QUẢN LÝ DỊCH BỆNH

PGS.TS. Lê Thanh Hiền

Nội dung

Nguyên tắc phòng-chống dịch bệnh

Hệ thống giám sát dịch bệnh

Điều tra dịch bệnh

Chống dịch

Nguyên tắc phòng-chống bệnh

Chiến lược tác động lên mầm bệnh

Chiến lược tác động lên vật chủ

Chiến lược tác động lên môi trường

Chiến lược tác tổng hợp

Tác động lên mầm bệnh

Tiêu diệt mầm bệnh trong môi trường

Ngăn chặn sự xâm nhập của mầm bệnh

Tiêu diệt mầm bệnh trong cơ thể

Tiêu diệt mầm bệnh trong môi trường- Sử dụng thuốc sát trùng -

Nhóm alcohol

Nhóm chlorine: hypochlorite, chloramines

Chlorhexidine

Nhóm chứa iodine

Nhóm phenolic

Nhóm Ammonium bậc 4

Glutaraldehyde

Formaldehyd

Chất kiềm

Tác động lên mầm bệnhNhững yếu tố có thể ảnh hưởng đến hiệu lực chất sát trùng

Bản chất thuốc

sát trùng

Yếu tố môi trường Yếu tố vi sinh vật hiện diện

Thành phần và

tính ổn định của

các thành phần

Phổ kháng khuẩnCơ chế hoạt động

Nồng độ sử dụng

Tính thấm qua

thành tế bào

- Nhiệt độ

- Độ ẩm tương đối

- pH- Sự hiện diện của chất hữu

cơ hay những chất cản trở

khác như nước cứng, xàphòng, các chất tẩy rửa.

- Tính chất và trạng thái của

bề mặt được sát trùng: đá, bê

tông, gạch, các chất tổng hợp, kim loại, gỗ, đất, hay vải.

Loại vi sinh vật: số lượng, chủng, và trạng

thái (dạng bào tử), tính đề kháng với các

yếu tố môi trường bất lợi.Vị trí:

Trên bề mặt: sàn, trần, hệ thống thông gió,

bể chứa nước.Trong chất lỏng: nước , phân lỏng, máu, sữa,

nước bọt, tinh dịch, nước tiểu, chất tiết,

mủ.

Trên các đối tượng bất động: đất, chất lótchuồng, phương tiện vận chuyển, thức ăn.

Không khí: ở dạng khí dung (aerosol) hay

kết hợp với bụi.

Khả năng tiếp cận của vi sinh vật với thuốcsát trùng.

Ngăn chặn sự xâm nhập của mầm bệnh Tiêu diệt mầm bệnh trong cơ thể- Sử dụng chất kháng khuẩn -

Là chất ức chế hoặc tiêu diệt vi khuẩn, không độc hoặc ít độcở liều điều trị, Sản phẩm tự nhiên hay có nguồn gốc hóa học

Kháng sinh tự nhiên: là KS do vi sinh vật sản xuất ra (nhưPenicillin, Streptomycin)

Kháng sinh bán tổng hợp: có nguồn gốc từ tự nhiên, nhưngđược gắn thêm một hay vài gốc hóa học để thay đổi phổkháng khuẩn hay dược lực – dược động (như Ampicillin)

Kháng sinh tổng hợp: là các KS được tổng hợp hoàn toàntrong phòng thí nghiệm (như Sulfonamide, Quinolones)

Nguyên tắc sử dụng kháng sinh

1. Chỉ định - Xác định tác nhân

2. Chọn thuốc – phối hợp thuốc

3. Liều lượng và thời gian

4. Tương tác với các thuốc khác

5. Sử dụng kháng sinh ở một số cơ địa đặc biệt

6. Theo dõi sau sử dụng

7. Tránh tồn dư

Bệnh Khoẻ

Trị Kiểm soát PhòngKích thích tăng

trọng

Điều trị nhiễm

trùng.

Hiện diện của dấu

hiệu lâm sang một

số nhóm thú. Chắc rằng bệnh sẽ

lây cho toàn đàn

Thú không bệnh

nhưng có sự hiên

diện của yếu tố

nguy cơ như di

chuyển từ hậu bị

sang chuồng đẻ.

Tăng năng suất

của thú

Thú bệnhNhóm thú mà bao

gồm thú bệnh.

Nhóm thú mà

đang có nguy cơ.Tất cả thú của đàn

Nhiều cách khác nhau dùng kháng sinh

Số lượng VK

Tiêu thụ kháng sinh

Sử dụng kháng sinh trong phòng bệnh

Giảm số lượng mầm bệnh

Tăng khả năng hấp thu trên đường ruột

Có khả năng gây độc mãn tính

Tăng nguy cơ đề kháng kháng sinh

Khả năng tồn dư trong sản phẩm động vật

Chiến lược tác động trên vật chủ

Nâng cao sức đề kháng tự nhiên

Đầy đủ dinh dưỡng

Giảm thiểu tác động stress

Kiểm soát ký sinh trùng

Tạo sự đề kháng chuyên biệt (vaccine)

Nâng cao sức đề kháng tự nhiên

Các chất dinh dưỡng thiết yếu

Vitamin C

Các chất kích thích miễn dịch sử dụng trong dinh dưỡng

Các chất tăng sức đề kháng, hoạt hóa tế bào miễn dịch bản chất thảo dược

Probiotic/ Prebiotic

Vaccine

Vaccine vô hoạt

Vaccine nhược độc

Vaccine tiểu đơn vị

Vaccine độc tố

Vaccine tái tổ hợp

Các vấn đề về vaccine

Chọn Vaccine

Đúng chủng

Bảo quản tốt

Đúng liều

Xác định thời điểm

Đánh giá tình hình dịch tễ

Chiến lược tác động lên môi trường

Tạo môi trường không thuận lợi cho sự phát triển của mầm bệnh

Môi trường hạn chế sự lưu thông mầm bệnh

Quản lý trại để tránh lây lan mầm bệnh (cùng vào cùng ra)

Không khí chuồng nuôi

Hệ thống máng ăn, nước uống

Phải thực hiện tốt an toàn sinh học

Chiến lược tổng hợp – quản lý Cùng vào cùng tra

An toàn sinh học trong trại

Tạo miễn dịch quần thể

Cách ly và Loại thải

Tạo thích nghi

Giảm đàn - Đóng đàn

Xét nghiệm – loại bỏ

Thời gian cách ly (quarantine) "quarantine" ~ quaranta giorni (tiếng Ý) ~ 40 ngày

Bệnh dịch hạch tại châu Âu – 1348-1350

Cơ sở của sự truyền lây bệnh Trong quần thể chia thành 3 nhóm cá thể: Nhóm nhạy

cảm (S), Nhóm truyền nhiễm (I), và nhóm đề kháng

*Transmission coefficient, β

Hệ số truyền lây

* Recovery rate coefficient, α

Hệ số hồi phục = 1/thời gian

bài thải mầm bệnh

Basic reproductive numbers Ro

Đại lượng đo lường khả năng truyền nhiễm

Là số lượng nhiễm bệnh thứ cấp, tính theo trung bình, được sản sinh ra do một cá thể nhiễm trong quần thể hoàn toàn nhạy cảm

Khi Ro >1, Dịch có thể sẽ nổ ra

Khi Ro =1, Bệnh sẽ phát trên một số thú nhưng không tạo thành dịch

Khi Ro <1, Bệnh xuất hiện và nhanh chóng biến mất

Reproductive numbers của quần thể

Re = Ro x s

s: tỉ lệ thú nhạy cảm trong quần thể

Để không có dịch Re <1 (Số ca bệnh thứ cấp <1)

s < 1/ Ro

( 1-s ) > 1-1/Ro

(1-s): Miễn dịch quần thể

Giá trị 1-1/Ro: Ngưỡng của miễn dịch quần thể (HIT)

Ví dụ Ro của Rabies là: 5 HIT = 1-1/5 = 0.8

Các thành phần của Ro

- Số lượng tiếp xúc theo đơn vị thời gian giữa nhóm nhạy cảm và nhóm mang trùng (c) [contact rate]

- Xác suất truyền bệnh của 1 tiếp xúc (p) [transmission probability]

- Độ dài của truyền nhiễm (D) [duration of infectiousness]

Ro = c × p × D

Nguyên tắc khống chế dịch bệnh dựa vào lý thuyết truyền lây:

Ro = c × p × D

Giảm R bằng cách: Giảm c hạn chế tiếp xúc, hạn chế vận chuyển, tăng cường

kiểm dịch

Giảm D phương thức điều trị

Giảm S-I bằng cách Giảm S hạn chế đưa thú nhạy cảm vào quần thể, tăng số R

(vaccine, thích nghi hóa)

Giảm số lượng I giết thú bệnh

Hệ thống giám sát dịch bệnh

Hệ thống giám sát (HTGS) dịch bệnh (disease surveillance) là hệ thống thu thập và phân tích các dữ liệu một cách có hệ thống để phục vụ cho việc phát hiện bệnh mới, phát hiện ổ dịch, từ đó có các biện pháp thích hợp

Hệ thống Giám sát

Cần thiết để cảnh báo sự bất thường trong quần thể từ đó có hướng đối phó.

Thật sự cần thiết đối với quần thể lớn

Cảnh báo để đối phó

Hệ thống cảnh báo bao gồm Số liệu quản lý đàn: các phần mềm Pigcham, Herdsman

Lấy mẫu xét nghiệm định kỳ

Thông tin lò mổ

Một số vấn đề liên quan giám sát

Giám sát bị động và Giám sát chủ động

Kết hợp thu thập số liệu từ nhiều nguồn

Các dạng báo cáo nhanh thông qua các phương tiện điện thoại, fax, msg, web, apps… có khả năng tự cập nhật số liệu thu thập

Hệ thống cảnh báo thông qua các sensor thu thâp thông tin

các yếu tố nguy cơ để cảnh báo khả năng xuất hiện dịch bệnh

Khả năng xử lý thông tin tự động

PHƯƠNG PHÁP ĐIỀU TRA DỊCH BỆNH

Bệnh dịch (outbreak) được định nghĩa là sự xuất hiện nhiều ca bệnh hay những vấn đề liên quan đến sức khỏe trong một khu vực hay quần thể mà số lượng

này vượt quá bình thường.

Điều tra dịch bệnh để làm gì?

Hiểu biết về đặc điểm của bệnh

Hiểu về đặc tính của mầm bệnh

Xác định yếu tố nguy cơ

Đánh giá thiệt hại

Kế hoạch phòng, chống, khắc phục hiệu quả

Trong một số trường hợp điều tra giúp xác định nguyên nhân của bệnh

Các bước trong việc điều tra dịch bệnh

1. Định nghĩa một ca bệnh

- Nhận định tình hình thông qua kết quả giám sát hay tin tức

- Xác định thông tin dịch để bắt đầu tiến hành điều tra

- Xác định ca bệnh thông qua

- Dấu hiệu lâm sàng

- Kết quả xét nghiệm

- Các đặc tính chung của dịch

- Có sự kết hợp của các chuyên gia

Các bước trong việc điều tra dịch bệnh

2. Tiến hành điều tra

- Cập nhật thường xuyên thông tin dịch bệnh

- Xác định số ca mới

- Xác định mức độ của bệnh dịch

- AP (affected proportion) = số thú bệnh/tổng số có nguy cơ

- Thiết lập bảng điều tra – thu thập các thông tin liên quan:

Survey toolbox

Epidata

Epi-Info

Các bước trong việc điều tra dịch bệnh3. Xác định phân bố bệnh:

thời gian của dịch bệnh và các phân bố không gian …

Số ca mới

Thời gian xuất hiện bệnh

Thời gian ủ bệnh

5. Xác định phân bố không gian của bệnh dịch

6. Phân tích số liệu thu thập - Phân tích các mối liên quan

Bệnh(outcome)

Yếu tố nguy

cơ(risk)

Yếu tố nguy

cơ(risk)Yếu tố

nguy cơ

(risk)

Yếu tố nguy

cơ(risk)

Yếu tố nguy

cơ(risk)

Yếu tố nguy

cơ(risk)

Yếu tố nguy

cơ(risk)

Yếu tố nguy

cơ(risk)

?

???

?

?? ? ?

Xác định Mối liên hệ

IRR ratioRROR

7. Đặt giả thiết và chứng minh

Các phương pháp nghiên cứu thực nghiệm

Lâm sàng hay phòng thí nghiệm

8. Quan sát thêm

9. Báo cáo

10. Công tác phòng-chống để kiểm soát dịch

CHỐNG DỊCH BỆNH

Kiểm soát (control): nhằm làm giảm tỉ lệ bệnh và tỉ lệ chết do bệnh và là từ dùng chỉ các biện pháp can thiệp. Kiểm soát bệnh có thể được thực hiện qua điều trị thú bệnh (giảm sự lưu hành) và qua việc phòng bệnh (giảm số bệnh mới và lưu hành).

Loại trừ (Elimination): Có nghĩa là làm giảm bớt số bệnh để bệnh ít xảy ra hoặc không còn xảy ra

Thanh toán bệnh (eradication): từ này được sử dụng đầu tiên vào thế kỷ 19 khi loại trừ các bệnh truyền nhiễm có tính khu vực (vd: Texas fever ở trâu bò vùng Texas, hoặc bệnh dại ở châu Âu) chương trình thanh toán dịch

Hiện nay từ này có các ý nghĩa khác nhau.

Loại trừ một mầm bệnh truyền nhiễm, không còn ca bệnh nào nữa hoặc trở nên rất hiếm. Thí dụ bệnh đậu mùa ở người.

Thông dụng nhất là sự loại trừ mầm bệnh ở một khu vực. Thí dụ ở Anh không còn bệnh LMLM.

Giảm lưu hành ở một vùng để không còn sự truyền lây bệnh xảy ra. Thí dụ ở vùng bắc Nigeria đã diệt các yếu tố trung gian tuyền lây (ruồi tse tse) dọc các bờ sông.

Giảm lưu hành bệnh truyền nhiễm để không còn quan trọng, dù bệnh vẫn có thể còn xảy ra.

CHIẾN LƯỢC KIỂM SOÁT DỊCH BỆNH

1. Không cần làm gì Trong một số trường hợp, bệnh có thể giảm mà

không cần biện pháp gì. Có thể là do biến đổi tự nhiên trong mốI quan hệ giữa mầm bệnh và ký chủ.

Thí dụ bệnh lưỡi xanh không có ở đảo Cypre vào mùa đông vì yếu tố trung gian truyền lây sinh vật là muỗI Culicoides spp không sống được.

Tương tự bệnh do Trypanosoma ở các vùng khô hạn của Nigeria đã giảm do không có ruồi tse tse.

Tách riêng thú bệnh hoặc nghi mắc bệnh hoặc thú khỏe có nguy cơ mắc bệnh (thú cảm thụ).

Hạn chế lưu thông thú bệnh từ nơi này đến nơi khác

Cách ly thú mới nhập khẩu.

Thời gian cách ly kiểm dịch phụ thuộc vào thời gian ủ bệnh, thời gian xét nghiệm và thời gian để thú bệnh không còn lây nhiễm (dù có hay không điều trị).

2. Kiểm dịch

Năng suất của thú thường giảm trong các bệnh truyền nhiễm mãn tính. Nếu là bệnh truyền nhiễm thì có thể là nguồn lây lan cho thú khác. Những con thú như vậy thường được loại thải hay chuyển chúng đến lò mổ.

Trong chương trình tiêu diệt bệnh, thú bệnh hoặc thú nghi lây cần được giết mổ để diệt nguồn bệnh.

Ở một số nước, mọi thú có móng chẻ trong đàn có bệnh LMLM bị giết (Stamping out). Biện pháp hỗ trợ có thể là sát trùng chuồng trại, xử lý, chôn hoặc đốt tùy tình hình

3. Giết mổ, tiêu huỷ 4.Tiêm vaccine

Tiêm vaccin nhằm tạo đáp ứng miễn dịch chống vi khuẩn hoặc virus để phòng bệnh xảy ra. Biện pháp này thực hiện khi có nguy cơ cao. Thí dụ chó cần được tiêm phòng bệnh dại ở những nước có bệnh lưu hành.

Tiêm bao vây là thực hiện tiêm phòng quanh khu vực có bệnh để tạo một hàng rào ngăn chặn bệnh lan rộng.

Tiêm vaccine vào ổ dịch

Vaccin chết có độ an toàn cao hơn vaccin sống và được sản xuất nhanh chóng khi phát hiện một mầm bệnh mới. Tuy nhiên vaccin chết có giá thành cao hơn nhưng tạo miễn dịch kém hơn trên niêm mạc và miễn dịch tế bào.

Vaccin sống có nguy cơ trở lại tính cường độc.

5. Liệu pháp điều trị và phòng bệnh

Các chất kháng sinh và một số thuốc khác cũng như kháng huyết thanh được dùng điều trị hoặc phòng bệnh vào các thời điểm có nguy cơ cao để ngăn chặn bệnh, do đó làm tăng năng suất chăn nuôi.

Chiến dịch sử dụng các phương pháp điều trị trên cộng đồng

6. Di chuyển thú cảm thụ

Thú nuôi có thể được chuyển khỏi nơi có nguy cơ cao xảy ra bệnh truyền nhiễm.

Biện pháp này thường được dùng ở các xứ nhiệt đới nơi thú cảm thụ được chuyển từ vùng này sang vùng khác theo mùa sinh sản của các vector tại vùng đó.

Thí dụ một số bộ tộc ở tây phi thường lùa đàn thú nuôi từ phia nam lên phia bắc vào mùa mưa để tránh ruồi tse tse.

7. Kiểm soát các yếu tố trung gian truyền lây sinh vật

Các côn trùng bị tiêu diệt bằng thuốc diệt côn trùng hoặc chỗ ẩn náu bị hủy bỏ. Thí dụ làm khô đồng ruộng sẽ làm bớt ốc là ký chủ trung gian

của sán lá gan.

Một số bệnh có thể được ngăn chặn nếu vật liệu bị nhiễm được loại trừ như khám thịt bò đã loại bỏ kén của ấu trùng Cysticercus bovis.

Các động vật mang mầm bệnh như ruồi hoặc ve có thể bị diệt bằng các chất diệt côn trùng.

Chú ý thú y viên có thể là yếu tố truyền lây trung gian sinh vật nên cần chú y trong các ổ dịch có tính lây lan mạnh (FMD).

8. Sát trùng môi trường

Cần sát trùng các dụng cụ, các y cụ và đôi khi cả thuốc.

Thức ăn được gia nhiệt (thí dụ pasteur hóa sữa) góp phần diệt mầm bệnh và một số độc tố không chịu nhiệt nhằm ngăn chặn ngộ độc thực phẩm.

9. Cải thiện di truyền

Nhiều bệnh có thể do chi phối của một gen di truyền. Do đó cần phải xác định và loại bỏ các cá thể biểu hiện gen này.

Thời gian thế hệ ngắn và kỹ thuật gieo tinh nhân tạo hoặc kỹ thuật chuyển gen mới cũng giúp tăng cường mục tiêu này.

10. Chiến lược tuyên truyền – giáo dục Tập huấn, khuyến nông về dịch bệnh

Phương tiện thông tin đại chúng

Hợp tác nhiều ban ngành

Các yếu tố quan trọng trong kiểm soát và loại trừ bệnh

1. Mức độ hiểu biết hiện thời về căn bệnh và sự truyền lây, bao gồm các loài ký chủ và quan hệ giữa mầm bệnh và ký chủ.

2. Hệ thống ngành thú y.

3. Khả năng chẩn đoán.

4. Năng lực giám sát.

5. Khả năng thay thế đàn.

6. Quan điểm của nhà sản xuất và xã hội

7. Ảnh hưởng bệnh đến sức khỏe cộng đồng.

8. Pháp luật thú y hiện hành và khả năng đền bù

9. Ảnh hưởng ô nhiễm môi trường

10. Thiệt hại kinh tế, chi phí cho chương trình phòng – chống.

Tóm tắt

Nguyên tắc phòng-chống dịch bệnh

Hệ thống giám sát dịch bệnh

Điều tra dịch bệnh

Chống dịch