płazy i gady welskiego parku...

Płazy i Gady Welskiego Parku Krajobrazowego

1

Jeleń 2011

Przedstawiamy Państwu kolejne wydawnictwo prezentujące walory przyrodnicze Welskiego Parku Krajobrazowego.Mamy nadzieję, że wędrując po ścieżkach naszego Parku niniejsze wydawnictwo przyczyni się do lepszego poznania występujących tu płazów i gadów, a wczesnowiosenne rechoty i kumkanie wprowa-dzą Państwa w romantyczny nastrój.

Życzę przyjemnej lektury.Dyrektor

Welskiego Parku Krajobrazowegomgr inż. Krzysztof Główczyński

Wst

ęp

2

3WstępWelski Park Krajobrazowy utworzono w 1995 roku głównie dla ochrony naturalnego krajobrazu środkowego odcinka doliny rzeki Wel. Obszar ten wyróżnia się urozmaiconą, polodowcową rzeź-bą terenu, z malowniczymi wzgórzami morenowymi pokrytymi

lasami, polami i łąkami, pomiędzy którymi silnie meandruje rzeka Wel. Dzięki stosunkowo niewielkiej ingerencji człowieka zarówno w kształt koryta rzeki, jak i w jej dolinę, pozostały one prawie nie-zmienione - zgodnie z metodyką szacowania degradacji dolin rzecz-nych opracowaną przez Instytut Ochrony Środowiska, oceniona zo-

Wstęp..........................................................................................................3Płazy bezogonowe i ogonowe Welskiego Parku Krajobrazowego............7Gady Welskiego Parku Krajobrazowego.................................................25Płazy i gady – czy to tylko wiosenne rechoty i kumkanie?.........................42Zagrożenia.................................................................................................45Uwaga żaba!............................................................................................46Literatura...................................................................................................47

Rzeka Wel


4

5stała jako rzeka o II kategorii naturalności, z odcinkami o I kategorii naturalności, co jest rzadkością w skali kraju i Europy.Cechą charakterystyczną doliny rzeki Wel, są licznie tu występu-jące starorzecza i zabagnienia, stanowiące siedliska wielu cennych w skali europejskiej gatunków roślin i zwierząt. W granicach We-lskiego Parku Krajobrazowego jak do tej pory udokumentowano wy-stępowanie pięciu gatunków gadów, są to: żmija zygzakowata (Vipe-ra berus), zaskroniec zwyczajny (Natrix natrix), padalec zwyczajny (Anguis fragilis), jaszczurka zwinka (Lacerta agilis) i jaszczurka żywo-ródka (Lacerta vivipara). Prawdopodobnym jest także występowanie żółwia błotnego (Emys orbicularis), jednakże jego dotychczasowe obserwacje nie znalazły potwierdzenia naukowego. W Parku moż-na także odnaleźć 13 gatunków płazów. Zamieszkują one głównie tereny podmokłe i brzegi licznych na terenie Parku zbiorników wod-nych. Są to: traszka zwyczajna (Triturus vulgaris), traszka grzebienia-sta (Triturus cristatus), ropucha szara (Bufo bufo), ropucha paskówka (Bufo calamita), ropucha zielona (Bufo viridis), grzebiuszka ziemna (Pelobates fuscus), rzekotka drzewna (Hyla arborea), kumak nizinny (Bombina bombina), żaba wodna (Rana esculenta), żaba moczarowa (Rana arvalis), żaba trawna (Rana temporaria), żaba jeziorkowa (Rana lessonae) i żaba śmieszka (Rana ridibunda). Wartym odnotowania jest fakt, iż wszystkie krajowe gatunki gadów i płazów podlegają ochronie prawnej. Dość łagodne ostatnie zimy, gorące lata oraz rozwój hodowli egzo-tycznych zwierząt powoduje, że w naszym kraju rozprzestrzeniają się tzw. gatunki inwazyjne, pochodzące często z odległych regio-nów świata i niejednokrotnie stanowiące poważne zagrożenie dla naszych rodzimych gatunków. W Europie Zachodniej np. szybko rozbudowuje się populacja żaby ryczącej (Rana Catesbeiana) spro-wadzonej z USA. Żaba ta jest znacznie większa i silniejsza od żab

europejskich. W Polsce jak na razie żabę ryczącą można na razie spotkać tylko w

hodowlach, jednak ekolodzy już biją na alarm ponieważ wystarczy je-

dynie chwila nieuwagi i rodzime gatunki płazów będą poważnie zagrożone. Polskiej populacji żół-

wia błotnego natomiast może w pe-wien sposób zagrażać importowany z Ameryki Północnej żółw czerwo-

nolicy (Pseudemys scripta elegans).

Wybrane stanowiska płazów i gadów w granicach Welskiego PK.

Rzeka Wel


Płazy bezogonowe i ogonowe Welskiego Parku Krajobrazowego

7

Syst

emat

yka

płaz

ów

8

9Podrząd: Anomocoela Nicholls, 1916Rodzina: grzebiuszkowate (Pelobatidae Lataste, 1879)Rodzaj: grzebiuszka (Pelobates Wagler, 1830)Gatunek:grzebiuszka ziemna* (Pelobates fuscus Laurenti, 1768)

Podrząd: Procoela Nicholls, 1916Rodzina: ropuchowate (Bufonidae Hogg, 1841)Rodzaj: ropucha (Bufo Laurenti, 1768)Gatunki:ropucha szara* (Bufo bufo Linnaeus, 1758)ropucha zielona* (Bufo viridis Laurenti, 1768)ropucha paskówka* (Bufo calamita Laurenti, 1768)

Rodzina: rzekotkowate (Hylidae Hallowell, 1857)Rodzaj: rzekotka (Hyla Laurenti, 1768)Gatunek:rzekotka drzewna* (Hyla arborea Linnaeus, 1758)

Podrząd: Diplasiocoela Nicholls, 1916Rodzina: żabowate (Ranidae Bonaparte, 1831)Rodzaj: żaba (Rana Linnaeus, 1758)Gatunki:żaba jeziorkowa* (Rana lessonae Camerano, 1882)żaba wodna* (Rana esculenta Linnaeus, 1758)żaba śmieszka* (Rana ridibunda Pallas, 1771)żaba trawna* (Rana temporaria Linnaeus, 1758)żaba moczarowa* (Rana arvalis Nilsson, 1842)żaba dalmatyńska (Rana dalmatina Bonaparte, 1739)

* - gatunki występujące w Welskim Parku Krajobrazowym

Płazy są zwierzętami zmiennocieplnymi co oznacza, że temperatura ich ciała zmienia się wraz z temperaturą otoczenia i bezpośrednio od niej zależy. Mają miękką, wilgotną, bogato unaczynioną skórę, która odgry-wa ogromną rolę w ich oddychaniu. W skórze również znajdują się licz-ne gruczoły jadowe, a także gruczoły śluzowe. Ich wydzielina zapewnia jej stałą wilgotność, zaś duże gruczoły jadowe stanowią skuteczną broń i środek odstraszający ewentualnych wrogów. W skórze oraz błonie ślu-zowej jamy gębowej płazów znajduje się sieć obficie rozgałęzionych na-czyń włosowatych, dzięki którym możliwa jest bezpośrednia absorpcja tlenu z wody. Oddychanie prze skórę jest bardzo skuteczne i w pełni zaspokaja wymagania tlenowe organizmu w czasie trwania zimowej hi-bernacji.Najbardziej rozpowszechnionymi gatunkami gromady płazów (Amphi-bia), są żaby jeziorkowa, moczarowa, śmieszka, wodna oraz trawna.

Systematyka płazów:Typ: strunowce (Chordata)Podtyp: kręgowce (Vertebrata)Gromada: płazy (Amphibia)

Podgromada: Lepospondyli Littel, 1890Rząd: płazy ogoniaste (Urodela lub Caudata)Podrząd: salamandry (Salamandroidea Fitzinger, 1826)Rodzina: salamadrowate (Salamandridae Gray, 1825)Rodzaj: salamandra (Salamandra Laurenti, 1768)Gatunek:salamandra plamista (Salamandra salamandra Linnaeus, 1758)

Rodzaj: traszka (Triturus Rafinesque, 1815)Gatunki:traszka grzebieniasta* (Triturus cristatus Laurenti, 1768)traszka zwyczajna* (Triturus vulgaris Linnaeus, 1758)traszka karpacka (Triturus montadoni Boulenger, 1880)traszka górska (Triturus alpestris Laurenti, 1768)

Podgromada: Apsidospondyli Romer, 1933Rząd: płazy bezogonowe (Salientia lub Anura)Podrząd: Opisthocoela Nicholls, 1916Rodzina: ropuszkowate = krągłojęzyczne (Discoglossidae Guenther, 1858)Rodzaj: kumak (Bombina Oken, 1816)Gatunki:kumak nizinny* (Bombina bombina Linnaeus, 1761)kumak górski (Bombina variegata Linnaeus, 1758)


Żab

a w

odna

, Żab

a je

zior

kow

a

10

11Żaba jeziorkowa (Rana lessonae)

Ciało żaby jeziorkowej jest dość wydłużone i do-chodzi nawet do 8 cm u osobników występują-cych w naszym kraju. Ubarwienie i ogólny wygląd są zbliżone do żaby wodnej, przez co osobom nie wprawionym ciężko je na pierwszy rzut oka od-

różnić od siebie.Znamienną cechą żaby jeziorkowej jest jej umiejętność

zagrzebywanie się w ziemi. Na jej tylnych nogach roz-winęły się ułatwiające tą czynność modzele podeszwowe, bardzo wyraźne i masywne narośla. Płazy te zagrzebują się pod warstwą ziemi nie tylko w okre-sie hibernacji zimowej, lecz także w chłodne dni chroniąc się w ten sposób przed utratą cennego cie-pła. Charakterystyczną cechą tego gatunku odróżnia-jącą żabę jeziorkową od innych żab jest wykazywanie aktywności wyłącznie w ciągu dnia.

Żaba wodna (Rana esculenta)

Żaba wodna jest pospolitym i dobrze znanych płazem żyjącym w Polsce. Jej ciało ma charakterystyczny wy-dłużony kształt, a głowa nie jest oddzielona przewęże-niem od tułowia. Tylne nogi żaby wodnej są stosunkowo

długie i mocno umięśnione, przez co umożliwiają jej wy-konywanie dalekich skoków. Ubarwienie grzbietu jest zmienne

i zależne od warunków środowiska w jakim żaba wodna przebywa, przybierając różne odcienie zieleni. Charakterystyczną cechą gatunku jest wąska pręga przebiegająca wzdłuż grzbietu. Żabę wodną można

spotkać często nad brzegami niewielkich i płytkich zbiorników wod-nych, takich jak stawy rybne, zatoki jezior czy też starorzecza. Po za-kończeniu okresu godowego przebywa także nad brzegiem wolno pły-nących niewielkich strumieni, rowów i kanałów melioracyjnych.


Żab

a m

ocza

row

a, Ż

aba

śmie

szka

12

13Żaba śmieszka (Rana ridibunda)

Jest to największa z pośród krajowych żab. Ze-wnętrznie żaba śmieszka jest podobna do żaby wodnej, różni się jednak od niej znacznie masyw-

niejszą budową ciała oraz chropowatą skórą grzbietu,

która pokryta jest brodawkami. Jest to gatu-nek bardzo żarłoczny. Znane są przypadki, że starsze osobniki żaby śmieszki pożerają inne płazy, małe ryby, ssaki i pisklęta ptactwa wodnego. Żaba śmieszka zamieszkuje brzegi jezior, głębszych stawów oraz starorzeczy. Gatu-

nek ten występuje w niemal całej Europie, lecz szczególnie licznie na południowych i południowo-wschodnich krańcach kontynentu.

Żaba moczarowa (Rana arvalis)

Ciało żaby moczarowej jest stosunkowo smukłe, charakteryzuje się obecnością wysokich fałdów grzbietowych o jasnym zabarwieniu, obrzeżonych jeszcze od zewnątrz czarną obwódką, zaś wzdłuż grzbietu przebiega jasna pręga. Ubarwienie zasad-

nicze powierzchni ciała żaby moczarowej jest brązowe. Jednak w okresie godowym całe ciało samców pokrywa się in-tensywnie niebieskim nalotem, który znika w ciągu krótkie-go okresu czasu. Żaba moczarowa jest pospolitym gatunkiem w całej nizinnej Polsce. Ciekawostką z kolei jest fakt, iż okazy po-chodzące z różnych części naszego kraju wykazują duże różnice w ubarwieniu.


Rze

kotk

a dr

zew

na, Ż

aba

traw

na15Żaba trawna

(Rana temporaria)

Pysk żaby trawnej jest szeroki, jej ciało wydłu-żone i dość krepę – jego długość u dorosłych osobników żyjących w Polsce może dochodzić do 10 cm. Nogi tylne są długie i silne, przez co żaby trawne zdolne są do wykonywania dalekich

skoków. Błony pływne spinające palce tylnych nóg są słabo rozwinięte. Ubarwienie omawianego gatunku jest bru-

natne, bardzo zmienne. Dzięki dużej ilości chromatoforów ma on ogromną zdolność przystosowywania swego ubarwienia do środo-wiska. Charakterystyczną cechą żaby trawnej jest obecność ciemnej, brunatnej plamy skroniowej. Skóra żaby trawnej jest zawsze gładka. W okresie godowym podgardle samca przybiera niekiedy barwę bla-doniebieską. Żaba trawna jest gatunkiem lądowym, bardzo odpor-nym na chłody i złe warunki atmosferyczne.

Rzekotka drzewna (Hyla arborea)

Rzekotka drzewna jest jedynym w Europie przedstawicielem rodziny żab drzewnych. Jest

to niewielki płaz charakte-ryzujący się kształtną, lek-ko wydłużoną budową

ciała. Nogi rzekotki mają długie palce, zakończone

charakterystycznymi przylgami służą-cymi do utrzymywania się na gładkiej powierzchni liści. Zasadniczym kolo-rem grzbietu jest zielony, lecz dzięki zdolnościom do zmiany ubarwienia zmienia je w zależności od podło-ża, pory roku, a nawet wilgotności

i przybierać może najrozmaitsze odcienie. Mimo, że rzekotka drzewna jest płazem dość pospolitym, trudno ją jednak spostrzec dzięki barwie maskującej, zlewającej ją z barwą otoczenia.14


Kum

ak n

izin

ny, G

rzeb

iusz

ka z

iem

na17Grzebiuszka ziemna

(Pelobates fuscus)

U nasady pierwszego palca tylnych nóg wystę-puje u tego gatunku bardzo duża, silna, sierpowa-ta, rogowa narośl, służąca do zagrzebywania się w ziemi. Skóra grzebiuszki jest gładka, na ciemie-

niu ściśle przyrośnięta do chropowatej powierzchni

kości. Ubarwienie grzbietu jest plamiste, jasnobrązowe lub kawo-we, urozmaicone licznymi, czerwonymi kropkami. Obie płci są ubarwione identycznie i na okres godowy żadna z płci nie zmie-nia ubarwienia. Niezwykle charakterystyczne są kijanki grzebiuszki ziemnej. Mogą dochodzić nawet do 17 cm długości, niejednokrot-nie przekraczając rozmiary osob-ników dorosłych tego gatunku. Duże, rozwinięte kijanki grzebiusz-ki ziemnej są niezwykle drapieżne i polują na larwy owadów, skorupiaki, a nawet na kijanki innych żab.

Kumak nizinny (Bombina bombina)

Kumak nizinny na pierwszy rzut oka przypomina wy-glądem niewielką ropuchę. Jest zwierzęciem silnie

związanym ze środowiskiem wodnym. Dlatego spotkać je można zarówno w jeziorach, dużych stawach ryb-nych, jak i niewielkich oczkach wodnych. Ubarwienie

grzbietu kumaka nizinnego jest stosunkowo ciemne o kolorze brunatnym, bądź ciemnym oliwkowym. Pokryty jest także cha-

rakterystycznymi ciemnymi plamami. Spód ciała jest błękitno-niebieski, a niekiedy prawie granatowy, usiany jaskrawymi plamami. Spłoszone w wodzie kryją się na dnie, wśród roślin i szlamu, zaś na lądzie rozpłasz-czają tułów i wyginając się łukowato, odsłaniają odstraszające barwy brzucha. Przy silnym podrażnieniu, komórki gruczołów skórnych wy-dzielają substancję trującą o bardzo dużej toksyczności, dzięki której większość zwierząt pozostawia je w spokoju.

16


Ropu

cha

pask

ówka

, Rop

ucha

zie

lona

18

19Ropucha zielona (Bufo viridis)

Ropucha zielona jest zwierzęciem docho-dzącym maksymalnie do 14 cm długości. Brodawki skórne u tej ropuchy są stosunkowo małe, dzięki czemu skóra nie robi wrażenia szorstkości. Gruczoły zauszne u ropuchy zie-

lonej są znacznie słabiej zauważalne.Ubarwienie grzbietu tego płaza jest plamiste, przy czym nieregular-ne ciemnozielone plamy występują wyraźnie na jasnym, szarym tle, natomiast brodawki boczne skóry są ciemnoczerwone. Ubarwienie samicy jest mniej wyraźne i jaskrawe niż samca. Z zimowego snu ro-pucha zielona budzi się w końcu marca, zaś porę godów rozpoczyna w kwietniu lub nawet na początku maja. Po opuszczeniu wody ropucha zielona prowadzi głównie nocny tryb życia, jednak również tego płaza można zaobserwować w ciągu dnia. Jest to gatunek stosunkowo odporny na brak wody przez co często jego przedstawicieli można spotkać w miejscach znacznie od niej oddalonych np. na rżyskach pól, czy też na nasłonecznionych zboczach jarów.

Ropucha paskówka (Bufo calamita)

Ropucha paskówka jest najmniejszą i jednocześnie naj-rzadszą krajową ropuchą. Ciało tej ropuchy jest krótkie – długość dorosłych osobników sięga do 8 cm, płaskie i krępe. Nogi tylne są dość krótkie i dlatego ropucha ta nie jest w stanie wykonywać skoków, mimo to szybko

biega co znacznie ułatwia jej żerowanie, jak i ucieczkę przed drapieżnikami. Ubarwienie i wygląd zewnętrzny ropuchy paskówki przypominają na pierwszy rzut oka ropuchę szarą. Jej charakterystyczną cechą ubarwie-nia jest obecność cienkiej, wyraźnej pręgi, przebiegającej przez sam

środek grzbietu od głowy do końca ciała, a której to zawdzięcza swoją nazwę.Zasiedla głównie tereny otwarte i dość nasłonecznione jednak zmiany w środowisku naturalnym uczyniły z tej ropuchy zwierzę elastyczne pod kątem wymagań środowiskowych, łatwo przystosowującym się do nowo zasiedlanych terenów. Wiele populacji tego gatunku żyje w antropoge-nicznych biotopach.


Ropu

cha

szar

a, T

rasz

ka z

wyc

zajn

a21Traszka zwyczajna

(Triturus vulgaris)

Traszka zwyczajna jest stosunkowo niewielkim zwierzęciem, osiągającym maksymalnie do 10 cm długości. Jej ciało jest smukłe, ogon zwykle nieco dłuższy od tułowia oraz drobnej i nieco wypukłej głowy. Charakterystyczną cechą traszki

zwyczajnej jest także zawsze gładka skóra. Zwierzę to zauważyć można w wodzie na przełomie marca i kwietnia.

W czasie godów traszkę można napotkać w różnych zbiornikach wodnych - w tym także w niewielkich sadzawkach i kałużach. Trasz-ki żywią się drobnymi zwierzętami wodnymi na które polując wyko-rzystują swoje doskonałe umiejętności pływania. Samica składa jaja od kwietnia, umieszczając je pojedynczo na liściach roślin wodnych. Na ląd traszki zwyczajne wychodzą w czerwcu po zakończeniu okresu godowego. Zasiedlają wówczas miejsca wilgotne pod wykro-tami drzew bądź też w norach czy też szczelinach skalnych. Traszki nierzadko spotkać można również w okolicy siedlisk ludzkich – pod beczkami na deszczówkę , bądź pod płytami chodnikowymi.W Polsce traszka zwyczajna jest zwierzęciem stosunkowo pospoli-tym. Spotkać ją można licznie na całym niżu oraz w rejonach wy-żynnych.

Ropucha szara (Bufo bufo)

Jest to jeden z największych naszych gatunków płazów – długość niektórych starszych osobników może sięgać nawet do 20 cm. Pysk ropuchy szarej jest szeroki, skóra jej grzbietu jest silnie chropowata i pokryta licznymi brodawkami oraz dużymi i wy-

raźnie wyróżniającymi się skupiskami gruczołów jadowych (tzw. parotydami lub gruczołami zausznymi). Kolorem dominującym w ubarwieniu grzbietu ropuchy szarej jest szaro-brązowy w róż-nych jego odcieniach, jej brzuszna strona ciała zdominowana jest również ubarwieniem szaro-brązowym jednak mniej intensywnym, bledszym od stro-ny grzbietowej.

20


Tras

zka

grze

bien

iast

a23i kwietnia, pojawiając się wówczas w większych i głębszych zbior-

nikach wodnych. Spotkać ją można m.in. w głębszych sadzawkach, bądź dołach pozostawionych po wydobywaniu torfu. Samice traszki grzebieniastej podobnie jak samice traszki zwyczajnej jaja składają w kwietniu umieszczając je pojedynczo na liściach roślin wodnych. Na ląd traszki grzebieniaste wychodzą na przełomie lipca i sierpnia. Prowadzą wówczas nocny tryb życia zasiedlając wilgotne zarośla, stare nory gryzoni, bądź miejsca pod wykrotami drzew.

Traszka grzebieniasta (Triturus cristatus)

Traszka grzebieniasta charakteryzuje się walcowatym i masywnym ciałem, którego długość wraz z ogonem

i głową dochodzi do 17 cm. Skóra traszki grzebieniastej jest chropowata i pokryta na grzbiecie i bokach charak-terystycznymi guzkami. Cechą traszki grzebieniastej jest

także stosunkowo krótki ogon – nieco krótszy lub równy długości ciała. W okresie godowym u samca traszki grzebieniastej

wykształca się szeroka przebiegająca od karku do końca ogona wyraźnie piłkowana płetwa tworząca charakterystyczny grzebień. Traszkę grzebie-niastą cechuje ciemne, prawie czarne ubarwienie grzbietu i pomarańczo-we (aż do podgardla) ubarwienie strony brzusznej pokrytej także czarny-mi plamami.Traszka grzebieniasta wybudza się ze snu zimowego na przełomie marca 22


Gady Welskiego Parku Krajobrazowego

25

Gad

y W

elsk

iego

Par

ku K

rajo

braz

oweg

o

26

27

Gady (Reptilia) są zwierzętami w pełni przystosowanymi do życia na lą-dzie. Brak ścisłej zależności tych zwierząt od środowiska wodnego prze-jawia się zarówno w budowie anatomicznej poszczególnych narządów, jak i w specyficznym sposobie rozwoju zarodkowego. Ciało gadów jest wydłużone, jaszczurkowate, zaopatrzone z reguły w cztery kończyny. W niektórych jednak grupach należących do tej gromady widoczna jest tendencja do ich redukcji i ukształtowaniu postaci wężowatej której to-warzyszy całkowity zanik kończyn. Skóra chroni ciało gadów przed wyschnięciem. Jest ona sucha i praktycz-nie pozbawiona gruczołów, a jej charakterystyczną cechą jest obecność łusek, tarczek, bądź płytek na powierzchni. Podobnie jak płazy, gady posiadają w głębiej położonych warstwach skóry liczne chromatofory. Wierzchnia warstwa skóry gadów złuszcza się, a na zjawisko to wpływa czynność gruczołu tarczowego. Odrzucenie starej, zewnętrznej war-stwy skóry następuje na skutek ocierania się zwierzęcia o różne przed-mioty (m.in. kamienie czy też drewno), albo też przeciskania przez wą-skie szczeliny. Często też w tym procesie zwierzę pomaga sobie pyskiem oraz kończynami – jeśli takowe posiada.

Padalec zwyczajny


Syst

emat

yka

gadó

w

28

29Podgromada: Anapsida Williston, 1917Rząd: żółwie (Testudines Linnaeus, 1758)Rodzina: żółwie słodkowodne (Emydidae Gray, 1825)Rodzaj: żółw (Emys Dumeril, 1806)Gatunek: żółw błotny **(Emys orbicularis Linnaeus, 1758)

Podgromada: Lepidosauria Haeckel, 1866Rząd: łuskonośne (Squamata Oppel, 1811)Podrząd: jaszczurki (Sauria Mac Cartney, 1802)Rodzina: jaszczurki właściwe (Lacertidae Bonaparte, 1838)Rodzaj: jaszczurka (Lacerta Linnaeus, 1758)Gatunki:jaszczurka zwinka* (Lacerta agilis Linnaeus, 1758)jaszczurka żyworodna* (Lacerta vivipara Jacquin, 1787)jaszczurka zielona (Lacerta viridis Laurenti, 1768)

Rodzina: padalcowate (Anguidae Gray, 1825)Rodzaj: padalec (Anguis Linnaeus, 1758)Gatunek:padalec zwyczajny* (Anguis fragilis Linnaeus, 1758)

Podrząd: węże (Serpentes Linnaeus, 1758)Rodzina: węże właściwe (Colubridae Gray, 1825)Rodzaj: zaskroniec (Natrix Laurenti, 1768)Gatunek:zaskroniec zwyczajny* (Natrix natrix Linnaeus, 1758)

Rodzaj: Elaphe Fitzinger in Wagler, 1833Gatunek:wąż Esculapa (Elaphe longissima Laurenti, 1768)

Rodzaj: gniewosz (Coronella Laurenti, 1768)Gatunek:gniewosz plamisty (Coronella austriaca Laurenti, 1768)

Rodzina: żmijowate (Viperidae Gray, 1825)Rodzaj: żmija (Vipera Laurenti, 1768)Gatunek:żmija zygzakowata* (Vipera berus Linnaeus, 1758)

* - gatunki występujące w Welskim Parku Krajobrazowym** - gatunki prawdopodobnie występujące w Welskim Parku Krajobrazowym

Systematyka gadów:Typ: strunowce (Chordata)Podtyp: kręgowce (Vertebrata)Gromada: gady (Reptilia)

Rezerwat Piekiełko


Żm

ija z

ygza

kow

ata

30

31wienie ciała żmii jest zmienne. Do najczęściej spotykanych form należą o brązowym lub o szarym grzbiecie, jednakże spotykane są również osobniki o jednolitym czarnym ubarwieniu ze słabo odzna-czającą się, bądź niezauważalną „wstęgą kainową”.Żmiję zygzakowatą często można spotkać wygrzewającą się w słoń-cu na stosach kamieni, polnych drogach czy też na polanach leśnych bądź w miejscach przecinki. Z zimowej hibernacji gatunek ten wy-budza się w marcu, zaś okres godowy żmii przypada w kwietniu i maju.Jad żmii zygzakowatej jest bardzo silną toksyną o działaniu miejsco-wym (wywołuje silny ból i opuchnięcie miejsca ukąszenia) i pora-żającym (może wywołać m.in. porażenie układu oddechowego). Jad żmii może w niektórych przypadkach okazać się dla człowieka niezwykle niebezpieczny, a jedyną skuteczną odtrutką jest surowica przeciwjadowa.

Żmija zygzakowata (Vipera berus)

Żmija zygzakowata jest jedynym jadowitym wężem żyjącym w Polsce. Jej ciało jest krępe i grube. Głowa żmii jest szeroka, sercowata, wyraźnie odgraniczona od reszty ciała i pokryta drobnymi tarczkami. Charak-terystyczną cechą żmii zygzakowatej są jej źrenice,

które w odróżnieniu od źrenic innych węży są piono-we. Niezwykle ciekawe są również zęby jadowe żmii, które

w czasie spoczynku składają się, zaś w momencie ukąszenia wysuwają się za pomocą specjalnych mięśni tak aby wbić się w najkorzystniejszej pozycji w ciało ofiary i zaaplikować jad specjalnymi kanałami jadowymi. Długość ciała żmii zygzakowatej może dochodzić nawet do 75 cm. Ce-chą charakterystyczną tego gatunku jest wyraźna zygzakowata czarna wstęga na grzbiecie, która nazywana jest także „wstęgą kainową”. Ubar-


Zas

kron

iec

zwyc

zajn

y

32

33Zaskroniec zwyczajny (Natrix natrix)

Zaskroniec zwyczajny jest typowym przedstawicie-lem węży właściwych dla naszej fauny. Może osiągać długość maksymalnie do 1,5 m, jednakże najczęściej spotykane są osobniki nie przekraczające 1 m. Część grzbietowa zaskrońca jest pokryta drobnymi łuskami.

Brzuch natomiast pokrywają szerokie pierścieniowe tarczki. Ubarwienie grzbietu zaskrońca jest szarawe, lekko

brunatne. W tylnej części jego głowy zaobserwować można u niego dwie charakterystyczne półksiężycowate plamy żółtego koloru, dzięki którym zaskroniec zawdzięcza swoją nazwę. Zasięg jego występowania obejmuje niemal całą Europę. Spotkać go można na skrajach lasów, nad brzegami zbiorników wodnych oraz na łąkach i mokradłach. Ze snu zimowego zaskrońce wybudzają się w marcu, zaś gody rozpoczy-nają na przełomie kwietnia i maja. Wówczas zaskrońce można obserwo-wać w nasłonecznionych i suchych miejscach skupione w kłębowiska. W przeciwieństwie do żmii zygzakowatej zaskroniec nie jest jadowity, jednakże w chwilach zagrożenia broni się wystrzykując ze specjalnych gruczołów, które mieszczą się tuż przy odbycie, cuchnącą substancję.


Pada

lec

zwyc

zajn

y

34

35Padalec zwyczajny (Anguis fragilis)

Padalec zwyczajny jest jedyną w Polsce beznogą jaszczurką przypominającą swoim kształtem węża. Ten zupełnie niegroźny gad długości do 50 cm po-siada smukłe, wydłużone i walcowate ciało bez wy-raźnego odgraniczenia głowy od tułowia. Jego ciało

pokrywają drobne, ściśle do siebie przylegające łuski, nada-jące szklisty połysk. Ze względu na swój przypominający żmiję

wygląd jaszczurka ta bywa często przez ludzi zabijana.Padalce z zimowej hibernacji wybudzają się w na przełomie marca i kwietnia, rozpoczynając gody w maju - wówczas najłatwiej spotkać padalca. Ta niegroźna jaszczurka, której jedyną obroną przed drapieżni-kami jest łamliwy ogon, jest pospolita w całej Polsce.


Jasz

czur

ka z

win

ka

36

37Jaszczurka zwinka (Lacerta agilis)

Jaszczurka zwinka jest najpospolitszą z tej gru-py gadów w Polsce. Ciało zwinki jest smukłe.

Ogon jest gruby, zwężający się ku tyłowi, jak u pozostałych zamieszkujących w Polsce jasz-czurek jest kruchy i w chwili zagrożenia odpada

ulegając następnie regeneracji. Głowa tej jaszczurki jest duża i szeroka, charakteryzuje się zaokrąglonym py-

skiem. Wzdłuż grzbietu wyróżnia się wstęga łusek wyraźnie innych od łusek grzbietu i boków tej jaszczurki. Grzbiet i głowa jaszczur-ki zwinki charakteryzują się brunatnym ubarwieniem z charakte-rystycznymi plamami. Część brzuszna tej jaszczurki jest szarawa z białymi plamkami.Ze snu zimowego zwinki wybudzają się na przełomie marca i kwiet-nia. Gody rozpoczynają w kwietniu, wówczas u samców tego gatun-ku pojawia się intensywne zabarwienie podgardla. Jaszczurki te można spotkać na nasłonecznionych leśnych polanach, skrajach dróg, zboczach wzgórz oraz na rumowiskach.


Jasz

czur

ka ż

ywor

ódka

38

39Jaszczurka żyworódka (Lacerta vivipara)

Jaszczurka żyworodna jest najmniejszą przedstawi-cielką polskich gatunków jaszczurek.Charakteryzuje się lekko walcowatą budową, niewielką głową i grubym ogonem. Przedstawiciele tego gatunku mogą osiągać nawet do 18 cm długości, jednak zwykle nie

przekraczają 14 cm. Grzbiet tej jaszczurki jest brunatny pokry-ty charakterystycznymi, tworzącymi wstęgi plamami. Samicę jasz-

czurki żyworodnej charakteryzuje białe ubarwienie części brzusznej ciała, u samca ta część ciała jest lekko pomarańczowa. Ze snu zimowego budzi się zazwyczaj w marcu. Okres godowy jaszczurki żyworódki przypada na maj lub na przełom maja i czerwca. Jaszczurkę tą spotkać można w słabo nasłonecznionych miejscach – na małych śródle-śnych polanach, w wilgotnych lasach i nad brzegami rzek i jezior.


Żół

w b

łotn

y

40

41ziorach, śródleśnych oczkach i zabagnieniach, a także w niewielkich torfiankach.Zimowa hibernacja żółwi błotnych kończy się na przełomie kwiet-nia i maja rozpoczynając jednocześnie okres godowy dojrzałych płciowo osobników (dojrzałość płciową żółwie osiągają w wieku około 20 lat). Gody żółwi odbywają się w wodzie. Składania jaj roz-poczyna w tym samym czasie, w którym zakwitają kosaćce żółte (Iris pseudoacorus) - w ostatniej dekadzie maja, w pierwszej i na początku drugiej dekady czerwca. W tym okresie samice odbywa-ją nieraz długie wędrówki w poszukiwaniu dogodnego miejsca do złożenia jaj. Są to dobrze nasłonecznione charakteryzujące się lekką glebą m.in. skraje pól uprawnych i lasów oraz wzgórza porośnięte murawami napiaskowymi.

Żółw błotny (Emys orbicularis) - prawdopodobny w Welskim PK

Żółw błotny jest jedynym przedstawicielem żółwi w Polsce. Należy on do gadów o bardzo rozległym po-ziomym zasięgu geograficznym, obejmującym większą część Europy. Żółwia błotnego charakteryzuje owalny, gładki pancerz grzbietowy – karapaks. Skóra żółwia

u nasady obu par jego kończyn jest miękka i pozbawiona zrogowaceń. Głowa, nogi i ogon w chwili zagrożenia mogą być

całkowicie chowane pod pancerz. Długość karapaksu osobników doro-słych żółwia błotnego wynosi zazwyczaj 17-19 cm u samców i 14-17 cm u samic. Osobniki o długości pancerza powyżej 20 cm są rzadko spotyka-ne. Większą część życia żółwie błotne spędzają w środowisku wodnym. Spotkać je można w niedużych, zarastających zbiornikach wodnych oraz – płytkich i szybko się nagrzewających eutroficznych i eutroficznych je-


Płaz

y i G

ady

- cz

y to

tylk

o w

iose

nne

rech

oty

i kum

kani

e?

42

43

Płazy i gady są również wskaźnikami jakości środowiska przyrodni-czego. Zła kondycja tych zwierząt, bądź ich zniknięcie są sygnała-mi niezwykle niepokojącymi, mówiącymi, że w środowisku dzieje się coś złego. Płazy i gady od wieków zajmują szczególne miejsce w kulturze i mitologii człowieka. Zostały bohaterami bajek – np. książę zaklęty w żabę, wierzeń – w Biblii wąż namawia kobietę do złego, w mitologiach wielu kultur olbrzymie żółwie dźwigały świat na swoich skorupach.

Płazy i gady – czy to tylko wiosenne

rechoty i kumkanie?Płazy i gady odgrywają bardzo ważną rolę w ekosystemach. Stanowią element łańcucha pokarmowego zarówno jako drapieżniki i jako ofiary. W przypadku zniknięcia tych niezwykle cennych organizmów zostałaby w poważny sposób zachwiana homeostaza - równowaga biologiczna. Te niezwykle pożyteczne zwierzęta pełnią ważną rolę w ochronie roślin i utrzymywaniu równowagi ekologicznej poprzez polowanie i eliminację znacznych ilości owadów i innych bezkręgowców (również szkodników upraw takich jak stonka ziemniaczana, czy też ślimaki).


Padalec zwyczajny Jaszczurka zwinka

Zag

roże

nia

44

45ZagrożeniaPłazom i gadom zagraża przede wszystkim człowiek, który swoimi działaniami ingeruje bardzo głęboko w środowisko przyrodnicze. Do głównych zagrożeń niesionych przez człowieka należą nisz-czenie naturalnych siedlisk poprzez odwadnianie, nieprzemyślane zalesienia oraz rozbudowę infrastruktury drogowej na terenach za-mieszkanych przez płazy i gady. Zagrożenie niesie także introdukcja gatunków obcych, konkurujących z gatunkami rodzimymi zarówno o pokarm jak i terytoria (m.in. żółw czerwonolicy), a także umyślne tępienie przez ludzi – problem ten dotyczy głównie padalca zwy-czajnego oraz żmii zygzakowatej. W skali lokalnej olbrzymim za-grożeniem dla płazów i gadów jest m.in. osuszanie i przekształcanie śródpolnych oczek wodnych i zabagnień, a także zanieczyszczenia wpuszczane do wody. Często jednak wystarczy odrobina dobrej woli, aby nie szkodzić tym niezwykle pożytecznym zwierzętom.


Uw

aga

żaba

!

46

47

Literatura:1. Berger L., Jaskowska J., Młynarski M., 1969, „Katalog fauny Polski. Gady i płazy”, PWN, Warszawa.

2. Blab J., Vogel H., 1999, „Płazy i gady Europy Środkowej. Leksy-kon”, Multico, Warszawa.

3. Dobrowolska H., 1981, „Gady”, PWN, Warszawa.

4. Główczyński K. i in., 2010, „Welski Park Krajobrazowy. Przewod-nik przyrodniczy”, Lidzbark.

5. Juszczyk W., 1987, „Gady i płazy krajowe”, PWN, Warszawa.

6. Krzysztofiak A., Krzysztofiak L., 2003, „Płazy Polski. Przewodnik terenowy”, Krzysztofiak & Krzysztofiak, Suwałki.

7. Laňka V., Vit Z., 1993, „Gady i płazy. Leksykon przyrody”, BGW, Warszawa.

Uwaga żaba!W okresie wczesnowiosennym, kiedy żaby, ropuchy i kumaki odbywa-ją wędrówki z zimowisk na miejsca rozrodu, wiele z nich ginie, pod kołami pojazdów na drogach przecinających ich szlaki wędrówki. Pro-blem ten dotyczy również naszego regionu. W miejscach zlokalizowa-nych opodal oczek wodnych, bagien, rzek czy też jezior gdzie istnieje intensywny ruch pojazdów często dochodzi do masowych rzezi tych zwierząt. Takim tragediom można byłoby zapobiegać przez budowanie m.in. odpowiednich przejść i przepustów pod drogami. Jednak w prakty-ce, gdy większość dróg w Polsce nie posiada odpowiednich rozwiązań, a ich stan faktyczny uniemożliwia tego typu przedsięwzięcia, najlep-szym wyjściem jest przechwytywanie wędrujących płazów i czynne przenoszenie ich w bezpieczne dla nich środowisko. Gdy jest to nie-możliwe wystarczy także odrobina zdrowego rozsądku i zdjęcie nogi z gazu przez kierowców, zwłaszcza gdy zobaczą znak „uwaga żaba”. Jest to o tyle ważne, że wszystkie krajowe gatunki płazów podlegają ochronie prawnej.



48

Wydawca:VEGA Studio Adv., Tomasz Müller82-500 Kwidzyn, ul. Grudziądzka 22/3Awww.grupavega.pl, e-mail: [email protected]

Wydano na zlecenie:Welskiego Parku Krajobrazowego13-230 Lidzbark, Jeleń 84, tel./fax (23) 698 10 36www.welskipark.pl, e-mail: [email protected]

Tekst:Krzysztof Wittbrodt

Redakcja: Krzysztof Główczyński

Zdjęcia:Krzysztof Główczyński, Krzysztof Wittbrodt, Marcin ModrzewskiArchiwum Welskiego Parku Krajobrazowego

Rysunki wykonano na podstawie rysunków Wernera Ringa (Blab J., Vogel H., 1999, „Płazy i gady Europy Środkowej. Leksykon”, Multico, Warszawa.) i Anny Krzysztofiak (Krzysztofiak A., Krzysztofiak L., 2003, „Płazy Polski. Przewodnik terenowy”, Krzysztofiak & Krzysztofiak, Suwałki.).

Opracowanie graficzne i przygotowanie do druku: Remigiusz Dalecki

Wydano dzięki pomocy finansowej:Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Olsztynie i Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie.

VEGA Studio Adv.Wszelkie prawa zastrzeżone / All rights reservedPrinted in Poland – Kwidzyn 2011

Przedruk i powielanie w jakiejkolwiek formie jest zabronione

ISBN 978-83-89855-95-4

płazy i gady welskiego parku...

Documents