Penomocnictwo w prawie polskim Zagadnienia cywilnoprawne

Wprowadzenie

Instytucja penomocnictwa naley do jednego z centralnych zagadnie prawa cywilnego. Pomimo e uregulowana jest w czci oglnej prawa cywilnego to jednak jej znaczenie jest znacznie szersze i praktycznie dotyczy wszystkich dziaw prawa cywilnego. Peni rwnie czsto rol wariantu konstrukcyjnego, za pomoc ktrego strony mog modyfikowa zarwno umowy nazwane jak i umowy nienazwane. W pracy staraam si przedstawi penomocnictwo jako jedn z form szerszego pojcia zastpstwa. Trudno metodologiczna pracy polegaa rwnie na tym e penomocnictwo bardzo czsto zwizane jest z tak rnymi instytucjami prawa cywilnego jak na przykad zlecenie, agencja czy maestwo. Std te praca wymagaa

syntetycznej metody badawczej albowiem opisywanie poszczeglnych przypadkw z ktrymi penomocnictwo jest zwizane (w szczeglnoci dotyczy to umowy zlecenia) przekraczaoby ramy niniejszego opracowania i w zasadzie kady z tych przypadkw mgby by przedmiotem odrbnej pracy. Std, bardzo czsto musiaam siga do opracowa o charakterze syntetycznym, uoglniajcym. Penomocnictwo jest w pewnych okrelonych sytuacjach opisanych w normach prawnych bardzo podobne do takich instytucji jak przedstawicielstwo ustawowe, zastpstwo porednie, powiernictwo czy instytucja posaca. Dlatego te w pracy staraam si odrni te instytucje przyjmujc rne, czsto zoone metody wykadni. Chciaabym jednak tutaj przede wszystkim zwrci uwag, e praca zostaa napisana metod dogmatyczno-prawn, o ktrej moemy powiedzie, posugujc si pewnym skrtem mylowym, e polega ona na odkodowywaniu norm prawnych z obowizujcych przepisw prawa. Metoda1

dogmatyczna zakada rne reguy interpretacyjne. Konieczne w pracy byo zatem korzystanie z wielu metod wykadni celem ustalenia rzeczywistej treci i zakresu norm prawnych regulujcych instytucj penomocnictwa. W pracy sigaam przede wszystkim do wykadni gramatycznej, ktra jest podstaw nauk dogmatycznych, ale zastosowanie przy dochodzeniu do wielu wnioskw miay rwnie wykadnia funkcjonalna oraz systemowa. W pracy korzystaam rwnie z orzecznictwa Sdu Najwyszego, ktre przy skomplikowanej problematyce penomocnictwa peni szczegln rol w wyjanianiu wielu wanych problemw prawnych.

Rozdzia I Pojcie i konstrukcja penomocnictwa.

1. Penomocnictwo jako rodzaj przedstawicielstwa. Przedstawicielstwo zaliczane jest do szeroko rozumianej kategorii zastpstwa w prawie cywilnym 1. Istniej trzy teorie wyjaniajce istot przedstawicielstwa.Pojcie zastpstwa naley do jednego z najbardziej spornych zagadnie w prawie cywilnym. Cz autorw kwestionuje teoretyczn i praktyczn przydatno tego pojcia dla analizy stosunkw prawnych, w ktrych jedna osoba dziaa w sferze prawnej innej osoby. Tak S. Grzybowski, System prawa cywilnego, cz oglna, t. I, Ossolineum 1974, s. 611-612. Cz za autorw posuguje si tym pojciem w rnych kontekstach odmiennie jednak je rozumiejc. W szczeglnoci rnice te dotycz tego, czy zastpstwo obejmuje jedynie przedstawicielstwo w rnych jego postaciach czy te takie instytucje jak zastpstwo porednie, powiernictwo oraz instytucja posaca. Do przedstawicieli pierwszego stanowiska zaliczy naley A. Stelmachowskiego, Istota i funkcje posiadania, Warszawa 1958, s. 91. Do przedstawicieli drugiej grupy naley natomiast zaliczy przede wszystkim A. Szpunara, Stanowisko prawne penomocnika, Przegld notarialny, nr. 1-2, s. 56 i nast. Kontrowersje dotyczce tego pojcia odnosz si rwnie do tego, czy pojcie zastpstwa obejmuje jedynie moliwo dokonywania czynnoci prawnych czy rwnie faktycznych. We wspczesnej nauce przewaa drugi z wymienionych wyej pogldw. Autorem prezentujcym takie stanowisko jest M. Pazdan (w:) System prawa prywatnego, Prawo cywilne - cz oglna, t. II, pod red. Z. Radwaskiego, Warszawa 2002, s. 456. Odmienne stanowisko prezentuje natomiast J. Fabian, Penomocnictwo w prawie polskim, Warszawa 1963, s. 90. Pomimo tych kontrowersji dotyczcych pojcia zastpstwa w literaturze polskiej nie ma opublikowanej monografii na ten temat. Jedyn (niepublikowan) prac na ten temat jest rozprawa A. Burzaka, Zastpstwo w prawie cywilnym, Gdask 1995, Biblioteka Wydziau Prawa i Administracji. Autor ten przyjmuje teoretyczn poprawno oraz praktyczn przydatno nadrzdnego pojcia1

2

Pierwsza z nich, teoria podmiotu zakada, e dziaa sam reprezentowany, przedstawiciel za jest jedynie jego organem. Druga, teoria reprezentacji, zakada natomiast, e dziaa przedstawiciel, trzecia natomiast stanowi swojego rodzaju kompromis midzy teori podmiotu a reprezentacji, zajmuje si w niej bowiem stanowisko, i skutki prawne powstaj ze wspdziaania i reprezentowanego i jego przedstawiciela2. Ze wzgldu na rdo umocowania do dziaania w cudzym imieniu i na cudzy rachunek wikszo autorw przyjmuje, e istniej tylko dwa rodzaje przedstawicielstwa ustawowe oraz penomocnictwo3. Moim jednak zdaniem mona wyrni trzy rodzaje przedstawicielstwa. W sytuacji, bowiem gdy rdem umocowania do dziaania cudzym imieniu jest norma prawna, czyli sama ustawa, wwczas mamy do czynienia z przedstawicielstwem ustawowym. Przykadowo, przez sam fakt urodzenia dziecka, rodzice ex lege staj si jego przedstawicielami ustawowymi ( zob. art. 98 1 k.r.o.). Do powstania stosunku przedstawicielstwa w tym wypadku nie potrzebne jest spenienie adnych innych wymogw oprcz samego tylko zdarzenia, z ktrym ustawa czy skutek prawny w postaci powstania przedstawicielstwa ex lege4. Odmienna sytuacja zachodzi w zakresie dwch pozostaychzastpstwa wzgldem takich instytucji jak penomocnictwo, zastpstwo porednie i powiernictwo. 2 Bliej na ten temat zob. S. Grzybowski (w:) System prawa cywilnego,, s. 613-614. W doktrynie prawa cywilnego znana jest zasada factum executoris factum partis (czynno przedstawiciela jest czynnoci strony), zob. J. Dmowski (w:) aciska terminologia prawnicza, Warszawa 2009, s. 70. Moim zdaniem w wietle wspczesnej nauki prawa cywilnego zasada wyraona w tej paremii jest nie do przyjcia, albowiem nie ulega wtpliwoci, e wedug regulacji kodeksu cywilnego penomocnik skada swoje wasne owiadczenie woli lecz w imieniu reprezentowanego, a jedynie skutki prawne takiej czynnoci realizuj si w sferze reprezentowanego, a nie penomocnika. Zasada wskazana wyej reprezentuje zatem jedn tylko z przedstawionych teorii, czyli teori reprezentacji. 3 Tak A.Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne, Zarys czci oglnej, Warszawa 1996, s. 309 4 Pomimo, e w jzyku prawniczym bardzo czsto spotykamy si ze zwrotem ex lege (lub te ipso iure) to nie wystpuje on w jzyku prawnym. Pomimo powszechnego uywania tego pojcia w jzyku prawniczym nie doczekao si ono w literaturze przedmiotu pogbionych analiz teoretycznych i semantycznych. Rni autorzy posuguj si nim w rnych znaczeniach i kontekstach. Zdaniem A. Stelmachowskiego stosunek cywilnoprawny powstaje ex lege, gdy sama ustawa stanowi ogniwo uzupeniajce w acuchu zdarze prawnych ktre s niezbdne dla powstania stosunkw cywilnoprawnych. W praktyce oznacza to, e samo wejcie w ycie przepisu stanowi samoistne zdarzenie prawne powodujce powstanie okrelonego stosunku cywilnoprawnego, jego zmian bd wyganicie istniejce stosunku prawnego. Tak A. 3

rodzajach przedstawicielstwa. Czasem bowiem, do powstania stosunku przedstawicielstwa niezbdne jest orzeczenie sdu. Na przykad w wypadku ubezwasnowolnienia cakowitego osoby fizycznej sd wydaje postanowienie o ustanowieniu opiekuna ( zob. art. 13 1 i 2 k.c. ). Stosunek przedstawicielstwa istnieje wwczas pomidzy opiekunem a osob poddan opiece (pupilem). Z tak te sytuacj mamy do czynienia w wypadku ubezwasnowolnienia czciowego. Dla takiej osoby sd ustanawia kuratora wydajc odpowiednie postanowienie ( zob. art. 16 1 i 2 k.c. ). Sytuacja taka wystpuje rwnie, gdy osoba prawna nie moe dziaa ze wzgldu na brak organw. Zgodnie z art. 42 1 k.c. sd wydaje wwczas postanowienie o ustanowieniu kuratora dla takiej osoby prawnej. W opisanych wyej jest sytuacjach orzeczenie rdem sdu powstania w stosunku

przedstawicielstwa

wydawane

postpowaniu

nieprocesowym, w formie postanowienia 5. Std te moim zdaniem moemy mwi o przedstawicielstwie sdowym. Nie powstaje ono bowiem tak jak przedstawicielstwo ustawowe ex lege, ale potrzebne jest jeszcze dodatkowo zdarzenie prawne jakim jest wydanie orzeczenia sdowego 6. Sam stan psychiczny osoby fizycznej uzasadniajcy jej ubezwasnowolnienie nie powoduje skutku prawnego w postaci ubezwasnowolnienia. Do ubezwasnowolnienia niezbdne jest bowiem zdarzenie prawne jakim jest wydanie orzeczenia sdowego. Natomiast przy urodzeniu dziecka sam fakt

Stelmachowski, Wstp do teorii prawa cywilnego, Warszawa 1984, s. 365. Zwroty ex lege i ipso iure s zwrotami aciskimi, ale uywanymi w jzyku polskim. E. Kopaliski, Sownik wyrazw obcych i zwrotw obcojzycznych, Warszawa 2007. Zwrot ex lege oznacza okrelenie aktw albo czynnoci opartych na przepisie ustawy, natomiast ipso iure na mocy prawa, z przepisu prawa. 5 Powstaje tu pytanie czy orzeczenie to ma charakter konstytutywny czy te deklaratywny. Moim zdaniem orzeczenie to ma charakter konstytutywny. W literaturze przedmiotu przyjmuje si bowiem, e orzeczenie sdowe ma charakter konstytutywny wwczas, gdy tworzy nowy stosunek prawny bd zmienia lub znosi stosunek dotychczasowy. Orzeczenie deklaratywne stwierdza za jedynie tre ju istniejcych stosunkw prawnych. Tak K. Korzan, Orzeczenia konstytutywne w postpowaniu cywilnym, Warszawa 1972, s. 45. 6 Naley zauway i w tym wypadku to orzeczenie sdowe ma charakter nie tylko zdarzenia prawnego ale naley do tzw. zdarze cywilnoprawnych. Bliej na temat charakteru prawnego orzeczenia sdowego jako zdarzenia cywilnoprawnego zob. E. towska, Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 1995, s. 128-130. 4

jego urodzenia jest wystarczajcy dla powstania stosunku przedstawicielstwa. Naley tu jednak zwrci uwag, e przedstawicielstwo sdowe jest kwestionowane przez wikszo autorw, std w podrcznikach nie wyrnia si go jako odrbnego rodzaju przedstawicielstwa, zaliczajc je do przedstawicielstwa ustawowego 7. Najwaniejszym jednak z praktycznego punktu widzenia i najbardziej skomplikowanym z teoretycznego punktu widzenia rodzajem przedstawicielstwa jest penomocnictwo, bowiem rdem jego powstania jest czynno prawna. Czynno t zwyko si w prawie cywilnym nazywa udzieleniem penomocnictwa, o czym szerzej bdzie mowa w dalszej czci pracy8. Penomocnictwo mieci si w pojciu zastpstwa sensu largo. Jak ju zaznaczyam na wstpie opracowania, samo pojcie zastpstwa w literaturze cywilistycznej jest sporne. Nie ulega jednak wtpliwoci, e penomocnik, ktry zastpuje inn osob w dokonywaniu czynnoci prawnych, porusza si w cudzej sferze prawnej9. Nie wypracowano dotychczas oglnych zasadZob. A. Kawako, H. Witczak, Prawo cywilne cz oglna, Warszawa 2010, s. 191-192, J. Kremis, Podstawy prawa cywilnego, pod red. E. Gniewka, Warszawa 2005, s. 79, A. Doliwa, Prawo cywilne cz oglna, Warszawa 2004, s. 335, E. Skowroska-Bocian, Prawo cywilne, cz oglna, zarys wykadu, Warszawa 2005, s. 220, K. Czajokowska-Matosiuk, Prawo cywilne, Warszawa 2010, s. 69, E. towska, Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 1995, s. 86, J. Ciszewski, A. Stpie-Sporek, Prawo cywilne, cz oglna, prawo rzeczowe i prawo rodzinne, Warszawa 2008, s. 177, A. Bieranowski, P. Bogdalski, M. Goettel, Prawo cywilne, zarys wykadu, pod red. M. Goettel, 2006, s. 102, A. Lipiski, Kompendium prawa cywilnego, cz oglna i prawo rzeczowe, Zakamycze 2006, s. 60. 8 Pojcie czynnoci prawnej jest jednym z centralnych zagadnie teorii prawa cywilnego. Nie jest ono jednak jednolicie rozumiane w nauce. Z. Banaszczyk, System prawa prywatnego, Prawo cywilne cz oglna, t. I, pod red. M. Safjana, Warszawa 2007, s. 887 przez pojcie czynnoci prawnej rozumie dziaanie, ktrego nieodcznym i istotnym elementem jest owiadczenie woli podmiotu stosunku prawnego. S. Grzybowski, System prawa cywilnego, s. 467 definiuje to pojcie jako stan faktyczny, ktrego istotn (czyli niezbdn) czci skadow jest co najmniej jedno owiadczenie woli, wywoujce skutki prawne z tej przyczyny, e byy one zamierzone oraz wyraone w owiadczeniu woli.Pojcie czynnoci prawnej K. Czajkowska-Matosiuk, Prawo cywilne cz oglna, prawo rzeczowe i zobowizania, Warszawa 2010, s. 103 okrela jako zdarzenie, w skad ktrego wchodzi co najmniej jedno owiadczenie woli zoone przez osob posiadajc zdolno do czynnoci prawnych , zmierzajce do wywoania skutku prawnego w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku cywilnoprawnego, przy czym skutek ten nastpuje jedynie w przypadku, gdy przewiduje go norma prawna. 9 Dla potrzeb niniejszej pracy przez sfer prawn rozumiaa bd og praw majtkowych podmiotowych przysugujcych podmiotowi (mocodawcy) w zakresie ktrych dopuszczalne jest udzielenie penomocnictwa wynikajcych ze stosunkw cywilnoprawnych, w ktrych7

5

dotyczcych pojcia zastpstwa ani te regu ktre mogyby by praktycznie uyteczne przy analizie stosunku cywilnoprawnego powstaego midzy zastpowanym, a zastpc. Jest jednak rzecz bezsporn, e penomocnictwo jest jedn z form zastpstwa. Naley zwrci uwag, e konstrukcja penomocnictwa uregulowana jest w rny sposb w odniesieniu do rnych instytucji prawnych. Naley zauway, e penomocnictwo w zasadzie nie wywodzi si jak wikszo instytucji prawa cywilnego z prawa rzymskiego, w ktrym obowizywaa zasada alteri stipulari nemo potest. 2. Rne sposoby rozumienia pojcia penomocnictwo.

Naley zaznaczy, e pojcie penomocnictwa w ustawodawstwie jest niejednolite i sam ustawodawca w jzyku prawnym posuguje si tym pojciem rnych znaczeniach i kontekstach. W polskim prawie cywilnym moemy wyrni trzy zasadnicze sposoby rozumienia pojcia penomocnictwo. Przede wszystkim ustawodawca mwic o penomocnictwie wskazuje na pewien stosunek cywilnoprawny istniejcy pomidzy mocodawc a penomocnikiem, na podstawie ktrego penomocnik uprawniony jest do dokonywania okrelonych czynnoci prawnych w imieniu mocodawcy i na jego rachunek. Po drugie w jzyku prawnym mona zauway wyrnienie tego pojcia ze wzgldu na rdo powstania penomocnictwa. Poprzez penomocnictwo w tym znaczeniu rozumie si jednostronn czynno prawn, ktr nazywamy udzieleniem penomocnictwa, a ktra jest rdem stosunku cywilnoprawnego o ktrym mowa wyej.stron uprawnion jest mocodawca. W nauce prawa cywilnego pojcie sfery prawnej nie jest powszechnie uywane. Po raz pierwszy pojciem tym posuy si C. Znamierowski, Zastpca i organ, RPEiS, 1963, nr. 2, s. 221. Szeroko na ten temat wypowiada si take A. KdzierskaCielak, Komis(zagadnienia cywilnoprawne), Warszawa 1973r., s. 31-45. 6

Po trzecie wreszcie przez penomocnictwo rozumie si jedynie sam dokument stwierdzajcy istnienie takiego stosunku pomidzy mocodawc a umocowanym oraz rdo powstania penomocnictwa jak te jego granice. W niniejszym opracowaniu rwnie bd posugiwaa si pojciem penomocnictwa we wszystkich tych trzech wyej opisanych znaczeniach. 3. Prba skonstruowania definicji penomocnictwa. Biorc pod uwag powysze rozwaania moemy powiedzie, e

penomocnictwo to taki rodzaj przedstawicielstwa, ktry powstaje z woli osoby reprezentowanej przez przedstawiciela, a penomocnikiem jest osoba (fizyczna lub prawna), ktra skada swoje wasne owiadczenie woli jednake skada je w imieniu mocodawcy oraz na jego rachunek (rzecz) w granicach umocowania10. Ten stosunek, ktry czy penomocnika i mocodawc nazywamy umocowaniem.

Rozdzia II Rodzaje penomocnictwa

W kadym przypadku udzielania penomocnictwa wymaga si okrelenia przez mocodawc zakresu umocowania penomocnika. Przepis art. 98 k.c. stanowi, i penomocnictwo oglne obejmuje umocowanie do czynnoci zwykego zarzdu, natomiast w przypadku gdy umocowanie ma przekracza czynnoci zwykego zarzdu potrzebne jest penomocnictwo okrelajce ich rodzaj, chyba e ustawa wymaga penomocnictwa do poszczeglnej czynnoci. Przepis ten ksztatuje zatem trzy zasadnicze rodzaje penomocnictw penomocnictwo oglne, penomocnictwo rodzajowe

10

Na temat pojcia dziaania na cudz rzecz zob. A. Kdzierska-Cielak, Komis, s. 31-47 7

(gatunkowe) oraz penomocnictwo do poszczeglnej czynnoci prawnej 11. Z treci przepisu art. 98 k.c. wynika, e mocodawca nie moe w peni swobodnie ksztatowa zakresu udzielanego penomocnictwa, jest on bowiem ograniczony wyej wskazanymi rodzajami penomocnictw okrelonych w powoanym przepisie. Nie bdzie zatem dopuszczalne udzielenie penomocnictwa do dokonywania wszelkich czynnoci prawnych. Czynno udzielenia takiego penomocnictwa jest sprzeczna z ustaw, a zatem niewana12 (art. 58 k.c.), w zakresie takich czynnoci prawnych, ktre wymagaj formy ad solemnitatem, np. sprzeda nieruchomoci. Penomocnik, ktry dokonaby czynnoci prawnej wymagajcej formy szczeglnej w imieniu mocodawcy na podstawie takiego penomocnictwa dziaa bez umocowania. Zastosowania nie bdzie mia jednak wwczas art. 103 k.c.13 (falsus procurator),konieczne bdzie natomiast dla wanego dokonania takiej czynnoci udzielenie penomocnictwa szczeglnego. 1. Penomocnictwo oglne Penomocnictwo oglne obejmuje umocowanie do czynnoci zwykego zarzdu i tym samym jest penomocnictwem o najszerszym zakresie umocowania. Oznacza to, e mocodawca nie okrela w nim ani nie wyodrbnia czynnoci prawnych do jakich zosta umocowany penomocnik, a stwarza jedynie dla niego generalne upowanienie do dziaania w imieniu mocodawcy. 14 Std te, przez wzgld na bezpieczestwo mocodawcy, ustawodawca w przepisie art. 99 2 k.c. ustanowi wymg udzielania

Rwnie w normach procedury cywilnej znajdujemy trjpodzia penomocnictw. Rozrnia si mianowicie penomocnictwo procesowe oglne, do prowadzenia poszczeglnych spraw bd do dokonywania niektrych tylko czynnoci procesowych (art. 80 k.p.c.). wicej na ten temat zob. J. Fabian, Penomocnictwo, s. 96 12 Zob. M. Pazdan (w:) System prawa prywatnego, Prawo cywilne cz oglna, t. II, Warszawa 2002, s. 475 13 Zob. K. Kopaczyska-Pieczniak (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. A. Kidyba, t. I, Warszawa 2009, s. 565 14 Zob. J. Fabian, Penomocnictwo, s.9511

8

penomocnictwa oglnego na pimie pod rygorem niewanoci 15. Przepis art. 98 k.c. posuguje si pojciem czynnoci zwykego zarzdu 16, ktre wystpuje rwnie w innych przepisach kodeksu cywilnego i innych ustaw, a ktre jednak nie zostao ustawowo zdefiniowane. Przepisy nie definiuj tego pojcia ani w sposb negatywny ani pozytywny, bowiem nie mona ich rozpatrywa w oderwaniu od okolicznoci konkretnego przypadku oraz przedmiotu zarzdu. Zakres umocowania mona tu wic ustali jedynie na tle okrelonego stanu faktycznego, bowiem konkretna czynno prawna moe, w zalenoci od istniejcych okolicznoci, zosta uznana za czynno prawn zwykego zarzdu lub te przekraczajc jego zakres 17. 2. Penomocnictwo rodzajowe Zdanie drugie art. 98 k.c. stanowi, i do czynnoci przekraczajcych zakres zwykego zarzdu potrzebne jest penomocnictwo okrelajce ich rodzaj, chyba e ustawa wymaga penomocnictwa do poszczeglnej czynnoci prawnej. Z penomocnictwa rodzajowego wynika stosunek cywilno-prawny, ktrego elementem treci jest umocowanie do okrelonego rodzaju czynnoci prawnych, rwnie tych ktre przekraczaj zakres zwykego zarzdu 18. Zakres umocowania okrelony jest tutaj poprzez wyznaczenie okrelonej kategorii czynnoci prawnych, ktrych penomocnik moe dokonywa w imieniu mocodawcy. Zakres ten moe by jednak ograniczony dodatkowo poprzez wskazanie pewnych cech czynnoci prawnych nalecych do kategorii objtej zakresem umocowania penomocnictwa rodzajowego np. wskazanie podmiotu z ktrym te czynnoci maj by dokonywane. Naley zaznaczy, i w sytuacji gdy wymagane jest penomocnictwo szczeglne niewystarczajce jest

W judykaturze spotka mona stanowiska negujce celowo wymogu udzielania penomocnictwa na pimie i uznajce takie rozwizanie za niesprzyjajce szybkoci obrotu gospodarczego zob. np. P. Bielski, Penomocnictwo handlowe, PPH 2001, nr. 5, s. 25 16 L. Domaski definiuje pojcie czynnoci zwykego zarzdu jako czynnoci majce na celu zachowanie majtku i osiganie z niego normalnych korzyci. 17 Szerzej na temat czynnoci zwykego zarzdu zob. M. Lemkowski, Penomocnictwo oglne a zapis na sd polubowny (Glosa do uchway SN z dnia marca 2002 r., III CZP 8/02), PPH 2003, nr. 1, s. 56. 18 Zob. M. Smyk, Penomocnictwo, s. 20915

9

udzielenie penomocnictwa rodzajowego. Czynnoci do ktrych wymagane jest udzielenie penomocnictwa rodzajowego to m.in. zawarcie porozumienia dotyczcego zapisu na sd polubowny19, wystpienie z wanych powodw ze spki cywilnej (art.869 2 k.c.) 20, czy te gosowanie nad zmian liczenia wikszoci gosw, o ktrym mowa w art. 23 2 ustawy z dnia 24 czerwca 1994 r. o wasnoci lokali 21. Naley w tym miejscu wspomnie take o tzw. penomocnictwie

alternatywnym, ktre uznawane jest za posta penomocnictwa rodzajowego. Obejmuje ono umocowanie do dokonania jednej spord czynnoci wymienionych w penomocnictwie. Oznacza to, e w tym przypadku penomocnik uprawniony jest do samodzielnego wyboru czynnoci, ktrej ma dokona. Przykadem moe tu by penomocnictwo do przyjcia albo odrzucenia spadku (art. 1018 3 zdanie trzecie k.c.).Penomocnik jest uprawniony zarwno do odrzucenia jak i do przyjcia spadku, jednake moe on zoy tylko jedno owiadczenie woli22. 3. Penomocnictwo szczeglne W przypadku penomocnictwa do poszczeglnej czynnoci prawnej

umocowanie obejmuje uprawnienie penomocnika do dokonania w imieniu mocodawcy cile okrelonej czynnoci prawnej np. sprzeday okrelonej rzeczy. Tak jak w przypadku penomocnictwa rodzajowego penomocnictwoTak w uzasadnieniu uchway SN z dnia 8 marca 2002r., III CZP 8/02, OSNC 2002, nr 11, poz. 133, LEX nr 51699. Krytycznie do tego stanowiska M. Lemkowski, Penomocnictwo oglne a zapis na sd polubowny s. 57. Zdaniem tego autora jeeli czynno materialno prawna jest czynnoci zwykego zarzdu, to zapis na sd polubowny rwnie ma taki charakter i do jego sporzdzenia wystarczajce jest penomocnictwo oglne. Jeeli natomiast czynno materialno prawna przekracza zwyky zarzd, to czynno procesowa w postaci zapisu na sd polubowny jest take czynnoci przekraczajac zakres zwykego zarzdu wobec tego wymaga penomocnictwa rodzajowego lub szczeglnego. 20 Wyr. SA z dnia 28 padziernika 1999r., I ACa 628/99 OSA 2002, z. 7, poz. 41, LEX nr 54265 21 Wyr. SN z dnia 15 padziernika 2002r., II CKN 1479/00, OSNC 2004, nr 1, poz. 8, LEX nr 75271 22 Zob. A. Kopaczyska-Pieczniak (w:) Kodeks cywilny,red. A. Kidyba, s. 567. Szersze stanowisko na ten temat zajmuje M. Smyk, Penomocnictwo., s. 214, wedug ktrego rwnie penomocnictwo szczeglne moe wystpowa pod postaci penomocnictwa alternatywnego.19

10

szczeglne

moe

obejmowa

czynnoci

zwykego

zarzdu

jak

i

przekraczajce zwyky zarzd. Mocodawca udzielajcy penomocnictwa szczeglnego powinien wskaza typ czynnoci prawnej oraz przedmiot tej czynnoci, inaczej obiekt ktrego zachowanie penomocnika ma dotyczy. Przepis art. 1093 k.c. stanowi i do zbycia przedsibiorstwa, do dokonania czynnoci prawnej, na podstawie ktrej nastpuje oddanie go do czasowego korzystania, oraz do zbywania i obciania nieruchomoci jest wymagane penomocnictwo do poszczeglnej czynnoci. W tym przypadku przepis wyranie wskazuje konieczno udzielenia penomocnictwa szczeglnego. Naley jednak zauway, e w przypadku braku takiego wyranego wskazania koniecznoci udzielenia penomocnictwa szczeglnego w samej treci przepisu, nie oznacza to e nie jest ono konieczne dla w peni wanego dokonania czynnoci prawnej przez penomocnika. Zgodnie z przepisem art. 6 1 k.r.o. z wanych powodw sd moe zezwoli, eby owiadczenie o wstpieniu w zwizek maeski zostao zoone przez penomocnika. Penomocnictwo powinno by udzielone na pimie z podpisem urzdowo powiadczonym i wymienia osob, z ktr maestwo ma by zawarte (art. 6 2 k.r.o.). Przepis ten nie wypowiada wprost wymogu udzielenia penomocnictwa szczeglnego, konieczno taka natomiast wynika tutaj z wymogu wskazania osoby, z ktr maestwo ma by zawarte. W obu wyej cytowanych przeze mnie przepisach wymagane jest penomocnictwo szczeglne. Rni si one tym, e w pierwszym z powoanych przepisw, wymg takiego rodzaju penomocnictwa zosta wskazany wprost, natomiast w drugim nie jest on wyraony wprost, ale wynika to z analizy jego treci. Std, kryterium koniecznoci zastosowania penomocnictwa szczeglnego powinno by zatem ustalenie czy zakres umocowania wyznaczony jest przez tre przepisu w taki sposb, e warunkiem skutecznoci czynnoci dokonanej przez penomocnika jest jego dziaanie na podstawie penomocnictwa szczeglnego, nie za tylko wyrane wskazanie tego wymogu w przepisie 23.

23

Zob. M. Smyk, Penomocnictwo., s. 216-217 11

4. Penomocnictwo dorozumiane (udzielone per facta concludentia) Jak zostao zaznaczone wyej, penomocnictwo moe by udzielone w sposb wyrany, z czym najczciej spotykamy si w praktyce, jednak w polskim prawie cywilnym moliwe jest rwnie udzielenie penomocnictwa per facta concludentia24, czyli poprzez jakiekolwiek zachowanie si osoby udzielajcej penomocnictwa wyraajce jej wol w dostateczny sposb. Owiadczenie nie musi by skierowane do oznaczonego adresata. Z penomocnictwem dorozumianym bdziemy mieli zatem do czynienia zawsze, gdy mocodawca nie udzieli wyranie penomocnictwa adnej okrelonej osobie. Konstrukcja tego penomocnictwa opiera si zatem na domniemaniu woli mocodawcy i jej wykonaniu. Przykadem moe by sytuacja w ktrej krg bliskich lub znajomych mocodawcy wie, e poszukuje on okrelonego przedmiotu np. oryginalnego zegarka marki Omega do swej kolekcji, wiedz jak kwot jest on w stanie za tak rzecz zapaci, a osoba posiadajca tak wiedz kupi zegarek w imieniu mocodawcy i na jego rachunek. W takiej sytuacji wedug mojej opinii znajdzie zastosowanie art. 103 k.c. co oznacza, e wano tej czynnoci prawnej bdzie zaleaa od wyraenia bd niewyraenia zgody przez mocodawc na t czynno. Mocodawca w okrelonych sytuacjach bdzie mg rwnie skorzysta z prawa podmiotowego ksztatujcego (art. 88 k.c.) i uchyli si od skutkw tej czynnoci prawnej jeli penomocnik przy dokonywaniu czynnoci prawnej zosta wprowadzony w bd przez sprzedajcego np. jeeli zegarek okaza si kopi i jego warto jest znacznie nisza od zegarka oryginalnego, o ktry chodzio mocodawcy.

W prawie cywilnym przyjmuje si powszechnie, e do zawarcia umowy konieczne jest zoenie dwch lub wicej zgodnych owiadcze woli w sposb wyrany. Moliwe jest jednak rwnie zawarcie umowy w taki sposb, e strony nie skadaj wprost owiadcze woli natomiast z ich faktycznego zachowania wynika, e maj wol zawarcia umowy. W literaturze sporne jest czy dopuszczalne jest dokonywanie jednostronnych czynnoci prawnych per facta concludentia, moim jednak zdaniem czynno udzielenia penomocnictwa mimo, e jest jednostronn czynnoci prawn upowaniajc, to w istocie konstrukcja penomocnictwa dorozumianego jest umow zlecenia i zastosowanie znajdzie tu art. 734 par. 2 k.c., ktry automatycznie czy umow zlecenia ze stosunkiem penomocnictwa.24

12

Rozdzia III Odrnienie penomocnictwa od innych postaci przedstawicielstwa

1. Osoba

czynna

w

lokalu

przedsibiorstwa

(penomocnictwo

domniemane) Przepis art. 97 k.c. stanowi i osob czynn w lokalu przedsibiorstwa przeznaczonym do obsugiwania publicznoci poczytuje si w razie wtpliwoci za umocowan do dokonywania czynnoci prawnych, ktre zazwyczaj bywaj dokonywane z osobami korzystajcymi z usug tego przedsibiorstwa. Nie ulega wtpliwoci, e wszystkie skutki czynnoci prawnych dokonanych przez osob czynn w lokalu przedsibiorstwa, ex lege powstan po stronie prowadzcej przedsibiorstwo. Takie rozwizanie ma na celu ochron interesw podmiotw dokonujcych czynnoci prawnych z osob czynn w lokalu przedsibiorstwa, dlatego cae ryzyko ponosi w wietle tego przepisu osoba prowadzca to przedsibiorstwo. Powstaje tu jednak pytanie z jak instytucj mamy do czynienia w art. 97 k.c. biorc w szczeglnoci pod uwag konstrukcj oraz umiejscowienie tego przepisu w kodeksie cywilnym. W doktrynie konstrukcja ta jest interpretowana rnorodnie, w szczeglnoci jako penomocnictwo domniemane 25, penomocnictwo ustawowe 26, regua interpretacyjna 27 lub wreszcie jako podstawa fikcji prawnej28. Spr trwa jednak przede wszystkim pomidzy dwoma dominujcymi stanowiskami uznajcymi osob czynn w lokalu przedsibiorstwa bd to za posta penomocnictwa domniemanego bd ustawowego. Koncepcja penomocnictwa domniemanego zakada istnienie25 26

Tak S. Rudnicki (w:) S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz, 2006, s. 404. Tak A. Kidyba, J. Mojak, Glosa do wyroku SN z dnia 17 grudnia 1985r., III CRN 395/85, Palestra 1998, z. 5, s. 127 27 Tak Z. Radwaski, Prawo cywilne, 1993, s. 209. 28 Tak K. Topolewski, Glosa do wyroku SN z dnia 14 maja 2002r., V CKN 1031/00, M. Prawn. 2003, nr. 21, s. 1001. 13

umocowania,

ktre

oparte

jest

na

domniemaniu

woli

mocodawcy.

Domniemanie to w nauce traktuje si jako domniemanie wzruszalne, za wystarczajce do jego obalenia uwaa si bowiem wykazanie odmiennej woli mocodawcy lub zej woli osoby, ktra si na nie powouje 29. Stanowisko to spotkao si z szerok krytyk, ktra podnosia midzy innymi nienaleyt ochron kontrahentw przedsibiorcy. W drugiej koncepcji omawiana konstrukcja ujmowana jest jako penomocnictwo ustawowe. Ustawodawca w art. 97 k.c. wskazuje konkretn sytuacj, w ktrej dan osob naley traktowa jako penomocnika. Umocowanie i jego zakres jednoczenie wskazane zostay zatem ustawowo. Jak wspomniaam wyej, rwnie umiejscowienie przepisu w akcie normatywnym nie pozostaje bez znaczenia. Przepis charakter ten i bowiem pewn umieszczony odrbno tej zosta w czci od oglnej o przedstawicielstwie. Obie wskazane kwestie wskazuj na specyficzny konstrukcji penomocnictwa uregulowanego w przepisach 98 - 108 k.c. Omawiany rodzaj penomocnictwa zawsze cile wie si z dziaalnoci przedsibiorstwa. Regulacja zawarta w art. 97 k.c. wywodzi si z przepisu art. 68 k.h., ktry rnic si w kilku punktach, spenia jednak podobn rol. Std, niektrzy autorzy okrelaj t konstrukcj jako handlowe penomocnictwo ustawowe30. Wydaje si zatem, e jest to koncepcja, za ktr naleaoby si opowiedzie, jednake przyjcie jednoznacznego stanowiska wymagaoby szerszych rozwaa, ktrych zakres wykraczaby znacznie poza zakres niniejszego opracowania.

2. PosaniecW odrnieniu od penomocnika, ktry w imieniu mocodawcy skada swoje wasne owiadczenie do woli, posaniec przenosi nie musi jedynie on gotowe ju owiadczenie woli zoone przez zdolnoci czynnoci inn osob. Nie musi mie on zatem nawet rozumie

prawnych,

29 30

Zob. M. Pazdan (w:) System prawa prywatnego, s. 480. Zob. K. Kopczyska-Pieczniak (w:) Kodeks cywilny,red. A. Kidyba s. 560. 14

przekazywanego przez siebie owiadczenia woli 31. Rola posaca ograniczona zostaa do przekazania tylko adresatowi cudzego owiadczenia woli (np. poczta, goniec)32. Nie jest on zatem w ogle zastpc, gdy nie skada owiadczenia woli, a jego dziaanie jest uwaane za penienie czynnoci faktycznych 33. Inaczej te ni w przypadku penomocnictwa ksztatuj si przy czynnociach posaca skutki dziaania przekraczajce zakres wyznaczony wol dysponenta. Nie moemy tu mianowicie mwi o

przekroczeniu granic umocowania, lecz o znieksztaceniu owiadczenia woli przez osob uyt do jego przesania (art. 85 k.c.) 34. W praktyce jednak, ze wzgldu na istniejce podobiestwo midzy posacem a penomocnikiem, w konkretnej sytuacji, moe powsta wtpliwo czy dana osoba dziaa jako penomocnik czy te jako posaniec. Zarwno posaniec jak i penomocnik dziaaj bowiem z woli innego podmiotu i z zamiarem bezporedniego odniesienia skutkw swojego zachowania do cudzej sfery prawnej. Z posacem bdziemy mieli bez wtpienia do czynienia gdy kumulatywnie zostan spenione dwie przesanki. Po pierwsze, zainteresowany sam skada swoje owiadczenie woli, a jego przekazanie powierza innej osobie nie udzielajc jej penomocnictwa i nie pozostawiajc przy tym adnego luzu decyzyjnego tej osobie. Po drugie, dziaajcy musi wystpowa w charakterze posaca na zewntrz. Oznacza to, e jego zachowanie musi jasno wskazywa, i przekazuje on tylko to, co inna osoba chce powiedzie (np. on mwi, e on chce)35.

3. Zastpca poredni

Zob. A Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne, Zarys czci oglnej, Warszawa 2001, s. 337 32 Zob. M. Smyk, Penomocnictwo., s. 95 33 Zob. J. Fabian, Penomocnictwo., s. 15 34 Szerzej na temat znieksztacenia owiadczenia woli przez posaca zob. A. Jedliski (w:) Kodeks cywilny, cz oglna, Komentarz, t. I, A. Kidyba, s. 522 35 Szerzej na temat kwestii odrnienia instytucji posaca i penomocnika zob. L. Domaski, Instytucje kodeksu zobowiza. Komentarz teoretyczno-praktyczny. Cz oglna, Warszawa 1936, s. 456; M. Piekarski (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, red. J. Pietrzykowski, J. Ignatowicz, Warszawa 1972, s. 231; M. Pazdan (w:) System Prawa Prywatnego, red. Z. Radwaski, s. 47631

15

Zastpca poredni, tak jak i

penomocnik, dziaa z woli i w interesie

podmiotu na ktrego rachunek dokonuje czynnoci prawnej. W odrnieniu od penomocnika, zastpca dokonuje jednak czynnoci prawnej na cudzy rachunek ale we wasnym imieniu. Pojcie dziaania na rzecz i w imieniu wymaga w tym miejscu szerszego wyjanienia, poniewa maj one znaczenie dla penego zrozumienia instytucji zastpstwa szeroko rozumianego. Dziaanie na cudzy rachunek oznacza, e korzyci i straty wynikajce z dziaania odnosi kto inny. A contrario dziaanie na wasny rachunek oznacza bdzie, e korzyci i ewentualne straty ponosi bdzie dziaajcy. Dziaanie w cudzym/ wasnym imieniu jest zwrotem mniej jednoznacznym, niedajcym si w ogle oderwa od pojcia sfery prawnej. Niewtpliwie bowiem rdze znaczeniowy tego wyraenia powizany jest z wykonywaniem uprawnienia. Zatem dziaaniem we wasnym imieniu mona okreli sytuacj w ktrej wykonuje si swoje wasne uprawnienia. Natomiast dziaanie w cudzym imieniu oznacza, e korzysta si z cudzych uprawnie i to wanie cudze uprawnienia si wykonuje. Naley podkreli, i dziaanie we wasnym imieniu oznacza rwnie ponoszenie odpowiedzialnoci za te dziaania. Dziaanie na cudzy rachunek ma zatem wymiar ekonomiczny, bo wskazuje na podmiot ktry ponosi bdzie korzyci lub straty wynikajce z dziaania (art. 740 k.c. komis), natomiast dziaanie w imieniu czy si zawsze ze sfer prawn i prawnymi pojciami uprawnienia i odpowiedzialnoci 36. Odnoszc powysze rozwaania, stron stosunku w omawianej postaci zastpstwa bdzie zatem zastpca poredni, poniewa dokonuje on czynnoci we wasnym imieniu, zastpowany w stosunku do osb trzecich pozostaje nieujawniony. Skutki czynnoci dokonanej przez zastpc realizuj si bezporednio w jego sferze prawnej, nie za zastpowanego jak w przypadku penomocnictwa. Dopiero w dalszym rozrachunku nabyte prawa lub zacignite zobowizania, zastpca ma obowizek przenie na osob, na ktrej rachunek dziaa. Przypadek opisany powyej jest przykadem typowego zastpstwa poredniego, do ktrego zaliczy mona m.in.36

Szerzej na ten temat zob. A. Kdzierska-Cielak, Komis, s.31-47. 16

komisanta, czy osob prowadzc dziaalno maklersk. Naley jednak zaznaczy, e w literaturze wyrnia si take zastpstwo atypowe porednie, z ktrym do czynienia mamy w sytuacji, gdy dziaajcy staje si stron dokonywanej czynnoci i wynikego z niej stosunku prawnego, jednak skutki prawne realizuj si bezporednio w sferze innego podmiotu 37. Zarwno typowe jak i atypowe postacie zastpstwa poredniego zawieraj w sobie pojcia dziaania na rzecz i w imieniu. Naley te zauway, e zarwno w przypadku zastpstwa poredniego jak i bezporedniego prawa i obowizki w ekonomicznym rozrachunku nabywane s dla innego podmiotu. Dziaanie na cudzy rachunek mona nazwa zatem klamr spinajc rne postaci zastpstwa38.

4. PowiernictwoStosunkiem podobnym do penomocnictwa jak i zastpstwa poredniego jest stosunek powierniczy. Naley zwrci uwag, e powiernictwo jako instytucja prawa cywilnego w odrnieniu od penomocnictwa i zastpstwa poredniego nie zostaa uregulowana w kodeksie cywilnym. Zrby tego pojcia sigaj czasw rzymskich (fiducja) 39. rdem stosunku powierniczego jest czynno prawna fiducjarna, klasycznym przykadem takiej czynnoci jest zlecenie powiernicze, zarzd powierniczy 40 oraz przewaszczenie na zabezpieczenie 41, ktra wystpuje zarwno w obrocie bankowym jak i powszechnym midzy osobami fizycznymi niebdcymi przedsibiorcami. Istot powiernictwa jest to, e powiernik wzgldem osb trzecich, w tym zarwno wobec osb fizycznych jak i prawych, wystpuje jako podmiot ktremu przysuguje prawo podmiotowe niczym

nieograniczone, natomiast ograniczenie w wykonywaniu tego prawa wynika ze stosunku obligacyjnego czcego powiernika z powierzajcym. CzasamiZob. M. Smyk, Penomocnictwo., s. 103 Tak M. Pazdan (w:) System Prawa Prywatnego, pod red. Z. Radwaskiego, s. 478. 39 Tak A. Doliwa, Prawo cywilne cz oglna, Warszawa 2004, s. 221 40 Bliej na temat tego stosunku zob. R. Rykowski, Pojcie powiernictwa konstrukcja prawna zarzdu powierniczego, Warszawa 2005 41 Bliej na ten temat zob. G. Tracz, F. Zoll, Przewaszczenie na zabezpieczenie. Praktyka. Konstrukcja. Dopuszczalno. Przedmiot, Krakw 1996, s. 36-3737 38

17

te czynnoci prawne powiernicze myli si z czynnociami prawnymi pozornymi42. Cz za autorw utosamia wrcz stosunek powierniczy ze stosunkiem zastpstwa poredniego43. Moim zdaniem stosunek penomocnictwa rni si zarwno od stosunku zastpcy poredniego, powiernika, prokury jak te instytucji posaca. Jednake in casu rozrnienie to moe sprawia praktyczne trudnoci interpretacyjne w zakresie wykadni przepisw prawa odwoujcych si do tych instytucji.

5. Organ osoby prawnejJako dziaalnoci penomocnika nie mona rwnie rozpatrywa dziaalnoci organu osoby prawnej44. Penomocnik skada bowiem swoje wasne owiadczenie woli ale w imieniu reprezentowanego i na jego rachunek. Dziaanie organu osoby prawnej jest natomiast dziaaniem za osob prawn, nie w jej imieniu, a owiadczenia woli organu s owiadczeniami woli osoby prawnej45. Dziaanie organu jest zatem dziaaniem samej osoby prawnej i w tym zawiera si ta podstawowa rnica oddzielajca organ osoby prawnej od instytucji penomocnika. Naley jednak zauway, i organy skadaj si zA. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne, s. 307 - rozrnienie czynnoci pozornych od powierniczych istota powiernictwa polega na tym, e jedna strona dokonuje na rzecz drugiej przysporzenia prawa w celu osignicia takiego celu gospodarczego, do jakiego prawo to w zasadzie nie jest potrzebne, druga za strona zobowizuje si do niekorzystania z tego prawa w zakresie wykraczajcym poza ten cel. 43 Pogld taki wyrazi A. Kidyba, Prawo handlowe, Warszawa 2002, s. 203, odmienny pogld wyrazia A. Kdzierska Cielak, Powiernictwo. Prba okrelenia konstrukcji prawnej, PiP 1977, z. 8-9, s. 53. Podobne stanowisko zajmuje A. Szpunar, O powierniczych czynnociach prawnych, Rejent 1993, nr. 1, s. 10. A. Kdzierska-Cielak w powoanej wyej pracy jako pierwsza podja si prby konstrukcji powiernictwa we wspczesnym prawie cywilnym. Co prawda jej pogldy oparte byy na nieobowizujcym ju art. 128 k.c. ale jej zasadniczy element konstrukcji pozosta nadal aktualny i jest wzorem dla innych autorw piszcych na ten temat. Zdaniem A. Jedliskiego rwnie w zakresie stosunkw midzy wsplnikami spki cichej nie mamy do czynienia ze stosunkiem penomocnictwa ale wanie ze stosunkiem powiernictwa, gdzie przedsibiorca jest powiernikiem i wzgldem osb trzecich moe w peni skutecznie dokonywa wszelkich czynnoci prawnych i faktycznych natomiast w stosunku obligacyjnym ktry czy go ze wsplnikiem cichym (inwestorem) pozostaje on w stosunku powiernictwa. Rnica pomidzy powiernictwem, penomocnictwem i zastpstwem porednim przejawia si w tym, e przedsibiorca dziaa we wasnym imieniu ale na wsplny rachunek przedsibiorcy i powierzajcego 44 Na temat rnic midzy teori organw a teori przedstawicielstwa zob. A. Kidyba, Prawo handlowe, 2005, s. 114 i nast. 45 Tak K. Kopaczyska-Pieczniak, Kodeks cywilny, s. 550.42

18

osb fizycznych bdcych odrbnymi podmiotami prawa i moliwe jest udzielenie przez nie jako czonkw organu osoby prawnej (np. przez czonka zarzdu) penomocnictwa. Penomocnik tak ustanowiony nie bdzie jednak mg wystpowa w imieniu osoby prawnej, a jedynie w imieniu tej osoby, ktra go ustanowia (czyli np. czonka zarzdu). Penomocnictwo do wystpowania w imieniu osoby prawnej moe by udzielone np. w formie prokury, jeli dana osoba prawna prowadzi przedsibiorstwo podlegajce obowizkowi wpisu do rejestru przedsibiorcw, o czym bdzie mowa poniej.

6. ProkuraProkura jest szczeglnym rodzajem penomocnictwa, ktrego regulacja zawarta zostaa w art. 109 1 1099 k.c. W dobie obowizywania kodeksu handlowego prokura uregulowana bya w przepisach 60 65 tego kodeksu i stanowia odmian penomocnictwa handlowego 46. Obecnie omawiana instytucja uregulowana jest w sposb utrzymujcy ksztat nadany jej pierwotnie przez przepisy kodeksu handlowego, jednake w sprawach nieuregulowanych zastosowanie maj do niej odpowiednio przepisy o penomocnictwie47. Prokura udzielana jest przez przedsibiorc podlegajcego obowizkowi wpisu do rejestru przedsibiorcw. Umocowanie prokurenta obejmuje wszystkie czynnoci sdowe i pozasdowe, jakie s zwizane z prowadzeniem przedsibiorstwa nalecego do mocodawcy 48. Z zakresu umocowania wyczona zostaa ustawowo moliwo zbycia przedsibiorstwa przez prokurenta, dokonanie czynnoci prawnej, na podstawie ktrej nastpuje oddanie go do czasowego korzystania oraz zbywanie i obcianie nieruchomoci. Do dokonania tych czynnoci przez prokurenta, konieczne jestSzerzej na temat regulacji wedug kodeksu handlowego zob. S. Grzybowski (w:) System prawa cywilnego,, s. 7894647

Szeroko o prokurze zob. L. Moskwa, Nowe przepisy o prokurze, Rejent 2001, nr. 9

Szeroko na temat czynnoci objtych prokur zob. T. Siemitkowski, Prokura w spkach prawa handlowego, Warszawa 1999, s. 87 i nast. oraz M. Kasprzyk, Prokura, Krakw 1999, s. 87.48

19

udzielenie penomocnictwa szczeglnego (art. 109 3 k.c.). Istota prokury wyraa si zatem w umocowaniu do skadania owiadcze woli w imieniu mocodawcy (przedsibiorcy) ze skutkiem wobec osb trzecich, natomiast nie obejmuje upowanienia do podejmowania decyzji w stosunkach wewntrznych mocodawcy. Przepis art. 109 1 2 stanowi, i nie mona ograniczy prokury ze skutkiem wobec osb trzecich, chyba e przepis szczeglny stanowi inaczej. Przepis ten ma charakter bezwzgldnie obowizujcy i ma na celu zapewnienie bezpieczestwa obrotu prawnego. Nie jest zatem moliwe skuteczne zamieszczenie w umowie midzy przedsibiorc a prokurentem lub w owiadczeniu o udzieleniu prokury, zapisu ograniczajcego prokur ze skutkiem zewntrznym 49. Ograniczenie zakresu prokury nie jest moliwe w stosunkach zewntrznych, natomiast dopuszczalne jest w stosunkach midzy mocodawc a prokurentem. W razie przekroczenia takich ustalonych wewntrznie granic umocowania prokurent bdzie ponosi wobec mocodawcy odpowiedzialno za wyrzdzon szkod. Prokury mona udzieli jedynie na pimie pod rygorem niewanoci (art. 109 2 1 k.c.). W zakresie formy przyjte zostao zatem takie samo uregulowanie jak w przypadku penomocnictwa oglnego. Owiadczenie o udzieleniu prokury nie musi zosta zoone bezporednio prokurentowi. Przepisy kodeksu cywilnego nie zawieraj takiego wymogu w tym zakresie. Udzielenie prokury nastpi moe zarwno poprzez pisemne owiadczenie skierowane do prokurenta jak i osoby trzeciej, a take przez zgoszenie wniosku o wpis do rejestru, czy te ujawnienie w pimie skierowanym do kontrahenta 50. Naley zauway, e w odrnieniu od penomocnictwa, prokurentem moe by jedynie osoba fizyczna posiadajca pen zdolno do czynnoci prawnych. Prokura moe by udzielona kilku osobom oddzielnie lub cznie. W przypadku prokury cznej owiadczenie osoby trzeciej s skuteczne w razie zoenia go jednej z osb cznie umocowanych (art. 109 4 k.c.). Nie moliwe jest natomiast ustanowienie przez prokurenta dalszych prokurentw (zakazZob. S. Rudnicki (w:) S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do kodeksu cywilnego. Ksiga pierwsza. Cz oglna, Warszawa 2009s. 429 50 Zob. K. Kopaczyska-Pieczniak (w:) Kodeks cywilny,red. A. Kidyba, s. 61749

20

substytucji). Zasada ta wyraona zostaa w przepisie art. 109 6 k.c., ktry stanowi lex specialis w stosunku do art. 106 k.c. dopuszczajcego w przypadku penomocnictwa udzielanego na zasadach oglnych udzielanie przez penomocnika dalszych penomocnictw. Przez ustanowienie dalszych prokurentw (przeniesienie prokury) naley rozumie przeniesienie przez prokurenta uprawnie wynikajcych z udzielonej mu prokury na inn osob, co powoduje utrat umocowania przez dotychczasowego prokurenta. 51 Prokurent moe jednak ustanowi penomocnika do poszczeglnych czynnoci lub pewnego rodzaju czynnoci (art. 109 6 in fine k.c.). Prokura moe by w kadej chwili odwoana (art. 109 7k.c.). Mocodawca ma prawo odwoania prokury w kadym czasie, a dopuszczalno tego odwoania nie jest uzaleniona od zaistnienia jakichkolwiek przyczyn 52. W odrnieniu od penomocnictwa nie jest moliwe zrzeczenie si tego uprawnienia. W art. 1097 wyrnione zostay take inne zdarzenia prawne, ktre skutkuj wyganiciem prokury. Oprcz odwoania nale do nich wykrelenie przedsibiorcy z rejestru, ogoszenie upadoci, otwarcia likwidacji oraz przeksztacenie przedsibiorcy. Prokura wygasa rwnie w przypadku mierci prokurenta, natomiast w razie mierci mocodawcy lub utraty przez niego zdolnoci do czynnoci prawnych, taki skutek nie nastpuje. Oprcz ustawowo wymienionych przyczyn, wyganicie prokury powoduje take zrzeczenie si prokury przez prokurenta. Prokura wygasa z mocy prawa rwnie w przypadku utraty przez prokurenta penej zdolnoci do czynnoci prawnych lub uzyskanie przez niego funkcji, stanowiska czy statusu, ktry nadaje mu szersze uprawnienie do reprezentowania przedsibiorcy. Podsumowujc, do najwaniejszych rnic midzy penomocnictwem a prokur naley zaliczy po pierwsze, ograniczony krg podmiotw ktre mog udziela prokury ( tylko przedsibiorcy podlegajcy obowizkowi wpisu do rejestru). Po drugie, specyficznie okrelony zakres umocowania. Zakres ten jest bowiem okrelony ustawowo, jednakowy dla kadego51 52

Tak K. Kopaczyska-Pieczniak (w:) Kodeks cywilny, red. A. Kidyba, s. 641 Zob. S. Rudnicki (w:) Komenatrzs. 433. 21

prokurenta, szerszy od penomocnictwa udzielonego na zasadach oglnych, poniewa obejmuje swoim zakresem zarwno czynnoci sdowe jak i pozasdowe, a z drugiej strony ograniczony do czynnoci zwizanych z prowadzeniem przedsibiorstwa. Po trzecie, obowizek ujawnienia prokury w rejestrze (jawno prokury). Po czwarte wreszcie, wszy krg podmiotw mogcych zosta prokurentami (jedynie osoby fizyczne posiadajce pen zdolno do czynnoci prawnych).

7. Wykonawca testamentuPrima facie zdawa by si mogo e rwnie wykonawca testamentu (art. 986990k.c.) jest penomocnikiem albowiem wykonuje on wol testatora i przez niego jest ustanowiony w drodze jednostronnej czynnoci prawnej w testamencie. Jednake pogld ten po bliszej analizie tej instytucji wydaje si nie do utrzymania. Wykonawca testamentu wykonuje wol zmarej osoby za penomocnictwo wygasa z chwil mierci mocodawcy. Ponadto testator w adnym razie nie moe go odwoa, a zasad penomocnictwa jest moliwo odwoania. Std moim zdaniem wykonawca testamentu nie jest ani przedstawicielem ustawowym, ani penomocnikiem, ani zastpc porednim ani powiernikiem. Jest to swoista instytucja prawna funkcjonujca wycznie w prawie spadkowym 53.

Rozdzia IV Powstanie penomocnictwa

Pogld taki wyraa E. Niezbecka (w:) Kodeks cywilny, prawo spadkowe, Komentarz, t. IV, Warszawa 2008, s. 171. Aczkolwiek autorka ta zauwaa, e istniej inne pogldy na ten temat zob. M. Pazdan (w:) K. Pietrzykowski, Komentarz, t. II, s. 1018. Podobne wtpliwoci wystpuj przy prbie kwalifikacji instytucji prawnej syndyka masy upadoci.53

22

1. Udzielenie penomocnictwa jako jednostronna czynno prawna upowaniajca Penomocnictwo jest jednostronn czynnoci prawn. Zostaje ono udzielone moc owiadczenia woli mocodawcy skierowanego do osoby majcej by penomocnikiem, bd te osoby trzeciej ktrej penomocnik w imieniu reprezentowanego ma zoy owiadczenie woli, bd te do nieoznaczonego krgu adresatw. Nie jest bowiem konieczne aby owiadczenie o udzieleniu penomocnictwa musiao by zoone tej osobie, ktr si ustanawia penomocnikiem. Wobec tego nie wymagane jest rwnie przyjcie tego owiadczenia. Nie oznacza to oczywicie, e penomocnictwo nie moe doj do skutku w wyniku umowy54. Odrnienia w tym miejscu wymaga udzielenie penomocnictwa od ustanowienia penomocnika, nie s to bowiem wyraenia rwnoznaczne. Udzielenie penomocnictwa dochodzi do skutku w wyniku zoenia jednostronnego owiadczenia woli, ktrego treci jest upowanienie okrelonej osoby do dokonania w imieniu mocodawcy czynnoci prawnej55. Takie owiadczenie moe by zoone osobie trzeciej lub nieokrelonemu krgowi adresatw, jednake ustanowienie penomocnika dojdzie do skutku dopiero wtedy, kiedy owiadczenie dojdzie do wiadomoci osoby majcej by penomocnikiem i zostanie przez ni przyjte. Prawo cywilne nie wytworzyo jednolitych zasad dokonywania

jednostronnych czynnoci prawnych. Przede wszystkim powstaje tu pytanie, czy zasada autonomii woli stron bdca najwaniejszym aspektem cywilnoprawnej metody regulacji stosunkw spoecznych, odnosi si rwnie do tych czynnoci prawnych. Z zasady tej wynika, e same strony stosunkw spoecznych mog ksztatowa poprzez dokonywanie czynnoci prawnych swoj wasn sytuacj prawn wzgldem innych podmiotw prawa cywilnego. Nie analizujc bliej tego zagadnienia moim zdaniem zasadaZob. J. Kaczor, Pojcie czynnoci prawnej upowaniajcej w nauce prawa cywilnego, Wrocaw 2005, s. 17. 55 Szerzej na temat upowanienia i kompetencji zob. J. Kaczor, Pojcie czynnoci upowaniajcej, s. 55-84.54

23

autonomii woli stron nie odnosi si do jednostronnych czynnoci prawnych. Zasada bezpieczestwa i pewnoci obrotu prawnego wymaga przyjcia pogldu, zgodnie z ktrym w prawie cywilnym powinna obowizywa zasada (nie wyraona expressis verbis) numerus clausus jednostronnych czynnoci prawnych. Oznacza to, e strony mog dokonywa tylko takich jednostronnych czynnoci prawnych, ktrych wzorce normatywne znajduj si w okrelonych normach prawa cywilnego 56. Do takich jednostronnych czynnoci prawnych, ktre s uregulowane w prawie cywilnym, bez wtpienia mona zaliczy udzielenie penomocnictwa, przyrzeczenie publiczne, zoenie oferty, przyjcie lub odrzucenie spadku. Wszystkie te czynnoci prawne dokonywane s inter vivos, za jedyn jednostronn czynnoci prawn dokonywan mortis causa jest testament. Std, bez wtpienia mona stwierdzi, e jednostronna czynno prawna nie moe nakada adnych obowizkw na osoby trzecie. W nauce prawa cywilnego wszystkie czynnoci dzieli si na zobowizujce, rozporzdzajce lub o podwjnym skutku. Podzia ten jednak nie ma charakteru rozcznego. Udzielenie penomocnictwa nie jest bowiem ani czynnoci zobowizujca ani rozporzdzajca ani te o podwjnym skutku, wynika wic z tego, e udzielenie penomocnictwa nigdy nie moe by przysporzeniem. Std te nie mona analizowa tej czynnoci prawnej w aspekcie kauzalnoci bd abstrakcyjnoci. W nauce tego rodzaju czynnoci prawne zwyko si nazywa czynnociami upowaniajcymi. Normatywn podstaw dla wyodrbnienia takich czynnoci jest art. 17 k.c., zgodnie z ktrym do wanoci czynnoci prawnej, ktrej dokonuje osoba ograniczona w zdolnoci do czynnoci prawnej, ktre maj charakter czynnoci rozporzdzajcych lub zobowizujcych potrzebna jest zgoda jej przedstawiciela. Std te a contrario mona wnioskowa, e osoba o ktrej mowa w tym artykule moe dokonywa czynnoci, ktre nie maj charakteru ani rozporzdzajcego ani zobowizujcego. Bez wtpienia tak czynnoci prawn jest czynnoPodobnie jak w przypadku zasady kauzalnoci, ktra nie wyraona wprost w przepisach jest jednak powszechnie uznawana.56

24

upowaniajca, a do takich wanie czynnoci prawnych upowaniajcych naley udzielenie penomocnictwa. 2. Stosunek podstawowy penomocnictwa Pierwotnie, w dawniejszych kodyfikacjach, penomocnictwo cile zwizane byo z umow zlecenia. Ustawodawca niemiecki w kodeksie BGB z 1896 r. pod wpywem G. Labanda oraz R. Iheringa oddzieli penomocnictwo od stosunku zlecenia. W pniejszym czasie t drog poszli rwnie inni ustawodawcy, w tym rwnie polski. Wedug koncepcji obecnie przyjtej w Polsce udzielenie penomocnictwa powoduje mocodawca tego powstanie stosunku i penomocnik. nie wynika penomocnictwa, tego ktrego stronami s W ramach jednak stosunku penomocnik dziaania (wykonania

wyposaony jest w moc dziaania w imieniu i ze skutkami dla mocodawcy. Z stosunku obowizek penomocnictwa) dla penomocnika. Obowizek taki moe powsta na mocy odrbnego stosunku wicego mocodawc z penomocnikiem. Ustawa nazywa go stosunkiem bdcym podstaw penomocnictwa (stosunek podstawowy penomocnictwa)57. W zasadzie uwaa si, e stosunek penomocnictwa jest stosunkiem niezalenym od stosunku podstawowego. Oznacza to, e penomocnictwo nie jest jednoznaczne z powstaniem stosunku podstawowego, cho w praktyce te dwa zdarzenia czsto zbiegaj si w czasie. Rwnoczenie z udzieleniem penomocnictwa moe doj do zawarcia pomidzy mocodawc a penomocnikiem umowy okrelajcej, czy i w jakim zakresie jest on zobowizany do dziaania. W praktyce w dalszym cigu najczciej umow t jest umowa zlecenia lub umowa o prac. Jeeli dojdzie do zawarcia takiej umowy, wwczas stanowi ona bdzie stosunek podstawowy

Zob. R. Longchamps de Berier, Zobowizania (oprac. przez J. Grskiego), Pozna 1948, s. 129-130; A. Szpunar, Stanowisko prawne penomocnika, Przegld Notarialny 1949, nr. 1-2, s. 66; J. Strzebiczyk (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, Warszawa 2008, s. 243.57

25

penomocnictwa58. Penomocnictwo moe by udzielone rwnie bez zawizania stosunku podstawowego.59 W takim przypadku istnieje upowanienie po stronie penomocnika do dziaania w imieniu mocodawcy, nie powstaje jednak obowizek podejmowania tych dziaa. Moe rwnie istnie sytuacja odwrotna, ktra polega na tym, e zostanie zawarta umowa stanowica stosunek podstawowy penomocnictwa bez ktrego nie moe by ona wykonana np. umowa zlecenia, w ktrej zleceniobiorca zobowizuje do dokonania okrelonej czynnoci prawnej dla dajcego zlecenie oraz w jego imieniu (art. 734 1 k.c. w ktrym ustawodawca automatycznie czy stosunek prawny penomocnictwa ze stosunkiem zlecenia), ale jednoczenie zgodnie z przepisem paragrafu drugiego art. 734 k.c., ktry ma charakter ius dispositivum, moliwa jest te taka sytuacja, e mocodawca najpierw zawrze umow zlecenia, a dopiero w pniejszym okresie udzieli penomocnictwa do jej wykonywania, czyli rozdzieli automatyzm przewidziany w paragrafie 1 zespolenia stosunku podstawowego (zlecenia) ze stosunkiem penomocnictwa.60 Odmienne stanowisko prezentuje J. Fabian twierdzc, i penomocnictwo nie moe powsta bez stosunku podstawowego, poniewa nawet w sytuacji, gdy penomocnictwo jest udzielone wycznie w interesie penomocnika to poza upowanieniem do dziaania, zawartym w penomocnictwie, istnieje podmiotowe prawo penomocnika do obrcenia na swoj korzy skutkw swego dziaania a to prawo podmiotowe powstaje wanie na mocy stosunku wewntrznego. W tym przypadku penomocnictwo pozwoli zrealizowa prawo penomocnika do uzyskania tej korzyci, jak w ramach stosunku wewntrznego ustanowiono dla niego. Nie mog jednak przychyli si do tego pogldu, poniewa moliwe jest udzielenie np. penomocnictwa bankowego, ktre nie musi by oparte na

Szerzej na temat rozdzielnoci stosunku podstawowego od penomocnictwa zob. A. Mucha, Penomocnictwo a tzw. stosunek podstawowy, Radca Prawny 1999, nr. 2, s. 56. 59 Zob. M. Pazdan (w:) System Prawa Prywatnego, s. 169, 60 Naley tu rwnie zwrci uwag e zgodnie z art. 734 zleceniobiorca moe wystpowa nie tylko jako penomocnik ale rwnie jak zastpca poredni dajcego zlecenia. To w jakiej formie bdzie dziaa zleceniobiorca (penomocnika czy te zastpca poredni) zaley od woli zleceniodawcy.58

26

stosunku

podstawowym,

uprawnia

ono

bowiem

penomocnika

do

przeprowadzania operacji finansowych, ale nie jest on do tego zobowizany, ponadto jest ono skuteczne nawet wwczas jeeli penomocnik nie wie e takie penomocnictwo zostao mu udzielone. Ponadto umocowanie nie stanowi prawa podmiotowego przysugujcego penomocnikowi albowiem musielibymy przyj e w polskim prawie cywilnym istniej prawa podmiotowe, ktrych istnienie zalene byoby wycznie od woli innej osoby, w tym przypadku od woli mocodawcy. Za stanowiskiem powszechnie przyjmowanym w doktrynie przemawia m.in. fakt, e niezaleno stosunku penomocnictwa od stosunku podstawowego istnieje rwnie w przypadku powstania obu tych stosunkw. Istniej one niezalenie od siebie, a wyraa si to m.in. w tym, e w razie rozbienoci midzy treci penomocnictwa a treci stosunku podstawowego, dla stosunku zewntrznego ma znaczenie przede wszystkim tre penomocnictwa. Nastpnym argumentem przemawiajcym ze tym, e penomocnictwo moe istnie bez stosunku podstawowego, jest to, e niewano lub uniewanienie umowy kreujcej stosunek podstawowy nie pociga za sob automatycznie uchylenia skutecznoci penomocnictwa. Nie naley negowa przy tym oczywicie, e ta sama przyczyna, ktra staa rwnie si przyczyn stanowia wyganicia przyczyn stosunku podstawowego bdzie wyganicia

penomocnictwa. naley rwnie zwrci uwag na inne jeszcze zalenoci istniejce midzy stosunkiem podstawowym, a penomocnictwem. Przede wszystkim jeeli w penomocnictwie nie uregulowano jego zakresu (podmiotowego lub przedmiotowego) to zakres umocowania wynika bdzie ze stosunku podstawowego. Bardzo wan zalenoci jest to, e wyganicie stosunku podstawowego moe wiza si z wyganiciem stosunku penomocnictwa. rwnie istnienie penomocnictwa po mierci penomocnika uzaleniona jest od treci stosunku podstawowego, o czym bdzie mowa w dalszej czci pracy. Kolejn rwnie wan zalenoci midzy tymi dwoma stosunkami jest fakt, i nieodwoalno penomocnictwa moe by uzaleniona jedynie od treci stosunku podstawowego, a nie moe wynika27

jedynie z treci samego penomocnictwa. rwnie jeeli tre penomocnictwa nie jest doprecyzowana to dopenieniem tej treci jest zawsze tre stosunku podstawowego. Naley te zwrci uwag e ze wzgldu na bezpieczestwo i pewno obrotu prawnego na skuteczno i wano czynnoci penomocnika dokonywanych z osobami trzecimi bdzie miaa wpyw nie tre stosunku podstawowego sprzecznoci a tre penomocnictwa. treciami obu W tych wypadku ewentualnych prawnych midzy stosunkw

(penomocnictwa i stosunku podstawowego) decydujce znaczenie dla wanoci czynnoci dokonanych przez penomocnika bdzie miaa tre stosunku zewntrznego, czyli tre zewntrznego umocowania, a nie tre stosunku wewntrznego. 3. Forma owiadczenia woli mocodawcy Zasada swobody formy udzielenia penomocnictwa

3.1.

Zgodnie z przepisem art. 60 k.c. z zastrzeeniem wyjtkw w ustawie przewidzianych, wola osoby dokonujcej czynnoci prawnej moe by wyraona przez kade zachowanie si tej osoby, ktre ujawnia jej wol w sposb dostateczny, w tym rwnie przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej.Przepis ten wyraa jeden z aspektw zasady autonomii woli stron. Powoany artyku statuuje zatem ogln zasad swobody formy owiadczenia woli, ktra w peni odnosi si rwnie do jednostronnej czynnoci prawnej udzielenia penomocnictwa. Oznacza to, e mocodawca moe zoy owiadczenie woli w dowolny sposb, ktry w dostateczny sposb ujawni wol wywoania skutkw cywilnoprawnych w postaci powstania stosunku penomocnictwa. Zaznaczy przy tym naley, e owiadczenie woli moe przybra posta jzykow (werbaln) albo niejzykow (pozawerbaln). Owiadczenie woli o udzieleniu penomocnictwa moe by rwnie zoone per facta concludentia (o czym bya mowa wyej w rozdziale III niniejszej pracy) Naley zauway, i system prawny nie wie z podziaem owiadcze woli na wyrane i28

konkludentne adnych odrbnych konsekwencji prawnych. Nie ma zatem znaczenia z punktu widzenia skutecznoci czynnoci prawnej za pomoc jakiego zachowania zostao zoone owiadczenie woli 61. 3.2. Szczeglne formy udzielenia penomocnictwa

Wyraona w przepisie art. 60 k.c. zasada swobody formy owiadczenia woli podlega pewnym ograniczeniom, przewidzianych w kodeksie cywilnym i innych ustawach62. W zakresie formy udzielenia penomocnictwa dwa wyjtki od tej zasady znajdujemy w art. 99 k.c. Pierwszy z nich odnosi si do sytuacji, kiedy do czynnoci prawnej wymagana jest forma szczeglna, natomiast drugi z nich odnosi si do penomocnictwa oglnego. Zasad wyraon w przepisie art. 99 k.c. jest regua, zgodnie z ktr penomocnictwo musi by wyraone w takiej samej formie jak czynno prawna ktra ma by dokonana przez penomocnika. Zatem, kiedy do czynnoci prawnej ustawa wymaga formy szczeglnej ad solemnitatem, penomocnictwo do dokonania tej czynnoci powinno zosta udzielone w takiej samej formie 63. Przykadowo, jeeli umowa przeniesienia wasnoci nieruchomoci wymaga zachowania formy aktu notarialnego, to penomocnictwo do zawarcia takiej umowy powinno by rwnie udzielone w tej formie pod rygorem niewanoci. Powoywany przepis ma zastosowanie tylko do takich przypadkw, gdy wymagana forma do dokonania czynnoci prawnej jest form ad solemnitatem. W przypadku, gdy mamy do czynienia z form ad probationem lub ad eventum penomocnictwo moe by udzielone w formie dowolnej. Naley takeBliej na temat form czynnoci prawnych zob. A. Jedliski, Komentarz, Kodeks cywilny, cz oglna, t. I, Warszawa 2009, s. 470-503, zob. rwnie Z. Kuniewicz, Uwagi o formie penomocnictwa, Rejent 2000, nr. 6, s. 48-57. 62 W projekcie nowego prawa spdzielczego (druk sejmowy nr 3493) wprowadzono moliwo udziau w Walnym Zgromadzeniu w tym take gosowania przez penomocnika. Przepis ten jednak wprowadza zbyt daleko idce postanowienia co do formy tego penomocnictwa. Forma aktu notarialnego (ad solemnitatem) przewidziana przez przepisy powoywanego projektu wydaje si by nadmiernym wymogiem utrudniajcym w rzeczywistoci wykorzystanie tej instytucji przy podejmowaniu uchwa przez najwyszy organ spdzielni. W tym wypadku wymg formy pisemnej z podpisem urzdowo powiadczonym naleaoby uzna za zupenie wystarczajcy, tym bardziej e uchwaa spdzielni (ktra z reguy jest czynnoci prawn jest podejmowana w formie ustnej). 63 Zastosowanie przepisu art. 99 1 k.c. zostao wyranie wyczone w przypadku udzielenia prokury (art.1092 1 zd. 2 k.c.)61

29

zauway, e przepis art. 99 1 k.c. nie precyzuje z jakiego rda ma pochodzi wymaganie formy szczeglnej. Nie jest wic istotne, czy obowizek zachowania szczeglnej formy wynika z ustawy czy te z umowy stron. Std, szczeglna forma jest wymagana rwnie dla penomocnictwa do dokonania czynnoci prawnej, dla ktrej forma szczeglna pod rygorem niewanoci zostaa zastrzeona przez strony w umowie 64. Udzielenie penomocnictwa z naruszeniem zasady wyraonej w art. 99 1 k.c. powoduje niewano udzielonego penomocnictwa. Oznacza to, e penomocnik w takiej sytuacji traktowany bdzie jak falsus procurator, a to z kolei uzasadnia bdzie zastosowanie przepisu art. 103 k.c., ktry stanowi w 1, e jeeli zawierajcy umow jako penomocnik nie ma umocowania albo przekroczy jego zakres, wano umowy zaley od jej potwierdzenia przez osob, w ktrej imieniu umowa zostaa zawarta. Niewano penomocnictwa nie pociga za sob zatem automatycznie niewanoci czynnoci prawnej, dokonanej przez osob dziaajc na jego podstawie. Wano tej czynnoci zalee bdzie od jej potwierdzenia przez mocodawc, mamy tu wic do czynienia z bezskutecznoci zawieszon (negotium claudicans) do czasu potwierdzenia lub odmowy potwierdzenia czynnoci prawnej. Stanowisko takie zostao przyjte zarwno w literaturze jak i orzecznictwie sdowym 65. Przedstawiony pogld jest dominujcy w doktrynie oraz judykaturze, jest on jednak niezwykle kontrowersyjny i zagraajcy bezpieczestwu i pewnoci obrotu prawnego, w szczeglnoci w zakresie obrotu nieruchomociami. Ponadto pogld ten nie rozstrzyga rwnie w jakiej formie powinno by zoone owiadczenie mocodawcy potwierdzajce czynno dokonan przez osob dziaajc bez penomocnictwa lub posiadajcej penomocnictwo w formie nieodpowiadajcej wymogom przewidzianym w przepisach art. 99 k.c. Kadorazowo natomiast bdziemy mieli do czynienia z wymogiem zachowania formy pisemnej pod rygorem niewanoci w przypadku64 65

Tak K. Kopaczyska-Pieczniak (w:) Komentarz, s. 570 Wyr. SA w Gdasku z dnia 15 maja 1991r., ACr 153/91, OSA 1991, z. 2, s. 28 i nast. 30

udzielania

penomocnictwa

oglnego,

nawet

jeli

czynno

prawna

dokonywana w ramach takiego penomocnictwa nie bdzie wymagaa formy szczeglnej (99 2 k.c.). Stanowi to drugi z omawianych wyjtkw od zasady wyraonej w przepisie art. 99 1 k.c. Przy czym naley zwrci uwag, e zgodnie z art. 78 2 k.c., owiadczenie woli zoone w postaci elektronicznej i opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym, weryfikowanym przy pomocy wanego kwalifikowanego certyfikatu, jest rwnoznaczne z owiadczeniem woli zoonym w formie pisemnej. Wyjtki w zakresie regu dotyczcych formy penomocnictwa, mog wynika rwnie z innych przepisw k.c. i tak art. 1018 3 k.c. wymaga dla penomocnictwa do zoenia owiadczenia o przyjciu lub odrzuceniu spadku formy pisemnej z podpisem urzdowo powiadczonym, cho sama ta czynno prawna dokonywana jest w formie ustnej poprzez zoenie stosownego owiadczenia przed sdem. Rwnie udzielenie prokury wymaga formy pisemnej pod rygorem niewanoci (art. 109 2 1 k.c.). To samo dotyczy formy udzielenia penomocnictwa do zawarcia umowy leasingu (art. 7092 k.c.).

Rozdzia V Wykonywanie umocowania

1. Przesanki skutecznego dziaania penomocnika

1.1.

Istnienie umocowania i jego granice

Skuteczne dziaanie penomocnika uzalenione jest od istnienia umocowania do dziaania w cudzym imieniu. Umocowanie oraz jego granice okrelone s w przypadku penomocnictwa co do zasady treci owiadczenia woli31

mocodawcy. W celu stwierdzenia istnienia umocowania oraz okrelenia jego zakresu konieczna jest jednak niejednokrotnie interpretacja zachowania mocodawcy przy uwzgldnieniu okolicznoci towarzyszcych udzielaniu penomocnictwa66. Pomimo, e rdem umocowania jest jednostronna czynno prawna upowaniajca to jednak stosunek umocowania czcy penomocnika z mocodawc ma charakter dwustronny. W przypadku, gdy mamy do czynienia z penomocnictwem suszne wydaje si zastosowanie zoonych podmiotowo metod wykadni67. Metody te nakazuj interpretowa owiadczenie woli mocodawcy, penomocnika oraz osoby trzeciej, z ktr czynno jest dokonywana. Powinna ona doprowadzi do zgodnoci owiadcze woli tych trzech podmiotw 68. Tylko w przypadku, gdy penomocnik i osoba trzecia znaj lub powinni zna (przy zachowaniu naleytej starannoci) rzeczywisty zamiar mocodawcy, to wewntrzna wola, nie za jej zewntrzny przejaw decyduje o zakresie umocowania. Przykadowo, gdy mocodawca w zwizku z wyjazdem na konferencj do Londynu udziela penomocnictwa do zakupu potrzebnych mu biletw, to umocowanie obejmowa bdzie zakup przez penomocnika biletu wanie do Londynu, nie za np. do Moskwy. Jeeli za zamiar mocodawcy znany jest jedynie penomocnikowi, naruszenie przez niego instrukcji udzielonych mu przez mocodawc np. co do formy zapaty ceny przy sprzeday, nie moe mie wpywu na skuteczno i wano tej czynnoci wobec drugiej strony, ktra o tych zastrzeeniach poczynionych przez mocodawc nie wiedziaa. Za rozwizaniem takim przemawia ochrona podmiotu dokonujcego czynnoci z penomocnikiem dziaajcym w dobrej wierze. Wreszcie w sytuacji gdy rzeczywist wol zna osoba trzecia,Zob. S. Grzybowski (w:) System prawa cywilnego, s. 749 Tak. M. Smyk, Penomocnictwo,s.243. 68 W judykaturze oraz pimiennictwie wyrniana jest rwnie kombinowana metoda wykadni zob. Z. Radwaski, Wykadnia owiadcze woli skadanych indywidualnym adresatom, Ossolineum 1985, s. 48 i nast. Zakada ona, e owiadczenie o udzieleniu penomocnictwa podlega interpretacji z punktu widzenia penomocnika oraz osoby trzeciej z ktr penomocnik ma dokona czynnoci. Za zbyt wsk uznaje si natomiast metod nakazujc interpretowa owiadczenia woli wycznie z punktu widzenia osoby trzeciej. Tak B. Gawlik (w:) System prawa cywilnego . Cz oglna, t. I, red. S. Grzybowski, Ossolineum 1985, s. 749.66 67

32

natomiast nie rozpozna jej sam penomocnik, decydujce znaczenie bdzie miao rozumienie tego umocowania przez penomocnika, pod warunkiem, e rozsdny uczestnik obrotu zrozumiaby je w taki sam sposb. Przykadowo, jeeli mocodawca umocowa penomocnika do zakupu zabytkowego zegarka (bliej nieokrelonego) w okrelonym antykwariacie, to umowa sprzeday bdzie wana take wtedy, kiedy penomocnik naby inny zegarek ni ten, ktry by przedmiotem wczeniejszych ustale mocodawcy z antykwariuszem. Penomocnik dziaa bowiem wwczas w granicach umocowania i nie bdzie ponosi negatywnych skutkw wynikajcych z art. 103 3 k.c.69 2. Niepowstanie umocowania jako skutek wadliwego udzielenia penomocnictwa. W przypadku niewanoci bezwzgldnej czynnoci prawnej udzielenia penomocnictwa, umocowanie w ogle nie powstaje. Z bezwzgldn niewanoci czynnoci udzielenia penomocnictwa mamy do czynienia w sytuacji gdy byo ono sprzeczne z ustaw lub zasadami wspycia spoecznego, byo czynnoci in fraudem legis70 albo w razie niedochowania formy ad solemnitatem. Ponadto bezwzgldnie niewane bdzie udzielenie penomocnictwa w sytuacji, gdy mocodawca nie mia zdolnoci do czynnoci prawnych w chwili Aby skadania owiadczenia mg woli o udzieleniu udzieli penomocnictwa. reprezentowany samodzielnie

penomocnictwa, musi on mie bowiem tak zdolno, jaka jest wymagana do dokonania danej czynnoci prawnej, ktra ma by objta umocowaniem. Tak jak kade owiadczenie woli, rwnie owiadczenie o udzieleniu penomocnictwa bdzie dotknite sankcj bezwzgldnej niewanoci w przypadku, gdy mocodawca z jakiegokolwiek powodu znajdowa si w stanie wyczajcym wiadome albo swobodne powzicie decyzji i wyraenie woli (art. 82 k.c.). Odmiennie ksztatuje si sytuacja, w ktrej owiadczenie woli o

69 70

Zob. M. Smyk, Penomocnictwo, s. 244. Zwrot ten oznacza w celu obejcia ustawy. 33

udzieleniu penomocnictwa zostanie zoone drugiej stronie za jej zgod dla pozoru. Dokonujc wykadni przepisu art. 83 2 wywnioskowa mona implicite, i pozorno owiadczenia woli o udzieleniu penomocnictwa nie ma wpywu na skuteczno odpatnej czynnoci prawnej, dokonanej przez penomocnika na podstawie pozornego owiadczenia, jeli wskutek tej czynnoci osoba trzecia nabya prawo lub zostaa zwolniona z obowizku, chyba e dziaaa w zej wierze 71. Jeeli zatem penomocnik dokona przysporzenia na rzecz osoby trzeciej, bdcej w dobrej wierze, czynno ta jest skuteczna i wana. Umocowanie moe take zosta uniewanione ze skutkiem ex tunc w przypadku udzielenia penomocnictwa pod wpywem bdu. W tym wypadku umocowanie powstaje, zostaje jednak zniesione z moc wsteczn. Ustawa wymaga aby bd dotyczy treci czynnoci prawnej oraz by istotny, tzn. uzasadniajcy przypuszczenie, e gdyby skadajcy owiadczenie woli nie dziaa pod wpywem bdu i ocenia sytuacj rozsdnie, to nie zoyby owiadczenia danej treci 72. Dodatkowe przesanki zawarte zostay w art. 84 1 zdanie drugie k.c., ktry stanowi, e jeeli owiadczenie woli byo zoone innej osobie, uchylenie si od jego skutkw prawnych dopuszczalne jest jedynie wtedy, gdy bd zosta wywoany przez t osob, chociaby bez jej winy, albo gdy wiedziaa ona o bdzie lub z atwoci moga si dowiedzie; ograniczenie to nie dotyczy czynnoci prawnej nieodpatnej. Jak wspomniaam wczeniej, czynnoci udzielenia penomocnictwa jako czynnoci prawnej upowaniajcej, nie da si zaliczy ani do czynnoci rozporzdzajcych ani zobowizujcych ani te przysparzajcych, natomiast odpatno lub nieodpatno tej czynnoci moe ksztatowa si rnie w zalenoci od konkretnego przypadku (in casu), wobec czego nie da si jej odgrnie zakwalifikowa do ktrejkolwiek z tychBliej na temat czynnoci pozornych zob. A. Jedliski (w:), Kodeks cywilny, red. A. Kidyba, s.506-518 72 Bliej na temat skutkw zoenia owiadczenia woli pod wpywem bdu zob. A. Jedliski, op cit, s. 518 i nast. Tre czynnoci prawnej skada si z trzech elementw essentialiia negotti , naturalia negotti oraz accidentalia negotti. W literaturze spotka mona opinie wedle ktrych nie ma znaczenia ktrego z tych elementw treci dotyczy bd zob. A. Jedliski, Kodeks cywilny, red. A. Kidyba, s. 520. Moim jednak zdaniem bd mona zakwalifikowa jako istotny jedynie w sytuacji, gdy dotyka on essentialia negotti treci czynnoci prawnej.71

34

rodzajw73. Wynika z tego zatem, e mocodawca moe uchyli si od skutkw prawnych swojego owiadczenia woli o udzieleniu penomocnictwa wwczas, gdy bd zosta wywoany przez penomocnika nawet bez jego winy, albo gdy wiedzia on o bdzie lub z atwoci mg si o bdzie dowiedzie. Inaczej sytuacja ksztatuje si natomiast w przypadku podstpu. Mianowicie, mocodawca moe uchyli si od skutkw prawnych zoonego owiadczenia take wtedy, gdy bd nie dotyczy treci czynnoci prawnej i nie by istotny. Uniewanione z moc wsteczn (ex tunc) moe by rwnie owiadczenie o udzieleniu penomocnictwa zoonego pod wpywem bezprawnej groby penomocnika lub osoby trzeciej (art. 87 k.c.). Zarwno w przypadku udzielenia penomocnictwa pod wpywem bdu jak i podstpu czy te groby, mocodawca nabywa prawo podmiotowe o charakterze ksztatujcym, na podstawie ktrego moe on da uniewanienia udzielenia penomocnictwa. Naley jeszcze zauway, e niweczce skutki wzruszenia czynnoci prawnej przez wzgld na ochron dobrej wiary osb trzecich zostay w pewnej mierze ograniczone. Mianowicie przepis art. 169 k.c. stanowi, e jeeli osoba nieuprawniona do rozporzdzania rzecz ruchom zbywa j i wydaje nabywcy, nabywca uzyskuje wasno z chwil objcia rzeczy w posiadanie, chyba e dziaa w zej wierze. Oznacza to, e mocodawca nawet pomimo swego skutecznego uchylenia si od skutkw prawnych owiadczenia woli o udzieleniu penomocnictwa, i tak utraci wasno rzeczy ruchomej powierzonej penomocnikowi, ale stanie si tak tylko wtedy, jeli penomocnik wyda rzecz osobie trzeciej bdcej w dobrej wierze. W opisywanym przypadku skutki dokonania czynnoci prawnej przez penomocnika zatem pozostaj, niewana jest jedynie sama czynno udzielenia penomocnictwa 74. 3. Dopuszczalno dziaania przez penomocnika

Odpatno bd nieodpatno czynnoci prawnej udzielenia penomocnictwa zaley od woli mocodawcy, zatem w kadym przypadku naley rozpatrywa t kwesti in casu. 74 Szerzej na temat niewanoci czynnoci prawnych zob. J. Preussner-Zamorska, Niewano czynnoci prawnej w prawie cywilnym, Warszawa 1983.73

35

Przepis art. 95 k.c. stanowi, i z zastrzeeniem wyjtkw w ustawie przewidzianych, czynno prawna moe by dokonana przez przedstawiciela. W prawie cywilnym obowizuje zatem oglna zasada dopuszczalnoci dokonywania czynnoci prawnych przez przedstawiciela. Zgodnie z ni do kadej w zasadzie czynnoci prawnej powoa mona penomocnika, ktrego dziaania odnosi bd skutki bezporednio w sferze prawnej reprezentowanego. Wyej powoana regua nie ma jednak charakteru bezwzgldnego. Doznaje ona bowiem pewnych ogranicze, ktre wynika mog bd z ustawy, bd z waciwoci czynnoci prawnej. Wydaje si, e nie ma te przeszkd ku temu aby moliwo dokonania czynnoci przez penomocnika moga zosta wyczona przez postanowienie stron. Ustawowe wyczenia dopuszczalnoci dokonania czynnoci przez penomocnika s stosunkowo nieliczne i nale do nich gosowanie na walnym zgromadzeniu przez czonka spdzielni (art. 36 2 PrSpdz), uznanie ojcostwa (art. 73 k.r.o.) czy sporzdzenie i odwoanie testamentu (art. 944 2 k.c.). Drugi rodzaj wyczenia o ktrym mowa w art. 95 2 k.c. odnosi si do czynnoci prawnych lub zdarze prawnych, ktrych waciwo eliminuje moliwo dokonania ich przez przedstawiciela w tym i penomocnika. Chodzi tu przede wszystkim o osobisty charakter tych czynnoci. Wyranym przykadem zdarzenia podobnego do czynnoci prawnej o cile osobistym charakterze jest np. przebaczenie (899 1, art. 930 i 1010 1 k.c.) czy zoenie deklaracji czonkowskiej o przystpieniu do spdzielni (art. 16 1 PrSpdz.). W nauce istniej spory co do osobistego charakteru okrelonych czynnoci prawnych. Przykadem czynnoci budzcej w tym zakresie due wtpliwoci jest akt fundacyjny, czyli owiadczenie o ustanowieniu fundacji75. Zdaniem H. Ciocha akt fundacyjny jest czynnoci o charakterze cile osobistym i w konsekwencji musi on by dokonany osobicie przez fundatora76. Odmienny pogld prezentuje m.in. L. Stecki, ktry odmawiajc osobistego charakteru czynnoci ustanowienia fundacji, dopuszcza moliwo jej zaoenia przez75 76

Zob. M. Pazdan, (w:) System Prawa Prywatnego, t. II, red. Z. Radwaski, s. 494 Zob. H. Cioch, Istota aktu fundacyjnego, NP. 1986, nr. 10, s. 23 36

penomocnika77. Oczywicie pogldu L. Steckiego nie mona odnosi do ustanowienia fundacji w testamencie, gdy czynno ta zawsze musi by dokonana osobicie przez testatora. 4. Zdolno do reprezentowania Penomocnikiem mona ustanowi zarwno osob fizyczn jak i prawn. Zdolno do reprezentowania, czyli mono zostania penomocnikiem, uzaleniona jest od spenienia okrelonych w ustawie wymogw. Jedyny wymg jaki musi by speniony aby mc zosta penomocnikiem ustanowiony zosta w art. 100 k.c., ktry stanowi i okoliczno, e penomocnik jest ograniczony w zdolnoci do czynnoci prawnych nie ma wpywu na wano czynnoci dokonanej przez niego w imieniu mocodawcy. Z powoywanego przepisu mona zatem wyprowadzi wniosek, e osoby fizyczne, ktre nie posiadaj penej zdolnoci do czynnoci prawnych nie mog by penomocnikami, a dokonywane przez nie czynnoci s bezwzgldnie niewane. Uzalenienie skutecznoci czynnoci prawnej od posiadania przez penomocnika zdolnoci do czynnoci prawnych uzasadniane jest w literaturze w ten sposb, e dziaanie penomocnika jest przejawem jego woli, a zatem czynnoci przez niego dokonywane s jego czynnociami prawnymi 78. Z pogldem tym nie mona si jednak zgodzi. Skutki tych czynnoci realizuj si w sferze prawnej reprezentowanego, dlatego wanie ustawodawca uzna, za wystarczajc w tym wypadku ograniczon zdolno do czynnoci prawnych. Zdolno do skutecznego dokonywania czynnoci prawnych przez osob z ograniczon zdolnoci do czynnoci prawnych jest zatem oceniana odmiennie w zalenoci od tego, czy osoba taka dziaa we wasnym, czy te w cudzym imieniu. Jeeli zatem osoba ograniczona w zdolnoci do czynnoci prawnych dziaa jako penomocnik, wwczas nie bdzie mia zastosowania art. 17 i nast. k.c., gdy jej dziaanie oceniane bdzie tak, jak gdyby przysugiwaa jej pena zdolno. Penomocnik77 78

Zob. L. Stecki, Fundacja, cz. 1, Toru 1996, s. 58 Tak J. Fabian, Penomocnictwo, s. 66 37

posiadajcy pen zdolno do czynnoci prawnych moe reprezentowa mocodawc w zakresie wszystkich czynnoci, ktrych mocodawca mgby dokona osobicie. To samo dotyczy penomocnika ograniczonego w zdolnoci do czynnoci prawnych na mocy przepisu art. 100 k.c. Przepis art. 100 k.c. wzmocni ochron pewnoci obrotu prawnego. Znajduje on bowiem zastosowanie bez wzgldu na to czy penomocnik by ograniczony w swej zdolnoci do czynnoci prawnych ju w chwili udzielania penomocnictwa czy te do tego ograniczenia doszo w pniejszym czasie. Przy ocenianiu wpywu zdolnoci do czynnoci prawnych na wano dokonanej przez penomocnika czynnoci, naley bra pod uwag stan z chwili dokonania czynnoci prawnej, nie za z chwili udzielenia penomocnictwa 79. Std, art. 100 k.c. znajdzie zastosowanie rwnie wwczas, gdy mocodawca udzieli penomocnictwa osobie niezdolnej do czynnoci prawnych, jeeli w chwili dokonania czynnoci prawnej penomocnik posiada co najmniej ograniczon zdolno do czynnoci prawnych. Naley jednak mie na uwadze, e utrata zdolnoci do czynnoci prawnych przez penomocnika po udzieleniu penomocnictwa pozbawia go zdolnoci reprezentowania. Sporne w doktrynie jest jedynie czy fakt utraty zdolnoci do czynnoci prawnych prowadzi automatycznie do wyganicia stosunku penomocnictwa80. Udzielenie penomocnictwa osobie nieposiadajcej zdolnoci do czynnoci prawnych naley uzna za niewane jako sprzeczne z ustaw (art. 58 k.c.). Nie znajdzie tu zastosowania art. 103 k.c., bowiem czynno osoby nieposiadajcej zdolnoci do czynnoci prawnych jest bezwzgldnie niewana bez wzgldu na to, czy dokonuje ona czynnoci we wasnym, czy te w cudzym imieniu. Mocodawca nie moe zatem potwierdzi czynnoci prawnej dokonanej przez takiego penomocnika. Nie wykluczona jest jednak, jak si wydaje, moliwo badania, czy w konkretnych, indywidualnych przypadkach, nie mona niezdolnego penomocnika sprowadzi do roli posaca, wobecZob. M. Pazadn (w:) System Prawa Prywatnego, red. Z. Radwaski, s. 490 Pogld, e utrata zdolnoci do czynnoci prawnych przez penomocnika pociga za sob wyganicie penomocnictwa gosi Z. Radwaski, Prawo cywilne, 1999, Nb. 752 oraz K. Kopaczyska-Pieczniak, Kodeks cywilny, red. A. Kidyba, s.573. odmiennie na ten temat M. Pazdan (w:) System Prawa Prywatnego, red. Z. Radwaski, s. 490.79 80

38

ktrego nie wymaga si nawet ograniczonej zdolnoci do czynnoci prawnych. Naley rwnie zwrci uwag, e sankcja bezwzgldnej niewanoci czynnoci prawnej dokonanej przez osob nieposiadajc zdolnoci do czynnoci prawnej (art. 14 1 k.c.) nie bdzie miaa zastosowania do umw powszechnie zawieranych w drobnych biecych sprawach ycia codziennego. Staj si one bowiem wane w chwili ich dokonania, pod warunkiem, e nie pocigaj one za sob racego pokrzywdzenia osoby ich dokonujcej (art. 14 2 k.c.) 81. W odniesieniu do zdolnoci do czynnoci prawnych penomocnika przepisy szczeglne mog wprowadza wysze wymagania. Przepisem takim jest np. art. 109 2 2 k.c. ktry stanowi, i prokurentem moe by tylko osoba fizyczna majca pen zdolno do czynnoci prawnych. Rozwaania powysze odnosz si jedynie do osoby fizycznej jako penomocnika, ale jak ju wspomniaam na wstpie, penomocnikiem moe zosta rwnie osoba prawna oraz jednostka organizacyjna nieposiadajca osobowoci prawnej ktrej ustawa przyznaje zdolno prawn, jeeli jej statut i ustawa na podstawie ktrej dziaaj pozwala na dokonywanie takich czynnoci prawnych. W nauce wykluczono moliwo umocowania Skarbu Pastwa82. Wtpliwoci budzi rwnie moliwo udzielenia penomocnictwa jednostkom samorzdu terytorialnego 83. W przypadku, gdy penomocnikiem jest osoba prawna lub jednostka organizacyjna o ktrej mowa w art. 331 k.c., owiadczenie woli w imieniu mocodawcy skadaj organ osoby prawnej uprawniony do jej reprezentowania bd przedstawiciele ustawowi takiej jednostki. Organy osoby prawnej skadaj si z osb fizycznych natomiast przedstawicielami ustawowymi mog by rwnie inne podmioty, za ktre wystpuj dalsze podmioty. Mamy tu zatem do czynienia ze zjawiskiem pitrowej reprezentacji. Opiera si ona moe na rnych podstawach, mie zrnicowane zakresy i zasady jej wykonywania, dlategoZob. M. Smyk, Penomocnictwo, s. 268. Zob. T. Stec, Penomocnictwo udzielone spce kapitaowej i jego wyganicie, Pr. Spek 2002, Nr. 10, s. 21 83 Za tak moliwoci opowiedzia si T. Stec, op cit, s. 21.81 82

39

te wszystkie te okolicznoci w kadym konkretnym przypadku powinny zosta dokadnie zbadane i ustalone w celu oceny skutkw prawnych dokonanej czynnoci prawnej. 5. Dziaanie w imieniu reprezentowanego Czynno prawna dokonana przez penomocnika w granicach umocowania wywoa skutki bezporednio w sferze prawnej reprezentowanego jedynie wtedy, gdy penomocnik dziaa w sposb wyrany lub dorozumiany w imieniu reprezentowanego. Penomocnik powinien ujawni przy dokonywaniu czynnoci prawnej, e dziaa w cudzym imieniu oraz wskaza osob w imieniu ktrej dziaa. Powinno ta wynika z zasady jawnoci penomocnictwa powszechnie przyjmowanej w polskiej judykaturze i

doktrynie84. Odniesienie skutkw czynnoci prawnej dokonywanej przez penomocnika do innej osoby musi by dla osoby trzeciej rozpoznawalne, tzn. musi wynika albo z zachowania si osoby skadajcej owiadczenie woli albo z kontekstu sytuacyjnego, w ktrym to zachowanie nastpuje. Wskazanie osoby reprezentowanej moe zatem nastpi w sposb wyrany tzn. osoba ta moe by wymieniona z imienia i nazwiska, bd dorozumiany. Ze wskazaniem dorozumianym bdziemy mieli do czynienia w sytuacji, gdy osoba reprezentowanego bdzie dla osoby trzeciej rozpoznawalna w wietle zachowania si penomocnika lub dziki kontekstowi sytuacyjnemu, w ktrym nastpuje zoenie owiadczenia i z okolicznoci wynika, e czynno jest dokonywana w imieniu osoby innej ni skadajca owiadczenie woli. Jako przykady najczciej podawane s osoby obsugujce kasy biletowe kin, teatrw czy te ekspedienci w sklepach, gdy kontekst sytuacyjny wyklucza w tych przypadkach przypisanie zamiaru spowodowania skutkw zawieranych przez te osoby umw we wasnej sferze prawnej.

Przykad moe tu stanowi wyrok Sdu Apelacyjnego z dnia 13 stycznia 1999r., I ACa 851/98, LEX nr 84123, w ktrym Sd orzek i w cudzym imieniu dziaa tylko ten, kto ujawnia wobec osoby trzeciej, e zarwno skutki dokonywanej czynnoci prawnej jak i rola strony tej czynnoci maj dotyczy osoby reprezentowanej.84

40

Wzgldy spoeczne wymagaj by osoba trzecia stawaa si uprawniona bd zobowizana jedynie w stosunku do takiego mocodawcy, ktry zosta ujawniony przez penomocnika. W przypadku zatajenia wic przez penomocnika wobec osoby trzeciej, i dziaa niego on w imieniu prawnej czynnoci

reprezentowanego,

skutki

dokonanej

przez

zaktualizuj si w sferze prawnej penomocnika, nie za reprezentowanego. W takiej sytuacji nie bdziemy mieli ju w zasadzie do czynienia z penomocnictwem, lecz z instytucj zastpstwa poredniego. Wedug niektrych autorw w przypadku opisanej wyej sytuacji mamy do czynienia z tzw. penomocnictwem tajnym 85. Penomocnictwo tajne jest jednak pojmowane w nauce rnorodnie. Tak na przykad F. Zoll uwaa za penomocnictwo tajne penomocnictwo udzielone dla celw innych ni wchodzenie w stosunki prawne z osobami trzecimi 86. Natomiast najbardziej popularnym stanowiskiem jest uznanie, i penomocnictwo tajne to sytuacja w ktrej mocodawca udziela penomocnikowi tajnych instrukcji poza treci penomocnictwa. Jak ju wspomniaam w podrozdziale traktujcym o istnieniu umocowania i jego granicach, nie ma znaczenia wobec osoby trzeciej czy penomocnik przestrzega instrukcji udzielonych przez mocodawc poza treci penomocnictwa. Dla skutecznoci czynnoci prawnej, fakt ten jest obojtny. Naruszenie takie moe mie jednak znaczenie w stosunku wewntrznym midzy mocodawc a penomocnikiem. Naruszenie instrukcji, ktre wynikaj z umowy okrelajcej stosunek podstawowy penomocnictwa, moe uzasadnia odpowiedzialno kontraktow penomocnika wobec mocodawcy87

Zob. J. Fabian, Penomocnictwo, s. 85-88 Tak F. Zoll, Zobowizania w zarysie wedug polskiego kodeksu zobowiza, podrcznik poddany rewizji i wykoczony przy wspudziale S. Kosiskiego i J. Skpskiego, Warszawa 1948, s. 70. 87 Zob. M. Bczyk, Skutki prawne nieujawnienia penomocnictwa, PiP 1975, z.7, s.104.85 86

41

Rozdzia VI

1. Dziaanie bez umocowania lub z przekroczeniem jego granic Z dziaaniem rzekomego penomocnika (falsus procurator) mamy do czynienia w sytuacji, gdy osoba dokonujca czynnoci prawnej skada lub odbiera owiadczenie woli bez umocowania lub z przekroczeniem jego granic. Bez umocowania dziaa osoba, ktrej w ogle nie udzielono penomocnictwa albo wprawdzie zostao ono udzielone, ale w sposb nieskuteczny, np. wskutek niezachowania formy. Natomiast z przekroczeniem zakresu umocowania bdziemy mieli do czynienia wwczas, gdy osoba bdca penomocnikiem dokona czynnoci, ktra nie mieci si w granicach umocowania88. Sytuacja taka moe mie miejsce na przykad w przypadku dokonania przez mocodawc ogranicze w treci penomocnictwa o charakterze podmiotowym (np. przez wyznaczenie kontrahenta z ktrym czynnoci ma by dokonana) lub przedmiotowym (np. przez oznaczenie przedmiotu transakcji), a penomocnik dokona czynnoci prawnej tak jakby ograniczenia te nie zostay przez mocodawc ustanowione. Wtpliwoci budzi kwalifikacja dziaania penomocnika, ktry legitymujc si penomocnictwem oglnym dokonuje czynnoci przekraczajcej zwyky zarzd, wymagajcej penomocnictwa do poszczeglnej czynnoci prawnej. Susznym wydaje si uznanie, i penomocnik dziaa wwczas bez umocowania. W literaturze spotka mona jednak gosy przeciwne89. Zarwno w sytuacji dziaania bez umocowania jak i z przekroczeniem granic umocowania zastosowanie znajdzie przepis art. 103 1 k.c., ktry stanowi, e jeeli zawierajcy umow jako penomocnik nie ma umocowania albo przekroczy jego zakres, wanoZob. J. Preussner-Zamorska, Kwalifikacja dziaania penomocnika (problematyka przekroczenia granic umocowania) (w:) Rozprawy prawnicze. Ksiga pamitkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, red. L. Ogiego, W. Popioek, M. Szpunar, Krakw 2005, s. 270, a take W. Kubala, Falsus procurator, Radca Prawny 1998, nr 6, s. 31 89 Stanowisko uznajce dokonanie czynnoci prawnej wymagajcej penomocnictwa szczeglnego na podstawie penomocnictwa oglnego za dziaanie z przekroczeniem granic umocowania prezentuje m.in. M. Smyk, Penomocnictwo, s. 28988

42

umowy zaley od jej potwierdzenia przez osob, w imieniu ktrej umowa zostaa zawarta. Powoywany przepis nie bdzie mia natomiast zastosowania w przypadku nadejcia terminu kocowego, w ktrym penomocnictwo wygasa. W kadym przypadku, gdy penomocnictwo zostao wanie i skutecznie udzielone ale wygaso, a penomocnik dokona czynnoci w granicach pierwotnego umocowania zastosowanie bdzie mia przepis art. 105 k.c., nie za 103 k.c. O dziaaniu byego penomocnika w imieniu byego mocodawcy bdzie mowa w dalszej czci opracowania. Z przekroczeniem granic umocowania nie bdziemy mieli do czynienia rwnie w przypadku niezachowania okrelonej przez mocodawc techniki reprezentacji czyli np. w sytuacji gdy wol mocodawcy byo aby penomocnik dziaa cznie z innym penomocnikiem, a dokona czynnoci samodzielnie90. Czynno dokonana przez rzekomego penomocnika dotknita jest sankcj bezskutecznoci zawieszonej i staje si czynnoci prawn niezupen (negotium claudicans), co wynika z powoywanego art. 103 k.c. W wietle tego artykuu bez znaczenia pozostaje okoliczno, czy penomocnik dziaa w zej czy te w dobrej wierze 91. Stan bezskutecznoci zawieszonej trwa bdzie a do czasu potwierdzenia umowy przez mocodawc albo do bezskutecznego upywu terminu wyznaczonego do takiego potwierdzenia. Do tego momentu umowy tej nie mona ocenia ani jako wanej i skutecznej ani jako niewanej i nieskutecznej92. Uprawnienie mocodawcy do potwierdzenia umowy jest uprawnieniem o charakterze ksztatujcym 93. Mocodawca moe bowiem w drodze jednostronnego owiadczenia woli sprawi by umowa bya wana lub niewana. W nauce potwierdzenie czynnoci prawnej rzekomego penomocnika okrela si niekiedy jako swoiste udzielenie penomocnictwa, dziaajce wstecz94(nastpcze udzielenie penomocnictwa). Pogld ten

Zob. M. Smyk, Penomocnictwo, s. 290. Zob. K. Kopaczyska-Pieczniak (w:) Kodeks cywilny, red. A. Kidyba, s. 581. 92 Zob. M. Smyk, Penomocnictwo, s. 291. 93 Zob. orzeczenie SN z dnia 9 stycznia 2008r., II CSK 394/07, LEX nr 369701 Potwierdzenie lub odmowa potwierdzenia czynnoci prawnej przez osob, w ktrej imieniu dokona jej rzekomy penomocnik, jest uprawnieniem ksztatujcym. 94 Zob. J. Fabian, Penomocnictwo, s. 101.90 91

43

spotyka si jednak z szerok krytyk w doktrynie 95, ktra, jak si wydaje, susznie podnosi, i potwierdzenie odnosi si jedynie do czynnoci prawnej objtej bezskutecznoci zawieszon, nie za do umocowania rzekomego penomocnika. N