ziga h’os xosiyatlarin tan olmaslik yani demokratiyaning milliy manaviy asosin xalqlarning milliy-manaviy kadriyatlarin, xususiyatlarin ton olmaslik shunday qarama-qarshilikga olib keladi. Bu orqaga qaytish va yangicha g’oya asosida demokratiyani dasturiy tushinish, uni ayrim odamlar tarafidan faqat yaxshi tarafin bir tomonlama Bu orqaga qaytish va yagona g’oya asosida demokratiyani dasturiy tushunish, onglash bilan barobar bO’lgan bO’lar edi. Bizda Sharqga xos demokratiya deganda O’ni ayrim odamlar tomonidan faqat gina yaxshi tomonin bir tomonloma fikrlash qonuniyatlari bor bO’lishi mumkin, ёki O’ni faqat gina maqtosh, ideal, model sifatida ёshlar ongiga singdirishga h’arakat qilish va bepaydo va natijasiz bO’lib, jamiyat h’aёtida salbiy iz qaldirishi aniq.

4-mavzu: Qonun ustuvorligi demokratik fuqarolik jamiyatni qurishning negizi. Reja

1. Qonun ustuvorligi tushunchasi, uning O’zbekistonda demokratik jamiyat kurishda qO’llanilishi. 2 . Huquqiy demokratik davlat barpo etishda Ombudsman instituti. 3. Jinoyat uchun jazoni liberallashtirish-qonun ustuvorligining ah’amiyatli sharti. 4. Sud h’okimiyatining mustaqilligi-qonun ustuvorligining asosiy belgisi. 5. Qonun ustuvorligin taminlashning O’zbekistonda demokratik, fuqarolik jamiyat kurishdagi ah’amiyati.

Adabiёtlar 1.O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.-T., «O’zbekiston» 2003. 2. Qoraqalpog’iston Respublikasi Konstitutsiyasi. Nukus «Qoraqalpog’iston», 1993. 3. Karimov İ.A. O’zbekiston XXI asr bO’sag’asida… Tom 6-T.: «O’zbekiston» 1997 31-40, 125-135, 149-162 b. 4. Karimov İ.A. O’zbekiston XXI-asrga intilmoqda-T.: «O’zbekiston» 2000 6-8-12, 14-15, 16-26, 28-38 47-48 betlar. 5.Karimov İ.A. O’zbekistonning O’z istiqlol va taraqqiёt yO’li. T.1-T., «O’zbekiston», 1996, 36-85 b. 6. Karimov İ.A. O’zbekistoning siёsiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoiyillari. T.3.-T., «O’zbekiston» 1995 3-54 bet. 7. Karimov İ.A. Adolat qonun ustuvorligida. T.10.-T, «O’zbekiston», 2002, 26-52 b 8. Karimov İ.A. Xaёtimizning, taraqqiёtimizning h’uquqiy asosi. T.11. T., «O’zbekiston», 2003, 3-52 b. 9. Karimov İ.A. Biz tanglagan yO’l-demokratik taraqqiёt va marifiy dunё bilan h’amkorlik yO’li. T.11.-T, «O’zbekiston», 2003, 97-120 b. 10. Karimov İ.A. Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish, mamlakatni modernizatsiya va isloh’ etishdir.-T., «O’zbekiston» , 2005. 11. Karimov İ.A. O’zbekistonda demokratik O’zgarishlarni yanada chuqirlashtirish va fuqoralik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yO’nalishlari. «Xalq sO’zi» 2002, 30-avgust. 12. Karimov İ.A. İnson uning h’uquqi va erkinliklari h’amda manfaatlari-eng oliy qadriyat. «O’zbekiston avozi» gazetasi 8-dekabr 2005. 13. Azizxujaev A.A. Demokratiya-xalq h’okimiyati demakdir.-T., 1996. 14. Azizxujaev A.A, Xusanov O.T, Azizov X. Konstitutsiyaviy h’uquq. T., «Akademiya», 2001. 15. Halilov E. O’zbekiston respublikasining Qonun chiqaruvchi oliy organ soxta vakillikdan h’aqiqiy parlamentarizmga h’adar.-T., «O’zbekiston», 2001. 16. O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёti. Darslik-T., 2005 yil 161-177 b.

1.Qonun ustuvorligi tushunchasi va O’ning ah’amiyati.

Malumki, O’zbekiston mustaqillikka erishganidan keyin O’ziga xos bO’lgan taraqqiёt yO’lini — yani, bozor iqtisodiёti tamoyillariga asoslangan erkin, ochiq demokratik davlat qurish vazifasini asosiy maksad qilib belgilab oldi. O’zbekistop Respublikasi Prezidenti İslom Karimov takidlab O’tganidek: «Biz shunchaki demokratik jamiyat emas, demokratik odil jamiyat qurmoqchimiz... ,adolat va h’akiqat g’oyasi ijtimoiy h’astimizning barcha soh’alarini qamrab olmog’i darkor. Adolat va h’dqiqat g’oyasi qonunchilik faoliyati-mizning zamini, bosh yO’nalishi bO’lmog’i shart»1.

Darh’aqiqat, adolat tushunchasi bilan tsonun ustuvor-ligi tushunchasi chambarchas bog’liqdir. Yurtboshimiz belgilab berganlaridek, qabul qilinaёtgan qonunlarimizning zamirida adolat ёtishi lozim. Adolatga asoslangan qonunlarning h’aёtga tatbiq etilishi adolatning tantana qilishiga olib keladi.

Dsmokratik jamiyat kurish uchun mamlakatda qabul qilinaёtgan qonunlar adolatli bO’lishi, O’zida xalq manfaatlarini ifoda etishi shart. Bu qonunlarga roiya etilsa gina, jamiyatda demokratiya qaror topadi va mustah’kam bO’ladi. Chunki barcha dsmokratik institutlar, inson h’uquq va erkinliklari qonun vositasida joriy etiladi.

Demokratik jamiyatning eng muqim bslgilaridan biri — jamiyat azolarining qonun oldidaga tsngligining, Konstitutsiya va qonunlarning ustuvorligining tamin-langanligidir. Shu bilan birga, Konstitutsiya va qonunlarning pirovard maqsadi inson, uning h’uquq va erkinliklarini taminlashdan iborat bO’lmog’i lozim.

«Qonun ustuvorligani taminlash, shaxs, oila, jamiyat va davlatning h’uquq va manfaatlari muh’ofazasini kuchaytirish, ah’olining h’uquqiy madaniyati va h’uquqiy ongini oshirish, fuqarolarni qonunga bO’ysunish va h’urmat ruh’ida tarbiyalash — bu rivojlangan bozor iqtisodiёtiga asoslangan chinakam demokratik, h’uquqiy davlat va erkin fuqarolik jamiyati qurishning nafaqat maqsadi, balki uning vositasi, eng mu\im sharti h’isoblanadi»1.

Qonun ustuvorligining moh’iyati O’zbskiston Rsspublikasi Konstitutsiyasining qator moddalarida bslgilab bsrilgan. Konstitutsiyaning 111 bobi ikkita 15 va16moddalaridan iborat bO’lib, Konstitutsiya va qonun ustuvorligiga bag’ishlangan.

Konstitutsiyaning 15-moddasiga muvofiq «Uzbekiston Respublikasida O’zbekioton Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlarining ustunligi sO’zsiz tan olinadi.

Davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq ish kO’radilar».

O’z faoliyatini Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq amalga oshirish sanab O’tilgan subektlarning konstitutsiyaviy burchi h’isoblanadi. Agarda davlat organlari, nodavlat tashkilotlar, mansabdor shaxslar ёki fuqarolar O’zlarining bu burchlarini bajarmasachar, ularga nisbatan tegishli javobgarlik choralari qO’llanishi mumkin.

Konstitutsiya va qonunlarga rioya etmagan shaxslarning javobgarligi Konstitutsiyaning O’zida ёki tsgishli qonun h’ujjatlarida mustah’kamlab qO’yilgan bO’ladi. Masalan, Konstitutsiya 93-moddasi 12-bandiga muvofiq Konstitutsiyani, qonunlarni buzgan tuman va shah’ar h’okimlarini Respublika Prezidenti O’z qarori bilan lavozimidan ozod etishga h’aqli.

Bu borada shuni h’am aytib O’tish lozimki, Konstitutsiyaning normasi boshqa qonunlarning normalariga nisbatan ustunlik xaraktsriga ega. Chunki Konstitutsiya barcha boshqa qonunlar uchun poydevordir.

Shuning uchun h’am Konstitutsiyaning 16-moddasida mustah’kamlangan qoidaga binoan «Birorta h’am konun ёki boshqa normativ -h’uquqiy h’ujjat Konstitutsiya normalari va qoidalariga zid kslishi mumgash emas». Agarda birorta normativ-xuquqiy h’ujjat Konstitutsiyaga zid keladigan bO’lsa, u bekor qilinishi lozim.

O’zbekiston Respublikasida normativ-xuquqiy xujjatlarning Konstitutsiyaga mosligini taminlash mexanizmi ishlab chiqilgan va amalda qO’llaniladi.

XO’sh, Konstitutsiyaning bu moddasiga binoan qonun ёki boshqa normativ-xuquqiy xujjatning Konstitutsiyaga mosligini qaysi organ nazorat qiladi, degan savolning tug’i-lishi tabiydir.

Normativ-xuquqiy h’ujjatlarning Konstitutsiyaga mosligini nazorat qilishni uning qaysi bosqichda amalga oshirilishiga qarab, quyidagi ikki tO’rga bO’lish mumkin:

Birinchidan, dastlabki nazorat. Bu nazorat normativ-xuquqiy h’ujjatlar loyih’a shaklida tayёrlangan vaqtida ularni xuquqiy ekspertizadan O’gkazish orqali amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasining

Normativ-h’uquqiy xujjatlar tO’g’risida»gi 2000 yil 14 dekabrda qabul qilingan qonunining 18-moddasiga muvofiq «Huquqiy ekspertiza normativ-xuquqiy h’ujjat loyih’asini tayёrlagan organning ёki normativ-h’uquqiy h’ujjatni qabul qiladigan organning yuridik xizmati, shuningdek, O’zbskiston Rsspublikasi Adliya vazirligi tomonidan amalga oshirilishi mumkin».

İkkinchidan, keyingi nazorat. Bu nazorat normativ-h’uquqiy xujjatlar qabul qilinganidan keyin amalga oshiriladi. Keyingi nazoratning O’zini xam ikki turga bO’lish mumkin.

a) normativ-xuquqiy h’ujjat qabul qilinganidan keyin, ammo u h’ali kuchga kirishidan avval amalga oshiriladigan nazorat. Bu nazorat h’am Adliya vazirligi tomonidan vazirliklar, davlat qO’mitalari va idoralar qabul qilgan umummajburiy xarakterga ega bO’lgan normativ-xuquqiy h’ujjatlarni davlat rO’yxatidan O’tkazishdan avval amalga oshiriladi. Bu normatov-xuuquqiy h’ujjatlar davlat rO’yxatidan O’tkazilgandan keyingina kuchga kiradi.

Uzbekiston Rsspublikasida vazirliklar, davlat qO’mitalari va idoralarning umummajburiy xarakterdagi normativ-h’uquqiy h’ujjatlarining Konstitutsiya va qonunlarga mosligini taminlash maqsadida Uzbekiston Respublikasi Vazirlar Mah’kamasi 1993 yil 17 iyunda «Vazirliklar, davlat qO’mitalari va idoralarning umumiy-majburiy tusdagi normativ h’ugjjatlarining h’uquqiy ekspertizasi va ularni davlat rO’yxatiga olish tO’g’risidagi Nizomni tasdiqlash h’aqida» va 1997 yil 9 oktyabrda «Vazirliklar, davlat qO’mitalari va idoralar msёriy h’ujjatlarining qonuniyligini taminlash chora tadbirlari tO’g’risida» qarorlar qabul qildi.

Bu qarorlarning moh’iyati shundaki, ular umummajburiy xarakterdaga idoraviy normativ-h’uquqiy h’ujjatlarni Uzbekiston Respublikasi Adliya vazirligida davlat rO’yxatidan O’tkazilishining majburiyligani taminlab berdi. 1997 yil 9 oktyabrdagi qarorda bslgalanishicha, agar shunday h’ujjatlar davlat ruyxatidan O’tkazilmasa, ular yuridik kuchga ega bO’lmaydi. Konstitutsiya ёki qonunga zid bO’lganlari esa davlat ruyxatiga olinishi mumkin emas. Ana shunday yO’l bilan idoraviy normativ-h’uquqiy h’ujjatlarning Konstitutsiyaga va qonunlarga mosligi taminlanmoqda.

b) kuchga kirgan normativ-h’uquqiy h’ujjatlarning Konstitutsiyaga mosligi yuzasidan nazorat. Buiday nazoratni barcha davlat organlari amalga oshiradilar.

Uzbekiston Respublikasi Prszidenti İ.A.Karimov Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qO’shma majlisidagi maruzasida «Haёtimizni isloh’ qilish va yangilash h’aqida gapirar ekanmiz, O’z oldimizga qO’ygan quyidagi ustuvor vazifa va yO’nalishlarga aloh’ida etiborni qaratish zarur» dsb takidladi. Birinchi ustuvor vazifa: «Davlat qurilishi va boshqaruvi soh’asidagi eng muh’im vazifa, bu — qonunchilik h’okimiyati bO’lmish mamlakat parlamentining roli va tasirini kuchaytirish, h’okimiyatning qonunchilik, ijro va sud tarmoqlari O’rtasida yanada mutanosib va barqaror muvozanatga erishishdan iborat».1

Umuman olganda, qonunlarning ijro etilishi va normativ-h’uquqiy h’ujjatlarning Konstitutsiyaga va qonunlarga mos bO’lishini nazorat qilish qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud h’okimiyatini amalga oshiruvchi davlat organlari tomonidan olib boriladi.

Qabul qilingan qonunlarning ijro etilishini nazo-rat qilib borish Oliy Majlis faoliyatida O’ziga xos O’rin tutadi. Oliy Majlis tomonidan qonunlarga rioya qilishshshni nazorat qilish, ularning tasirchanligini qonun h’ujjatlarida kamchiliklarni, munosabatlarni tartibga solishdagi nuqsonlarni O’ vaqtida bartaraf etish maqsadini kO’zlaydi. Oliy Majlis qO’mitalari va komissiyalari h’ar yili qarib 50 ta qonunning ijrosini O’rganadilar. Qonun h’ujjatlari talablari qanday bajarilaёtganligi diyarli barcha vazirliklar va idoralarda, viloyatlarda tekshiradi.

konstitutsiyaviy h’ujjatlari va erkinliklarini taminlash yuzasidan parlament nazoratini amalga oshiradi.

2.Huquqiy demokratik davlat barpo etishda Ombudsman instituti Mamlaktda h’uquqiy demokratik davlat barpo etishda Oliy Majlisning İnson Huquklari bO’yicha

vakili (Ombudsman) instituti muh’im rol O’ynaydi1. Er yuzida inson borki, u doimo O’z h’uquqi va erkinligin h’imoya qilish uchun imkoniyat izlagan. Ombudsmanning tashkil topishi esa, davlat bilan fuqaro O’rtasidagi mutsosabat-larga yanada aniqlik kiritdi. Ombudsman fuqarolarning h’aq-h’uquqlarini h’imoya qiluvchi, munosabatlarni nazorat qiluvchi vakildir. «Ombudsman» (Nombutsmen) shvedcha sO’z bO’lib, «h’ukumat idoralari faoliyatini taftish, nazorat qiluvchi mansabdor shaxs ёki vakil» manosini anglatadi2.

Ushbu faoliyat turiga oid malumotlar h’ozirgi zamon h’uquqiy adabiёtlarida keng tarqalgandir. Botroq yakamiyatda qonun ustuvorligin taminlashda Ombudsman institutining O’ziga xos talqini va tarixiy ildizlari mavjud. Shu nuqtai nazardan, amerikalik mutaxassis Din Gotererning bildirgan fikrlari diqqatga sazovordir. U shunday deb ёzadi: Ombudsman institutining ildiz tarixi uzoq O’tmishga borib taqaladi. Ombudsmannmng tarixiy ildizlaridan biri Quroni Karim va islom mafkurasining bir qismi sifatida odillik tamoyillaridan kslib chiqadi1. O’sha payt nnson h’uquqi va erkinliklarini h’imoya qilish, mulkiy, oila va nikoh’ga oid xuquqlarni tartibga soluvchi h’amda shikoyatlarni qabul qilish va nizolarni h’al qilish uchun muxtasib mansabi dastlab xalifa Umar tomonidan tashkil etilgan edi. Keyinchalik ana shunday muxtasib mansabi Movarounnaxrdaga mavjud xonliklarda h’am tashkil etil-gan bO’lib, ular asosan fuqarolarning shikoyatlarini adolat nuqtai nazarvdan h’al etishga intilganlar.

Shunday qilib, Ombudsman institutining ildiz tarixi Din Gotterer takidlaganidek, Sharq mamlakatlari davlatchiligiga borib taqaladi. Biroq Er yuzida rasmiy ravishda esa, birinchi marotaba Ombudsman instituti 1709 yil Shvetsiya qirolligi xuzurida tashkil topgan. 1709 yili Shvetsiya qiroli Karl XII Poltava jangda mag’lubiyatga uchrab, Turkiyaga qochib ketadi. Qirolsiz qolgan Shvetsiyada tartibsizlik boshlanadi. Bundan xabar topgan Karl XII Turkiyada turib, 1713 yil Shvetsiya qirolliga h’uzurida Ombudsman tashkil qilish qonuniga imzo chekadi. Bugingi kunda deyarli barcha dsmokratik mamlakatlarda Ombudsman instituti tashkil etilgan. Ombudsmanning muh’im xususiyatlaridan biri uning mustaqilligidir.

Oliy Majlisning inson h’uquqlari bO’yicha vakili (Ombudsman) demokratik yO’ldan boraёtgan jamiyatimizdagi inson h’uquqlari bilan bog’liq muammolarni h’al qilishda faol ishtirok etmoqda. Oliy Majlisning inson xuquqlari bO’yicha vakili Ombudsman 1997 yil 24 aprelde qabul qilingan qonunda berilgan vakolatlariga muvofiq faoliyat kO’rsatmoqda. Mamlakatimizda xuquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etishda aloh’ida ah’amiyatga ega bO’lmoqda.

Uzbekiston Resiublikasining «Mah’alliy davlat xokimiyati tO’g’risida»gi Qonuni 26-moddasining birinchi qismiga muvofiq «Xalq deputatlari viloyat, tuman, shah’ar Kengashining O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlariga, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlariga zid keladigan qarori O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan bekor qilinadi».

O’zbekisgon Respublikasi Konstitutsiyasi 93-moddasining 1-bandiga muvofiq Uzbekiston Respublikasining Prezidenti «fuqarolarning h’uquqlari va erkinliklariga, Konstitutsiya va qonunlarga rioya etilishining kafilidir».

Bu normaga kO’ra, Prezident birinchidan, qabul qilinaёtgan qonunlar va boshqa normativ-xuquqiy xujjatlarda fuqarolarning xuquq va erkinliklariga rioya etilaёtganligini, ikkinchidan esa, ularning Konstitutsiyaga mosligini nazorat qilib boradi.

Konstitutsiyaga kO’ra, qonunlar Respublika Prezvdenti tomonidan imzolanadi, boshqacha qilib aytganda, O’zining rasmiy tasdig’ini topadi. Agar Prezident qabul qilmagan qonunda fuqarolarning xuquq va erkinliklariga rioya etilmagan ёki u Konstitutsiyaga zid deb xisoblasa,

Konstitutsiya 93-moddasining 14-bandiga muvofiq qonunga O’z etirozlarini ilova etib, uni takroran muh’okama qatal va ovozga qO’yish uchun Oliy Majlisga qaytarishga xaqli. Agarda boshqa normativ-xukuqiy h’ujjat, masalan, Vazirlar Mah’kamasining qarori, vazirning buyrug’i, xokimchiligi qarori Konstitutsiyaga ёki qonunlarga zid bO’lsa, respublika Prezidenti shu moddaning 13-bandiga muvofiq uni tO’xtatishga ёki bekor qilishga xaqli.

«Mah’alliy davlat xokimiyatn tO’g’risida»gi Qonunning 26-moddasi ikkinchi qismiga muvofiq «Hokimlarning O’zbekiston Rsspublikasingshg Konstitutsiyasi va qonunlariga, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlariga, h’ukumat h’ujjatlariga, shuningdek, O’zbekiston Respublikasining davlat manfaatlariga zid keladigan h’ujjatlari O’zbekiston Rsspublikasi Prezidenti tomonidan, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mah’,kamasi tomonidan tO’xtatiladi va bekor qilinadi».

Shuni h’am aloh’ida takidlash joizki, konun ustuvorligini taminlashda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga qonunchilik tashabbusi asosida inson h’uquqlarini ximoya qilishga qaratilgan qonunlar loyih’alarining kiritilishi h’am katta ah’amiyatga ega.

3.Jinoiy jazolarni liberallashtirish —qonun ustuvorligining muh’im sharti Keyingi yillarda O’zbekiston Respublikasi Prezidsnti tomonidan insonparvarlik, adolat-parvarlik g’oyalariga

asoslangan jinoyat, jinoyat-protsessual qonun h’ujjatlarini takomillashtirishga, jinoiy jazolarni liberallashtirishga qaratilgan bir qator qonun loyih’alari Oliy Majlisga kiritildi. Ularning qabul qilinishi mamlakatimiz ijtimoiy h’aёtida O’zining samarasini bermoqda.

Masalan, Respublikasi Prezidenti tomonidan loyih’asi kiritilib, 2001 yil 29 avgustda Oliy Majlis tomonidan qabul qilingai «Jinoiy jazolarning liberallashtirilishi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasining Jinoyat, Jinoyat-protsessual kodekslari h’amda Mamuriy javobgarlik tO’g’risidagi kodeksiga O’zgartishlar va qO’shimchalar kiritish h’aqida»gi Qonun bilan jinoyatlarni tasniflash engillashtirish manosida takomillashtiradi,

yarashuv instituti joriy etildi, Jinoyat kodeksidagi O’lim jazosini nazarda tutuvchi moddalar soni keskin kamaytirildi, mol-mulkni musodara qilish jinoiy jazo sifatida bekor qilindi va shu kabi inson xuquqini h’imoya qilishga qaratilgan qator chora-tadbirlar qO’llanildi.

Utgan O’n yildan ortiqroq vaqt mobaynida O’lim jazosi tO’laqonli mumkin bO’lgan jinoyatlar tarkibi 33 tadan 2 tagaga qisqartirildi.

Endilikda faqat terrorchilik va og’irlashtiruvchi vaziyatlarda qasddan odam O’ldirganlik uchungina O’lim jazosi berilishi kO’zda tutilgan. Ayni vaqtda qonunchiligimiz O’lim jazosining xotin-qizlarga, voyaga etmaganlar va 60 ёshdan oshgan shaxslarga nisbatan qO’llanilishini man etadi.'

O’'zbekiston Respublikasining «Prokuratura tO’g’risida»gi 2001 yil 29 avgustda yangi taxrirda qabul qilingan Qonunining 20-moddasiga muvofiq «Vazirliklar, davlat kO’mitalari, idoralar, fuqarolarning O’zini O’zi boshqarish organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar h’amda vazirliklar, davlat qO’mitalari va idoralarning h’arbiy qismlari, h’arbiy tuzilmalari, h’okimlar va boshqa mansabdor shaxslar tomonidan qonunlarning ijro etilishi, shuningdek, ular tomonidai qabul qilinaёtgan h’ujjatlarning O’zbekiston Rsspublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariga muvofiqligi nazorat predmeti h’isoblanadi».

Qonun ustuvorligini taminlash — h’uquqiy davlat barpo etishning asosiy mezoni Huquqiy davlat tushunchasi dsmokratik davlat tushunchasi bilan chambarchas bog’liqdir. Jah’on tajribasi

shuni kO’rsatmoqdaki, demokratik, h’uquqiy davlat kuch, inqilob bilan emas, balki tabiiy-tarixiy evolyutsion yO’l bilan barpo etiladi. Albatta, h’ar qanday jamiyatda h’uquqiy davlat tushunchasi u ёki bu qonunlarning mavjudligi bilan belgilanmaydi. Negaki, qonunlar h’uquqiy normalar majmui sifatida h’ar bir davlatda mavjud va h’ar qanday h’okimiyat ulardan foydalanadi. Hamma gap O’sha qonunlarning qandayligida va ularning qanday bajarilishidadir.

Mamlakatimiz Prezidenti İ.A.Karimov İkkinchi chaqiriq Uzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi sessiyasidagi maruzalarida h’uquqiy davlatning mazmun-moh’iyatini belgilaydigan amaldagi kodekslar, qonunlar, meeriy h’ujjatlarni tanqidiy bah’olagan h’rlda h’uquqiy davlatni shakllantirish borasida birinchi galda qabul qilishimiz zarur bO’lgan yangi qonun va meёriy h’ujjatlarni aniqlab olishimiz kerak»1 deb takidlab O’tdilar.

Mamlakatimizda qonun ustuvorligini taminlashda Yurtboshimizning 1996 yil 31 oktyabrdagi «İnson h’uquqlari bO’yicha O’zbekiston Respublikasi Milliy markazi»ni tuzish tO’g’risidagi farmoni aloh’ida ah’amiyatga ega bO’lmoqda. Bugungi kunda Milliy markazning mamlakatimiz va butun jah’ondagi inson h’uquqlari, erkinliklarini jah’on xalqaro h’uquq normalari asosida h’imoya etishning tasirli vositasi sifatida faoliyati h’am ibratli bO’lmoqda. Biroq bu borada demokratik tamoyillarni h’aёtga tO’liq joriy etilishida ayrim jiddiy muammolar x,am mavjud. Ulardan biri tom manodagi sud mustaqilligaga erishishdan iboratdir. Prezidentimiz İ.A.Karimov takidlaganidek, «Sudlar tom manodagi mustaqil bO’lgan h’oldagina qonunlarning qatiy ijrosi, ularning h’ukuqiy ustuvorligi sO’zsiz taminlanadi. Qaerda sud mustaqil bO’lmas ekan, shu erda qonun talablari va adolat buzilishi muqarrar»2. Darh’aqiqat, qonun ustuvorligi, insonning xuquq va erkinliklari h’imoyalash taminlamasdan turib, demokratik va fuqarolik jamiyatini qurish h’aqida sO’z yuritishga h’ech qanday asos qolmaydi.

Sudlar tomonidan davlat organlari h’uquqiy h’ujjatlarining Konstitutsiyaga va qonunlarga mosligining nazorat qilish sud organlarining vakolatlaridan biri h’isoblanadi. Uzbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 12-moddasi «Davlat organining ёki fuqarolarning O’zini O’zi boshqarish organining h’ujjatini xaqiqiy emas deb topish», deb nomlangan bO’lib, uning birinchi qismiga muvofiq «Davlat organlarining ёki fuqarolarning O’zini O’zi boshqarish organining qonun h’ujjatlariga muvofiq bO’lmagan h’amda fuqarolarning ёki yuridik shaxslarning fuqarolik h’uquqlarini va qonun bilan qO’riqlanadigan manfaatlarini buzadigan h’ujjati sud tomonidan h’aqiqiy emas, deb topilishi mu’mkin».

Sud h’uquqiy h’ujjatni h’aqiqiy emas, deb qaror chiqargan takdirda, bu qaror h’amma davlat organlari va boshqalar uchun h’am majburiydir. Chunki Konstitutsiyaning 114-moddasida «Sud h’,okimiyati chiqargan h’ujjatlar barcha davlat organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar uchun majburiydir», deb mustaqkamlab qO’yilgan.

Sud qaroriga kO’ra h’aqiqiy emas deb elon qilingan xuquqiy h’ujjat — yuridik kuchga ega emas. Agarda biron-bir h’ujjatning qonuniyligi tO’g’risida sud qarori mavjud bO’lsa, O’sha h’ujjat yuzasidan fuqarolar ёki tashkilotlar sudga yana shikoyat qilishlari mumkin emas.

Qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi h’okimiyatlar tomonidan chiqarilgan normativ-xuquqiy h’ujjatlarning konstitutsiyaviyligini nazorat qilish O’zbekisgon Resiublikasining Konstitutsiyaviy sudiga yuklatilgan.

Uzbekiston Resiublikasi Konstitutsiyaning 109-moddasiga muvofiq O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi qonunlarning va O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlmsi qabul qilgan boshqa h’ujjatlarning, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlarining, Hukumat qarorlarining, davlat h’okimiyati mah’alliy organlari qarorlarining O’zbekiston Resiublikasi Konstitutsiyasiga mosligini aniqlaydi.

Konstitutsiyaning ushbu moddasida kO’rsatilgan normativ-h’uquqiy h’ujjatlarning Konstitutsiyaga ёki qonunlarga mosligini umumiy yurisdiktsiya ёki xO’jalik sudlari nazorat qilishga h’aqli emaslar. Ularning Konstitutsiyaga mosligini aniqlash Konstitutsiyaviy sudning mutlaq vakolatiga kiradi.

Shu erda yana bir savol tug’iladi. Konstitutsiyaviy sud fsh^atgina normativ-h’uquqiy x^'jjatlarning Konstitu-tsiyaga mosligini nazorat qiladimi ёki normativ bO’lmagan individual h’ux^uqiy h’ujjatlarning xam Konstitutsiyaga mosligini nazorat qiladimi? Bu tO’g’rida Konstitutsiyada h’am, boshqa qonun xujjatlarida h’am aniq kO’rsatilmagan. Ammo O’zbekiston Resiublikasininng" «Prokuratura tO’g’risida»gi Qonunining 13-moddasini oxirgi qismiga muvofiq «O’zbekiston Respublikasi Bosh prokurorining buyruqlari va boshqa xujjatlari (individual xususiyatga ega bO’lgan h’ujjatlar bundan mustasno) O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlariga zid bO’lsa, O’zbekisyun Resiublikasi Konstitutsiyaviy sudining qarori asosida bekor qilinadi» degan norma mustah’kamlangan.

Agar shu norma asos qilib olinadigan bO’lsa, fikrimizga kO’ra, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi respublika Prezidentining individual xarakterga ega bO’lgan farmonlarining ёki Vazirlar Maxkamasining individual xarakterga ega bO’lgan qarorlarining Konstitutsiyaga mosligini xam nazorat qilmasligi lozim.

Prokuror qabul kilgan qarorlar ustidan, shuningdek, respublika Bosh prokurori qabul qilgan individual xarakterga ega bO’lgan buyruqlar va boshqa h’ujjatlar ustidan amaldagi qonun h’ujjatlariga kO’ra, sudga shikoyat qilish mumkin emas. Chunonchi, «Prokuratura tO’g’risida»gi qonunning 7-moddasida prokuror qabul qilgan «qaror ustidan yuqori turuvchi prokurorga shikoyat qilinishi mumkin» degan qoida mustah’kamlab qO’yilgan.

Fikrimizcha, bu normaning O’zi Konstitutsiyaga mos emas. Konstitutsiyaning 44-moddasida «Har bir shaxsga O’z h’uquq va erkinliklarini sud orqali h’imoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g’ayri qonuniy qatti-xarakatlari ustidan sudga shikoyat qilish xuquqi kafolatlanadi», deb kO’rsatilgan.

Agarda umumiy yurisdiktsiya sudlarida ёki xO’jalik sudlarida Konstitutsiyaning 109-moddasida sanab O’tilgan normativ-h’uquqiy h’ujjatlarning" Konstitutsiyaga mosligiga shubh’a bO’lsa ёki bu masalada fuqarolarning shikoyatlari bO’lsa, Oliy sudning raisi, Oliy xO’jalik sudining raisi ushbu normativ-h’uquqiy xujjatning Konstitutsiyaga mosligini aniqlab berishni sO’rab, Konstitutsiyaviy sudga murojaat qilishi mumkin.

Bunday h’olda ular Konstitutsiyaviy sudga murojaat qilishlari shartmi ёki bu ularning xuquqlarimi, degan O’rinli savol tug’iladi. «O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi tO’g’risida»gi Qonunining 19-moddasiga muvofiq bu ularning h’uquqlaridir. Demak, ular xoh’lasalar Konstitutsiyaviy sudga masalani kO’rib chiqish uchun murojaat etadilar.Normativ-h’uquqiy xujjatlarni Konstitutsiyaga mosligini nazorat qilishda kO’rsatib O’tilgan organlarning, jumladan, Konstitutsiyaviy sudning vakolatlari muh’im ah’amiyat kasb etadi va mamlakatimizdagi isloh’otlarning keyingi bosqichlarida yana h’am takomillashib boradi.

Xulosa qilib aytadigan bO’lsak, qonun ustuvorligi qO’yidagi uchala h’olat bO’lgandagana, O’zining tO’liq ifodasini topadi.

Birinchidan, qabul qilinaёtgan qonunlar va boshqa normativ-h’ujjatlar adolat printsipiga, inson h’quqlari va manfaatlaridan kelib chiqib, ijtimoiy asoslangan bO’lishi shart.

İkkinchidan, barcha qonunlar va boshqa normativ-h’uquqiy h’ujjatlar talabi barcha davlat organlari, mansabdor shaxslar, nodavlat tashkilotlar va fuqarolar tomonidan qatiy bajarilishi zarur.

Uchinchidan, barcha normativ h’uquqiy h’ujjatlar Konstitutsiya va qonunlarga mos bO’lishi shart. Demokratik jamiyatning muh’im tamoyili bO’lgan qonun ustuvorligi mamlakatimizda barpo

etilaёtgan fuqarolik jamiyati qurishning asosidir. Albatta, demokratik jamiyat qurish faqat qonun ustuvorligi bilan cheklanib qolmaydi.

Tayanch sO’zlar:

Adolat, demokratik odil jamiyat, qonun ustuvorligi, Konstitutsiya, qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi,

sud xokimiyati, inson h’uquqi, jazoni liberallashtirish, Ombudsman, normativ-xukukiy h’ujjatlar, demokratik jamiyat, Vazirlar Mah’kamasi, teng h’uquqlilik, fuqarolik jamiyati.

5-mavzu: Jamiyatning iqtisodiy h’aёtini erkinlashtirish va demokratlashtirish.

Reja:

1.Demokratik jamiyatda iqtisodiy xaёtni erkinlashtirish tushunchasi va uning mazmuni. 2.İktisodiёtni erkinlashtirish sharoitida davlat boshqaruvining vakolatlarini cheklash va vazifalarni markazlashtirishdan bosh tortish. 3. Uzbekistonda iktisodiy h’aёtni erkinlashtirish bosqichlari va ularning O’ziga xos O’zgachaliklari. 4. O’zbekistonda demokratik O’zgarishlarning jamiyatning manaviy yangilanishiga bog’likligi. 5. Barkamol shaxs-demokratik jamiyat tayanchi.

Adabiёtlar

1.O’zbekiston Respublikasının’ Konstitutsiyası.-T., «O’zbekiston» 2003. 13-15-betler. 2.Karimov İ.A.O’zbekiston iqtisodiy isloh’atlarni chuqurlashtirish yO’lida. T.3-T., O’zbekiston ‘, 1996. 175-181, 183-191, 109-226, 227-246 betler. 3.Karimov İ.A. O’zbekiston XXI asr bO’sag’asida… Tom 6-T.: «O’zbekiston» 1997 31-40, 125-135, 149-162 b. 4. Karimov İ.A. O’zbekiston XXI asr bO’sag’asida… Tom 6-T.: «O’zbekiston» 1997 31-40, 125-135, 149-162 b. 5. Karimov İ.A. O’zbekistonda demokratik O’zgarishlarni yanada chuqirlashtirish va fuqoralik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yO’nalishlari. «O’zbekiston» 2002. 6. Karimov İ.A. Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish, mamlakatni modernizatsiya va isloh’ etishdir.-T., «O’zbekiston» , 2005. 7.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «O’zbekiston iqtisodiёtida xususiy sektorning ulushi va ah’amiyatini tubdan oshirish chora tadbirlari tO’g’risida» gi Farmoni, 2003 yil 24-yanvar. 8. AzizxO’jaev A.A. Davlatchilik va manaviyat.-T.: «Akademiya», 1997. 9. AzizxO’jaev A.A. Mustaqillik kurashlar, iztiroblar, quvonchlar.-T.: «Sharq», «Akademiya», 2001. 10. AzizxO’jaev A.A. Chin O’zbek ishi. –T.: «Akademiya» 2003 11. İqtisodiёtni erkinlashtirish sharoitida davlat boshqaruvi: vakolatlarni cheklash va vazifalarni nomarkazlashtirish. «Xalq sO’zi», 2004 ёil 1 may. 12. O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёti. Darslik-T., 2005 yil 178-196 b

İqtisodiёt va demokratik jamiyatning O’zaro bog’liqligi. İqtisodiёt jamiyat h’aёtining muxim soh’alarining biri bO’lib, inson rivojining manbasini tashkil qiladi. Unda insonlar O’zlarining moddiy va manaviy eh’tiёjliklarini qondirish maksadida turli mah’sulot va qurollarni ishlab chiqaradi, O’zaro iqtisodiy munosabatlarga kirishishadi.

İqtisodiy h’aёt odamlarning ijtimoiy, madaniy, siёsiy turmush soh’alarining moddiy asosin tashkil etadi va ularning rivojiga tasir kO’rsatadi. Xozirgi kunda jamiyatning ijtimoiy-siёsiy va davlat tarkibi iktisodiga kuchli tasir etadi.

Oldingi totalitar, adminstrativ buyruqbozlik tizimi sharoitida-siёsat iqtisodiёtdan ustun bO’lib, uning rivojlanish yO’nalishlarin belgilab berar edi. Bu tizimning iqtisodiy asosini davlat va kolxoz-kooperativ mu’lkchilik turlaridan iborat umumiy xalq mulkini tashkil qilardi. Davlat asosiy ishlab chiqarish fondlarining 90% ortig’iga ega bO’lib, iktisodiёtda yakka h’okimlikni O’rnatgan edi. Buning

oqibatida davlat iktisodiёtni, iktisodiy xaёtni bir markazdan adminstrativ buyruqbozlik asosida boshqarib borar edi.

Jamiyat azolari ijtimoiy mulkga egalik qilish h’uquqidan ayrilgan edt. İshbilarmonlik, biznes bilan shug’ullanish qonun bilan taqiqlangan edi. Bunday ishlar bilan shug’ullanganlar olib sotar, ёmon h’arakat sifatida jinoiy javobgarchilikka tortilar edi.

Odamlarning mulkdan, uning natijalarini foydalanishdan chetlatilishidan mexnat motivatsiyasi og’ir axvolda edi. Oxir oqibat eski tuzim chukur krizisga uchradi.

Bizga malum, shaxsning mu’lkdor bO’lishi, erkin kasb tanlash, adolatli mexnat sharoitlarida ishlash, O’zi xoxlagan iktisodiy faoliyat turi Bilan erkin shug’ullanish h’amda shunga muvofiq cheklanmagan foyda olish va yaxshi yashash imkoniyatlariga ega bO’lish singari h’uquqlarni amalga oshirish fakat ijtimoiy yO’naltirilgan bozor iktisodiёtigina taminlay oladi.

Mustakillikka erishgan Uzbekiston ijtimoiy yO’naltirilgan bozor iktisodiёtiga asoslangan demokratik xukukiy davlat va fukarolik jamiyatni paydo etish maksadida reformalarni amalga oshirmokda.

Shuning uchun h’am Uzbekiston Respublikasining Kostitutsiyasida «bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan Uzbekiston iktisodiёtining asosini turli xil mulk tashkil etadi. Davlat istemolchilarining xukuki ustunligini xisobga olib, iktisodiy faoliyat, ishbilarmonlik va mexnat kilish erkinligini, barcha mulk formalarining teng xukukliligin va xukukiy tomondan ximoya kilinishiga kafolat beradi» deb belgilangan.

Amaldagi reformalarning asosiy maksadi xakida Uzbekiston Respublikasi Prezidenti İ.A.Karimov «Barcha reformalarning iktisodiy, demokratik, siёsiy reformalarning asosiy maqsadi insonga munosib h’aёt va faoliyat sharoitlarini yuzaga keltirishdan iborat» deb belgilangan.

Erkin ijtimoiy yO’naltirilgan bozor iktisodiёtining eng muxim belgisi iktisodiy plyuralizm bO’lib, demokratiyaning tsivilizatsion tamoyili xisoblanadi. İktisodiy plyuralizm tushunchvsi mulk formalari va xO’jalik yuritish usullarining xar xil bO’lishida O’z ifodasini topadi. Shuning uchun h’am ijtimoiy yO’naltirilgan bozor iktisodiёti O’z ifodasiga kO’ra kO’p ukladli iktisodiёt bO’lib, unda turli mulk formalari va xO’jalik ukladlarining teng xukukliligi teng salmoklikda bO’lishi h’amda iktisodiy faoliyat, ishbilarmonlik va mexnat kilish erkinligi taminlanadi. Demokratik jamiyatga xos demokratik, iktisodiy tamoyillar erkin bozor iktisodiёtining kuyidagi belgilarida O’z ifodasini topadi.

1) Xususiy mulk, 2) İshbilarmonlik va tanlash erkinligi 3) Yagona manfaatning inson faoliyatning bosh

motivi ekanligi 4) Raqobat 5) Erkin bah’o tizimi 6) Davlatning iktisodiёtga aralashuvidan cheklanganligi (qarang 1-sxema)

Uzbekistonda jamiyatning iktisodiy h’aёtni erkinlashtirishning maksadi va bosqichlari. Uzbekistonda shakllanaёtgan xususiy mulk ikki turdan iborat bO’ladi: birinchisi-yakka tartibda faoliyat yurituvchi tadbirkorlikning, dexkon va fermerlarning xususiy mulki, ikkinchisi- ularning shirkat xO’jaliklaridagi ulushlari, aktsiyadorlik jamiyatlaridagi aktsiyalari, birlashmalardagi ulushlaridan iborat korporativ xususiy mulk. Xususiy va korporativ (ulushi) xususiy mulk egalari mulkdor xisoblanib, ularning mulkka bO’lgan xukuklari davlat tomonidan ximoyalanadi. Uzbekiston Respublikasining «Fukarolik kodeks»ida «Mulk xukuki shaxsning O’ziga tegishli mol-mulkga O’z xoxishi Bilan va O’z manfaatini kO’zlab egalik qilishi, undan foydalanish shuningdek, O’zining mulk xukukini kim tomonidan bO’lmasin xar qanday buzilishini bO’ldirmaslikni talab qilish xukukidan iborat. Mulk xukuki muddatsiz Uzbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida mulkdor xukukining kafilligi Bilan birga, uning vazifasida belgilab berilgan. Ayniqsa unda «Mulkdor mulkiga O’z xoxishicha egalik qiladi, undan foydalanadi va qaromog’iga oladi. Mulkdan foydalanish ekologiyaning atrof-muxitga zarar keltirmasligi

fukarUlar, yuridik shaxslar va davlatning xukuklarini xamda konun Bilan ximoyalanadigan manfaatlarini buzmasligi shart», deb belgilangan.

Tadbirkorlik va bozor iktisodiёti xususiy mulk xajmining kengayishiga olib keladi. Tadbirkorlik erkinligi ayrim shaxslar va ularning birlashmalari, guruxlarning foyda, daromad olish maksadida malum soh’ada xO’jalik, iktisodiy faoliyat yuritish erkinligini bildiradi. Bu shuningdek u ёki bu soh’aga tadbirkorlarning O’z xoh’ishlariga kO’ra kirishini va undan chiqishini h’am anglatadi. Tanlash erkinligi istemolchilar xukuklari va manfaatlaridan ustunligining, ularning O’z xoh’ishi, istagi daromadiga mos tovar va xizmatlarni tanlash erkinligiga ega ekanligini ifodalaydi. Buning uchun birinchidan, tovar, xizmatlar xamda resurs bozorlari h’am qimmat, h’am orzon, bir-birining O’rnini bosuvchi va tO’ldiruvchi tovarlar Bilan tO’lgan bO’lishi, ikkinchidan, davlat istemolchilarni ularning h’aёtiga, salomatligiga ziёn va zarar etkazuvchi tovarlardan h’imoya qiladi.

Shu maksadlarda Uzbekiston Respublikasining «İstemolchilarning h’ukuklarini h’imoyalash tO’g’risida»gi qonuni amalga oshirilmokda. Shunga asoslanib istemolchilar tovar (ish, xizmat) va ularni ishlab chikaruvchilar h’aqida tO’g’ri va tO’liq malumot olish, tovarlarni erkin tanlash xukukiga ega. Tovar, ish, xizmat istemolchining turmushi, salomatligiga va mol-mulki uchun xavfli kamchiliklariga ega bO’lgani h’amda ishlab chikaruvchi ёki sotuvchining qonunga qarshi h’arakati sabapli etkaziladigan moddiy zarar, manaviy zarardan tO’liq xajmda qoplanishi taminlanadi. Tovarning kamchiliklari bO’yicha istemolchining talablari u kassa ёki tovar chekini kafillik muddati belgilangan tovarlar buyicha tegishli rasmiylashtirilgan texnik pasport ёki uning O’rnini bosuvchi boshka xujjatni taklif qilgan vaktdagina kO’riladi. Bunday tovarlarga olmashtirilib beriladi ёki ziёnning O’rni pul Bilan qoplanadi. İstemolchi h’ukuklarining h’imoyalanishi, unga tanlash erkinligining taminlanishi demokratik, iktisodiy tamoyilining bajarilishini anglatadi. Shuning uchun Vazirlar maxkamasining 2002-yilda qabul qilingan muxim qarorlariga muvofiq respublikaga istemol tovarlarini noqonuniy yO’l Bilan olib kelinishi va sotilishining oldini olish choralarining kO’rilishi katta ah’amiyatga ega.

Odamlar sof foyda va daromad olish uchun intilib, O’zlarida bor bO’lgan qobiliyatlari va imkoniyatlarini ishga soladi. Rakobat iqtisodiёt subektlarining shaxsiy manfaatlarini yuzaga chikarish chegarasini belgilaydi. Shuningdek, rakobat ishlab chikaruvchi va sotuvchilarning istemolchi, xaridorlar manfaati, xoxishini xisobga olishga bir-biridan orzonroq, sifatliroq tovarlar ishlab chikarish maksadida Yangi texnika va texnologiyadan foydalanishga etaklaydi. Rakobat va erkin bah’o tizimiga asoslangan bozor iktisodiёtida h’ukumat va davlatning roli cheklangan bO’ladi.

Davlat bozor mexanizmining amal qilinishiga ёrdamlashadi. Buning uchun davlat iktisodiёtga subektlari faoliyatining qonuniy bazasini yaratib, ularning faoliyat, «O’yin» qoidalarini belgilaydi. Xalqning turmush darajasi barqaror O’sib borishini, kam taminlangan xalq qatlamlarini ijtimoiy h’imoyalash boy, kambag’allar O’rtasidagi farqlarning keskinlashib ketishiga yO’l qO’ymaslik maksadida h’aqlik daromadlarini soliqlar, transport tO’lovlari qurollarida qayta bO’lishtiriladi, makroiktisodiёt barkarorlikni va iktisodiy O’sishni taminlash maksadida soliq, byudjet va pul-kredit qurollari orqali iktisodiёtni tartibga soladi. Davlat bozor mexanizmi tO’liq bajara olmagan vazifalarni O’z zimmasiga olib rakobat muxitini saklaydi, iktisodiёt subektlarining erkin faoliyatini taminlaydi xamda jamiyat uchun kerak bO’lgan mah’sulotlarni ishlab chikarishni O’z zimmasiga oladi. Demak, Uzbekistonda amalga oshirilaёtgan iktisodiy reformalar insonga munosib turmush sharoitlarini yaratishga odamlarning erkin tadbirkorlik va meh’nat qilish, tanlash erkinligini xamda mulkdor bO’lishdek muxim demokratik h’ukuklarini taminlashga, iktisodiy h’aёtni demokratiyalashtirishga qaratilgan.

İ. Karimovning «Uzbekistonning O’z mustakil va rivojlanish yO’li», «Uzbekiston kelajagi buyuk davlat», «Uzbekiston bozor munosabatlariga O’tishning O’ziga xos yO’li», «Uzbekiston iktisodiy reformalarni chukurlashtirish yO’lida», «Uzbekiston XXI asr bO’sag’asida xavfsizlikka taxdid, barkarorlik shartlari va rivojlanish kafolatlari», «Uzbekiston XXI asrga intilmokda», «Ozod va obod Vatan, erkin va parovon h’aёt maksadi»ning va boshkada asarlarida davlatni ijtimoiy-iktisodiy rivojlantirish, bozor iktisodiёtiga O’tishning nazariy asoslari, kontseptsiyasi ishlab chikilgan. İjtimoiy-iktisodiy rivojlanish kontsetsiyasi uch bO’limdan iborat:

-ijtimoiy yO’naltirilgan bozor iktisodiёti milliy namunasining ifodasi; -bozor munosabatlarini shakllantirishning muxim tamoyillari;

-iktisodiy reformalarni amalga oshirishning, barkarorlikni va muxim ijtimoiy-iktisodiy rivojlanishni taminlashning aniq yO’nalishlari.

Uzbekiston Respublikasi Prezidenti İ.A.Karimov ijtimoiy-iktisodiy reformalardan kO’zlangan «pirovard maksadimiz ijtimoiy yO’naltirilgan barkaror bozor iktisodiёtiga, ochiq tashqi siёsatga ega bO’lgan kuchli demokratik h’ukukiy davlatni va fuqarolik jamiyatni tiklashdan iborat» deb belgilab bergan.

Respublikamizda amalga oshirilaёtgan iktisodiy reformalar iktisodiёtni davlat yirik tarkibidan chiqarish, unda demokratiya tamoyillari bO’lgan iktisodiy faoliyat, tadbirkorlik va tanlash erkinligi, erkin iktisodiy tamoyillarni belgilash orkali iktisodiy h’aёtni erkinlashtirishga yO’naltirilgan. İktisodiёtni davlat tarkibidan chikarish va uni demokratiyalashtirish, erkin ijtimoiy yO’naltirilgan bozor iktisodiy asoslarini yaratish jaraёnlarini bosqichma-bosqich amalga oshirmokda. Uzbekistonda amalga oshirilaёtgan iktisodiy reformalarning birinchi bosqichida (1991-1994 y) mamuriy-buyrukbozlik tizimining og’ir oqibatlari O’rnida yuzaga chiqqan tengsizlikka xulosa yashash va iktisodiёtni barkarorlashtirish xamda respublikaning O’ziga xos sharoitlari va h’osiyatlarini xisobga olgan h’olda – bozor munosabatlarining asoslarini shakllantirish vazifalarini bajarishga kirishildi. Buning uchun kuyidagilar amalga oshiriladi:

1) Reformalarning qonuniy-h’ukukiy bazasini shakllantirish va rivojlantirish. Bu davrda mulkni davlat tarkibidan chiqarish va xususiylashtirish, tadbirkorlik tO’g’risidagi va boshka kO’plab bozor munosabatlarini shakllantirishga yO’naltirilgan qonunlar qabul qilish;

2) Kichik xajmdagi xususiylashtirishni amalga oshirish h’isobiga kO’p ukladli iktisodiy asoslarini yaratish; 3) İshlab chiqarishning pasayishiga yO’l qO’ymaslik, moliyaviy ah’volning barkarorligini taminlash.

Bu davrda (1992-1994 y) asosan savdo, xalqga kommunal xizmat kO’rsatish, sanoat korxonalarini, uy-joylarni davlat tarkibidan chikarish va xususiylashtirish jaraёnlari amalga oshirildi. Buning natijasida 69 mingdan ortiq obektlar davlat tarkibidan chikarildi, ulardan 18,4 mingi xususiy mulkga aylantirildi. 3569 aktsiyadorlik jamiyatlari tuzildi. Kichik va O’rta ishbilarmonlik subektlarining soni 80 mingga etdi. (qarang 1-sxema).

1-sxema O’zbekistonda mamlakat karxonalarining xususiylashtirilishi va nodavlat xO’jalik

subektining shakllanishi 52.

İjtimoiy-iktisodiy reformalarning birinchi boskichida qishloq xO’jaligida bozor munosabatlariga

mos keladigan Yangi xO’jalik tizimini shakllantirish ishlari amalga oshirila boshladi. Buning okibatida bu soh’ada nodavlat ishlab chiqarish sektori keng rivojlanadi. Shuningdek xalq xO’jaligini, uning tarmoqlari va aymoqlarini boshqarishning bor bO’lgan sharoitlariga mos bO’lgan tizimlari ishlab chiqildi. Bah’Ular tO’liq erkinlashtirildi, bozor infratuzilmasining asosiy bO’g’inlari, ikki pog’onali bank tizimi, moliya va pul-kreditni tartibga soluvchi umumiy Yangi tizim, tovar, meh’nat birjalari tizimlari yaratildi. Xalqni ijtimoiy h’imoya tizimini shakllantirish amalga oshirila boshladi. İktisodiy va moliyaviy barkarorlikga etishish amallarining amalga oshirilishi natijasida iktisodiy pasayish boshqa MDX davlatlaridagidek og’ir bO’lmadi. Yalpi ichki maxsulot 1995-yilda 1990-yilga nisbatan faqat 18,2 %ga kamaydi. 1995- yilda bu kO’rsatkich 1,2 %ga kamaydi. Bundan kelib chiqib, YaİM kO’lami MDX davlatlarida 40-60 %ga, Rossiyada 48%ga kamayib ketgan.

İktisodiy reformalarning ikkinchi boskichi (1995-1999 y)da davlat mulkini dastlabki, kichik kO’lamda xususiylashtirishda yakunlash mulkni h’aqiqiy egalari qO’liga topshirish tadbirkorlik faoliyati uchun keng imkoniyatlar berish vazifalari belgilandi. Bu bosqichda sanoat, qurilish va transport soh’asidagi, agrosanoat kompleksining gO’sht-sut, oziq-ovqat va paxta sanoati soh’alaridagi O’rta va etuk korxonalar, shuningdek, Toshkent, Buxoro, Samarkand va Xiva shaxarlaridagi turistik komplekslarining

52 Абулқосимов Ҳ.П; Ҳасанов Р.Р; Фармонов И; Өзбекстанда мүлкдар мəмлекет қурамынан шығарыў ҳəм меншиклестириў –Т; ТДТУ баспаханасы, 2003, 21-бет.

xususiylashtirilishi boshlandi. Bu bosqichda ochiq turdagi aktsiyadorlik jamiyatlari yaratildi, ularning aktsiyalari erkin sotuvga chikarildi h’amda keng kO’lamdagi kO’chmas mulk va qimmat bah’oli qog’ozlar bozori yuzaga keldi. Davlatning aktsiyalardagi ulushi 26 %dan oshmaydigan qilib qO’yildi. Aktsiyalarning 30 %dan kO’pi xalqga milliy va chet El investorlariga erkin sotiladigan bO’ldi. Ushbu boskichda ishlab chikarishning pasayishiga olib keldi.

Makroiktisodiy birkarorlik taminlanib, 1996-yildan boshlab iktisodiy O’sish yO’liga O’tildi. İktisodiёtning asosiy tuzilishini O’zgartirish ishlarini amalga oshirish natijasida respublika ёnilg’i-energetika va g’alla mustakilligiga erishildi. Shuningdek respublika uchun butunlay Yangi bO’lgan avtomobilsozlik sanoati yuzaga keltirildi. Engil va oziq-ovqat sanoati uchun asbob-uskunalar, qishloq xO’jaligi uchun kichik mexanizatsiya qurollari ishlab chiqarishni taminlovchi boshqa etuk soh’alar xalq istemol mollari ishlab chikarish soh’alarining rivojlantirish ishlari amalga oshirila boshladi.

Lekin shu davrlarda kichik va O’rta tadbirkorlik subektlari faoliyatiga davlat va turli nazorat organlarini O’rinsiz, noqonuniy aralashuvi h’olatlari kO’paydi. İktisodiy nodavlat sektorida monopolistik birlashmalar, korxonalar yuzaga keldi. Ular ichki istemol va ishlab chikarish qurollari bozorlarida O’z h’okimliklarini O’rnatib, bah’oning kO’tarilishiga sabab bO’ldi. Ushbu sektordagi aktsiyadorlik jamiyatlarning ustav fondida aktsiyalarida davlat ulushi katta mikdorda saklanganligi oqibatida davlat tomonidan tayinlangan ishonchli vakillar ularning ish-h’arakatining O’rinsiz aralashuviga imkon yaratar edi.

Valyuta tizimi va bozorning davlat tomonidan qattiq nazorat qilinishi esa korxonalar va tadbirkorlarning tashki bozorlarga erkin chikish imkoniyatlarini kamayttirdi. Bozorning ishlab chikarish infratuzilmalarining rivojlanmaganligi tO’g’risida tadbirkorlar moddiy texnik resurslari, moliyaviy xarajatlar, kreditlar olishda qiyinchiliklarga uchrar edi. Ushbu unamsiz h’arakatlar iktisodiy h’aёtni yanada erkinlashtirish, tadbirkorlik va iktisodiy faoliyat erkinliklarini kengaytirish, xususiy mulkdorlar obrO’sini yanada kO’tarishni talab etdi. «Uzbekiston XXI asrga intilmoqda» asarida iktisodiy h’aёtni yanada erkinlashtirish vazifasi qO’yildi. İktisodiy h’aёtni erkinlashtirish davlat siёsiy h’aёtni, davlatlarning jamiyat qurilishini yanada erkinlashtirish jaraёnlari Bilan bog’liq. Bu buyicha Prezident İ.A.Karimov «Uzbekistondagi reformalar va yangilanish jaraёnlariga bah’o berar ekanmiz, shuni aytib O’tishni h’oh’lar edim, h’aёtimizning barcha soh’alarini erkinlashtirish yO’li O’z mazmun etiboriga qaray davlatimizda amalga oshirilaёtgan barcha O’zgarishlarning asosiy muomala bO’limiga aylandi» -deb aytgan. İktisodiy h’aёtni yanada erkinlashtirish esa demokratik jamiyat qurilishining asosi sifatida uning iktisodiy asoslarini mustaxkamlashga taminlaydi. Uning natijasida amalda jamiyatdagi ijtimoiy-siёsiy barkarorlikga kafillik beruvchi, iktisodiy rivojlanishni taminlovchi O’rta mulkdorlar sinfi shakllanadi.

Prezident İ. A. Karimov iktisodiy h’aёtni yanada erkinlashtirish uchun kuyidagi vazifalarni belgilab bergan.

birinchidan, mulkdorlar sinfini shakllantirish masalasini tubdan bajarish. Buning uchun xususiy mulkchilik etakchi O’rinda turadigan kO’p ukladli iktisodiёtni tiklash;

ikkinchidan, h’akikiy rakobat tugaragini shakllantirish; uchinchidan, bozor infratuzilmasini rivojlantirish; tO’rtinchidan , tashqi iktisodiy faoliyatni paydo etish tizimini tubdan qayta kO’rib chiqish;

beshinchidan, valyuta tizimi va bozorni erkinlashtirish;

oltinchidan, davlat va turli tekshiruvchi, nazorat qiluvchi organlar tomonidan korxonalarning xO’jalik faoliyatiga O’rinsiz aralashuvini cheklab qO’yish.

Ushbu vazifalarni yakunlash uchun Uzbekistonda davlat mulkini xususiylashtirishni yanada chukurlashtirishga yO’naltirilgan yig’ilishlar olib borildi. 2000-2002-yillarda 3117 soh’a tarkibini belgilab beruvchi ayrim korxonalar, ijtimoiy-madaniy obektlar davlat tarkibidan chikarildi. Ushbu davr oxiriga kelib, aktsiyadorlik jamiyatlarining soni 6000 dan oshib ketdi. (qarang: 1-sxema)

Mulkchilik shaklini O’zgartirgan davlat korxonalari orasida «Elektroqimёsanoat», «Navoiyazot», «Ammofos», «Uzbekrezino-texnika» ishlab chikarish birlashmalari, Toshkent va Farg’ona issiliq taminoti

markazlari, Sirdarё GRES, yuk vagonlarini tamirlash korxonasi, Uzbekistonda qiyin eriydigan va O’tga chidamli moddalar kombinati kabi strategik axamiyatga ega bO’lgan korxonalar h’am bor.

Bu jaraёn sifat tomonidan h’am O’zgardi, sababi xususiylashtirish jaraёnlariga chet El investorlarini keng qatlamlarini sarflash ishlari olib borildi. Aktsiyadorlik jamiyatlardagi davlat ulushlari butunlay ёki yarim, ayrim sanoqli ishlab chikaruvchi korxonalar butunlay chet El investorlariga sotila boshladi. Korporativ, ulushli mulk egalarining manfaatlarini, h’ukuklarini h’imoyalash uchun aktsiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshkarish tizimi qO’llanilmoqda.

İktisodiёtni erkinlashtirishning bosh vazifasi bO’lgan davlatning nazorat kilish va boshqaruv funktsiyalarini qisqartirish, uning korxonalar ishlariga O’rinsiz aralashuvini keskin kamaytirish choralari amalga oshirilmokda.

İktisodiy h’aёtni erkinlashtirish sharoitida kichik, xususiy biznes va tadbirkorlikni rivojlantirish uchun uning imkoniyatlari kengaytirilmokda, daromad solig’i stavkalari qisqartirilib, soliq yuki engillashtirilmokda. 2000-yilda Uzbekiston Respublikasining «Tadbirkorlik erkinligining kafilliklari tO’g’risidagi» qonunning qabul kilinishi oqibatida tadbirkorlarning xukuk va manfaatlarini h’imoyalash xamda kafolat berish yanada kuchaydi. Bunday samarali ishlar tasirida kichik biznes va tadbirkorlik subektlarining soni 2003-yil 1-yanvar h’olatiga kO’ra 240 mingga etdi. Ularning yalpi ichki maxsulotdagi ulushi 35 %dan oshdi. Xususiy sektorda iktisodiёtda band bO’lgan xalqning derlik 52 %dan ortig’i ish yuritmokda. Ushbu vazifalarni amalga oshirish oqibatida 2002-yilda 1990-yilga nisbatan iktisodiёtda nodavlat sektorning ulushi YaİM da 38,1 %dan – 73,3 %, sanoat maxsulotlarini ishlab chikarishda 10,4% - 71,4%, yalpi qishloq xO’jaligi maxsulotlari xajmida 65%- 99,1%, mayda savdo aylanmasida 51% - 97,6%, xalkning ish Bilan bandligida 37,2% - 76,6% etadi. Demokratik jamiyatga tegishli bO’lgan tadbirkorlikning rivojlanishi, iktisodiёt tarkibida keskin O’zgarishlar amalga oshirilishi tO’g’risida Uzbekiston 1996 yildan boshlab iktisodiy O’sish yO’liga O’tdi. BMT bolalar tashkiloti (YuNİSEF) buyirtmasiga kO’ra Markaziy va Sharkiy Evropa h’amda MDX davlatlarida xalkning ijtimoiy parovonligini ximoyalash malumotlariga kO’ra Uzbekistonda yalpi ichki maxsulotning amaldagi O’sishi 2002-yilda 1989-yilga nisbatan 106,8 %ni tashkil etdi. Xozirgi kunda Moldovada bu kO’rsatkich 38,4%,Rossiyada64,3%, Kozoqistonda 85,6%ni tashkil etadi.

Davlatda iktisodiy O’sishga etishish oqibatida xalkni ijtimoiy h’imoya kilish va ijtimoiy-madaniy tashkilotlarga ajratilgan mablag’larning davlat byudjeti xarajatlaridagi ulushi 1997-yildagi 44,7%dan 2003-yilda 46,1%ga O’sgan. İjtimoiy ximoyaga muxtoj oilalarga maxallalardagi berilaёtgan bir oylik moddiy ёrdam mikdori 1996-2002 yillarda 13,6 %ga, bolali oilalarning bolalariga berilaёtgan ёrdamning O’rtacha oylik mikdori esa 20 karradan ortiqga kO’paydi. «Obod maxalla» yilida qabul qilingan dastur asosida 1 mlrd 200 mln Sum ёrdam kO’rsatilgan. İkki ёshgacha bO’lgan bolalar tarbiyasi Bilan shug’ullanaёtgan 400 mingdan ortik aёllarga davlat tomonidan ёrdam puli tayinlandi. Shuningdek, 180 mingdan ortiq kam taminlangan oila derlik 14 mlrd sO’m mikdorida ёrdam kO’rsatilgan.

Reformalarni yanada chukurlashtirish sharoitida tashki iktisodiy faoliyatni tuzish tizimi qayta kO’rib chiqildi. Valyuta tizimi va bozorni erkinlashtirish choralari amalga oshirildi va milliy valyutamiz sO’mning 2003-yil 15-oktyabrdan tO’lovlar bO’yicha erkin almashuvi amalga oshirila boshladi.

İktisodiy h’aёtni erkinlashtirish jaraёnlari davlat va jamiyat qurilishini yanada erkinlashtirish jaraёnlari Bilan O’zaro bog’liqlikda amalga oshirilishi oqibatida uning demokratik jamiyat qurishdagi roli va ah’amiyatini yanada kuchaytirdi.

Uzbekistonda demokratik O’zgarishlarni yanada chukurlashtirish va fukarolik jamiyati asoslarin shakllantirishning iktisodiy tomondan ustun h’isoblangan yO’nalishining mazmuni va vazifalari.

Yaxshilash, ishlab chikarilgan tovarlarni sotish uchun ishlab chikarish va bozor infrasxemasini rivojlantirish uchun ah’amiyatga ega. Shuningdek, shirkat xO’jaliklarini fermer xO’jaliklariga aylantirish h’amda ularga servis xizmatini kO’rsatuvchi, qishloq xO’jaligi maxsulotlarini qayta ishlovchi sanoat korxonalarini h’am qishloqlarda ularning filiallarini tuzish zarur.

Uzbekistonda demokratik O’zgarishlarni yanada chukurlashtirish va fukarolik jamiyati asoslarin shakllantirishning iktisodiy tomondan muxim yO’nalishlarini amalga oshirish uchun kuyidagi choralar kO’riladi:

-tashqi iktisodiy faoliyatni, valyuta bozorini erkinlashtirish, milliy valyutaning operatsiyalar buyicha erkin almashuvini taminlash;

-iktisodiёtda tarkibiy O’zgarishlarni amalga oshirish, uni modernizatsiya qilish h’amda import O’rnini bosuvchi maxsulotlar ishlab chikarishni taminlash;

-iktisodiёtda chet El investitsiyalarini ishlatish; -buning uchun tegishli investitsion muh’it va investorlar uchun kafolat yaratish;

-ichki va tashqi investitsiyalarni butun iktisodiёtga, oltin-valyuta zaxiralarimizning barkaror O’sishiga xizmat qiladigan etakchi tarmoqlarga yO’naltirish;

-amaldagi obrO’li xalqaro moliyaviy tashkilotlar Bilan muomalani kuchaytirish, umumiy jah’on iktisodiy tizimiga integrallashish h’amda jah’on savdo tashkilotiga azo bO’lish uchun shart-sharoitlar yaratish.

Ushbu vazifalarning amalga oshirilishi bozor munosabatlarini rivojlantirish va erkin iktisodiёt tamoyillarini qO’llash, uni yanada demokratiyalashishiga olib keladi. Mulkchilik shakllariga qaramay, tadbirkorlik subektlari uchun boskichma-boskich iktisodiy faoliyat uchun tan sharoitlarni yaratish muxim ah’amiyatga ega. Buning uchun ayrim strategik ah’amiyatga ega bO’lmagan korxonalarga asossiz ravishda berilgan imtiёzlarni va ular uchun yaratilgan qO’lay sharoitlarni bekor qilish maqsadga muvofiq. Shuningdek, xO’jalik subektlari va og’ir moliyaviy cheklovlar tO’garagida, yani umumiy xarajatlarning yalpi daromad xajmidan ortib ketishiga yO’l qO’ymaslik asosida ish kO’rsatishlari lozim.

İktisodiёt subektlari uchun soliq og’irligini kamaytirib borish bilan bir vaktda soliq tizimining murakkabligin oshirish, imtiёzlar berishni kamaytirish, kreditlarni qiyin shartlar asosida berish vazifasini qO’llash ularning javobgarchiligini yanada oshiradi.

İktisodiy h’aёtni yanada erkinlashtirish, demokratik jaraёnlarni kuchaytirish maksadida yakka va korporativ xususiy mulkdorlar xukuklarini h’imoya kilish, ularning javobgarchiligini kuchaytirish, tadbirkorlik faoliyatini erkinlashtirishni taminlovchi h’amda xO’jalik ishlarini tartibga soluvchi qonuniy-h’ukukiy bazasini rivojlantirish maksadga muvofiq.

Bozor reformalarini yanada chukurlashtirish va erkin iktisodiёt tamoyillarini qO’llash uchun davlat boshkaruvi tizimini reforma qilish davom ettiriladi. Lekin iktisodiёtni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmini rivojlantirish va uning bozor mexanizmini rivojlantirish va uning bozor mexanizmi bilan birlashishini taminlash yO’lida h’ali kO’p ishlar qilinishi lozim.

Demokratik jamiyat qurish uchun davlatning iktisodiy faoliyatini cheklash, vazifalarni boskichma-boskich xududiy soh’adagi h’okimiyat va O’zini-O’zi boshkarish organlariga topshirish erkin iktisodiёt tamoyillarini qO’llash h’akida qaror qabul qilinadi. Pirovardida, bozor iktisodiy resurslardan samarali foydalanishga, xalqning turmush parovonligini oshirishga erishiladi. Davlatimiz eksport soh’asining ortishi va mustaxkamlanishi uning jah’on kO’lamida munosib O’rin egallashiga mumkinchilik yaratadi.

Tayanch sO’zlar:

İqtisodiёt, xususiy mulk, tadbirkorlik, rakobat, shaxsiy manfaat, erkin bah’o tizimi, reforma, davlat reformator, foydalanuvchi, talab, tovar, bozor munosabatlari, reformalarning qonuniy-h’ukukiy bazasi, aktsiyador, iktisodiёtni erkinlashtirish, kichik korxona, makroiktisodiёt, soliq tizimi, ijtimoiy h’imoya, investitsiya, jah’on bozori, dunё jamiyatchiligi.

6-mavzu: Demokratik jamiyat qurishda oilaning, mah’alla va fuqarolarning O’zini-O’zi boshqarish organlarining O’rni

Reja:

1.Oila demokratik jamiyat qurishning asosiy bO’g’ini. a. Demokratik jamiyatda b. Uzbekiston oilalariga meh’r-muruvvat masalasi. v. Oila institutining barkamol shaxs, erkin fukaro va demokratik qadriyatlarni shakllantirishdagi O’rni. 2. Demokratik jamiyatning shakllanishida mah’alla va fukarolarning O’zini-O’zi boshqarish organlari. a). Mah’alliy O’zini-O’zi boshqarishning demokratik tamoyillari va uning mustaqillik yillarida Uzbekistonda shakllanishii. b). Demokratik jamiyatning shakllanishida mah’alla instituti va uning mustakillik yillarida demokratiya maktabiga aylanishi.

Adabiёtlar: 1.O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.-T., «O’zbekiston» 2003. 2. Qoraqalpog’iston Respublikasi Konstitutsiyasi. Nukus «Qoraqalpog’iston», 1993. 3. Karimov İ.A. O’zbekiston iqtisodiy isloh’otlarni chuqirlashtirish yO’lida. T-3 «O’zbekiston», 1996, 175-181, 183-191, 202-246 b. 4. Karimov İ.A. O’zbekiston XXI asr bO’sag’asida… Tom 6-T.: «O’zbekiston» 1997. 5. Karimov İ.A. O’zbekiston XXI-asrga intilmoqda-T.: «O’zbekiston» 1999. 6. Karimov İ.A. O’zbekistonda demokratik O’zgarishlarni yanada chuqirlashtirish va fuqoralik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yO’nalishlari. «Xalq sO’zi» 2002, 30-avgust. 7.Karimov İ.A. Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish, mamlakatni modernizatsiya va isloh’ etishdir.-T., «O’zbekiston» , 2005. 8. O’zbekiston Respublikasining «Fuqoralarning O’zini-O’zi boshqarish organlari tO’g’risida» gi (yangi tah’rir) Qonuni, 1999 yil 14-aprel. 9. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mah’kamasining ‘Respublika ‘Mah’alla‘ xayriya jamg’armasi faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari tO’g’risida‘gi qarori, 1993 yil 1 dekabr. 10.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining ‘FuqorUlarning O’zini-O’zi boshqarish organlarini qO’llab-quvvatlash tO’g’risida‘gi farmoni, 1998 yil 23 aprel. 11.O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyati. Darslik.T.,2005, 241-277 b.

12.Sag’ındikov J.N , Yakubov M.A. İdeologiya, ruO’xıy meros, ta’rbiya. No’kis, ‘Bilim‘, 2001, 25-36 betler

Demokratik jamiyat shakllanishida oilaning O’rni. Dunёda bO’laёtgan h’ar qanday O’zgarishlar iktisodiёtda ёei manaviy-siёsiy soh’alarda bO’lsin, O’z tasirini avvalo oila atrofida kO’rsatadi. SO’nggi yillarda iktisodiёtda globallashish jaraёnlarining faollashuvi, manaviy odob-ikromlik tarbiyada g’arb manaviyatiga tegishli bO’lgan individualizmning kuchayishi h’aёtimizning barcha soh’alarida ayniksa oila tO’garagiga sezilarli tasirini kO’rsatmokda. Oila barcha reformalar O’zgarishlar, krizis va rivojlanishning boshlanishi va yakunlanishi h’isoblanadi. Davlatimizning mustakilligini taminlashda boshka ijtimoiy institutlar Bilan bir katorda oilaga h’am katta etibor qaratilaёtganligi sababsiz emas. Shundoq ekan oila atrofida davlatimizning umumiy rivojlanishiga munosib h’issa qO’sha olishga laёqatli va tayёr odamlarni shakllantirish uchun birinchi navbatda nimalar qilishimiz zarur.

Shakllanib kelaёtgan ёsh avlod onggi manaviyatida Vatan tuyg’usini mustaxkam qaror toptirish ishini xalkimiz uchun vazifa xisoblanadi. Qadim zamondan oila mukaddas Vatan xisoblangan. Oilaga sadokatli, ota-onaga muruvvat, aka-ukalarga mexribonlik vatan tuyg’usining belgilaridir. Oilagi ishonch bO’lmagan joyda farzandlar oldida ota-ona h’urmati bO’lmaydi. Bunday vOsiёtlarda tug’ishganlarga ёki atrofdagilarga ёki vatanga bO’lgan muxabbat bO’lmaydi. Shuning uchun h’am Prezidentimiz İ.A.Karimov «Oilaga etiborimizni tubdan O’zgartirish, oilalarni avvalo ijtimoiy tomondan h’imoyalash, qO’llab-quvvatlash bugungi kuchimiz uchun va ertangi mustakilligimiz uchun h’am muxim ekanligini tushunib etishimiz darkor» -deb aytgani bejiz emas.

Oilaviy mustaxkamlanishi bir tomondan, oilaga davlat va jamiyat etiboridan kuchayishiga bog’liq bO’lsa, ikkinchi tomondan, oilaning subektiv yani ichki imkoniyatlarini tO’liq yuzaga chikarish Bilan bog’lik. Oilaning ichki imkoniyatlari deganda, oila tarkibi, oila azUlarining O’z oldilariga qO’ygan maksadlari, farzand tarbiyasi, talim, shaxsning individual rivojlanishi, odob-ikromlilik, tarbiya, mexr, ishonch, sabr, muxabbat tushunchalarining oila atrofida qO’llanilishi tushuniladi. Oila tarkibi va parovonligi masalasiga tO’qtasak. BMTning Yunisef tashkiloti tomonidan O’rganilgan vOsiёtlar natijasiga kO’ra, Uzbekiston xalkining yarmidan kO’pi, yani 11 mln 18 ёshgacha bO’lmaganlar tashkil etib xar bir oila boshkaruvchisi O’zi Bilan O’rtacha 5,2 odamni boqish vazifasini buyniga olib yashashi. Solishtirish uchun davlatimizga xalq obrO’si buyicha birkancha ёqinroq bO’lgan Rumıniya ёki Polshani misol qilib olsak, bu davlatlarda xar bir boquvchi buyniga 0,5 bolani boqib O’stirishga tO’g’ri kelmokda. 35 mln Polsha xalkining 22 mln, Rumıniyaning 23 mln xalkining 16 mln moddiy ёki nomoddiy ishlab chikarish soh’alarida band bO’lsa, Uzbekistonning 25 mln xalkidan 5 mln.ga yaqini ishlab chikarish, boshqaruv, savdo-sotiq, tibbiёt kabi soh’alarda ish yuritmoqda. Bunday h’olat vaktincha qiyin iktisodiy qiyinchiliklar tO’g’dirsa h’am, xar O’tgan yil moddiy ёki nomoddiy ishlab chikarishga millionlab Yangi ishchi kuchlarning kelib qO’shilishiga va pirovard samarada davlatimizning umumiy mikdori darajasini uzluksiz ravishda ortishiga olib keladi.

Bizga malum mustakillik sharofati Bilan manaviy tiklanish jaraёnlari tez kelaёtgan davlatimizda oila instituti ijtimoiy h’aёtda bir kancha mustaxkamrok O’rin egallab bormokda. Bu xakida yurtboshimiz İ.A.Karimov isbotlab bergan oila omilini mustaxkamlash kontseptsiyasi etiborga sazovar. «Oila umrning h’aёtligini, avlodlarning davomliligini taminlaydigan, mukaddas urf-odatlarimizni saqlaydigan, kelajak nasllar qanday inson bO’lib etishishiga tasir kO’rsatadigan tarbiya O’chog’i».

Fukarolik jamiyatida oilaning xukukiy asoslari. Oila mustakil ijtimoiy institut bO’lib shakllangandan buёn mustakillikgacha kO’p va qiyin yO’lni bosib O’tdi. Xaar bir tarixiy davrda oila

azUlarining O’zaro munosabatlari xar xil mazmun Bilan boyib bordi. Oilaning jamiyatdagi kerakli ijtimoiy institut sifatidagi O’rni tO’g’risida mutafakkirlarimiz kO’p ibratli gaplarni aytgan. Asosan, bu xakida chukur fikr yuritganlar Abu Nosir Forobiyning «Fozil odamlar shaxri», Abu Rayxon Beruniyning «Minerologiya», «Geodeziya», «Xindiston», «Utgan avlodlar estaliklari», Abu Ali İbn Sinoning «Axloh’ Fani», «Oila xO’jaligi», Alisher Navoiyning «Xayrat-ul Abror» va «Maxbub-ul kulib» asarlarida O’z ifodasini topgan.

XX asr boshlarida vatanimizda milliy ozodlik kurashchilari bO’lgan jadidlar oila instituti orkali jamiyatni reforma qilish uchun intilgan. Oilaning xukukiy asoslari davlatimiz Konstituttsiyasining 66-moddasida «Voyaga etgan, mexnatga laёqatli bolalar O’z ota-onalari h’aqida g’amxorlik qilishga majburdir» deb aytilgan. Shuni takidlash kerak, dunё konstituttsiyasining birida h’am bunday mazmundagi xukukiy modda yagona ajratib kO’rsatilmagan bO’lib masalaning bu tarzda quyilishi Uzbekistonda ota-ona va farzand munosabatlari umumdavlat darajasidagi muxim masala ekanligidan darakdur. Jadidlar h’arakatining yirik nazoratchisi professor A.Fitrat O’zi yashagan davr h’aёti xakida achinib xalkining axvoli ayanchli xalkning umumjah’on jaraёnlaridan ortda qolgan, manaviy qiynalish yuz bergan deb ёzadi. Bu tO’satdan emas edi. Sababi O’tgan asrning boshida yani A.Fitrat yashagan davrda sharq oilalariga g’arbiy h’aёt tarzi singdirila boshlagan edi. U O’zining «Oilani tO’g’ri qurish, oilada ёsh avlodga jismoniy tarbiya, odob-ikrom, tarbiya beri shorkali Ushbu turg’unlikdan qutilish, jamiyatni reforma qilish mumkinchiligini baёn qilgan. Millat takdiri mana ushbu millat vakillari yashagan oilaning sharoitiga bog’liq bO’ladi. Qaysi joyda oila munosabati kuchli tartibga tayansa, davlat va millat h’am shunchalik kuchli va tartibli bO’ladi» deb ёzadi. Usha asarida Fitrat O’z fikrini davom ettirib, «Agar bir davlat xalki odob-ikromsiz va g’azab Bilan oilaviy munosabatlarni h’olsizlandirib yuborsa va tartibsizlikga yO’l qO’ysa, shunda bu millatning kelajagi va h’aёti gumon ostida qoladi» deb ёzadi.

Avtor oilaviy h’aёt O’z qonun va qoidalariga ega ekanligini, bu qonunlarga buysunish orkali faqatgina odamlarni ozobdan qutkarish mumkinligini baёn etadi. Oila institutining barkarorligi jamiyatning barcha soh’alarida O’z tasirini O’tkazadi. G’arb olimlari izlanishlarida oilaning krizisi tO’g’risida keng baёn etilmokda. Asosan, 1859-yilda «G’arb Kuaterli revyu» jurnali shunday deb ёzgan edi. «Eski manodagi oila h’aёtimizdan yO’qolmokda va bu fakat institutlarimizda emas balki erkin xarakterini xavf ostida qoldiradi». Bunday fikrlar kO’pgina g’arb davlatlari buylab sado berib O’tdi. 1980-yilda Britaniyada konservatorlar partiyasi oila tushunchasini siёsiy tomondan talqiladi. 1986-yilda Angliyada bosh vazir lavozimida ishlagan Margaret Tetcher konservatorlar partiyasi konferentsiyasida «Bu siёsatimiz oiladan, uning erkinligidan va uning bexavotirligidan boshlanadi» degan edi. Boshka tomondan, oilaning qoralovchilari oila institutining tushkunligini va h’atto bora-bora yukolib ketishini mO’ljallaydi. Oilaning yO’qolishi tO’g’risida xali asoslanmagan h’olda shunchalik kO’p aytdiki, bunday umumiy fikrlarga kritik tomondan ёndashishimiz lozim». Bizga malum oila instituti bugungi kunda fundamental O’zgarishlarni boshdan kechirmoqda. Lekin G’arb dunёsida yuz beraёtgan ijtimoiy O’zgarishlarni O’z h’olicha Sharq dunёsiga asosan Uzbekiston h’aёt tarzini kO’chirib aytish tO’g’ri emas.

Oilada mexr-muruvvat tuyg’usining shakllanishi. Oila millat obrO’sini yukori martabaga kO’taradigan mexr-muruvvat va madaniyat O’chog’i h’am xisoblanadi. Manosi etiboriga kO’ra, oila ikki jinsga tegishli yani, erkak va aёlning O’zaro birgalikda yashay boshlashi, muxabbati, bir-birlarini tushungan h’olda h’aёt kechirishi va kO’payish istagi, jamiyatni tO’ldirish, avlodlarni yangilab turish, eng muximi, «Uni iktisodiy va manaviy odob-ikromlik tomonidan mustaxkamlash yO’lida birgalikda qiladigan h’arakatining mah’suli».

Oilaning mustaxkamligi va davlat barkarorligi Bilan birdek h’odisa xisoblanadi. Xalkimizning uzoq yillik qiyin tarixiy madaniy tajribasi davomida yuz bergan voqea-h’odisalar ah’amiyati jamiyatning birinchi bO’g’ini bO’lgan oiladan izlash tendentsiyasini kO’plab olimlarimiz asarlarida uchratamiz. Millatimiz boshiga tushgan og’ir vOsiёt dastlab oila tarbiyasidagi kamchilik oqibati ekanligini anglagan. Bundan qutilishda oila tarbiyasi muxim rol O’ynaydi deb umid qilgan. Fitratning «Oila ёki oilani boshqarish tartiblari» asarida bu h’aqida ibratli fikrlarni bildirgan.

«Xar bir millatning kelajagi va izzati, albatta, O’sha xalqning ichki tartibi va totuvligiga bog’liq, - deb ёzadi u, - tinchlik va totuvlik bO’lsa, O’sha millat oilalarining tartibiga tayanadi. Qaysi joyda oila

mustakilligi kuchli tartib va tarbiyaga tayansa, mamlakat va millat h’am shunchalik kuchli va ravon bO’ladi».

Bu amalda oila boshlig’ining ibrati aloh’ida O’rin tutadi. Oila azUlari O’rtasida O’zaro xurmat, mexr-muruvvat va oqibat omillari salomat muh’itni yaratadi. Fitrat oilani millat manfaatiga xizmat qilishini, O’sha manaviyatni tarbiyalovchi beshik ekanligini aloxida aytib O’tadi. Oiladagi ijtimoiy foydali tarbiya esa jamiyatni mustaxkamlovchi omil bO’lib, h’arakatchanligi, marifiy etakchilikga boshlashini aytadi. «Qaysi millatning umumiy h’arakati va amali kO’p bO’lsa, kuch-qudrat h’am shunchalik salmokli va ulug’ bO’ladi»,-deydi. U h’am zamondoshlarini shunga undaydi. Ushbu davrda h’amma h’am buni anglab etmagan bu soh’ada faollik kO’rsatadigan fidoiylarga yO’l berilmagan. Shu sasabdan h’am Fitrat Vatanni yaxshi kO’ruvchi, uning obrO’sini h’imoya qiluvchi fidoiy farzandlarni kO’plab tarbiyalab chikarish lozim, degan fikrni asoslab beradi.

Fitrat jamiyat azolarining fidoiyligi va ongli milliy rivojlanishga, el-yurt obodonligiga olib kelishiga ishongan. Ota-onaning birinchi vazifasi – farzandini jamiyatga foydasi tegadigan qilib h’aёtga tayёrlash, uni ongli sergak shaxs qilib jamiyatga qO’shishdan iborat. «Xalkning h’arakat qilishi, badavlat bO’lishi, h’olsiz bO’lib xO’rlikga tushishi, kambag’allik jamiyatini kiyip, baxtsizlik yukini tortib etibordan qolishi, O’zgalarga qaram bO’lishi, qul va tutqun bO’lishi bolalikdan O’z ota-onalaridan olgan tarbiyaga bog’liq», - deb biladi u.

Oila erkin fukaro shaxsning shakllanishi. Demokratik jamiyat kurishning muxim tamoyillaridan biri erkin fukaro shaxsini shakllantirish Bilan bog’liq. Erkinlik esa oiladagi ijtimoiy tarbiya yO’nalishining mah’suli. Ana O’sha jaraёn xalqimizning h’aёt tarzi, demografik h’olatiga h’am bog’liq. Bu h’akida muxim muammo O’zbek oilalarining kO’p farzandliligi. Shuning uchun xalkning kO’payib borishida uning ijtimoiy-iktisodiy rivojlanishida oiladagi serfarzandlik zarur ah’amiyat kasb etadi. Uzbekistonda nekeden O’tish, oila qurish h’olatlarining yukorilab va oila sonining kO’payishiga, bu esa O’z navbatida, tug’ilishning O’sishiga bog’liq. 1960-yilda respublika buyicha oila azUlarining O’rtacha soni 4,7 odamni tashkil etgan bO’lsa, 1992-yilda 5,5, 1994-yilda 5,4 odamni tashkil etadi.

2000 yil malumotlariga kO’ra, oila azUlarining O’rtacha soni 5,2 odamdan iborat. Mamlakatimizda 1998-yilning «Oila yili» deb elon qilinishi va shu munosabat Bilan oila manfaatlarini taminlash borasida amalga oshirilaёtgan ishlarning tajribada taklif etilishi respublikamizda oila, onalik va bolalikni ijtimoiy h’imoya qilish, demokratik kadriyatlarning shakllanishida zaruriy O’ringa ega bO’lmokda. Mustakillik yillarida oila masalalarini milliy-amaliy O’rganishda milliy va diniy qadriyatlarimizning muximligiga katta etibor berilishi esa bu xakida yirik imkoniyatlarni yuzaga keltirmokda. Bu imkoniyat oila azUlari manaviyatini kO’tarishga, salomat h’aёt tarzini yaratishga xizmat qilmoqda. Ёshlarimizda oilaga bO’lgan h’urmat oshmoqda.

Aёllarning ijtimoiy h’aёtdagi obrO’sini oshirishga qaratilgan barcha imkoniyat vas ay-h’arakatlarni birlashtirish, ularni h’aёt sharoitlarini yaxshilash orkali jamiyatning yangilanishida aёllar ishtirokini kuchaytirish uchun sharoit yaratish muxim vazifalardan biri bO’lib qolmoqda. Mamlakatimizda İ.A.Karimov farmoni Bilan 1999-yilni «Aёllar yili» deb elon qilingan edi. Aёllar yili munosabati Bilan qabul qilingan davlat dasturi mamlakatning siёsiy, iktisodiy va ijtimoiy h’aёtida, bozor iktisodiёtini shakllantirish h’amda jamiyatning manaviy-siёsiy asoslarini musiaxkamlashda aёllarning obrO’si, O’rnini mustaxkamlashga qaratildi.

«Saylov kompaniyasi» jaraёni siёsiy partiyalar tomonidan kO’rsatiladigan nomzodlarning kamida 30 %i xotin-qizlar bO’lishi shartligi tO’g’risidagi qonunda belgilangan tartibi katta axamiyatga ega ekanligidan malum bO’ldi.

Qonunchilik palatasiga nomzodligi qO’yilgan Xotin-qizlar jami 159 odam kuchli intiluvchanlik va etuk, ah’il sinovda rakiblaridan qolishmadi. Natijada qonunchilik palatasiga saylangan deputatlarning derlik 18% Xotin-kizlar tashkil etsa, bu esa 1999-yilda yukori majlisga bO’lgan saylovdagilardan ikki yarimga kO’p.

Uzbekiston Prezidenti İ. A. Karimov oila omiliga, imkoniyatlariga aloxida tO’xtalib «Vatan tuyg’usi oilaviy mexrdan boshlanadi» deb aytgan edi. Oilada Vatan tarbiyasi muxim axamiyatga ega.

Vatanga bO’lgan meh’r ota-onaga, aka-ukalarga, yaqin qarindoshlarga, qO’shnilarga bO’lgan munosabatdan boshlanadi.

Mustakillikka erishgandan sO’nggi O’n uch yil Yangi kadriyatlarga O’tish, O’zlashtirish va bu qadriyatlar asosida boshkacha yashashdan iborat qiyin jaraёnlarni boshdan O’tkazish davri bO’ldi. Birgina madxiyamizni misol tarikasida olsaq tarixiy manbalarning guvoh’lik berishicha madxiyalar Vatan yO’lida ёlg’iz jonini tikib, qurbon bO’lgan fidoiy qah’romonlar ruxiga bag’ishlash, yanada anikrok aytadigan bO’lsak, bayram madxiyasi deb h’am ataladi. Madxiya aytiladigan vaktda O’liklar ruh’ining h’urmati uchun odamlar O’z O’rnilaridan turib xor Bilan madxiyani kuylashgan.

Amerika oilalaridagi erkin fukaro shaxsini shakllantirishda demokratik kadriyatlarning yakun topishini kuyidagi misolda h’am kO’rish mumkin. Amerika oilalarida madxiya kuylagan vaktda h’amma O’rnidan turib kO’kragiga qO’lini qO’yib ixlos Bilan tinglaydi. Endi esa O’sha vOsiёtning ifodasini Uzbekistonda kO’z oldimizga keltirib kO’raylik. Ertalabki ёki kechki ovqat vaktida televizorda madxiya kuylansa bir odam h’am O’rnidan turishni h’aёliga h’am keltirmaydi. Agar masalaga shunday farqsiz karaydigan bO’lsak madxiya qadrini mustakillik belgisi sifatida qalbimizda ifodalay olmaymiz. Shuning uchun h’am Amerika oilalaridagidek Ushbu qadriyatlarning shakllanish O’choqlarini oilalarga kO’chirsa vatan tuyg’usini samaraliroq shakllantirish imkoniyatlari kengaydi.

Uzoq yillar davomida amalga oshirilgan kuzatishlar xalkimiz tarixining izlanuvchanlik Bilan ishlangan yakuni shundan dalolat beradi, oilada ota-onaning farzandlari Bilan qancha kO’p vaqt birga bO’lishi O’zaro fikrlashishlar mexr tuyg’usini mustaxkamlashga olib keladi. Mexr tarbiyasi O’zbek oilalarida turli darajada ekanligi O’tkazilgan ijtimoiy tadqiqotlar h’amda kuzatuvlardan malum bO’ldi. Shu narsa etiborga loyiq, respublikamizning turli xududlarida yashovchi ziёlilarimiz (O’qituvchilar, shifokorlar, injenerlar, boshkarish tizimi vakillari, yukori malumrtli tadbirkorlar) O’z farzandlari Bilan bir kundagi suxbatlashish mikdori O’rtacha 10-15 dakika atrofida ekanligi tashvishga soladi.

Bizga malum bO’lishicha h’aёtga endi kirib keladigan ёsh O’smirimda atrofga, odamlarda yuz beraёtgan O’zgarishlar xakida xar kuni O’nlab sO’rashlar xulosaviy vOsiёtni yuzaga keltiradi. Ёsh O’smirim bunday savollarni vakt etishmaganligi sababli ota-onaga bera olmaganligi va qanoatlandirarli javobga ega bO’lmaganlikdan jumboqlarning echimini duch kelgan odamlardan kO’pchilik vOsiёtlarda tengdoshlaridan izlashga majbur bO’ladi. Natijada kichik ёshdagi bolalar, O’smirimlar h’ar tomonlama tO’g’ri jamiyat va shaxs uchun ijtimoiy foydali bO’lgan qanoatlandirarli javoblarga ega bO’lmaydi. Shuning oqibatida ёshlar tarbiyasi keskin izdan chiqib umumiy odob-ikromlik, milliy dasturlarga qarshi bO’lgan vOsiёtlar yuzaga keladi. Tarbiya tizimida oila tarkibi tug’ilajak farzandlarning ёsh O’zgachaliklarida ah’amiyatga ega.

KO’p yillik kuzatuvlar, voyaga etmagan ёshlar tomonidan qilingan jinoiy h’arakatlar, tartib buzarlik vOsiёtlarning asosiy sababini O’rganish shundan malum bO’ladi, oila muxitida tinchlik, totuvlik, O’zaro mexribonlik, ota-onalarning O’zaro munosabati, aka-uka O’rtasidagi mexrsizlik sababli ayrim ёshlarning jinoyat kO’chasiga kirib qolishlari malum bO’ldi. Aka-ukalar O’rtasidagi mexrsizlik avvalo ota-onalarning O’z farzandlariga etibor bermasligidan bu ishga juda kam vaqt ajratishi Bilan isbotlansa, ikkinchi tomondan farzandlar tug’ilishidagi birinchisi va ikkinchisi O’rtasidagi ёsh farqi masalasiga xalqimizda umuman etibor berilmasligi h’am dolzarb masala.

İlmiy tomondan O’tkazilgan tekshirishlar natijasiga kO’ra, agar bola bir ёshdan uch ёshgacha bO’lgan vaqtda ikkinchi farzand tug’ilsa bolalar O’rtasida ota-ona, akaga egalik qilish, suyukli bO’lish, erkalik qilishda bir qarashda kichkina omil bO’lsa h’am, lekin bu omilning ong ortida murakkablashishiga qaray qiyin h’odisa. Uzaro rakobat h’olati yuz beradi agar tug’ilgan bolalar O’rtasidagi farq tO’rt-besh ёsh bO’lsa katta farzand tomonidan O’z ukasini h’imoya qilish ruh’i shakllanib ota-onasidan ukasini qizg’anmaydi. Buning bilan aka-ukalar O’rtasida juda nozik bO’lgan mexrning biologik omil orkali olaovuzligining oldi olinadi. Xalkimizda O’nchalik etibor berilmaydigan, lekin mexr tuyg’usiga olaovuzlik soluvchi Yana bir tomon, bu aka-ukalar O’rtasidagi O’zaro janjallar h’odisasi.

Aka va uka O’rtasidagi raqobat fakat sO’z talashish emas, kO’z-qarashlar tomonidan tortishish janjali Bilan cheklansa, mexr tuyg’usi sezilarli zarar kO’rmaydi. Agarda bu tortishish mushtlashishgacha etkudek bO’lsa, kichiklarning kattalarga bO’lgan ukalik mexri tomiriga sO’qqi beriladi. Shu narsa

etiborga loyiq, musht urgan tomon mexrini saqlashi mumkin bO’lsa, musht egan tomon O’z akasiga qaraganda mexr tuyg’usini chuqur seza olmay qoladi. Yaqin qarindoshlar, er va xotin O’rtasidagi munosabatlarda zO’rlik qilish janjal h’odisasining zararli ekanligi sababli, muqaddas kitobimiz bO’lgan Quroni Karimda h’am zO’rlik qilmaslik, insonni O’z yaqinlariga va aёllarga h’ech qachon qO’l kO’tarmaslik kerakligini aloxida aytib O’tgan. (Quroni Karim, G’oshiya surasi, 22-bet).

Xalkimiz tarixidan ulug’ va qudratli tantanalarning asosan ichki omillaridan kO’ra, oilaviy tarbiya muammUlari, otalar va bolalar, akalar va ukalar, opalar va aka-ukalar O’rtasidagi mexrsizlik, O’zaro kelishmovchiliklar, achinarli, ana shu sabablarga kO’ra Qoraxoniylar, Xorezmshazlar, Temuriylar va boshqa mamlakatlar krizisga uchragan edi.

Oilada tenglik va qadir qimmat birligi. Oila barqarorligi va vatan obrO’sini asrashda onalik roli ulug’. Ona muqaddas va cheksiz asrab-avaylashga munosib insondir. Xalqimiz onaga bO’lgan cheksiz h’urmati, chin muxabbati vaqtida kO’pgina O’rnak bO’larli dastur va odatlar, marakalar tizimiga ega. Oq kO’ngil onalarimiz bolasini dunёga keltirgandan sO’ng O’zining umrining oxirigacha faqat jigarbandining kelajagini O’ylab unga omonlik, tinchlik, nasiba, barakat tilab, yashab O’tadi. Onalarning farzandlariga yaxshilik tilab, faqat yaratgandan sO’rashi, O’zi emay bolasiga egizib, O’zi kiymay bolasiga kiydirib O’zi kO’rmay O’tsa h’am bolasining kO’rishini armon etishi achchiq h’aqiyqat. Lekin bugungi zamon uchun farzandlarning faqat sonining kO’p bO’lishi ularning sog’-omon yurishini taminlashning O’zi etarli bO’lmay qoldi. Zamonga loyiq yuqori ziёli, talabchan, tinimsiz avlodni tayёrlash zarur. Bu davlat va jamiyat buyniga, eng avvalo oilaga, ona omiliga kO’p narsalarni bog’liq etib qO’ymokda. Onaning maksadlari, h’aёt tarzi, xozirgi davr ruh’iga mos bO’lgan tamoyillar yani, farzandlarga talim-tarbiya berishni tubdan yaxshilash ularga ёndashish uslublarini O’zgartirish zarurligini kun tartibiga qO’ymokda. Bu h’akida bugungi vOsiёt ifodasi O’zbek oilalarida turli daraja va kO’rinishlarida bO’lib, ularni kuyidagicha ifodalash maksadga muvofiq:

1.Farzandlarining aniq maksadlarini kO’zlab turli qurollar ёrdamida h’aёtga faol tayёrlovchilar toifasi. Bu toifaga tegishli oilalarda Ona borliq O’zgarishlarini uyg’unlashtiruvchi va yO’naltiruvchisi sifatida malum bO’ladi. Farzandlar O’z vaktida aniq belgilangan reja va tartib asosida maktabda O’qiydi ёki universitetlarda tanlagan mutaxassisliklarini puxta O’zlashtirish Bilan band bO’ladi. Rejali talim qO’shimcha bilim olishlar usuli Bilan h’ar doim chuqurlashtiriladi. Talim olish sharoiti va mutaxassislikni egallash muammUlari oila atrofida echiladi, uyda dars tayёrlash qatiy ravishda h’amisha amalga rshiriladi. Urf-odat va dasturlarga norma atrofida ratsional amal qilinadi.

2.Oila atrofida tarbiya, odob-ikromlik masalalariga talim ishlaridan kO’ra ustunroq ah’amiyat beruvchilar toifasi. Bunday toifa vakillari oila atrofida tinchlik, xotirjamlik, O’zaro xurmat saqlanishi, mah’alla-yurtda obrO’-etiborda bO’lish, dastur va urf-odatlarga qatiy amal qilish, uydagi gap kO’chaga chiqmasligiga ah’amiyat berib yashaydi. Bunday oilalar farzandlarining ertangi kuni, ularni faol va ulug’ shaxs sifatida h’aёtga tayёrlashning aniq rejalariga ega bO’lmasalar h’am O’z bolalarini jamiyatga ozorsiz O’sishiga sergek bO’lib yashaydi.

3.Oilada ota-ona va farzandlar O’rtasidagi munosabatlarda oraliq bO’lgan toifa. Ushbu toifaga tegishli oilalarda ota va ona farzandlari tarbiyasi va talim olish uchun maktablar zarur deb h’isoblaydi. Maktablar h’am boshka talim tashkilotlari Bilan muomala qilmaydi. Ota-onalar majlislariga kelmaydi. Farzandlarining odob-ikromli va marifiy h’olatlarini nazorat qilmaydi. Shunday oilalarda h’ar kim asosan O’zi uchun yashaydi.

Respublikamizdagi h’ukuk tekshiruv organlari malumotlariga kO’ra, voyaga etmagan ёshlar O’rtasidagi tartib buzuvchilik, jinoyatchilik kO’chasiga kirib qolish vOsiёtlarining O’ndan tO’qqiz qismi shunday toifadagi oilalar atrofida yuzana chikmokda. Shunga kO’ra birinchi toifaga tegishli oilalar mikdorining bugungi kun talablari darajasida faol ortib borishini taminlash axamiyatli.

Oila atrofida ota va onalarning masalasi farzandlar takdiri uchun rivojlangan barcha davlatlarda xar doim kun tartibida turadi. Asosan, Yaponiyada O’tkazilgan tadkikotlarga kO’ra, O’zaro tanish aёllarning bir-birlari Bilan uchrashib, O’tkaziladigan suh’bat, suh’batlashishlar yig’inida 30 %gacha vakt O’z farzandlarining O’qish va ishlaridagi ah’voli, 20 % vakt shaxsiy rivojlanish yani O’zlashtirgan Yangi kasb-korlarini, O’qigan kitoblarini, kO’rgan filmlari h’akida va fakat 29 %gacha vakt tanish bilishlarining kommunal xolati, salomatligi, turmush O’rtog’ining muammUlari masalalari band etar ekan.

Solishtirish uchun Uzbekiston aёllar O’rtasida Toshkent davlat madaniyat instituti «Sotsiologiya» kafedrasi olimlari tomonidan O’tkazilgan tadqiqotda ziёli aёllar orasida 10%, tadbirkorlar O’rtasida 5-7%, qishloq aёllari O’rtasida 3-5% vakt farzandlarining talimni O’zlashtirishlari axvoli ajratilar ekan.

Ushbu paytda aёllarning suxbatlar yig’ini 40-50 %gacha vakt kommunal, h’aёt tashvishlari, qO’shnilar muammUlari, dO’st va tanishlar taqdiri kabi masalalar yakuniga bog’liqligi aniqlandi.

Bir qarashda ijtimoiy tomondan ancha ah’amiyatli tuyilmaydigan Ushbu solishtirmali xulosa onalarning O’z farzandlari tarbiyasi, ularni katta h’aёtga maksadli tayёrlab borish, masalalardagi O’rnini, pirovard natijada esa davlatning umumiy rivojlanishi h’olatiga bog’liq.

Mustakillik sharofati Bilan mamlakatimizda oila institutiga katta ijtimoiy ah’amiyat berib kelinmokda. Uning isboti sifatida davlatimizda dasturga aylangan h’ar bir yilga asosiy diqqat-etibor qaratilaёtganligi katta axamiyatga ega. Shuningdek, «Oila yili» ning elon qilinishi Ushbu masalaga h’am «Salomat avlod», «Onalar va bolalar», «Obod maxala» yillar davomida esa bu tarzda h’amisha etibor qaratib kelinmokda. Ayniksa, 2004-yili «Mexr-muruvvat» yili deb elon qilinishi oilaning jamiyat rivojlanishidagi O’rnining ortib boraёtganligining Yana bir isbotidir.

Mah’alliy O’zini-O’zi boshkarishning demokratik tamoyillari. Rivojlangan demokratik davlatlarda XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab davlat boshkaruvining markazlashuvi natijasida O’zini-O’zi boshkarish organlari jamiyatning asosiy institutlaridan biriga aylandi. Maxalliy O’zini-O’zi boshkarish deganda, u ёki bu xududiy birlashmalaridagi xalq vakillarini sifatlovchi, shuningdek, saylangan organlar va ularning h’okimiyatlari tomonidan amalga oshiriladigan maxalliy axamiyatga ega bO’lgan ishlarini boshkarish tushuniladi.

Maxalliy O’zini-O’zi boshkarish nazariyasi dastlab XVIII asrning ikkinchi yarmida G’arbiy Evropada paydo bO’lgan. Uning tabiati va jamiyatidagi O’rni mah’alliy h’okimiyatlar va O’z-O’zini boshkarish organlarining fukarUlar tomonidan saylanish tamoyili g’oyalari Bilan bog’lik. Yangi tarixning birinchi davrida fukarUlar iomonidan saylanadigan O’zini-O’zi boshkarish organlarining mustakillik kontseptsiyasi, ularning qishloq jamoatlari va shaxarlardagi ishlariga boshchilik qilishida markaziy xokimiyatga qaraganda aloxida va boshkaruvchilik mustakilligiga imkoniyat yaratadi. Bu organlarga davlvt boshqaruvi soh’asidan tashqaridagi aloxida bir bO’g’ini sifatida qarash dasturga aylandi. 1985-yili 15-oktyabrda Evropa İttifoqi tomonidan qabul qilingan maxalliy O’zini-O’zi boshkarish tO’g’risidagi Evropa Xartiyasining 3-moddasida bu tushuncha kuyidagicha ifodalangan. Maxalliy O’zini-O’zi boshkarish deganda, maxalliy O’zini-O’zi boshkarish organlarining O’z javobgarchiligida, maxalliy xalq manfaatlari asosida, qonunlar atrofida uning davlat ishlarining bO’limini boshkaruvi va uni real bajara olish qobiliyatiga aytiladi. Bu h’ukuklar erkin, teng, yashirin, tO’g’ridan-tO’g’ri umumiy sO’zlashuvlarda saylangan azUlardan iborat kengashlar ёki majlislar O’zlariga h’isobot berib borish organlariga ega bO’lishi mumkin. Bu qoidalar fukarUlar majlislariga, referendumlarga ёki fukarUlar tO’g’ridan-tO’g’ri qatnashuvining qonuniy yO’l qO’ygan boshqa turlariga murojaat qilishni talab qilmaydi.

G’arb jamoatchilik olimlari maxalliy O’zini-O’zi boshkaruvga tegishli tushunchalarining nazorat tomonlarini ishlab chiqqan. Unga bog’lik «Maxalliy boshkaruv» deganda «Davlat boshkaruvidan» kuyidagi barcha darajalarini, «Maxalliy xokimiyat» deganda esa saylangan kengash va uning atqaradigan organlari tarkibida O’z saylovchilari manfaatlarini ifodalovchi va h’arakat qiluvchi tashkilotlar» tushuniladi. Shuningdek, «Maxalliy O’zini-O’zi boshkaruv esa» «Milliy boshkaruvdan kuyi darajadagi demokratik avtonom birliklarining maxalliy xalq manfaatlari asosida jamoatchilik muammUlarini kO’p qismini moslashtirish va boshkarish» Uzbekiston Respublikasi Konstituttsiyasining 105-moddasida O’zini-O’zi boshkarish organlariga qO’yidagi xukukiy xarakter berilgan. «Shaxarcha qishloq va qishloqlarda, shuningdek ular tarkibidagi mah’allalardagi fukarUlarning yig’inlari O’zini-O’zi boshkarish organlari bO’lib, ular ikki yarim yil muddat boshliqni va uning maslaxatchilarini saylaydi. Uzini-O’zi boshkarish organlarini saylash tartibi, faoliyatini shakllantirish h’amda kafolat qonun bilan belgilanadi». Konstituttsiyaviy asosdan kelib chikib, 1999-yil 14-aprelda qabul qilingan. «FukarUlarning O’zini-O’zi boshkarish organlari tO’g’risidagi» qonunning 1-moddasida fukarUlarning O’zini-O’zi boshkarish tushunchasi qO’yidagicha ifodalanadi: «FukarUlarning O’zini-O’zi boshkaruvi – fukarUlarning Uzbekiston Respublikasi Konstituttsiyasi va qonunlari Bilan kafolatlanadigan, ularning O’z manfaatlaridan, rivojlanishning tarixiy xususiyatlaridan, shuningdek, milliy va manaviy qadriyatlardan,

maxalliy urf-odatlar va dasturlardan kelib chiqqan h’olda maxalliy axamiyatga tegishli masalalarni bajarishdagi mustakil faoliyat». KO’rinib turibdi, davlatimizda O’zini-O’zi boshkarish organlari tizimi tushunchasi va uning xukukiy meёrlari rivojlantirildi va ular oldingi demokratik mamlakatlardagi xukukiy meёrlari darajasida ifodalana boshladi.

Maxalliy O’zini-O’zi boshkarish taniqli olim Aleksis de Tokvilning tadkikotida «shunday bir siёsiy institut u fakatgina siёsatchilar uchun balkim barcha fukarUlar uchun bir maktab. Bu institutga tegishli bO’lgan imkoniyatlar shunchalik baland, bu fukarUlarning keng siёsiy munosabati uchun shart-sharoitlar yaratib beradi. Uzini-O’zi boshkarish organlari siёsiy madaniyat elementlarini shakllantirishning h’am tengsiz omili. Oqibatida bu organlar faoliyati siёsiy tizimining bir butun barkarorligi vam os kelishini taminlab berdi.

Millat jamoatchilik institutlarisiz h’am erkin xukumat. Shakllantirilishi mumkin biroq u erkinlikning h’akikiy manaviyatiga ega bO’la olmaydi.

XX asrning ikkinchi yarmida «umumiy parovonlik davlati» nazariyasi Bilan bog’lik turda munitsipal kontseptsiyada sinflar manfaatlarini taminlovchi va h’imoya qiluvchi ijtimoiy xizmat kO’rsatish quroli sifatida qaraladi. Evropa, Shimoliy Amerika, Yaponiya kabi davlatlarni munitsipal kengashlar xukukiy tomondan munitsipal boshkaruvidan yuqori qO’yilgan bO’lib, ularning kafilligiga kuyidagilar kiradi: Maxalliy byudjetni qabul etish, yukori tashkilotlar tomonidan echilmagan ayrim masalalar buyicha O’lchamli qarorlar qabul etish, maxalliy soliklarni joriy qilish, qarzlar olish va ularni ishlatish masalalarini echish munipalitsistga tegishli mulkini O’z qaromog’iga olish, shuningdek, kO’pchilik davlatlarda munipalitsistning boshchilik organlarini tushish va ularni nazorat qilish, maxalliy referendumlarni uyushtirish. AKSh ijtimoiy-siёsiy h’aёtida h’am munitsipalistlar muxim O’rin egallaydi. Sababi bu davlatda munitsipal boshkaruv funktsiyalarini markaziy emas tamoyili keng qO’llaniladi.

Munitsipal maktablar, shifoxonalar, kitobxonalar, sanitariya ishlari, suv Bilan taminlash, istiroh’at bog’lari, O’rtga qarshi xizmatlarni boshkarish asosan munitsipal kengashlar qaromog’ida. Ayrim davlatlarda masalan Germaniyada kengashlar O’z kafilliklarini ijro etuvchi organlarga berish xukukiga ega.

Mamlakatimizda O’zini-O’zi boshkarish organlari fukarolik jamiyatining asosiy instituti sifatida yildan-yilga rivojlanib bormoqda. Shuningdek, Ushbu organlarning boshkaruv tizimidagi xajmining kengayib borishi Bilan xukukiy davlatning O’z imkoniyatlarini demokratik tamoyillar asosida amalga oshirish uchun qulay va keng imkoniyatlar paydo bO’lmoqda.

Demokratik jamiyat shakllanishida mah’alla instituti. «Mah’alla» arobcha sO’zdan kelib chikib, shah’ar ichidagi shah’ar manosini anglatadi. Tarixchi olim Narshaxiy «Buxoro tarixi» asarida bundan 1100 yil avval mah’alla xalkning boshkaruv uslubi ekanligini ёzgan edi. Qadimda mah’alla fakatgina ijtimoiy balki mamuriy xududiy tuzilma tarzida h’am aytib O’tiladi. Alisher Navoiyning «Xayrat-ul Abror» asarida kuyidagi band uchraydi. «Shah’arlar nomini ozob etib, bO’ldi Ushbu yuz shah’ar Xiri nomi etib»: Mah’allaning «shah’ar ichidagi shah’archa» degan mazmuni yukoridagi sO’zdan kO’rinib turibdi, O’rta asrlar Hiri deb nomlangan.

Xirot shah’ri yuz kishi «shah’archa» - mah’allalardan tuzilgan. Demak, qadim zamondan O’zini-O’zi boshkarish organlarining birinchi kurtaklari paydo bO’lgan.

Sharkda bu jaraёn bir necha ming yillik tarixga ega bO’lgan maxallalar kO’rinishida rivojlangan bO’lsa, g’arb mamlakatlarida odamlarning O’z manfaatlari va qiziqishlariga jamiyatdagi munosabatlarni ifodalash va h’imoyalash maksadida turli birlashmalar, partiyalar, jamoatlar, h’arakatlar va boshka tuzimlar sifatida paydo bO’lishiga asos solindi.

Uzoq yillar mah’alla tarixi va sotsiologiyasini O’rgangan amerikalik olim D.Karlayl kuyidagilarni ёzadi: «Oila va dO’stlar mah’alla» h’aёtining bosh asosi bO’lib kelgan va shunday bO’lib qolgan. Ular shaxsiy munosabatlarning asosi xisoblanadi. Ular «avlod» deb nomlanuvchi, odamlarni birlashtiruvchi va ajratuvchi O’ta zarur soh’a tuzilmasini yaratadi. Yaqinlik munosabatlariga asoslangan h’amda nasl tamoyillari Bilan aralashgan mah’alla O’zbeklar dunёga keladigan, tarbiyalanadigan va odatda O’zining butun h’aёtini O’tkazadigan joy h’isoblanadi. DO’stlik barkaror tushuncha bO’lgan mah’allada rozilik

singdirilgan bO’ladi. Xamma mah’alla atrofida parvona bO’lar, shaxsiy sodiqlik butun shah’ar bO’ylab tarqalar, bazida butun boshli xududni egallaydi.

Bunday dastur sharoitida kimningdur tajribasi yakka sO’zlashuvlar atrofidan tashqariga tez tarkalib ketadi. Shaxs h’ar qanday masofadan turib avlod azUlarining tO’y bayramlari, marakalarida qatnashishi mumkin. Har turli oilaviy qarindoshlik munosabatlarining mah’alladan tashkarida h’am, kundalik h’aёtida toshi bor, lekin ular maxalladagidek tosh bO’la olmaydi. Eski SSSR davrida mah’alla institutining mazmuni va vazifalari butunlay ishdan chiqqan. Bu davrda mah’allalar O’zining xukukiy nomini yO’qoltdi. Ularning asosiy ishi avvalgi kommunistik partiyalar maxalliy tashkilotlarini qO’llab-quvvatlashdan, shuningdek, maxalliy dastur va urf-odatlar, odob-ikromlik miqdorini propaganda qilish, oiladagi marosimlar va boshqa yig’ilishlar O’tkazishda kommunistik partiyaning «kO’z va qulog’i» bO’lib turishdan iborat edi. Bu davrda ertadan manaviy talim va tarbiya masalalarini yakunlab maxallalarning O’rni yO’qqa chiqarildi.

Mustakillik davriga kelib fukarUlarning maxalliy boshkaruv organlari qonuniy nomini mustaxkamlashga, ularni fukarolik jamiyatining asosiy institutiga aylantirishga tegishli qatiy reformalar amalga oshiriladi. Uzbekistonda maxallalar milliy mustakillik davriga kelibgina O’zini-O’zi boshqarish organi sifatida mustaxkamlandi. Mamlakatda shah’archa, posёlka, qishloq va mah’alla fukarolar yig’inlari O’zini-O’zi boshkarish organlari xukukiy nomini oldi. Mustakillik davrida mamlakatda 10 mingga yaqin O’zini-O’zi boshkarish organlari shakllantirilgan bO’lsa, ulardan 8142 sini mah’alla fuqarolar yig’inlari tashkil etadi. Mah’alla mustakil tashkilot sifatida qaytadan mustaxkamlandi va ularning ayrimlari O’zining qadimgi nomlari va xalq O’rtasidagi obrO’-etiborlarini qayta tiklab oldi.

Mustaqillik yillarida mah’allaning demokratiya maktabiga aylanishi. Mustakillik yillarida mah’alla tarixiy va rivojlangan davlatlardagi tushunchada anik belgilangan ijtimoiy-demografik, madaniy-manaviy va xududiy-mamuriy birlik sifatida unvonga erishdi. U O’z xududida fukarolar O’rtasida dasturlar va urf-odatlar, insoniy, xO’jalik, xukukiy munosabatlar birligini tuzgan h’olda fukarUlarning O’zaro ijtimoiy munosabatlarini bog’lab turish tarkibiga aylandi.

Mustakillikning birinchi davridan boshlab Prezident İ.A. Karimov 1995-yilda shunday fikrni bildirgan edi: «Bizga malum, asrlar davomida mah’allalarda kO’pdan-kO’p h’aёtiy muammUlar O’z echimini topib keladi. TO’y-marakalar h’am ёrdamsiz h’am mah’allasiz O’tmaydi. Maxallalarda siёsiy iktisodiy va boshqa masalalarga tegishli jamoatchilik fikri shakllanadi. Bu esa xalkimizning h’aёt tarzi, ota-bobUlarimizdan bizga meros bO’lib kelaёtgan yutuqlari h’aёtning O’zi maxallalarni rivojlantirish va ularni qO’llab-quvvatlashni talab etmoqda. Mamlakatimizda kO’p qirli reformalar amalga oshirilaёtgan bir vaktda mah’alla jamiyat uchun ishonchli tayanch va tasirchan kuch bO’lib xizmat qilishi lozim».

Mustakillik davrida maxallaning shakllanish, ijtimoiy va xukukiy nomini mustaxkamlash borasida chukur isloxotlar amalga oshirildi. Eng avvalo, «mah’alla» atamasi tarixda birinchi marta Konstitutsiyaga kiritildi. Unga xalkning O’zini-O’zi boshkaruvchilikning O’zgacha turi sifatidagi Konstitutsiyaviy xukukiy nom berildi. 1992-yilda Uzbekiston Prezidentining Respublika «Mah’alla» g’amxO’rlik tashkiloti faoliyatini yanada rivojlantirish choralari tO’g’risidagi, 1998-yildagi «FuqarUlarning O’zini-O’zi boshkarish organlarini qO’llab-quvvatlash h’akida»gi, 1999-yildagi «Xalkni anik yO’naltirilgan ijtimoiy kuchi Bilan taminlashda fukarUlarning O’zini-O’zi boshkarish organlari rolini oshirish tO’g’risida»gi farmonlari shuningdek, kam taminlangan va kO’p bolali oilalarni ijtimoiy h’imoyalashga qaratilgan farmon, qarorlar, qonunlar va boshqa meёriy h’ujjatlar elon qilinganligi aniq isboti. Xozirgi davrda mah’allalarni ijtimoiy mavqesini oshirish borasida olib borilaёtgan ishlar ikki yO’nalishni nazarda tutadi.

Birnchisi, manaviy vazifa bO’lib, u xalkimizning ming yillik tarixidagi taniqli, eng aziz dasturlarni, qadriyatlarni qayta tiklash va rivojlantirishdan iborat.

İkkinchisi, siёsiy vazifa bO’lib, u Prezident İ. A. Karimovning mah’alla institutini bugungi zamon talablariga muvofiq tarzda tiklash, shuningdek, viloyat, shah’ar, tuman h’okimliklari buyniga yuklangan kO’pchilik vaktda h’am xukuklarini fukarUlar O’zini-O’zi boshkaruv organlariga, yani maxallalarga berib, ularning nomini O’rniga qO’yib, shu tarzda jamiyatimiz h’aёtini demokratiyalashtirishda Yangi va juda zarur imkoniyatlarga erishishdan iborat. Ayniksa, maxalliy fukarUlar yig’inlariga Uzbekiston

Respublikasi Prezidentiga, Uzbekiston Respublikasi yuqori majlisiga, xalq deputatlari viloyat, tuman va shah’ar kengashlariga saylovlar O’tkazuvchi uchastka komissiyalari azoligiga nomzodlarni okrug saylov komissiyalariga taqsimlash uchun taklif qilish xukuki berilgan. Shuningdek, maxalla fukaro yig’inlariga xalq deputatlari tuman, shah’ar kengashi deputatligiga tO’g’ridan-tO’g’ri nomini kO’rsatish, Uzbekiston Respublikasi Oliy Majlis deputatligiga etishgan guruxlar tomonidan kO’rsatiladigan nomzodlarni taklif etishda qatnashish kabi kafillik va xukuklarining berilishi maxallalarni O’zini-O’zi boshkarish organlari sifatida jamiyatimiz siёsiy h’aёtidagi O’rnini yanada ochib beraёtganligini kO’rsatadi. Prezident İ.A.Karimov ikkinchi chaqiriq Oliy Majlisining birinchi sessiyasidagi sO’zida O’zini-O’zi boshkaruv organlari faoliyatini rivojlantirish tO’g’risida kuyidagi fikrni bildirdi. «Haёtimizni erkinlashtirish yO’nalishlarining Yana bir zarur yO’li – markaziy va yukori davlat boshkaruv kengashlari vazifalarini davlat h’okimiyatining qO’yi tuzilmalariga, fukarUlar bosqich O’tkazishni taminlashdir».

Albatta, davlat tomonidan maxallalarga katta boshkaruv faolligini oshirishdagi O’rnini yuqorilatish kO’zda tutildi. Sababi maxalla fukarUlar yig’inlarida etarli xukuk bO’lmasa, ular O’zini-O’zi boshkarishni bajarish qobiliyatiga ega bO’la olmas edi. Shuningdek maxallalarning xalq va mamlakat oldida masuliyat sezishlari uchun va avvalo keng xukuklarga ega bO’lishlari lozim edi. Xozirgi davrda jamiyatning siёsiy soh’asini erkinlashtirish maksadlaridan kelib chiqib, mah’alla fukarUlar yig’inlariga boshkaruvning turli yO’nalishlariga etakchilik qilish kafolatlari berildi. Maxallalar O’z xududida yashaёtgan fukarUlarning turli ijtimoiy muammUlarini echib berishda bevosita qatnashadigan: qariyalar, pensionerlar, etimlar, askarlar, kam taminlangan va kO’p bolali oilalar manfaatlari h’imoyalanadi. Mah’alla faollari ushbu faoliyatda qatnashishga boshchilik qiladi. İnsonni manaviy kO’tarilishi va amaliy yutuklari malum bO’lishi uchun sharoit yaratadi. FukarUlar moddiy va manaviy tomondan qO’llab-quvvatlanadi.

Mah’alla fukarUlar yig’ini ijtimoiy taminot organlari va boshqa h’omiy tashkilotlar Bilan birgalikda ijtimoiy ёrdam, kam taminlangan oilalar va ёlg’iz boshli odamlarga moddiy ёrdam ajratish ishining barchasini shakllantirilgan tomonlarini O’zi mustakil ravishda bajaradi. Shuning Bilan birga maxallalar O’z xududlarida ekologik muammUlarni echish va xalqning moddiy axvolini yaxshilash, h’ashar yO’li Bilan kO’klamzarlashtirish, tozalash ishlarini bajarish, maxalliy xalq O’rtasida atrof-muxitni asrashni tushuntirish va tarbiyaviy ishlar olib borishga javobgar. Albatta bu kabi ishlar fukarUlar faolligini oshirish qurolida amalga oshirilmoqda.

Shuning Bilan birga, kO’plab qonun rejalari, Konstitutsiyaga kiradigan qO’shimcha va O’zgarishlarni O’zida ifodalagan umumxalq referendumlariga tayёrlik kO’rish va O’tkazish avvalo mah’alla xalqi va faollari tomonidan echilmoqda h’amda qO’llab-quvvatlanmoqda. Boshkacha aytganda maxallalar siёsiy qarorlar qabul qilishda jamoatchilik ishtirokini faollashtirishning zarur quroli ekanligini h’aёtning O’zi isbotlab berdi. Davlat siёsiy h’aёtida fukarUlarning siёsiy qarorlar qabul qilishidagi ishtirokini taminlab beruvchi asosiy bO’g’in bu mah’alla fukarUlar yig’inlari. Shuningdek fukarUlarning ijtimoiy h’aёtdagi faolligini oshirish qobiliyatiga ega bO’lgan birdan-bir boshkaruv tizimi va mah’alla fukarUlar yig’inlari. Respublika «Mah’alla» g’amxO’rlik fondi, uning viloyat, shah’ar, tuman bO’limlari Bilan h’okimlar birgalikda h’ar yili «Eng yaxshi mah’alla», «Eng kO’rnakli oqsaqol», «Mah’alla jonkO’yari», «Eng ishbilarmon mah’alla oqsoqoli» nomi ostida kO’rik-tanlovlar O’tkazilib kelinadi. KO’rik-tanlovlar g’oliblari h’ar yili obrO’li komissiyalar tomonidan maxsus nishonlar, qimmatbah’o estalik savg’Ular Bilan taqdirlanadi. Ushbu yig’ilishlar mah’allalarni obodonlashtirish, toza saqlash, avvalo ёshlarni komil inson qilib tarbiyalashda zarur xisoblanadi.

Mustakillik davrida mah’alla fukarUlar yig’inlari oqsoqollari «Mah’alla» fond iva uning maxalliy tashkilotlari boshkaruvchilarining sifat tarkibi yaxshilanib bordi va bormoqda.

Odil saylovlar – demokratik jamiyat rivojlanishining asosi. Xukukiy demokratik davlatda saylov qonunlari va uni O’tkazish muxim O’rin egallaydi. Buning isboti sifatida fukarUlarning O’zini-O’zi boshkarish organlariga saylov O’tkazish 2001-yil may-iyun oylarida mamlakatimizda O’zini-O’zi boshkaruv organlari – mah’alla, qishloq, shah’ar, shah’archa fukarUlar yig’inlariga O’tkazilgan saylov bu soh’a boshliqlarining etuk kadrlar h’isobiga sifat tomonidan O’zgarishga olib keldi. Uzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi kengashining 2001-yil 12-apreldagi «FukarUlarning O’zini-O’zi boshkarish

organlariga saylov O’tkazishni shakllantirish» tO’g’risidagi qarorida tashkilotchilik qobiliyatiga h’amda xalq orasida yukori obrO’-etibor, xurmatga sazovor bO’lgan, davlat xokimiyati organlari kafolatlarining bir qismi, boskichma-boskich fukarUlarning O’zini-O’zi boshkaruv organlariga berilishi munosabati Bilan Ushbu organlar oldida turgan vazifalarni echishga tayёr bO’lgan shaxslar orasidan fukarUlar yig’inlari boshliq va ularning maslaxatchilari lavozimlariga nomzodlar tanlash maksadi qO’yildi.

Saylov kompaniyalari davrida tashkillashtirilgan ishlar va amalga oshirilgan choralar natijasida mamlakatimiz buyicha fukarUlarning O’zini-O’zi boshkarish organlariga saylovlar ijtimoiy-siёsiy h’amda tashkiliy tomondan yukori darajada fukarUlarning ijtimoiy faolligida amalga oshdi. Saylovlarda 12 mln.ga yaqin fukarUlar ishtirok etdi. Bu kO’rsatkich mamlakatdagi katta ёshdagi odamlarni 20 %ini tashkil etadi. FukarUlarning 9627 yig’inida jumladan, 1556 shaxarcha, qishloq, yig’inlardagi qishloqlarda, 4151 maxallalar va shaxardagi 2138 maxallalar yig’inida shuningdek jamoatchilik asosida faoliyat kO’rsataёtgan 1782 mah’alla fukarUlar yig’inlarida saylovlar Bilan bir vaktda fukarUlar yig’inlari boshliklari va oqsoqollarining avvalgi saylovdan sO’nggi O’tgan davr ichida qilgan ishlari tO’g’risida h’isobotlar tinglandi. FukarUlar yig’inlari faoliyatining barcha yO’nalishlari buyicha fukarUlar O’zini-O’zi boshkarish organlari olib borgan ishlari h’ar iomonlama va chukur xulosa chikariladi. Qonunlar prezident farmonlari, xukumat qarorlarini amaliy tartibda yuzaga chikarishda maxallalarning maxalliy davlat xokimiyati organlariga bergan ёrdamlariga ah’amiyatli etibor berildi. Utgan h’isobot davri (2,5 yillik) ichidagi kamchilik sabablari h’am ochib tashlanadi. Ularni kelajakda bO’ldirmaslik aniq choralar va rejalari qabul qilindi. Uzini-O’zi boshkarish organlariga bO’lgan h’isobat – saylov yig’ilishlarida jami 120 mingdan ortiq oldingi faollar sO’zga chikib qO’yilgan masalalar xakida O’z fikrlarini bildirdi. SO’zga chikkanlarning kO’pchiligi mamlakatda tinchlik, barkarorlik va xavfsizlikni saqlab turish, xalqning turli qatlamlarini ijtimoiy tomondan qO’llab-quvvatlashdan amalga oshirilaёtgan ijtimoiy-iktisodiy reformalarni maqulladi.

Maxala fukarUlar yig’inlaridagi oqsoqollar saylovni millionlab fukarUlarni befarq qoldirmadi. Barcha saylovchilarni faol qatnashish, O’zining nazarida tasvirlashga intilish aniq sezilib turdi. Mamlakatdagi O’zini-O’zi boshkaruv organlarining 9627si (qishloq, shah’archa, mah’alla) yig’inlari boshchiligiga ishchi guruh’lar tomonidan taklif etilgan 22 mingdan ortik nomzodlar orasidan tanlab olinishi saylovlar odillik asosida O’tishiga h’am fukarUlar yig’inlari boshchiligiga munosib nomzodlarning sayloviga imkon yaratdi. Uzini-O’zi boshkarish organlariga bO’lgan saylovlar natijasi shuni kO’rsatadiki, bu saylovlar xalqning keng qatlamlari uchun ijtimoiy-siёsiy faollik bag’ishladi va O’ziga xos demokratiya maktabi vazifasini O’tadi. Shuningdek, 2003-yilning noyabr-dekabr oylarida O’zini-O’zi boshkarish organlariga Yangi saylov kompaniyasi bO’lib O’tdi. Ushbu saylovlar 12 milliondan ortiqroq, yani mamlakatdagi katta ёshdagi odamlarning 97 %i (2001-yilda bu kO’rsatkich 85% edi) ishtirok etdi. Saylovlarda mamlakatdagi fukarUlar yig’inlarining 8360 boshliqlari (oqsoqollari) shuningdek ularning 80 ming maslaxatchilari saylandi.

2003-yil 12-27 noyabr kunlari Respublika «İjtimoiy fikr» jamoatchilik fikrini O’rganish markazi mamlakatning turli xududlaridagi 2044 respondent ishtirokida O’tkazgan savol-javobida xalkning kO’pchilik qismi saylovlardan xabardorligi malum bO’ldi. Ushbu saylovlar fukarUlarning siёsiy madaniyati va xukukiy ongi shakllanganligini kO’rsatadi. Shularning ichida 35 yig’in boshlig’i va oqsoqolligiga kO’rsatilgan nomzodlar saylanmay qoldi. 74 yig’inda boshliq oqsoqollarning 2,5 yillik faoliyati qoniqarsiz deb topildi. Barcha saylovlar davomida kO’rsatilgan 21306 nomzodlardan 8360 saylanganligi saylovning odillik asosida O’tkanligi, fukarolarga tanlash imkoniyati berilganligini ifodaladi.

Yangi saylangan fukarolar yig’inlari raislarining 75,7 %i yukori malumotli (2001-yilda 73,2 % edi) nomzodlar ichidan saylandi. Ularning 49,1 %i 50 ёshgacha bO’lgan odamlardan iborat bO’ldi. Saylangan oqsoqol ёki raislarning 8,7 %ini aёllar tashkil etdi.

Oqsoqollarning tO’rtdan biri Ushbu lavozimga birinchi marta saylandi. Ushbu saylovlardagi majlislar, undagi talqilash, bah’s va munozaralar maxalliy davlat xokimiyati organlari vazifalarini fukarolarning O’zini-O’zi boshkarish organlariga boskichma-boskich O’tkazish borasidagi siёsatni fukarolar qO’llab-quvvatlaganini kO’rsatdi. Shuning bilan birga, saylovlar davlat qurilishi va jamiyatning barcha soh’alarini erkinlashtirishda, fukarolarning yashash joylaridagi muxim ijtimoiy-siёsiy masalalarni

echishda, xalq faolligini oshirishda maxallalarning O’rni va ah’amiyati yildan-yilga ortib boraёtganligini, «Kuchli davlatdan kuchli fukarolik jamiyatiga qaray» kontseptual siёsiy dasturni h’aёtga tadbiq etish O’zining yaxshi va samarali natiyjani beraёtganligini kO’rsatdi.

Mah’allalarning demokratik jamiyatning asosi sifatidagi O’rni yildan-yilga yukorilab, mah’alla xalkining ijtimoiy fikri h’ali demokratiyalashib bormoqda. Yangi asr boshiga kelib, h’ar bir oila, maxallada yashaёtgan fukaro O’z h’aёti va taqdirini maxallasiz kO’z oldimizga keltira olmaymiz. Respublika «İjtimoiy fikr» jamoatchilik fikrini O’rganish markazining 2003-yil yanvarda O’tkazgan ijtimoiy sO’rovnomalarida «Mah’alla oiladagi ichki muammUlarni echa oladimi» degan savol berilgan edi. Unda sO’ralgan fukarolarning 63,1 %i yaxshi javob berdi. Shuning Bilan birga, sO’ralganlarning 82,5 %i mah’alla yig’inining qO’shnilar O’rtasidagi kelishmovchiliklarni echishga, 84,4 %i esa tO’y, maraka va boshka marosimlarni tuzishga ishonadi. KO’rinib turibdi, mah’alla fukarUlarining birlamchi h’aёtiy eh’tiёjlarining ifodalovchisiga aylanib bormoqda.

2003-yilda Uzbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining qarori Bilan tasdiklangan «Obod mah’alla» yili dasturini (2003-yil 7-fevral) h’aёtda amalga oshirish natijasida barcha maxallalarda katta ishlar amalga oshirildi. Maxallalardagi kichik va O’rta biznesni rivojlantirish uchun 41760,5 sO’m birgalikdagi kreditlar ajratildi. Maxallalar 12527 ish O’rinlarini yaratish uchun Ushbu rejaga kO’maklashish uchun davlat fondidan 11571 mln sO’m, oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish maksadlarida 2765 oilaga 2005,5 mln sO’m xajmidagi mablag’lar ajratildi. 5528 mah’alla xududida kichik va O’rta biznesni rivojlantirish natijasida h’ammasi bO’lib, 176418 yangi ish O’rinlari tuzildi. Shuningdek, maxallalarda kommunal xizmat markaziy 99,5% yangi shaqobchasi paydo etildi.

Mamlakat buyicha 383 yangi mah’alla guzorlari qurilib, unga 20407,6 mln sO’m mablag’ sarflandi. 2003-yil 16-avgustda O’tkazilgan umumxalq ёrdamida 27,158 mln kv.m maydonlar obodonlashtirildi. Bu h’asharda 12,5 mln yaqin xalq ishtirok etib, undan «Mah’alla» fond iva uning maxalliy bO’limlariga 1034,0 mln sO’m pul kelib tushdi. Ushbu mablag’lar xalkni ijtimoiy h’imoyalashga ёrdamlashish, maxallalardagi sport turlarini rivojlantirish, sport markazlarini qurish va tamirlash, turli kO’rik-tanlovlar O’tkazishga sarflandi. «Obod mah’alla yili»da 1720 km uzunlikdagi gaz trubalari O’tkazilib, 174 qishloq tabiiy gaz bilan taminlandi. 1277 km suv quvirlari O’tkazilib, 350 qishloqga suv etib bordi. Shuningdek, 1384 mah’alla, 74748 xalq oilasiga telefonlar O’tkazildi.

Mustakillik davrida O’zini-O’zi boshkarish organlarini fukarolik jamiyati instituti sifatida isloh’atlash O’zining natijasini berdi. Maxallalar mamlakatdagi xalkning O’zini-O’zi boshkarish jaraёnlarida ishtiroklari qarorlar qabul qilishda fukarolar h’oxish va istaklarini etiborga olishga imkoniyatlar yaratishi Bilan fukarolik jamiyati institutiga aylanib bormoqda.

Shuningdek, xozirgi davrga kelib davlatning xalqni ijtimoiy h’imoya qilish, ijtimoiy h’imoyaga muxtoj oilalarni aniqlash kabi vakolatlari h’am maxallalarga berilgan. Shuning Bilan birga, maxallalardagi tinch va xotirjam h’aёtni taminlash, oilalarni mustaxkamlash choralarini kO’rish, etimlar va ёlg’iz qolgan fukarUlarga mexr-muruvvat kO’rsatish, fukarUlarning O’zini-O’zi boshkarishga intilishlarini qondirish, jamoatchilik boshkaruv va mah’alla fukarUlar yig’inlari h’aёtning asosiy yO’nalishini tashkil etmoqda. Lekin shuning Bilan birga, O’zini-O’zi boshqarish organlarini demokratiyalashtirish jaraёnlari h’ali davom etadi. Ayniksa xalkning xukukiy va siysiy madaniyatini oshirish, siёsiy qarorlar qabul qilishda maxallalarning O’rnini kO’tarish, maxallalarni maxalliy davlat xokimiyati organlaridan tO’liq mustaqil bO’lishini taminlaydigan xukukiy mexanizmlar yaratish fukarUlarni maxallalar tarkibida qonunlar ishlab chiqish va qabul qilish jaraёnlaridagi umumiy xalqning muxokamalarida faol ishtiroklarini taminlash yaqin oradagi reformalarning asosiy vazifasi.

Tayanch sO’zlar: Oila omili, tarbiya, shaxs, jamiyat azosi, Vatan tuyg’usi, bobUlar merosi, urf-odatlar, inson, Abu

Nasr Forobiy, «Fozil odamlar shah’ri», Beruniy, «Geodeziya», «Hindiston», «Utgan avlodlar

estaliklari», Abu Ali İbn Sino, «Etika», «Etika fani», Alisher Navoiy, «Xayrat-ul Abror», «Maxbub-ul Kulub», jadidlar, erkin fukaro shaxsi, tarbiya.

12-mavzu: O’zbekistonning jah’on h’amjamiyati bilan h’amkorligida demokratik tamoyillarga asoslanishi.

Reja:

1.O’zbekistonning jah’on h’amjamiyatining teng h’ukukli subektiga aylanishi. 2.Jah’on h’amjamiyatidagi demokratik O’zgarishlar. 3. O’zbekiston Respublikasining diplomatik munosabatlarda demokratik tamoyillar. 4. O’zbekistonning jah’on h’amjamiyatida erishgan yutuqlari.

Adabiёtlar:

1.O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.-T., «O’zbekiston» 2003. 2.O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga sharx. T., «O’zbekiston», 2001 y. 3.Karimov İ.A. O’zbekistonning O’z istiqlol va taraqqiёt yO’li. T.1-T., «O’zbekiston», 1996, 36-85 b. 4. Karimov İ.A. Bizdan ozod va obod Vatan kolsin. Prezident İ.A.Karimovning BMT 1993 yil 28 sentyabrda bO’lib O’tgan 48-sessiyasida sO’zlagan nutqi. TO’plam. T., «O’zbekiston», 1996, 47 b. 5. Karimov İ.A. O’zbekiston XXI asr bO’sag’asida… Tom 6-T.: «O’zbekiston» 1997, 279-297-326 b. 6. Karimov İ.A. Milliy davlatchilik, istiqlol mafkurasi va h’uquqiy madaniyat tO’g’risida. T., «O’zbekiston», 1999. 14-29, 29-30, 39-45, 110-115, 497-506, 543 b. 7.Karimov İ.A. Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak. T., «O’zbekiston» 247-280, 387-393 b. 8.Karimov İ.A. Vatanimizning tinchligi va xavfsizligi O’z kuch-qudratimizga, xalqimizning h’amjixatligi va bukilmas irodasiga bog’lik. T., «O’zbekiston», 2004 y. 9. Karimov İ.A. Bizning bosh maqsadimiz-jamiyatni demokratlashtirish, mamlakatni modernizatsiya va isloh’ etishdir.-T., «O’zbekiston» , 2005. 10. AzizxO’jaev A.A. Mustaqillik kurashlar, iztiroblar, quvonchlar.-T.: «Sharq», «Akademiya», 2001. 11. Xalilov E. O’zbekiston Respublikasining Qonun chiqaruvchi oliy organi: soxta vakillikdan h’aqiqiy parlamentarizmga qadar-T., «O’zbekiston» 2001 y. 12. Levitin L, Karlayl S. İslom Karimov-yangi O’zbekiston Prezidenti.-T.: «O’zbekiston», 1996, 40-46, 117-119 betlar. 13. Abaev S, İbragimov., Yakubov M. Terrorizm va diniy ekstremizm-adamzatqa qa’O’ip. No’kis, «Qaraqalpaqstan», 2002 j. 14. O’zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliёti. Darslik-T., «NavrO’z nashriёti» 2005 yil 325-347 b.

O’zbekistonning jah’on h’amjamiyatchiligining tO’liq h’ukukli subektiga aylanishi. Uzbekiston Respublikasi mustakillikka erishgandan sO’ng O’z tashqi siёsatini xalqaro h’amjamiyatning tO’liq h’ukukli subekti sifatida amalga oshirish uchun aniq real imkoniyatlarga ega bO’ldi. Xozirgi vaktda tashqi siёsat mustakil tarzda amalga oshirilmoqda.

Jamiyat va mamlakatlar tarixi shuni kO’rsatadi, h’ech bir davlat boshqa davlatlar Bilan birgalikda ish olib bormasdan rivojlanishga erishgan emas. Sharq va G’arb davlatlarini bir-biriga bog’lab turgan Buyuk İpak yO’lining markazida joylashgan Uzbekiston bir necha asrlardan buёn dinlar, millatlar va madaniyatlarning tutashish nuqtasi bO’lib kelmoqda.

Ayniksa, Amir Temur xukmdorligi, Temuriylar davrida dunёdagi yirik davlatlar Samarkand Bilan muomala O’rnatgan. Amir Temurning Frantsiya, Angliya, İspaniya qirolliklari, O’nlab qO’shni davlatlarning xukmdorlari Bilan xat olishishlari shu davrdagi siёsiy, madaniy va tijorat muomalalaridan guvoh’lik beradi.

Rossiya Podshoh’ligi bosqinchiligidan sO’ng 130 yildan ortiq davom etgan mustamlakachilik davri davlatimizning tashqi munosabatlarini uzib qO’ydi. Chet davlatlar bO’ladigan munosabatlar bosqinchilarning nazorati va ruxsati Bilan amalga oshirilar edi. Bir paytlar dunёga nom taratgan ulkamiz, chetki bir viloyat darajasiga tushirilib qO’yildi. Sovetlar davrida esa chetga chikarilgan bir-ikki diplomat va vazifasi yukori darajali chet elliklarni mexmon qilishdan iborat bO’lgan tashqi ishlar vazirligidan boshqa h’ech narsa yO’q edi.

Mustakillikning dastlabki yillaridan boshlab davlatimiz Prezidenti İ.A.Karimov boshchiligida tashqi siёsatning ustun yO’nalishlari h’am buljitmay amalga oshirila boshlandi.

Uzbekiston Respublikasi tashqi siёsatining asosiy tamoyillari kuyidagilardan iborat:

-mafkuraviy kO’z-qarashlarga qaramasdan, birga ishlashish uchun aniqlik umuminsoniy qadriyatlarga, tinchlik va xavfsizlikni saqlashga sodiqlik;

-davlatlarning suveren tengligi va chegaralarga qO’l qatilmaslikni h’urmat qilish;

-kelishmovchiliklarni tinch yO’l bilan echish;

-kuch ishlatmaslik va kuch bilan xavf tug’dirmaslik;

-inson h’ukuklari va erkinliklarini h’urmat qilish;

-ichki milliy qonunlar va h’ukukiy normalardan xalkaro h’ukukning umumiy buyinlangan qoidalari va meёrlarining ustunligi;

-agressiv h’arbiy bloklar va birlashmalarga kirmaslik;

-davlatlararo munosabatlarda teng h’ukuklik va O’zaro manfaatdorlikning ustunligi.

-tashqi munosabatlarni va ikki tomonlama kelishuvlar asosida rivojlantirish, bir davlat Bilan yaqinlashish h’isobidan boshqasidan uzoqlashmaslik va h’.k.

Bu tamoyillarga davlatlarning suveren tengligi, kuch ishlatmaslik ёki kuch Bilan qO’rqitmaslik, chegaralarning xavfsizligi, qarama-qarshiliklarni tinch yO’l Bilan echish, boshka davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik kabi xalqaro h’ukukning umummiy tan olingan qoidalari asos qilib olinadi.

Davlatimiz boshchisi İ.Karimovning Oliy Majlisning O’n ikkinchi chakirik birinchi sessiyasidagi baёnotida boshka soh’alar qatori tashqi siёsat buyicha navbatdagi vazifalarda kO’rsatib O’tildi. Dunёdagi barcha davlatlar Bilan O’zaro manfaatdor munosabatlarni yO’lga qO’yish, etakchi xalqaro iktisodiy, moliyaviy h’amda insonparvarlik tashkilotlari Bilan birga ishlashishni kuchaytirish bundan keyin h’am ustun yO’nalish bO’lib qolishi tasdiqlandi.

Bugungi kunda Uzbekston Respublikasining konstitutsiyaviy asosi yaratildi. Shunga xos ravishda inson h’ukuklari h’am tiklanmoqda. Xalkimizning manaviy potentsiali, unga xizmat qiladigan tabiiy va texnik boyliklar, mustaxkamlanaёtgan xalqaro munosabatlar demokratik rivojlanish va inson h’ukuklariga amal qilish uchun barcha sharoitlarning boskichma-boskich yaratilishiga kafolat beradi.

Uzbekiston Respublikasi Kostitutsiyasi «Uzbekiston Respublikasi davlat mustakilligi asoslari h’akida» gi qonunda belgilangan konstitutsiyaviy dasturlarni davom ettiradi. Bu dasturlarga kO’ra xalkaro h’ukuk meёrlariga vafo qilinganligi kostitutsiyaviy darajada mustaxkamlab kO’rsatmoqda. Bu esa ёsh mustakil davlatimizning eng obrO’li xalkaro tashkilotlarga qabul qilinishiga imkon berdi. Respublikamizning mustakil davlat sifatida boshka davlatlar tomonidan diplomatik tan olinishiga, xalkaro iktisodiy munosabatlarga kirishiga yO’l ochib berdi.

BMT nizomi, İnson xukuklari xakida umumjah’on deklaratsiyasi va inson xukuklari xakidagi boshqa xalqaro omillar, Xelsinki bitimlari, Parij va Madrid partiyalari qoidalari Kostitutsiyamizdagi xalqaro xukuk tamoyillari va meёrlariga asos bO’ldi. Bunday konstitutsiyaviy ёndoshuv, ayniqsa Konstitutsiyaning kirish qismida 4-bobida, ikkinchi bO’limida 22, 23 va 26 boblarda aniq kO’zga tashlanadi. Bu boblarning tegishli ravishda «Tashqi siёsat», «İnson va fukarUlarning asosiy xukuklari, erkinliklari va minnatlari», «Uzbekiston Respublikasining sud xokimiyati», «Xarbiy xizmat va xavfsizlik» deb atalishi h’am fikrimizning isboti bO’lib topiladi.

XX asrning sO’nggi O’n yilligi ijtimoiy dunёga kO’z-qarash va jah’on h’amjamiyatining geografik siёsiy tuzilishida tub O’zgarishlar davri bO’lib tarixga kirdi. Jah’on h’amjamiyati Yangi davrga qadam qO’ydi. Bu davr O’zining ikki tomoni Bilan ajralib turadi. Birinchidan, bu davlatlar, xalqlar O’rtasidagi yaqinlashuv jaraёnlari va h’ar tomonlama birga ishlashishning kuchayishi, bir butun bO’lgan siёsiy iktisodiy h’amda xukukiy makonlarning yuzaga kelishi, xozirgi zamon xalqaro xukuk meёrlarining yaratilishi bO’lib topiladi. İkkinchidan, ijtimoiyistik lagerning qulashi, totalitar tuzimdagi davlatlarning tarqashi, ularning O’rnida mustakil davlatlarning paydo bO’lishi. Keyingi vaqtda « suyiq urushga» tiyim solindi, «kapitalistik» va «ijtimoiyistik» degan tushunchalar O’rtasidagi farq amalda yO’q bO’lib bormoqda. Mafkuraviy aqidalardan ozod bO’lgan yangi, erkin O’y-fikrlarni shakllantirish zarurligi paydo bO’ldi.

Prezidentimiz «Uzbekistonning O’zining yangilanish va rivojlanish yO’li» kitobida Uzbekiston Respublikasi tashqi siёsatining kontseptsiyasi xakida, tashqi siёsiy yO’l, bu yO’lning xukukiy negizi va uni amalga oshirish mexanizmlari h’aqida tO’qtalib O’tgan. Uzbekiston tashqi siёsatining strategik yO’li, asosiy qoidalari va maksadlari, uning ustunlikga ega va regional yO’nalishlari, O’zgachaliklari negizida respublikaning milliy manfaatlari O’z ifodasini topgan. Har qanday siёsat aql-farosat Bilan ish tutishni talab etadi. Rivojlanaёtgan tez etilishish uchun kuchli ilmiy, sanoat kuch quvvatiga ega bO’lgan davlatning tashqi siёsati h’aёliy tuyg’ularga berilmasligi kerak. Respublikamiz shunday davlatlar qatoriga kiradi. Yangi xalqaro iktisodiy tartib uchun h’arakat qilish qoidalari Uzbekiston uchun h’am diqqatga sazovar masala bO’lib topiladi. Bu xom ashё va sanoat maxsulotlari bah’Ularini odalatli bO’lgan munosabati, rivojlanaёtgan davlatlarning fan, texnika yutuqlaridan foydalanish imkoniyati va h’.k. Tashqi siёsat faoliyati uchun h’akikiy negiz yaratish birinchi navbatdagi vazifa h’isoblanadi. Bu maksadlarga erishish uchun kuyidagilar amalga oshirildi:

-xalqaro munosabatlarni O’rnatish tartibini belgilovchi yangi xukukiy h’ujjatlar ishlab chiqildi;

-eski tuzim ishtirokchi bO’lgan xalqaro xukukiy h’ujjatlar yig’ini respublika manfaatidan kelib chiqqan h’olda qayta kO’rib chiqildi;

-Uzbekistonning milliy manfaatlariga mos keladigan xujjatlar ratifikatsiya qilindi. Mamlakatning xalqaro faoliyatini bir tartibga solib turuvchi qonunlarni ishlab chiqish va qabul qilish, «Qabul qilingan xalkaro shartnomalar xakida» qonun, «Konsullik ustavi» shular jumlasiga kiradi. Bulardan tashkari bojxona xizmatining xukukiy asoslarini yaratuvchi qonunlar, h’avo kodeksi qabul qilindi. Yurt boshchimiz İ. Karimovning «Uzbekiston O’zining yangilanish va rivojlanish yO’li» kitobining tashqi siёsatga bag’ishlangan bobida Ushbu faoliyat yO’nalishlari ochiq-oydin tariflab berilgan. Shuningdek, kitobda milliy manfaatlar Uzbekistonning tashqi siёsatining ustunlikga ega maksadi ekanligi qatiy baёn etilgan. Manfaat – bu zaruriy talab bO’lib h’isoblanadi. Talaplar esa birinchi navbatda Uzbekiston uchun rivojlanishning malum bir geografik va tabiiy, iqlim, demografik h’olatimiz, xalqimizning kO’p millatli tarkibi, uning tarixiy va madaniy merosi, manaviyat omili, ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasi, xom ashё, va zamonga loyiq texnologiya Bilan taminlanganligi, mamlakatning xalqaro munosabatlaridagi O’rni va h’.k. Bu omillar Uzbekistonning eh’tiёjlarini

belgilaydi. Eh’tiёjlar esa manfaatlarda O’z ifodasini topadi. Davlat manfaatlari uning tashqi siёsiy faoliyatini belgilaydi. Uzbekistonning tashqi siёsiy manfaatlari xalqaro munosabatlarni rivojlantiraёtgan, uning tuzilmalari va faoliyatini belgilab beraёtgan kuch bO’lib h’isoblanadi.

Barcha davlat va xalqaro tashkilotlar bilan munosabat O’rnatishda mamlakatimizning milliy manfaatlaridan kelib chiqiladi. Albatta, bunda birga ishlovchi sheriklarimizning manfaatlari, ularning tashqi siёsatining ustunlikga ega yO’nalishlari h’isobga olinishi zarur. Sababi, bunisiz tashqi siёsatni kO’z oldimizga keltirib bO’lmaydi.

Uzbekistonning xalqaro tashkilotlar va davlatlararo uyushmalar faoliyatidagi ishtiroki Respublika tashqi siёsatining muxim yO’nalishlaridan biri bO’lib h’isoblanadi. Bu tashkilotlar jah’on h’amjamiyatiga kirish, xO’jalik munosabatlarini O’rganish, ekologiya, tabiiy masalalarni echish, ilmiy texnik birga ishlashishni rivojlantirishga katta ёrdam bermoqda.

Bugungi kunda O’z mustakil tashqi siёsatini konstitutsiyaviy qoidalarga suyanib yuritaёtgan Uzbekiston Respublikasi xalqaro munosabatlarning tO’liq subekti bO’lib h’isoblanadi. Uning tashqi siёsati mamlakatlarning suveren tengligini yanada kuch ishlatmay ёki kuch Bilan qO’rqitmay, janjallarni tinch yO’l Bilan echish, boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik kabi xalqaro xukukning umumiy tasdiqlangan boshqa qoidalari va meёrlariga asoslanadi.

Uzbekiston butun jah’on kO’z oldida tashqi siёsiy va madaniy munosabatlarning boy tarixiga ega bO’lgan, mustakil tarzda zamonga mos diplomatik munosabatlarni amalga oshiraёtgan tinchlikparvar xukukiy davlat sifatida kO’rinmoqda. Xalqaro xukuk buyicha Uzbekiston uchun asrlar davomida buyuk bO’lib kelgan mamlakatlar h’am, mamlakat tarixi biznikiga O’xshash ёsh mamlakatlar h’am birdek h’isoblanadi.

Uzbekiston Respublikasining rivojlanishining konstitutsiyaviy asos sifatida inson h’ukuklari tiklanmoqda. Xalkimizning madaniy imkoniyati, uning katta tabiiy va texnik boyliklari, mustaxkamlanaёtgan xalqaro munosabatlari demokratik rivojlanish va inson xukuklariga asoslanishi zarur bO’lgan barcha sharoitlar mavjudligiga ishonch tug’diradi. Natijada mamlakatimiz amalda yalpi aytganimizda diplomatik tan olinishiga va xalkaro iktisodiy munosabatlarga tutilishiga yO’l ochib beriladi.

Dunё xavfsizligidagi demokratik O’zgarishlar. XX asrning oxirida dunёning siёsiy makoni sifat tomondan O’zgardi. Sovetlar Soyuzi xalqlari h’amda oldingi «ijtimoiyistik ittifoq» dagi boshka davlatlar bir partiyaviy tizimdan va markazdan turib rejalashtirish iktisodiёtidan voz kechdi. Natijada dunёda antogonistik ijtimoiy-siёsiy tizimlarning global qarama-qarshiligi saflashtirildi va dunё siёsatida demokratik jamiyatlarning roli ancha ortdi. EvrOsiё xududida jumladan, Markaziy va Sharqiy Evropa davlatlari, shuningdek, oldingi Sovetlar Soyuzi davlatlarining roziligi orqali ijtimoiy siёsiy tuzimning demokratik turiga O’tiladi. Agar bunday davlatlarda eng dastlab, Rossiyada amalga oshirilaёtgan reformalar jaraёni samarali yakunlansa Evropa, Shimoliy Amerika, EvrOsiёda bir-birlariga yaqin ijtimoiy-siёsiy va iktisodiy tamoyillar asosida yashovchi, bir-biriga O’xshash qadriyatlarga ishonuvchan jumladan, global dunё siёsati jaraёnlariga bu tarzda ёndoshuvchi xalqlar h’amjamiyati shakllanadi.

«Birinchi» va «ikkinchi» dunёlar O’rtasidagi qarama-qarshilikka chek qO’yilgandan sO’ng avtoritar tuzimlar Afrika, Lotin Amerikasi, Osiёdagi O’z tarafdorlirini qullab-quvvatlashdan tO’qtadi. Sababi, bu davlatlar mafkuraviy h’amjixat sifatida O’z obrO’larini yO’qotdi va natijada moddiy va siёsiy ёrdamdan ayrilib qoldi. Oxirida Samali, Liberiya, Afg’onistonda bO’linish yuzaga keldi va fukarUlar urushi boshlanib ketdi. Boshka davlatlarning kO’pchiligi esa masalan Efiopiya, Nikaragua, Aljir avtoritarizmdan voz kecha boshladi.

«Salqin urush» Bilan tO’g’ridan-tO’g’ri bog’liq bO’lmagan barcha regionlarda bO’lgan keng kO’lamli demokratiyalashtirish jaraёni 80-yillarning ikkinchi yarmiga tO’g’ri keladi. Braziliya, Argentina, Chili boshkaruvning h’arbiy-avtoritar shaklidan fukarolik parlamentar shakllariga O’tdi. Bunday tendentsiya Markaziy Amerikada sal kechroq tarqaldi. Bu jaraёnning etiborli natijalaridan biri shu, 1994-yili 14-dekabrda Shimoliy va Janubiy Amerika davlatlari boshchilarining uchrashuvida ishtirok etgan 34 davlat boshchisi O’z davlatlarining demokratik yO’l Bilan saylangan liderlari edi. Shunga O’xshash demokratiyalashtirish jaraёnlari Filippin, Tayvan, Shimoliy Koreya, Taylandda kuzatildi. 1998-yilda Pokistonda h’arbiy tizim O’rniga saylangan h’ukumat keladi. Janubiy Afrika respublikasining

aparteid tizimidan voz kechish demokratiyaga qarab yO’l olganligini kO’rsatadi. Afrikaning boshqa joylarida avtoritarizm jaraёni bir qancha asta-sekin kechdi. Biroq tanazzulga uchrash, Gana, Benin, Keniya, Zimbaveda demokratik reformalarning malum darajada oldiga siljishi demokratiyalashish tO’lqini bu regionga h’am tasir etmasdan O’tmaganligini kO’rsatadi.

Shuni h’am aytish joiz, demokratiya etuklikning bir necha darajasiga ega. Bu frantsuz h’amda amerika inqilobiy davrlaridan boshlab bugungi kungacha demokratik jamiyatlarning rivojlanishida aniq kO’rinadi. Qator Afrika davlatlarida ёki eski tuzim O’rnida paydo bO’lgan Yangi mustakil davlatlarning ayrimlarida uzluksiz, kO’p partiyaviylik saylovlar kO’rinishiga ega bO’lgan demokratiyaning dastlabki kO’rinishlari, aytaylik, G’arbiy Evropa tipidagi etuk demokratiya shakllaridan bir qancha farqi bor. Agar Linkolinning demokratiyaga bergan «xalq saylagan va xalq manfaatlariga muvofik amalga oshiriladigan xalq boshkaruvi» tarifidan kelib chikadigan bO’lsak, eng avvalo rivojlangan demokratiyalar h’am tO’liq emas.

Albatta, kO’p narsa «demokratiya» va «urush» tushunchalarining qanday tariflanishiga bog’liq. Davlat qay vaktda uning ijro etish va qonun chikaruvchi h’okimiyatlari saylovlar yO’li Bilan shakllantirilgan bO’lsa, demokratik h’isoblanadi. Bu degani, shunday saylovlarda ikki partiya ishtirok etsa, katta ёshdagi xalqning eng kamida yarmi ovoz berish xukukiga ega bO’lsa va h’okimiyatning bir partiyadan ikkinchisiga O’tishi kamida bir marta tinch konstitutsiyaviy yO’l Bilan amalga oshirilgan bO’lsa…

Dunё tarixining tadqiqotlanishi shuni kO’rsatmoqda, demokratiyalar avtoritar tizimlar Bilan urush olib boradi va juda kO’p boshqa demokratik davlatlar Bilan qarshilikka borsa h’am, h’ech qachon bu narsa urushishgacha etib bormagan. Vestfal tizimi O’sha davr davomida demokratik davlatlar orasidagi munosabatlar tor kO’lamda bO’lganligi va ularning birgalikda bO’lishiga avtoritar mamlakatlar tasir etganligini kO’rsatuvchi tanqidlarda buning uchun malum bir asos mavjud ekanligini tan olish zarur. Avtoritar davlatlar tomonidan xavfning yO’qolishi ёki kamayishi Bilan demokratik mamlakatlar bir-birlari Bilan munosabatda O’zlarini qanday tutib turishlari h’am nomalum.

Agar XXI asrda h’am demokratik davlatlarning O’zaro tinch munosabatlaridagi qonunchilik buzilmasa, unda xozir dunёda yuz beraёtgan demokratiyaning kengayishi dunё global zonasining h’am kengayishini anglatadi. Mumkin, Yangi shakllanaёtgan xalqaro munosabatlar tizimining Vestfal tizimidan birinchi va asosiy farqi ana shunda bO’lib h’isoblanadi.

Global kO’lamda demokratiya va avtoritarizm O’rtasidagi nisbiy munosabatning O’zgarishi amerikalik tadkikotchi F.Fukuyamaning demokratiyaning yutug’ini elon qilishga h’amda shu manoda tarixiy formatsiyalar O’rtasidagi kurash sifatida «tarixning yakunlanganligi» h’akida elon qilishga asos bO’lib xizmat qildi. Biroq demokratiyaning keng kO’lamda taralib boraёtganligi uning tO’liq yutug’i degani emas. Kommunizm g’oyasi biroz O’zgartirilgan kO’rinishda bO’lsa h’am Xitoy, Vetnam, Shimoliy Koreya, Laos, Kubada saqlanib qolindi, uning izlarini eski tuzimning ayrim davlatlarida, Serbiyada sezish mumkin.

Shimoliy Koreyadan tashqari boshka barcha ijtimoiyistik davlatlarda bozor iktisodiёtining elementlari paydo bO’lmoqda, u ёki bu manoda jah’on iktisodiёti qanday da bir bozor iktisodiёti tizimiga tortilmoqda. Saklanib qolgan ayrim kommunistik davlatlarning boshqa davlatlar Bilan munosabatlari «sinfiy kurash» tamoyilidan kO’ra, «birga tinch yashash» tamoyiliga asoslanadi. TO’liq emas amalga oshirilaёtgan iktisodiy reformalar va xalqaro iktisodiy munosabatlar uchun ochiq bO’lishi siёsiy erkinliklarni kengaytirishni talab etuvchi ijtimoiy kuchlarni yuzaga chiqardi. Biroq bir partiyaviylik tizimi teskari tomonga qarab ish olib bormoqda. Natijada, liberalizmdan avtoritarizmga, avtoritarizmdan liberalizmga qarab h’arakat qiluvchi «otkO’chak» effektini kuzatish mumkin.

XX asr tajribasi shuni kO’rsatmoqda, kommunistlik tizim shunday tashqi siёsatni ishlab chiqardi, u demokratik jamiyatlar siёsatiga qarshi bO’ldi.

Bunday qarshilikning mavjudligi ular O’rtasidagi h’arbiy janjalni keltirib chiqarishi mumkinligi va ular O’rtasida munosabatlar bO’la olmasligi h’akidagi fikrlarning asosi ekanligini kO’rsatadi.

Xozirgi kunda dunёda avtoritar tizimdagi bir qancha davlatlar bor. Avtoritar tizimda bO’lgan davlatlar orasida aloxida O’rinni ekstremistlik mazmundagi «islomiy» davlatlar – Eron, Sudan, Afg’oniston egallaydi. «İslom fundamentalizmi» nomi Bilan nomlanuvchi islom ekstremizmi xalqaro siёsiy h’arakati dunё siёsatiga bu davlatlar O’z tasirini O’tkazishi uchun imkon bermoqda.

G’arb demokratiyasini inkor etuvchi va zO’rlik zO’mbilikga yO’l qO’yuvchi ushbu mafkuraviy oqim sO’nggi yillarda Yaqin Sharqning kO’pchilik davlatlari xalqi va musulmon xalqi yuqori bO’lgan boshqa davlatlarda keng tarqalgan.

Demokratik davlatlar bilan birga ishlashishga intilaёtgan kommunistlik tizimidagi davlatlardan farqi shunda, islom siёsiy ekstremizmi dinamik turda Saudiya Arabistoni, Persiya qO’ltig’i davlatlari, Pokiston, Turkiya, Markaziy Osiё davlatlari tinchligiga katta xavf tug’dirmoqda.

Avtoritar davlatlarning saklanib qolinishi ёki ular sonining ortishi, mumkin, ular O’rtasidagi, shuningdek, demokratik dunё bilan O’rtalarida h’arbiy tO’qnashuvlarga olib kelishi mumkin. Albatta, xalqaro munosabatlarning qonunliklarini, demokratiya O’rtasidagi munosabatlarining kelajakdagi rivojlanishini engizish demokratiyaning avtoritar tizimlarga tasirini yaxshilab tah’lil qilish lozim bO’ladi.

Uzbekiston Respublikasining diplomatik munosabatlarida demokratik tamoyillar. Xalqaro munosabatlarni rivojlantirishda jah’on jamiyatchiligi tomonidan etiborga olingan demokratik qadriyatlar, xalqaro xukuk asosida O’z tashqi siёsatini yuritish, munosabatlarda kuch ishlatmasdan suh’batlashuvlar ёrdamida masalalarni echish, boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashuv va mamlakatning suveriniteti, xududiy bir butunligini h’urmat qilish katta ah’amiyatga ega. Uzbekiston O’z diplomatiyasini yuqoridagi qadriyatlar asosida olib bormoqda.

İktisodiy reformalarni amalga oshirishda, Uzbekistonning jah’on h’amjamiyatiga integratsiyalashuvini taminlashda Xalqaro valyuta fondi, Jah’on banki, Xalqaro moliya korporatsiyasi, Evropa tiklanish va taraqqiёt banki kabi xalqaro moliyaviy, iktisodiy tashkilotlar Bilan birga ishlashish unamli natija bermoqda. Uzbekiston xalq xO’jaligidagi aniq loyih’alarga sarflanaёtgan chet ellik investitsiya miqdori yildan-yilga ortib bormoqda. Keyingi yillarda bO’y kO’targan zamonaviy imoratlar va yirik korxonalar bunga misol bO’la oladi.

Uzbekistonda investitsion atrof-muh’itni shakllantirish, eksportga yO’naltirilgan iktisodiёtni paydo etish buyicha munosabatlar rivojlanib bormoqda. Tashqi iktisodiy faoliyatni erkinlashtirish jaraёni izchillik Bilan davom ettirilmoqda. Shuning Bilan bir vaktda, mamlaktni dunё Bilan bog’lovchi kommunikatsion tizimlarni rivojlantirishga katta ah’amiyat berilmoqda. Chet ellardagi taniqli iktisodchilar, chet el kompaniyalari vakolatxonasi boshchilari va mutaxassislari, ёzuvchilar va jurnalistlar bu ilojlar asosida Uzbekiston yaqin kelajakda regiondagi eng oldingi davlatlardan biriga aylanishini mO’ljallamoqda.

Uzbekiston bir qator tashkilotlar – Evropada xavfsizlik va birga ishlashish tashkiloti (EXBT), iktisodiy birga ishlashish tashkiloti (EKO) Bilan teng xukukli azo sifatida, Evropa h’amjamiyati, NATO bilan esa aniq bitimlar asosida natijali birga ishlashib kelmoqda. Masalan, NATO bilan «Tinchlik yO’lida birga ishlashish» dasturi doirasidagi munosabatlarimiz regionda tinchlik va xavfsizlikni taminlashga ulush qO’shmoqda. AKSh va boshqa etakchi davlatlar askarlari Bilan birgalikda h’ar yili O’tkazilaёtgan h’arbiy mashqlar qurolli kuchlarimiz uchun O’ziga xos chevarlik maktabi bO’lmoqda.

Evropada xavfsizlik va birga ishlashish tashkilotiga azo davlatlar boshchilari va h’ukumat boshliqlarining Stambul shah’rida bO’lib O’tgan uchrashuvi davrimizning eng muxim anjumanlaridan biri bO’ldi. Respublikamiz Prezidentining bu anjumandagi sO’zlagan nutqi aniq takliflar va fikrlari Bilan yig’ilganlar etiborini O’ziga tortdi. Ayniqsa, terrorizmga qarshi kurash buyicha xalqaro markaz tuzish buyicha taklif kO’plab davlatlar tomonidan qO’llab-quvvatlandi. MDX h’amjamiyati doirasida ana shunday markazning tuzilishiga h’am Uzbekiston boshchilarining taklifi sabab bO’ldi.

Uzbekiston O’zining tashqi munosabatlarini h’am kO’p tomonlama, h’am ikki tomonlama asosda tuzish tarofdori. Bugungi kunda er yuzining turli joylarida ishonchli va manfaatdor sheriklarimiz bor. Ularning doirasi barkaror turda kengayib bormoqda. Bu erda AKSh bilan munosabatlarimizni tilga olishimiz mumkin. Bu munosabatlar ikki davlat uchun h’am muxim bO’lgan yO’nalishlarda izchillik Bilan rivojlanib bormoqda. Uzbekiston rasmiy delegatsiyasining 2002-yilda AKSh ga safari, strategik h’amkorlikning yuzaga kelishi va qO’l qO’yilgan xujjatlar bir qator xalqaro anjumanlarda ikki davlat boshchisining O’zaro suh’batlari, kO’ngil yaqinlik bildirishlar O’zaro munosabatlar darajasidan malumot beradi. Dunёning etakchi davlati, juda katta siёsiy, iktisodiy, h’arbiy-texnik intellektual potentsialga ega bO’lgan AKSh Bilan h’ar tomonlama munosabatlarini rivojlantirish va chukurlashtirish davlatimiz uchun juda katta ah’amiyatga ega.

Evropa h’amjamiyati Bilan 1996-yilda qO’l qO’yilgan, h’amkorlik va birga ishlashish h’akidagi bitim 1999-yilning 1-iyulida kuchga kirdi. Davlatimizning Evropa davlatlari Bilan keng kO’lamli munosabatlar uchun qulay imkoniyat paydo bO’ldi. Uz-O’zidan tushunarli Germaniya, Frantsiya, Buyuk Britaniya kabi oldingi davlatlarning demokratik jamiyat qurish buyicha tajribalari, ishlab chiqarishdagi oldingi texnologiyalari biz uchun katta ah’amiyatga ega.

Keyingi yillarda Sharq va Janubiy-Sharqiy Osiё davlatlari – Yaponiya, Koreya Respublikasi, Xitoy va boshqa davlatlar Bilan munosabatlarimiz kengaydi. Uzaro foydali birga ishlashishimiz natijalarini birga qurilaёtgan korxonalarda, bO’y kO’taraёtgan imoratlarda, bozorlarimizdagi h’ar h’il mah’sulotlarda kO’rish mumkin.

Albatta, MDX ga azo davlatlar, jumladan, Markaziy Osiё respublikalari Bilan birga ishlashish tashqi siёsatimizning ustunlikga ega yO’nalishlaridan biri bO’lib qolmoqda. Bunga sabap, h’amdO’stlik davlatlarining xududiy yaqinligi va iktisodiy tomondan bog’liqligidangina emas, balki chuqur tarixiy tomirlar, madaniy va manaviy munosabatlar, katta tarixiy davr davomida xalqlarimizning birgalikli taqdirga ega bO’lganligida.

Rossiya Federatsiyasi Bilan mustakillik yillarida shakllangan O’zaro manfaatdor va teng xukukli birga ishlashish yaxshi natija berёtganligini aloxida takidlash zarur. İkki davlat O’rtasida diplomatik munosabatlar O’rnatilgan 1992-yildan buёn siёsiy, iktisodiy, madaniy va h’.q. soh’alarda jami 150 dan ortiq xujjat tasdiqlangan. 1998-yili may oyida İ.Karimovning Rossiyaga va shu yilning oktyabrida B.Eltsinning davlatimizga rasmiy safari, safar davomida qabul etilgan xujjatlar, ayniksa 1998-2007 yillarga mO’ljallangan iktisodiy birga ishlashish h’akidagi shartnoma O’zaro munosabatlarni mustaxkamlashda juda katta ah’amiyatga ega bO’ldi. V.Putin Prezident sifatida dastlabki safarni Uzbekistondan boshlaganida Rossiya boshchiligi mamlakatimizni O’zining strategik sheriklaridan biri, Markaziy Osiёdagi etakchi davlat deb bilishidan darak beradi.

Uzbekiston, Qozog’iston, Qirg’iziston O’rtasida birdan-bir iktisodiy makon paydo etish h’akida tasdiqlangan shartnoma Markaziy Osiё integratsiyasi yO’lidagi dastlabki qadam bO’lgan edi. 1998-yili bu shartnomaga Tojikiston Respublikasi h’am qO’shildi. Xozirgi davrgacha O’zaro birga ishlashish h’akida 150 dan ortiq xujjatga qO’l qO’yildi. Bundan buёn davlatlararo kengash ishlab turibdi. HamdO’stlik dasturlarini ёruqga chiqarish, bajarish buyicha bajaruvchi qO’mitasi, Markaziy Osiё birga ishlashish va rivojlanish banki tuzildi. Bu integratsiya xalqimizning manfaatlariga tO’liq mos keladi, regionimizda barkarorlik va tinchlikni mustaxkamlashga ёrdam beradi. 2000-yili 20-21 aprel kunlari Uzbekiston, Qozog’iston, Qirg’iziston va Tojikiston Prezidentlarining Toshkentda bO’lib O’tgan uchrashuvi davrida tasdiqlangan terrorizmga, siёsiy va diniy ekstremizmga, xalqaro tashkillashgan jinoyatchilikka qarshi kurash buyicha birgalikdagi h’arakatlar h’akidagi shartnoma bunga misol bO’la oladi.

Uzbekistonning jah’on h’amjamiyatchiligida erishgan yutuqlari. Bugungi kunda Uzbekistonda demokratik jaraёnlarni ancha etiborga olish emas, balki uni h’ar tomonlama rivojlantirishga etibor berilmoqda. Sababi, demokratik qadriyatlarning rivojlanishi davlatning, xalqning rivojlanishiga olib keladi. Demokratik qadriyatlarni h’imoyalash esa katta ah’amiyatga ega. Shuning uchun Uzbekiston tashqi siёsatning eng muxim yO’nalishlaridan biri regional xavfsizlikni va barqarorlikni taminlash, xalqlar tinchligiga xavf soluvchi terrorizmning h’ar xil kO’rinishiga qarshi kuchli turda kurash olib borishdan iborat. Mamlakatimiz yana shu maqsad yO’lida BMT, Evropada xavfsizlik va birga ishlashish tashkiloti, bir qator davlatlararo va noxukumat xalqaro tashkilotlar bilan keng qamrovli munosabatlarni izchil rivojlantirib barmoqda, shuning bilan bir vaqtda bu tashkilotlar faol turda qatnashmoqda. Dunёviy h’amjamiyat Uzbekistonning region xavfsizligini taminlash, janjallarni siёsiy ilojlar bilan echish, Markaziy Osiё regioni yadro quralidan olish aymoq deb elon qilish, narkobizneska qarshi kurashta ilojlarni muvofiqlashtirish bO’yicha konstruktiv takliflarni kullab quvvatlamoqda.

Uzbekiston paytaxti Toshkent shah’ri bugungi kunda obruli xalqaro tashkilotlar ishtirokida bulib utadigan muxim xalqaro anjumanlar markaziga aynaldi. Bu anjumanlarda qabul qilingan xujjatlarning axamiyati va kechiktirib bulmaydigan dunёviy h’amjamiyat, shuning ichida BMT h’avfsizlik Kengashi tamonidan tan olinaёtganUzbekistonining xalqaro siёsatdagi obruining ortib boraёtganligining dalili xisoblanadi.

Uzbekiston Respublikasi Prezidenti İ.Karimov BMT bosh Assambleyasining 48-sessiyasida sO’zlagan nutqida Markaziy Osiёni yadrosiz zona, deb elon qilish boshlamasini olga sO’rdi, «Hozirgi

zamon h’aqiqatligi shundan iborat bir davlatning xavfsizligi boshqa davlat h’isobidan taminlanishi mumkin emas - dedi yurtboshimiz O’z baёnatida, - region xavfsizligini barcha dunё xavfsizligi masalalaridan ajratgan h’olda kO’rib bO’lmaydi. Shunga asoslanib, Uzbekiston yadro qurolining umuman tO’qtatilishi uchun yadro qurolini tarqatmaslik h’akidagi shartnomaning samarali h’arakat qilishi va uning h’ech bir muddatsiz uzaytirilishi uchun h’arakat qiladi… Uzbekiston Markaziy Osiё regionining yadrosiz zona, deb elon qilishning tarafdori».

Bu boshlama Prezidentimizning 1996-yil dekabrda bO’lib O’tgan EXBT Lissabon uchrashuvida sO’zlagan nutqida yana bir marta yig’ilganlar etiboriga tortildi. Anjuman ishtirokchilari Markaziy Osiёni yadrosiz zona, deb elon qilishi h’akidagi fikrni katta ishonch bilan kutib oldi.

1997-yil aprel oyida Jeneva shah’rida Markaziy Osiёdagi 5 davlat ekspertlari regional guruh’ining birinchi yig’ilishi bO’lib O’tdi. Ushbu yili iyun oyida Uzbekiston delegatsiyasi birinchi marta atom energiyasi buyicha xalqaro agentlik (MAGATE) boshkaruvchilari kengashining Vena shah’rida bO’lib O’tgan navbatdagi sessiyasida ishtirok etdi. Uzbekiston delegatsiyasi boshchisining rasmiy baёnatida Uzbekiston Respublikasi va regiondagi boshqa davlatlarning yadrosiz zona tuzish buyicha kO’z-qarashlari baёn etildi.

1997-yil 16-17 sentyabr kunlari Toshkentda «Markaziy Osiё – yadro qurolidan ozod zona» atamasida xalqaro anjuman bO’lib O’tdi. Unda 56 davlatdan va 16 xalqaro tashkilotdan 200 dan ortiq odam ishtirok etdi. İ.Karimovning bu anjumandagi nutqida aytib O’tilgan yadroviy xavfsizlikni taminlash choralari h’akidagi fikrlar anjuman ishtirokchilari tomonidan tO’liq qO’llab-quvvatlandi.

XO’sh, «yadrosiz zona» ning qanday O’lchamlari bor. Xalqaro amaliёtda bunday xududlarni belgilashning yagona O’lchami yO’q. Sababi h’ar bir region O’z xususiyati va ah’amiyatiga ega. Biroq olimlar yadrosiz zona tushunchasini mana bunday tariflaydi: «Yadrosiz zona qurol-yaroqlarni cheklash, yadroviy kelishmovchilik chiqish xavfini kamaytirish, bu zonaga kiradigan davlatlar xavfsizligini mustaxkamlash va 1998-yili qO’l qO’yilgan yadro qurolini tarqatmaslik h’akidagi shartnomaning h’aёtga engizilishiga ёrdamlashish vositasi bO’lib topiladi. Xalqaro shartnoma asosida yadro qurolini sinash, ishlab chikarish va joylashtirish man qilingan, shuningdek, uning h’ududida h’am unga qarshi yadro qurolini qO’llash man etilgan zona – yadrosiz zona h’isoblanadi».

Xozirgi paytda 4 yadrosiz zona mavjud. Ular: Antarktida (shartnoma 1961-yili 23-iyunda kuchga kirgan), Lotin Amerikasi (shartnoma 1969-yili 25-aprelda kuchga kirdi), Tinch okeanining janubiy qismi (shartnoma 1986-y 11-dekabrda kuchga kirgan), Afrika materigi. Hamma zonalar h’akidagi shartnomalar Uzbekiston Respublikasi tomonidan tan olingan.

Shimoliy Evropada, Markaziy va Janubiy Osiёda, Yaqin Sharqda yadrosiz zonalar paydo etish g’oyalari bor. Bundan maksad, yadro quroli bor bO’lgan h’ududlarni chekdash, yadro urushi xavfini kamaytirish bO’lib h’isoblanadi.

Markaziy Osiёda yadrosiz zona tuzish h’akidagi Uzbekiston boshlamasi BMT va dunё h’amjamiyati tomonidan tO’liq qO’llab-quvvatlanmoqda. Bu taklif BMT bosh Assambleyasining sessiyalarida muxokama qilindi va aloxida rezolyutsiya qabul etildi.

Markaziy Osiёda yadro qurolidan tashqari h’udud paydo etish fakat regiondagina emas, balki dunёda h’am tinchlik va barkarorlikni mustaxkamlashga xizmat qiladi.

Bugungi kunda jah’on h’amjamiyatida iktisodiy, h’arbiy qO’drat Bilan birgalikda mamlakatlardagi demokratik jaraёnlarning xarakteri Bilan davlatlarning obrO’-etibori belgilanmoqda. Usha tomondan olib qaraganimizda Uzbekistonda boskichma-boskich amalga oshirilaёtgan demokratik jaraёnlar jah’on h’amjamiyatida mustaxkam O’rin egallashga va milliy manfaatlarimiz asosida tashqi siёsat yuritishga imkoniyat yaratilmoqda.

XX asrning oxirida inqiloblar yuz yilligi jah’on sah’nasida ijtimoiyistik tizimning qulashi Bilan yakunlandi. Oldingi «Qizil imperiya» xududida xalqaro munosabatlar va xalkaro xukukning tO’liq subektlari – Yangi mustakil davlatlar paydo bO’ldi. Shular qatori, uzoq davlat tarixiga ega Uzbekiston Respublikasi h’am O’z milliy rivojlanish yO’lini tanlab oldi. Qadimgi madaniyat O’choqlaridan biri bO’lgan yurtimiz yanada jah’on h’amjamiyatiga kirdi va uning ajralmas bir qismiga aylandi.

Mustaxkam xavfsizlik, izchil iktisodiy rivojlanish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, fukarUlar h’aёt darajasini kO’tarish, kostitutsiyaviy tizim asoslarini mustaxkamlash, millatlararo totuvlik, xalqlar dO’stligi, fukarUlar erkinliklari va h’aq-xukuklarini h’imoyalash tashqi siёsatning asosiy maksadlaridan

h’isoblanadi. Ana shu maksadlarni ёrug’likga chiqarish, jah’on jamiyatchiligi Bilan tabiiy munosabatlarni yO’lga qO’yish maksadida tashqi siёsat va iktisodiy faoliyatning milliy mexanizmlari tuzildi.

1944-yili tuzilgan respublika Tashqi ishlar vazirligi faoliyati tubdan isloh’ qilindi. 1992-yili Tashqi iktisodiy aloqalar vazirligi, 1991-yili Tashqi iktisodiy faoliyat Milliy banki tuzildi. Kadrlar tayёrlash milliy dasturi asosida diplomatiya, xalqaro xukuk va tashqi iktisodiy faoliyat soh’asida tajribali kadrlar tayёrlashning davlat tizimi yaratildi. Tashqi aloqalar soh’asi Bilan milliy kadrlar tayёrlash maksadida 1992-yili Uzbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni Bilan «Jah’on iktisodiёti va diplomatiya universiteti» tuzildi. Tashqi iktisodiy va siёsiy faoliyatni tartibga soluvchi «Chet el investitsiyalari xakida» qonun (1998), «Uzbekiston tashqi iktisodiy faoliyati h’aqida» qonun (2000), «Uzbekiston Respublikasi tashqi siёsiy faoliyatining asosiy tamoyillari h’akida» qonun (1996), «Uzbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalari h’akida» qonun (1995), shuningdek «Konsullik ustavi», Uzbekiston Respublikasi h’arbiy doktrinasi kabi muxim xujjatlar qabul qilindi.

Mana shunday nazariy va amaliy qadamlar natijasida bugungi kunda davlatimiz mustakilligini 170 ga yaqin davlatlar tan oldi. Ularning 120 dan ortig’i Bilan diplomatik munosabatlar O’rnatilgan. Uzbekistonda 43 davlat va 20 katta xalqaro tashkilot missiyalari akkreditatsiya qilingan. Uz navbatida, Uzbekiston 40 dan ortiq yirik tashkilotlar va 500 dan ortiq xalqaro h’ukuk subektlari Bilan birga ishlashmoqda. Uzbekiston fukarUlari tomonidan chet davlatlarda 180 ga yaqin korxona va vakolatxonalar ish yuritmoqda. Uzbekiston 34 davlat Bilan «İnvestitsiyalarni h’imoyalash va rag’batlantirish xakida» shartnomaga qO’l qO’ygan.

Uzbekiston h’ar tomonlama aloqalar Bilan ikki tomonlama munosabatlarni h’am rivojlantirib bormoqda. Evropa davlatlari va AKSh davlatimiz tashqi siёsatida aloxida O’rin tutadi.

1996-yili Florentsiyada Uzbekiston Respublikasi va Evropa h’amjamiyati O’rtasida h’amkorlik va birga ishlashish h’akida bitimga qO’l qO’yilishi davlatimizning Evropa h’amjamiyati davlatlari Bilan munosabatlaridagi burilish nuqtasi bO’ldi.

AQSh Bilan 2002-yili 12-mart kuni tasdiqlangan strategik sherikchilik va birga ishlashish asoslari h’akidagi Deklaratsiya esa Uzbekiston – AKSh munosabatlarini Yangi bosqichga kO’tardi.

Shunday qilib, xozirgi kunda Uzbekiston jah’on h’amjamiyatida O’zining munosib O’rnini egalladi va Markaziy Osiёdagi etakchi davlat sifatida tan olinmoqda. Bunday obrO’-etibor tarixiy davlatchiligimiz, manaviyatimiz va oldimizga qO’ygan maksadlarimizga undosh. Uzbekiston O’zining tinchlikparvar, barkarorlikka asoslangan tashqi siёsatini davom ettiradi. Buning uchun etarli siёsiy, iktisodiy, manaviy imkoniyatlar mavjud.

Tayanch sO’zlar:

Jah’on h’amjamiyatchiligi, teng xukukli, birga ishlashish, Amir Temur, tinchlik Bilan masalalarni echish, davlatlarning suveren tengligi, kuch ishlatmaslik, xukukiy meёrlar, tashqi siёsat va aloqalar, BMT, İnson xukuklari, EQBİSh, EBİSh(EKO), EA,NATO, «Tinchlik yO’lida birga ishlashish», MAGATE, diplomatik munosabatlar, xalqaro shartnomalar, konventsiyalar.