JETA N HAPSIRAT PUBLIKE

FAKTORT Q NDIKOJN N ZHVILLIMIN E SAJ DHE MNYRAT E

MUNDSHME T PRMIRSIMIT T SAJ

(Rast studimor: pedonalja Murat Toptani, Tiran)

Klejni Feimi

Universiteti Politeknik i Tirans, Fakulteti i Arkitekturs dhe Urbanistiks

Abstrakt: Qllimi i artikullit sht t analizoj mnyrn e funksionimit t jets publike n

hapsirat publike, konkretisht n pedonalen Murat Toptani n Tiran dhe t arrij t

vendos nj marrdhnie ndrmjet saj dhe faktorve t ndryshm q ndikojn n t. Kjo sht

br duke u bazuar mbi studime t ngjashme me kt n vende t tjera t bots dhe duke

huazuar metodologjit e krkimit t studiuesve Jan Gehl e William H. Whyte, t cilat

konsistojn n vzhgimin sistematik t mnyrs s zhvillimit t jets publike n kto

hapsira. Studimi bazohet mbi pretendimin se pozicionimi, morfologjia dhe veprimtarit e

prditshme q zhvillohen aty i japing ksaj rruge potencial t jet jn prej hapsirave publike

m t frekuentuara e q funksionojn m mir n qytetin e Tirans, por q pr nj arsye apo

tjetrn nuk arrijn t jen t tilla. Zbulimi i arsyeve t funksionimit apo jo si nj hapsir

publike na mundsojn dhnien e rekomandimeve pr primrsimin e cilsive t ksaj

hapsire.

Fjal Kye: jet publike, hapsir publike, faktor, vzhgim, sistematik

2

Hyrje

Jeta n hapsirat publike n Tiran ose nuk ekziston, ose n rastin m t mir

aktivizohet nga ndrhyrje periodike e deri diku banale. Ndrveprimi i jets publike me

hapsirat publike sht ln pas dore, ndrkoh q aspekte t tjera si rregullimi i trafikut

kan marr rndsi m t madhe nga far meritojn. Gehl (2013) argumenton se mnyra

m e mir pr t kuptuar se si jeta publike funksionon n kto hapsira sht ta

vzhgojm at drejtprdrejt e sistematikisht, e prej andej t nxirren prfundime t

vlefshme pr prmirsimin e kushteve t tyre. (fq.5) Krkimi prpiqet t hulumtoj

mnyrn se si ndrveprimi jet publike hapsir publike zhvillohet n konteksin vendas.

Duhet thn q ky hulumtim bhet mbi pretendimin se potenciali i shum hapsirave,

publike ose jo, nuk shfrytzohet n mnyrn m t mir t mundshme.

Si rast studimi sht marr pedonalja Murat Toptani n Tiran si nj prej hapsirave

t pakta mirfilli publike n Tiran, sepse potenciali q kjo pedonale ka pr t qen nj

hapsir e denj publike sht shum m i madh nga far ofron aktualisht. Pedonalja

sht analizuar duke u bazuar mbi parimet e William H. Whyte n The social life of

small urban places se far e bn nj hapsir publike t mir e t plqyeshm nga

njerzit. Megjithat, duke qen se gjinia, mosha, burimet financiare, kultura dhe shum

faktor t tjer prcaktojn mnyrn se si ne prdorim apo nuk prdorim hapsirat

publike (Gehl, 2013, fq. 2), kto parime dhe mnyra studimi jan analizuar n prputhje

me kulturn vendase.

Analizimi i pedonales Murat Toptani sht br me qllim q t kuptoj lidhjen

ndrmjet mnyrs si zhvillohet jeta publike n t dhe t nxjerr faktort q ndikojn dhe

si ata ndikojn. Pasi sht krijuar nj raport shkak pasoj mes faktorve t ndryshm

3

dhe mnyrs s zhvillimit t jets publike sht kaluar n formulimin e disa

rekomandimeve t mundshme pr prmirsimin e cilsive t hapsirs n fjal.

Metodologjia

Analizimi i Pedonales Murat Toptani sht n disa aspekte. I pari ndr ta sht

pozicionimi i hapsirs n fjal, raporti i saj me pika t interest dhe si ndikojn ato n t.

Pikpamja tjetr e analizimit t saj sht morfologjia e vet rrugs dhe e fasadave konturuese,

duke pranuar kshtu komunikimin e drejtprdrejt mes tyre dhe ndikimin q ato kan n

zhvillimin e jets publike. Aspekti i tret i analizimit sht studimi i veprimtarive t njerzve

dhe jets publike n pedonale. Metodologjia e ndjekur sht huazuar nga Gehl dhe Whyte.

Bazuar mbi teorin e Gehl (2013) se mnyra m e mir pr t kuptuar mrrdhnien e jets

publike me hapsirn publike sht vzhgimi i drejtprdrejt n vend, jan mbledhur t dhna

sasiore pr pedonalen Murat Toptani nga java e dyt e prillit deri n javn e dyt t majit.

Si rrjedhoj e pamundsis s vzhgimit t prditshm, jan zgjedhur kto dy dit duke u

prpjekur t przgjidhen kampione q prfaqsojn rastet m ekstreme t shfrytzimit t

hapsirs. Vzhgimet jan br dy her n jav, prkatsisht t hn dhe t shtun dhe n

interval kohsh prkatsisht nga ora 16 deri nn orn 19 t hnave dhe nga ora 10 deri n

orn 13 t shtunave. Meqense jeta n hapsirat publike zhvillohet n mnyr sistematike,

jan przgjedhur vetm 10 minutat e para t do ore, duke i prgjithsuar kshtu prfundimet

e duke krijuar nj tablo t prgjithshme t paterneve t zhvillimit t jets s prditshme.

1. far e bn t mir nj hapsir publike?

Whyte argumenton se shtat jan faktort kryesor q ndikojn n zhvillimin e jets

publike n kto hapsira:

4

- Prania e vendeve pr tu ulur:

Whyte (1980) argumenton se njerzit kan tendenca t ulen aty ku ka vende

pr tu ulur. E thn ndryshe, rritja e numrit t vendeve pr tu ulur do t sillte shtimin

e njerzve q ulen. N t njjtin prfundim arrin edhe Gehl (2013) kur thot se

dyfishimi i vendeve pr tu ulur nnkupton dyfishimin e njerzve q rrin ulur (fq.

111).

- Prania e flukseve t njerzve

Ajo q i trheq m shum njerzit jan vet njerzit e tjer. (Whyte, 1980,

fq. 19) Whyte (1980) thot q n qoft se i pyet, njerzit do t prgjigjen se preferojn

vende t shkputura e pa njerz, por n t vrtet veprojn ndryshe nga sa thon; n

mnyr instiktive ndoshta, por trsisht logjike. Prve ksaj, njerzit do t

paraplqejn t ulen n mes t flukseve kryesore dhe n rast se u bie t takojn nj t

njohurin e tyre do t ndalen pr bised po aty, n fluksin m t madh t njerzve.

- Prania e diellit

Sipas Whyte (1980), prania e diellit sht vendimtare n ditt me mot jo

shum t prshtatshm, ku prania e rrezeve t diellit bn diferencn mes t ulurit n

rehati e t mos ulurit. N periudha m t ngrohta prania e diellit nuk luan rol t

rndsishm, pasi njerzit ulen kudo. Ajo q e dmton m shum sesa mungesa e

diellit nj vend, sht mungesa e drits.

- Prania e stendave ushqimore

Ushqimi trheq njerz, t cilt trheqin akoma m shum njerz (Whyte,

1980, fq. 52) Whyte argumenton se shitsit ambulant t ushqimeve jan shndrruar

n furnizuesit kryesor t ushqimit t jets son t prditshme.

5

- Prania e ujit

Whyte (1980) thot se uji sht nj prej elementve q i jep jet e i shton

cilsit nj hapsire publike. Ajo ka e bn ujin t dshirueshm sht pamja dhe

ndjesia e tij. Njerzit nuk duhen penguar nga prjetimi i ujit n hapsirat publike, pasi

n t kundrt uji i humbet vlerat e tij.

- T trett

Me kt term Whyte (1980) nnkupton ato ngjarje apo ndodhi q kan aftsin

t mbledhin njerzit bashk. T tilla jan shfaqjet e dhna nga performuesit e rrugs,

nj ndodhi e pazakont apo qoft dhe nj skulptur q ndrvepron me njerzit. Cilado

qoft prej tyre, ato kan t parbashkt faktin q i grumbullojn njerzit rreth tyre dhe

shrbejn si nxits t bisedave mes tyre.

Tjetr faktor i rndsishm i paprmendur m sipr sht shkalla. Nj hapsir e

proporcionuar mir i bn njerzit t ndihen mir dhe komod, ndryshe nga nj hapsir e

shproporcionuar nga konteksti rrethues. Syri i njeriut arrin t perceptoj lvizjet deri n nj

largsi 100 metra; ecn m nj shpejtsi mesatare 5km/h dhe i ngritur nga toka mesatarisht

170 cm. Rrjedhimisht, objektet apo hapsirat q shfaqen shtypse ndaj ktyre proporcioneve

jan t parehatshme e nuk funksionojn.

Element tjetr i rndsishm i nj rruge apo sheshi publik jan domosdoshmrisht

fasadat qe e konturojn. Sipas Gehl (2013) fasadat e nj rruge ndahen si m posht:

a- aktive (njsi t vogla, shum dyer, variacion n funksion, pak ose aspak njsi

pasive, kryesisht artikulim vertikal i fasads, detaje dhe material t mira)

b- miqsore (njsi relativisht t vogla, pak variacion n funksion, disa njsi

passive, shum detaje)

6

c- t prziera (njsi t mdha dhe t vogla, fasad modeste,

pak detaje)

d- t mrzitshme (njsi t mdha, pak dyer, pothuaj aspak

variacion, pak ose aspak detaje)

e- inaktive (njsi t mdha, pak ose aspak dyer, pa

variacion t dukshm n fasad, njsi passive, fasada

uniforme, pa detaje)

Duke thn kto krijohet nj sfond i mjaftueshm dhe i qart ku

mbshtetet analizimi i pedonales Murat Toptani, si dhe nj korniz

q prcakton kufinjt e ktij krkimi.

2. Analiza e pedonales

Studimi dhe analizimi i pedonales sht i ndar n kto njsi:

a. pozicionimi dhe elementt q i japin rndsi

b. morfologjia e rrugs

c. morfologjia e fasadave

d. veprimtarit dhe jeta publike

e. ballafaqim me kriteret e prcaktuara nga Whyte dhe Gehl dhe rekomandime pr

prmirsimin e hapsirave

a. Pozicionimi dhe elementt q i japin rndsi

Pedonalja ndodhet n nj zon shum t favorshme pr t patur nj jet publike t pasur.

Sqarohet q nuk sht marr e gjith pedonalja n trajtim, por deri te objekti shumkatsh i

njohur si zyrat e Infosoft. Ajo kalon prmes objekteve kulturor me rndsi t madhe, si:

Figura 1. Kategorizimi i fasadave sipas

variacionit t funksionit. Marr nga How to

study public life (fq. 105), nga J. Geh, 2013,

Washington: Island Press

7

Teatri Eksperimental Spahivogli, Teatri Kombtar,

Galeria Kombtare e Arteve, shtpia e familjes s

Toptanve, si dhe objekte kulturor t rinj si kinema

Millenium. Prve godinave kulturore t

prmendura m sipr, pedonalja ndodhet n afrsi t

objekteve me funksion administrativ, si jan disa

prej ministrive. Pjesa tjetr e godinave jan objekte

me karakter tregtar, bare e restorante si edhe disa objekte zyrash. Peodnalja ndodhet n afrsi

t qendres dhe sht lehtsisht e arritshme nga zonat m t frekuentuara t qytetit. Qenia

pran qendrs historike t Tirans e bn at t frekuentuar jo vetm nga qytetart e Tirans,

por edhe nga turist t huaj.

T gjith kta faktor i japin pedonales Murat Toptani potencialin t jet nj prej

hapsirave m t frekuentuara t qytetit. Me rndsi sht t veohet fakti q ndodhet prkrah

disa prej objekteve m t rndsishm kulturor. Kjo bn q karakteri i saj t jet i veant

nga hapsirat e tjera publike n Tiran, duke i dhn asaj nj ngjyrim kulturor. Pr m tepr,

jo vetm q kjo e bn t veohet nga hapsirat e tjera publike, por shrben si nj element

thelbsor pr mirfunksionimin e saj si gjenerues i aktiviteteve dhe grumbullimeve t

njerzve.

b. Morfologjia e rrugs

Gjersia e rrugs sht nj faktor q ndikon

shum n prjetimin e saj. Sipas Gehl (2010),

distanca t pranueshme pr perceptim nga syri i

njeriut jan distanca m t vogla se 100 metra,

Figura 2. Pozicionimi i pedonales Murat Toptani

Figura 3. Morfologjia e hapsirs s pedonales dhe

komunikimi me hapsirat prkrah

8

pasi kjo distanc u lejon individve t qndrojn komod n cepat e hapsirs e t ken nj

vshtrim t prgjithshm t asaj far po ndodh n shesh.(fq. 35) Kjo shpjegon dhe faktin se

pse shum sheshe t vjetra europiane kan prmasa t ngjashme me kto, me prmasa

mesatare 100 m x 70 m. Pedonalja sht rreth 250 m e gjat dhe mesatarisht 15 m e gjer.

Pikrisht kjo gjatsi bn q ajo t mos perceptohet si nj hapsir e vetme nga njerzit q

qndrojn aty, por si e fragmentuar n tre njsi, prkatsisht pjesa e fillimit pran Galeris s

Arteve, pjesa prball hyrjes s kinemas dhe n fund pjesa prball murit t kalas dhe

qendrs treagtare Toptani q sht n ndrtim e sipr. Perceptimi i hapsirave t pedonales si

t tilla prputhet me qenien e tre hapsirave t mdha pikrisht n kto vende, prkatsisht

lulishtja e galeris, sheshi prball teatrove dhe lulishtja prball kinemas. Megjithat,

kufijt fizik dhe vizual e pengojn komunikimin e pedonales me hapsirat prkrah. Kto

hapsira funksionojn si hapsira publike, por t shkputura nga pedonalja. Ndrsa hapsira

prball hyrjes s teatrove sht restauruar s fundmi dhe sht shndrruar n nj shesh

publik. Rrjedhimisht shfaqet e logjikshme mundsia e copzimit t pedonales n tre hapsira

t tjera m t vogla dhe me karaktere t ndryshme, pasi do t formonin nj seri hapsirash q

komunikojn me dhe plotsojn njra tjetrn.

Element i rndsishm i rrugs jan pemt e larta. N ver mundsojn q rruga t

mbulohet nga hije t kndshme duke e mbajtur rrugn t freskt, ndrsa rrezet e diellit

deprtojn t shkujdesura, duke t dhn ndjesin e t qenit diku larg qendrs s Tirans, e jo

Figura 4. Prerje e rrugs

9

m pak se 50 m pran saj. N dimr pemt i humbasin gjethet

duke lejuar diellin t deprtoj e ta bj ambientin t

kndshm pr t qndruar.

Ajo q bie n sy menjher n pedonale sht ndjesia

e mir e t qenit i izoluar dhe i mbrojtur nga zhurmat dhe

pluhurat e makinave n dy rrugt kryesore q e kufizojn.

Kjo vjen si pasoj e objekteve t mdha dhe me fasad

uniforme, prkatsisht Ministria e Brendshme dhe Teatri

Kombtar Eksperimental Spahivogli. Pavarsisht se fasadat e tyre jan inaktive (duke u

bazuar mbi klasifikimin e Gehl pr fasadat e nj rruge), masiviteti i ktyre objekteve t jep

ndjesin e t qenit i mbrojtur dhe i shkputur nga realiteti i zhurmshm i Tirans.

Rruga sht e shtruar me pllaka dhe me nj konfigurim linear. Ky konfigurim

prbhet nga orientimi i pllakave, nga vijat e trotuarit, t cilt jan mbajtur edhe pse pa

ndonj funksion t dukshm, si edhe nga pemt dhe ndriuesit e rrugs. Orientimi i till bn

ndikon n perceptimin e rrugs si e till nga njerzit, duke shrbyer si nxits pr lvizjen n

po kt drejtim.

Vendet pr tu ulur jan vendosur vetm n krahun prball teatrit. Kjo ndikon jo vetm

n perceptimin e fasads s teatrit si nj ekran masiv, por edhe n orientimin e flukseve t

lvizjes, ku sipas vezhgimeve t bra sht par q pjesa m e madhe e njerzve ecin n

pjesn qendrore dhe m s shumti pran vendeve t uljes. Pjesa prkrah fasads s teatrit

ngelet ajo m pak e frekuentuara, edhe si rrjedhoj e fasads passive q ofron.

Figura 5. Pedonalja n stin t ndryshme

t vitit

10

c. Morfologjia e fasadave

Rruga Murat Toptani sht shndrruar n rrug

pedonale n vitin 2011. Pjesn m t madhe t fasads

kufizuese t saj e prbjn: fasada jugore e Ministris

s Brendshme, fasada jugore e Teatrit Kombtar

Eksperimental Kujtim Spahivogli e m pas nj seri

objektesh t ulta nj katshe me dyqane kryesisht

artizanale, disa kafene me vende jasht pr tu ulur e n fund nj objekt shumkatsh me zyra

n pjesn veriore t saj. N ann tjetr kufizohet me murin rrethues t Galeris Kombtare t

Arteve, ambientet e nj bari, nj lulishte prball kinema Millenium dhe vet kinema

Millenium e q prfundon me murin rrethues t kalas s Tirans.

Fasada n veri sht nj fasad e przier, duke nisur passive, e rnd, uniforme, pa arje

dhe monotone me fasadn e Ministris s Brendshme e duke vazhduar po e njtrajtshme dhe

pa arje me fasadn e Teatrit Eksperimental. Pas teatrit, fasada shndrrohet n nj fasad m

miqsore, me variacion t vogl n funksion dhe me disa dyer. Ato fillojn t marrin nj

artikulim vertikal, me njsi t vogla dhe dyer t shumta. Nga nj vshtrim i prgjithshm, kjo

pjes e pedonales ka dhe fluksin m t madh t njerzve.

Fasada tjetr sht shum m pasive se kjo. Muri rrethues i Galeris Kombtare t Arteve

shrben si nj kufi i fort fizik ndars mes lulishtes s tij dhe pedonales. Muri rrethues

pasohet nga fasada e nj kafeneje te vogl. Normalisht do t ishte dika e mir, por kafeneja

nuk ka vende jasht, gj q e bn ta humbas dhe potencialin q ka pr t grumbulluar njerz.

N vazhdim, edhe parku prball kinema Millenium perceptohet si kufi, si pr faktin q

sh i ndar me mur rrethues, ashtu dhe pr faktin q parku sht i ngritur n lartsi. Kjo, s

bashku dhe me murin e kalas n vijim, bjn q i gjith ky segment i fasads t jet pasiv

Figura 6. Fragment i fasads s rrugs

11

dhe jo bashkveprues me rrugn dhe jetn q zhvillohet aty. dhe prball murit masiv t

teatrit. Karakteristike pr rrugn sht fakti q vendet pr tu ulur jan vendosur vetm nga

njra an e rrugs, nga krahu i Galeris s Arteve dhe prball teatrit, duke e br murin

masiv dhe jo ndrveprues t funksionoj si nj ekran, por q aktualisht i vetmi spektakl q

ofron jan posterat e shfaqjeve t ardhsme t Teatrit Eksperimental.

d. Veprimtarit dhe jeta publike

Veprimtarit q zhvillohen n pedonale jan t shumta. Duke qen nj hapsir e

mirfillt publike ajo sht n dispozicion t njerzve dhe bhet mikpritse e shum

aktiviteteve. Disa prej aktiviteteve q zhvillohen n koh t ndryshme n pedonale jan:

koncerte, panaire, apo grumbullime t ndryshme. Megjithat, kto jan raste t veanta dhe

q nuk prbjn rastin e prgjithshm t mnyrs s zhvillimit t jets publike n kt rrug.

Gehl e prcakton jetn publike si do gj q ndodh n hapsirat publike prtej jets s

kafeneve dhe performancave t rrugs. Ato q kan m shum rndsi jan veprimtarit e

prditshme q zhvillohen nga njerzit n kt rrug. Kur thuhet veprimtari nuk nnkuptohet

ndonj ngjarje e till si t siprprmendurat, por t tilla si thjesht t ndenjurit ulur n stola,

shijimi i nj pijeje n kafenet buz rrugs apo thjesht shtitja prgjat rrugs. Vzhgimet

jan kryer nga java e dyt e prillit deri n javn e dyt t majit dhe sht prqndruar n kto

pika:

- Koha q shpenzojn njerzit n pedonale

- Pozicionimi i njerzve q zgjedhin t qndrojn

- Itineraret q zgjedhin njerzit

Figura 7. Veprimtari t ndryshme n pedonale

12

Duhet thn q pr t patur njohuri sa m t mira pr mnyrn e funksionimit t jets n

nj vend t caktuar, vzhgimet duhet t ken nj shtrirje kohore m t madhe dhe duhet t

shprndahen n periudha t ndryshme t vitit, n dit t ndryshme t javs dhe n orare t

ndryshme t dits. Megjithat, megjithse nj observim i till i shkurtr nuk sht n gjendje

ti prcaktoj m s miri elementt e thn m sipr, bazuar mbi studimet e Jan Gehl, ai sht i

mjaftueshm pr t dhn nj panoram t prgjithshme t motiveve t zhvillimit t jets s

prditshme aty, pasi jeta e prditshme sht sistematike dhe e prsritur.

- Koha q shpenzojn njerzit n pedonale

Gehl (2013) thot se shpejtsia e lvizjes dhe koha e qndrimit mund t siguroj

informacion mbi cilsin e kontureve fizik. Ndodh shpesh q njerzit t ecin m ngadal dhe

t qndrojn m gjat n vende me cilsi dhe ku ofrohen knaqsi.(fq. 19) Njerzit

influencohen me ose pa vetdije nga aktivitetet apo cilsit e rrugs ku kalojn, e si rrjedhoj

shpejtsia e hapit t tyre ndryshon. Vzhgimet jan br duke kryer nj prshkim prov me

nj hap normal t pedonales dhe duke matur kohn e saj. Shpejtsia e prshkimit t pedonales

sht matur duke matur se pr sa koh individd largohen nga fusha e shikimit. Matjet e

individve t tjer jan krahasuar me at t prcaktuar n fillim duke br nj shprndarje t

vlerave mbi dhe nn kt vler. sht par q shpejtsia mesatare e prshkimit t pedonales

sht nn vlern e prcaktuar n fillim. Megjithat, numri i individve me shpejtsin m t

ult t lvizjes, e cila prkon dhe me personat q e zgjedhin pedonalen si hapsir pr t

qndruar apo pr t ngadalsuar hapin, sht shum m i vogl se i atyre q ecin me shpejtsi

pak m t vogl se vlera e prcaktuar si etalon. Kjo do t thot q futja n pedonale ndikon n

ngadalsimin e hapit t njerzve pr disa arsye. Kto jan: ekzistenca e rrugs si rrug

kmbsore i bn njerzit t ecin t pa shqetsuar dhe te shkujdesur, duke ulur shpejtsin e

lvizjes; prania e gjelbrimit masiv krijon nj atmosfer t kndshme dhe pran natyrores,

duke i br njerzit t duan ta prjetojn m shum; prania e m shum njerzve si pasoj e

13

ngadalsimit t hapit do t thot q njerzit t shkojn atje e ta shfrytzojn si hapsir

publike, pra, pr t par e pr tu par.

Nisur nga kto arsye dhe nga vzhgimet e kryera nxirret prfundimi se pedonalja ka nj

ndikim pozitiv te njerzit, lejon t perceptohet si hapsir publike dhe t kryhen n t

funksione t tilla, por pr arsye t tjera nuk arrin ti trheq pjesn m t madhe t njerzve t

shpenzojn m shum koh aty. Kjo mund t jet pr arsye t tilla si: mosplotsimi i

funksioneve t larmishme dhe q grumbullojn njerz, p.sh. prania e m shum stendave

ushqimore apo e snack bareve, numri i vogl i vendeve pr tu ulur dhe vendosja e tyre e

pavolitshme larg flukseve t lvizjes n nj far mnyr t izoluar.

- Pozicionimi i njerzve q qndrojn

Pozicionimi n nj vend apo tjetr tregon pr

cilsit e atij vendi. Prve ksaj, ky grumbullim jep

informacion pr ndrhyrje t mundshme q mund t

bhen pr prmirsimin e hapsirs. Studimi i

pozicioneve t qndrimit sht br duke shnuar mbi

letr transparente t gjitha vendet ku njerzit jan duke

ndenjur n nj interval prej dhjet minutash, n

periudha t ndryshme t dits dhe n dit t ndryshme. I gjith informacioni sht

mbivendosur duke lejuar leximin e pozicioneve m t paraplqyera nga njerzit.

N rastin n studim vihet re prqndrimi i njerzve n pjest skajore, prgjithsisht aty ku

ka vende pr tu ulur, por jo vetm. Prqndrim tjetr i madh i njerzve vihet re n tavolinat

jasht t kafeneve, nga ku njerzit mund t vzhgojn m t trhequr dhe m t mbrojtur

zhvillimet n pedonale. Me rndsi sht t prmendet fakti q prgjat fasadave t teatrit e

ministris nuk ka pothuaj fare grumbullim apo qndrim njerzish. Kjo vjen si rrjedhoj e

Figura 8. Pozicionet m t przgjedhura nga njerzit pr

t qndruar

14

mungess s vendeve pr tu ulur, fasads passive t teatrit dhe prania e vendeve pr tu ulur

nga ana tjetr e rrugs, q e bn kt an t rrugs t perceptohet si ekran e njerzit aty t

vzhguar.

- Itineraret q zgjedhin njerzit

Njerzit kan tendencn t zgjedhin rrugn m t

drejtprdrejt. (Gehl, 2013, fq. 89) Prvese rrugs m

t shkurtr, njerzit tentojn gjithashtu t ndjekin rrugt

m t sigurta, m t rehatshme apo m trheqse.

Gjurmimi i itinerareve sht br n t njjtn mnyr

si me pozicionet e qndrimit. Nga vzhgimet sht

vn re q pjea m e madhe e njerzve lvizin n

pjesn qendrore t pedonales, t spostuar paksa nga krahu i Galeris Kombtare t Arteve.

Pjesa prkrah Teatrit Eksperimental mbetet pjesa m pak e frekuentuar, kjo si pasoj e

fasads pasive. Me rndsi pr tu prmendur sht fakti q pothuaj nj e treta e personave q

vijn apo ikin prej pedonales kalojn nga sheshi prball dy teatrove kombtar. Kjo tregon

pr mirfunksionimin e ksaj hapsire si komplementare e pedonales dhe si hapsir

relativisht e re na bn t mendojm q edhe dy hapsirat e tjera prkrah saj do t

funksiononin n mnyr t ngjashme.

Prpos sa sht thn m lart, nj tjetr element i rndsishm dhe i paneglizhueshm n

jetn publike t nj vendi sht ajo q Whyte i quan t trett, me t cilt nnkupton ato

ngjarje apo ndodhi q kan aftsin t mbledhin njerzit bashk. Kjo nuk duhet t

ngatrrohet me rastet e siprprmendura t panaireve, koncerteve apo grumbullimeve, por u

referohet individve q sigurojn shrbime t caktuara e q e plotsojn karakterin e

pedonales si hapsir publike. T till jan shitsit ambulant t ushqimeve. Kta jan t

Figura 9. Prqndrimi i flukseve t njerzve

15

pakt n numr n kt rrug. Edhe ata q jan, nuk ofrojn ushqime q paraplqehen nga

shumica e njerzve ose nuk operojn gjat gjith dits. E udhs do t ishte shtimi i numrit t

shitsve ambulant, pasi, prpos gjith kundrshtimeve dhe mosplqimit t disa individve,

ata ofrojn nj shrbim q njerzit e duan.

Rast tjetr dhe i qensishm pr pedonalen Murat

Toptani sht prania e artizanve apo artistve t

arteve pamore, t cilt ekspozojn dh shesin punimet

e tyre prgjat rrugs. Sado pak n dukje, kta i japin

gjallri dhe prbjn nj pjes shum t rndsishme

t prditshmris s jets n rrug. Element tjetr dhe i

pandashm i rrugs, edhe pse m t pakt n numr, jan performuesit e rrugs. Kta mund t

jen q nga instrumentist individual, deri edhe n grupe t vogla q luajn muzik. E

rndsishme sht q pothuaj asnjher nuk largojn pa u vn re e pra grumbulluar rreth

vetes nj grup njerzish, e pse jo, t nxis dhe bisedat e komentet mes tyre. Whyte (1980)

argumenton se nuk ka rndsi lloji i performancs, por vet fakti q performance ndodh.

Rndsia e saj qndron n faktin q grumbullon njerzit dhe bhet nxits i bisedave mes tyre,

apo si e quan Whyte njerzit ndajn nj moment qyteti mes tyre. (Whyte, 1980, fq. 97)

e. Ballafaqim me kriteret e prcaktuara nga Whyte dhe Gehl

T listuara dhe t ballafaquara me kriteret e prcaktuara nga Whyte dhe Gehl, veorit e

mira t pedonales Murat Toptani jan:

- Pozicionimi i favorshm e q mundson frekuentimin n pothuaj do moment t dits

- Prmasat e vogla e t proporcionuara me njeriun

- Prania e gjelbrimit masiv

- Mungesa e errave t forta q e bjn jot rehatshme qndrimin e njerzve

Figura 10. Moment nga nj performanc e artistve t rrugs

16

- Qenia afr objekteve me rndsi kulturore

- Prania e elementv t shumt q mundsojn ndrveprimin e hapsirs publike me

jetn publike, si artist, artizan, etj.

Veorit e kqija t saj jan:

- Mungesa e komunikimit me hapsirat prkrah saj

- Fasadat konturuese pothuajse trsisht pasive

- Mungesa e shitsve ambulant t ushqimeve

- Vendosja e pakt e vendeve pr tu ulur dhe vendosja e atyre ekzistues n nj mnyr

jo shum t volitshme

Prfundime dhe rekomandime

Pavarsisht se pr nj periudh afatshkurtr, vzhgimet arrijn t japin nj vshtrim t

prgjithshm t funksionimit t pedonales, si edhe t nxjerr n pah difektet m t dukshme.

Duke ripohuar dhe hipotezn e fillimin thuhet se pedonalja Murat Toptani ka nj sr

cilsish t mira t nj hapsire t mirfillt publike. Por, nga sa sht nxjerr nga vzhgimet e

kryera, vrehen mangsi apo probleme n funksionimin e plot t saj. Kjo vjen n nj shkall

t madhe si pasoj e fasads pasive dhe massive t Teatrit Kombtar Eksperimental Kujtim

Spahivogli, pasi ajo pengon zhvillimin e nj fasade active e ndrvepruese me njerzit, me

dyer e vitrine t shumta. Megjithat, n pamundsi t tjetrsimit t saj, rekomandimet q

jepen jan pr modifikime t vogla, por me impact t madh. Ndr rekomandimet e mundshme

pr prmirsimin e hapsirs s pedonales do t ishin: shqyrtimi i mundsis s komunikimit

e ndrveprimit t ksaj hapsire me dy hapsirat prkrah, prkatsisht lulishtet e Galeris

Kombtare t Arteve dhe t Kinma Millenium; n munges t mundsis pr tjetrsim t

fasads s teatrit t shqyrtohet mundsia pr trajtimin e saj n trajtn e nj ekrani m

angazhues se thjesht posterat e shfaqejeve t ardhshme, apo trajtimi i saj si nj skaj

17

ndrveprues me publikun (ndoshta nj seri veprash t ekspozuara apo seri skulpturash

ndrvepruese); shtimi i stendave ushqimore, pasi prbjn nj shrbim t dashur nga njerzit

dhe prania n mas e tyre do t sillt m shum njerz; shtimi i vendeve pr tu ulur, t

paraplqyera jan shkallaret e ndryshme pasi i bjn njerzit t ulen m t shkujdesur e t

ndihen m komod, si edhe pozicionimi i tyre sin krahun tjetr t rrugs, ashtu edhe n

qendr, aty ku sht fluksi kryesor i njerzve.

Rekomandime t tilla bhen pr t vn theksin n faktin se pr t br nj hapsir

publike t funksionoj nuk duhet sasi e madhe parash, por planifikim me synimin kryesor

prmirsimin e kushteve pr zhvillimin e veprimtarive njerzore. Me vzhgimin e hapsirave

t tilla publike arrihent kuptohen mnyrat e zhvillimit t jets n prditshmrin e saj,

faktort pozitiv e negativ q ndikojn n t, e si rrjedhoj mund t bhen prmirsime fare

t vogla, por q do t prmirsonin ndjeshm cilsit e hapsirave publike e rrjedhimisht edhe

n cilsin e jets publike t qytetarve.

Referencat

1. Gehl, J. & Svarre, B. (2013). How to study public life. Washington: Island Press

2. Gehl, J. (2010). Cities for people. Washington: Island Press

3. Whyte, W. H. (1980). The social life of small urban places.

4. Moughtin, C., OC. T., & Tiesdell, S. (1999). Urban design: ornament and decoration.

Oxford: A division of Reed Educational and Professional Publishing Ltd