pylli im, jeta jone

7/31/2019 Pylli im, jeta jone

1/80

1


2/80

2

Ne adaptimin e tekstit kontribuan:

Haki Kola

Ne bashkepunim me:Sebiha A.Ramaxhiku

Hysen ShabanajHajrush KurtajLuan Zubaku

Arbnora Brovina uperjani

Miftar LokajArdita Dinaj


3/80

3

PermbajtjaKAPITULLI 1 ................................................................................................................. 51.Hyrje n Resurset Pyjore ............................................................................................. 5

Nj vizit n pyll ......................................................................................................... 52.Resurse pr t gjith ..................................................................................................... 7

2.1 Resurset e riptritshme dhe jo t riprtritshme ..................................................... 82.2 Ndihmoje edhe ti pyllin ...................................................................................... 12

KAPITULLI 2 ................................................................................................................... 162 DENDROLOGJIA PR MUA DHE TY ................................................................... 16

2.1 T emrtojm drurt ............................................................................................ 162.2 Praktika e emrtimit ............................................................................................ 162.3 Prher t blerta apo gjetherns ....................................................................... 172.4 Identifikimi I drurve .......................................................................................... 172.5 Edhe dushqet jan t ndryshm ........................................................................... 18

KAPITULLI 3 ................................................................................................................... 273 NDRYSHIMET NE PYLL -SUKSESIONI I PYLLIT ............................................. 27

KAPTULLI 4 .................................................................................................................... 34

4 JETA E DRURIT ....................................................................................................... 344.1 Fara dhe rritja e drurit ......................................................................................... 344.2 Nj fillim i ri, pjesa e dyt ................................................................................. 354.3 Pylli Fabrik Ushqimi ......................................................................................... 404.5 Kur druri thahet ................................................................................................... 444.6 Ku vajti shenja e varur ne dru ? ......................................................................... 44

KAPITULLI 5 ................................................................................................................... 47KAPITULLI 6 .................................................................................................................. 53

Matja e pyllit ................................................................................................................. 53Bazat pr inventarizimin e pyllit ............................................................................... 53

Kapitulli 7 ......................................................................................................................... 607 Menaxhimi i pyllit...................................................................................................... 60

7.1 Pse ju duhet nj plan menaxhimi pr pyllin tuaj ? .............................................. 61


4/80


5/80

5

KAPITULLI 1

1.Hyrje n Resurset Pyjore

Nj vizit n pyll

Prfytyrojeni vete si nj i huaj q vini nga nj planet tjetr. Sapo keni zbritur n mes tnj vendi t uditshm, por t bukur dhe jeni t rrethuar nga drur t lart. Ajri sht ipastr dhe i freskt. Mir se erdht n pyll!

Pylli sht nj territor n t cilin gjenden bim dhe kafsh t shumta. Ai ndahet n disakate apo shtresa t drurve (bimve). Katet kryesore jan kurora, nnpylli dhe mbulesa eult mbitokesore.Kurora formohet nga degt dhe gjethet e drurve m t lart. Posht kurors, kemi

nnpyllin ku rriten drunjt m te ult dhe shkurret. Mbulesa mbi toksore prmban filiza,barra, fierna, gjethe e dege t thara q po shprbhen si dhe cungje e dege t rrzuara.N do kat t pyllit jetojn bim dhe kafsh t ndryshme. Pse ndodh kjo? Sepse do bimq t rritet ka nevoj pr nj lloj t caktuar toke, pr nj klim t caktuar dhe pr nj sasiuji t caktuar.Pr shembull, ahu rritet m s miri n toka t fresketa, ndrsa rrobulli e duron me teprthatsiren.Nga ana tjetr gshtenja rritet m mir kur sht n vend t kulluar, mjafton t jet m ingroht nga vendet ku rritet ahu.

Fig 1 Shtepi e milingonave, pjese e ekosistemit, Rugove (SNV,2011)


6/80

6

Fig.2 Katet e drurve

Ekologjia pyjore ka t bj me t studiuarit se si toka, drita e diellit, uji dhe pjes t tjerat natyrs funksionojn s bashku pr ta br pyllin nj krijes t vecant. fardoprodukti apo prfitimi q vjen nga pylli konsiderohet resurs pyjor.

Mbulesaeultmbitokesore

nenpylli

kurora


7/80


8/80

8

Menaxhimi i pyllit, kur ka pr synim disa prftime apo prodhime quhet menaxhimshumqllimsh i resurseve. Pylltart kujdesen jo vetm pr drurt, por edhe pr jetn npyll. Ata planifikojn shtitje ne pyll dhe ngjitje ne male. Ata bjn t mundr q pyjet tmbeten n form t mire, si dhe mbrojn tokn dhe ujin. Pylltart prpiqen t gjejn

bilancin m t mir n mes prodhimeve dhe prfitimeve.N Kosov, pyjet jan shum t rndsishme pasi sigurojn drurin pr ngrohje, pr lndt pare t industris s prpunimit t drurit. Prpunimi i produkteve t drurit sht njndr prdorimet m t rndsishm t resurseve pyjore.

Shum njerz mendojn se pylli sht vetm nj pjes e toks e veshur me drur, porpylli sht m tepr se aq. Ai prbhet nga shum pjes dhe do pjes sht erndsishme. Toka sht themeli i jets n pyll. Ajo prmban lnd ushqyese dhe uj.Toka, s bashku me rrezet e diellit bn t mundur rritjen e bimve si bari, barishtet,shkurret dhe drurt! Pylli ka nevoje pr kto bim, pasi ofrojn vende pr t jetuar dheushqim pr shum krijesa n pyll.

Pa e vn re, pyjet na sigurojn shum gjra t dobishme, si jan ajri i pastr, uji dhevendet e bukura pr kampim, peshkim, gjueti, ekskursione n natyr, zbavitje e pushim.

2.1 Resurset e riptritshme dhe jo t riprtritshme

Resurset natyrore jan materialet q njerzit nxjerrin nga toka pr ti shfrytzuar. Kemi

dy lloj resursesh natyrore. T parat jan resurse natyrore t riprtritshme. Ato quhen triprtritshme sepse kan aftsi q t rriten prap dhe t mos harxhohen asnjher. Tdytat quhen resurse apo burime natyrore t pariprtritshme. Kto jan lnd q mund tharxhohen apo konsumohen. Ato zakonisht vijn nga toka. T shikojm n mnyr m tafrt resurset natyrore t riprtritshme. Drurt jan nj shembull i mir. Nse priten ato

prsri mund t riprtrihen nga farat dhe llastart.

Nj shembull tjetr jan kafsht, pasi ato vazhdimisht lindin t vegjl t ciltzvndsojn m t vjetrit. Po ashtu edhe ajri dhe uji jan resurse natyrore triprtritshme. Ato nuk riprtrihen si drurt apo nuk kan foshnje sikurse kafsht, porgjithsesi riprtrihen duke lvizur n cikle. Ato shkojn prej nj vendi n vendin tjetr, dheshpesh kthehen ku kan filluar, prsri dhe prsri. Kjo sht nj gj shum pozitive, prshkak se t gjitha qeniet e gjalla pr t mbijetuar kan nevoj pr ajr dhe uj. Ekzistonedhe nj lloj tjetr resursesh natyrore t riptritshme t cilat jan burimet e energjis sidielli dhe era. Kto asnjher nuk mbarohen.

Si prfundim, mbani mend kt gj: resurset e riprtritshme mund t

riprtrihen apo zvendsohen gjat kohzgjatjes s jets s nj gjenerate

njerzore.

Tani, t shikojm resurset apo burimet natyrore t paprtritshme t cilat gjenden n tokn sasi t caktuara. Ata nuk jan gjallesa dhe ndonjher sht vshtir t gjenden.Resurset e paprtritshme nuk mund t shtohen dhe nuk zvendsohen. Ato prfshijn


9/80

9

fosilet q ne i prdorim si lnd djegse pr t prodhuar energji (gazi natyror, qymyridhe nafta). Mineralet e prdorura pr prodhimin e metaleve po ashtu jan resurse natyroret paprtritshme. Resurset natyrore t paprtritshme jan resurse q krkojn m shumkoh pr tu zvendsuar se sa vet jetgjatsia e gjenerats njerzore. N fakt, ato mundt krkojn me miliona vite pr tu formuar. Njerzit i shfrytzojn t dy llojet e resurseve

natyrore pr t prodhuar gjrat q ata kan nevoj. Shtpit tona, veshjet, plastikat dheushqimi t gjitha prgatiten nga resurset natyrore. Shtpia juaj sht nj ndrtes.Ndrtesat prbhen nga druri dhe mineralet. Drrasat, trart e moblije t tjera prgatitennga drurt. Mineralet nxjerren nga toka. Tullat, imento dhe metalet jan br ngamineralet. E njjta gj vlen edhe pr rrobat tuaja. Shumica e tyre prbhet nga pambuku,poliesteri, apo nailoni. Pambuku prodhohet nga bim t pambukut. Poliesteri dhe nailonijan prodhime q nxirren nga nafta. Plastika po ashtu prodhohet nga nafta. Po ushqimijuaj? Njerzit han drithra, fruta dhe pjes t tjera t bimve. Juve po ashtu mund t juplqejn produktet e qumshtit dhe mishit q i kemi dhurat nga kafsht. fardo qkemi apo prdorim prftohet nga resurset tona natyrore. Cilat lndt e lartprmndurajan t riprtrishme? Cilat nuk jan t riprtritshme?

Plastika misri qymyri gur dhe minerale druri lende dushku

Fig.4 Resurse te riprtrishme dhe jo t riprtrishme

Pyjet jan resurset m t dobishme natyrore t riprtritshme. Ato mund t prdoren prt prodhuar prafrsisht 8,000 gjra t ndryshme. Druri prdoret pr t br shumicn ektyre produkteve. Druri i marr nga pylli gjendet n shtpit tona, atit, dyert, dritaretmobiliet, letrat dhe kshtu me rradh. Po ashtu kimikate t ndryshme q nxirren prejdrurit prdoren pr t prodhuar gjrat qe ne prdorim si rroba mndafshi, ushqime, barnamjeksore dhe goma apo kauuk.


10/80

10

Foto 5 Lende djegese e pergaditur nga jashteqitja e blegtorise, ne zonen e Sharrit (SNV,2010)

( Pas pwrgatitjes, gjate periudhes se veres lihet ne diell, sic paraqitet ne foto, ku thahet dhe lidhet e

kompaktesohet. Ne dimer perdoret per ngrohje.)

T gjitha burimet natyrore duhen t prdoren me menuri. Ne duhet ti ruajmburimetnatyrore. Ruajtje (konservim) nnkupton mos shprdorim, dmtim, apo zhdukje t tyre.Kjo sidomos vlen pr resurset e paprtritshme. Megjithat, disa resurse natyrore triprtritshme mund t zhduken nse ato shkatrrohen t gjitha apo shfrytzohen jashtmase.

Ne po ashtu duhet t mbrojm resurset natyrore nga ndotja e cila shkaktohet nga hedhja ekimikateve dhe produkteve t tjera t rrezikshme e t dmshme n natyr. Nafta ederdhur n uj, kimikatet helmuese n ajr apo mbeturinat e hedhura anash rrugs janshembuj t ktij problemi. Ather ka mund t bni q t prkujdeseni pr resurset

natyrore? Ju mund ti kurseni, ri-prdorni dhe ricikloni ato! Pr shembull fikni dritat kurnuk jeni n dhom. Kjo do t ul harxhimin e lnds djegse t qymyrit (fosilit) pr tdhn energjin elektrike. Ngisni biikletn dhe ecni m tepr n kmb, pr t reduktuarsasin e nafts q prdoret pr transport. Sendet si ibriku, qypat, letra dhe qeset eplastiks mund t shfrytzohen srish. do her q shfrytzoni srish dika, ruani resursetnatyrore q do t prdoreshin pr ti br t rejat. S fundmi, ju mund t kryeniriciklimin. Riciklimi nnkupton rishfrytzimin e lndve pr t prodhuar dika t re.


11/80

11

Lndt q mund t riciklohen leht jan: xhami, disa lloje t plastiks, letra, kartoni,alumini dhe eliku.

Disa objekte t tjera sht e vshtir q t riciklohen. Ato shpesh prgatiten nga przierje

t materialeve t ndryshme. Przierjet mund t jet vshtira pr tu ndar. Prpiquni tblini dhe prdorni objekte q ju mund ti ricikloni (q mund t prdoren prsri). Resursetnatyrore, t riprtritshme dhe t paprtritshme jan t rendsishme pr t gjith ne. Neduhet ti ruajm dhe ti prdorim me kujdes ato.E ardhmja jon varet nga to.Lndt ushqyese jan prbrje kimike pr t cilat krijesat kan nevoj. Ato jan resursenatyrore t riprtritshme. Ato lvizin n cikle dhe asnjher nuk harxhohen. Kur njkafsh ha nj bim, ajo merr lndt ushqyese t. Lndt ushqyese prdoren nga kafsht,dhe m pas shum prej tyre dalin si mbeturina, pra riciklohen duke i rikthyer lndtushqyese n tok. Kur vdes ndonj kafshe lndt ushqyese t depozituara n trupin e saj,gjat dekompozimit te trupit kthehen po ashtu n tok. Bimt marrin lndt ushqyese ntok dhe e vazhdojn ciklin.

Ku shkojn mbeturinat kur ju nuk i hidhni ato lart e posht? Nj nga vendet sht gropa embeturinave. Mbeturinat duhet t qndrojn t mbyllura aty n mnyr q t mos e ndotintokn, ajrin apo ujin. Nj vend tjetr ku ato mund t shkojn sht furra djegse. Ajosht nj furr shum q i djeg mbeturinat derisa bhen n hi. M pas hiri hidhet ngropn e mbeturinave. Vendi i tret ku mund t drgohen disa lloj mbeturinash sht nnj grumbull plehrash pr dekompozim. Grumbulli i plehrave pr dekompozim, prbhetnga mbeturinat natyrore si jan pjest e mbetura t ushqimeve, gjethet, barishtet etj.Pas dekompozimit, ato mund t prdoren srish pr t plehruar bimt. Lvizja embeturinave nga shtpia apo komuniteti n njrn nga kto vende, quhet grumbullimmbeturinash.

Lndt djegse t fosilit si jan nafta, qymyri dhe gazi nuk do t jen t prjetshme.

Ato nuk jan t riprtritshme. Njerzit po bjn prpjekje t mdha pr t gjetur lndt reja djegse m t pastra dhe q mund t sigurojn energjin q ne na nevojitet.

Energjia e ers, diellit dhe hidrogjenit jan resurse t riprtritshme q ofrojn shpres

pr t ardhmen.


12/80

12

2.2 Ndihmoje edhe ti pyllin

Edhe pse mund t mos jeni pronar i pyllit, ju prap mund t jeni kujdestar e menaxhues itij. Ju jeni mbrojts i pyllit kur zgjidhni t prdorni produktet e prftuara nga resurset eriprtritshme, kur ricikloni produktet e drurit dhe letrs, kur e mbani at pastr duke moshedhur mbeturina dhe kur nuk i dmtoni bimt dhe druret. Jo t gjithe familjet q jetojnn vendin ton jan pronar pyjesh. Por, edhe n familjet q e kan at t vegjlit nuktrajtohen si kujdestar, pasi ata jan akoma duke msuar. Shum shpejt ju mund t bhenipronar i nj pylli t trashguar nga familja apo nga nj pron q do t blihet. Ju do t jeninj kujdestar dhe menaxhues i mir i pyllit kur t arrini t bni plane q t bjn tmundur q ai t shfrytzohet dhe gjithashtu t jet i prshtatshm pr bimt dhe kafsht.

Pyjet dhe pemt frutore jan ndr burimet m t dobishme natyrore t

riprtritshme. Ne i prdorim ato pr t prodhuar pothuajse 8,000 objekte t

ndryshme. Druri prdoret pr t prfituar shumicn e ktyre produkteve. Druri

gjendet n shtpit tona, n mobilje, tek letra dhe t shum produkte t tjera. Poashtu lndt kimike q prftohen nga druri prdoren pr t prodhuar rroba

mndafshi, ushqim, gomat dhe kauukun.

Nn-produktet jan gjrat e krijuara nga pjest e mbetura. Pr shembull kur druripritet dhe sharrohet, pjesa e mbetur e pluhurit t drurit mund t prdoret si lnd

djegse, pr t krijuar drrasa apo shtres pr kafsht shtpiake. Nj nn-produkt

tjetr nga prerjet e pemve (drurve) sht lvorja e bluar q prdoret pr t ruajturlagshtirn duke mbuluar vazot e luleve apo tokn pr rreth drureve e shkurreve

nepr kopshte e lulishte.


13/80

13


14/80

14

Fig 6 Disa nga produktet e pyllit

Sa produkte t drurit mund t identifikoni n shtpi?

Mendoni pr 10 gjra t dobishme n shtpin tuaj q prodhohen nga lnd drusore.

Shihni nse mund t gjeni s paku 15 gjra n shtpi q vijn nga druri.


15/80

15

Projekte prmbledhseVizatoni drurin tuaj t preferuar. Fiksoni vizatimin n nj drras

posteri . Vizatoni disa produkte q ne i marrim nga ky dru (prshembull mobiljet). Bni krkime (provoni enciklopedin apo ndonj

libr mbi pyjet dhe drurt) q t gjeni produktet e duhura. Llojet

ndryshme t drurve na japin produkte.

Prgatitni nj prezantim t resurseve t riprtritshme dhe tpaprtritshme, duke shfrytzuar mostrat (nj pjes t vogl druri

apo shkmbit, pr shembull) apo vizatimet dhe fotografit. Fiksonigjrat n nj drras ku t dalloni se cilat jan t riprtritshme dhe

cilat jan t paprtritshme.

Prgatitni nj prezantim lidhur me profesionet q kan t bjn mepyjet (pr shembull, biolog i jets s egr apo pylltar). Prfshini foto

rreth e detyrave t ndryshme t puns, si kontrollimin e mbijetess n

plantacione t pemve apo menaxhimi i shitjes s lnds s drurit.

Paraqitni kto foto n nj drras apo poster .

Gjrat q duhen pasur parasysh gjat ecjes suaj n natyr1. Cilat lloje drusore apo barishtore jane dritdashse (duan diellin)?

2. Cilat kafsh keni par gjat ecjes suaj, n pyll, bjeshke, etj?

3. N cilat kate apo shtresa t pyllit ndodhen ato?

4. Cilat insekte keni par n mbulesen barishtore? Cilat n kuror? Cilat n

nnpyll?5. N cilat shtresa t pyllit deprton m s shumti shiu? N cilnshtres deprton

m s paku?

Planifikoni nj shtitje me familjen n park apo ne pyllin e familjes suaj.Shikoni llojet e resurseve q ofrohen pr vizitor dhe prgjigjuni pyetjeve tmposhtme1. A ka ndonj dshmi t prerjes s pyjeve? Prshkruajini ato.2. far masash jan marr pr t ruajtur pamjen e pyllit?

3. Cilat jan shenjat e pranis s kafshve t egra q pat?

4. far informacioni keni rreth arinjve apo kafshve t tjera?

5. far mendoni pr pastrtin e ujit dhe ajrit?

Shfrytzoni kt rast ti tregoni familjes suaj se far dini rreth menaxhimit tresurseve natyrore.


16/80

16

KAPITULLI 2

2 DENDROLOGJIA PR MUA DHE TY

2.1 T emrtojm drurt

A keni menduar ndonjher se duhet t quhet nj dru? do lloj druri ka emrin e tij. Juduhet t dini ti identifikoni drurt nse doni t shqyrtoni tiparet dhe shfrytzimin e dodruri n veanti. Shkenca e identifikimit t drurit quhet dendrologji. Drurt sikurse edhegjallesat tjera kan edhe emr popullor, si thirret nga banoret e si na i kane mesuargjyshrit, edhe emr shkencor. Shumica e njerzve shfrytzojn emrin popullor t drurit.Lis, dushk, bung, mllak, frashr, bli, pish bredh jan emra popullor.

2.2 Praktika e emrtimit

Shkenctart dhe teknikt prdorin emrat shkencor pr drurt. Druri ka vetm nj emrshkencor, por mund t ket m tepr se nj emr popullor, ose disa drur mund t kenemr popullor t njjt.Emri shparth sht gati i panjohur n Kosove. Ky lloj dushku thirret me emra tepr tndryshm n gjith hapsirn ku flitet gjuha shqipe, n Kuks, Has e Kosov thirretMllak; n fushen e Korcs thirret bllagun apo ballgum, n Mirdit thirret Bunger, nKruj e Dumre shpardh ndrsa n fshatrat e Tirans shparthije.

Sistemi shkencor i klasifikimit dhe emrtimit t bimve, quhet taksonomi dhe i ndihmonpylltart dhe t tjert q t komunikojn qart rreth llojeve t drurve. Taksonomiaorganizon gjallesat n grupe sipas tipareve t ngjashme q ato kan. T gjitha gjallesatjan t ndara n dy grupe t mdha t quajtura mbretri. do gjalles i takon mbretrisbimore apo shtazore. Pastaj do mbretri ndahet n grupe m t vogla, dhe ato grupendahen prap n grupe t tjera m t vogla. Grupi i fundit m i vogl quhet lloji. Mposht sht paraqitur nj shembull i klasifikimit t bunges, si nj lloj dushku shum iprhapur.

Mbretria .......BimoreTipi......Spermatophyta Farore

Nn-tipi......Gymnospermae FareveshuraRendi......FagalesFamilja...... FagaceGjinia...... QuercusLloji...... Quercus petreaSistemi i emrtimit shkencor bazohet n gjuhn latine. Edhe pse emrat latin jan trndsishm pr pylltart, ju nuk keni pse ti msoni ato ktu. N vend t tyre ju mund t


17/80

17

fokusoheni n emrat popullor pr identifikimin e llojit te drurit q rritet n komunn,fshatin apo familjen tuaj.

2.3 Prher t blerta apo gjetherns

A e dini q gjethet jane pjesa m e zakonshme q prdoret pr t gjetur llojin e drurit met cilin kemi t bjm? Po kur duam te gjejme se fare druri sht ai q shohim dhe jemin dimr, si i bhet? Shumica e konifereve apo halorve, pra e drureve te mbuluar mehala t gjelbra, i mbajn gjethet e tyre edhe gjat dimrit, Por shumica e pyjeve private tKosoves jan gjethernse. Prandaj prve gjetheve sht me rndsi t msojm edhedisa mnyra t tjera pr t gjetur se cilin dru kemi prpara. Pr t dalluar drurt mund tprdoren farat e frutat, bisqet e sythet, si dhe ern e veant t luleve.Drurve gjetherenes ju bien gjethet cdo vit kur koha ftohet. Ne pranvere, druretgjetherenes celin gjethe te reja. A ka ndonje dru te tille ne lagjen tuaj?Ndoshta ju eshte dashur te mblidhni gjethet qe kane rene ne toke!

Pemet me gjethe te gjera dhe te sheshta quhen peme gjethegjera. Disa peme kane gjetheqe duket sikur jane te ndara ne shkalle. Keta quhen peme me gjethe te shkallezuara.Pemet kan lloje te ndryshme levoresh. Megjithese levoret e pemeve kane pamje tendryshme, sipas llojit t pems, ata kane te njejtin funksion tek te gjitha pemet- i mbrojneata nga demtimet dhe semundjet. Disa peme mund te njihen nga lloji i levores qe kane.Lvoret e pemve kane prbrje, trashsi, ngjyra, madje edhe aroma t ndryshme!Lvorja mund t jet e lmuar, e ashpr, me gunga, e mpreht ose e ciflosur. Cilat jandisa prej mbiemrave q ju vijn n mendje pr t prshkruar lvoren e nj druri q shihni?

Per tu fotografuar

Fig. 7 Tipet e gjetheve dhe bisqeve

2.4 Identifikimi I drurve

Disa tipare t veanta q do prdorim pr identifikimin e drureve tregohen nvijim. Jasht n oborrin e shtpis suaj ose n nj park lagjeje, mblidhni sa m shumgjethe dhe bisqe. Pr t ndihmuar njerzit t identifikojn drurt e panjohur, pylltaretkan zhvilluar lista t veanta t identifikimit t drureve te quajtura elsa. elsat do t'jundihmoj t identifikoni nj specie drusore duke u bazuar n tiparet e drurit. Si dallueseshrbejn forma e degzimive, forma e gjetheve, mnyra e vendosjes s halave


18/80

18

etj.Degzimet mund t jen t kundrta, t thjeshta, alternative, t prbra, gjethe tvetme, hala t vetme, hala t vendosura n grup(dy,tre,pes).Pr t identifikuar drurt mund t prdoren elemente t ndryshme. Mund t shqyrtohengjethet, lulet, levorja, bisqet, frutat, farat, forma e drurit, karakteristikat e drurit, anatomiae drurit, prbrja kimike, gjenetika, aroma, madje edhe shija. Klasifikimi botanik i

grupimit t drurve prdor si element dallues lulet. Mnyra m e leht pr t identifikuardrurt sht nse nisemi nga lloji i gjetheve. Gjithsesi, kjo mnyr nuk mund t prdoretgjithmon pasi drurt gjethegjr i humbasin gjethet gjat dimrit. M posht do t gjenidisa informacione themelore rreth drurve gjetherns q do tju ndihmojn n vazhdim.

E prbr apo e thjesht?

Gjethet mund t jen t thjeshta apo t prbra. Gjethet e thjeshta jan ato m tprhapura. Nj gjethe e thjesht ka dy pjes kryesore. Pjesa e par sht ajo q nethrrasim gjethe apo llapa. N shumicn e rasteve ajo sht e gjer, e shesht, dhe egjelbr. Pjesa e tjetr sht bishti, i cili lidh gjethen me degen e drurit.

N pjesn ku bishti i gjethes lidhet me degn e drurit, ndodhet nj syth. Ky syth do tshprtheje pr t formuar nj deg e re me gjethe ose lule n pranvern e vitit tardhshm. Kur nj gjethe e thjesht bie n vjeshte, sythi mbetet n deg dhe prgatitet tel n pranver.

Gjethet e prbra kan m shume pjese sesa gjethet e thjeshta. Ato kane disa gjethza qlidhen n kercell.

Me foto

Fig.8 Tipet e gjetheve dhe bisqeve

2.5 Edhe dushqet jan t ndryshm

Informacionet rreth dushqeve q do t gjeni m posht, s bashku me fotot e tyre, do tju

ndihmoj t msoni m shum rreth drurve kryesor. Emri shkencor drurve shtprdorur pr t eliminuar konfuzionin q vjen si pasoj e emrave popullor q prdorenn vendin ton.

2.5.1 Bunga (Quercus petraea Liebl.)


19/80

19

Tek ne Bunga sht dushku m i prhapur, kurse n Evrop, nga prhapja mban vendin edyt, pas nj dushku shum t ngjashem me t q quhet Rrnja (quercus robur). Bungaformon bungishte t thjeshta ose t prziera.

Fig.9 Bunga Quercus petraea Liebl.

Bunga sht nj lloj dushku arrin lartsi deri n 35-40 m dhe trashsi deri n 2-3 m. Lvorjaka ngjyr t murrme, sht pak e trash dhe ka shum arje me ngjyr t verdh. Gjethetkan bisht 10-25 mm t gjat, jan rnse, kan ngjyr t blert, dhe form vezake tprmbysur. Bunga lulzon n prill-maj dhe i pjek frytat n shtator-tetor t po atij viti. Frutat

(t cilat thrriten lnde) qndrojn 1-5 s bashku. N nj kg gjenden 250-350 lnde. Fuqiambirse e tyre arrin deri 60 % dhe e ruan pr 4-5 muaj.Kjo tregon se nese mbjellim nkushte laboratori 100 fara, 60 prej tyre pritet te mbijne. Bunga prodhon fruta me shumicn do 4-6 vjet. Rritja e filizave t sapombir, n fillim sht e ngadalt, ndrsa pas moshs10 vjeare shpejtohet. Bunga shtohet me far, me mbjellje direkte apo me fidan. Lastaronmir. Ajo jeton 300-400 vjet. Ka nj cilsi druri mjaft t lart, sht e fort, homogjene, ernd (pesha specifike mesatare 1,06 kur eshte e sapo prere, 0,76 e stazhionuar dhe 0,67 ethat), punohet leht, prdoret pr traversa, kompensato, mobilje e parket, pr veshje tbrendshme etj.


20/80

20

Fig 7. Pyll I larte Bunge ne Leskovice, Kacanik (SNV, 2010)

Ka qndrueshmri t lart ndaj ujit prandaj prdoret edhe n punimet hidraulike.

Tek ne sht vendosur n mnyr natyrore, npr kodrina, shpate t ulta, duke u shtrir nzonne gshtenjs, ndonjher edhe n nnzonn e ngroht t ahut. Bunga ka qndrueshmrindaj thatsirs, por n vende t thata nuk realizon rritje e prodhimtari fort t mire t drurit.Q t ket rritje t mir ka nevoj pr drit.mohet pr dru me vler t lart, q gjen prdorime t gjithanshme pr lndet me vler nushqimin e blegtorise dhe pr lvoren e pasur me tanin. Krkon vmendje t madhe prriprtritjen dhe krijimin e gjenerats s re.Asnj dru pyjor n vendin ton, ve rrapit e gshtenjs, nuk rron m shum se Bunga dhe

Rrnja. N klim e tok t prshtatshme bunga arrin trashsi mbi 8 m dhe disa individ t

veant mund t jetojn deri n 1000 vjet.

2.5.2 Shparthi (Quercus frainetto Ten.)

Shparthi gjendet gati n t gjith vendin ton, por sic e kemi thn edhe m lart, rrall thiretme emrin e tij, m shum prdoret emri mllak ose bung. Pr pronart sht me rndsi qt dallohet, pasi mimi i tij n treg sht i ndryshm nga qarri apo bunga. Esht i prhapurn t gjith gadishullin Ballkanik, n jug t Italis dhe veriperndim t Azis.


21/80

21

Druri ka nj lartsi prej 30-40 m, dhe sht i ngajshm me bungn. Lvorja formon nj koret holl n form luspash. Kurora sht e gjer dhe e pasur me gjethe. Shparthi ka sytheshum t mdhenj me form vezake (sythet i ka m t mdhenj se do dushk tjetr). Gjetheti bien von n vjesht. Ato jan t gjata rreth 15-18 cm dhe t gjera 6-12 cm. Shparthilulzon n prill-maj dhe pjek frutat n tetor. Lndt i ka t trasha, pothuaj pa bisht qndrojne

2-8 s bashku. Gishtja (kupa) mbulon vetm 1/3 e gjatsis s lnds. Shparthi ka rritje mt ngadalt se bunga, e qarri apo rrnja. Druri ka cilsi t mir, t ngjashme me at tbungs, por ka blane pak me t gjer, se bunga. sht i prshtatshm pr mobilje, prdrrasa, traversa, pr vegla bujqsore, etj. Shparthi mund t rritet edhe n tokat kompakte,argjilore t rnda, t lagta n dimr e t thata n ver.

Fig.8 Shparthi Quercus frainetto Ten

Kryesisht takohet si pyll i ult prgjat gjith rrafshit t Kosovs, por mund t gjendet edhesi pyll i mesm apo i lart. Si pyll i ult rekomandohet t trajtohet me qarkullim 18-25vjear. N toka t trasha jep deri n 30 mst (meter hapesinore) dru pr ngrohje ne vit, dmthn nj periudh 18 deri n 25 vjeare n nj hapsir nj hektar jep 540-750 mst dru prngrohje.

2.5.3 Qarri (Quercus cerris L.)

sht i prhapur kudo n pyjet e dushkut, i przier me shparthin, bungn, bungbutn,frashrin e bardh, vodhzat etj. Qarri i afrohet bungs nga forma e kurors, por e ka majnovale e pak m t dendur. Ai arrin lartsi deri n 25-35 m dhe trashsi rreth 1m-2.5m.Ka njsistem rrnjor boshtor t thell. Lvorja e tij ka ngjyr t murrme n t kuqerremt, dhe n t


22/80

22

ka arje t thella gjatsore dhe tranversale. Bisqet gri n maje me push. Sythet me mllugane trajt fijesh.Fijet ndihmojn n prcaktimin e llojit me an t biskut. Gjethet jan trnshme. Bishtat e gjetheve me ndajgjethe t qndrueshme.

Fig.9. Qarri Quercus cerris L

Llapa e gjethse sht 5-10 (18) cm e gjat 3-5 (8) cm e gjer e vringelluar apo pendore .Vrigujt n form trekndshi. Qarri lulzon n prill-maj dhe frutat i pjek ne tetorin e vitit tdyt. Frutat i ka gati pa bisht, 1-4 s bashku. Mllugat e gishtjes t holla si fndyell, tlarguara dhe me maje t drejt ose t prthyer. Lndja (fruti) vjen si e shtypur, n maje kanj thumb.Ka nj rritje mjaft aktive, n vitet e para ja kalon bungs dhe shparthit. Ai lastaron bollshm.Druri ka ngjyre t murrme n t kuqerremt, sht i rnd (pesha specifike 1,10 ne gjendje tfresket, 0,90 e stazhonuar dhe 0,82 e that), me rrath vjetore te ndar mir dhe me rrezemodulare m t dukshme sesa bunga.Druri prdoret pr drrasa, traversa, rrota e mjete t tjera bujqsore. Si dru punimi nuk kavler t madhe sepse ahet, shtrembrohet dhe kalbet shpejt, por prkundrazi mohet shumesi dru zjarri.

Menaxhimi dhe prkujdesja pr Qarrin: Qarri deri n moshn 40-50 vje rritet meshpjetsi mjaft t madhe, duke u br pr tu prer pr dru pr ngrohje q n moshn 12-15vjeare. Kjo sht forma m e prshtatshme pr menaxhimin e tij. Megjithat ai trajtohetedhe si pyll i lart pr shtylla e lnd. Nj hektar pyll i ult jep sipas kualitetit t toks ku


23/80

23

rritet nga 10 deri n 40 metr ster n vit (metr hapesinor dru pr ngrohje n vit).

Fig. 10. Pyll i ulet dushku me amesore ne Caraleve, Shtimje (SNV, 2011)

2.5.4 Rrnja (Quercus robur L.)

sht e ngjashme me bungn dhe shpesh thirren me t njejtin emer, por ka nevoj pr tokm t trash e m t freskt. Ka trup trungdrejt, me lartsi 40-50 m dhe trashsi 2-3 m.Sythet jan ovokonik, pa maj dhe t mbuluar me mlluga (luspa) ngjyr gshtenje oseulliri t errt. Gjethet jan rnse, 7-12 cm t gjata e 4-7 cm t gjera, me 4-5 vriguj ans, dheme bisht t shkurtr 2-8 mm. Lulet (gathet) mashkullore, kan ngjyr jeshile dhe jan 2-4cm t gjata, ndrsa ato femrore kan bisht t gjat dhe elin gjat prillit ose majit. Lndet,dyshe ose treshe n nj bisht deri 16 cm t gjat, jan m t mdha se t bungs (1.5-3 cm tgjata e 1-2.2 cm t trasha), me ngjyr gshtenj t errt, dhe me vijza t zeza gjatsore kurjan t freskta. Ato piqen n tetor.


24/80

24

Fig.11 Rrnja Quercus robur L.)

Druri me blan t bardh e t ngusht dhe me myj ngjyr mishi n t verdh, sht elastik, ifort dhe i rnd (1 m3 lnd e stivuar peshon 780-800 kg). Meq sht shum iqndrueshm ndaj lagshtirs, prdoret pr traversa, pilota e shtylla, pr ndrtime detare, prqerre e voza, si dhe pr porta, dyer e mobilje t rnda. Gjithashtu sht mjaft i prshtatshmdru zjarri dhe qymyr. Lvorja prmban 8-20 % tanin. Gjethet, q q kan vlera ushqimoremjaft t mdha, prdoren si ushqim pr dhit dhe pr krimbin e mndafshit. Mund tprdoret pr formimin e brezave pyjor ne zonat fushore.

2.5.5.Bungbuta (Quercus pubescens Willd.)

Bungbuta, q pr nga forma i prngjet bungs, arrin lartsi deri n 18-20 m. Lvorja edrurve t mom sht e ar, dhe e ndar n pllaka pak a shum t drejta. Gjethet jan6-12 cm t gjata e 4-6 cm t gjera, me fund t rrumbullakt, me 5-7 vriguj; dhe n pranverkan push n t dy faqet. Lndt jan m t vogla e m t holla se t bungs (deri 2 cm tgjata) dhe kan push t imt. Ato piqen n tetor.


25/80

25

Fig 12. Bungebuta Quercus pubescens Wild.)

Ka nevoj pr m pak lagshti ajri e toke se bunga, ndrsa pr nga krkesa pr drit renditetndrmjet bungs e shparthit. E gjejm n pyje t przier me qarr, bung, shparth, shkoz ekrekz. Lshon lastar sa her q pritet. Trajtohet si cungishte pr dru zjarri, si cungo-trungishte kur prdoret pr gjeth dhe shum rrall si trungishte pr lnd. Jeton rreth300-400 vjet, por mund t shkoj edhe deri n 1000 vjet.sht shum e prshtatshme pr dru zjarri dhe qymyr. Lvorja prmban 10-12 % tanin.Gjethet prdoren si ushqim pr bagtit. Mund t mbillet pr t ripyllzuar vendet me gur et that, pr t hijzuar rrugt malore apo pr t zbukuruar parqet.

2.5.6 Bulgri (Quercus trojana Webb.)

Bulgri arrin lartsi deri n 20-25 m dhe trashsi deri n 1-1.5 m. Lvoren e ka t murrme dhen t ka t ara gjatsore si t qarrit. Degt e reja kan ngjyr t kuqerremt t errt (prandajthirret edhe qarr i kuq). Gjethet kan bisht t shkurtr dhe form ovale. Ato kan gjatsi 4-7cm, gjrsi 2.5-4 cm, dhe n an jan t dhmbzuara si gjethet e gshtenjs. Gjethetqndrojn t thara n deg deri n pranver. Lulet elin n prill ose maj. Lndt, q kanzhguall m t madh se t qarrit, jan 2.5-4.5 cm t gjata dhe 2-2.5 cm t trasha, dhe kan njsi thumb n maj. Pjesa m e madhe e lnds gjendet brenda zhguallit. Ato piqen n nntor.


26/80

26

Fig.13 Bulgri (Quercus trojana Webb

Bulgri ka nevoj pr ajr e drit. sht rezistent ndaj errave, por jo ndaj temperaturave tulta. N tokat e thata, me gur e t rrahura nga errat rritet i przier me bungbutn,gorricn, ngasjen, kulumbrin, frashrin e bardh etj. Ai prtritet leht prmes fars apolastarve t shumt q nxjerr.Druri, ka blan t bardhreme e zemr ngjyr gshtenje, sht i rnd (1 m3 i stivuar peshon730 kg) dhe shum i qndrueshm. Prdoret pr ndrtime detare, shtylla minierash etraversa, pr punime karrocerie dhe pr voza. sht shum i mir pr dru zjarri dhe qymyr.Lvorja ka n prmbajtje lnd regjse.

Dshir pr t msuar

Aktivitete t tjera

N veprimtarit e mposhtme, mbani mend disa rregulla themelore t mbrojtjes s

natyrs. Mos dmtoni apo shkatrroni bimt dhe kafsht q jan duke u studiuar.Mblidhni dhe identifikoni s paku 12 lloje t ndryshme gjethesh, 4 prej t cilave tjen lloje t ndryshme dushqesh. Futini gjethet mes fleteve t nj libri t madh, dhe

vendosni mbi to nj pesh t madhe pr t paktn dy dit. Kjo do ndihmoj q gjethet

t thahen. Seciln nga gjethet e thara ngjiteni n nj flet formati me trashsimesatare. N pjesn e pasme t flets shkruani bukur emrin e drurit n shqip dhe

emrin shkencor, si dhe karakteristikat kryesore t tij. M pas futeni fletn n letr

transparente. Kt letr mund ta prdorni me shokt e klass pr t testuar dijet e

njri tjetrit pr llojet e drurve q rriten n pyjet tona.Fotografoni gjethet, degt, farat dhe frutat e t paktn dhjet lloje drursh.

Grumbulloni kto fotografi n nj poster, ose prgatisni nj "Album t llojeve drusore

t familjes". I gruponi fotot sipas gjetheve apo frutave, dhe prpiquni t prfshini aty

gjra sa m interesante.


27/80

27

KAPITULLI 3

3 NDRYSHIMET NE PYLL -SUKSESIONI IPYLLIT

3.1 Forca e ndryshimit

Mijra vjet m par Kosova ishte nj liqen I madh I

rrethuar nga malet. M pas liqeni u zbraz duke na lnrezerva t mdha t qymirit t gurit n fundin e tij, etok t pasur q gradualisht u vesh me pyje gjigande.Njerzit e par q e banuan vendin filluan q tstrehohn n kto pyje, e t prdorin pr jetesproduktet e tyre. Me zbulimin e zjarrit njeriuprimitive, filloi t digjte pyllin e ta prdorte atshpesh pr kullot apo bujqsi. Pyjet e sotme qeveshin kodrinat n rrafshin e Kosovs, mendohet qvin pasi jan prdorur pr disa qindra vite si kullotate deleve, dhive e lopve. Pra banoret u bn shkak qmbulesa pyjore e kosovs pesoi je ndryshim t madh,

ndryshim q n gjuhn e pylltaris quhet suksesion.Kur zjarri, prmbytjet, kullotjet apo prerjet shkaktojnnj ndryshim t madh t drureve pyjore, thuhet sesuksesioni i pyllit ka filluar. Dure t rinj vendosenatje ku me pare t tjera lloje jane rritur.

Fig. 14

Shenoni me X ngjarjen q mund t ken

Projekt pr t shfaqur llojet e drurve t pyllit t familjes suaj.

Mblidhni dhe ekspozoni gjethet, farat, frutat apo prerjet trthore t

degve t gjasht ose m shum drurve. Prejra trthore duhet t ketnj diameter t pakt 2cm. T gjitha pjest e mbledhura mund t

organizohen n nj libr. Nse zgjedh kt mundsi, prgatisni nj

koleksion me gjethe n mnyr q libri t jete i holl dhe i shesht.

Prgatisni nj skem t thjesht se si keni arritur ti identifikoni drurt.

Prdorni vetm nj grup kryesor (halore ose gjethrnse). Vizatojeniskemn n nj poster, dhe krahas shpjegimit mund t ngjisni edhe llojin

e gjethes. Prdorni imagjinatn tuaj!

Vizatoni nj hart te pyllit duke treguar vendndodhjen e shtpis suaj

dhe t drurve rreth saj. Emroni llojet e drurve. Mblidhni nga njgjethe, bisk apo far nga secili dru, dhe ngjiteni at n vendin ku do

vizatoni drurin.


28/80

28

shkaktuar suksesionin n pyll

_____ prerja _____ zjarri _____ prmbytja _____ numri I madh I blegtoris

_____ thatsira _____ punimi I toks dhe prerja totale e pyllit

3.2 Drurt pionier n hije apo n

diell???

Kur priten disa drur n pyll, bashk meta largohet edhe hija, q e prdorinfilizat e vegjel q sapo kan mbir.Filizat e rinj q pritet t zn vendin edrurve q u prene tashm do jen t

ndryshm.Ata do jen t prshtatur prtu rritur n diell e jo n hije. T till, nvendin ton jan, mshtekna, plepi iegr, qershia dhe frashri. Kto llojdrursh quhen lloje pioniere, pasi atagjat rritjes nuk kan nevoj pr hije.Nganjher ata u krijojn problemeedhe t vegjlve t tyre. Kjo pr faktinse filizat e tyre t reja nuk durojn dotas edhe hijen e prindit.

Ka edhe drur q nuk e durojn diellin eq kan nevoj q n vitet e para trriten n hije. T till jan pr shembullbredhi dhe ahu. Pylltaret dhe pronartbjn kujdes q filizat e ktyre llojevepyjore te mos mbeten pa hije, praasnjehere nuk bjn prerje t gjithpyllit, por vetm rrallime q t krijojnhapesir pr t vegjlit.

Nj pyll, ku druret e katit t lart jan t

njjt me ata nn kuror, quhet pyllklimaks ose i qndrueshm. Nje pyll itill mund t rrij pr qindra vjet n atgjndje, nse nuk ngacmohet nga zjarriapo nga sharrat.

Fig.15


29/80

29

3.3 Nuk ka si shtpia jote

Gjallesat apo kafsht e pyllit shfaqin sjellje tepr te veanta me ata q kan pr rreth. dogjalles ka nj vendbanim shum t veant i cili sht m i prshtatshm pr t. Kyhabitat apo vendbanim i preferuar plotson nevojat e veanta t kafshve pr ushqim, ujstrehim dhe hapsire. Kur pylli ndryshon, llojet e kafshve q jetojn atje gjithashtundryshojn. Stade t ndryshme t jets si i ri, i mesm, i rritur apo i mplakur, pylli krijonkushte ideale jetese pr lloje t ndryshme kafshsh. Disa nga kafsht plqejn shum llojehabitatesh. Ariu i zi plqen boronicat edhe manaferrat, q jan me shumic n pyjet e rejaq sapo ngriten, por n t njjtn koh ai plqen mjaft edhe pyjet e vjetra me drur tmdhenj e kurora t mbyllura pr strehim.

Fig.16 Vendbanimi I breshkes, SNV 2010

Zgjidhni nj kafsh q jeton n pyjet rreth zons suaj. Zbuloni se pr cfar habitati kanevoj ne mnyr q siguruar ushqim, strehim dhe hapsir. Strehimi mund t prfshij

hapsir pr t ndrtuar folen, pr t fjetur,pr letargji dhe gjithashtu pr te shptuar ngagrabitqart ose koha e keqe. Bni nj prezantim t shkurtr pr prshtatjen e krkesave tekafshve sipas fazave t sukseksionit pyjor.


30/80

30

Vzhgoni suksesionin n pronen tuaj, si njprojekt afatgjat. Veconi me an t nj gardhi t

prkohshm nj siprfaqe 10m me 10m noborrin tuaj. Pastroni t gjith bimt n ktzon, q t nxirrni n pah tokn e zhveshur.

Punoni me bel dhe pastroni tokn nga rrnjt.Mos e ujitni, plehroni ose kositni. Vzhgoni

kt hapsir nj her n muaj. N seciln vizitvini re se cfar bimsh po rriten. Cfar jan atabarra t kqija, bar, shkurre apo drur? Nseshfaqen filiza drursh prpiquni ti identifikoni

ato n nivel gjinie (psh lis, pish ose plep).Fotografoni ose skiconi pyllin tuaj sa her tavizitoni dhe mbani shnim datn. Vazhdojeniket veprimtari pr t paktn dy vjet. Mos prisnit bhet nj pyll klimaks, pasi do t duheshin

qindra vjet! Pas t paktn dy vjetsh, prgatitninj ekspozit me skicat , fotografit dheinformacionin q ju keni mbledhur pr tilustruar bimt e ndryshme q zaptuan zonn me

kalimin e kohs. Gjithashtu ju mund t ndrtoninj model pr t ilustruar suksesionin qvzhguat, prdorni material e t pyllit, dhemateriale t tjera q ngjajn me bimt q juvzgjuat.

Prgatitni nj ekspozit me kafsht q gjendet

n t paktn dy tipe pyjesh. Pr secilin tip pyllibj at q vijon:

Fotografoni dhe grumbulloni fotografit

e pyllit

Identifikoni llojet m t zakonshme tdrurve n tipin e pyllit

Identifikoni t paktn dy lloj kafshsh

q jetojn n at tip pylli

Prfshini nj fotografi ose vizatim t

kafshve t prmendura. Vendosini

fotografit dhe vizatimet tuaja n njtabele me tre an ose n nj kuti.


31/80

31

Prgatit nj ekspozit q ilustron jetn n s paku dy lloje pylli. Pr secilin lloj t pyllit

kryej kto aktivitete:

Fotografo apo grumbullo fotografi t llojit t pyllit .

Identifikon speciet apo llojet e prbashkta t drunjve n pyll .

Identifikoni s paku dy specie apo lloje t gjallesave n at pyll.

Vendosni edhe nje foto apo vizatim kafshve t prmendura. N fund bni nj hart t siprfaqes n formn e posterit dhe vendosni ne t t dhnat epyllit

3.4 Tipet e e pyjeve

do pyll sht przierje specifike e nj bashksie drursh. Ky grumbull drursh nuk shti rastsishm. Llojet e veanta t drurve ndodhen s bashku pasi kan nevoj pr uj,tok, dhe drit t njjt. Kt grumbull t llojeve apo specieve q ndodhen s bashku e

quajm tip apo lloj t pyllit. Tipet e pyjeve emrohen me emrin e drurit q dominonon ms shumti. Pylltart shpesh e vendosin n hart llojin e pyllit. Harta i ndihmon ata pr tvendosur n menaxhimin e siperfaqeve specifike.

3.4.1 Tipet kryesore t pyjeve t dushkut

Pyjet me bung (Q. petraea Liebl.)

Shumica e pyjeve t dushkut quhen pyje bunge. N t vrtete jane disa lloje pyjesh t

dushkut, prej t cilave ato t bunges vleresohen si m kryesoret. Ato mund t jen t thjeshtaose t prziera me shparth (Q. frainetto) qe ne shume zona te Kosoves therritet Mllak, me

qarr (Q. cerris), bungbut (Q. pubescens), apo me gshtenj (C. sativa), panj (A.

pseudoplatanus), panj fletgjr (A. obtusatum), vodhz (S. torminalis). Nnpylli formohet,

ndr t tjera, nga thana( ornus), murrizi ( L., C. monogyna), dllenja ( C. orientalis, , J.

oxycedrus).


32/80

32

Fig 17. Pamje nga trajtimi I pyjeve private te Dushkut, Suhareke, SNV,2011

Pyjet me shparth (Q. frainetto Ten.)

Megjithse nga shumica e popullsise quhen me emr tjetr diku Mellak e diku bunge, pyjet

me shparth ndeshen gati kudo, ku shparthi formon pyje t perzier me Q. cerris L., Q.

petraea Liebl., Q. pubescens Willd., C. orientalis Miller., Fraxinus spp.


33/80

33

Fig 18. Pyje private me Qarr, Shparth e Bunge, SNV, 2011

Pyjet me qarr (Q. cerris L.) ose qarrishtet

Pyjet me qarr takohen n male, deri 1200-1300 m dhe n luginat e freskta. Qarri formon

pyje t thjesht ose dushkaja t prziera me Q. petraea, Q. pubescens, Q. frainetto, C.

betulus. Qarri, si dru mezofil, preferon m shum shpatet veriore, veriperndimore e

verilindore, si m t fresketa. Speciet e nnpyllit, shkurre ose barishte, ndryshojn sipas

prbrjes s toks, lartsis, kundrejtimit dhe shkalls s ndriimit. etj.

Pyjet me shkozbardh (C. betulus L.)

Pyjet me shkozbardh ndeshen nga 200 deri 1550 m, duke formuar aty-ktu pyje t vegjl

n vende me kushte ekologjike t veanta (rrz shpatesh, n lugina t freskta etj). I

trajtojm ktu, pasi n shumicn e rasteve jan pyje t przier me Q. pubescens, Q. cerris,

Q. petraea, Q. carpinifolia etj. Nnpylli formohet nga shkurre dritdashse ose

gjysmdritdashse,


34/80

34

KAPTULLI 4

4 JETA E DRURIT

4.1 Fara dhe rritja e drurit

Fara e drurit prmban nj embrion t drurit t ri. Ky embrion ka tashm gjethzat ,

krcellth, dhe nse shohim shum me kujdes do t dallojm nj pik q do t bhet rrnja

e ardhhme e drurit. Embrioni sht i rrethuar nga endosperma-hambari i ushqimit pr t

rritur drurin q do mbij. Kur fara bie nga druri n tok, toka sht e mbuluar nga gjethet

dhe dheu.

Fig 19. Geshtenje e sapo mbire nga fara, Junik, SNV, 2011

Kur toka sht mjaft e ngroht dhe kushte tjera jan krejt t prshtatshme, fara fillon t

mbij, duke e prdorur endospermn pr ushqim. Keshtu q endosperma konsumohet e

gjitha nga filizi qe po mbin. Pas ksaj fara duhet t shoh pr burime t tjera ushqimore.

Kshtu ajo nxjerr rrnjzn , e cila lidhet me truallin, dhe mundson thithjen e ujit dhe

ushqimeve nga toka. Guaska ose rrobat e fars t embrionit m pas ndahen. Disa farra si


35/80

35

lndet, kan mburoje t trash e t fort pr embrionin.T tjera si psh panjat kan veshje

t lehta. Farrat shprndahen nga druri n shum mnyra. Kafsh t ndryshme q

ushqehen me fruta pylli I marrin frutat dhe prpiqen ti depozitojn n folet e tyre.

Era shpesh I merr dhe luan me farat e veshura leht me krah si ato t panjs apo disa

pishave. Farat me gjemba bien mbi gzofin e disa kafshve dhe shoqrohen me kafsht

duke prfunduar shpesh shume larg drurit mm. Liqenet dhe rrekezat apo prrenjte i

marrin farat dhe i transportojn si barkza drejt vendeve krejt t reja. Edhe forca e

rndess ben t sajn duke e terhequr frutin nga pema, duke i dhn shtytje t rokulliset

npr shpat n krkim te nj shtpie t re.

Farat q bien n tok jan thuajse t pjekura. Ato fillojn t mbijn apo t rriten shpejt

pasi kan rn n tok. Por arra e gshtenja pr shembull i pjekin farat n vjesht. Kto

fara jan n gjum dhe nuk zgjohen deri sa vjen pranvera. Farat q jan n gjum duhet

q t kalojn nj periudhe me temepratura t ulta prpara se t zgjohen. Kur fara, psh

arrat, gshtenjat apo lndet e lisit e kalojn dimrin n natyre, posht pemes mm, apo

atje ku i ka drguar pr ti ruajtur grifsha apo ketri, dimri ua siguron atyre kt t ftoht t

domosdoshm. Disa fara duhen zbutur prpara se ato t mbijn. Veshja e tyre shum e

fort q rrethon embrionin, mund t zbutet duke kaluar n aparatin trets t kafsheve si t

zogjve, lopve q i han kto fara. Pr shembull gjeli i eger i han frutat e dllinjs dhe i

shprndan farat me jashtqitjen. Shumica e farave t specieve te ndryshme drusore do

dshironin t mbinin n toka t zhveshura ose te zbuluara nga bimsa apo gjethet,

mjafton t kishte lageshtiren e nevojshme. Farat mbijn edhe n lgushen e formuar ngagjethet q jan t shprndara npr pyll, por shpesh ata thahen pasi nuk sigurojne ujin qe

u duhet. Rrnjzat e tyre t vogla nuk mundn te kalojn lgushn e formuar nga gjethet

q sht pothuaj e that pr t arritur tek toka q mban lagshti.

Unazat e drurit jan rrugt me an t cilave natyra shnon kalimin e kohs.

4.2 Nj fillim i ri, pjesa e dyt

Drurt e fillojn jetn q nga fara. Po jo t gjitha. Dini ju mnyra t tjera me an t cilave

drurt riprodhohen?

Llastart e cungut zhvillohen nga cungu q mbett pas prerjes s drurit. Si rregullllastart prodhojn drurt gjetherns si dushku, panja, blini, shelgu, vrrini.


36/80

36

Fig 20 Shtimi vegjetativ I dushkut me llastare nga Cungu I prere,Caraleve, SNV, 2011

Llasatar rrnjor jan llastart e rinj q mbijn nga sythe speciale q ndodhen nrrnjet e disa llojeve drusore. Psh n disa lloje dushqesh, pas zjarrit shprthejn t tillllastare. Edhe pr vrrinin, pasi pritet druri kryesor, ata dalin dhe rriten shum shpejt .


37/80

37

Fig 21. Llastare me prejardhje nga rrenja dhe cungu Caraleve, SNV, 2011

Shtimi me CopaAplikohet vecanerisht per shelgun e plepin.Copat priten rreth 20 cm te gjata, kur druretjane ne gjume dhe mbillen ne pranvere

Fig 22.Shtimi I shelgut, me copa, moment I celjes se sytheve, Ferizaj, SNV, 2011


38/80

38

Fig.23 Zhvillimi I filizave nga copat(SNV, 2011)

Kur nj deg e nj druri t gjall prek tokn, mbulohet nga gjethet lgusha e dheu dhelshon rrnj. Me shkputjen e degs nga druri mm, sht krjiuar nj dru i ri. Kjo shttipike pr lajthin, shelgun e shum lloje t tjera .

Bunga sht druri q mund t jetoj deri n 1000 vjet. Por duhet t dijm se druri prsritpr do vit t njjtin cikl t jets: N ver druri vishet me bisqe e gjethe t reja q dalinnga sythet. Sythet formohen prsri n kto bisqe gjat sezonit t vers, dhe vishen mnj lnd t fort pr tu mbrojtur nga ngricat n dimr. Gjat dimrit sythet flejn dherroba q u sht veshur i ruan nga t ftohtit. N pranver sythet shprthejn n gjethe tgjelbra dhe nga sythet pak m t vogla dalin dy lloj lulesh, lulet mashkullore tvendosura n forme lvaresh dhe ato femrore ne fundin e bisqeve, qe presin ern e flladittu sjell pjalmimin. do lnd e re q krijohet prmban embrionin nga ku mund t mbijnj filiz i ri i dushkut.

Fig 24 Cikli I lends s dushkut


39/80

39

Mblidhni fara nga nj dru n lagjen tuaj dhe mbillini ato. Llojii I fars q duhet

t prdorni varet nga periudha e vitit. N pranver, m shum shanse keni me

___________, _____________,ose _________________. Mbillni farat n nj

vazo me dhe t mir. Hidhini sipr dhe gjysm centimetri dhe dhe mbajeni dheun

e lagsht. Ndiqni se pr sa dit do t mbijn pemt. Bni durim se mund t

duhen disa jav!Nse do t mblidhni fara n vjesht, rezultatet m t mira do ti keni me farat e

pishs. Ju mund ti mbillni farat e hartins sapo tI mblidhni ato. Farat e pish

s zez kan nevoj pr nj trajtim paraprak. Pr t trajtuar kto fara, vendosni

nj kartopecet t lagur ne nj pjat. Vendosni farat n kartopecetn e lagur dhe

mbulojini ato me nj kartopecet tjetr t lagur. Futni n frigorifer pjatn me

sandiuicme fara. Mbajeni kartopecetn e lagur. Ndrrojeni at rreth njher

n jav. Pas rreth 60 ditsh, nxirrni farat nga frigoriferi dhe mbillini n

thellsin gjysm centimetri t n nj vazo me dhe t t mir. Mbajeni dheun t

lagsht.

Krko fara n pyll.Mblidhni sa m shum lloje t ndryshme farash . Ku i gjett

kto fara? Ishin n tok, rrinin pezull n deg apo po pluskonin n liqen? A jan

t rnda? Jan t mdha apo t vogla? Si mendoni se kan vajtur aty ku I gjett

ju? Cila (nse sht ndonjra) nga farat sht e ngrnshme nga kafsht?

Bni nj koleksion farash duke prdoriur t paktn tet lloj t ndryshme

farash. Grupojini ato sipas mnyrs si ata udhtojn. Pr shembull, grupet tuaja

mund t prfshijn farat q shprndahet nga kafshet, farat q I han shpendt

dhe farat q I merr era. Paraqitini farat n nj kuti ose ngjitini ata nj n tabel,

gjithashtu shfaqni farn e secilit lloj t ndar prgjysm, q t duket pjesa e

brndshme.

Prgatitni nj ekspozit mbi jetn dhe vdekjen e nj druri t vecant. Prdorni

vizatime ose modelime pr t shpjeguar se si e filloi jetn druri, si far apo nmnyr vegjetative. Vizatoni ose ndrtoni nj model t pems s rritur e t

shndetshme, dhe me pas si nj trung I rrzuar n pyll. Ilustroni se cfar I ndodh

trungut kur sht duke u dekompozuar. Prdorni vizatime, myshk, gjethe dhe

lnd te tjera t pyllit pr t prgatitur ekspozitn.


40/80

40

Ky aktivitet mund t jet shum i dobishm pr t fiksuar kt koncept.

Organizo nj vizite ne fidanishte.

do fmij mund t marr prsipr mbjelljen dhe vezhgimin e disa farerave.Shfaqet video me mbjelljen e farave n shkolln Junikut

Krkojuni nxnsve t ruajn fara nga drurt e pyllit t tyre apo frutat q ata han. Jepini dofmij disa qese plastike (t prdorni nj shnues t prhershm pr t shkruar emrin e do e

fmijes n cdo thes) ku do bj mbjllj , dhe nj letre thithse. Tregojn hapat e mposhtme q

fmija duhet t ndjek s bashku me materialet e tyre.

4.3 Pylli Fabrik Ushqimi

Nj pem n rritje ka katr pjes kryesore: trungun, degt, gjethet, dhe rrnjt


41/80

41

Fig.25 Pjest kryesore te pems

Kurora ose tenda e pems sht e prbr nga degt, bisqet, dhe gjethet. Gjethetsigurojn ushqimin pr pemt, dhe ushqimi mundson energji pr rritjen e pems.

Trungumbshtet pemn, duke e br at t lart dhe t fort. Ai mundson transportimin

e ujit dhe lndve ushqyese nga rrnjt tek gjethet. Trungu gjithashtu transportonushqimin nga gjethet tek degt dhe posht tek rrnjt.

Rrnjt e pemes thithin ujin dhe mineralet e shperbera (ushqyese) nga toka. Atogjithashtu sherbejne si nje spirance per pemen, pasi e mbajne ate lidhur me token dukepenguar rrezimin. Shumica e rrenjeve te pemeve ndodhen ne 60 centimetrat e para tetokes. Rrenjet qe te rriten kane nevoje per ajer, uje dhe dhe qe nuk eshte e shtypur apo


42/80

42

demtuar. Rrnjt e lidhin dhe e fiksojn bimn n tok dhe marrin nga toka uj dhekripra minerale q u duhen gjetheve

Fig. 26 Pamje e sistemit rrenjor Suhareke, (SNV, 2011)

Gjethet sigurojn ushqim me an t fotosintezs. Gjat procesit t fotosintezsKlorofilanj molekul e gjelbr q gjendet n gjethe prdor energjin e drits s diellitpr t thithur dioksidin e karbonit nga ajri. Dioksidi i karbonit m pas prziehet me ujn icili thithet nga toka nprmjet rrnjve, dhe cohet ne gjethe. Uji se bashku me dioksidin ekarbonit krijojne sheqerna apo niseshte. Druret e prdorin kt sheqer si ushqim..

4.4 far i duhet drurit pr tu rritur ????

Druri q t rritet duhet t kete: drit t diellit, dioksid karboni, oksigjen, uj, nj klim t

pranueshme, si dhe lnd ushqyese nga toka.Po far han drurt ?Drurve u duhet ushqim pr tu rritur, ashtu si edhe njerzve. Por nj nga ndryshimetmidis drurit e njeriut sht se drurt e prodhojn dhe e gatuajne vet ushimin e tyre!Drurt e gatuajn ushqimin n gjethet e tyre me an t nj process kimik q quhetFotosintezPo ta ndajm fjaln n dy pjes, ju do t kutponit cfar ajo do t thot. Fjala Foto,nnkupton Drit (n rastin konkret dritn e diellit) dhe sintez do t thot kombinim.


43/80

43

Fotosinteza sht nj proces n t cilin merr pjes drita e diellit, gazi karbonik (CO2), dheuji pr t br ushqimin pr drurin.

Si realizohet fotosinteza?

Brenda cdo gjethi gjenden miliona kloroplaste, vendet ku fotosinteza realizohet. Gjethetduken te gjelbera pr shkak te klorofilss gjelber q ndodhet n kloroplaste. Gjatfotosintezs, kloroplastet punojn si fabrika t vogla. Ata prdorin dritn e diellit,dioksidin e karbonit, dhe ujin pr t prodhuar oksigjen dhe sheqer. Ky tip I vecantesheqeri qe disa here thirret amidon apo niseshte, sht ushqimi q drureve u duhet pr turritur.

Fig. 27 Procesi I fotosintezes

A e dini q ju gjat frymmarrjes, thithni nga ajri oksigjen, dhe nxirrnin dioksid karboni?Drurt bjn t kundrtn. Gjat fotosintezes, ata thithin dioksid karboni dhe clirojnoksigjen. N kt mnyr drurt sigurojn shumicn e oksigjenit q ne thithim kurmarrim fryme. Gazi karbonik q lirohet nga djegia e nafts, qymyrit apo lndeve te tjeradejgse depozitohet ne krcellin apo deget e bimve. Kjo sht nj arsye m tepr se pseduhet t mbjellin sa m shum drur. Nj pjese e oksigjenit q drurt e prodhojn gjat

fotosintezs prdoret nga druri n nj process q quhet frymmarrje. Ashtu si edhenjerzit n kt proces drurt thithin oksigjen dhe nxjerrin gaz karboni (dioksid karboni).

Prse gjethet ndrrojne ngjyrn?

Shumica e gjetheve te gjelbra kan n brendsi m shume ngjyra se ju mund t shihni.Por, ju nuk mund ti shihni ngjyrat e tjera, sepse klorofili i gjelber I gjethes I mbulon ato.


44/80

44

Rritja e pemes ngadalesohet gjate vjeshtes sepse ditet jane me te shkurtra e me te ftohta,dhe gjate nates ka ngrica. Kjo do te thote qe ka me pak rreze dielli ne dispozicion prfotosintezen, gje qe shkakton tek pemet gjetherenese shprbrjen e klorofilit dhe humbjene ngjyrs s tij. Me rnien e ngjyes s gjelbr, ju mund te shikoni ngjyrat e tjera q kanqn aty gjat gjith kohs! Cilat jane ngjyrat qe keni par n pem gjat vjeshts? V

bast se keni par nuanca te ndryshme te s kuqes, se verdhes dhe portokallise.

Ku kane ikur gjethet?Keni pyetur ndonjher veten pse pemeve gjetherenese ju bien gjethet?Gjethet e pemeve gjetherenese nuk mund te kryejne fotosintezen sepse kane humburklorofilin. Mbani mend qe fotosinteza prodhon ushqimin per pemet. Pa ushqim, gjethjavdes dhe bie nga pema. Pemet jane ne gjume kur humbasin gjethet e tyre . Pemetgjetherenese bien ne gjume gjate muajve te dimrit. Kjo do te thote se ato jane ne njeperiudhe pushimi. Pemt nuk thahen sepse perdorin ushqimin e depozituar gjate koheskur n gjethe kryhej procesi i fotosintezea gjate pranveres dhe veres. Dhe mos harroni,ne peme do te rriten gjethe te reja ne pranveren tjeter!

4.5 Kur druri thahet

Nje dru qe thahet, dhe mbetet ne pyll, u siguron zogjve ushqim dhe strehim. Te till drureqe quhen drur t that apo zgavra jan pjes shum e rndsishme e pyllit. Nj dru Ithat me kalimin e kohs mund t rrzohet si nga era, apo thjesht t mundura nga vetpesha e tij.Pasi rrzohet dekompozuesit si kpurdhat bakteriet dhe krimbat ia fillojn ngapuna. Disa prej tyre prpiqen madje t rrzojne edhe druret e gjall. Ata e dekompozojnedhe kalbin trungun dhe disa prej degve te drurit dhe I kthejne n lnd ushqyese. Ktolnd ushqyese rikthehn n tok. N tok drurt apo bim t tjera mund ti prdorin kto

lnd ushqyese prsri. Natyra sht ricikuesi m I mire

4.6 Ku vajti shenja e varur ne dru ?

N rritjeNrritjeE rritur!

Ne kemi par disa mnyra se si nje pem e madhe nis jeten. Por n cmnyre nj pemrritet dhe kthehet n nj gjigand t pyllit? Pemt i nnshtrohen tri lloj rritjesh: rritje e

lartsis, e diametrit dhe e rrnjeve.


45/80

45

Fig.28 Rritja e pems

Druret rriten n lartsi nprmjet pjess s siprme t trungut dhe nga majat e degve.Nse nj fole zogjsh sht varur n nj deg peme, a do t lviz ajo gjat rritjes spemes? Prpiquni t pyesni ndonj shok!


46/80

46

Nje dru nuk rritet vetm n lartsi,por edhe zgjerohet. Direkt nnlvore sht nj shtres e trashqelizash t gjalla t quajturakambium. Kambiumi sht si nj

fabrik q prodhon dy llojproduktesh. I pari, druri, oseksilema, formohet n brendesi tshtress s kambiumit. I dyti, iquajtur lvorja e brendshme, osefloema, shtohet n pjesn ejashtme te drurit. Nse demtonikambiumin e drurit duke e goditurapo grvishtur, ju do te dmtonitpikersiht fabrikn qe e rrit drurin.

Fig. 29. Pjeset perberese te kercellit

Rritja e rrnjve

Kambiumi e realizon edhe rritjen e rrenjeve ne trashsi. Edhe rritja e tyre n gjatsi

realizohet po ashtu si e degve apo e krcellit kryesor.Diferenca kryesore sht q rrnjt nuk shkojn n lartsi por n thellsi

Q t kuptojm esencn

Levorja e jashtme, sht lkura e drurit. Ajo kryen disa funksione. Mbron drurin ngademtimet. sht mburoj nga insektet dhe smundjet. E mbron drurin nga t ftohtt apovapa.

Lvorja e brendshme, (floema) sht e prbr nga tuba shum t holl nprmjet t

cilve ushqimi udhton nga gjethet tek deget, krcelli dhe rrnjt. Kur vdesin qelizat efloems ato bhen pjes e lvores s jashtmeDruri I ri, I quajtur silema apo blana transporton mineralet e tretura ne uj drejt kurors sdrurit q nga rrnja.Nj qeliz e shtress s kambiumit e mbshtjell gjith drurin dhe prodhon si lkurn e reashtu edhe drurin e ri pr cdo vit.


47/80

47

Zemra e drurit e quajtur edhe myja e drurit, sht n fakt shtylla kurrizore e drurit. Aiprbn nj pjes t thar t drurit. Ai e mban drurin n kmb dhe shrben si depozit prprodukte t ndryshme t drurit.Pra sic e tham m lart pemt rriten n gjrsi. Ata shtojne nj shtres t re (unaz) dovit. Me shtimin e shtresave, bhet e mundur rritja e diametrit t pems. E dini far sht

diametri?

Fillimisht vizatoni nj rreth. Tani vizatoni nj vije q kalon npr qendr duke e ndarrrethin n dy gjysma t barabarta. Gjatsia e vijes nga njra an e rrethit tek tjetra quhetdiameter. Gjysma e ksaj vije quhet rreze. sht e njjta gj edhe tek druri; distanca nganjera ane e trungut tek tjetra quhet diameter. Diametri sht gjrsia e drurit ndrsa rrezjasht gjysma e gjrsis.

Megjithse nuk mund ti shihni, edhe rrnjet e drurit nntok rriten. Ata rriten n maj,dhe n gjrsi. Rrnjt e drurve rriten m mir n vende ku mund t gjejn uj, lnd

ushqyese, oksigjen dhe temperatura t prshtatshme.Ky vend zakonisht eshte ne 60 centimetrat e para te tokes. Shumica e rrnjeve t pemvegjenden aty. Nse terreni sht i lir, disa rrnj mund t rriten deri n 3 metr nn trung.Rrnjet nuk rriten n vendet ku toka sht e shtypur ose e dmtuar sepse oksigjeni nukmund t depertoj aty, ose n vendet ku ka uj t ndenjur.

KAPITULLI 5

5. Busulla dhe perdorimi i hartes

5.1.OrientimiOrientimi sht arti i prdorimit t harts dhe busulls. Qllimi sht gjetja e pozicionitdhe m pas gjetja e rrugs n nj zon t panjohur. N nj far mnyre, sht nj mnyrpr t thn jo i humbur. N mnyr q t orientoheni, duhet t jeni t aft t lexonibusulln dhe hartn. Duke prdorur nj busull, nj hart, dhe kmbt tuaja, ju mund tgjeni rrugn edhe n pyjet m t egra e t dendura. Pylltart e praktikojn orientimin npunn e prditshme. Ata mbshteten shum n hartat dhe busullat, t cilat i ndihmojn tgjejn rrugn prmes drurve. Pr shembull, ata prdorin aftsit orientuese pr t

organizuar grumbujt pyjor. Ata gjithashtu i prdorin kto mjete dhe aftsi n vzhgimindhe prcaktimin e kufijve ku do t shitet druri. Pylltaret nuk ia lejojn dot vetes thumbasin ne pyll!

5.1.1 Hartat


48/80

48

Nj hart sht vizatimi i nj pjes t siprfaqes s toks. Dy lloje t zakonshme hartashjan harta topografike dhe harta planimetrike. Nj hart topografike jep ndryshimin nlartsi. Nj fotografi ajrore (nj fotografi e marr nga nj avion) mund t prdoret sihart. Hartat topografike dhe fotografit ajrore prdoren n orientim. Nj hartplanimetrike (plani do t thot e shesht) nuk tregon ku sht vendi m i lart apo m i

ult. Kjo hart sht dy dimensionale. Hartat e rrugve n shumicn e rasteve jan hartaplanimetrike. Hartat planimetrike dhe topografike kan disa vecori t prbashkta:.

Fig. 30 Perdorimi I hartave per te ndare pyllin ne ngastra

Legjenda shpjegon cfar prfaqsojn simbolet n terren. Shigjeta e veriut tregon cili drejtim sht veriu i vrtet n hart. (n shumicn erasteve, veriu sht n pjesn e siprme t n j hart topografike) Shkalla tregon sa distanc reale prfaqsohet nga cdo njei matje n hart. Pr shembull,nj shkall 1:24,000 do t thot q nj centimetr, metr apo milje n hart sht ibarazvlefshm me 24,000 centimetr, metr apo milje n terren. Titulli tregon se cfar prfaqson harta.

5.1.2 Leximi i nj harte topografike

Veoria m e dukshme e nj hart topografike, q e dallon at nga hartat e tjera, janvijat e holla t harkuara te saj q shfaqen rreth disa zonave t caktuara. Kto vija quhenvijat e konturit. Ata lidhin zona me lartsi t njjt. Kjo do t thot q nse duhet t ecnirreth nj zone q prfaqsohet nga nj vij konturi, nuk keni nevoj t ngjiteni apo tzbrisni. Nj hart topografike do tju tregoj nse nj zon sht e pjerrt apo n nivel.


49/80

49

Zonat n t cilat vijat jan pran njra tjetrs jan shum t pjerrta. Aty ku vijat janshum larg, terreni sht relativisht i shesht.

Vijat e konturit kane kater karakteristika t rndsishme:

1. T gjitha pikat prgjat t njjtit kontur jan n t njjtn lartsi.

2. T gjitha vijat e kontureve jan vija t mbyllura.3. Vijat e konturit nuk priten asnjehere me njra tjetrn.4. Vijat e konturit asnjher nuk ndahen apo degzohen.

5.1.3 T njihemi me busulln

Toka eshte nje magnet gjigand. Poli magnetik verior trheq veriun e gjilprs magnetiket busulls. Fusha e busulls ka t shnuar sipas drejtimit t akrepave t ors numrat nga0 tek 360. Nj rreth ka 360 grad. Simboli O perdoret per te nenkuptuar grad.

Fig. 31. Orientimi me busull

Veriu sht 0 ose 360 gradLindja sht 90 gradJugu eshte 180 gradPerndimi eshte 270 grade

Cdo seksion 90 grad quhet kuadrant. Mendoni pr nj kek t ndar n katr sektor tbarabart (kuad do te thote katr). Cdo sektor sht nj kuadrant. Kuadrantt prmbajndrejtimin e veri-lindjes (VL), juglindje (JL), jug-perendim (JP), dhe veri-perendim (VP).Nje person qe ecen ne drejtimin 220 grade do te jete duke udhetuar midis jugut dheperendimit, pra ne jug-perendim.

5.1.4 Si te orientohemi


50/80

50

1. Qndroni prballe nj pem apo nj shenje tjetr.2. Mbani busulln n pellmbe t dors pran kraharorit n menyr q shigjeta t jet edrejtuar tek shenja prball jush.3. Drejtoni kompasin deri sa pjesa me boj e shigjetes magnetike dhe shigjeta orientuesete kene te njejtin drejtim.

4. Lexoni drejtimin n vendin e shkruajtur lexo orientimin ketu. Ky eshte orientimi juaj.Shenim: Mos e mbani busulln pran rripit t pantallonave apo ndonj objekti metalik.Metali mund t shmang drejtimin.

Prdorimi I hapit

Kur prdorni hartn dhe busulln pr t gjetur rrugn mes drurve, ju duhet t gjeni

mnyr pr t matur distancn. Meq nuk sht praktike t perdorni vizoren, hapi juajdo t shrbej si nj aparatur matse mjaft e prshtatshme.

Fillimisht, matni gjatesine e hapit tuaj. Nje hap eshte largsia midis kembeve nderkoh

q ecni. Hapi juaj mund t jet i ndryshm nga hapi i dikujt tjeter. Pr t gjeturgjatsine e hapit tuaj, matni 30 metr dhe shenoni fillimin dhe fundin. Duke nisur me

kemben e djathte, ecni nga fillimi ne fund duke numruar nj hap sa her kmba e

majt prek tokn. Ecni normalisht, jo me hapa t mdhenj apo t vegjl. Prsriteni treher kt veprim dhe gjeni mesataren e hapave gjate nj ecje.

Gjatsia e hapit tuaj sht:

Vet orientimi

Orientimi, sic tham m par, sht procesi i udhtimit prmes nj pylli, zakonisht me

nj qllim n mendje, duke prdorur hartn dhe busulln. Pr t perdorur busulln

orientuese dhe hartn topografike, ndiqni udhzimet e mposhtme q t msoni mshum.


51/80

51

Fillimisht, gjeni vendodhjen tuaj nhart. Me pas, gjeni n hart vendin

ku do t shkoni. Llogaritni duke

prdorur shkallzimin e harts,distancen mes vendndodhjes suaj dhe

vendit ku doni t shkoni. Prcaktonisa hapa do tju duhen q t arrini aty

ku dshironi. Pr shembull nese ju Ibni me 20 hapa 30 metra dhe doni

t ecni 60 metra, duhet t numroni

40 hapa q t arrini n vendin edshiruar.

Pa e hequr busulln nga harta,

rrotullojeni ate deri sa shigjetaorientuese t drejtoj veriun e harts.

Tashm e keni drejtuar busulln sicduhet pr udhetim. Duke e mbajturbusulln n dor, rrotullojeni

horizontalisht deri sa gjilpera

magnetike t prkoj me shigjetn

orientuese.

Shigjeta e drejtimit t udhtimit do

tju tregoj rrugn e dshiruar.Kndi I leximit sht orientimi

(drejtimi) juaj. Ecni n at drejtim,

duke matur numrin e hapave qllogaritt kur ishit n vendin e nisjes.N kt mnyr, do t arrini n

vendin q zgjodhet n hart!

Le t praktikojm orientimin!

Sa m shum t praktikoniperdorimin e busulls, aq m t sakt

do t bheni. M posht sht nj

ushtrim argtues qdo tju ndihmoj

t prmirsoni aftesit tuajaorientuese.

Gjeni nj vend ku nuk ka pem,

ndarje apo pengese tjetr pr 15

metr. Vendosni nj piket n tokpr t shnuar pozicionin tuaj.

1. Gjeni numrin e hapave qe ju duhet t bni pr t ecur 15 metr.

2. Vendosni nj orientim cfardo n busull, pr shembull 45O

(45 grade).


52/80

52

5.1.5 Pika t busulls q duhen mbajtur mend

Nj busull mund tju tregoj vetm drejtimin, por ju duhet nj hart q tju tregoj kudoni t shkoni. Nj busull nuk do t ishte dhe aq e dobishme pa nj hart. Ju duhet tvendosni n hart drejtimin ku doni t shkoni. Gjeni prafrsisht drejtimin (orientimin) ngrad.Prdorni busulln (sic shpjegohet m sipr) apo nj raportor pr t gjetur drejtimin esakt. Kjo do tju ndihmoj t shmangnii nj gabim prej 180 gradsh.

3. Qndroni pran pikets dhe ecni me hapa 15 meter ne drejtimin qe tregon busulla.Jini t kujdesshm si n matjen e hapave, edhe n ndjekjen e drejtimit.

4. Pas 15 metrash ndaloni. Shtoni 90 grad drejtimit t kompasit, dhe m pas ecni 15

metr n drejtimin e ri.5. Kompletoni brinjet e katrorit duke shtuar nga 90 grade sa here plotesoni 15 metrat.

6. Nse keni qen plotesisht t sakt, duhet t ishit kthyer n pikn e nisjes. Sa larg asajpik jeni? Pasi t mbaroni n mnyr t suksesshme katrorin 15 metrsh, kryeni t

njjtin eksperiment me nj katror me brinje 30 metr. Sa larg piks fillestare jeni tek kykatror?

Plotesoni hapsirat bosh duke prdorur nj nga fjalt n fund.1. Gjatsia e largesis mes kembve gjat ecjes sht _____________juaj.

2. Nj hart _________________ tregon ndryshimin e lartesis apo kontureve.3. ___________________ sht arti i perdorimit te nj harte dhe busulls pr t gjeturrrugn.

4. ________________ shpjegon se cfar perfaqsojn simbolet e harts n terren.

5. Vijat lidhse n nj hart topografike q tregojn lartsin quhen______________.6. ____________________ sht drejtimi n t cilin udhtohet.

7. Nj hart ______________________ tregon detaje n nj prespektive te shesht.

8. _______________________ sht shkenca e gjetjes s pikave apo vijave prkatse

n siprfaqe t toks.9. _____________________ tregon se sa njsi n terren prfaqsohen nga nj njsi

matjeje n hart.

planimetrike shkalla e hartshap legjenda vijat e konturitorientimi inspektimi

topografike hapi

orientimi


53/80

53

KAPITULLI 6

Matja e pyllit

Bazat pr inventarizimin e pyllit

Shoqata e pronareve t pyjeve Mali, ka rn dakord me dy ekspert t pyjeve, pr tvlersuar pyjet private t rreth 10 pronarve, dhe pr t hartuar planet e menaxhimit prkto pyje. Grupe ekspertsh nga disa rajone t Kosovs organizuan nj vizit nj ditore,pr t msuar rreth ksaj nisme t re si dhe pr t msuar si t konsultoheshin me pronarte pyjeve dhe t realizonin vlersimin e shpejt te pyjeve, nje inventar t tyre, si dhekonsultim me prronaret pr objektivat e tyre n t ardhmen. Ndrsa vazhdonim debatin npyll, nj shqiponj u ngrit e po largohej, ndrsa n an t pyllit nje qukapik vazhdonte tgodiste trungun e nj druri t vjetr. Ekspertet i mbajtn shnim t dy kto ngjarje n pyll.Ata i porositen vizitoret q foleja e nj zogu, shenjat e levizjes se ariut, derrit, apo bim tvecanta q hasen brenda n pyll jan shum t rndsishme pr tu shnuar, kur je dukebr vlersimin e pyllit. T pajisur me instrumente mats si busulla, GPS, diameter matsetj, grupi vazhdonte matjet dhe shnonte n tabela t posacme te dhnat.Krahas rezultateve t matjeve, prania e kpurdhs s vecant, zogjt apo shenjat ekafshve t egra jan shum t rndsishme, q manaxheri I pyllit apo burimeve natyroret ndrmarr vendim sa m t drejt pr menaxhimin e ktij pylli dushku.Inventari i pyllit I siguron menaxherit informacion t bollshm lidhur me:Tipin e pyllitMoshn e prafert si dhe prmasat e prafrta t drurve t pyllitPranin e smundjeve apo t dmtuesve t pyllitVolumin e mass drusore q gjendet n pyllDndsin e grumbullit pyjor

Gjendjen e riprtritjes n pyllProdhimtarin e vendit ku rritet pylliFormn e terrenit apo topografinShnime t vecanta pr bim e kafsh apo vlera t peisazh.

6.1 Siperfaqet prove: sa t mdha dhe far numri?

Ju mund t kaloni shume koh duke u menduar pr t prcaktuar sat mdha duhet tejen ngastrat dhe sa duhet t jet numri i tyre. Ngastrat e vogla jan m t lira pr tundrtuar dhe pr t br matje, por ngaq japin rezultate t ndryshueshme, ju keni nevojpr shum t tilla q t arrini nj nivel t krkuar saktsie. Pr cdo nivel t variacionit n

prmasat e drurve brnda nj grumbulli pyjor, prcaktohet nj kombinim optimal Imadhsis s ngastrave dhe numrit t tyre q jep inventarin me eficent nga pikpamja ekostos.


54/80

54

Fig.32 Vendosja e siperfaqes prove per te bere matje ne pyll. Shih tabelen me poshte per te zgjedhurnumrin dhe rrezen e tyre sipas llojit te pyllit

Pr thjeshtsi, ne do t prdorim nj tabel q ju jep juve disa prmasa tw sipwrfaqeveprove, q prdoren pr tw bwrw inventarin e grumbujve pyjor. Ju mund t keni nj idese sa sht numri I drurve pr hektar n pyllin tuaj. Rrezja e siperfaqes rrethore apoprmasat e formave katerkendore, jepen nw tabelen me poshtw. Ato janw matur ne terrentw rrafshet, dhe duhet te llogariten pwrwsri kur terreni wshtw I pjerrt.

AfersishtDrure

per hektar

SiperfaqeProve (ha)

RrezjaPer

Formenrrethore (m)

Brinja perFormen

katrore (m)

DiagonaljaPer forme

katrore (m)

KoeficientiI llogaritjes

Perta kthyer ne hektar /ha)

200 0.1 17.84 31.62 44.72 10

300 0.0667 14.57 25.82 36.51 15

400 0.05 12.62 22.36 31.62 20

600 0.04 11.28 20 28.28 25

1000+ 0.02 7.98 14.14 20 50

6.2 Si t lexojm moshn e drurit.

Pylltaret si dhe ekspertet e pyjeve perdorin nje mjet q quhet tyrrjela e rritjes, me ann es cils gjejn moshn e drurit. Kur grupi eshte duke bere vleresimin e pyllit, zgjidhet njedru qe duket se ka dimensione sa mesatarja e gjithe pyllin qe vleresohet. N kt drumatet lartesia 130 cm nga toka. N kt lartsi vendoset maja e tyrrjeles dhe ajo


55/80

55

rrotullohet deri sa vlersohet se e ka kaluar mesin e drurit, pra futet pak me thelle segjysma e diametrit t drurit. Me ane te ketij veprimi ne sigurojme nje kampion nga druri,q quhet kampioni i rrathve vjetor me tyrrjele. Ekspertet e nxjerrin kampionin nga druri,dhe me pas numrojne rrathet vjetore e mbajne shenim moshen e drurit.Pylltaret marrinmjaft informacion nga kampioni qe nxjerrin nga druri. Ky i ndihmon ata pr t prcaktuar

se cfar moshe kan drurt e pyllit, dhe sa i jan afruar ata moshs s prerjes, apo sic equajn pylltaret, moshs s rotacionit. Mosha e rotacionit eshte mosha kur drurit i vjenrradha pr tu prer. Duke par gjrsin e cdo rrethi, dhe duke e matur ate, pylltarivlereson se si pos shkon rritja e pyllit, nse ajo sht e knaqeshme apo duhet br ndonjndryshim n gjndjen e pyllit pr ta prmirsuar.Nse e supozojme figurn e mposhtme si nj kampion q e kemi marr me tyrjel, savjec mendoni se sht druri q kemi matur?

Ditari i nj druri

Une jam nje nga dushqet e perhapur ne Kosove qe me therrasin qarr. Fotoja n faqen

tjeter tregon nje prerje te trungut tim. Prgjat pranvers dhe vers un shtojgjithmon unaza apo rrath t rij vjetore n krcelllin tim. Druri q un shtoj n

pranvere, (rritja pranverore rritet shum shpejt dhe ka ngjyre shume t lehte t bardhe

sepse qelizat e mia jan t mdha. Druri q un e shtoj gjat vers (rritja verore rritet

m avash dhe druri duket pak m I errt pasi qelizat jan t vogla. Rrethi qe formohet

ka dy ngjyra nje me te hapur e nje me te errt dhe quhet rrethi apo unaza vjetore.Numroni unazat e mia t errta dhe ju do t gjeni moshn time. Nse juve do ti studjoni

rrathet apo unazat e mia vjetore me shume kujdes, duke br analiz te hollsishme tedrurit tim, ju do t msoni historin e jets time. Une kam mbajtur ditar dhe do ju

tregoj kt histori t lidhur me madhsin dhe formn e ktyre rrathve

N moshn 6 vjecare, un po rritesha shpejt. At vit kishte shum diell dhe kishte

shum shi. Po at vit trungu i nj druri tjetr m hyri n pjes mua, duke me detyruar tanohem. Un zgjerova unazat n pjesn e poshtme, q t qndroja srish drejt. Kjo

mbirritje e quajtur reaksion I drurit m ndihmoi q t mbaja ekuilibrin.Kur isha 15 vjec, n pyll pati nj thatsir t jashtzakonshme. Un u rrita shum

ngadal n ato vite, prandaj unazat e mia jan shum t ngushta. Mendova se shum

shpejt do t kthehesha n ushqim pr dekompozuesit, por arrita t mbijetoja.Kur isha 22 vjec, pylli isht dobsuar nga thatsira, kshtu q un kisha hapsir q t

vazhdoja t rritesha . Un nuk kisha pse t hyja n konkurrenc me drurt e tjer prdiell, uj dhe lnd ushqyese.

Tani jam 28 vjec, dhe krejt natyrshm, rritja ime sht ngadalsuar pak. M ka plqyer

jeta n pyll. M plqen t shoh gjith ndryshimet q ndodhin.


56/80

56

Plotsoni vendet bosh duke prdorur fjalt dhe shprehjet n e dhna.1. Farat q kalojn nj periudhe t ftoht para se t mbijn quhen___________________.2. ____________________sht nj shtres e holl qelizash rritjeje ndrmjet lvores s

brendshme dhe drurit t ri.

3. _______________________ sht procesi ishndrrimit t ujit dhe dioksidit t karbonitn sheqer.

4. _______________________ mban kurorn e pems dhe shrben si nj linj transportipr ujin dhe sheqerin.

5. Kur fara _________________ fillon t rritet.6. Kambiumi prodhon _________________ dhe ________________.7. Rratht e errt dhe t ngusht t drurit quhen _________________.8. ___________________ ankorojn drurin dhe prthithin uj dhe minerale nga toka.9. ____________________ jan fabrikat e ushqimore t pemes.10.Rrathet e celt dhe t gjr t drurit quhen ______________.11._____________________ sht nj lnd e gjelbr n gjethe q prdoret pr t

prodhuar sheqerin.

Cambium, fotosintez, klorofil, rrnjt, folema, ksilema, gjethe, mbin, krcell dhe

degje, I fjetur, dru pranveror dru veror.

Fig.33 Mosha e drurit, Druri model dhe matjet,Kline (SNV, 2011)


57/80

57

Fig. 34 Ecuria e rritjes se drurit te qarrit ne diameter dhe lartesi. (SNV 2011)

6.3 Njsit e matjes

Volumi i drurit sht nj nga informacionet m t rndsishme q sigurohet nga inventaripyjor. Matja bhet edhe pr t patur nj ide se sa t ardhura do t siguroj pronari kur tshes kt material drusor.Matja e volumit t drurit, raportohet n dy mnyra, me metr kub solid dhe me meter kubhapesinor, apo sic thirret ndryshe meter ster. N disa vende pr matjen e drurit prdoretedhe pasha, vecanerisht pr drurin pr ngrohje dhe pr at q prdoret pr prodhimin eletrs.Metri kub sht nj trup solid me brinj t barabarta q ka dimensionet 1m*1m*1m.

Zakonisht drurt pr ngrohje stivosen sic tregohet n figur. Nj metr ster, apo njmetr hapesinor, sht 1m3, q prmban dru, levore dhe ajr q ndodhet n hapsirat midisdrurve.Nje meter kub solid permban prafersisht 1,4 metr stere dru. Pr kt arsye edhe shitja edruve pr ngrohje behet me meter kub solid. Prmasat e stivs q ka 1 m3 dru solid jan1.2m*1.2m*1m.

6.3.1 Si matet volumi i drurit n kmb

Pr t prcaktuar volumin e nj druri fillimisht duhen br dy veprime: matet diamtri

drurit dhe lartesia e tij. Diametri i drurit matet ne lartesine e gjoksit t njeriut, lartsi qkonsiderohet rreth 140 cm mbi siperfaqen e tokes. Diametri n lartsin e gjoksit shpeshshkruhet DBH, q sht huazuar nga gjuha angleze.Lartsia e matur deri n piken e majes quhet lartsi biologjike. Por lartsia mund t matetderi n at pjes q druri ka vler tregtare. Kjo lartsi vlersohet nga pronari i pyllit.Lartsia tregtare sht e ndryshme n varsi t prdorimit t drurit: pr drurin teknik, prdrurin per ngrohje, pr prodhim letre, apo pr prodhim t bionergjis.


58/80

58

6.3.2 Matja e diametrit

Ne pylltari zakonisht sht prdorur diameter matesi. Por pr qllime praktike, dhendoshta pr t shtuar saktsine matjes ka filuar t prdoret gjrsisht metri shirit metalik.Me kt metr si rregull matet perimetri i drurit, m pas llogaritet diamteri dhe rrezja errethit t matur. Ju mund t prshtatni metrin standart shirit, n metr q jep automatikishtdiametrin e drurit. Si realizohet kjo? Kujtoni vetit e rrethit, dhe marredhniet e diametrit,rrezes e perimetrit t rrethit.

Fig. 35

Llogaritja e volumit te drurit ne kembe:

Problem: Druri ne figure e ka diametrin 60 cm dhe lartesine 22 meter. Sa eshte volumi. Pronari I tij mendon se ka nevoje per 1 m3 dru ngrohje ne vit. Beni kalkulimet dhe I jepni pergjigje pronarit nese sasia e drurit per ngrohje e prodhuar prej ketij druri eshte e mjaftuesh


59/80

59

Nse keni nj metr q prdoret nga rrobaqepesit, si dhe nj shnjues t zi, q e ruanbojn, ju mund t ndrtoni nj metr, q mat direkt diamterin e druritFilloni nga 0, matni distancen 3.14 cm dhe shnoni nj viz si dhe numrin 1, me pasmatni prsri 3.14 cm dhe shnoni numrin dy e vazhdoni keshtu deri sa t arrini tekdiametri 70 cm apo m tepr n vartsi t dimesioneve t drurve n pyllin tuaj. Ky mund

t emrtohet metri I pyllit, dhe t prdoret gjthmon pr t br matje n pyll.Pasi t keni mbaruar me shnimin n kt mnyr, merrni metrin dhe matni me rradhedisa nga drurt e pyllit tuaj.

Volumi i krcellit llogaritet duke shumezuar siprfaqen e prerjes trthore n lartesin kumatet diametri, me lartesine, dhe duke e reduktuar ate me koeficinetin e forms. Vlera ekoeficentit merret ne varsi t asaj cfar krkojm t matim: volumin n trsi, apovolumin e drurit teknik, volumin pr dru pr ngrohje apo dru pr letr. N ushtrimin qdo kryhet, vlera e ketij koeficenti merret 0,5, 0.55, 0,6

Formula e llogaritjesV= Ku v eshte volumi krcellit t drurit h-sht lartsia e druritk sht koeficenti I forms, midis 0.5-0.6

Llogaritja e volumit

Volumi total I drureve tw pyllit mund t llogaritet duke u bazuar n dy parametra

kryesore t matur, siprfaqja bazimetrike e grumbullit pr nj hektar, dhe lartsia e drurirtmesatar. Megjithse drurt nuk e kane formn e cilindrit, mundemi q nse logarisimsiprfaqen e tyre rrethore n lartsin 130 cm, si dhe lartsine mesatare, t gjejm edhevolumin e gjith drurve.

Siperfaqja bazimetrike Sg/ha sht shum esiprfaqeve trthore tgjith drurve 1 hektar nlartsin 130 cm shihfigurn anash. Nse do tmasim gjith diametrat edrurve pr nj siprfaqeprej 1 hektar, dhe do tellogarisim siprfaqettrthore t gjith drurve em pas ti mbledhim ato,kemi llogaritursiprfaqenbazimetrike per 1 hektar


60/80

60

pyll ,

Lartsia mesatare e drurit, sht lartsia e drurve q formojn katin e lart t pyllit, praprfqson drurt m t lart t pyllit

Pasi kemi matur, lartesin dhe diametrat e drurve, si dhe kemi logaritur Siperfaqenbazimetrike, logaritja e volumit t drurve n kmb. Prafrsisht volumi sht ibarabart

V = G x H x k

ku V=volumi, G= siprfaqja bazimetrike , H= lartsia e grumbullit pyjor, dhe k eshtekoeficient q ndryshon sipas llojeve pyjore dhe kualtitetit t vendit. N prgjithsi vlerate k merret, nga 0.4 deri n 0.6Prgjithsisht n pylltari prdoren tabela apo programe t paraprgatitura pr t brllogaritjen e volumit.

Kapitulli 7

7 Menaxhimi i pyllit

Pylli privat sht pron e familjes. T gjith e dim q n do familje, njri antar njihetsi kryetar, njkohsisht ai sht kujdestar dhe menaxher i pyllit t familjes.Kujdesi dhe Menaxhimi nnkuptojn t jeni prgjegjs pr pyllin dhe t kujdeseni si

duhet pr t- ti mbroni pyjet q ju prkasin duke i prdorur ato me kujdes dhe duke mos idmtuar apo harxhuar ato. Prandaj, nse e prdorim pyllin pr ecje, gjueti apo prmarrjen e drurit ne duhet t jemi kujdestar e menaxhues t mir t pyllit n mnyr q

pasardhsit ton t mund ta shfrytzojn pyllin shum vite t tjera.

far bn kujdestari apo menaxhuesi i pyllit? Gjja e par q ai bn sht plani. Ashtu simund t planifikohet fundjava juaj, edhe e ardhmja e pyjeve mund t planifikohet.Njerzit mund t duan q n pyllin e tyre t ket jet t egr t pasur, apo mund t duanshum drur n mnyr q ti shfrytzojn pr lnd drusore. Plani i pyllit do ti ndihmojata q ta prshtasin pyllin me nevojat apo dshirat e tyre. Si e realizojne kujdestaret emenaxhuesit e pyllit kt planifikim? Ata harxhojn koh pr t msuar rreth pyllit t

tyre, shohin dhe diskutojn me ata q din m tepr, prpiqen t lexojn libra q u japinnjohuri dhe krkojn ndihm nga profesionistt e pylltarise.Kujdestart dhe menaxhuesit e pyllit kujdesen pr at se ka ndikon tek bimt dhekafsht. Disa kafsh kan nevoj pr drur t mdhenj dhe t vjetr ndrsa t tjerat kannevoj pr drur t vegjl t rinj apo eltira t hapura.


61/80

61

Prmes planifikimit, kujdestari dhe menaxhuesi i pyllit mund tu ofroj specieve tkafshve q e popullojne pyllin e tij ushqim, strehim, uj dhe vende pr tu fshehur kur atakan nevoj.Kujdestaret e menaxhuesit e pyllit po ashtu kujdesen pr tokn. Nse rrugt dhe shtigjetjan planifikuar, ato duhen t projektohen dhe ndrtohen me kujdes. Ato nuk duhet t

jen shum t pjerrta dhe nuk duhet t ndrtohen n zona shum t lagshta. Rrugt evendosura apo t projektuara n mnyr t gabuar mund t dmtojn tokn pyjore.sht shum me rndsi edhe kujdesi pr mbrojtjen e pyjeve nga zjarret q jan nj ngafaktort kryesor q dmtojn apo shkatrrojn zona t mdha t pyjeve n nj periudhshum t shkurtr. Shkaktar kryesore t zjarreve n pyje jan faktori njeri por edhefaktori natyrs. Zjarret klasifikohen n:-Zjarr nntoksor-Zjarr toksor apo siprfaqsor-Zjarri I lart ose I kurorave-Zjarri I prgjithshm apo I kombinuarPr mbrojtje nga zjarret e pyllit ndrmirren kto masa:

-Masa Preventive q merren vazhdimisht gjat tr vitit, dhe synojn parandalimin apozvoglimin e numrit t zjarreve te pyjeve duke mos perdorur material djegese ne stinet enxehtaN kapitujt n vijim, do t trajtohet me i detajuar, vlersimi, inventarizimi dhe mnyra ehartimit t planeve t menaxhimit.

7.1 Pse ju duhet nj plan menaxhimi pr pyllin tuaj ?

Menaxhimi i pyllit sht proces afatgjat. Kushtet, pamja dhe produktet q ju dshironi t

merrni prej tij, duan nje koh t gjat pr tu arrritur, pr kt arsye juve ju duhet nj planme aktivitete. Pikrisht ky plan aktivitetesh mund t mundsoj q pylli juaj t arrijeformn q ju dshironi, e tju dhuroj ata q ju prisni.


62/80

62

Pr shembull: Rrallimi apo krasitja e drurve t nj pyll t ri duhet br n kohn e duhur, q t

kemi rritjen dhe kualtitein e dshiruar t drurit, kur kemi planifikuar t prodhojmdru teknik.

Nse pylli ka kapacitet m t madh se sa nevojat e familjes, duhet q paraprakishtt jet menduar pr tregjet, bleresit e mundshem dhe mjetet q nevojiten.

Nse parashikohet t shtohen kafsht e gjahut, duhet paraprakisht t mendohet pr

mbulesen e nnpyllit, drurt e zgavruar, t thar, e t tjera masa paraprake.Planifikimi i mir ndihmon pronarin pr ti br aktivitetet menaxhuese m efektive.Gjithashtu ai ndihmon q t mos bhen shpenzime t panevojshme, vonesa dhe hapa tgabuar pr t zhvilluar pyllin.Nj plan menaxhues sht nj raport me shkrim pr ju si pronar dhe pyllin apo fermen qsht prona juaj, burimet natyrore q gjenden n t dhe aktivitetet q juve duhet tndermerrni. Ai duhet t reflektoj gjithashtu interest tuaja personale dhe pritjet apo ajo qju shpresoni t prftoni prej pasusris suaj. Aftsit tuaja, objektivat tuaja financiare,qllimet q juve doni t arriniPlani I menaxhimit t pyllit sht nj projekt pr aktivitetet afat shkurtra e afat gjata qju do t realizoni n pyllin tuaj, me qllim q t arrini objektivin dhe qellimin q keni pr

at pyll.

Zhvillimi i nj plani menaxhimi pr pyllit tuaj, pr token tuaj sht tepr interesante ezbavitse, sht nj eksperienc reale t msuari, sht nj debat i madh n familje mekujtime nga gjyshr e strgjysher, nga fqinj e njerz te tjere t ditur. T moshuarit do tekujtojn, ndrsa prinder e fmije diskutojn se cfar mund t jet e ardhnmja m e mir epyllit t tyre. Nse planifikoni q kt tok tjua lini trashgim fmijeve, ju do t liniatyre nj copz t jets suaj dhe nje rregjistr se cfar j keni br dhe prse e keni br


63/80

63

at. Nj plan menaxhimi sjell shume avantazhe, t cilat do ta bjn punn tuaj m tleht.

Shoqata e Pronareve te Pyjeve Private t Kosoves n bashkepunim me shoqaten epronarve n komunn tuaj, ka lobuar dhe vazhdon t loboje, q ligji i pyjeve t ket

avantazhe pr pronart q posedojne nj plan menaxhimi pr pyllin e tyre. Disa prejktyre avantazheve jan: T ken t drejtn e vendosjes s qllimeve dhe objektivave pr pyjet e tyre T ken t drejt t presin sasin e lejuar vjetore me procedura t lehtsuara. T ken mundsi t futen ne procesin e certifikimit t pyllit. T ken mundsi t aplikojn pr mbeshtetje financiare nga grantet si pr

planifikim ashtu edhe pr punime pyjore

N prgjithsi nj plan menaxhimi rekomandohet pr cdo pronar pylli apo pr cdo pronpyjore. Ai prbn nj pasaport, certificate apo kuadr q e ndihmon familjen pronare torganzioj pasurin e saj pyjore si dhe veprimet q duhen br pr cdo vit pr t arritur

objektivat qe ka pr pasurin e saj.Ky kapitull ju ndihmon juve t msoni se si mund t zhvillohet nj plan menaxhimi.Pronarve u sqarohen se cfare hapash duhet t ndrmarrin gjat procesit t planifikimitdhe cfar lloj informacioni duhet t mbledhin.

7.2 far sht planifikimi ?

Planifikimi sht procesi me an t cilit ju caktoni qllimet tuaja, identifikoni hapat qduhen ndrmarr pr t arritur objektivat e qllimet dhe masat q do t merrni pr tarritur atje ku ju doni. Proccsi i prgatitjes s planit ju mundson ju

pylli im, jeta jone

Documents