Beth sydd yn y bennod hon?

5.1 – Darganfyddiadau Cyntaf Dadansoddwch a chymharu delwedd optig a delwedd isgoch er mwyn

nodi darganfyddiadau seryddol newydd. > Gwyddoniaeth a Chelf

5.2 – Ditectif Data Defnyddiwch y wybodaeth yn Set Ddata 1 i nodi pa blaned yn Set Ddata

2 allai gynnal bywyd pobl. > Gwyddoniaeth a Chodio

5.3 – Delweddu’r Bydysawd Ewch ati i greu poster gwyddonol sy’n cynnwys diagramau, graffiau a

delweddau i gyflwyno canfyddiadau gwyddonol. > Gwyddoniaeth a Chelf

5.4 – Chwilair Pennod Pump Dewch o hyd i wyth gair gwyddonol o Bennod Pump.

> Gwyddoniaeth a Llythrennedd

Mae llythrennedd gweledol a dadansoddi yn sgiliau pwysig i bob gwyddonydd. Nawr bod eu telesgop

yn cylchdroi’n ddiogel, gall y disgyblion gasglu data, eu dadansoddi i lunio casgliadau ac adrodd eu

canfyddiadau i arbenigwyr eraill y gofod.

Pennod 5: Darganfyddiadau

arloesol

Isgo

ch

Opt

ig

Darga

nfy

ddia

dau

cynta

f

Zapi

wch

i ar

chw

ilio

y B

ydys

awd

isgo

ch!

Hel

o ar

chw

ilwyr

y g

ofod

!

Alas

tair

Bruc

e yd

w i,

ser

yddw

r yn

Arsy

llfa

Fren

hino

l Cae

redi

n. H

elpw

ch fi

i dd

eall

mw

y

am e

ich

delw

edd

isgoc

h. B

eth

sy’n

wah

anol

rhw

ng y

dde

lwed

d ho

n a’

r dde

lwed

d op

tig?

Lliw

iwch

unr

hyw

wah

ania

etha

u ry

dych

chi

’n

eu g

wel

d. A

llwch

chi

enw

i unr

hyw

rai o

’r

rhyf

eddo

dau

wyb

renn

ol m

ae e

ich

delw

edd

yn e

u da

tgel

u?

Llon

gyfa

rchi

adau

, mae

eic

h te

lesg

op w

edi a

nfon

ei

ddel

wed

d isg

och

gynt

af y

n ôl

– W

AW! –

rydy

n ni

’n g

allu

gwel

d cy

mai

nt o

bet

hau

nad

yw d

elw

edda

u op

tig w

edi

eu c

anfo

d. H

elpw

ch n

i i d

dada

nsod

di’r

ddel

wed

d ho

n...

discoverydiaries.org

109

disc

over

ydia

ries.

org

Cynnal y GweithgareddGallech wneud y daflen waith yn fwy a’i rhoi ar bapur A3 er mwyn trafod y gweithgaredd hwn fel dosbarth.

Trafodwch beth sy’n debyg/gwahanol rhwng y ddwy ddelwedd, a’r rhesymau am hyn. Cysylltwch hyn â’r dysgu blaenorol am ffotograffau optig o’u cymharu â delweddau isgoch (gweler Gweithgaredd 2.4: Hun-lun Isgoch) a datblygiad technoleg telesgopau (gweler Gweithgaredd 1.4: Negeswyr y Sêr).

Dylai’r disgyblion ddefnyddio dau ddarn o bapur trasio i nodi’r nodweddion gweladwy, o’r ddelwedd optig yn gyntaf ac wedyn, gyda’r ail ddarn o bapur trasio, o’r ddelwedd isgoch. Drwy osod y ddau dros ei gilydd, byddant yn gallu cymharu’n haws. Gallant ddefnyddio gwahanol liwiau i amlygu’r gwahaniaethau rhwng y ddwy ddelwedd hefyd.

Gall y disgyblion ddefnyddio’r cod Zap i gael gafael ar wybodaeth am y gwahanol nodweddion wybrennol, neu gyfeirio at y cyflwyniad PowerPoint sy’n cyd-fynd â’r gweithgaredd hwn.

Drwy drasio’r nodweddion gweladwy, bydd y disgyblion wedi creu eu lluniau eu hunain o ’alaeth bell’ ar sail y delweddau a ddarperir. Mae’r wers hon yn arwain yn naturiol at ragor o drafodaeth am ddarluniadau artistiaid o alaethau. Yn 1850 fe wnaeth yr

Cefndir y Gweithgaredd hwnMae Telesgop Gofod James Webb yn defnyddio technoleg isgoch i arsylwi ar y gofod. Mae hyn yn golygu ei fod yn gallu gweld y tu hwnt i lwch y gofod, a oedd yn cuddio ein golwg o’r blaen ac yn ein rhwystro rhag dysgu mwy am sut mae sêr yn cael eu ffurfio y tu mewn i gymylau llwch tywyll. Hefyd mae ei brif ddrych enfawr yn golygu ei fod yn gallu casglu golau o alaethau a oedd wedi ffurfio tua 400 miliwn o flynyddoedd ar ôl y Glec Fawr. Oherwydd eu bod mor bell i ffwrdd, mae tonnau golau o’r galaethau hyn wedi cael eu hymestyn i donfeddi isgoch hirach wrth iddynt groesi’r Bydysawd, sy’n ymledu. Does dim telesgop gofod arall wedi bod yn ddigon manwl i ganfod y galaethau gwelw iawn hyn yn y golau isgoch sydd ei angen i’w gweld. Gan ddefnyddio Webb, gallwn ni weld yn bellach ac yn fanylach nag erioed o’r blaen.

Gweithgaredd 5.1: Darganfyddiadau Cyntaf

Pennod PumpGweithgaredd 5.1Darganfyddiadau

Cyntaf

Yr Adnoddau sydd eu Hangen• Dyfais tabled neu ddyfais i gael

cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol)

• Papur trasio (dewisol)

• Paent a deunyddiau celf (dewisol)

Dolenni DefnyddiolEwch i discoverydiaries.org/activities/first-findings i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

Isgo

ch

Opt

ig

Darga

nfy

ddia

dau

cynta

f

Zapi

wch

i ar

chw

ilio

y B

ydys

awd

isgo

ch!

Hel

o ar

chw

ilwyr

y g

ofod

!

Alas

tair

Bruc

e yd

w i,

ser

yddw

r yn

Arsy

llfa

Fren

hino

l Cae

redi

n. H

elpw

ch fi

i dd

eall

mw

y

am e

ich

delw

edd

isgoc

h. B

eth

sy’n

wah

anol

rhw

ng y

dde

lwed

d ho

n a’

r dde

lwed

d op

tig?

Lliw

iwch

unr

hyw

wah

ania

etha

u ry

dych

chi

’n

eu g

wel

d. A

llwch

chi

enw

i unr

hyw

rai o

’r

rhyf

eddo

dau

wyb

renn

ol m

ae e

ich

delw

edd

yn e

u da

tgel

u?

Llon

gyfa

rchi

adau

, mae

eic

h te

lesg

op w

edi a

nfon

ei

ddel

wed

d isg

och

gynt

af y

n ôl

– W

AW! –

rydy

n ni

’n g

allu

gwel

d cy

mai

nt o

bet

hau

nad

yw d

elw

edda

u op

tig w

edi

eu c

anfo

d. H

elpw

ch n

i i d

dada

nsod

di’r

ddel

wed

d ho

n...

Isgoch

Optig

Darganfyddiadau

cyntaf

Zapiwch i archwilioy Bydysawd

isgoch!

Helo archwilwyr y gofod!

Alastair Bruce ydw i, seryddwr yn Arsyllfa

Frenhinol Caeredin. Helpwch fi i ddeall mwy

am eich delwedd isgoch. Beth sy’n wahanol

rhwng y ddelwedd hon a’r ddelwedd optig?

Lliwiwch unrhyw wahaniaethau rydych chi’n

eu gweld. Allwch chi enwi unrhyw rai o’r

rhyfeddodau wybrennol mae eich

delwedd yn eu datgelu?

Llongyfarchiadau, mae eich telesgop wedi anfon ei

ddelwedd isgoch gyntaf yn ôl – WAW! – rydyn ni’n gallu

gweld cymaint o bethau nad yw delweddau optig wedi

eu canfod. Helpwch ni i ddadansoddi’r ddelwedd hon...

110

disc

over

ydia

ries.

org

Arglwydd Rosse, a oedd yn seryddwr, y darlun cyntaf o sut gallai galaeth bell edrych o bosib, a hynny mewn darluniad o’r enw ’Whirlpool Galaxy’. Gallwch weld ei ddarluniad drwy fynd i dudalen we’r gweithgaredd – gweler y Dolenni Defnyddiol.

Mae llawer ohonom yn gyfarwydd â ’Starry Night’ (1889), paentiad Vincent van Gogh. Y gred gyffredin yw ei fod yn darlunio awyr y nos. Yn ei lyfr Cosmigraphics (Abrams, 2014) yn 2015 awgrymodd Michael Benson, artist a ffotograffydd o UDA, fod y paentiad yn darlunio galaethau yn y Bydysawd, a’i fod wedi cael ei ysbrydoli gan ddarluniadau o’r cosmos ar y pryd fwy na thebyg. Mae rhagor o wybodaeth am y ddamcaniaeth hon ar dudalen we’r gweithgaredd – gweler y Dolenni Defnyddiol.

Anogwch y disgyblion i drafod sut gallai ’Starry Night’, paentiad van Gogh, fod wedi cael ei ddylanwadu efallai gan y darluniad artistaidd o’r Whirpool Galaxy. Trafodwch y defnydd o wead, symudiad, chwyrliadau, patrymau a lliw i ychwanegu dyfnder ac arlliw. Ar dudalen we’r gweithgaredd mae animeiddiad o’r paentiad sy’n ehangu’r symudiad o fewn y trawiadau paent.

Gan ddefnyddio detholiad o liwiau paent, gallai’r disgyblion arbrofi ag amrywiaeth o dechnegau i greu eu dehongliadau artistaidd eu hunain o’r galaethau pell ac o nodweddion wybrennol eraill y mae Webb yn gallu eu gweld. Gallai’r disgyblion greu eu cymariaethau eu hunain o awyr y nos fel y mae’n cael ei gweld drwy delesgop optig neu delesgop isgoch fel Webb.

Gallai arddangosfa yn y dosbarth ddangos gwaith y disgyblion ochr yn ochr â delweddau telesgopau.

Atebion i’r GweithgareddM81: Mae Messier 81 yn enghraifft o alaeth droellog. Wrth edrych arni mewn golau isgoch, gallwn weld rhanbarthau lle mae sêr yn ffurfio. Gallwn hefyd weld strwythur y fraich droellog yn fwy clir, gan ddatgelu ardaloedd o lwch a nwy sy’n barod i fod yn sêr newydd.

Galaeth y Sombrero: Mae gan yr alaeth hon gylch llwch amlwg sy’n amgylchynu ymchwydd o sêr. Wrth edrych arni mewn golau isgoch, gallwn weld ei llwch a’i disg gwastad mewnol yn glir. Gan ein bod yn edrych ar yr alaeth hon o’i hochr, mae’n ymddangos yn wastad iawn. Byddai ein Llwybr Llaethog yn edrych fel hyn pe baen ni’n edrych arni o’r ochr hefyd.

Maffei 2: Mae’n anodd iawn gweld yr alaeth hon heb olau isgoch oherwydd bod cymylau trwchus yn ein galaeth yn ei chuddio. Mae modd gweld siâp Maffei 2 gyda golau isgoch.

L1014: Mae’r cwmwl tywyll hwn yn cuddio cyfrinach nad oes modd ei gweld heb olau isgoch: cynseren – cyw seren fel petai! Mae technoleg isgoch yn caniatáu i ni weld disg o nwy o amgylch y gynseren. Mae’n ei bwydo ac yn darparu deunydd ar gyfer adeiladu planedau.

NGC 253: Wrth edrych ar yr alaeth hon gyda golau gweladwy yn unig, mae’n anodd ei phennu oherwydd ein hongl gwelediad, ei chymylau llwch tywyll a’r golau o’i sêr enfawr. Mae golau isgoch yn datgelu’r breichiau troellog hir a’r bar canolog, gan ddangos bod NGC 253 yn alaeth â bariau. Oes gennych chi nodiadau? Ysgrifennwch nhw yma!

Pennod PumpGweithgaredd 5.1Darganfyddiadau Cyntaf

111

disc

over

ydia

ries.

org

Pileri’r Greadigaeth: Mae Pileri’r Greadigaeth yn rhan o glwstwr ifanc o sêr yn Nifwl yr Eryr. Maen nhw wedi’u gwneud o nwy a llwch, sy’n ein rhwystro rhag darganfod beth sydd ynddyn nhw gan ddefnyddio golau gweladwy. Ond gyda golau isgoch, mae modd i ni weld llu o sêr eraill a fyddai wedi’u cuddio fel arall.

Galaeth bell ’annisgwyl’: Gan fod drych Webb mor enfawr a’i offerynnau’n canfod golau isgoch, mae’n gallu dal golau o alaethau sydd mor bell, ni fyddem wedi gwybod eu bod yno fel arall. Pa enw fyddech chi’n ei roi ar alaeth pe baech chi’n darganfod un?

Mae fideos a darluniadau o bob ateb ar dudalen we’r gweithgaredd – gweler y Dolenni Defnyddiol.

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth• Beth sy’n debyg rhwng y ddwy

ddelwedd?

• Beth sy’n wahanol rhwng y ddwy ddelwedd?

• Pam mae’r ddelwedd optig yn wahanol i’r ddelwedd isgoch?

• Ydych chi’n meddwl bod paentiad van Gogh yn seiliedig ar yr hyn rydyn ni’n gallu ei weld o awyr y nos, neu a oedd ef yn creu paentiad ar sail delwedd telesgop? Pam/pam ddim?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau YmestynGallai’r disgyblion edrych ar ddarluniadau artistiaid eraill o alaethau/nifylau ac ati. Edrychwch ar waith Alexander Calder neu, am enghreifftiau mwy cyfoes, gwaith Katie Paterson.

Gallai’r disgyblion arbrofi â chyfryngau eraill fel paentiadau dyfrlliw i greu paentiadau ychwanegol o’r nodweddion wybrennol.

Gallai’r disgyblion mwy galluog ddefnyddio meddalwedd TGCh fel rhaglenni darlunio i greu delwedd â nodweddion wybrennol wedi’u labelu.

Syniadau ar gyfer GwahaniaethuCymorth: • Gall y disgyblion weithio mewn

parau i gymharu’r ddwy ddelwedd.

• Rhowch gymorth gyda llywio drwy’r adnoddau gwe, fel y cyflwyniad PowerPoint.

Her: • Y disgyblion i asesu paentiadau ei

gilydd.

• Gallech roi cyfrifoldebau i’r disgyblion o ran creu’r arddangosiad dosbarth, fel creu labeli, penawdau a darnau byr o destun i gyd-fynd â’r delweddau.

Ysbrydolwch y disgyblion a chefnogi eu dealltwriaeth o pam mae golau isgoch mor

ddefnyddiol i seryddwyr drwy ddangos y fideos ‘Bydysawd Isgoch’ o

dan Dolenni ar dudalen y gweithgaredd.

Awgrym i’r Athro!

Pennod PumpGweithgaredd 5.1Darganfyddiadau

Cyntaf

DITE

CTIF

Da

ta

Set d

data

2: D

ata

Atm

osff

erig

o 1

0 Pl

aned

Allh

eulo

l

Hel

o ar

chw

ilwyr

y g

ofod

! Bet

h Bi

ller y

dw i,

ac

rydw

i’n

astu

dio

plan

edau

allh

eulo

l! M

ae e

ich

tele

sgop

isgo

ch h

ynod

sen

sitif

yn

gallu

gw

eld

gola

u dr

wy

atm

osffe

rau

plan

edau

allh

eulo

l, a

hyd

yn o

ed c

anfo

d pa

trym

au s

y’n

gallu

dw

eud

wrt

hym

bet

h sy

dd y

n yr

aer

hw

nnw

. Ryd

w i’

n gw

eld

eich

bod

eis

oes

wed

i cas

glu

data

ar g

yfer

10

o bl

aned

au s

ydd

wed

i cae

l eu

hars

ylw

i’n d

diw

edda

r. A

llwch

chi

bend

erfy

nu a

alla

i unr

hyw

un

ohon

ynt g

ynna

l byw

yd o

bos

ib?

Edry

chw

ch a

r y c

liwia

u yn

Se

t dda

ta 1

. Bet

h m

ae’r

emoj

is y

n ei

ddw

eud

wrt

hym

am

y n

wyo

n hy

n? A

llwch

ch

i ddo

d o

hyd

i fw

y o

wyb

odae

th a

mda

nynt

?

Mae

un

o’r c

arbo

nau

wed

i’i

wne

ud o

gar

bon

+ 1

ocsig

en a

c m

ae’r

llall

wed

i’i w

neud

o g

arbo

n +

2 oc

sigen

. Pa

un y

w p

a un

?

(Pss

st. M

ae c

liw y

n yr

enw

!)

anw

edd

dŵ

r

carb

on

mon

ocsi

d

carb

on

deuo

csid

met

han

Nw

y

Set d

data

1: N

wyo

n w

edi’u

Can

fod

Dad

anso

ddw

ch S

et d

data

2 a

rhoi

cod

aulli

w i’

r pla

neda

u ar

gyf

er y

cat

egor

ïau

hyn:

B

enda

nt d

im b

ywyd

ym

a!

Ann

heby

gol o

gyn

nal b

ywyd

Y bl

aned

syd

d fw

yaf t

ebyg

ol

o gy

nnal

byw

yd

Nod

wed

dion

Cliw

iau

Zapi

wch

i dd

ysgu

mw

y am

bla

neda

u al

lheu

lol

1 2 3 4 5

6 7 8 9 10

disc

over

ydia

ries.

org

113

disc

over

ydia

ries.

org

pennu pa donfeddi sydd wedi cael eu hamsugno. Mae gwahanol elfennau a chyfansoddion yn amsugno golau ar wahanol donfeddi, gan ffurfio ’olion bysedd cemegol’ sy’n gallu cael eu defnyddio i ganfod pa nwyon sydd mewn atmosfferau planedau allheulol.

Mae esboniad clir a syml o’r cysyniad cymhleth hwn ar gael mewn animeiddiad ar dudalen we’r gweithgaredd (gweler y Dolenni Defnyddiol), a bydd yn helpu’r disgyblion i ddeall sail y gweithgaredd hwn.

I athrawon sy’n dymuno symleiddio’r ddamcaniaeth sy’n sail i’r gweithgaredd hwn, gallwch esbonio i’r disgyblion fod offerynnau gwyddonol Webb yn cael eu defnyddio i nodi’r nwyon mewn atmoseffer planed allheulol.

Cynnal y GweithgareddBachyn:

Beth yw planed allheulol? Beth sydd ei angen ar blaned er mwyn cynnal bywyd, a beth allai fod yn arwyddion o fywyd? Pam allen ni fod eisiau gwybod am blanedau eraill mae modd byw arnynt? Dechreuwch drafodaeth agored a sesiwn holi ac ateb gyda’r dosbarth am hyn, gan weld beth yw’r lefelau dealltwriaeth presennol cyn trafod y gweithgaredd yn fanylach. Cysylltwch y drafodaeth yn ôl at Webb a’i rôl wrth ddysgu am blanedau allheulol.

Cefndir y Gweithgaredd hwnMae Telesgop Gofod James Webb yn chwarae rôl allweddol yn ein helpu ni i ddysgu am atmosffer planedau – hyd yn oed y rheini nad ydynt yng Nghysawd yr Haul (planedau allheulol). Drwy ddadansoddi’r data mae Webb yn eu casglu, gall gwyddonwyr ddarganfod pa gemegion sy’n bodoli mewn atmosffer planedau. Mae hyn yn golygu eu bod yn gallu chwilio am flociau adeiladu bywyd – fel dŵr, carbon deuocsid a methan – mewn rhannau eraill o’r Bydysawd.

Ond sut mae gwyddonwyr yn gwneud hyn? Mae un dull yn cynnwys astudio planed bell wrth iddi basio rhyngom ni a’i haul (seren). Pan fydd planed yn pasio (neu’n croesi) o flaen seren, mae ffracsiwn o olau’r seren yn cael ei amsugno gan atmosffer y blaned. Gan ddefnyddio spectrosgopeg – mesur dwysedd golau ar wahanol donfeddi – mae gwyddonwyr yn gallu

Gweithgaredd 5.2: Ditectif DataPennod Pump

Gweithgaredd 5.2Ditectif Data

Yr Adnoddau sydd eu Hangen• Dyfais tabled neu ddyfais i gael

cod Zap (dewisol – gweler y Dolenni Defnyddiol)

• Gwyddoniadur Gwyddoniaeth, Geiriaduron Gwyddoniaeth neu fynediad i’r rhyngrwyd – i gefnogi ymchwil i’r pedwar nwy: dŵr, carbon deuocsid, carbon monocsid, methan.

Dolenni DefnyddiolEwch i discoverydiaries.org/activities/data-detective i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.DI

TECT

IF

Data

Set d

data

2: D

ata

Atm

osff

erig

o 1

0 Pl

aned

Allh

eulo

l

Hel

o ar

chw

ilwyr

y g

ofod

! Bet

h Bi

ller y

dw i,

ac

rydw

i’n

astu

dio

plan

edau

allh

eulo

l! M

ae e

ich

tele

sgop

isgo

ch h

ynod

sen

sitif

yn

gallu

gw

eld

gola

u dr

wy

atm

osffe

rau

plan

edau

allh

eulo

l, a

hyd

yn o

ed c

anfo

d pa

trym

au s

y’n

gallu

dw

eud

wrt

hym

bet

h sy

dd y

n yr

aer

hw

nnw

. Ryd

w i’

n gw

eld

eich

bod

eis

oes

wed

i cas

glu

data

ar g

yfer

10

o bl

aned

au s

ydd

wed

i cae

l eu

hars

ylw

i’n d

diw

edda

r. A

llwch

chi

bend

erfy

nu a

alla

i unr

hyw

un

ohon

ynt g

ynna

l byw

yd o

bos

ib?

Edry

chw

ch a

r y c

liwia

u yn

Se

t dda

ta 1

. Bet

h m

ae’r

emoj

is y

n ei

ddw

eud

wrt

hym

am

y n

wyo

n hy

n? A

llwch

ch

i ddo

d o

hyd

i fw

y o

wyb

odae

th a

mda

nynt

?

Mae

un

o’r c

arbo

nau

wed

i’i

wne

ud o

gar

bon

+ 1

ocsig

en a

c m

ae’r

llall

wed

i’i w

neud

o g

arbo

n +

2 oc

sigen

. Pa

un y

w p

a un

?

(Pss

st. M

ae c

liw y

n yr

enw

!)

anw

edd

dŵ

r

carb

on

mon

ocsi

d

carb

on

deuo

csid

met

han

Nw

y

Set d

data

1: N

wyo

n w

edi’u

Can

fod

Dad

anso

ddw

ch S

et d

data

2 a

rhoi

cod

aulli

w i’

r pla

neda

u ar

gyf

er y

cat

egor

ïau

hyn:

B

enda

nt d

im b

ywyd

ym

a!

Ann

heby

gol o

gyn

nal b

ywyd

Y bl

aned

syd

d fw

yaf t

ebyg

ol

o gy

nnal

byw

yd

Nod

wed

dion

Cliw

iau

Zapi

wch

i dd

ysgu

mw

y am

bla

neda

u al

lheu

lol

1 2 3 4 5

6 7 8 9 10

DITECTIF Data

Set ddata 2: Data Atmosfferig o 10 Planed Allheulol

Helo archwilwyr y gofod! Beth Biller ydw i, ac rydw i’n astudio planedau

allheulol! Mae eich telesgop isgoch hynod sensitif yn gallu gweld golau drwy

atmosfferau planedau allheulol, a hyd yn oed canfod patrymau sy’n gallu dweud

wrthym beth sydd yn yr aer hwnnw. Rydw i’n gweld eich bod eisoes wedi casglu

data ar gyfer 10 o blanedau sydd wedi cael eu harsylwi’n ddiweddar. Allwch chi

benderfynu a allai unrhyw un ohonynt gynnal bywyd o bosib?

Edrychwch ar y cliwiau yn Set ddata 1. Beth mae’r emojis yn ei ddweud wrthym am y nwyon hyn? Allwch chi ddod o hyd i fwy o wybodaeth amdanynt?

Mae un o’r carbonau wedi’i wneud o garbon + 1 ocsigen ac mae’r llall wedi’i wneud o garbon

+ 2 ocsigen. Pa un yw pa un? (Pssst. Mae cliw yn yr enw!)

anwedd dŵr

carbon monocsid

carbon deuocsid

methan

Nwy

Set ddata 1: Nwyon wedi’u Canfod

Dadansoddwch Set ddata 2 a rhoi codaulliw i’r planedau ar gyfer y categorïau hyn:

Bendant dim bywyd yma! Annhebygol o gynnal bywydY blaned sydd fwyaf tebygol o gynnal bywyd

NodweddionCliwiau

Zapiwch i ddysgu

mwy am blanedau allheulol

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

114

disc

over

ydia

ries.

org

Man cychwyn:

Darllenwch drwy’r gweithgaredd a’r cwestiynau gyda’r dosbarth. Dechreuwch gyda Set Ddata 1 a gofyn i’r dosbarth beth rydyn ni’n ei wybod am y nwyon hyn a beth gallwn ei ddehongli o’r symbolau.

Dyma rai ffeithiau am y nwyon gallech chi sôn amdanynt:

Carbon deuocsid:

• moleciwlau’n cynnwys un atom carbon a dau atom ocsigen

• hanfodol ar gyfer bywyd anifeiliaid a phlanhigion ar y Ddaear. Mae planhigion gwyrdd yn defnyddio carbon deuocsid yn ystod ffotosynthesis, gan gynhyrchu ocsigen i bobl ac anifeiliaid ei anadlu

• mae pobl yn anadlu carbon deuocsid allan, ac mae planhigion gwyrdd yn gallu ei ddefnyddio

• mae’r ’ffis’ mewn diodydd pop yn dod o garbon deuocsid sydd wedi hydoddi.

Dŵr

• moleciwlau’n cynnwys dau atom hydrogen ac un atom ocsigen

• hanfodol ar gyfer bywyd ar y Ddaear • yn rheoleiddio tymheredd corff

pobl, yn cludo maethynnau ac ocsigen i gelloedd, yn amddiffyn ein horganau a’n meinwe, ac yn cael gwared ar wastraff

• mae 75% o ymennydd pobl a 50% o goeden fyw yn ddŵr

Carbon monocsid:

• moleciwlau’n cynnwys un atom carbon ac un atom ocsigen

• nwy di-liw a diarogl • gwenwynig i bobl ac anifeiliaid sy’n

anadlu ocsigen • yn dod o allyriadau ceir

Methan:

• moleciwlau’n cynnwys un atom carbon a phedwar atom hydrogen

• yn cael ei gynhyrchu gan greaduriaid byw, gan gynnwys gwartheg a microbau

• yn cael ei ddefnyddio fel tanwydd ar ffurf nwy naturiol

• fel hylif wedi’i buro, mae modd ei ddefnyddio i roi tanwydd i roced

Dosbarthwch bob nwy fel un o’r canlynol:

• gwenwynig i fywyd • defnyddiol i fywyd • hanfodol i fywyd

Gall y disgyblion greu eu system codau lliw eu hunain ar gyfer y tri dewis hyn a lliwio’r cylchoedd ar y daflen waith i gyd-fynd â hynny.

Prif Weithgaredd:

Gan ddefnyddio’r wybodaeth o Set Ddata 1, gofynnwch i’r disgyblion ddadansoddi deg ’ôl bys’ y planedau allheulol yn Set Ddata 2 ac ystyried:

Pa nwyon mae’n ei gynnwys?

A yw’r blaned hon yn cynnwys unrhyw beth gwenwynig/defnyddiol/hanfodol?

Ar gyfer pob set ddata, mae angen i’r disgyblion drafod, rhesymu a chyfiawnhau a yw hi’n debygol y gallai bywyd fodoli ar y blaned, gan roi rhesymau am eu hatebion. Gallant wedyn nodi’r ôl bys hwnnw â chod lliw.

Oes gennych chi nodiadau? Ysgrifennwch nhw yma!

Pennod PumpGweithgaredd 5.2Ditectif Data

115

disc

over

ydia

ries.

org

Pennod PumpGweithgaredd 5.2

Ditectif Data

Dosbarth cyfan:

Oes modd i’r disgyblion gyflwyno’n ôl, gan ddweud pa blaned allheulol maen nhw’n meddwl sydd fwyaf tebygol o gynnal bywyd, a’u rhesymau pam?

Atebion i’r GweithgareddSet ddata 1:

Carbon deuocsid (un carbon a dau ocsigen) – yn cael ei ryddhau gan anifeiliaid a phobl pan fyddant yn anadlu allan; yn cael ei ddefnyddio gan blanhigion yn ystod ffotosynthesis

Dŵr – hanfodol i fywyd

Carbon monocsid (un carbon ac un ocsigen) – nwy gwenwynig

Methan – nwy tŷ gwydr sy’n cael ei gynhyrchu gan rai cerrig a ffurfiau ar fywyd. Yn cael ei ddefnyddio fel tanwydd

Set ddata 2:

Bendant dim bywyd yma: 1, 3, 4, 6, 8, 9

Annhebygol o gynnal bywyd: 2, 7, 10

Y blaned allheuol sydd fwyaf tebygol o gynnal bywyd: 5

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth• Beth yw planed allheulol? • Pam mae gennym ni ddiddordeb

mewn planedau allheulol? • Pa blaned allheulol yn y

gweithgaredd sydd fwyaf tebygol o gynnal bywyd, a pham?

• Pa blanedau allheulol yn y gweithgaredd sy’n methu cynnal bywyd, a pham?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau YmestynFel sialens syml, gall y disgyblion ymchwilio i’r pedwar nwy gan roi rheswm am sut mae pob un yn effeithio ar fywyd.

Oes modd i’r disgyblion ymchwilio i blaned allheulol yn unigol neu mewn grwpiau? Sut cafodd y blaned ei lleoli? Pa delesgop ddaeth o hyd iddi? Ble mae wedi’i lleoli? A yw hi’n debygol o gynnal bywyd? Pam? Gweler y Dolenni Defnyddiol am adnoddau i gefnogi’r gweithgaredd hwn.

Syniadau ar gyfer GwahaniaethuCymorth: • Rhowch ffeil ffeithiau i’r disgyblion

am ddŵr, carbon deuocsid a charbon monocsid i gefnogi eu hymchwil cychwynnol.

Her: • Gallech ganiatáu ymchwil annibynnol. • Dylai’r disgyblion gyfiawnhau

tebygolrwydd pob planed i gefnogi bywyd, gyda rhesymau. Oes modd i’r disgyblion ddefnyddio tystiolaeth wyddonol i gyfiawnhau eu hatebion?

Gan ddefnyddio Set ddata 1, gofynnwch i’r disgyblion greu data atmosfferig ar gyfer y

planedau allheulol maen nhw wedi’u dychmygu.

Gallant wedyn herio eu cyd-ddisgyblion i ddarganfod pa blanedau allheulol y gellir

byw arnynt o bosib.

Awgrym i’r Athro!

Delw

eddu

’rBy

dysa

wd

Hel

o w

yddo

nwyr

y g

ofod

!

Nao

mi R

owe-

Gur

ney

ydw

i, a

c ry

dw i’

n as

tudi

o’r

caw

rbla

neda

u. R

ydw

i’n

clyw

ed e

ich

bod

wed

i

gwne

ud rh

ywfa

int o

dda

rgan

fydd

iada

u ac

ars

ylw

adau

didd

orol

iaw

n gy

da’c

h te

lesg

op. E

wch

ati

i gre

u po

ster

gwel

edol

sy’

n da

ngos

i ym

chw

ilwyr

era

ill, f

el fi

, bet

h

rydy

ch c

hi w

edi’i

dda

rgan

fod

a ph

oten

sial

hyn

i ne

wid

beth

rydy

n ni

’n e

i wyb

od a

m y

Byd

ysaw

d.

Mae

gw

yddo

nwyr

yn

awyd

dus

i gly

wed

am

eic

h

darg

anfy

ddia

dau.

Def

nydd

iwch

ddi

agra

mau

, gra

ffiau

,

darlu

niad

au, f

foto

graf

fau

neu

ffeith

luni

au i

greu

cyflw

ynia

d po

ster

am

eic

h ca

nfyd

diad

au.

disc

over

ydia

ries.

org

117

disc

over

ydia

ries.

org

Dyma brif nodweddion y posteri mwyaf llwyddiannus:

• teitl byr a diddorol

• rhwng 300 ac 800 o eiriau

• penawdau, pwyntiau bwled a rhestrau wedi’u rhifo i’w gwneud yn hawdd eu darllen a'u deall

• graffiau lliw, siartiau, ffeithluniau a chynrychioliadau gweledol eraill o ddata

• dyluniad a chynllun taclus a chyson.

Mae’r gweithgaredd hwn yn herio’r disgyblion i greu poster academaidd, gan ddefnyddio’r canfyddiadau o’r gwaith maen nhw wedi’i wneud yn barod yn Nyddiadur y Gofod Dwfn. Gallai hyn gynnwys gwybodaeth am alaethau newydd sydd wedi’u canfod gan gamerâu isgoch Webb (gweler Gweithgaredd 5.1: Darganfyddiadau Cyntaf), am blanedau newydd a’u hatmosffer (gweler Gweithgaredd 5.2: Ditectif Data), neu hyd yn oed gwybodaeth am Delesgop Gofod James Webb ei hun.

Cynnal y GweithgareddMae hon yn dasg benagored ar y cyfan, a fydd yn gweddu’n dda i amrywiol feysydd ffocws ym mhwnc y Gofod. Cyn cynllunio eu posteri eu hunain, dylai’r disgyblion gael llawer o amser i astudio

Cefndir y Gweithgaredd hwnMae cynrychioli canfyddiadau gwyddonol a data yn weledol yn un ffordd o gyfathrebu’n gyflym ac yn effeithiol, ac felly mae’n sgìl wyddonol bwysig. Rydyn ni’n gweld cynrychioliadau gweledol o ddata ym mywyd bob dydd, fel graffiau am ein defnydd o ynni neu siartiau am y tywydd. Ond mae gan wyddonwyr ffordd arbennig o rannu data’n weledol – mewn rhywbeth sy’n cael ei alw’n boster academaidd.

Pwrpas poster academaidd yw crynhoi’r wybodaeth bwysig sy’n deillio o ymchwil. Dylai fod yn glir ac yn ddeniadol er mwyn iddo ennyn diddordeb ac annog trafodaeth. Mae’n cael ei ddefnyddio’n aml i gefnogi sgwrs neu gyflwyniad, ond dylai fod yn glir heb esboniad ar lafar os yw’n cael ei arddangos rhywle.

Gweithgaredd 5.3: Delweddu’r Bydysawd

Pennod PumpGweithgaredd 5.3

Delweddu’r Bydysawd

Yr Adnoddau sydd eu Hangen• Adnoddau ar gyfer creu poster

• Deunyddiau cyfeirio ar gyfer ymchwil

• Adnoddau cyhoeddi bwrdd gwaith (dewisol)

Dolenni DefnyddiolEwch i discoverydiaries.org/activities/visualising-the-universe i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.De

lwed

du’r

Bydy

saw

d

Hel

o w

yddo

nwyr

y g

ofod

!

Nao

mi R

owe-

Gur

ney

ydw

i, a

c ry

dw i’

n as

tudi

o’r

caw

rbla

neda

u. R

ydw

i’n

clyw

ed e

ich

bod

wed

i

gwne

ud rh

ywfa

int o

dda

rgan

fydd

iada

u ac

ars

ylw

adau

didd

orol

iaw

n gy

da’c

h te

lesg

op. E

wch

ati

i gre

u po

ster

gwel

edol

sy’

n da

ngos

i ym

chw

ilwyr

era

ill, f

el fi

, bet

h

rydy

ch c

hi w

edi’i

dda

rgan

fod

a ph

oten

sial

hyn

i ne

wid

beth

rydy

n ni

’n e

i wyb

od a

m y

Byd

ysaw

d.

Mae

gw

yddo

nwyr

yn

awyd

dus

i gly

wed

am

eic

h

darg

anfy

ddia

dau.

Def

nydd

iwch

ddi

agra

mau

, gra

ffiau

,

darlu

niad

au, f

foto

graf

fau

neu

ffeith

luni

au i

greu

cyflw

ynia

d po

ster

am

eic

h ca

nfyd

diad

au.

Delweddu’rBydysawd

Helo wyddonwyr y gofod!

Naomi Rowe-Gurney ydw i, ac rydw i’n astudio’r

cawrblanedau. Rydw i’n clywed eich bod wedi

gwneud rhywfaint o ddarganfyddiadau ac arsylwadau

diddorol iawn gyda’ch telesgop. Ewch ati i greu poster

gweledol sy’n dangos i ymchwilwyr eraill, fel fi, beth

rydych chi wedi’i ddarganfod a photensial hyn i newid

beth rydyn ni’n ei wybod am y Bydysawd.

Mae gwyddonwyr yn awyddus i glywed am eich

darganfyddiadau. Defnyddiwch ddiagramau, graffiau,

darluniadau, ffotograffau neu ffeithluniau i greu

cyflwyniad poster am eich canfyddiadau.

118

disc

over

ydia

ries.

org

enghreifftiau o bosteri gwyddonol, gan nodi nodweddion penodol sy’n eu gwneud yn wahanol i fathau eraill o ysgrifennu esboniadol. Byddai’r dasg hon yn cyd-fynd yn dda ag uned waith ar ysgrifennu esboniadol.

Cyflwyniad i’r Genre

Cofiwch fod y disgyblion yn annhebygol o feddu ar unrhyw brofiad sylweddol o bosteri gwyddonol, ond byddant yn gyfarwydd iawn â phosteri’n gyffredinol (e.e. hysbysebion, arwyddion ac ati). Cysylltwch y dasg hon â dysgu blaenorol, o ran dylunio’r poster a dulliau cyflwyno.

Gadewch i’r dosbarth archwilio enghreifftiau o bosteri gwyddonol. Mae rhai enghreifftiau â thema’r gofod ar gael ar wefan Planed Mawrth NASA – gweler y Dolenni Defnyddiol.

Mae gan y Cyngor Cyfleusterau Gwyddoniaeth a Thechnoleg enghraifft berthnasol iawn o boster gwybodaeth ar ’delesgopau mawr’ – gweler y Dolenni Defnyddiol. Sylwch fod y poster hwn yn cynnwys hen ddyddiad lansio ar gyfer Telesgop Gofod James Webb. Tynnwch sylw’r disgyblion at hyn.

Efallai y byddai’n ddefnyddiol edrych ar feysydd pwnc eraill, sydd ar gael ar dudalen we’r gweithgaredd – gweler y Dolenni Defnyddiol.

Nodweddion

Dangoswch enghreifftiau i’r disgyblion sy’n dangos safon y poster rydych chi’n ei ddisgwyl ganddynt.

Nodwch y nodweddion y bydd y disgyblion yn eu cynnwys yn eu posteri

eu hunain. Bydd y rhain yn amrywio yn ôl oedran a gallu’r dosbarth, ond gallant gynnwys y canlynol:

• teitl

• is-deitlau

• paragraffau am themâu

• graffiau

• tablau

• ffotograffau

• capsiynau

• testun trwm/italig

• diffiniadau

• cydbwysedd gofalus rhwng lluniau a thestun

Ymchwil

Ar ôl iddynt ddod yn gyfarwydd â’r genre ysgrifennu, bydd y disgyblion yn barod i wneud gwaith ymchwil ar y maes ffocws o’u dewis. Gallai hyn fod yn gysylltiedig yn benodol â rhywbeth maen nhw wedi’i ddysgu yn ystod eu gwaith ar Ddyddiadur y Gofod Dwfn, neu elfen arall o’r Bydysawd y mae ganddynt ddiddordeb ynddi. Anogwch nhw i ddefnyddio llyfrau, e-ymchwil ac i wneud nodiadau er mwyn casglu gwybodaeth.

Cynllunio/Dylunio

Dylai’r disgyblion ddefnyddio’r wybodaeth maen nhw wedi’i chasglu i lunio cynllun drafft ar gyfer eu poster. Gallwch eu hannog i werthuso a golygu eu cynllun. Mae hwn yn gyfle da ar gyfer asesiad ffurfiannol gan athro, gan eu cyd-ddisgyblion, neu hunanasesiad.

Oes gennych chi nodiadau? Ysgrifennwch nhw yma!

Pennod PumpGweithgaredd 5.3Delweddu’r Bydysawd

119

disc

over

ydia

ries.

org

Ysgrifennu

Dylech ganiatáu sawl sesiwn ar gyfer creu’r poster. Gallai’r disgyblion gynhyrchu eu poster ar ddarnau mawr o gerdyn, neu ddefnyddio meddalwedd cyhoeddi bwrdd gwaith os yw hynny’n briodol.

Cyflwyno/Asesu

Yn dibynnu ar oedran/gallu, efallai y bydd hi’n briodol i’r dosbarth gyflwyno eu posteri i’w gilydd neu i ddosbarth arall. Anogwch adborth adeiladol gan gyd-ddisgblion yn unol ag arferion presennol eich ysgol.

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth• Ble ydych chi wedi gweld posteri

o’r blaen? Ar gyfer beth maen nhw wedi cael eu defnyddio? Beth yw eu pwrpas?

• Beth yw prif nodweddion y posteri gwyddonol rydych chi wedi edrych arnyn nhw?

• Beth sy’n gwneud posteri gwyddonol yn debyg/gwahanol i bosteri eraill rydych chi wedi’u gweld?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau YmestynGofynnwch i’r disgyblion mwy galluog gyflawni arbrawf gwyddonol cysylltiedig a chyflwyno eu canfyddiadau ar ffurf poster.

Gallai’r disgyblion adeiladu modelau a/neu gyflwyno eu gwaith mewn arddangosiad lled barhaol i rieni/disgyblion eraill ddod i’w weld.

Syniadau ar gyfer GwahaniaethuCymorth: • Gallech benderfynu defnyddio

gwahanol strategaethau yn dibynnu ar anghenion y dosbarth. Gallech ystyried recordiadau llais fel ffordd o gynnwys ysgrifenwyr cyndyn yn y cam cynllunio.

• Meddyliwch pa dechnoleg gynorthwyol sydd ar gael yn eich ysgol i helpu disgyblion dyslecsig. Fel arfer mae gan y disgyblion hyn lawer o syniadau gwych, gwybodaeth a dealltwriaeth helaeth, ond maen nhw'n cael trafferth efallai gyda darllen darnau hir o destun neu drefnu eu syniadau er mwyn i bobl eraill eu deall.

Her: • Gallech ddefnyddio adnoddau

digidol fel yr ap Pic Collage neu MS Publisher er mwyn ymestyn y disgyblion mwy galluog a chynyddu sgiliau TGCh.

Mae creu collage yn ffordd wych o gefnogi

disgyblion nad ydynt mor hyderus mewn celf a dylunio.

Efallai y bydd disgyblion eraill yn mwynhau dod o hyd i luniau ar-lein, neu’n cwblhau’r gweithgaredd hwn ar gyfrifiadur hyd yn oed.

Awgrym i’r Athro!

Pennod PumpGweithgaredd 5.3

Delweddu’r Bydysawd

Pennod Chwech:

Mae eich telesgop wedi rhyfeddu cyd-wyddonwyr a pheirianwyr. Mae’n bryd i chi nawr rannu eich darganfyddiadau gyda’r byd. Bydd angen i chi fod yn

greadigol wrth gyfathrebu’r holl bethau rydych chi wedi’u dysgu i bobl nad ydynt

yn gwybod dim am y gofod.

newyddion am y gofod

Chwiliwch am y geiriau rydych chi wedi’u dysgu yn y bennod hon a’u hychwanegu at Eirfa’r Gofod yng nghefn y llyfr. Gall y geiriau fod ym mhob cyfeiriad.

Chwilair Pennod Pump

Targed = 8 gair yn dechrau gydaA C D Ff G P S W

W D P J F B D E N A L P N T FC P U N O E T L D J O Y U F WD D D T Y G S L A E P C E H BU S L G A L A E T H T I M T HE C O A T N U D A L T J A E CO L N W M I T O N H R N W L MI T N G O G I E L E D R R T PH O E G S Y T U S P C L Y B BY L R O F W N N D B T B N W YE Y B U F T Y P E P D D P H PD U Y T E C O P H R E M L F PC T W A R G H F E D N G E B JC M S L I J E I W J M M W O ED Y E L G U S C P S S A P T IG P R W D D Y R E S B D F G T

Zapiwch i gael yr atebion!

discoverydiaries.org

121

disc

over

ydia

ries.

org

Atebion i’r Gweithgaredd hwn

A ddaethoch chi o hyd i’r 8 gair?

1. ATMOSFFERIG 2. DATA 3. GALAETH 4. CYNSER 5. FFEITHLUN 6. PLANED

7. SERYDDWR 8. WYBRENNOL

AtebionChwilair Pennod 5

W D P J F B D E N A L P N T FC P U N O E T L D J O Y U F WD D D T Y G S L A E P C E H BU S L G A L A E T H T I M T HE C O A T N U D A L T J A E CO L N W M I T O N H R N W L MI T N G O G I E L E D R R T PH O E G S Y T U S P C L Y B BY L R O F W N N D B T B N W YE Y B U F T Y P E P D D P H PD U Y T E C O P H R E M L F PC T W A R G H F E D N G E B JC M S L I J E I W J M M W O ED Y E L G U S C P S S A P T IG P R W D D Y R E S B D F G T

Chwilair Pennod Pump: Atmosfferig, Cynser, Data, Ffeithlun, Galaeth, Planed, Seryddwr, Wybrennol

Diffiniadau:

Atmosfferig: yn ymwneud ag atmosffer y Ddaear (neu blaned arall)

Cynseren: cyw seren – màs o nwy sy’n ymgrynhoi; yn cynrychioli cam cynnar yn ffurfiant seren

Cefndir y Gweithgaredd hwnMae chwileiriau’n ffordd ddifyr o ddatblygu geirfa eich disgyblion. Gallwch ymestyn y gweithgareddau hyn gyda Geiriadur Gweledol y Gofod Dwfn (gweler isod).

Cynnal y GweithgareddMae’r chwileiriau’n gyfle i adolygu a thrafod cynnwys pob pennod. Ar gyfer pob chwilair, edrychwch ar y llythrennau cyntaf a nodir o dan grid y chwilair. Fel dosbarth neu mewn parau, trafodwch pa eiriau allai fod yn y grid. Gofynnwch i’r disgyblion a ydynt yn gallu adnabod unrhyw rai o’r geiriau hynny.

Wrth i’r disgyblion gwblhau’r chwileiriau, atgoffwch nhw i ysgrifennu geiriau newydd yng Ngeiriadur Gweledol y Gofod Dwfn (gweler Gweithgaredd 6.2).

Pennod Pump: ChwilairPennod Pump

Gweithgaredd 5.4Chwilair

Yr Adnoddau sydd eu Hangen• Prennau Mesur

• Cyfrifiaduron, dyfeisiau neu lyfrau testun ar gyfer ymchwil

• Beiros/Pensiliau

• Geiriadur Gweledol y Gofod Dwfn

• Dyfais tabled neu ddyfais i gael cod Zap (dewisol – gweler y Dolenni Defnyddiol)

Dolenni DefnyddiolEwch i discoverydiaries.org/activities/chapter-five-word-search i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

Pennod

Chw

ech:

Mae

eic

h te

lesg

op w

edi r

hyfe

ddu

cyd-

wyd

donw

yr a

phe

irian

wyr

. Mae

’n b

ryd

i chi

naw

r ran

nu e

ich

darg

anfy

ddia

dau

gyda

’r by

d. B

ydd

ange

n i c

hi fo

d yn

gr

eadi

gol w

rth

gyfa

thre

bu’r

holl

beth

au

rydy

ch c

hi w

edi’u

dys

gu i

bobl

nad

ydy

nt

yn g

wyb

od d

im a

m y

gof

od.

new

yddi

on a

m y

gof

od

Chw

iliw

ch a

m y

gei

riau

rydy

ch c

hi w

edi’u

dys

gu y

n

y be

nnod

hon

a’u

hyc

hwan

egu

at E

irfa’

r Gof

od y

ng

nghe

fn y

llyf

r. G

all y

gei

riau

fod

ym m

hob

cyfe

iriad

.

Chw

ilai

r

Pe

nnod

Pum

p

Targ

ed =

8 g

air y

n de

chra

u gy

daA

C D

Ff

G P

S W

WD

PJ

FB

DE

NA

LP

NT

FC

PU

NO

ET

LD

JO

YU

FW

DD

DT

YG

SL

AE

PC

EHB

US

LG

AL

AE

TH

TI

MT

HE

CO

AT

NU

DA

LT

JA

EC

OL

NW

MI

TO

NH

RN

WL

MI

TN

GO

GI

EL

ED

RR

TP

HO

EG

SY

TU

SP

CL

YBB

YL

RO

FW

NN

DB

TB

NW

YE

YB

UF

TY

PE

PD

DP

HP

DU

YT

EC

OP

HR

EM

LF

PC

TW

AR

GH

FE

DN

GEB

JC

MS

LI

JE

IW

JM

MW

OE

DY

EL

GU

SC

PS

SA

PT

IG

PR

WD

DY

RE

SB

DF

GT

Zapi

wch

i ga

el

yr a

tebi

on!

122

disc

over

ydia

ries.

org

Data: ffeithiau ac ystadegau sy’n cael eu casglu gyda’i gilydd ar gyfer cyfeirio neu ddadansoddi

Ffeithlun: cynrychioliad gweledol o wybodaeth neu ddata, e.e. fel siart neu ddiagram.

Galaeth: casgliad o sêr, llwch a miliynau neu filiynau o sêr wedi’u dal yn un gan gyd-ddisgyrchiant

Planed: corff sfferig wybrennol sy’n symud mewn cylchdro eliptigol o amgylch seren

Seryddwr: arbenigwr ar seryddiaeth

Wybrennol: yn yr awyr neu’n ymwneud â’r awyr, neu’r gofod, fel yr arsylwir arno mewn seryddiaeth

Syniadau ar gyfer GwahaniaethuCymorth: • Gweithiwch fel dosbarth neu mewn

grwpiau i ddod o hyd i ddiffiniadau, gan roi geiriau i’r disgyblion.

• Gweithiwch fel dosbarth neu mewn grwpiau i greu cân, gan ddefnyddio geirfa o’r bennod.

• Rhowch eiriau cudd i’r disgyblion.

Her: • Ar ôl i’r disgyblion gwblhau’r

chwileiriau, gofynnwch iddynt lunio eu chwilair eu hunain. Llwythwch ein templed chwilair gwag i lawr a’i argraffu er mwyn ei ddefnyddio gyda’ch dosbarth (gweler y Dolenni Defnyddiol). Gallant wedyn ofyn i gyd-ddisgybl gwblhau eu chwilair. Gallwch wahaniaethu drwy roi cliwiau fel y gair cyfan, y llythyren gyntaf neu ddiffiniad gair.

Pennod PumpGweithgaredd 5.4Chwilair

Oes gennych chi nodiadau? Ysgrifennwch nhw yma!

Gan ddefnyddio’r templed yn y Pecyn Cymorth i Athrawon, gofynnwch i’r disgyblion greu eu chwileiriau eu hunain i herio eu cyd-ddisgyblion.

Awgrym i’r Athro!

“Roedd y plant wrth eu bodd. Fe wnaeth yr elfen

ryngweithiol ennyn eu sylw o’r cychwyn cyntaf! Effeithiol

o ran amser, gwahaniaethu gwych ar gyfer gallu is a

digon hyblyg i blant weithio ar eu cyflymder eu hunain.”

Ar gyfer plant7-11

www.discoverydiaries.org/cymraeg

Mae’r dilyniant poblogaidd hwn i Ddyddiadur Gofod Principia yn caniatáu i ddisgyblion ddefnyddio eu creadigrwydd eu hunain i gynllunio taith i blaned Mawrth, lle byddant yn archwilio arwyneb y blaned ac yn adeiladu cynefin arni. Bydd y disgyblion yn defnyddio dysgu gweledol

seiliedig ar gelf i archwilio amrywiaeth eang o bynciau STEM, gan ddysgu beth sy’n gwneud gwyddonydd gwych ar yr un pryd.

Archwiliwch yblaned GOCH gyda

Dyddiadur Planed Mawrth!