İSLAM TARİH, SANAT VE KÜLTÜR ARAŞTIRMA MERKEZi IR CI CA

•• OSMANLI DUNYASINDA

• • \ıp( • •

BILIM VE EGITIM

MiLLETLERARASI KONGRESİ TE B LiGLERİ

İstanbul 12-15 Nisan 1999

Derleyen

. Hidayet Yavuz Nuhoğlu

İSTANBUL, 2001

Osmanlı Tarihi Kaynak ve İncelemeleri Dizi Seri No:7

İsHim Konferansı Teşkilatı (İKT) İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA)

Adres: Barbaros Bulvan Yıldız Sarayı, Seyir Köşkü Beşiktaş

Posta Adresi: P .K. 24, 80692 Beşiktaş -İstanbul -Türkiye

Tel: 0212 259 17 42 Fax: 0212 258 43 65 e-mail: ircica@superonline.com web-site: http://ircica.org

Sayfa Düzeni ve Dizgi: Acar Taıılak Kapak: Hatice Polat

PC/6 - 2001/5 ISBN= 92-9063-090-6 (talnm için) . ISBN= 92-9063-093-8 (Türkçe edisyon ·için)

IR CI CA KÜTÜPHANE KATALOG FİŞİ Osmanlı Dünya.sında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi (12-15 Nisan 1999: Istanbul) Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi

Tebliğleri!Derleyen: Hidayet Yavuz Nuhoğlu.- Istanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, 2001. ..

XXXVTI, 76ls.: res., fig.; 24 sm.- (Osmanlı Tarihi Kaynak ve İncelemeleri Dizisi seri no: 7)

ISBN 92-9063 -093-8 1. Eğitim- Tarih" Türkiye- Osrrianlı Dönemi 2. Bilim- Tarih

- Türkiye - Osmanlı Dönemi I. Nuhoğlu, Hidayet Yavuz (Derleyen) Il. Osmanlı Dönemi Konu III. K.a.N. (Seri) 370.9561

OSMANLI GÜNEŞ SAATLERİNİN TÜRLERİ VE İŞLEYİŞ ESASLARI

NusretÇAM*

Mekanik saatierin henüz icat edilmediği veya yaygınlık kazanmadığı zamanlarda insanların vakti tayin etmek için kullandığı pek çok araçtan bir tanesi de güneş saatleridir. Güneş saatleri genellikle taş veya maden bir levha üzerine tesbit edilen demir bir çubuk ile, bumm etrafına çizilen ve milin gölgesinin hareketine göre vaktin bilinmesine yarayan basit aletlerdir. Güneş saatlerinin bilinen tarihi Eski Mısırlılara ve Keldanilere kadar geriye gider. Büyük İskender'in Babil'i almasından sonra Grekler de güneş saatini kullanmaya başlamışlar, Romalılar zamanında ise güneş saatleri daha da yaygınlık kazannuştır.

Aristokratların sanatkarları himaye etmesinin büyük bir prestij kabul edildiği 16-19. yüzyıllar arasmda Avrupa'da da pek çok güneş saati yapılmıştır. Bunların bir kısnu vakti tayin etmeden ziyade fantezi dekoratifunsurlar mahiyetindedir.

İslfuni güneş saatleri doğrudan doğruya namaz vakitlerini belirlemek için ortaya çıkmıştır. İslamda namaz vakitlerinin dakik bir şekilde bilinmesi, güneş saatlerinin hızla gelişmesini sağlamıştır. Üstelik, İslam dünyasının güneşli bir coğrafyaya sahip olması bu gelişmeyi daha da hızlandırmıştır. Osmanlılara gelinceye kadar çok sayıda yapılmış olması gereken İslilınl güneş saatlerinden en eskisi, halen Kurtuba Arkeoloji Müzesi'nde sergilenen Kurtuba'lı (öl. 1035) İbnü's­Saff'ar'a ait yarısı kırık bir güneş saatidir. Bunu Kahire'deki Tolunoğlu Camii'nin 12. yüzyılın başlarında yapıldığını talımin ettiğimiz ve ne yazık ki yalnızca 1 798'de alman stampajı günümüze ulaşabilen güneş saati ile Tunus'taki 1345-46 tarihli güneş saati takip etmektedir. Bunların hepsi de yatay tiptedir.

Selçuklular, Zengiler ve Atabekler zamanında da güneş saatlerinin yapıldığını bilmekteysek de, mevcut bilgilerin)ize göre bunlardan hiçbirisi günümüze kadar ulaşabilmiş değildir.

Osmanlılara maledilebilecek en eski güneş saati 1409 tarilıli olup, halen Konya Hacı Hasan Mescidi'nin kıble duvarında bulunmaktadır. Bundan sonraki en eski Osmanlı güneş saatleri Fatih zamanında yapılanlardır.

* .. Ankara Universitesi.

1 363

Bize kadar ulaşabilen Osmanlı güneş saatlerini dikkate alarak bmıların türleri, çalışma esasları ve yapılış metodları hakkında şunları söyleyebiliriz:

A- Osmanlı güneş saatlerinin türleri ve çalışma esasları:

Osmanlı güneş saatlerini ilk planda I) Yatay, II) Dikey, ID) Silindirik olmak üzere üç grupta ele alabiliriz.

I) Yatay güneş saatleri, taş veya madem bir levhaya yerleştirilen bir milin gölgesinin hareketine görev akti tayin etmeye yarayan cillazlar olup kendi aralarında basit ve bileşik olmak üzere iki gruba ayrılırlar.

1) Basit Tip Yatay Güneş Saatleri: Mevsimlerin ve ayların ayrıntılı

olarak gösterilmediği bu cihazlar, bir milin kuzeyine çizilmiş olan ve yalnızca en uzun günü gösteren (21 Haziran Yengeç burcu) dışbükey çizgi ile en kısa günü gösteren (21 Aralık Oğlak burcu) içbükey bir çizgi ve bu ikisi arasındaki çapraz düz çizgilerden meydana gelir. Bu çapraz çizgilerden her biri 10, 15 veya 20 dakikalık zan1an dilimlerini işaret eder. Basit tip güneş saatlerine Diyarbakır, Urfa Ulu cfunilerinde ve Kütahya müzesinde bulunan cihazlan ömek verebiliriz.

2) Bileşik Tip Yatay Güneş Saatleri: Teferruatlı tip de diyebileceğimiz bu saatler, basit tipte yeralan mısurlara ilaveten, ayların, mevsimlerin ve ikindi vaktinin de gösterildiği, genellikle birden fazla mili bulmıan cihazlardır. Bu tip cihazlann en gelişınişi Konya Müzesi'nde, Topkapı Sarayı'nda ve Şam Ümeyye Cfuıui'nde bıılunmaktadır. Burçların gösterildiği bu bileşik tip güneş saatlerinde rnile en yakın iki içbükey çizgi arasındaki birinci dilim, İkizler (21 Mayıs-20 Haziran) ve Yengeç (21 Haziran-20 Temmuz); ikinci ve üçüncü içbükey çizgi arasındaki ikinci dilim, Boğa (21 Nisan-20 Mayıs) ve Aslan (21 Temmuz-20 Ağustos); üçüncü içbükey çizgi ile gündönümlerini gösteren düz çizgi arasındaki üçüncü dilim, Koç (21 Mart-20 Nisan) ve Başak (21 Ağustos-22 Eylül) gündönümü çizgisi ile birinci dışbükey arasında kalan dördüncü dilim, Balık (21 Şubat-20 Mart) ve Terazi (23 Eylü1-21 Ekin1); bunları takip eden ikinci ve üçüncü dışbükey çizgi arasında kalan beşinci dilim Kova (21 Ocak-20 Şubat) ve Akrep (22 Ekim-21 Kasnn); mile en uzak iki dışbükey yay arasında kalan altıncı dilim ise Oğlak (21 Aralık-20 Ocak) ve Yay (22 Kasım-20 Aralık) burçlarını işaret etmektedir. Yatay tipteki böyle bir cihazda, 2 1. Haziranda gerçekleşen en uzun günde ınilin gölgesi, ınlle en yakın içbükey birinci çizgiyi takip ettiği halde, gece ve gündüzün eşit olduğu 21 Mart ve 23 Eylül tarihlerinde tam ortadaki düz gündönümü çizgisini, 21 Aralıkta ise güneş ışınlan iyice yatık ~eleceği için en

364

dıştaki dışbükey çizgiyi takip edecektir. Bu güneş saatlerindeki içbü.key ve dışbükey kavisleri çapraz olarak kesen çizgiler saat başlarını ve l5'er dakikalık zaman dilimlerini göstermekte olup milin kuzeybatısındaki rakamlar öğleden öncesine, kuzeydoğusundaki rakamlar ise öğleden sonrasına aittir. Milin öğleden sonraki bölümünü gösteren çizgiler arasında çapraz olarak yeralan hafif kavisli iki çizgiden birincisi "asr-ı evvel''i, (birinci ikindi vaktini), ikincisi "asr-ı sfuıi"yi (ikinci ikindi vakti) gösterir. Bu millerin yuvalarının hemen yanında bulunan kamaya benzeyen şekiller, herhangi bir sebeple mil kaybolacak olursa yerine aym boyda yenisinin konulması için milin gerçek boyutıınu gösteren şekillerdir.

II) Dikey güneş saatleri Doğrudan doğruya duvar taşlarına veya duvara yerleştirilen mermer bir levhaya dik olarak yerleştirilen bir milin, yere dik olarak gelen gölgesine göre vaktin tayin edildiği bu cihaziarın sayısı daha çoktıır. Bunları şekillerine ve fonksiyanlarına göre 1) Dairev1, 2) Üçgen, 3) Dörtgen, 4) ikindi, 5) ·Bileşik olmak beş öbekte inceleyebiliriz.

1) D~iirevi saatler: Merkezdeki bir milin alt tarafında kalan yarım

dairenin, genellikle oniki saatlik bir zaman dilimini gösterecek şekilde eşit

aralıklarla çizilen çizgilerden ibarettir. Milin tam altındaki çizgi öğle vaktini. bunun sol tarafındaki çizgiler öğleden önceki, sağ tarafındaki çizgiler öğleden sonrald zamana delalet eder.

2) Üçgen saatler: Dalıa ziyade İstanbul'da bulunmalan sebebiyle "İstanbul tipi güneş saatleri" de diyebileceğimiz bu cihazlar, bir milin alt tarafına yerleştirilen bir dik üçgen şeklindedir. Bu güneş saatlerini de basit ve bileşik diye iki öbekte incelemek mümkündür.

a) Basit tipteki üçgen dikey güneş saatleri bir tanesi milin altında yere dik, diğeri milin sağ tarafında yere yatay olarak uzanan iki düz çizgi ile bunların arasına yerleştirilen çapraz çizgilerden meydana gelmektedir. Yere dik olan çizgi öğle, yere paralel olan çizgi, akşam, ikisi arasında kalan çizgiler ise öğle ile ikindi arasındaki saatleri gösterir. Bunlara örnek olarak İstanbul Sultanalınıet ve Bayezit camilerinin güneş saatlerini verebiliriz.

b) Bileşik tipteki üçgen dikey güneş saatleri de şekil olarak bir öncekilere benzemekle birlikte daha ayrıntılı ve daha incelikli bir işleyişe sahiptir. Bunlarda öğle ile gün batınıı arasında kalan zamam saat ve onar veya on beşer dakikalık zanıan dilimleri halinde gösteren çizgilerden başka güneşin hangi burçta olduğunu gösteren kavisler de mevcuttur. Bu yönüyle bu tip cihazlar bileşik tip

A t 365

yatay güneş saatlerine benzerse de, saatin konumu dolayısıyla burçların yeri bunda terstir. Bir dikey saatte mile en yakın içbükey çizgi, güneş ışığının en eğik geldiği ve gündüzün en kısa olduğu 2 ı Aralık tarihini, eri alttaki dışbükey çizgi ise güneşin en dik noktaya eriştiği ve gündüzün en kısa olduğu 2 ı Haziran tarihini gösterir. Bu duruma göre, bu altı dilimden içten itibaren birincisi Oğlak ve Yay, ikincisi Kova ve Akrep, üçüncüsü Balık ve Terazi, dördüncüsü Koç ve Başak, beşincisi Boğa ve Arslan, altıncısı İkizler ve Yengeç burcuna delruet eder.

3) Dörtgen saatler: İşleyiş bakınundan birincisinin aynısı gibidir. Onlardan farklı olarak saatleri ve on beşer dakikalık zaman dilinılerini gösteren çizgiler, milin alt tarafına yerleştirilen "U" şeklindeki bir şerit üzerine yerleştirilmiştir.

4) İkindi saatleri: Yalnızca "asr-ı evvel"e (ާ.:fii mezhebinin esas aldığı ilk ikindi vaktine) ve "asr-ı sfuıi"ye (Hanefi Mezhebinin esas aldığı ikinci ikindi vaktine) kalan zamanı göstermek için yapılan güneş saatleridir. Cfunilerin kıble veya batı duvarına yerleştirilen bir milin gölgesinin hareketine göre vakti tayin eden bu cihaz, milin alt tarafında hafif kavisli çizgi demetlerinden ibaret olup bunları yalnızca İstanbul'da görmekteyiz.

5) Birleşik tip saatler, üçgen, dörtgen ve ikindi saatlerinden ikisinin veya üçünün birarada yapılmasıyla elde edilen saatler olup daha ziyade Kalıire'de

görülmektedir. işleyişieri diğerlerinin aynısıdır.

III) Silindirik güneş saatleri tesbitierimize göre yalnızca bir tanedir. Kandilli Rasathanesi'nde muhafaza edilen ve silindirik bir tahtadan yapılmış olan bu cihazın işleyişi aynen dikey üçgen saatierin işleyişi gibidir.

Amasya Orduevi'ndeki armut biçimindeki bir saat ise bu tasnifın

hiçbirisine girmemektedir.

B- Y apılış metodları : Osmanlı güneş saatlerinden billıassa basit tipte olanların, daha ziyade basit gözlemlere veya bir günün yansını teşkil eden ve gündüz vaktinin oniki eşit saat diliminden meydana geldiğini varsayan -ve tabii ki yaz ve kış mevsimleri için hiç de doğru olmayan- teorik bir varsayıma dayanılarak yapıldıklan anlaşıhnaktadır. Erzurum, Gaziantep, Bitlis ve Siirt Közlük'teki güneş saatlerini bunlara örnek verebiliriz.

366

Özellikle bileşik tipteki güneş saatlerinin matematikte ve astronomik hesaplarda mahir kimseler tarafından meydana getirildiğini bilmekteyiz. Zira Osmanlılara gelinceye kadar bu konuda pekçok illimin astronomi ile ilgili eserlerinde bu konuya da geniş yer verdiği görülmekte olup bunların başmda daha 9. Yüzyılda yaşamış olan Harizmi gelmektedir. Dikey saatler hakkında bilinen ilk eser, 10. yüzyılda yaşamış olan İbnü'l-Ademi tarafından yazılmıştır. Yine 10. yüzyılın başlannda ölen Sabit bin Kurre'nin yatay güneş saatlerinin yapımını ele alan geniş kapsamlı teorik bir eserinin mevcudiyetini bilmekteyiz. Bunları Merraklişi (13. yüzyıl) ve çağdaşı Şehabeddin el-Maksi takip etmiştir. İbnü's­Serme ise 14. yüzyılın Suriye'li en meşhur astronomi bilgini olup Halep'te bütün boylarnlara göre çeşitli güneş saati tasarlamıştır. Osmanlılar zamanmda ise Ali Kuşçu (15. yüzyıl) ve Takiyüddin er-Rasıd'm (16. yüzyıl sonları) astronomi çalışmalan münasebetiyle güneş saatleriyle de ilgilendiklerini görmekteyiz.

Osmanlı güneş saatlerinin hiç olmazsa bir kısmının, matematik ve astronomide mahir kimseler tarafından yapıldığının diğer bir delili de, İstanbul Eminönü'deki Yeni Cami'nin 1663 tarihli vakfiyesinde rastladığımız şu ifadelerdir: "deredit ve dekayık-ı evkate vu/ifit. zahir ve evkat-ı salavata müterassıt ve ntizzr ldmesne saatçi olup her vakti teşhis ve tayinde dakika fevt etmeyip" (vakitlerin derecelerini ve dakikalanna vukfrfu belli olan, namaz vakitlerini bilip gözeten bir saatçi olup her vakti bilip tayin etmede bir dakika bile geç kalmayan ... ). Diğer taraftan, İstanbul Eminönü Yeni Cami ve Kürkçübaşı Camii güneş saatlerinde olduğu üzere birçok cihazda, saat başlarına tekabül eden çizgilerin karşısına 1, 2, 3, ... rakamları yerine bunların ebced hesabıyla derece cinsinden karşılıkları olan (15=10+5), (30), (45= 40+5) ... gibi harf karakterli rakarnlarm yazılması da onların astronomi ve hendese bilen kimselerin elinden çıktığına işaret etmektedir. Bilindiği üzere bir saatin derece cinsinden karşılığı 360: 24= 15'dir.

İster yatay, ister dikey olsun, özellikle gündönümü ve burç çizgileri belirtilmiş teferruatlı tip bir güneş saatinin ne kadar usta bir gökbilimcinin elinden çıkarsa çıksın, cihazm yapılacağı şehrin enlem ve boylanundan başka, bu cihazın yerleştirileceği camiin duvarının konumunun da farklı olması sebebiyle, günlük ve yıllık yapılan gözlem ve tutulan kayıtlardan sonra yapılmış olduğunu talıınin

etmekteyiz. Nitekim Üsküdar Milirimalı Camii'nin kıble duvannda. kaba hatlarla çizilmiş böyle bir güneş saati mevcuttur. ·

Yaptığımız araştırmaya göre Osmanlılar zamanmda yapılmış olan güneş saatlerinin, şehirlere göre yapılış tarihini, ustasını, türünü gösteren listesi şöyledir:

367

Sıra Şehir Güneş saatinin Tarihi Türü Ustası

bulunduğu yer İstanbul Fatih C1imii (1470) 1473? Dikey Ali Kuşçu?

üçgen 2 İstanbul Fatih Cfunii (1470) İkindi " ?

saati 3 İstanbul Aksaray Murat Paşa - Üçgen

Camii (1472) 4 İstanbul Aksaray Murat Paşa - Dörtgen

Cfunii (1472) 5 İstanbul Seyit Ömer Camii (1486) 6 İstanbul Bayezit Cfunii (1505) 1742 Üçgen Osman 7 İstanbul Bayezit Camii (1505) ( " ) İkindi ( " )

saati 8 İstanbul Bayezit Cfunii (1505) 1507- Üçgen Muhyiddin-i Arab

1510 9 İstanbul Kürkçübaşı C. (1511) 1511 Üçgen- Mehmed bin Ebi'l-

dörtgen Kasım

10 İstanbul Aya Sofya 16. yy. Üçgen-dörtgen

ll İstanbul Aya Sofya Yatay Ali Kuşçu (Meyer'e göre)

12 İstanbul Yavuz Selim C. (1522) Yatay 13 İstanbul Üsküdar Mihrimalı C. 1770 Üçgen Derviş Yahya

(1547) Muhyidin 14 İstanbul " Üçgen 15 İstanbul Topkapı Kürkçü Alunet P. 1792 Üçgen Hafız Hasan Paşa

C. (1554) 16 İstanbul Süleymaniye Camii 1772 Üçgen Hafi.z Abdurralunan

(1557) 17 İstanbul " (1772) İkindi (Hafı.z Abdurralunan)

saati 18 İstanbul Balat Perruh Kahya Cfunii Dörtgen

(1563) 19 İstanbul Edirnekapı Mihrimalı Dörtgen

Cfunii (1565) 20 İstanbul Edirnekapı Mihrimalı Üçgen

Cfunii (1565) 21 İstanbul Tophane Kılıç Ali Paşa Yatay

Cfunii (1580) 22 İstanbul Cerralıpaşa Cfunii 1762 Üçgen 23 İstanbul Sultanahmet Camii Dairevi Şamlı Hüseyin

(1617) 24 İstanbul Sultanahmet Camii Üçgen

(1617) 25 İstanbul Sultanahmet Camii Üçgen

(161 7) 26 İstanbul Eminönü Yeni Cfunii 1669 Dörtgen Rıdvan

(1663)

368

27 İstanbul Eminönü Yeni Cfunii. Üçgen (1663)

28 İstanbul Eminönü Yeni Ciimii İkindi (1663) saati

29 İstanbul Üsküdm· Üçgen

30 İstanbul Hekimoğlu Ali Paşa 1761 Üçgen Halifezade İsmail Ciimii (1735)

31 İstanbul Hekimoğlu Ali Paşa (1 761) ikindi (Halifeziide İsmail) Camii (1735) saati

32 İstanbul Hekimoğlu Ali Paşa Üçgen Ciimii (1 735)

33 İstanbul Ayazına Camii (1760) Üçgen Seyyid Abdullah ve Yahya

34 İstanbul Ayazına Camii (1760) Üçgen 35 İstanbul Laleli Ciimii (1763) 1779 Üçgen Muvak:kit İsmail 36 İstanbul Laleli Camii ( 17 63) (1779) İkindi (Muvakkit İsmail)

saati 37 İstanbul Beylerbeyi Camii (1778) Üçgen 38 İstanbul Beylerbeyi Camii ( 1778) Yatay 39 İstanbul Beylerbeyi Ciimii (1778) 1788 Yatay

40 İstanbul Eyüp Eski Yeni Ciimii (19. 1688 Dörtgen y.y.)

41 İstanbul Paşalimanı Camii (19. y.y.) Üçgen Muvakkit Ali 42 İstanbul Beşiktaş Deniz Müzesi 1782 Üçgen Seyyid Osman 43 İstanbul Edirnekapı Şehitliği 1915 Yatay Mülazım Yakup 44 İstanbul Asker!Müze Yatay

45 İstanbul Topkapı Sarayı III. Avlu 1456, Yatay Silalıdar Seyyid 1794 Abdullah

46 İstanbul Topkapı Sarayı (Ağalar 1859 Üçgen Camii)

47 İstanbul Topkapı Sarayı (Ağalar 1859 Üçgen Ciimii)

48 İstanbul Kandilli Rasathanesi (18.yy) Silindirik 49 İstanbul Bayezid Camii 1916 Yatay Alırnet Ziya 50 İstanbul Hoca Tahsin Mektebi Dörtgen 51 İstanbul Dolmabahçe Sarayı avlusu Yatay 52 İstanbul Fatih ciimii Mektebi 1 14701er Dikey Ali Kuşçu

53 İstanbul Şehziide Camii 1795 ? Veliyüddin Efendi Muvakkithanesi

54 İstanbul Takiyüddin er-Rasıd'ın 1570-1585 Dörtgen Takiyüddin er-Rasıd güneş saati

55 Adana Yeni Ciimi (1724) (1724) · Dairevi 56 Amasya Orduevi bahçesi Armud!

1) Evliya Çelebi'nin bahsettiği bu mektep ve güneş saati bugün mevcut değildir. (Evliya Çelebi l Seyahatnamesi, İstanbul, 1314, s. 140) '

369

57 Balıkesir Zağanos Paşa Cfunii (1461, 1906-1914 Yatay Bnb. Hayri, Yzb. 1906) İshak

58 Bitlis İhlasiye Medresesi (1589) Dairevi 59 Bitlis Saidiye Türbesi (1 723?) Dairevi 60 Diyarbakır Ulu Cfuni (1092) 1819? Yatay 61 Diyarbakır Ulu Cfuni (1092) Yatay 62 Edirne Eski Cami (1414) 1720 Üçgen 63 Edirne Üç Şerefeli Cfuni (1447) 1720 Üçgen 64 Edirne Bayezid Camii (1488) Yatay 65 Edirne Selimiye Cfunii (1575) Üçgen 66 Edirne Selimiye Cfunii (1575) 1774 Üçgen 67 Edirne Selimiye Cfunii (1575) Üçgen 68 Erzurum Şeyhler Cfunii (1771) 1771 Dairevi Fe him 69 G.Antep Ali Neccar Cfunii (14. Dairevi

yy?) 70 Gebze Çoban Mustafa Paşa Cfunii Yatay

(1522) 71 · Konya H. Hasan (Kadı Mürsel) (1409) Dliirevi Kuyumcu Hasan

Cfunii (1409) 72 Konya Mevlana Müzesi 1797 Yatay Mehmet Dede 73 Kütahya Kütahya Müzesi 1798 Yatay Seyyid Ebu Bekir 74 Lüleburgaz Sok-ullu Mehmet Paşa Yatay

Camii (1569) 75 Manisa Hafsa Sultan Cfunii (1522) 1698 Üçgen Sırrı 76 Safranbolu Köprülü Mehmet Paşa Yatay

Cfunii (1661) 77 Siirt Kozluk İbralıirn Bey Camii (1705) Dliirevi

(1705) 78 Sivas Etnoğratya MÜZesi 1890 Yatay Rıza

79 Sivas Etnoğrazya MÜZesi Yatay 80 Tavşanlı Saatçı Ziya Yücel Evi Yatay 81 Tavşanlı Ulu Cfuni Yatay 82 Urfa Ulu Cfuni (1l.yy.) Yatay

KIBRIS 83 Mağosa Ulu Cfuni Dliirevi

SURİYE 84 H alep Sultaniye Cfunii Dörtgen 85 H alep Osman Paşa Cfunii ( 173 9) Dörtgen 86 Hal ep Osman Paşa Cfunii (1739) İkindi saati 87 Hal ep Ulu Cfuni Yatay 88 H alep Ulu Cfuni Dörtgen 89 Şam Ümeyye Camii (715) 1204? Dairevi Seyyid Muhsin?

minare kliidesi (1790?) 90 Şam Ümeyye Camii (715) 1889 Yatay Muhaıned bin

öncesi Mustafa Taritavi BULGARİSTAN

91 Filibe Şehlibeddin Paşa Cfunii Dörtgen (1444)

MISIR

370

92 Kahire Ezher Cfunii 1749

93 Kahire İslam Müzesi (Hakim 1620 Cfunii güneş saati)

94 Kah ir e İslam Müzesi (Kayıtbay 1780 Sebili güneş saati)

95 Kah ir e Kahire İslam Müzesi 1774 (anonim güneş saati)

96 Kah ir e Kalenin Süleyman Paşa Camii'ne bakan burcunun

güneyyüzü 97 Ka bire Anderson Müzesi 1856?

98 Kahire Havaalanında teşhir salonu 1163 (1750)

99 Kahire Mehmet Ali Paşa Cfunii (1848)

100 Ka bire Şeyhun Cfunii 101 Ka bire Kalede revale sütunu

üzerinde YUGOSLAVYA

102 Travnik Hacı Ali Bey Cfunii (1866) FİLİSTİN

103 Kudüs Kubbetüssahra İSRAİL

104 Tel Aviv M üze 105 Akka Cezzar Alınıet Paşa Cfunii

(19. yy. sonları) TUNUS

106 Kayrevan Ulu Cfuni avlusu 18501er

Dörtgen Üçgen

Dörtgen

Bileşik türde

Bileşik türde

Bileşik türde

Bileşik türde

Dörtgen Üçgen

Üçgen

Dairevi

Yatay Yatay

Yatay

Mısır Veziri Ahmed Muhammed bin

Osman

Muhammed bin Hasan en-Nebeşi

Feleki Mahmut Paşa

Mısır Veziri Ahmed

Vezir Ahmet

İsrail'deki güneş saatlerini yerinde bizzat incelemek fırsatını bulamadığımız için, bu cihazlan bizzat gören bir kişinin beyanı ile yetiniyoruz. Yukanda verdiğimiz listedeki güneş saatlerinden başka yine Türkiye'de inebolu'da çarşı içindeki cfuninin avlusunda, Sivas. Cumhuriyet Üniversitesi öğretim elemanlarından birisinin evinde ve Gerede hükUmet konağının önünde birer tane güneş saatinin olduğu haberini aldıysak da bunlan. henüz tetkik etme imkfuıı.nuz olmadı. Kahire Kalavun Cfunii'nin revak sütunu üzerinde bulunan güneş saati ise Osmanlı fetlıinden birkaç yıl önce 1488 yılında Memluklülar zamanında

yapılmıştır. Tabii Osmanlı güneş saatleriyle ilgili olarak verdiğin1İz bu rakamlar kesin olmayıp yeni bulunacak saatlerle daha da artacağını umulmaktadır.

Cumhuriyet döneminde yapıldığı:ıiı bildiğimiz bir güneş saati İstanbul Bayezit Hat Eserleri Müzesi'nde bulunmakta olup 1935 yılında Ahmet Ziya Akbulut tarafından yapılmıştır.

371

1- Sultaııalınıet Cfuııii avlu revakındaki basit tip dairevi güneş saati.

Hekimo§lu Ali P<ış;:ı Cilmii i'içgcn glını:ş S;"ı:t!i, çiıim

2- İstaııbul Hekimoğlu Ali Paşa Cfuııii'nin dikey tipteki güneş saati.

372

11 :cui.-20.1 '~ 2211-ZQ.12

2) 21.1. '-202. \C

23.10-?1.11

:ıı 2Q2.-:?0.3 ~·e

23.9.-ZQ.IO

.::ı 2ı.J. -20-l. ~il 21.8-229

5) 21.4.-23.5.\"e 2ı.1.-2ı .. a

6} 21.5.-20li.\"C 21.6.-21.7.

(8~3k) {~1 !DöOa) {iü:!Qı}

{Yengeç)

KiTABE

3- İstanbul Yeni Cilınü'ııiıı burç adlarının da gösterildiği teferruatlı dikey tipteki güneş saati.

4- Urfa Ulu Cilnıü avlıısııııdaki yatay tip güneş saati

373

5- İstanbul Dolmabalıçe Sarayı balıçesindeki yatay tip güneş saati.

6- İstanbul Topkapı Sarayı 3. avlusınıdaki güneş saatinin çizinıi.

374