İSLAM TARİH, SANAT VE KÜLTÜR ARAŞTIRMA MERKEZi IR CI CA

•• OSMANLI DUNYASINDA

• • \ıp( • •

BILIM VE EGITIM

MiLLETLERARASI KONGRESİ TE B LiGLERİ

İstanbul 12-15 Nisan 1999

Derleyen

. Hidayet Yavuz Nuhoğlu

İSTANBUL, 2001

Osmanlı Tarihi Kaynak ve İncelemeleri Dizi Seri No:7

İsHim Konferansı Teşkilatı (İKT) İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA)

Adres: Barbaros Bulvan Yıldız Sarayı, Seyir Köşkü Beşiktaş

Posta Adresi: P .K. 24, 80692 Beşiktaş -İstanbul -Türkiye

Tel: 0212 259 17 42 Fax: 0212 258 43 65 e-mail: ircica@superonline.com web-site: http://ircica.org

Sayfa Düzeni ve Dizgi: Acar Taıılak Kapak: Hatice Polat

PC/6 - 2001/5 ISBN= 92-9063-090-6 (talnm için) . ISBN= 92-9063-093-8 (Türkçe edisyon ·için)

IR CI CA KÜTÜPHANE KATALOG FİŞİ Osmanlı Dünya.sında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi (12-15 Nisan 1999: Istanbul) Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi

Tebliğleri!Derleyen: Hidayet Yavuz Nuhoğlu.- Istanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, 2001. ..

XXXVTI, 76ls.: res., fig.; 24 sm.- (Osmanlı Tarihi Kaynak ve İncelemeleri Dizisi seri no: 7)

ISBN 92-9063 -093-8 1. Eğitim- Tarih" Türkiye- Osrrianlı Dönemi 2. Bilim- Tarih

- Türkiye - Osmanlı Dönemi I. Nuhoğlu, Hidayet Yavuz (Derleyen) Il. Osmanlı Dönemi Konu III. K.a.N. (Seri) 370.9561

TANZİMA T DÖNEMİ'NDEAVRUPA ŞEHİRLERiNE GÖNDERiLEN ÖGRENCİLER*

Haıniyet SEZER**

Osmanlı Devleti'nde XVIII.yüzyılda başlayan yenileşme çabalarından

önce eğitim- öğretimin gerçekleştiği yerler olarak sıbyan mektepleri, medreseler, Enderun mektebi, ordunun çeşitli sınıflarına eğitim veren kurunılar ki, bunlar da Tophane, Kılıçhane, Tüfekhane, Humbarahane, Mehterhane'dir, ve ayrıca devletin alt kademelerinde çalışmak üzere memurların eğitildiği Bab-ı Ali odaları da mevcuttuı.

Başlangıçta, özellikle medreselerde iyi eğitim verilirken, fen derslerinin yerine dini derslerin ağırlık kazanması ve başka birçok nedenden dolayı eğitim bozuldu. Ayrıca, silah gücü ile başarılı olan Osmanlı İmparatorluğu, XVIII. Yüzyılda uğradığı askeri yenilgiler üzerine, Avrupa'da toprak kaybenneye ve tahii bu arada Batı' da meydana gelen değişiklikleri ve gelişmeleri dikkatli izleyememiş olduğundan güç kaybetmeye başladı. Bunu fark eden bazı devlet adamları

yenileşme hareketlerine gitmeyi düşünmüşlerdir2•

Yenileşme hareketleri önce askeri alanda yapılmaya başlandı. Çünkü, askeri d~rumun kötü olmasının yenilgileri getirdiği, eğer yeni düzenlemeler yapılabilirse bunun engelleneceği ve Osmanlı Devleti'nin gücünü yeniden kazanacağı düşünüldü. Bunun için de askeri eğitim konusuna ağırlık verildi.

İlk girişimler Lale Devri'nde(1703-1730) yapıldı. Ancak, başarısızlıkla sonuçlandı. Lale Devri Padişahı III. Ahmed'ten sonra Padişah olan I. Malunut (1730-1754) ordnda çağdaş bilgilere sahip subayların gerekliliğine inanarak

* Bu çalışmada ilk öğrenci gönderilişinden 1856 tarihlerine kadar olan zaman dilimi esas alınmıştır. - - . AU, DTCF- Ankara

ı Bu eğitim kurumlan ile ilgili olarak bkz. Osman Nuri Ergin, Türklye Maarif Tarihi, 5c .. İstanbul. 1939. 1940,1942, 1943. Nafi Atuf, Türkiye Maarif Tarihi Hakkında Bir Deneme, İstanbul, 1930. Faik Reşit Unaı. Türk Eğitinı Sisteminin Gelişmesine Tarilıi Bir Bakış, Aııkara,196-t, Yahya Akyüz. Türk Eğitinı Tarilıi-Başlangıçtan 1988'e, Ankara, 1989, Hasan Ali Koçer, Türkiye'deModern Eğitimin Doğuşu ve Gelişinıi, 1773-1923, İstanbul, 1974, Calıit Yalçın BiliırL Türkiye'de Çağdaş Eğitim Tarihi, 1734-1876, Eskişehir, 1998. .

1 Osmanlı İmparatorluğu'nda yenileşıne hareketleri ile ilgili bkz. Niyazi Berkes. Türkiye'de Çağdaşlaşıııa. İstanbul,1973, Rederic H. Davison, Reform in the Ottonıan Enıpire, Newyork. 1973. Bemard Lcwis. Modern Türkiye'nin Doğuşu, çev. Metin Kıratlı, Ankara, 1970, Stanford Shaw, Ezel Kural Slıaw.

Osıııaıılı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, çev. M. Harmancı, 2 c., İstanbul, 1983, Ercüment Kur.ııL " Osmanlı İmparatorluğu'nda Yenileşıne Hareketleri", Türk Dünyası El Kitabı,Türk Küll}irünü Araştırma Enstitüsü yay. Ankara, 1976, s.1003-ı016. f

687

onlann yetişmesini sağlamaya çalıştı.O'nun döneminde eski Humbarahaneyi canlandırma girişimi oldu ve bir Hendesehane açıldı. Daha sonra III. Mustafa zamanında Topçu Melctebi kuruldu3

• Bu çalışmalar için yabancı uzmanlardan da yararlaıııldı. Örneğin, Humbarahane'yi yeniden düzenleme görevi da..ha sonra Müslüman olan bir Fransız soylusu, Humbaracı Ahmed Paşa diye tamdığımız Claude Alekxander Comte de Bonııeval'e, Topçu Mektebinin kuruluşu da yine bir Fransız olan Baran de Tott'a verilmiştir. Yenileşme çabalan ID. Selim döneminde de devam etti. 1795'te Mühendishane-i Berri-i Hümayıln'u kurdu. Ayrıca.

llLSelim Nizam-ı Cedit adlı düzenli bir ordu kurmaya çalışmış ancak bu girişim hüsranla sonuçlanrnıştı•.

Y enileşme hareketlerinin büyük bir hız kazandığı dönem II. Mahmut (1808-1839) devridir. O'nun zamanında ülkede siyasal, ekonomik, sosyal ve kültürel alanlarda bir çok refonn yapılrnıştır.Askeri refonnlar kapsanııııda,

Yeniçeri Ocağı'nın kaldınlınası (1826), Asakir-i Mansure-i Muhammediye (1827) adıyla modem bir ordunun kurulması5 sayılabilir. Ayrıca, yine bu dönemde askeri öğretim kurumlan da açıldı. Bunlar; Mekteb-i Tıbbiye-1827, Muzika-i Hümayün (1831) veMekteb-i Harbiye(1834)'dif•.

Askeri refonıılara çok önem verildiğinden bu okullara yeni binalar yapıldı, her türlü araç-gereçleri sağlandı, birçoğu Avrupa' dan getirtil di. Ancak, okulların en büyük ihtiyaçları çağın bilim ve teknolojisine uygun eğitimi ve öğretimi

yaptıracak öğretmen kadrosuydu. Hocaların bir kısmı daha önceden kurulınuş olan mühendishanelerden, devrin, alanlannda söz salıibi hocalanndan sağlanınaya

çalışıldı. Fakat bu yeterli alınadığından Avrupa' dan da hocalar getirtildi;. Yine de Batı örnek alınarak kurulan okullarda sürekli öğretim kadrosuna ihtiyaç vardı ve bunu sağlamamu en iyi yolu da Avnıpa'ya öğrenci göndermekti.

Batı örneğinde eğitim kunl111lan kurmaya çalışı lırken, Batı 'ya öğrenci gönderİlınesini ve sonra bu öğrencilerden yararlanmayı düşi.'ınrnek çok mantıklıydı.

3 Hendesehane ve lvfühendishane'nin kuruluşu için bkz. Mustafa Kaçar, "Osmanlı İmparatorluğu'nda İlk Mühendishane'nin Kunıluşu",Toplurnsal Tarih,sayı 54, Haziran 1998, s.4-11.

4 Mehmed Esat, Minıt-ı Millıendislıane-i Berri-i Hünıiiyfuı, istanbul, 1312. 5 Harniyet Sezer, "Yeniçeri Ocağı'nın Kaldınlışının Taşraya Yansıması (1826-27)", A.Ü.D.T.C.F.Tarilı

Araştımıaları Dergisi,c.XIX/30, Ankara, 1998,s.215-238, Levy Avigdor, "The Officer Corps in Sultan Mahmut II' s New Ottoman Army,1826-1839",1JMES,2(1971), s.21-39.

6 Osman Nuri Ergin, Türkiye Maarif Tarihi,c.2, İstanbul, 1940, s.280-297, Melımed Esat, Minıt-ı Mekteb-i Harbiye, İstanbul, 1310, Rıza Talısin, Minıt-ı Meb:teb-i Tıbbiye, İstanbul, 1328.

7 Mehmed Esat,Harbiye, s.43, Cahit Y. Bilim, "Osmanlılarda Avrupa'ya Öğrenci Gönderilmesi", Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, basılacak nüshası, s.2. '

688

Bilindiği gibi III.Seliın yurt dışında ilk daiıni elçilikleri kurmuştu".Yabancı dil bilmenin önemini anlamıştı. Elçilik elemanı olarak gidenler, orada özellikle dil öğrenmekle görevlendirilmişti.Bu bir nevi eğitiın kapsanunda sayılsa da. eğitim­öğretiın amacıyla okullara ilk öğrenci gönderiıni IL Mahmut döneminde gerçekleşmiştir.

Avrupa'ya öğrenci gönderilmesine önem veren, öğrenci göndermeyi düşünen II. Mahmut oldu. 1830 yılında Tıbbiye veEndenın öğrencilerinden 150 kişinin Avrupa'ya gönderilmesini emretti. Ancak gerici zümrelerİlı ve onlann etkisiyle halkın bunu hoş karşılamamasından ötürü Padişah bu fikrinden vazgeçti". Sonradan Harbiye ve Hendesehane-i Amire'den seçilen başka öğrenciler Avrupa'ya gönderildi' 0

•

Avrupa'ya ilk olarak 1830'larda Serasker Hüsrev Paşa'mn himayesiııde sarayda "Daire-i Seniye'de" tahsil gören Hüseyin, Ahmed, Abdüllatif ve Ethem Efendiler masraflan devlet tarafından karşılanmak üzere Fransa'ya gönderildi". Avrupa ya gönderilen öğrenciler için bu ülkelerİlı İstanbul' daki elçileri ile görüşmeler yapılarak devletlerin oluru alınarak, hangi okullarda okuyacaklan planiandı ve bu başkentlerdeki Osmanlı elçilerine de görev verildi. Bu şehirlerde görevli elçiler, öğrencilerin bütün işleriyle ilgilemnişlerdir. Örneğiıı, Viyana'ya gönderilecek öğrenciler için II.Mahmut Avusturya imparatoru I.Franz'a komı:yu yazarak ondan bu işle ilgilenmesini istedi. İmparator da bu iş için Havzilab adında bir su b ayı görevlendirerek İstanbul' a göndenniştir. İstanbul' da iyi karşılanan ve Padişahın huzunına da kabul edilen Havzilab'dan Avnıpaya gidecek Türk

• Elçiliklerle ilgili bkz. Ercüment Kuran, Avrupa' ıla İlk Daiini Elçiliklerin Kuruluşu ve İlk Elçilerin Siyasi Faaliyetleri, Ankara, 1968, Faik Reşit Unat, Osmanlı Sefirleri.ve Sefaretııfinıeleıi, Ankara.1992.

9 Mahmut Cevad, Ma'rif-i Unıumiye Nezareti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraati, İstanbul, 1338,s.4. Hasan A.Ji Koçer, a.g.e.s.39-40.0smanlı Devleti'nde Avrupa'ya ilk öğrenci gönderen kişi Mısır valisi Mehnıed Ali Paşa olmuştur. Mehnıed Ali Paşa, 1815 yılında İtalya'ya bir ögrenci göndermiş, sonraki yıllarda da bu devam etmiştir.Ayrıca 1826'da da Paris'te bir okul açrruştır. Bu konuda bkz. Adnan Şişman, "Tanzimat Döneminde Fransa'ya gönderilen Osmanlı Öğrencileri, basılmamış doktora tezi, İstanbul 1983, s.4-5.

10 Avrupa'ya öğrenci gönderiliş tarihiyle ilgili değişik bilgiler vardır. M. Cevad,a.g.e.,s.4'te 1830-31(1246). Ahmed Lütfi, Tarih-i Lütfi, c.2, İstanbul, 129l,s.272'de 1829-30(1245) yılı olaylan iÇerisinde olduğunu bildirmektedirler. Genel kanı 1830'lardan sonra Özellikle, 1834'te olduğudur. Osman Nuri Ergin, a.g.e.,c.2. s.278-279, Yahya Akyüz, Türk Eğitim Taıilıi,s.163, Roderic H. Davison. Osmanlı

İnıparatorluğu'ıııla Reform,çev. Osman Akınhay, İstanbul, 1997 c.], s. 38. " Ekmenleddin İhsanoğlu, "Osmanlı Bilim ve Eğitim Anlayışı", 150.yılınıla Tanzimat, haz. Hakkı Dursun Yıldız.

Ankara, ı992, s.373, Cahil Y.Bilim, a.g.nı., s.2-3'de bunların 182Tde gittiğini yazmaktadır. Roderic Darison, a.g.e., s.60, dipnot 35'de bu dört öğrencinin Hüsrev Paşa maiyyetinde eğitim görmekte ola14köle ağlandı demek."tedir. f

689

öğrencilerin eğitim, öğretim, yiyecek, içecek gibi işleriyle ilgilenmesi istendi. O da öğrencileri alarak Viyana'ya götürdüı2•

İlk defa Avrupa'ya gönderilen öğrenciler tamamen askeri alanlarda eğitim görmüşlerdir. 1830'dan 1839 Tanzimat'ın ilanma kadar toplam 36 öğrenci

Avrupa'ya gönderildi. Bunların çoğu askeri sınıflara mensup ve mühendishanelerdendi. 1834-1836 yıllan arasında Avrupa başkentleri Paris, Londra, Viyana'ya öğrenci gönderilmesindeki amaç, bırnların dönüşlerinde

Tophane-i Amire ve ona bağlı Baruthane, Fişenkhane , Dökümhane v.b. fabrikalarda görevlendirilmesi ve yeni açılmış olan Mekteb-i Harbiye'ye iyi eğitim almış hocalar yetiştirilmesiydi13 •

1834-1835 (1250-5 1) yıllarında Mühendishaneden tahsil için ingiltereye iki subay, Bekir Bey, Emin Bey ve 1 O öğrenci; İbrahim Efendi, Derviş, Enis, Yusuf, Süleyman, Mahmut, Tahir Arif, Ahmed ve Halil Efendiler gönderildi". İstilikarn kaymakaım Bekir Bey, Mühendishane hacası Hacı Ömer Efendi'nin oğluydu. Bekir Bey, Mühendishanede okuyarale İstihkfun kaymakaını ve daha sonra da Miralay olarak diğer arkadaşlarıyla birlikte öğrenim için Londra'ya gönderildi. İngiltere' de öğrenimdeyken Mirlivalığa terfi etti. Londra' dan 1840' da İstanbul'a gelişinde Tüfenkhane nazırlığına atandı. Bir ara Erzunırn'daki orduda görev yaptı. 1846'da Mühendishane-i Berri-i Hürnayü.n nazırlığına getirildi. Okulun gelişimi için çalışmalar yaptı. Feriklik rütbesine yükseldi15

• Bu öğrenciierden İbrahim Efendi, ünlü ressamlardan Ferik İbrahim Paşa'dır16 •

Derviş Efendi ise kimyager Derviş Paşa'dır. 1835-36 (1251)'da Mühendishane-i Berri-i Hümayün talebesi iken Londra'ya gönderildi. Birkaç ay Londra'da kaldıktan sonra Paris'e geçti. Derviş Efendi eğitimini bitirdikten sonra bir süre daha orada kalıp 5,6 ay içinde İtalya. Almanya, Rumeli'nin çeşitli yerlerindeki madenieri dolaştıktan sonra İstanbul'a dönmek, ayrıca dönerken Avrupa'da olan ve öğrendiği ilimle ilgili alet ve kitaplan beraberinde getirmek istemiştir. Öğrenciler, Avrupa'ya gönderilirken verilen talimat gereği, getirilmesi düşünülen eşyanın hangi fenne dair olduğu ve ücretleri açıklandığı takdirde,

12 Mehmed Esat, Harbiye, s.19-20, Osman Nuri Ergin, a.g.e. c.2, s.306, Cahil Y .B ilim a.g.nı. s.3. 13Mehmed Esat , Mirat-ı Mekteb-i Mühendishane-i Berri-i Hünıayün, İstanbul ,13 12, s.65, Ekıneleddin

İhsanoğlu, a.g.ııı. s.374 · 14 Mehmed Esat , Mühendishane , s.64, Cahit Y.Bi!iın, Türkiye'de Çağdaş Eğitinı Tarilıi ( 1734-1876) ,

Eskişehir 1998, s.45'te bu öğrencilerin sayısını 18 olarak belirtmektedir. 15 Mehmed Esat, Mühendishane, s.63. 16 Mehmed Esat, Mühendishane, s. 64

690

bunların masraflarının karşılanacağı taahhüdü olduğundan, Derviş Efendi'nin isteklerinin bir listesi, harcırahı, aylık masra:finı içeren bir defter İstanbul'a gönderilerek karşılanması istendi. Derviş Efendi'ye yanında getireceği kitap, eşya tutan, harcırahı ve dolaşacağı yerlerdeki masraflan olarak toplam 17230 Fraıık ödenmesi Padişahça da uygun görülmüştür. Çünkü, Derviş Efendi'nin getireceği eşyaların ve seyahatinin eğitimine faydalı olacağı düşünülmüştür. Derviş

Efendi'nin yanında getireceği eşyalar içinde kimya ile ilgili kitaplar, maden ve araziye dair, sanayi, ziraat, tıp konularındadır. Aynca, maden, toprak, bitkiler ve hayvan numuneleri de getirdikleri arasında yer almaktadır'7 • Derviş Efendi, kendisine verilen harcırahı kullanarak, söz konusu eşyalarını alarak 26 Haziran 1841 (6 Ca 57) tarihinde İstanbul'a dönmüştür'•.Derviş Efendi İstanbul'a döndüğünde Galatasaray'daki Mekteb-i Tıbbiye'ye fizik ve kimya hocası olarak atandı. Okula gelen Padişahın huzurunda yaptığı fizik deneyini Padişah çok beğeniliğinden Mirlivalığı yükseltildi. 1853 (1269)'te Harbiye Mektebi nazırlığma atandı. Derviş Paşa aynca, Ankara valiliği, Maarif-i Umumiye üyeliği ve Darülfünun nazırlığı gibi görevler yaptı. Askeri okullarda okutulan fizik ve kimya kitaplannı, İshak Efendi'den sonra Derviş Paşa yazdı. Nazırlığı döneminde Avrupa'dan Harbiye Mektebi kütüphanesine kitaplar getirtmiştir'9 •

Öğrencilerden Enis Efendi, daha sonra miralay rütbesine, Yusuf Efendi Erkan-ı Harp biııbaşılığına, Eyüp Efendi ki sonraların Ferik Eyüp Halil Paşası, Tophane-i Amire Meclisi reisliğine, Halil Efendi de Tophane-i Amire müşirliğine kadar yükseldiler20

• Söz konusu öğrencilerden Tahir Efendi, Mekteb-i Harbiye'de mualliııılik ve ders nazırlığı yapan mirliva küçük Tahir Paşa'dır. İlm-i cebir, kozmografya konularında eserleri vardır2'.

1835-6(1251) yılında Mekteb-i Harbiye'den Viyana'ya öğrenime gideııler mülazım Abdülkecim Efendi, mülazım İbra..lıim Efendi, çavuş Üsküdarlı Ahmed Bey ve Rüstem Efendi' dir. Buıılardaİı Alıdülkerim Efendi, daha sonra paşalık rütbesine kadar yükselmiş ve Mekteb-i Harbiye Erkan-ı Harp sınıfı reisliği

yapmıştır. Mülazım İbrahim Efendi, yukanda Londra'ya gittiğini ifade ettiğimiz, ressam Ferik İbrahim Paşa'dır.Çavuş Üsküdarlı Ah1ned Bey, Erkan-ı Harbiye

17 BOA. İradeler-Hariciye, no:453, 25 Şubat 1841(3 M 57) tarihli Paris Sefıri Nuri tarafından yazılan yazı ve cevaplar ·

18 BOA. İradeler-Hariciye, no:556. Hicri taribierin Miladi taribe çevrilmesinde, Yücel Dağlı-Curnhure Üçer, Tarih Çevirme Kılavuzu, V. Cil!, Ankara, T.T.K.yay. 1997, kullanılmıştır.

19 Mehmed Esat, Harbiye, s.142-143. 20 Mehmed Esat, Harbiye, s.65. 21 Mehmed Esat, Mülıendishane, s.65. l

691

mirlivalığıyla Harbiye'ye ikinci nazır olarak atandı. Kendisi bir ara Şam valiliği yaptı. Kaptan-ı Derya Ahmed Fevzi Paşa'nın kölelerinden olan Rüstem Efendi, binbaşı iken İngiltere'ye gitti ve mirliva olunca da Kınm sorunu ile ilgili görüşmelere katıldı. Dalıa sonra Mekteb-i Harbiye'de hocalık yaptığı gibi Beyoğlu kışlasında iki tabya alayı oluşturdu22 •

Bunların dışında aynı dönemde Berlin'e yüzbaşı Mehmed Efendi gönderilmiştir23 • Öğrenimi sonunda İstanbul'a geldi ve kolağası oldu. Bir süre sonra Harbiye Mektebi'nde kalması ve öğrencilerle ilgilenmesi için tekrar Paris'e gönderildi. Abdülmecit Padişalı olunca İstanbul'a gelerek Harbiye Mektebinde mirlivalık rütbesiyle Tophane'de görevlendirildi. 1840'tan itibaren sırasıyla Akka, Kudüs, Tırnova ve Belgrad muhafızlıkları yaptı. 1848'de Londra elçiliğine atandı. 1850'de İstanbul'a geldi. Dalıa sonra, Halep, Edirne valilikleri yaptı. 1854'te sadrazam, 1855'te Meclis-i Au-i Tanzimat Reisi, 1859'da ikinci, 1860'da üçüncü kez sadrazam oldu. Mehmed Paşa Arapça, Rumca ve Fransızca'yı iyi konuşur yazardı24 •

Aynı dönemde Paris.'e Enderun-ı Hüınayı1n'dan Tevfik Efendi gönderilmiştir. Tevfik Efendi, babasının saraydaki mevkii dolayısıyla Saraya alınmış, Enderun'a devam etıniş ve dalıa sonra da Harbiye'ye öğrenci olmuştu. Kendisi gösterdiği başanlar dolayısıyla Paris'e öğreninıe gönderildi. İstanbul'a geldiğinde çeşitli askeri görevler ve Harbiye' de hocalık yaptı. Erkan-ı Harbiye Reisliği'ne kadar yükseldi.Tevfık Paşa aynı zamanda ressamdır25 •

Londra'ya gönderilen Emin Efendi, Mühendishane-i Berri-i Hümayı1n hocalanndan Hüseyin Rıfkı Efendi'nin oğludur. Emin de Mühendisheneye ginniş ve oradan mezun olduktan sonra lağımcı (istihk§.nı) alayına alay emini olmuştur. 1834-5(1250) tarihinde Avrupa'ya gönderilen beş Mühendishane ve Harbiye talebesi arasında talısil ıçın Londra'ya gitıniştir26 • Londra'da iken Mühendishanedeki arkadaşlarına cebir ve geometri örnekleri göndererek onlann da

22 Mehmed Eset, Harbiye, 5.19, Cahit Y. Bilim, a.g.m., 5.4-5. 23 Mehmed Esat, Harbiye, s.19. Kıbnslı olan Mehmed Emin Paşa hakkında M. Esat, Berlin'e gitti diye );azıyor.

Ancak, İbnül Emin Mahmut Kemal İnal, Son Sadrazamlar, c.l, s.83-84'te O'nun hayat hikayesinde. Narruk Paşa ile Londra'ya gittiğini daha sonra tahsil için Paris'e geçtiğini yazmaktadır.

24 İbnül Emin Mahmut Kemal İnal, Osmanlı Devrinde Son Sadrazamlar, c. !,İstanbul, 1983, 5.84-85. 25 Mehmed Esat, Harbiye,s.19, Cahit Y. Bilim, a.g.nı., s.5, Nüzhet İslimyeli, Asker Ressamlar ve Ekoller,

Ankara, 1965, s.32. · 26 Mehmed Esat, Harbiye, 5.32-33, Nafi Atuf, Türkiye MaarifTarihi Hakkında Bir Deneme, Ankara, 1930,

5.89-90.

692

bilgilenmelerini sağlardf7 • Avrupa'dan İstanbul'a geldikten sonra vezirlik rütbesini alarak paşa oldu ve V. Orduya atandı. Daha sonra 1842(1257)'de Selim Paşa'nın yerine Harbiye Mektebi Nazırlığı'na atandı. Nazırlığı döneminde önemli işler

yapmıştır. Eğitimin kalitesini arttırmak için çalıştığı gibi, öğrencilerin başarılarını arttırmak ve onları derslere özendirmek için sınavlarda başarılı olanlara millazun-ı evvel ve mülazım-ı sani gibi rütbelerle, altından yapılmış ııişanlar verdi. O'nun zamanmda asken idamler kuruldu. Mekteb-i Harbiye'nin Avrupa asken okulları düzeyine gelebilmesi için Harbiye Mektebi iki kısma ayrılarak Mekteb-i Ulum-ı Harbiye ve Melcteb-i Fünun-ı İdaeli haline getirildi. Yabancı hocalar!::ı eğitim desteklendi. Emin Paşa aynı zamanda Dar-ı Şfua-yı Asken üyesiydi".

Londra'ya gönderilen öğrenciler arasında Emin Efendi'den başka aynı dönemde subaylardan solkol ağası Selim Efendi de vardır. O, daha sonra paşalığa kadar yükselmiş Ferik Selim Paşa olarak biliıımelctedir29 •

1835'te Londra'ya Deniz Mühendishanesi'nden de dört öğrenci gönderildi. Bunların isimleri belli değildir. Ancak, bu öğrencilerin kontratalan gereğince üç aylık masraflarnun bir irade ile Balrriye Hazinesinden karşılanması 3 1 Ocak 1 836(12 L 1251) tarihinde istenmiştİ30 •

Mekteb-i Harbiye'den Viyana'ya 1836(1252)'da dört öğrenci daha gönderildi. Bunlar: Üsküdarlı Abdi Bey, Silivrili Ali Efendi, Çerbanlı Ahmed Hakkı Efendi, Rumelili Alımed Mazhar Efendi'dir. İsimlerini saydığunız öğrencilerden Abdi Bey, Mirliva Abdi Paşa'dır. 1882-3(1300)'te Trablusgarb'de vefat etmiştir. Ali Efendi Erkan-ı Harp miralayı olmuş, Ahmed Hakkı Efendi de 1849-50(1266)'da Yemen'de şehit düşmüştür. Alımed Mazhar Efendi ise Karahisar Redifbirliği komutanı, Ferik Mazhar Paşa'dıy3 1 •

Avrupa'ya ogrenci gönderme sonraki yıllarda da devam etti. 1838(1254)'de Mekteb-i Harbiye'den Selim Satı Paşa nezaretinde iken Viyana'ya yedi, Berlin'e de üç öğrenci gönderildi. Viyana'ya gönderilen öğrenciler; çavuş Ömer Efendi, çavuş Ahmed Faik Efendi, onbaşı Mustafa Efendi, İzmirli Fehnıi Efendi, Aksaraylı Balrri Efendi, Zeyrekli çavuş İbrahim Efendi, R~lili Melımed Efendi'dir. Berlin'e gidenler de çavuş Rarniz Efendi, Koca Mustafa Paşalı çavuş

27 Mehmed Esat, Harbiye, s.32. 28 Mehmed Esat, Harbiye, s.33-43, Osman Nuri Ergin, a.g.e., c.2, s.306. 29 Mehmed Esat, Harbiye, s.20. 3° Cahit Y. Bilim, a.g.m., s. S. 31 Mehmed Esat, Harbiye,s.20-21.

693

1

Ahmed Efendi, Aksaray h onbaşı Y esari Mehmed Efendi' dir. Bu kişiler de ülkeye döndükten sonra askeri görevler ve rütbeler alımşlardır. Şöyle ki, çavuş Ömer Efendi Ömer Fevzi Paşa, çavuş Ahmed Faik Efendi feriklik rütbesine kadar yükselen Ahmed Faik Paşa, onbaşı Mustafa Efendi rnirliva rütbesine kadar yükselerek Padişah yaverliği yapan Boruzen Mustafa Paşa, İzmirli Fehmi Efendi Ericin-ı harbiye binbaşılığı(bu sırada vefat etmiştir), Aksaraylı Bahri Efendi miralay rütbesine kadar yükselerek Hassa meclisi üyeliği yaptı. Zeyrekli çavuş İbrahim Efendi, binbaşılığa kadar yükselmiş Kırım savaşından sonra vefat etmiştir. Rumelili Mehmed Efendi de rniralaylığa, çavuş Rarniz Efendi feriklik rütbesine, Koca Mustafa Paşalı çavuş Ahmed Efendi mirliva rütbesine, Y es ari Mehmed Efendi de mirliva rütbesine kadar yükselmiştir32 •

Şimdiye kadar isimlerini bildirdiğimiz bu öğrencilerden bir kısmının

öğrenim gördükleri okul, Mekteb-i Harbiye'de hocalık yaptıklarından yukarıda bahsetmiştik.Bmada da hangi dallarda hocalık yaptıklannı zikretmek faydalı

olacaktır, kanısındayız. Öğrenciler Avrupa'dan döndüklerinde Harbiye Mektebi kadrolannda şu görevleri aldılar: Mirliva Abdülkerim Nadir Paşa o sırada

oluşturulan Erkan-ı Harbiye sınıfı başkanlığına, Üsküdarlı Ahmed Bey mirliva rütbesiyle okulun ikinci nazırlığına, okul nazın Emin Paşa da nazırlığı yanında Dar-ı Şfua-yı Askeri üyeliğine atandı. Viyana'dan dömnüş olan Rüsteın Efendi İstilikarn rnirlivalığına, Londra'dan gelmiş olan Selim Efendi miralaylığa, Küçük Tahir Bey cebir, geometri, Ömer Fevzi Bey harita, Silivrili Ali ve Raıniz Beyler coğrafya, büyük Tahir Bey matematik, geometri, Paris'te öğrenim yapan Tıbbiye hocalarından Derviş Efendi kimya hocalığına atanmıştır''·

II. Mahmut döneminde Avrupa'ya öğrenci gönderilirken bunlar asker! okullardan seçilmiş ve askeri alanlardaki ihtiyaçlar göz önünde tutulınuştur.Bununla birlikte fen daUarına da önem veriliyor fakat yine askeri alanlardaki ihtiyaçlar ön planda tutuluyordu. Ancak, 1839'da Tanzimat ilan edildikten sonra politika değişmiştir. Avrupa'ya öğrenci gönderilınesi devam etmiş, fakat her alanda yeni yapılanma olduğu ve eşitlik ön plana çıktığı için, eğitim konusunda da artık sivil ve gayr-i müslim kişilere de inıkanlar tanınmış, bu dönemde sivil kişilerden ve gayr-i müslimlerden öğrenim için Avrupa'ya öğrenciler gönderilmiştir'4 •

32 Mehmed Esat, Harbiye, s.24. 33 Mehmed Esat, Harbiye, s.42, Cahit Y. Bilim, a.g.e., s.86. 34 Yukanda adı geçen eğitimle ilgili kitaplar dışında aynca Tanzimat dönemi eğitimi ile ilgili bkz. Sadrettin Celal

Antel, "Tanzimat Maarifi",Tanzimat I, İstanbul, 1940, s.441-462. Burada ı869 MaarifNizamnamesi hakkında bilgiler verilmektedir.

694

Tanzimat'ın ilanıyla 1840'ta Avrupa'ya gönderilen ilk grubun içindeki gayr-i müslim öğrencilerin sayısı oldukça artmıştır35 • ll kişilik bu grubun içinde ikisi müslüman, kalan dokuzu gayr-i müslim olmakla, gayr-i müslimlerin sayısının fazla olduğu anlaşılmaktadır. Bunlardan sadece biri fen tahsili, diğer 1 O'u tıp

tahsili için gönderilmiştir. 1847-56 arasında gönderilen 32 kişinin 24'ü müslüman 8'i gayr-i müslimdir36

• Tanzimat Fermanı ile Isiahat Fermanı arasındaki 17 yıllık dönemde Fransa'ya yollanan 43 öğrencinin 17'si gayr-i müslimdir. Bunlardan dokuzu hemen Tanzimat Fermanının ilanından söma 1840'ta gönderilmiş ve tıp tahsili görmüştür. Yedi Ermeni asıllı Osmanlı öğrencisi Cezayirlioğlu Mıgırdiç

isimli kişi tarafindan 1852 yılında Paris'e yollanmıştır. Bunlardan birisi çok kısa sürede geri dönmüştür. 1853 'ten soma içlerinden birinin tahsil masraflan kardeşi, diğerlerininki hazine tarafindan karşılanmaya başlanmıştır. İki öğrenci tahsillerine gayret göstermedikleri için geri çağınlmıştır. Biri Paris'te Ecole Centrale des Arts et Manufactures' de biri Ecole Superieur du Commerce' de bir diğeri Acadernie Imperiale de Medecine'de eğitim görerek 1,5 yıl içinde dönmüşlerdir. 1855'te ise gönderilen bir tek gayr-i müslim öğrenci Paris'te Faculte de Droit'de eğitim görmüştür37 •

Tanzimat Döneminde gönderilen öğrenciler yine resı:nl dairelerden yani Dahiliye, Hariciye ve Ticaret nezaretlerinden ve Mühendishane, Harbiye ve Tıbbiye gibi eğitim kurumlarından olmuştur.1856 yılının sonunu kadar sadece Fransa'ya toplam 50 öğrenci gönderilmiştiı-38 •

Bu dönemde Paris'e gönderilenler arasında bulunan Bezacı Kigorofun oğlu, Galatalı Mikael, Beşiktaşlı Bogos ve Viçinoğluna ikişer yüz Frank aylık ücret verilmesinin, öğrencilerin tahsillerini bitirdiklerinde Devlet' in işine

yarayacaklan düşüncesiyle kabul edildiğini öğrenmekteyiz39.Yine. aynı şekilde

öğrenim için Paris'e gönderilmiş olan Aleksandr, Kaspar ve Vakif isminde üç

35 Tanzimat'ın ilanı öncesi Avrupa'da gayr-i müslim öğrencilerin varlığı söz konusudur. BOA İradeler-Hariciye, no:39 numaralı belgede; " ... mukaddema tahsil-i fiinün zımnında Paris'te bulunan reil.yil.-yı Devlet-i Aıiyyeden eczacı Kigorofun oğluyla sil.ir üç nefer zımıniye saye-i inayet viiye-i hazret-i mülükanede ita olunınakla olan ikişer yüz frank mahiyye misillü elhiiletü hazihı ol tarafta tahsilde bulunan Galatalı Mikael ve Beşiktaşlı Bogos ve Viçinoğluna ... "şeklindeki ifadeler dört gayr-i müslim öğrencinin orada olduğu, devletin onlara ücret ödediği ve bunlar örnek alınarak üç gayr-i müslim öğrenciye de aynı şekilde ücret ödenmesi istenmektedir. Belgenin tarihi 5 Aralık 1 839(28 N 55)'dur. Söz konusu öğrenciler Tanzimat'tan önce gitmiş veya hemen sonrasında gitmiş olmalıdirlar.

36 Ekmeleddin İhsanoğlu, a.g.rn .. s.374. 37 Adnan Şişman, "Tanzimat Dönemi'nde Fransa'ya Gönderilen Gayr-i Müslim Osmanlı Öğrencileri", X.Türk

Tarih Kongresi, Bildiriler, Ankara, ı994, s.2515-16. 38 Ekmeleddin İhsanoğlu, a.g.rn.,s.374, Adnan Şişman, a.g.rn., s.2516 vd. 39 BOA. İrade!er-Hariciye, no:39, 5 Aralık 1839(28 N 1255) tarihinde kabul yazısı çıkmıştır. 1

695

öğrencinin her birine aylık 200 Franktan oluşan ödeneğin üç paliçesinin tutarı toplam 2750 kuruş da Mukataat Hazinesinden karşılanmıştır. Yukanda ismi geçen öğrencilerin masraflan da Mukataat Hazinesince ödenmektedir'0

•

Gayr-i müslim öğrencilerin durumu hakkında bu kısa açıklamadan sonra, Avrupa'ya gönderilen öğrencilerle ilgili bilgilere devarn edebiliriz. 1839 yılında Mühendishaneden öğrenim için Prnsya'ya Ethem adında bir öğrencinin

gönderildiğini, daha sonra Viyana'ya geçtiğini tespit etmekteyiz.l841 yılında

Londra' da ise öğrenim için Kara ve Deniz Mühendishanelerinden yedi öğrenci bulunmaktaydı. Bunların üç aylık masraflan 68900 kunıştu41 •

Tıbbiye'den ilk gönderilen öğrenci İsmail adında birisidir. Mekteb-i Tıbbiye'nin ilk mezunlarından olan İsmail Efendi, ı 840 yılında mezun olunca tıp öğrenimini ilerietmek amacıyla Paris' e gönderildi. Kendisine iki aylık 6000 kuruş ödenek verilmiş, aylık maaşının 630 Frank olduğuna dair de bir takrir yazılmıştı. İsmail Efendi, Paris 'te başanlı bir tıp öğrenimi yaptı. Mezun olduktan sonra Paris Tıp Akademisi üyeliğine seçildi. İsmail Efendi, Paris dışında İtalya ve İngiltere'ye de giderek mesleğiyle ilgili bilgiler edindi. İstanbul'a dönünce Tıbbiye'de görevlendirildi ve paşalığa kadar yükseldi. İsmail Paşa, ı 845 'te Mekteb-i Tıbbiye nazın oldu. Nazırlığı sırasında i846'da Tıbbiyeden İslam, Ermeni, Rum ve Katalik olınak üzere dört kişiyi Viyana'ya göndererek orada iki yıl eğitin1

almalarını sağlamıştır. Müslüman olan öğrencinin adı Arif Efendi olup daha sonra O da Mekteb-i Tıbbiye nazın olınuştur'2 •

Paris'te tıptahsiliiçin Serandi adında birinin bulunduğunu da bilınekteyiz. Serandi, Vücut Sılılıatının Korunmasına (" Hıfz-ı Sılılıat-ı Bedeniyye") dair bir risale yazmıştır. Bu risale, Fransızca ve Rumcabasılarak çoğaltılmış venüshaları da Paris se:firi Nuri tarafından Serandi'nin arzusuyla Padişaha sunulmak üzere İstanbul'a da gönderilmiştir. Risaleden 150 nüsha Mekteb-i Tıbbiye-i Adliye'ye, birer nüsha da Padişah, sadrazam ve ser-etibbaya gönderilmiştir.Sadrazam

tarafından da incelenen risalenin Tabhane-i Amire'de Türkçe'ye tercüme edilerek hasılınası ve çoğaltılınası yine sadrazarnca önerilmiştir. Bu öneri Padişahça da uygun görülınüştür'3 •

4° Cahit Y. Bilim, a.g.m., s.10. Ayrıca, 1841 'de Paris'te Jası Poly~ Olugus, Senniye ve Surupe adlı öğrencileri tespit etmekteyiz. Jasi'nin maaşı 152 Frank karşılığı 780 kuruş, Serıniyenin de 606 Frank-tır. Cahit Y. Bilim, a.g.m.,s.12.

41 Cahit Y. Bilim, a.g.m.,s.1 1. 42 Cahit Y. Bilim, a.g.m., s.11-12, Osman Nuru Ergin, a.g.e., c.2, s.292. 43 BOA. İradeler- Hariciye, no:556, 25 Haziran 1841-5 Ca 57 ve 27 Haziran 1841-7 Ca 57'ıarihli belgeler.

696

1842'de Paris'e masraflan Hazineden karşılanmak üzere Necip Efendi gönderilmişti. Necip Efendi'nin maaşı 1450 kuruştu«.1847-8(1264) yılında

Mühendishaneden Viyana'ya Hasköylü Ahmed Emin, Kasımpaşalı Galip ve Hüseyin, Tophaneli Ömer Efendiler öğrenim için gönderildi. Bunlardan Ahmed Emin Efendi, Mühendishane matbaası müdürü Emin Efendi'nin kardeşiydi.

Mühendishaneden mezun olduktan sonra, yetenekli olduğu için resim öğrenimi görmek üzere Viyana'ya gönderildi. Devrinde yaptığı çalışmalarla ün salıibi

olmuştu. Binbaşılık rütbesine kadar da yükseldi45• ·

Galip Efendi, Mühendishane öğrencisiyken 1848 'de A vnıpa 'ya (Londra'ya veya Viyana'ya veya her ikisine birden)•6 gönderilmişti. İstanbul'a

dönüşünde Mühendishane hocalığına atandı. Bir ara Sultan Abdülmecid'in mabeynciliğini yaptı. Daha sonra Askeri İdaeli müdürü ve Sultan Abdülaziz'in başınabeyneisi oldu.l863'te feriklik rütbesine yükselerek Harbiye Mektebi nazırlığına atandı. Galip Paşa, Dar-ı Şı1ra-yı Askeri üyeliği, Prezrin valiliği gibi görevlerde bulundu. 12 kez Harbiye'ye nazır atandı. Okul nazırlığı sırasında

askeri rüşdiyelerin açılması, Fransızca derslerinin geliştirilmesi, Harbiye'de yüzme, jimnastik gibi derslerin konulması gibi çalışmalar yaptı. Kendisi fizik konulanyla ilgili olarak da bir deney aleti idit ettİ47 •

Yukanda ismi geçen Hüseyin Efendi, vezirlik rütbesini alarak paşa oldu. Bab-ı seraskeri Topçuluk dairesinde görev yaptı. Hüseyin Efendi'nin Topçuluk, İstihkamat-ı Cesime, Hücum ve Müdafaa, Usul-i İnşa-yı Tarih adlarmda eserleri vardır. Ömer Efendi de binbaşılığa kadar yükselmiştir'.

Bunlann dışında, Harbiye'den Ali Efendi daha sonra müşirlik rütbesine kadar yükseldi. Kendisinin Viyana'da basılan Hendese-i Harbiye ve Kutu'­Mahrutiyet adlı kitaplan vardır. Harndi Efendi ise nıirliva rütbesiyle V. Orduya atanmıştır9•

44 Cahit Y. Bilim, a.g.m.,s.ı2. 45 Mehmed Esat, Mühendislıane, s. ı ı o, Cahit Y. Bilim, a.g.m., s.13. 46Galip Efendi, Mirat-ı Mek:teb-i Mühendishane adlı eserde Viyana'ya gÖnderilen öğrenciler arasında gösterilirken

aynı yazann Mirat-ı Mek:teb-i Harbiye adlı eserinde Londra 'ya gitti ifade edilınektedir.

Mühendislıane,s.llO, Harbiye, s.144. 47 Mehmed Esat, Harbiye,144-145, Mühendishane, s. ı ı o. 48 Mehmed Esat; Mühendislıane, s. ll 1. 4 49 Cahit Y. Bilim, a.g.m.,s.ı4. f

697

1849 yılında Avrupa'ya bir öğrenci gönderilmiştir. Hüsnü Efendi adındaki bu öğrenci daha sonraların ünlü ressanu Hüsnü Yusuf Paşa'dır. O, mühendishanenin zeki öğrencilerindendi. Mühendishaneden mezun olduktan sonra okulun resim hocalığına atandı. Resim ve mimari alaplarındaki çalışmalan kısa zamanda dikkat çekerek ün kazanmasına yol açtı. 1849'da okulun sınavlannı ziyarete gelen Sultan Abdülmecit, yaptığı çalışmalan beğenerek O'nun Avrupa'ya tahsile gönderilmesine karar verdi. Hüsnü Yusuf Efendi, Paris, Belçika, Viyana, Berlin'e giderek öğrenim gördü. İstanbul'a dönünce binbaşılık rütbesine terfi ettirilerek Mühendishanenin resim hocalığına atandı50 •

Tanzimat'tan sonra gönderilen öğrencilerin eğitim dallarından anlaşıldığı gibi, yalnız fen bilimlerinde değil aynı zamanda resim gibi sanat alanlarında da eğitim yapmışlar ve bunlar dönemin ünlü ressam ve sanat adamlan olmuşlardır.

1851 yılında da Avrupa'ya öğrenci gönderimi sürmüştür. Söz konusu öğrencilerin isimleri; Hayri Efendi, Necip Efendi (Otakçılarlı), Ha:fız Ahıned

Efendi (Balatlı), Ahmed Efendi (Kasımpaşalı), Kamil Efendi (Kasımpaşalı)' dir.

Bunlardan Hayri Bey, okula başlamadan önce Fransızca ve matematik dersleri alınış olduğundan Askeri İdaamin üçüncü sınıfına kabul edilmişti. Kendisi burada sınıf birincisi olduğundan Harbiye'yi okumadan topçu mülazımı rütbesi verilerek Paris' e gönderildi. Paris'te dil ve matematik okuHanna devam etti, daha sonra yatılı olarak Belçika Harp Okulu 'nda okudu. Burada iken yüzbaşılık rütbesi aldı. Belçika Harp Okulu'ndan mezun olduktan sonra da buradaki mühendislik okulunda da okuyarak diplama aldı. Ülkeye dönünce Mühendishaneye hoca oldu. Hayri Bey, Nafia Nezaretinde oluşturulan Mimar Meclisinde üyelik, Binalar dairesi üyeliği ve başmühendislik yaptı. 1863 'te binbaşı oldu. 1873 'te Meclis-i İnşaat üyeliğine, 1874'te Haydarpaşa Demiryollan İşletme Müdürlüğüne atandı. Anadolu ve Rumeli'nin çeşitli yerlerinde yapılan demiryollannda görev aldı. Hayri Bey' in, Hendese-i Resmiye Tatbikatından Kısm-ı Evvel ve Kısm-ı Sanİ, Tarik­i Mütenevvia-i Adiye Atiası ve tercüme olarak da Demiryolları Atlası, İstinat Duvarları gibi eserleri olup, bunlar Mühendishanelerde okutulmuştur51 •

Otakçılarlı Necip Efendi, Mühendishanenin Harbiye kısmının uçuncü sınıfında iken 1851 'de mülazımlık rütbesiyle önce Paris' e, sonra da Belçika 'ya gönderildi. Diplomasını alıp İstanbul'a gelişinde 1857'de Mühendishaneye hoca

50 Mehmed Esat, Mühendishane, s.l21-122, Cahit Y. Bilim, a.g.m., s.19-20, Nüzhet İslimyeli, a.g.e., s.32-33. 51 Mehmed Esat, Mühendishane, s.ll2-114, Calıit Y. Bilim, a.g.m.,s.l5-16. •

698

atanmıştır. Kendisi daha sonra Erkan-ı Harp paşalığına kadar yükselmiş, Teftiş-i Asker! Komisyon-ı Alisi azası olmuş Ferik Necip Paşa olarak aıulmaktadır52 •

Balatlı Hafız Aluned Efendi, Zaptiye Nezaretinde görev yaparak feriklik ıiitbesine yükselmiştir. Kasımpaşalı Ahmed Efendi, Mühendishane topografya hocalığı, binbaşılık ve kaymakamlık ünvanlaruu almıştır. Daha sonra Boğazlar Topçu Alayı Mirlivalığı yaptı. Kasımpaşalı Kamil Efendi Tophane'de görev yapnuş ve mirlivalığa kadar yükselrniştir53 •

Avrupa'ya gönderilen öğrencilerin oradaki ve döndükten sonra gösterdikleri başanlar sonucunda ileriki yıllarda da öğrenci gönderilmesine devam edildi. Bu doğrultuda 1855 yılında Paris'e 10 öğrenci gönderilmiştir. Bunlar Kurukavaklı Salim, Şişhaneli Cemal, Kırkçeşmeli Eşref, Tophaneli Galip, Beşiktaşlı Mustafa, Galatalı Eşref, Tezgahçılardan Mehmed, Yeniçeşmeli Rıza, Yenimahalleli Hamdi, UUelili Refet Efendiler' dir. Bu öğrenciler de yurda döndükten sonra çeşitli askeri İdadilerde görevlendirilınişlerdir. Özellikle bunlardan Salim Efendi başanlı çalışmalar yapnuş eserler venniştir. Salin1 Efendi'nin yaznuş olduğu Le Monde Grameri (Fransızca'dan tercüme),Tecarüb­i Harbiye, Fenn-i Mesaha ve Müntehebat-ı Kıraat-ı Franseviye-i Askeriye' dir54

•

1856 yılında Fransa'ya yine 10 öğrenci gönderilıniştir. Bunlar; İstinyeli Hüsnü, Beşiktaşlı Mustafa, Kasımpaşalı Şükıii, Kabasakallı Süleyman, Veznecilerden İbrahim, Balatlı Kadri, Yavdudlu Cemil, Kasımpaşalı Tahir, Üsküdarlı Arif ve Bursalı İbrahim Efendiler'dir. Bu öğrenciler de dönüşlerinde çeşitli askeri alanlarda görevler aldılar. Bunlardan Hüsnü Efendi, döndükten sonra feriklik ıiitbesine kadar yükseldi. Osmanlı İmparatorluğu'nun Petersbmg büyükelçi1iğini yaptı. 1869'da Süveyş Kana!ı'mn açılışı için toplanan kongrede Osmanlı Devletini temsil etti55

• Aynı yıl Mühendishaneden Berlin'e Eyüblü Bekir, İstanbullu Raif, Tophaneli Hüseyin, Eyüblü Tahir, Kasımpaşalı Mustafa (184 7-1263'te Viyana'ya da gitti) Efendiler ve Beylerbeyli Halil Bey gönderilmiştit•.

52 Mehmed Esat, Millıendishane, s.11 I. 53 Mehmed Esat, Millıendishane, s.111-112. 54 Mehmed Esat, Mühendishane,s.114-119. 55 Mehmed Esat, Mühendishane, s.120-121. Gönderilen bu öğrencilerin harcırah, ma~ ve elbise paraları ve diğer

masraflarının Maliye Nezaretinden ödenmesi istenmiştir BOA. İradeler-Hariciye, no:6479, 13 Şubat 1856-6 C 72, 14 Şubat 1856-7 C 72 tarihli belgeler. '

56 Mehmed Esat, Millıendishane, s. 343-344. f

699

Buraya kadar anlatılanlardan Avrupa'ya çağdaş bilgilere sahip elemanlar yetiştirrnek için askeri ve sivil öğrenciler gönderildiğini, bunların başanlı olarak diplomalarını alıp yurda dönünce önemli çalışmalar yapıp, görevler üstlendiklerini öğrenmekteyiz. 1856 Isiahat Fermanının ilanından soma da Avrupa'ya öğrenci gönderilıneye devam edilmiştir. Ancak, artık bir Darül:funfuı57 kurulması

çalışmalan hızlanmış ve buraıım öğretmen ilıtiyacnu karşılamak gereği ortaya çıkmıştır. 1 857' de Maarif-i Umumi ye Nezareti kurulmasının ardından bu amaçla Avrupa'ya tahsile Selim Sabit ve Tahsin adında iki öğrenci gönderilıniştir5'. 1856-64 yıllan arasında 38 müslüman, 23 gayr-i müslim toplam 61 kişi Paris'e gönderilıniştir.Bu öğrencilerin çok büyük kısmı Paris'te Ekim 1857'de açılan Mekteb-i Osmam'de:" eğitim alınıştır. 1864-76 yıllan arasında toplam 93 (60 müslüman, 33 gayr-i müslim) öğrenci yine Fransa'ya gönderilıniştiı-"0 •

Avrupa'ya gönderilen, yukanda isimlerini uzun uzun açıkladığımız

öğrencilerin eğitimleri sırasında nelerle karşılaştıklan ve bazı uygulamalar ve asker! okullar dışından giden öğrenciler hakkında da bilgiler verrnek yararlı

olacaktır.

Şimdiye kadar hep askeri okul öğrencilerinin ya da Tanzimat'tan soma bunlara ek olarak bazı sivil ve gayr-i müslim öğrencilerin Avrupa'ya gönderilcliğine işaret edildi. Genelde gidecek öğrenciler başanlı kişiler arasından seçilip gönderiliyor ve harcırah-harçlıklan devlet tarafından karşılanıyordu.

Bunlardan başka Avrupa'ya gönderilen kişiler arasında farklı örneklere de rastlamaktayız. Örneğin, medrese eğitimi alınış Amasyalı Remzi Efendi, Geredeli Hilıni Efendi ve Kütahyalı Abdal Vehbi Efendi. Bu şahıslardan Abdal Vehbi Efendi, kendi derlesinden Arapça'yı öğremniş, İstanbul'da da bazı bilgi eksikliklerini tamamlamaya çalışmış,fakat öğrendiklerini yeterli görmemiştir. O, ilm-i hendese (geometri) ve tababet(tıp), hikmet (felsefe), hey'et (astronomi) gibi ilimleri öğrenmek istemekteydi. Bu sıralarda (1847 yılı) Avrupa'ya öğrenci

57 Ekıneleddin İlısanoğlu, "Tanzimat Döneminde İstanbul'da Dfuülfuniın Kurma Teşebbüsleri", 150.Yılıııda Tanziıııat,haz. H. Dursun Yıldız, A . .ııkara, 1992, s.397-439.

58 Cahil Y. Bilim, "Selim Sabit Efendi ve Rehnüma-i Muallimin", G.Ü. Gazi Eğitinı Fab.ii.ltesi Dergisi. c.l/2 Ankara, 1985, s.l97-207,Yahya Akyüz," Tanzimat Dönemi'nde Eğitim Bilirnde ve Öğretim Yöntemlerinde Gelişmeler", Tanzimat'ın 150. Yıldönümü Uluslararası Senıpozyıınıu,31 Ekim- 3 Kasım 1989,Ankara, 1994, s.504, Nafi Atuf, a.g.e.,s.93-94, Abdülkadir Özcan," Tanzimat Dönemi'nde Öğretmen Yetiştirme Meselesi", 150. Yılında Tanzinıat,.haz. H. Dursun Yıldız, Ankara, 1992, s.441-474.

59 Mekteb-i Osman! ile ilgilibkz. Adnan Şişman,"Mekteb-i Osmani (1857-1864)", Osmanlı Araştırmaları V, İstanbul, 1986,s.83-160, Calıit Y. Bilim, " Paris'teki Osmanlı Okulu: Mekteb-i Osmani", Anadolu Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Dergisi, c.l/2, Mayıs 1989, Eskişehir,s. 215-231.

60 Ekıneleddin İlısanoğlu, "Tanzimat Öncesi ve Tanzimat Dönemi Osmanlı Bilim ve Eğitim Anlayışı",s.374.

700

gönderileceğini duymuş ve aralanna katılma isteğini belirten bir arzuhalle başvuruda bulunmuştur. Remzi ve Hilmi Efendiler de Arapça öğrenimi alıp fenn-i kitabetten (katiplik, güzel yazı yazma) mezun olmuşlardır. Onlar da Fransa'da eğitimlerini geliştirmek için başvurmuşlardır. Bu şahıslarm başvurulan

değerlendirilmeye alınmış, Şeyhülislamdan sorulmuş, bunlann bir zorlama olmadan kendi istekleriyle başvurduklan anlaşılmış, Mısır' dan ulemadan Avrupa'ya gidenlerin olduğu ve ömek teşkil ettikleri gibi nedenlerle söz konusu kişilerin gösterdikleri istek üzerine Avrupa'ya · gönderilmelerinin iyi olacağı

kanaatine varılmıştır. Ayrıca bu kişilerin Arapça'yı öğrenmiş olmalan diğer

ilimleri çabuk öğrenmelerini sağlayacağı ve kurulacak olan Darülfünun' da da öğretmenlik yapabilecekleri düşi'ınülerek Paris' e gönderilmeleri uygun görüldü6

'.

Bir başka ömek; Divan-ı Hümayiin hocalanndan Fehim Efendi'nin yeğeni Mekteb-i Maarif-i Adli ye öğrencilerinden Hüseyin Lebib Efendi, Paris 'te eğitim yapmak, özellikle Fransızca öğrenmek ve diğer bir alanda eğitim almak isteğini bildiren bir dilekçe ile başvuruda bulunmuştur. Devlete hizmet eden bir aileden geldiğinden ve ülkede kurulmuş, kurulacak okullarda hizmet edebileceğinden bu isteği Okul Nazın ve Sadrazam tarafından uygun görülerek Padişaha bildirilmiştir. Padişah da bu isteği onaylarnıştır"2 •

Avrupa'ya gönderilen öğrencilerin maaşları, masraflan hazinece karşılanmaktaydı. Gittikleri yerlerdeki elçiler de öğrencilerin işleriyle

ilgilenmekteydi. Ayrıca, yine eğitimlerinden sorumlu o ülkeden bir görevli vardı. Viyana'da Havzilab'ın olduğu gibi Avrupa şehirlerinde olan öğrenciler zaman zaman maddi zorluklar veya aksaklıklarla karşılaşmaktaydı. Belgelerden anlaşilclığına göre, şehirlerde öğrencilerin masraflarını karşılayan ve ödeyen bir bazergan (tacir) vardı. Bu kişi paliçe karşılığı ücreti öder, bu paliçeler elçilikçe İstanbul'a gönderilerek bazergamn ödediği üoret devletçe karşılanırdı. Ömeğin bir belgede durum şu şekilde anlatılmaktadır: Viyana'da tahsilde bulunan öğrencilerin masraflan o tarafta bulunan bazergan Sina'dan aimatak, her ay poliçesi İstanbul'a gönderilmektedir. Ancak, bazergfuun paliçesinin 'oradan İstanbul'a gelmesi, uygulanıalar ve parasının gönderilmesine kadar uzun süre geçtiğinden masraflan ödemekte tereddüt etmeye başladığı ve masraflarm karşılanmasında sıkıntı

61 BOA. İradeler-Hariciye, ııo:l844, 30 Mart 1847-13 R 63 tarihli belge, bu şahısiann her birine 7500 kuruştan toplam 22500 kuruş atiyye verilmesi de uygun görülmüştür. Padişah da bu durumu 4 Nisan 1847- 18 R 63 tarihinde onaylaınıştır.

62 BOA. İradeler-Hariciye, ııo:2054, 9 Şubat 1848-3 Ra 64 ve 20 Şubat 1848- 14 Ra 64 tarihli belgeler. Lebib Efendi'ye 7500 kuruş harcırah ve Paris'e varınca da aylık 200 Frank maaş tahsis edilmesi de kabul edilmiştir. l

701

çekildiği Viyana'daki "Mekteb-i Harbiye-i OsmaniyeNazın Mösyö Havzilab" ve Viyana Maslahatgüzan Mavruyani tarafından bildirilmiştir. Sina masraflan karşılamadığından Alyon adında başka bir bazergfuıdan Sina'ya ay ay 3000 Filorin kadar ücret vermeye dair bir izin yazısı çıkımş ve Padişah da bunu uygun görmüştiir"3 • Yani, öğrencilerin masraflannın iki aracıdan karşılannuş olduğu anlaşılmaktadır.

Bazı öğrencilerin öğreninıleri sırasında borç yaptıklarına ve bunlan ödeyemeden döndüklerine de tanık olmaktayız. Örneğin; Paris 'teki "Mes Kalesi Medrese-i Harbiyesi'ne" gönderilmiş olan Melınıed Bey, Ali Efendi, Mustafa Bey kıyafetlerini yaptınrken bazı kişilere borç yapmışlar ve borçlarını ödemeden İstanbul'a geri dönmüşlerdir. İstanbul'daki Fransa büyükelçisi bir yazı ile toplam 2450 Frank olan bu borcun ödenmesini istemiştir. Söz konusu durum araştınlarak, Melınıed Bey'in 26 Frank borcunu ödediği onun dışında kalan 2424 Frank borcun ise ödenınediği anlaşılmıştır. Ancak, bu kişiler borçlanın ödeyecek güçte olmadığından ve borcu öğrenciyken yaptıklarından 2424 Frank karşılığı 10 bin kuruşun Hazine-i Amire'den ödenmesi uygun görülmüştfu6".

Yukandaki örnek öğrencilerin maddi zorlukla karşılaştığıili gösterdiği gibi şimdi vereceğimiz yeni örnek de bunu desteklemektedir.l84 7 yılında, Mösyö İspiçer refakatiyle Viyana'ya Mek:teb-i Tıbbiye-i Şalıfuıe öğrencilerinden 4 kişi gönderilmiştir. Bu öğrenciler Viyana'ya 13 Şubat'ta varmıştır. Öğrencilere vanş günlerinden itibaren her ay 1500'er kuruş maaş verilmesi kararlaştınlmıştı. Fakat oraya vardıklarında hiç harçlıklan kalmarınş ve aybaşına kadar sıkıntı

çekeceklerinden aylıklarını peşin istemişlerdi. Bu yüzden 16 günlük aylıklan

bazergfuı Sina'dan alınarak verilmiş, vanşlarında verilmek üzere emredilen birer kat elbiseleri de Mösyö İspiçer vasıtasıyla hazırlatılmıştır. Yer bulunamadığı anlaşılan öğrenciler, sefarethanede kalmaktadırlar. Öğrencilerin sefarethanede kalmalan sorunlar çıkarmaktaydı. Sorunlar arasında; sefarethanenirı mevcut eşyasının sadece çalışanlara yetecek kadar olması, öğrenciler sefarethanede kalmaya devarn edecek olursa yeni eşyalar almak gerekeceği, bunun da masrafa sebep olacağı, diğer öğrenciler başka yerlerde kalırken bunlann sefarethanede kalmalanmn doğru olmayacağı, aynca, sefarethanenin akademilere uzak olması sebebiyle öğrencilerin vaktinde gidip gelemeyecekleri gibi sorunlardı. Öğrencilerin yer sorunlan, yine Mösyö İspiçer aracılığıyla akademilere yakın bir yerde altı aylığı 240 Filorine bir ev kiralarımasıyla ve aylığı 25 Filorine bir de hizmetkar

63 BOA. İradeler-Hariciye,no:439. 64 BOA. İradeler-Hariciye, no:259, elçinin başvurusu 16 Mayıs 1840-13 Ra 56 tarihlidir. '

702

tutularak çözümlenmiştir. Ancak, öğrencilere verilen aylık yetmeyeceğinden,

Mösyö İspiçer aylıklarının ikişer bin kuruşa çıkanlmasll11 önenniştir. Viyana sefiri Mehmed Şekip Bey bütün bu sorunları, yapılan masraflan İstanbul'a iletmiştir. Maliyenin, Hekimbaşınııı da görüşleri alınarak öğrencilerin aylıklannııı 2000 kuruşa çıkarılması, elbise paralannın ödenmesi uygun görülerek Viyana sefaretine bildirilmiştiı-65 • Öğrenciler gittikleri yerlerde zaman zaman sorunlar yaşasalar da devlet bütün bu sorunlan çözmeye gayret göstermiştir.

Başka bir örnek de şöyledir: Mekteb-i Harbiye-i Şahane öğrencilerinden Mustafa, Tevfik, Mulıtar, Mehmed Salim adlı kişiler 1853 yılında öğrenim için Paris'te bulunmakta olup, Paris elçisinin bildirdiğine göre maddi sıkıııtı

çekmektedirler. Bunlardan Mustafa, Tevfık, Muhtar Efendiler istihkam ve topçuluk eğitimi okullarıııa gitmektedirler. Mehmed Salim Efendi ise Siyasi Bilimler Okulu'nda (Akval-i Politikiyn Mektebi)' dır.Bu öğrenciler aylık 62 Frank 75 santim cep lıarçlığı almaktadır. Her gün resmi elbise giymek, ellerinde eldiven bulunması ve ayakkabılarıııın daima yeni, terniz olması gerekmektedir. Öğrenciler bu gibi ufak tefek işlerine para harcadıklarından harçlıklan yetişmemekte

olduğundan sıkıntı çekmemeleri için aylık 1 00' er Frank verilmesi istenmektedir. Aksi takdirde borca gireceklerinden İstaııbul'a dönmeleri gerekebilecekti. Öğrencilerin durumu lıakkıııda bilgiler İstanbul' a ulaştığında, geri dönederse eğitimleri yarım kalacağıııdan ve bir faydalan dokunmayacağıııdan, aylıklarının lOO'er Fraııka çıkanlmasının daha yararlı olacağı kanaatİyle bu yönde karar verilerek, konu Paris Sefirine ve Seraskere bildirilmiştir•.

Avrupa' da bulunan öğrencilerin maddi sıkıntılanndan başka zaman zaman sağlık problemleri de yaşanmaktaydı. Örneğin, Harbiye Mektebinden Talip adlı bir öğrenci eğitim için Paris' e gönderilmiş, ancak, oranın havası ve suyu yaramadığıııdan hastalanınış, hava değişikliği ile sıhhatine kavuşacağı ve orada lıastalıkla eğitimine devam ederneyeceği anlaşıldığıııdan, İstanbul' a dönerek, eğitimini oradaki okulunda devam etmesinin uygun olacağı Paris'ten bildirilerek. dönerken sıkıııtı çekmemesi için harcırab istenmiş, durum Padişaha bildirilmiş ve onun tarafından da uygun görülmüştür7 •

65 BOA. İradeler-Hariciye, no:2007, 25 Şubat 1847-9 Ra 63. 11 Mart 1847-23 Ra 63,23 Nisan 1847-7 Ca 63, 9 Mayıs 1847-23 Ca 63 tarihli belgeler.

66 BOA. İradeler-Hariciye, no:4764. J 67 BOA. İradeler-Hariciye, no:2148,1848 yılı Mayıs ayı. t

703

Bir başka örnek ise kara huınma gibi ağır bir hastalığa yakalanan iki öğrenci ile ilgilidir. Paris'te eğitimde olan Hilmi ve Remzi Efendiler, 1850-51 kışında özenle bakılması gereken kara lıuınma türünden bir hastalığa

yakalanmışlar ve bu hastalığın masrafını Mösyö Morpurğu karşılamıştır. Mösyö Morpurğu Paris sefirine, 26 Nisan 1851 tarihli bir mektupla, durumu ve masrafları açıklayan bir defter sunarak, masrafların karşılaıımasım istemiştir.

Paris sefiri, İstanbul' a, yapılan masrafı öğrencilerin maaşlanmn karşılamayacağını ileterek ödenmesi gerektiğini haber vermiştir. Hilmi Efendi'nin hastalığının masrafı 213 frank, 70 santim, Remzi Efendi'nin de 300 frank 75 santim toplam 514 frank 45 santim tutmaktadır. Yapılan masraflar arasında, doktor, ilaç, hasta bakıcı , yatak, hamam, yiyecek ücretleri yer almaktadır. 13 Haziran 1851 (12 Ş 67)'de Padişalıın onayıyla bu paranın "sefaretler tertibinden" ödenmesi uygun görülmüştü~8•

Avrupa'da eğitim alan öğrencilerin eğitimlerini bitirdikten sonra, İstanbııl'a dönmeden Avrupa'mn başka yerlerine geziler düzenledikleriııe rastlamaktayız. Bunda amaç aldıklan eğitimle ilgili diğer şehirlerde

edinebilecekleri bilgilerle eğitimlerini ve görgülerini arttırmaktı. Örneğin; 1853 yılında Viyana' da tahsilde bulunan subayların tahsillerinin bitiminde Avmpa 'mn gerekli bazı yerlerine seyahatler yaptınlarak İstanbul' a dömneleri planlanmaktaydı. Bu planı Viyana sefareti İstanbııl'a bildirerek önceden bu konuda izin istemiştir. istek üzerine, Dar-ı Şura-yı Askeri, bu seyahatın masrafımn miktanmıı ne olacağını surmuş, öğrencilerin nazın Kolanel Mösyö Karilıubur

yazdığı takrirde seyahat masrafının şimdiki masraflanm geçmeyeceğini bildirerek izin istemiş, eğer izin verilirse her şekilde her konuda bilgi sahibi olacaklarını, örneğin subayların Avrupa'nın pek çok yerlerini Almanya, Belçika, İngiltere, Fransa taraflarını dolaşarak gerekli askeri bölgeleri göreceklerini, seyahatın bu askerlerin eğitimlerinin mükenuuelleştirilmesini sağlayacağım ve yanlarında onlara eşlik edecek bilgili bir kişinin olmasının da faydası olacağından kendisinin eşlik edebileceğini de belirtmiştir. Bütün bırnlar Viyana Seferi Arif Efendinin yazısı ile İstanbul'a. bildirildiğinde, İstanbul'da Dar-ı Şura-yı Askeriye'nin de görüşü alınarak ve fazla masrafa da yol açmayacağı göz önünde tutularak seyahat uygun görülmüŞİW9 •

Avrupa'ya sadece, Paris,Viyana, Londra, Berlin değil bunlann dışındaki şehirlere de öğrenci gittiğini ve bazılannın kendi imkanlanyla okuduklanm

68 BOA. İradeler-Hariciye, no:3778 69 BOA. İradeler-Hariciye, no:4985

704

öğrenrnekteyiz.Kendi imkanlanyla gidenlerin ise genelde gayr-i müslim kişiler

olduğunu söyleyebiliriz. Bu doğrultuda Taskana'ya öğrenci gönderildiğini tespit edebilmekteyiz. Mihal Evangirinus adlı bir kişi tıp talısili için Taskana hükümeti içindeki Bize Mekteb-i Tıbbıyesi'nde eğitim görmektedir. Bu kişi masraflanıu

kendisi karşılamaktayken artık sıkıntı içindedir. Bu durum sarayın kürkçülüğü hizmetinde olan babası kürkçü Dimitri tarafindan bir arzuhalle dile getirilerek devletten oğluna da diğer öğrenciler gibi maaş bağlanmasım istemiştir. Durum Ser-etibbadan sorolmuş ve 25 Nisan 1847-9 Ca 63, tarihli tezkeresinde fikrini açıklamıştır. Mihal'in eğitim için 4 sene daha orada kalması gerekecektir, halbuki oradaki okulda öğreneceklerini Osmanlı' daki okıılda da öğreneceği açık

olduğundan, beş-altı yüz kuruş aylık bağlamak yerine, öğrenim düzeyine göre Mekteb-i Tıbbıye-i Şahfuıe'de uygun bir sımfakatılmak üzere 2500 kuruş harcırah gönderilmesiyle ülkeye dönmesinin daha uygun olacağım ifade etıniştir. Bu fikir Padişahça da olumlu karşılanarak 2500 kuruş harcırab gönderilerek Mihal'in çağnlması uygun görülmüştür70 •

Avrupa'ya gönderilen öğrencilere eşlik eden bazı kişilerinde olduğunu

söylemiştik, daha önce isimleri geçen, Havzilab, Karibuhur gibi yabancı

uzmanlarm yanında öğrencilere nezaret etmek üzere ülkeden de kişiler

görevlendirilmiştir. Örneğin, Viyana' da talısilde olan öğrencilere nezaret etmek üzere Asakir-i Hassa-i Hazret-i Şahane Orduyu Hümayıln piyade 6.alayırun alay emini olan İbrahim Efendi, gönderilnıiştir7ı.

Bazen ülkeler arası politika Avrupa'daki öğrencilerin durumunu da etkilemiştir. 1853 yılında Kınm Savaşı öncesi yaşanan buhranlı günlerde Viyana'daki öğrenciler de Avusturya'nın politikası ile ilgili olarak etkilennıişlerdir. Şöyle ki; 19 Aralık 1853 tarihli Avusturya Urour-ı Ecnebiye Nazın Buvel'den bir mektup gelmiştir. Viyana'da tahsilini bitirip dönecek olan 5 öğrenci yerine, yeni 5 öğrencinin Mühendishane-i İmparatoriyede kabul edilmeleri Osmanlı Devleti tarafindan istenmiştir. Bu isteğe karşılık, Nazır bazi politik durumlar yüzünden öğrencilerin Avusturya okullarıııa kabul edilemeyeceği:ni bildirmekteydi. Bu politik sebep, Osmanlı Devleti ile Rusya arasındaki çatışmaydı ve Avusturya tarafsızlık usulüne ters düşmek istemiyordu. Nazır'ın bildirdiğine göre söz konusu sebep ortadan kalkar kalkmaz öğrenciler kabul edilecekti. Bu cevap üzerllıe Osmanlı

70 BOA. İradelcr-Hariciye, no:1872- 2 Mayıs 1847-16 Ca 63, 7 ı BOA. İradeler-Harciye , 4812 , 22, 25 Mayıs 1853, 12 lviayıs 1853 tarihli belgeler. İbrahim Etendi

Viyana' dayken kayınpederi vefat etmiş, ailesi zor duruma düştüğünden, eşi bir arzuhall e yetkilere (Dar-ı Sfiriiyı-Askeıi, Hariciye Nezareti) başvurarak eşinin dönmesini istemiş, zaten öğrencilerin de dönme zamaru geldiğinden bu istek olumlu karşılanmıştır. t

705

Devleti Viyana'da öğrencilerin kalamayacağını görerek Paris'e gönderilmesini, Viyana sefirine bildirmeye karar verdi72

• Aradan geçen kısa bir süre sonra Viyana sefiri Arif Efendi 8 Mart 1854 'te bir mektup yazarak oradaki durumu aktarrnıştır. Mektup 'ta sözü edilen ve Paris' e gönderilmesi istenilen öğrencilerin, Paris' e gönderilmesine gerek olmadığı açıklanmaktadır. Duruma göre, Osmanlı Devleti tarafindan Viyana'ya gönderilen askeri öğrenciler Avusturya askeri okullarına yerleştirilınenıiş, devlet tarafından bir nazır tayin olunarak onun kunıandası altında ve daima ikamet ettikleri hane mektep haline getirilerek orada eğitim

görmekteydiler. Bu öğrenciler de selefierinden farksız olarak bir süredir, burada Nazır Kolenel Karihubur'uıı marifetiyle eğitim alınaya başlayıp bir çok şey

ogrennıiş olduklarından kendilerine Mekil.tib-i Askerfye-i İmparatoriye 'ye girememekten talısilce bir zararlan olmayacağından, onlann Viyana "dan aynlması, Osmanlı Devleti'nin Avustıırya'ya bir tepkisi olarak karşılanacağından ve kırgınlık yaratacağından söz etmekteydi. Hatta, İngiliz se:firi de Avusturya'nın hoş tııtulmasını, bu devletin her gün Osmanlı Devletine yaklaşmakta olduğunu bu yüzden gücendirilınemesini nasilıat ederek telkinlerde bulunmaktaydı. Bu yüzden Viyana sefui öğrencilerin bir süre daha kalınasını önermekteydi. Sefirin mektubundaki bilgiler üzerine, öğrencilerin eğitimine başlamış olmalan ve Avusturya'nın Osmanlı Devletine yönelıneye başlaması nedenleriyle, bu öğrencilerin Paris'e gönderilıneyip, Viyana'da kalmalanna dair Viyana se:firine yazı yazılınasına karar verilerek emir çıkmıştır73 •

Avusturya'ya giden öğrencilerin ne şekilde eğitim gördüklerinden yukanda biraz söz etıniştik. Bunu bir başka örnekle açmak faydalı olacaktır. Viyana' da bulunan askeri öğrenciler, oluşturulan odalarda, gerekli ilıni bilgileri hocalardan aldıktan sonra, öğrendiklerinin tatbikatını yapmak için de Avusturya alaylarında, talim meydaıunda uygulama yapıyorlardı. Bu öğrencilere talim yaptırmak için her bir alayda, Avusturya Devleti tarafından, Avusturyalı bir subay görevlendirilmekteydi. Bu şekilde 1843 yılında örneğin, yüzbaşı Ali Rıza, Alımed Tevfik ve Aluned Mazhar, Abdi Rüşdü, Alımed Hakkı adlı öğrenciler iki sene içinde topçu talimini eriikten başlayıp, çavuş, subay ve sonunda batarya kunıandanı oluncaya kadar öğrenmişlerdir. Yine, Mülazım Ömer Fevzi, Alımed Faik, Aluned Balıri, Mehmed Feluni, Mustafa Asım Efendiler de iki sene süvari ve piyade talimini eriikten yüzbaşılığa kadar öğrenmişlerdiL Öğrenciler, eğitimleri sonunda aynca komutanlan tarafindan sınava alınıyorlardı. Yukanda isimlerini saydığımız öğrenciler, Prens Mettenıich'in alay komutaniarına verdiği enıirle,

72 BOA. İradeler- Hariciye, no: 518610-19 Ocak 1854-10-19 R 70. 73 BOA. İradeler- Hariciye, no: 5245,

706

öğrendikleri konusunda ilmi ve uygularnalı sınava alınmalanın sağlanuştır. Sınava alınan bu öğrenciler, sınavlarından geçmişler ve verilen yazılar, belgeler, yine Prens Metternich1in emriyle İstanbul'daki Avusturya sefiri aracılığıyla usul üzere Bab-ı Ali'ye teslim edilmiştir74 •

Öğrencilerin yetiştirilmesinde emekleri geçen subaylar, iki yıl bu iş ile uğraşmakta ve ayrıca aylık almadan çalışmaktaydı. Bu yüzden öğrencilerin nazırı Miralay Havzilab, Avusturya Sefirine bu hocaların taltif edilmesi, nişan verilmesi gerektiğini bildirmiştir. Viyana Sefiri Muhtar Bey bu isteği 1 Ağustos 1843(4 B 59) tariliinde İstanbul'a bildirmiş ve Mösyö Havzilab'ın isteği yerinde görülerek, öğrencilerin yetişmesinde gayretleri görülen öğretmeıılere, nişan-ı ali ve taltifi içeren yazılar gönderilmesine ve ayrıca Havzilab' a da bu hatırlatmasından dolayı menuıuniyeti ifade eden cevapname yazılması İstanbul' dan da uygun görülnıüştür75 • Öğrencilerin sınavlarda başanlı olmaları ve gayretleri üzerine 1848 'de yine öğrencilere ve hocalarına teşvik yazıları yazılması konusunda bir girişim olmuştur76•

Okullarda eğitim alan öğrenciler için, Osmanlı Devleti'nin okul ücreti ödediğini tespit edebilmekteyiz. Örneğin, tahsil için 184 7 yılında Paris' e gönderilen üç öğrenci Sent Bareb mektebine verilmişlerdi. Her biri için senelik 2400, toplam 7200 Frank okul ücreti ödenmesi gerekiyordu. Bu ücret üç ayda bir mektebe gönderilmek üzere anlaşma yapılnuştır77 •

Avrupa'da bulunaıı öğrencilerin eğitim ve maddi durumlarımn devlet tarafından daima kontrol edildiğini bu konuda devaınlı yazışmalar yapıldığını

belgelerden öğrenmekteyiz. Örneğin, 1850 yılında yaşanan bir olaya göre, Paris'e gönderilen öğrencilerden bazıları tahsilleri için gayret göstermeyip, çeşitli yolsuzca hareket etmekte olduklan haber alımmş, bu şekilde orada bulunmalan hiçbir fayda sağlarnayacağındaıı ve masrafa neden olacağı düşüncesiyle tahsillerine gayret etmeyenlerin geri çağrılmalarının hayırlı olacağı · anlaşılnuş, o sırada orada bulunan Mek:atib-i Uınumiye Nazırı Kemal Efendi,· Kalimaki Bey ile görüşerek haııgi öğrencilerin uygunsuz hareketleri olduğımun tespit edilerek geri

74 BOA. İradeler-Hariciye, no: 1115, 26 Mayıs 1843, 25 Temmuz 1843 tarihli belgeler. 75 BOA. İradeler- Hariciye, ııo:1115. 76 BOA. İradeler-Hariciye, no:2306. 77 BOA. İradeler- Hariciye, ııo:1973, Okul ücretinde mek:tep nazın ile görüşülerek, 200 Fraok indirim yapılması

sağlanmış ve her bir öğrenci için 2200 Frank ücret belirlenmiştir. 1 707

gönderilmelerini konuşmuş ve bu konuda Padişahtan da gerekli emir gönderilmesi kararlaştınlnuştır78

1848 yılmda öğrencilerin dummlan araştınlnuş ve görülmüştür ki: Paris sefiri Süleyman Efendi, Paris 'te öğrenci olan ve henüz iki aydır orada bulunan öğrencilerin dummunu kontrol ettiğinde hocalanndan olumlu cevap alımştır.

Öğrencilerden de Fransızca mektuplar yazmalan istendiğinde hocalanndan ve öğrencilerden Fransızca mektuplar gelmiş ve öğrencilerin tahsillerinde gayret ettikleri, iki ayda Fransızca yazdıklan anlaşılnuştır79.Bazen okul ücretlerinde fazla masraf çıkabilmekte olduğundan, devlet bunu karşılamakta, fakat bundan soııra olmaması gerektiğini de hatırlatmaktaydı. Örneğin, 1848 yılmda Paris'te eğitiın gören öğrencilerden üçünün Temmuz-Eylül olmak üzere üç aylık taksiti 1883 Frank ödenip, poliçesi Hazineye gönderildiğinde, miktann eskisinden 233 Frank daha fazla olduğu göıülmüş ve nedeni elçilikten sorulınuştur. Sefir Hilıni Efendi bu farklll okul tarafından verilen bazı kitap parası ve tıbbi uygulamalardan kaynaklandığını açıklamıştır. Maliye Nezareti bu zonuılu masrafi kabul etmekle birlikte, öğrencilerin aylık, giyecek vb. masraflan için Mektep nazınna yıllık 2350 Frank verileceği konusunda anlaşma yapıldığı, bundan sonra anlaşma dışı

masraftann ödemneyeceği Paris sefirine bildirilmek üzere karar alınmıştır••.

Avrupa'ya giden öğrencilerin birçoğunun döndükten sonra asker! okullarda görev aldıklannı, üst kademelere yükseldiklerini daha önceki kısımlarda anlatımştık. Ancak dönen öğrencilerin her zaman iyi durumda olduklarını

söylemek zordur. Bazılan problemlerle karşılaşrnışlardır. 1847'lerde Paris'e eğitiın için giden Lebib, Reınzi, Hilmi ve Vehbi adlı kişiler, lisan ve değişik

alanlarda okuyup, 1852'lerde İstanbul'a geri döndüler. Fakat, döndüklerinde, maaşlan, kalacaklan yerleri olmadığmdan perişan bir duruma düşmüşlerdir. Bu yüzden tahsillerinin heba olacağı ve buna devletin, Padişahm razı olmayacağım düşünerek, devlet hizmetinde çalışıp, emeklerinin boşa gitınemesi, hem de kendileriııe uygun bir çalışma alanı olacağmdan Tercüme Odasmda çalışmalarına izin verilınesi içiıı bir dilekçe ile başvuruda bulunmuşlardır. Durum Sadrazam tarafından Padişaha iletilıniş ve Padişah bu isteği kabul ederek Tercüme Odasına alınmalan uygun göıülmüştür•ı. Bu tarihten bir süre sonra Tercüme Odasının•" da

78 BOA. İradeler-Hariciye, no:3500,19 Aralık 1850-14 S 67 tarihli belge. 79 BOA. İrade ler-Harici ye, no:2049, Elçi bu öğrencilerin maddi sıkıntı çel..'tiğini ve ücretlerinin arttınlmasını da

istemiştir. Bu isteği kabul edilerek öğrencilerin ücreti 35,5 Franktan 50 Franka çıkarılmıştır. 80 BOA. İradeler-Hariciye, no:2315. sı BOA. İrade ler· Harici ye, no:4270, 31 Mayıs 1852- ll Ş 68, 1 Haziran 1852-12 Ş 68 tarihli belgeler.

708

elemana ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Bunu karşılamak için Divan-ı Hümayfuı

Tercümanı, Tercüme Odasııun elamana ihtiyacım anlatan 17 Kasım 1855-6 Ra 72 tarihli bir takrir suıımuştur. Takrirde: bir süredir Odanın işi çağalmış ve çağalmakta olduğundan, tercüme yapabilecek kişilere ihtiyacı olduğu, ancak, böyle kişilerden bir kaçııun bazı konular için taşraya memuriyetle gönderildiği, Odada tercüme yapabilecek halife sayısııun 3-4 kişiden ibaret olduğu

anlatılmaktaydı. Odanın eskisi gibi lisan hacası olmayıp, olsa bile orada tahsil hem güç olacağı hem de çok vakit gerektireceği açıklanmaktaydı. Divan-ı Hümiiyı'in Tercümanı, yeniden mütercim yetiştirmek ümidi buluıımadığından ve bu şekilde devam edilirse bir iki sene soma Odada hiç mütercim kalmayacağından, durumu Padişaha bildirmek istemiştir. O'nun önerisine göre mevcut kişilerden veya Mekatib-i Rüşdiyeden Türkçe'de maharetli dört kişinin Fransızca öğrenmek üzere Paris'e, iki kişinin İngilizce için Londra'ya gönderilmesine izin verilmeliydi. Bu görüş kabul edilerek gerekli işlemlerin yapılması konusunda Padişahtan da izin çıkmıştır83

Örneklerden ve edindiğimiz bilgilerden, en çok öğrenci gönderilen şehirlerin Paris ve Viyana olduğu ortaya çıkmaktadır. Ancak, Londra'ya da öğrenci gitmiştir. Londra'ya giden öğrenciler daha çok denizeilikle ilgili eğitim alnuşlardır. Topçuluk eğitimi için Prnsya'nın ve Prusya usulünün seçildiği de belgelerde vurgulanmaktadır. Bunu bir örnekle açıklayabiliriz. Londra'da eğitimde olan Tahir (matematik, ulılm-ı riyiiziye), Süleyman ve Eyüp adlı öğrenciler

topçuluk, Kadri, Ahmed adlı öğrenciler gemi inşası, Salih ve Ali adlı öğrenciler de bahriye eğitimi almaktaydı. Fakat İstanbul'dan yazılan bir yazıda topçuluk eğitimi alan Süleyman ve Eyüp 'ün bu eğitimi bırakarak bahri ye eğitimi almalan istenmektedir. Çünkü, topçuların kesinlikle Prusya talimi yapmalan için önceden bir karar alınnuştır. Bu yüzden öğrencilerden topçuluk eğitimini Londra' da almaktan vazgeçmeleri istenmiştir"4 •

Londra'daki eğitim usulü hakkında da yine belgelerden bilgi edinebilmekteyiz. Londra'ya denizeilikle ilgili eğitime giden öğrenciler, lisan eğitimi aldıktan soma değişik alanlarda öğrenim görmekteydi. Teorik bilgiler alındıktan soma öğrencilerin özellikle gemi yapımını öğrenenlerin tersanelerde uygulama yapmalan gerekiyordu. Önceleri İngiliz Hükümeti ters~elere yabancı

82 Tercüme Odası II. Mahmut tarafından 23 Nisan 1821 'de kuruldu. Bu konuda bkz. Cabit Y. Bilim "Tercüme Odası" OTAJ.\1 I, Ankara, 1990, s.29-43.

83 BOA. İradeler-Hariciye, no:6343. 84 BOA. İradeler-Harici ye, no:909. l

709

öğrenci kabul etınezken, 1848'de Osmanlı elçisinin gayretleri sonucunda Osmanlı öğrencileri tersanelerde eğitim için kabul edilmiştir. Bu gelişme şu şekilde

olmuştur: 1847 yılında Londra'ya denizeilikle ilgili eğitim yapmak üzere öğrenciler gitmişti. Buııların sayısı lO'dur. Yedisi; Rasim, Mehmed, Arif, Ali, Hasan, Hüseyin ve Ahmed denizcilik ilimleri öğrenirken, Süleyman, Y aııko, İbrahim gemi inşası öğrenimi alacaklardı. Bu öğrenciler l 7 ay dil eğitimi alarak, verilecek bütün ilimleri edinebilecek düzeye gelebilmişlerdir. Öğrencilerin eğitimlerinin eksik olmaması için. talısil ettikleri alanın gereği olarak İngiliz gemi, tersane ve fabrikalarına kabul edilmeleri için Londra sefiri tarafmdan 4 Ocak l848'de başvurn yapılarak Lord Palmerston'a bildirildi. Lord Palmerston, 24 Ocak 1849.'da bir mektupla bu başvurnyu yanıtlaımştır. Cevapta; Lord Palmerston, konuyu Balıriye Meclisi ile görüşmekte olduğunu ifade etınektedir. Meclis öğrencilerinden bir veya ikisini talısil için İngiliz gernilerine kabul edecekse de tabsil için orada olan bütün yabancilann tersaneye kabul olumnamalarma dair önceden bir karar alındığından, aksi harekette bulunulamayacağını bu yüzden İngiltere tersanelerine hiç birinin kabul edilmelerinin mümkün olamayacağını bildirmekteydi. Çünkü tersanede çalışan görevlilerin bütün vakitlerini işleri

almaktaydı. Bu işlerini .bırakmadıkça hoca4k yapamayacaklarından, bu öğrencilerin tersaneye kabul edilmeleri, oıılara fayda sağlamayacaktı. Gemi inşası tahsili alacak olanların tersane yakınındaki fabrikalara yerleştirilirlerse daha yararlı olacağı ve buradan inşa olunan gernileri görüp öğrenmeleri için istedikleri zaman tersanelere gelmelerine izin verileceğini ifade etınekteydi.

27 Ocak'ta Osmanlı sefiri tarafindan öğrencilerin tamamının gernilere kabul edilmesi isteınniştir. Londra sefiri Lord Palmerston' a 7 Şubat 1849 'da yeni bir mektup daha yazdı. Burada, Bahriye Meclisinin öğrencilerden bir-ikisinin İngiliz gemi ve tersanelerine kabulüyle ilgili kararı memnuniyetle karşıladığını ancak iki senedir bu öğrencilerin İngiliz lisanıyla usul-i bahriyede tahsil yaptıklarını ve gernilerde de eğitimlerini sürdürmeyi ümit edip, amaçladıklarını, bu uygulamayla birkaçının dışında kalanların emeklerinin boşa gideceğini

düşüneceklerinden buna razı olumnamasını ve tekrar düşünülmesini ısrar

etmektedir. Bu ısrarlar karşısında Tersane Meclisi, her bir öğrencinin ayn ayrı yerleştirilmesine özen gösterilerek, her birinin bir gerniye yerleştirilmesine . izin verilmiştir. Bu haberi Lord Palmerston 8 Şubat 1849 tarilıli bir mektubuyla bildirmektedir. 10 Şubat 1849 tarihli, sefaretten yazılan mektupla Lord Palmerston'a ve meclise teşekkür edilmiştir"5 •

85BOA. İradeler-Hariciye, no:2449. Durum, 17 Şubat ı849-23 Ra 65 tarihli yazıyla Sefir lvlehmed Paşa tarafından İstanbul'a bildirilmiş, yazışmaların Fransızca ve Türkçe tercümeleri de gönderilmiştir. Gelen

710

XVIII. Yüzyıldan itibaren Osmanlı İmparatorluğu'nda çağdaşlaşma hareketleri başlamış bunun sonucunda bir çok alanda verimli çalışmalar

yapılmıştır. Bu alanlardan biri olan eğitimde de önemli çalışmalar yapılmış, bir çok okullar açılmıştır. Eğitim alanında atılan önemli adınılardan birisi Avrupa'ya öğrenci gönderilınesidir. İlk defa II. Malrmut zamanında 1834 'ten itibaren Avrupa'ya öğrenci gönderİlıneye başlanmıştır. Özellikle ordunun ihtiyaçlan düşünülerek, öncelik askeri okullara verilerek, bu okullardan öğrenciler seçilip Avrupa'nın çeşitli başkentlerine gönderildi. Öğrenci gönderilen şehirlerin başında Paris ve Viyana gelınekte olup, ayrıca, Londra, Berlin gibi şehirlere ve Belçika, Toskana gibi devletlere de öğrenciler gitti. Avrupa'ya öğrenci gönderilınesindeki amaç, devleti yeniden güçlendinnek doğrultusunda önceleri askeri konularda nitelikli subay ve askeri okullara çağdaş bilgilere sahip hocalar yetiştirmek,

sonralan özellikle Tanzimat'ın ilanından sonra, diğer alanlarda da bilgili eleman yetiştinnekti. Özellikle lisan bilen, becerikli, bilgili insanlara devletin ihtiyacı vardı. Aynca, yeni açılınakta olan rüşdiye, idadi ve çalışmalan yıllar süren Diirülfünı1n'a öğretmen yetiştirmek bu amaçlar arasında sayılabilir.

1839 yılına kadar giden öğrenciler arasında gayr-i müslim ogrenciye rastlanmazken, bu tarihten itibaren Avrupa'ya giden gayr-i müslim öğrencilerin sayılannın arttığllll tespit etmekteyiz. Öğrencilerin masraflannı devlet karşılamaktaydı. Ancak, kendi imkanlarıyla Avrupa'da eğitim alanlara da rastlamaktayız ve bunlar çoğunlukla gayr-i müslim tebaadan kişilerdir.

Yukandaki satırlada özetiediğimiz gelişmeler ve sebeplerle Avrupa'ya giden öğrencilerin birçoğu başan ile tahsillerini bitirip yurda dönerek, önemli görevler üstlendiler. Avrupa, bilgi ve kültürüyle yetişen bu uzman kişiler aldıkları görevleri de başarılı şekilde yürüttüler. Aralarından nazırlar, ordu komutanları, valiler, elçiler ve hatta sadrazam olanlar oldu. Yurt dışına devletin büyük masraflar yaparak ve ülkenin batılılaşmasllll sağlayacakları, ülkenin sorunlarını çözecekleri umutlanyla gönderilen bu öğrenciler döndüklerinde bu amaçlara ulaşmak için gayret ettiler ve memleketin gelişmesinde ellerinden geleni yaptılar.

yazılar Tersane-i Amire'ce de görüşülmek üzere Makam-ı Celil-i Kaptaniye gönderilmiş, Kaptan Paşa da Meclis-i Bahriye'de öğrencilerin bu şekilde yerleştirilmelerinin uygun görüldüğünü bildiren bir tezkere yazmıştır. Bütün evraklar Padişaha iletilıniş, O da uygun bulmuştur. 30 Mart 1849-5 Ca 65,1 Nisan 1849-7 Ca 65 tarihli belgeler. 1

711