qajeelfama qophii karoora of-eeggannoo aanaa continge… · hoggantoota aanaalee wucaalee...
TRANSCRIPT
0
QAJEELFAMA QOPHII KAROORA OF-EEGGANNOO AANAA
SEEKTARA BULCHIINSA SODAA BALAA FI WABII NYAATAA (SBSBWNy) MINSTEERA QONNAA
MOOTUMMAA ITOOPHIYAA
26/06/2014
1
SEENSA
Itoophiyaan biyyaa miidhaawwan haala teessuma lafaa, qilleensaa fi hawaas-diinagidee waliin walqabataniif kan
saaxilamteedha. Itoophiyaan taatee balaan galmaawwan misoomaa karoora guddinaa fi tiraansfoormeeshinii
galmaan gahuu irratti qabu sirriitti hubattee jirti. Mootummaan Itoophiyaa haala kana hubachuun waggoota
muraasa dura tarkaanfii bu’uuraa fudhachuun, imaammatoota mootummaa fi qajeelfamoota gochaa fi hidhoo
ta’an fooyyessuuf xiyyeeffannoo jiru balaa uumame irraa gara sirna bulchiinsa Sodaa balaa akka ta’u hojjechaa
jirti.
Imaaammataa fi tarsiimowwan baalaa too’aachuu biyyoolessaa xiinxaluudhaan mootummaan Itoophiyaa
deeggartoota misoomaa waliin ta’uun sagantaalee adda addaa baasuun hojii irra oolchaa jiru. Isaan muraasni
dandeettii fi leecalloo sadarkaa gadiitti jiru cimsuu irratti xiyyeeffachuun hojjetamu. Sababiin isaas sirni BSB
itoophiyaa sadarkaa gadiitti kan hojjettamu waan ta’ee fi hawaasa bu’uureffate yemmuu ta’u hawaasinis
karoorsuu, hojiitti jijjiiruu, hordofuu fi madaaluu keessatti gahee isaa akka bahu taasisa.
Sagantaa hojiirra oolmaa BSB biyyattii kan sirriitti hubatame gochuuf, sirn bulchiinsa odeeffannoo waliigalaa
jiraachuu qaba. Kanaaf jecha sadarkaa anaalee fi gandoota biyyattii keessa jiran hunda keessatti sakkatta’iinsi
balaa kan taasifameef. Piroofaayiliin balaa sadarkaa aanaatti jiru kun kan hundaa’e odeeffannoo sadarkaa
gandaatti jiruu fi daataa beezii ruuqoolee miidhaa balaan geessisuu danda’uu irratti yemmuu ta’u kunis
qaamoleen murtii kennan hubannoo haala, sadarkaa fi taateewwan hawaasaa, naannoo fi bu’uuraalee
misoomaa irratti miidhaa inni qabaatu beekuuf gargaara.
Xiinxalli waliigalaa haala akkanaatiin taasifame kun odeeffanoo bu’uuraa karoora waliigalaa seektaroota adda
addaa qopheessuuf kan gargaaru yemmuu ta’u, kana malees sadarkaa aanaa fi hawaasaatti miidhaa balaan fidu
hir’isuu fi karoora jijjiirama haala qilleensaa salphisuuf gargaaran qopheessuuf gargaara.
Balaan yemmuu mudatu, ummata balaa irraa baraaruu fi gargaarsa barbaachisu gochuun gahee mootummaati.
Kanaafuu, qophaa’umma balaa cimsuun lubbuu namaa baraaruun, qabeenyaa balaa irraa ittisuu fi miidhaa
balaan geessisu irraa dandamachiisuun baayee barbaachisaadha. Karoora of-eeggannoo qopheesuun, yemmuu
balaan muudatu maal gochuu akka qabnuu fi sirna deebii ariifachiisaa itti keennuu dandeessisu diriirsuuf
gargaara.
Qajeelfamni kun ogeeyyii karoora qopheessaniif qajeelfama akkaataa karoora waliigalaa kan balaa fi seektara
hunda qabatu itti qopheessuu danda’an kan kennuu dha. Itti fayyadamtoonni maanuwaalii kanaa, hooggantoota
mootummaa, qaamoolee murtii kennan, qooda qabdoota, dhaabbilee hawaasaa, seektara dhuunfaa, dhaabbilee
miti mootummaa, dhaabbilee mootummoota gamtoomanii/UN fi dhaabbilee gargaarsaa sadarkaa aanaa fi
gandaatti hojjetan ta’u.
Karoorri kun yaada qofaa ta’ee hafu hin qabu. Yeroo yerootti shaakaluun guutummaatti hojii irra oolchuun
dura kan madaalamu, fooyya’uu fi guutummaatti kan hojiitti hiikamu ta’uu qaba. Kana malees, qaamolee fi
umman balaa mudatu baraaruuf hojjetan cimsuu fi gargaaruuf jecha, leecalloon gahaa ta’e ramadamuu qaba.
Qajeelfama karooraa of-eegganno kana qopheessuu fi itti fayyadamuu irratti qooda fudhattoonni sadarkaa
aanaatti hojjetan hundi hirmaachuun gahee isaanii bahuu qabu.
2
GALATA
Qajeelfamni kun qajeelfamoota sadarkaa addunyaa fi biyyaatti qophaa’an bu’uuraffachuun yaadaa ogeeyyiin
adda addaa kennan keessa galchuun kan qophaa’eedha. Hunda isaanii maqaadhaan tarreessuun rakkisaa yoo
ta’us, isaan gumaacha olaanaa taasisan galateeffachuu barbaanna.
Adde Almaaz Damissee fi Adde Zeniit Ahimad SBSBWNy keessatti karoora of-eegganno irratti adda duree waan
turaniif akkasumas Dr Waaqijiraa Abdiisaa adeemsa yaalii karoora of-eegganno keessatti qindeessaa loojestikii
ta’uun deeggarsa olaanaa taasisaniif galatni addaa isin haa gahu jenna.
Adeemsa waliigalaa qindeessaa kan turan obbo Maatewoos Hundee (Daarektara DDAD/EWRD, SBSBWNy) fi
obbo Taaddasaa Baqqalaas galateeffachuu barbaanna. Keessumattuu miseensota koree qindeessituu karoora
of-eegganno aanaalee kan turan obbo Nigusee Kafanii (Walitti qabaa koree), adde Altaayyech Yitbaarak, adde
Balaxuu Tafarraa, obbo Taaraqanyi Agaa fi obbo Tsagaayee Kalkilee baay’ee galateeffanna. Kana malees koree
teeknikaa FEMA fi USAID kan ta’an (Mike Dougherty, Don Price and Lucia Schmitt fi isaan biros) hunda maloota
waliigalaa qophii kanaaf gargaaran fooyyessuu keessatti gahee olaanaa taphataniif haa galatooman jenna.
Qaamolee fi namoota goorsaa fi dubdeebii kennuun qooda fudhatan hunda ni galateeffnna.
Hoggantoota aanaalee Wucaalee (Oromiyaa) fi Ewwaa (Affaar) akkasumas hojjettoota KQIB Oromiyaa fi BQIB
Affaar deeggarsa isaan Adoolessaa fi Hagayyaa bara 2004 keessa aanaalee kanniinitti yemmuu yaaliin
gaggeeffamu taasisaniif baay’ee haa galatooman jenna.
Dhumarrattis, Mr Animesh Kuumaar (Gorsaa Sagantaa Nyaataa Addunyaa), adeemsa kana wixinuu fi hordoffi
cimaa taasiseef galateeffachuu barbaanna. Qindeessuu fi gargaarsi isaa osoo jiraatuu baatee hojiin kun
milkaa’uu hin danda’u ture.
Wixneen dookumentii kanaa kan qophaa’e, barreeffamee fi qindaa’e Booriyaa Saantoos Pooraas nama
jedhamuun yemmuu ta’u waliigaltee gorsaa Sagantaa Nyaata Adunyaa (WFP) Itoophiyaatiin bara 2012 hanga
2013tti hordofamaa kan tureedha.
Ibsa Teessoo:
SBSBWNy (2013), Qajeelfamoota karoora of-eegganno aanaa, Minsteera Qonnaa (Seektara Bulchiinsa Sodaa
Balaa fi Wabii Nyaataa) Finfinnee, Itoophiyaa.
Dabalata qajeelfamichaa yoo barbaaddan yookiin odeeffannoo dabalataaf;
Minsteera Qonnaa, Seektara Bulchiinsa Yaadoo Balaa fi Wabii Nyaataa, Finfinnee, Itoophiyaa.
Lakk bilbilaa, +251-115-509666 Fax: +251-115-514788 E-mail: [email protected]
3
BAAFATA
SEENSA ..................................................................................................................................................................... ..1 Galata ......................................................................................................................................................................... 2 Baafata ....................................................................................................................................................................... 3 Kottoonfata ................................................................................................................................................................ 5 1. SEENSA ................................................................................................................................................................... 6
1.1. Sababii fi Daangaa ........................................................................................................................................... 6 1.2. Akkaataa itti fayyadama qajeelfama Kana ...................................................................................................... 7 1.3. Meeshaa Leenjii .............................................................................................................................................. 8 1.4. Kaayyoowwan ................................................................................................................................................. 8
2. YAADRIMEEWWAN IJOO ........................................................................................................................................ 9 2.1. Haala Karoora of-eeggannoo hubachuu ......................................................................................................... 9
2.1.1. Imaammatoota Idil-Addunyaa ................................................................................................................. 9 2.1.2. Imaammata Biyyoolessaa ........................................................................................................................ 9 2.1.3. Fireemworkii Sagantaa Tarsiima’aa fi Invastimantii BSB (SPIF) ........................................................... 100 2.1.4. Sirna Bulchiinsa Balaa Tasaa Biyyoolessaa (STBTB/NIMS) ................................................................... 111 2.1.5. Karoora Guddinaa fi Tiraansfoormeeshinii (KGT 2010 - 2015) ............................................................ 122 2.1.6. Walsimannaa Karoorota Biroo Waliin Qabu ........................................................................................ 122
2.2. Duudhaalee Of-eeggannoof Karoorsuu ...................................................................................................... 144 3. ADEEMSA KAROORA OF-EEGGANNOO .............................................................................................................. 166
3.1. Garee Karooraa Hundeesuu ........................................................................................................................ 188 3.2. Xiinxala Sodaa Balaa .................................................................................................................................... 220
3.2.1. Yaadrimee ............................................................................................................................................ 221 3.2.2. Mala ..................................................................................................................................................... 221
3.3. Walduraaduuba Of-eeggannoo ..................................................................................................................... 23 3.3.1. Yaadrimee .............................................................................................................................................. 23 3.3.2. Mala ....................................................................................................................................................... 23
3.4. Amaloota Haalaa Ijaaruu ............................................................................................................................... 25 3.4.1. Yaadrimee .............................................................................................................................................. 25 3.4.2. Mala ....................................................................................................................................................... 25 3.4.3. Mul'stoota Duraan Akeekkachiisaa fi Ka'umsa ...................................................................................... 26 3.4.4. Amaloota Haala Fooyyessuu .................................................................................................................. 26
3.5. Karoora Of-eeggannoo Qopheessuu ............................................................................................................. 29 3.5.1. Yaadrimee .............................................................................................................................................. 29 3.5.2. Mala ....................................................................................................................................................... 29 3.5.3. Karoora barreessuu ................................................................................................................................ 30 3.5.4. Karoora Mirkaneessuu fi Hojiirra Oolchuu........................................................................................... 330
3.6. Hordofuu, Madaaluu fi Fooyyessuu .............................................................................................................. 32 3.6.1. Hordofuu ................................................................................................................................................ 32 3.6.2. Shaakala Karoora .................................................................................................................................... 32 3.6.3. Madaaluu fi Fooyyessuu ........................................................................................................................ 32
4. QABIYYEE QAJEELFAMA KAROORA OF-EEGGANNOO .......................................................................................... 34 Yaada seensaa .................................................................................................................................................. 34
I. KAROORA BU’UURAA ................................................................................................................................... 35 Faayidaa, Daangaa ........................................................................................................................................... 35 Gargaarsa Hatattamaa Qindeesuu ................................................................................................................... 35 Buulchiinsa Odeeffannoo fi Qunnamtii ............................................................................................................ 36 Hordofuu fi Haaromsa ...................................................................................................................................... 39 Bu'uura Seerummaa, Sadarkaa xiqqaa namummaa fi wabiiwwan .................................................................. 39
4
Xiinxal Sodaa .................................................................................................................................................... 40 II. DEEBII/DEGGARSA OF-EEGGANNOO IRRTTI BU'UREEFFATE ....................................................................... 42
Amaloota Haalaa .............................................................................................................................................. 42 Mul'stoota Duraan Akeekkachiisaa fi Ka'umsa ............................................................................................... 43 Hojii Gargaarsa Hatattamaa Eegaluu…………………………………………………………………………………………………………..43 Leecalloo Barbaachisu ...................................................................................................................................... 43
III. HOJIWWAN DEGGARSA GARGAARSA HATATTAMAA ..................................................................................... 44 Maxxanneewwan ..................................................................................................................................................... 47
I. Hiikaa Jechootaa .......................................................................................................................................... 47 II. Wabiwwanii fi Istaandaardii Namoomaa ..................................................................................................... 49
II. A. Yaada waliigala Karoora of-eeggannooo ............................................................................................. 49 II. B. Barreeffamoota waa'ee Karoora of-eeggannooo Haala Itoophiyaa Qofaan ....................................... 50 II. C. Istaandardii Xiqqaa Namummaa/Qajeelfamoota Ittisa Balaa Itoophiyaa ........................................ 551
III. Woork-shooppii Sodaa Balaa Hir'isuu Aanaa Karoorsuuf Ka'umsa ......................................................... 52 IV. Qophaa'inaa fi Deebii/Hojiiwwan Damdammachiisuu Deegartoota Gargaarsa Hatattamaa(DGH) hunda Ilaalata 52 V. Fireemworkii Bulchiinsa Naannoo fi Hawaasummaa ................................................................................... 56
TEEMPILEETOTA ....................................................................................................................................................... 70 Yaadrimee……………………………………….…………………………………………………………………………………………………………………73 I. KAROORA BU’UURAA…………………………………………………………………………………………………………………………….78 II. DEEBII/DEEGARSA OF-EEGGANNOO IRRTTI BU'UREEFFATE ............................................................................ 88 III. DEEGARSA GARGAARSA HATATTAMAA ....................................................................................................... 94
5
Kottoonfataa
Jechoonni armaan gadii dookumantti kana keessatti gababbatanii kan dhihaatan yemmuu ta’u namni kamiyyuu
yemmuu dubbisu hubannoo walfakkaatu akka argatuuf gargaara.
GGB Gabaasa Gocha Booda
KO Karoora Of-eeggannoo
BMDdh Balaa, Miidhaa fi Deebisaanii dhaabuu
QBEK Qophii Balaa fi Of-eeggannoof Karoorsuu
BSB Bulchiinsa Sodaa Balaa
BSBWNy Bulchiinsa Sodaa Balaa fi Wabii Nyaataa
DGH Deeggarsa Gargaarsa Hatattamaa
WQA Wiirtuu Qindeessituu Ariifachiisaa
SDA Sirna Duraan Akeekkachiisaa
MG Marii Garee
FGH Fireemworkii Gochaa Hayigoo
GM Gaaffilee Matii
SABT Sirna Ajaja Balaa Tasaa
GQI Gaaffii Qomaa Ijoo
NySI Nyaataa, Sakatta’a Duraa fi Ittisa
SQQH Sirna Qindoomina Qaamolee Hedduu
MQ Ministeera Qonnaa
DhMM Dhaabbilee Mit-Mootummaa
STBTB Sirna Bulchiinsa Balaa Tasaa Biyyoolessaa
EMB Ejensii Meetrooloojii Biyyoolessaa
PMHHB Piroojektii Misooma Hawaasa Horsiisee Bulaa
SSNO/PSNP Sagantaa Seefti-Neetii Omishaawaa
SSA Sirna Sakatta’aa Ariifachiisaa
STFI Sagantaa Tarsiima’aa fi Fireemworkii Invastimantii
UN-TBHA Gamtaa Mootummootaa Walta'anii – Tarsiimoo Balaa Hir’isuu Addunyaa
BSH Bishaan, Saaniteeshinii fi Haayijiinii
PSBA Pirofaayilii Sodaa Balaa Aanaa
6
1. SEENSA
1.1. Sababii fi Daangaa
Seenaan darban akka agarsiisanitti Itoophiyaan balaa adda addaatiin midhamaa turte, kun immoo sababa
baayyini uummataa gudatee fi kan biroo irraa kan ka'e deedeebii fi jabinni balaa dabalaa adeeme. Haali kun
bakka jirutti, deedeebii balaa kana akkuma waliigalaati to'achuuf kan dandeesisu qophii gahaa gochuun
barbaachisaadha.
Adaan qophaa'inaa, haaluma 'Hyogo Framework for Action' keessati kawwameen sadarkaa uummataa fi qooda
qabdoota hunda bir'atti jajjabaachuu qaba.
Caasaa waajjiralee mootummaa sadarkaa hundaati argaman karoora of-eeggannoo seektara hunda haamate
kana qopheesuun isaan deegara, balaa fi seektaroota hundaa. Itti fayyadamtooni qajeelfama kanaa
hoggantoota mootummaa, qooda qabdoota, dhaabbilee hawaasaa, dhaabbilee dhuunfaa, DhMM, Dhaabilee
Biyyoota Waliigalanii/UN fi arjoomtota/donors.
Galmi Qajeelfama kanaa sadarkaa hundatti akkaataa karoora of-eeggannoo itti qopheessan hubachiisuudha ,
ka'umsii fi kaayyoon duraa sadarkaa aanaatti calqabuu yoo ta'e illee. Haali kuni immoo qaamni mootummaa
haala qindaa'ee fi fooyya'een deebii gargaarsa hatattamaa kennuu fi
odeeffannoo barbachisu akka argatan ykn karoora of-eeggannoo
sadarkaa isaaniitti qopheesuuf ni deegara.
Seektari Bulchiinsa Sodaa Balaa fi Wabii Nyaataa (SBSBWNy) Minsteera Qonnaa jalati(MoA), Mootummaa Federaala Dimokiraatawaa Rippubliika Itoophiyaa, biyyittii keessatti dhimmi
Bulchiinsa Sodaa Balaa (BSB) bakkati walargatudha. Seektari
Bulchiinsa Sodaa Balaa fi Wabii Nyaataa (SBSBWNy) biyyitti keessatti
hojiiwwan dhimmoota namummaa hundaa sektara Bulchiinsa Sodaa Balaa illaalatu hunda ni qindeessa, keessaa iyyuu deebii gargaarsa
hatattamaa. Haata'u malee, Bulchiinsa Sodaa ittigaafatamummaa qaama heduu fi qaama adda addaatiin qindoomuu qaba. Dhaabbileen seektara adda addaa adeemsa qophii karoora of-eegganoo keessatti hirmachisuun kanaaf barbaachise. Haali hubannoo hundaa uumuun kuni immoo bakka mootummaan hojii misoomaa deegartoota namumaa fi walta'insaa/hubannan tataffii dandeetii uummata balaa irraa hambisuuf hojjetamu jiru waliin kalatiin walargata.
Sirna Qophaa'ina gahaa uummachuun balaa dhufaa jiru tilmaamuuf,
deebii fi hatattamaan dandamachiisuuf qaamolee mootummaa,
ogeessota, dhaabbilee gargaarsaa , uummataa fi namoota dhuunfaa
haalaan ni deegara.
Karoora Of-eeggannoo:
Adeemsi Bulchiinsa Sodaa balaa
mudachuu danda'uu fi miidhaa
ummata ykn naannoo irraan
ga'uu danda'u dursa xiinxaluun,
midhaa geessisuu danda'u
tilmaamuun itti qophaa'uun
yeroodhaan tarkaanfii
fudhachuuf kan dandeesisudha.
UN-ISDR Definition
7
Qajeelfamni karoora of-eeggannoo waliigalaa kun muuxanoo addunyaa fi karoora of-eeggannoo Itoophiyaa
irratti hundaa'uun qophaa'e. Kanaafuu, qajeelfamni sirritti qophaa'anii hojii irra oolanii fi jiranii hedduun qophii
kanaaf akka ka'umsaatti itti fayyadamneera. Of-eeggannoo Karoorsuun akka hojii calqabaa issa guddaa
Imaammata Bulchiinsa Sodaa Balaa Biyyolessaa (BSB) haaraa , sagantaa Bulchiinsa Sodaa Balaa (BSB) fi
Freemworkii Tarsiimoo fi Investimeenttii (FTI) tii dha.
1.2. Akkaataa itti fayyadama qajeelfama Kana
Qajeelfamni kun uummata hojii Bulchiinsa Sodaa Balaa (BSB) biyyitii keessatti sadarkaa hundaa jiran hundaaf
akkaataa karoora of-eegganoo itti qopheeffatan irratti ni deegara. Haala karoora of-eeggannoo itti qopheeffatan
Odeeffannoo, qajeelfama fi hojji irra oolmattii isaa irratti yaada bu'uraa ni kenna.
Boqonnaan 2ffaa, Itoophiyaa keessatti waa'ee karoora of-eegnnoo, galamaa fi kaayyoo isaa irrattii
odeeffannoo kenna. Kun immoo haala qabatamaa mul'dhatu irratti hundaa'uunii fi adeemsa karoorri of-
eeggannoo itti qophaa'u hubachhuf ni gargaara.
Boqonnaan 3ffaa, Akkaataa itti karoorsanii fi walduraduubaan/steps karoorri of-eegganoo itti ijaaramu ibsa.
Boqonnaan 4ffaa, Akkaataa qajeelfama baafata karoora of-eeggannoo, haala odeeffannoon barbaadaman itti
qindeefamaan, fi yeroo karoorri of-eeggannoo qophaa'u gad-fageenyaan ibsamuu qaban ibsa. Gadfageenyaaf
templeetonni adda addaa sadarkaa qajeelfama kana eegsisuuf jecha odeefannoon barbaachisanii fi
gucoonni/formats ni maxxannu.
3.1. Sirna Waligalaa Bulchiinsa Sodaa Balaa
Bulchiinsa sodaa balaa Piroofaayilii sodaa balaatiin ibsama. Piroofaayiliin Sodaa balaa kun odeeffannoo balaa,
saaxilamummaa, dandeeti balaa jala ittin darban, fi odeeffannoo bu'uraa adda addaa sadarkaa aanaatti
qindaa'uu fi dataabeezii, yeroo yeroon kan fooyya'uu fi hojjii irra ooluu danda'an ni qabaata (Tarsiimoo 2).
Seektara dhaabbilee mootummaa tokko tokkoo irraa balaan otoo hin qaqabiin duras ta'e erga qaqabee booda
qaamni hoogganu ramadamuu qaba; dhaabni akka hoogganuuf ramadame kun haala balaa hordofuu irraa
eegalee hojjiiwwan bulchiinsa miidhaa balaaf karoorfame hunda rawwachuuf dirqama qaba; hojjii kana bakkaan
gahuuf caasaa barbaachisaa fi dandeettii qopha'ummaa horachuu qaba (Tarsiimoo 5).
3.2. Duraan Akeekkachiisaa fi Odeefannoo Sakata'insa Balaa Deebiif
Piroofaayilii sodaa balaa irratti hundaa'uun, bakka adda baasuun balaa-hedduu fi sirna duraan akeekkachiisaa
sektara-hedduu haamatu dhaabuun ni jajjabeeffama. (Tarsiimoo 1)
Piroofaayilii sodaa balaa, qophiin karoora of-eeggannoo qaama qindomina sirna duraan akeekkachiisa issa tokko
ta'uu ni hubachiisa(Tarsiimoo 4)
Dandeetii qophaa'inaa fi deebii balaaf jiru waliin walqabatee yeroo karoorri idilee qophaa'u tooftaan dursanii
shaakaluu itti danda'an, karoora of-eeggannoo dabalatee ni hundaa'a (Tarsiimoo 5).
National Policy and Strategy on DRM, July 2013
8
1.3. Meeshaa Leenjii
Qajeelfamni kun namoota dubisaniif haala karoorri of-eegannoo itti qophaa'e hubachuu irra darbee akkaataa
Leenjii Leenjistootaa itti qopheessan irratti ni gargaara. Kanaaf, Leenjii Leenjistoota karoora of-eegganno irratti
kennuuf ni fayyada.
Leenjiin kun Federaala irraa kaasee hanaga sadarkaa aanaa fi gandaatti gadi bu'uu qaba.
Mootummaan Federaala leenjii calqabaa, qophii qajeelfamaa, Leenjii Leenjistoota, meeshalee leenjii
barbaachisan, karoora aanota yaaliin keessatti calqabamuu fi leecalloo walitti qabuu irratti yeroo calqabaatiif
deegarsa ni taasisa.
1.4. Kaayyoowwan
Qajeelfamni kun caasaale sadarkaa hundatti argamaniif(ganda, aanaa, godina, naannoo fi fedaraala) balaa irratti
qophii gahaa gochuuf , hatattamaa fi yeroon deebiin akka taasfamu ni dandeesisiisa.
Kaayyoon inni Ijoon, dhiibbaa balaan aanicha irraan gahuu danda'u xiqeeesuuf karoora hojii irra ooluu qabu
karoorfachuu irraan qaqabsiisuudha.
Karoora kana raawwachuuf Kaayyoowwan tokko tokkoon isaanii:
1. Yaada rimeewwan Karoora of-eeggannoo ibsuuf
2. Odeeffannoo Piroofaayilii Sodaa balaa aanaatiif gudaa barbaachisoo ta'an funaanuu fi xiinxala balaa
taasisuu, kalandarii yeroo, saxilamummaa fi daneetii sadarkaa gandaa/ dandeetii deebii aanaa irratti
xiyyeeffachuun cimsuu.
3. Qaamolee seektara adda addaa waliti-fiduu, gahee fi dirqama isaanii dhaabilee fi namoota dhunfaatiif
adda baasuun itti kennuu.
4. Amaloota haalaa/scenarios tilmaamuu fi deebii gargaarsa hatattamaaf qophii taasisuu
5. Dandeetii Bulchiinsa Sodaa balaa sadarkaa gadiitti cimsuu
9
2. YAADRIMEEWWAN IJOO
2.1. Haala Karoora of-eeggannoo hubachuu
2.1.1. Imaammatoota Idil-Addunyaa Mootummaan Itoophiyaa hojiiwwan BSB sadarkaa addunyaatti
eegalaman bakkaan gahuuf ni dhama'a. Itoophiyaan biyyoota
sagantaa Hyogo Framework for Action (HFA) jedhamu hojii irra
oolchuuf tatafatan keesaa ishee tokkodha, kun immoo
waliigaltee balaa xiqeesuuf kaawwaman keesaa issa calqabaati.
Sagantaa HFA kun kan dursi kennamuuf qabu shan of-keessa
qaba, qajeelfamoota fi tarkaanfii qabatamaa uummata balaa
jala dhaabbachuu danda'u fi misooma itti fufinsa qabu
saaxilamtootaaf mirkaneesuu. Karoorri of-eeggannoo qaama
kutaa shanaffaa HFAti jechuudha, “Qophaa'ina deebiif
jajabeesuu”.
Akkasumas Itoophiyaan Tarsiimoo Sodaa Balaa Hir'suu Afirkaan
qabatee jirtu galmaam gahuuf tattaafii gochaa jirti. Kaayyoon
tarsiimoo kanaa hojii miidhaa balaa hir'isuu gargaarsa
hatattama waliin-qindeesuu, karoora of-eeggannoo fi
qophaa'ina deebiif jajjabeesuu dha.
2.1.2. Imaammata Biyyoolessaa
Imaammanii fi Tarsiimoon Bulchiinsa Sodaa Balaa(DRM)
Biyyoolessa akka tarreesetti , akka qajeelfama imaammata
tokkooti, karoorri of-eeggannoo akka qaama barbaachisaa
qophaa'aa tokkoo ta'uu qaba. Karoorri of-eeggannoo qaama
Bulchiinsa Sodaa Balaa(BSB) tokkoo balaan otoo hin qaqabiin
dura sadarkaalee (ittisuu, xiqeesuu fi qophaa'uu) tokko ta'uu
qaba.
Akkaataa Imaammata Biyyoolesaati , gaheen yeroo gargaarsa
hatattama qaama mootummaaf, dhabbilee hawaasaa, fi qooda
qabdoota namumaa, DhMM, dhabbilee dhuunfaa, dhaabbilee
fedhiin hijjatan, hawaasa fi namoota dhuunfaaf sadarkaa
hundatuu hiramaachuu qabu. Kanafuu, karoorri of-eeggannoo
yeroo qophaa'u qaamota kana hunda hirmaachisuu qaba.
Qajeelfamni karoora of-eeggannoo kun qajeelfama fi
pirisiploota Imaammata Biyyoolesa BSB hordofa jechuudha.
Tarkaafii Dursaa 5:
Sadarkaa hundati yeroo balaan qaqabu deebii gahaa ta'e gochuuf dandeetii
qophaa'ina cimsuu.
Yeroo balaan qaqabu, hoogantooni mootummaa, namooni dhuunfaa fi hawaasni bakka balaan qaqabe sana keessa jiraatan haalaan yoo qophaa'anii fi dandeetiin isaanii akkaataa balaa to'achuu danda'an irratti yoo cime midhaa balaan lubuu namaa fi qabeenya irratti gesisuu ni xiqaata.
Hyogo Framework for Action
Gajeelfama prisipiloota BSB
Imaammata Biyyoolesa (2013)
Hooggansi mootummaan
Sirna ufiin of-gargaaru
Sagantaa misoomaa keesati idileesuu
Sadarkaa gadiiti buusuu fi hawaasa
giduu gala godhachuu
Hirmaachisaa, gahee fi dirqama
Balaa tilmaamuu/forecast, xiinxaluu, fi
tarkaafii yeroon fudhachuu
Lubbuu namaa balaa irraa baraaru
Xiyyeefannoo addaa qabeenya
uummamaa, misooma fi eegumsa
naannootiif
10
2.1.3. Fireemworkii Sagantaa Tarsiima’aa fi Invastimantii BSB (SPIF)
Xumura irratti, Sagantaan Tarsiimoo BSB fi Freemworkii Investimeentii ni qophaa'a . Fireemworkii Sagantaa
Tarsiima’aa fi Invastimantii BSB kun keeyyoowwan fi imaammata BSB biyyitii keessati haala qindaa'een hojii
irraa oolchuuf akka meeshaati tajaajilu.
Karoorri of-eeggannoo qophiinaa utubaa barbaachisaa isa tokko fi sagantaalee BSB kan biroo waliin ta'uun
qindaa'a, kan akka Piroofaayilii Sodaa Balaa Aaana (PSBA), Sirna Duraan Akeekkachiisa (SDA), Fundii of-
eeggannoo, Sirna Xiinxala Balaa arifachiisa ykn karoora Sodaa Balaa Xiqeesuu (YBX). Walitti hidhamni kun
kaayyoo BSB SPIF isa ta'e dandeetii uummata balaa irraa hafuu dana'u jajabeessa ,sadarka aanaatti
jajabeesuudha.
Sagantaa Ibsa
Piroofaayilii
Sodaa Balaa
Aaana (PSBA)
Piroofaayiliin Sodaa Balaa Aaana (PSBA) sadarkaa aanaa fi isaa gaditti (badiiyaa fi magalaa)
jiraniif odeeffanoo barbaachisaa ta'an elemntoota miidhaa balaa irratti ni kenna. Ragaan
kun kan fuunaaname sadarkaa gandaa fi maatiitti yoo ta'u karoora/sagantaan BSB haala adeemsa
Piroofaayilii Sodaa Balaa Aaana (PSBA) qophaa'u balaa sadarkaa hawaasaatti dhalatuuf dhiibaa
balaa irraa hambisa. Adeemsi kun caasaa sadarkaa hundatti argamaniif sirna fooyya'a
saaxilamummaa balaa ittiin to'atanii dha.
Piroofayiliin balaa utubaa sadii miidhaa balaa irra dhaabatedha, saaxilamummaa fi dandeettii- .
Mul'istooni tokko tookoon utubaa kana qabachuu danda'an ni qophaa'u fi sadanuu adda adda garuu
meeshaa ittiin qorannoon gageffamu qopheesuun dirqiidha- kan ittiin ragaa maatii irraa funaanan
(ragaa satastiksii sadarkaa aanaa irraa), Marii gareen (aanaa tokko keessa ganda tokko irraa) fi
odeeffannoo gaaffii ijoo (hooggantoota ijoo waajjiraalee illaalatu irraa sadarkaa aanaa, godina fi
gandaa fi DhMM dabalatee). Erga ragaan funaanamee, kompiitara keessa galee fi xiinxalamee
labireeriin digitalaa web-irratti hundaa'e ragaa balaa aanaa hunda qabatu ni qophaa'a. Odeeffanoon
kun sadarkaa gandaa fi aanaati kennama.
Odeeffanoon barbaachisan waa'ee balaa, saaxilammuumaa fi dandeettii hawaasaa balaa jala darbuu
danda'uu sadarkaa calqaba karoora of-eeggannoo keessatti ni ibsamu: Balaa xiinxaluu, of-eegganoo
waldursiisuu fi amaloota haalaa ijaaruu. Kanaafuu, ragaan PSBA qophii karoora of-eeggannootiif
deegarsa gochuu fi tarkaanfii BSBf barbaachisu hojjetoota sadarkaa hawaasaa fi aanaaf
odeeffannoo kenna.
Sirna Duraan
Akeekkachiisa
(SDA)
Kutaan qophaa'ina BSB Sirna Duraan Akeekkachiisaa(SDA) jabaa barbaada. Sirni Duraan
Akeekkachiisaa Itoophiyaa tarkaafii hatattamaatiif odeeffannoo yeroo isaa eegate ni kenna, akka
qajeelfama karooraatti, ittisuuf, xiqeesuu ykn haaluma yaadameen yeroo balaan qaqabu deebii
kennu. Akkasumas, amaloota haala balaa wajjin walqabate ragaa qabatamaa irratti hundaa'uun
haaromsachuuf fi karoora isaa duraa fooyyeffachuuf ni heyyema.
Torbaniin , ji'aan (ibsa gabaaba waa'ee rakkoo/balaa, guca torbanii SDA), kudhan guyyaadhan, ji'aan
(ji'aan duraan akeekkachiisa) fi odeeffanoo yeroon, Ragaa meetrooloojii naannoo, LIU-ELA,
FewsNet... Dabalataanis Duraan Akeekkachiisi odeeffannoo yeroo isaa eegate satalayittii, LEAP fi
GEONETCast irraa ni fudhata.
Galata sagantaa ‘Wereda net’, aanoleen teekinoloojiitti fayyadamuu , ragaa duraan akeekkachiisa
yeroo isaa eegate naannoo irraa fudhchuu fi eerguu kan isaan dandeesisu leenjii ni fudhatu.
Fandii of-
eeggannoo
Milkoofni hojii BSB kan mirkanaa'u deebii yeroo isaa eegatee fi fandiin gahaan yoo jiraatedha.
Piriinsipiloota imaammata haarawwa MTA/BSB fi akkaataa kutaale, gargaarsa hatattamaa fooyya'en
balaadhaaf karoorri of-eeggannoo sadarkaa aanaa akkaataan faayinaasii fi inshuraansiin dabalatu ni
jiraata.
11
2.1.4. Sirna Bulchiinsa Balaa Tasaa Biyyoolessaa (SBBTB/NIMS)
Sagantaan Bulchiinsa Balaa Tasaa Biyyoolessaa (NIMS) haala waliin jijjiramuudhaan balaa hundaa fi sadarkaa
bulchiinsa hundatti kan hojii irra ooluu danda'udha. Yeroo hojiiwwan deebii gargaarsa balaa hatattamaa caasaan
mootummaa sadarkaa hundatti argaman hundi haala adeemsa walfakaatuun itti hojjetan dandeesissisu kan
hundeessedha. Akkaataan itti hojjetamu karoora of-eegganno waliin walfakkaachuu fi karoora keessatti
qabamuu qaba. Kutaa maxxannee qajeelfama kanaa keessatti odeeffannoon bal'inaan ni argama.
SBBTB/NIMSn elemntoota armaan gadii qabata:
Sirna Qindoomina Dhaabbilee Heduu (SQDhH/MAC)1: Sirni Qindoomina Dhaabbilee Heduu(SQDhH) akkaataa
qajeelfamma/imaammataa hubachiisa, fi akkasumas deebiif kan kennamu adda baasa, fi haaluma kanaan
leecalloo barbaachisu gaaffachuu/ramaduu dha. odeeffannoo dabalataaf:
Giduugala Hojii Gargaarsa Hatattamaa (GHGH/EOC)2: Giduugali Hojii Gargaarsa hatattamaa leecalloo
ramaduu fi qindeesuu, deegarsa qunnamtii qindeesuu fi adeemsa SQDhH irratti hundaa'uun qajeelfama
waliigalaa yeroo hojii gargaarsa hatattamaa kennuu dha. odeeffannoo dabalataaf:
Sirna Ajaja Balaa Tasaa (SABT/ICS)3: Sirni Ajaja Balaa Tasaa kun sadarkeeffameera, bataluma balaan qaqabu
sana, tooftaa balaa hunda to'achuuf dandeesisudha . Otoo daangaadhaan hin gufatiin caasaan dhaabbilee
heduu waliin qindaa'uudhaan si'a tokkotti balaan adda addaa yeroo dhalatu haala battalumatti tooftaa balaa
to'achuuf dandeesisudha. odeeffannoo dabalataaf:
Karoorri of-eeggannoo kutaa adda addaa SBBTB/NIMS keessatti meeshaa ijoo karoora deebii gragaarsa
hatattamaa ta'uun ni deegara.
1 DRM and Food Security Sector Operational Guide for Multi-Agency Coordination (March 011, DRMFSS)
2 Emergency Operation Center (EOC) Operational Guide (july 8, 2011, DRMFSS)
3 Basic and intermediate Incident Command System (ISC), (september 2011)
Sirna
Sakata'insa
Ariifachiisa
Sirni Sakata'insa Ariifachiisaa Duraan Akeekkachiisa fi odeeffannoo sakata'insaa yeroo balaan tasaa
qaqabu fi yeroo dandeetii xiinxala sirna duraan akeekkachiisaa ol ta'u raawwatama.
Karoora Balaa
xiqeesuu/Mada
qisuu
Karoora of-eeggannoo fi Karoora Balaa xiqeesuu/Madaqisuu adda baasanii beekuun baayyee
barbaachisaadha. Inni duraa haala balaan itti muudachuu danda'uu fi miidhaa ummata irraan ga'uu
danda'u xiinxaluun dursee qophii yeroon tarkaanfii fudhachuu kan dandeesisu yoo ta'u , Karoorri
Balaa xiqeesuu/Madaqisuu garuu dhiibbaa balaan geessisuu danda'u xiqeesuuf kan yaalu, madda
rakkoo balaa irratti hojjeta. FKKf, carraan balaa lolaa bakka sanatti ol aanaa yoo ta'e, ijaarsi daangaa
lolaa maqsuu hojii karoora xiqeesuu/madaqsuu waliin walitti hidhata, kayyoon isaa miidhaa balaa
xiqeesuuf waan ta'eef. Haaluma walfakaatuun, qophiin hawaasa naannoo balaa keessaa baasuuf
godhamu qooda karoora of-eeggannootti isa tokkodha, kaayyoon karoora kanaa tarkaafii yeroo isaa
eegatee fi miidhaa sababa balaatiin dhufu baayyee gadi xiqeesuu waan ta'eef. Haata'u maleee,
karoorri kun lameen walitti hidhata qabu, raawwiin isa tokkoo kan biraa irratti dhiibbaa waan
qabuuf.
12
2.1.5. Karoora Guddinaa fi Tiraansfoormeeshinii (KGT 2010 - 2015)
KGT karoora gudinaa bal'dhaa waggaa shanii Itoophiyaan karoorfate kan agarsiisudha, kunis akka tarsoomoo fi
jijjiira gudinaa bara 2010 hanga 2015 ti.
Kaayyoon KGT inni tokko ‘ haala balaa itti to'atanii fi xiqeessan fooyyesuudha’. Kanaafuu, karoorri of-eeggannoo
caasaa sadarkaa hundatti argamaniif kaayyoo kana bakkaan gahuuf deegara jedhame yaadama.
2.1.6. Walsimannaa Karoorota Biroo Waliin Qabu
Sadarkaa biyyoolessaa, naannoo fi aanaatti Itoophiyaa keessatti karoora of-eeggannoo qopheesuuf carraaqii
xiqaatu godhame. Biyyitii keessatti caasaa fi baafata karoora of-eeggannoo aanaa sadarkeesuuf, aanaleen hundi
tooftaa kanatti fayyadamuu qabu. Haata'u malee, qajeelfamni kun rokkoo qaamoleen hojii walfakaattu
hojjechuu/duplication hambisuuf akkaataan qindoominaan karoorri of-eeggannoo itti qophaa'u ni jiraata.
2.1.6.1. Qophaa'ina Balaa fi Karoora of-eeggannoo (QBKO) Aanolee Horsiiseebulaaf
Piroojektiin Misooma Hawaasa Horsiiseebulaa(PMHH) akka biyyaatti aanolee horsiiseebulaa hedduu
keessatti qophaa'ina balaa fi karoora of-eegganno qopheesee jira.
Sagantaa PMHH karoora of-eegganno qopheesuuf tooftaa SBSBWNy/DRMFSS fayyadama, fi aanolee
horsiiseebulaa Qophaa'ina Balaa fi Karoora of-eeggannoo (QBKO) kessatti argamu, karoora of-eegganno
ijaaruuf akka ka'umsaatti tajaajilu.
2.1.6.2. Sagantaa Sefty Netiif Tooftaa Faaynaansii Balaaf (PSNP)
Lubuu baraaruu , qabeenya midhaa balaa irraa hambisuu fi raawwii sagantaa sefty Netii fooyyesuu fi
namoota sagantaa sefty Netii keessa hin jire rakkoo hanqina nyaataa keessa bahuu hin dandeenye
keessa akka hin gale ittisuuf sagantaa sefty netii jalati 'Tooftaa Faaynaansii Balaaf/ Risk Financing
mechanism' aanaa sana keessatti fedhii irratti hundaa'e gargaarsa midhaan nyaataa yeroo gabaaba itti
kennamuu danda'u ni jiraata . Akka kutaa tokkoo Tooftaa Faaynaansii Balaaf (TFB), karoorri of-
eeggannoo faayinaasii balaa hojii irra oolchuuf kan barbaachisan arfan keessa isa tokko dha. Aanolee
Sagantaa Sefty Netiif (PSNP) hanqini midhaan nyaataa yeroo gabaabaaf muudachuu danda'u keessatti
dursanii of-eeggannoo taasisuun ni barbaachisa. Haata'u malee, karoorri of-eeggannoo kun akkataa
adeemsa Sagantaa Sefty Netiitti aanolee filataman keessatti hawaasa hojii adda addaa irratti
hirmaachisuu ni daanga'a.
13
Aanolee biyyitti keessatti argaman keessatti tooftaan balaa-heduu fi sektara-heduu karoora of-eegganoo
Piroofaayilii Sodaa Balaa Aaana (PSBA) irratti hundaa'e kun balaa kalatii hundaan aanaa sana miidhu,
amaloota haalaa balaa tokko tokkoof ijrachuu fi raawwii deebii balaa sektaroota-heduun hojii irra oole
dokimeentii godhachuuf ni gargaara. Aanolee Sagantaa Sefty Netiitti (PSNP) keessatti, Tooftaan
Faaynaansii Balaaf (TFB) akka karoora deebii amaloota haala ongeetii karoora of-eegganoo waliin
qindaa'a.
2.1.6.3. Karoora of-eegganno Godinaa, Naannoo fi Biyyoolessaa
Sadarkaa ol-aanaatti karoorri of-eegganno ni bal'ata. Karoorri of-eegganno aanaa yeroo qophaa'u
akkataan karoora of-eegganno caasaa ol-aanaa
keessa galuu danda'u ta'ee qophaa'uu qaba.
Karoorri of-eegganno aanaa kun qindoominni
isaa asii olee/vertical qofaa otoo hin taane
dalgas/horizontal karoora of-eegganoo
aanolee biroo ilaaluu qaba,keessa iyyuu kan
aanolee ollaa.
2.1.6.4. Karoora Misooma Aanaa
Kaayyoon Karoora of-eegganno fi karoorri
misoomaa adda yoo ta'an illee, misoomaa fi
hojii namumaa haala fooyyee ta'een bakkaan
gahuuf lamaan isaanii walsimannaa fi
walitidhufeenya qindoominaa qabaachuu
qabu. Hojiin tokko tokko karoora of-eegganno
kessatti adda ba'an otoo balaan hin qaqabiin
dursanii raawwachuu qabu, akka tarkaanfii
qophaa'insaatti. Tarkaanfiin kun adeemsa
karoora misooma aanaa waliin haaluma
walfakkaatuun qindaa'uu qaba.
3.5. Bulchiinsa Sodaa Balaa Seektaroota
Dhaabbilee keessatti idileesuu
Hojiin Bulchiinsa Sodaa Balaa galma gahuu kan
danda'u karoora idilee dhaabbilee sektaroorta
misoomaa hundaa keessatti yoo qabame qofaadha.
Hojiin Bulchiinsa Sodaa Balaa qindoominaan
karoora misoomaa dhaabbilee sektarootaa
keessatti idileefamuu yoo baate misooma ittifufinsa
qabu mirkaneesuuf baayyee rakkisa ta'a. Kanaafuu,
Hojiin Bulchiinsa Sodaa Balaa karoora idilee
dhaabbilee misoomaa, mootummaa fi dhaabbilee
dhuunfaa hunda keessatti qabamuu qaba .
National Policy and Strategy on DRM (July 2013)
14
2.2. Duudhaalee Karoora Of-eeggannoof
Karoorri of-eeggannoof qooda qabdoota hunda hirmaachisuu qaba. Karoora bu'a qaabeesaaf qaamonni bakka
bu'oota hawaasa hunda karoora keessatti hirmaachisuun barbaachisaadha. Karoorri qabatama fi guutuu ta'ee
garee karooraa adda addaatiin ni qophaa'a, bakka bu'oota minsteera/biiroo/waajjirra, hoggantoota aanaa fi
bakka bu'oota hawaasa, dhabbilee hawaasa, dhabbilee dhuunfaa fi deegartoota misoomaa/namummaa gahee
karoora kana qopheessuu qaban hunda dabalachuu qaba. Akkasumas imaammatni haarawwaan biyyoolessa
Bulchiinsa Sodaa Balaa Seektaroota Dhaabbilee hunda keessatti sadarkaa hundattuu idileeffamuu akka qaban
jajabeessa.
Karoora of-eeggannoo hoggantoota murteesoo sadarkaa hubannoo irraa kaasee hanga murtiin kennamutti ni
hirmaachisa. Gareen karooraa guyyaa guyyaan dhimoota adda addaa qabaachuu danda'u garuu hojii karoora
gargaarsa hatattamaatiif hunda caala dursa kennuu qabu.
Karoorri of-eeggannoo uummata giduu gala godhachuu, bakka bu'insa uummata hundaa fi fedhii isaanii irratti
hundaa'uu qaba. Bakka bu'oota uummataa karoora kana keessatti hirmaatan—bakka bu'oota qaama
miidhamtoota, kan biroo tajaajila adda addaa argachuuf irratti rakkoo qaban, fedhii jaarsolee, dhimma
koorniyaa fi daa'imanii—calqaba karoora irraa kaasee xiyyeffannoo aragachuu qaba. Kunni immoo hojii Bulchiina
Miidhaa Balaa gadi buusuuf ni deegara.
Karoora of-eeggannoo duwwaa/scratch irraa ka'uu hin qabu. Gareen karoora carraa muuxannoo dura biyya
keessa jiru itti fayyadamuu qabu.
Karoora of-eeggannoo qabatamaa fi kan hojii irra ooluu danda'u ta'uu qaba. Haala qabataamaa jiru irratti
hundaa'uu qaba fi caasaa walxaxaa ta'uu hin qabu. Karoorri dhugaa fi qabatamaa irratti hin hundoofne xumurri
isaa kufaatii fi fudhamata dhabuu ta'a.
Karoorri of-eeggannoo balaa hunda dabaluuf yoo barbaachise fooyyesuun ni danda'ama. Sababni gargaarsa
hatattamaa yeroo adda adda ta'uu, karoorstoonni deebii balaa tokko tokkoof qobaatti karooruu irra gargaarsa
hatattamaa walfakkaatan waliin hojechuun danda'amu irratti haala mijeesuun barbaachisaadha. Balaa hundaaf
waltakkaa karoorsuun, yeroo gargaarsi balaa hatattamaa deebii argatu, gareen karoora salphaa dhummatti
gahee fi dirqama raawwatootaa mirkaneeffachuuf ni gargaara.
Karoora of-eeggannoo amaloota haalaa irratti hundaa'uun balaa dhufaa jiruuf dursee tilmaamuun deebiif
qophii barbaachisuuf ibsa. Dursanii tilmaamuu fi hubachuu akkasumas otoo balaan hinqaqabiin wantoota
yeroo karoora xiyyeeffannoo argachuu qaban irratti waliigaluu barbaachisu ibsa.
Karoorri of-eeggannoo gahee, hojii hojjechuuf leecalloo barbaachisu ramaduu, fi itti waamummaa hundaa'u
adda baasa. Qaamni murteesso garee karooraa dhimmoota dursi kennamuufii qabanii fi leecalloo barbaachisan
dhiyyeesuufii qabu. Dabalataanis, gareen karooraa fi hirmaattonni karoorricha bu'a qabeessa gochuu fi hojii
irra oolchuuf jecha itti gaafatamumaan jiraachuu mala.
Karoorri of-eeggannoo bu'a qabeesi qaamota dirqama isaanii bahaa jiran maal akka hojjetanii fi maliif akka
hojjetan ni dubbata, fi warra bulchiinsa isaani ala jiraniif akkamiin akka hojjechaa jiranii fi maaltu isaan irraa
akka eegamu irrati ibsa godhuuf. Karoorsitooni namoota hojii hojjechaa jiran waliin walqunnamuu qabu fi warri
gargaarsa kennan gahee fi dirqama isaanii fi akkamitti hojii akkamiin akka walitti fidaa jiran beekuu qabu. Gahee
hojii gurgudoo hojjechaa jiran irratti qaamni kam iyyuu bitaa itti galuu hin qabu.
15
Karoorri of-eeggannoo leecalloo ramadame hojii karoorfameef, sirnaan fi walqixumaan itti fayyadmuu
dandeesisuu qaba, sirnaan fedhii namumaaf deebii kennuuf jecha.
Adeemsi Karoora of-eeggannoo yeroo yeroodhaan shaakalaan illalamuu qaba. Haali kun immoo adeemsa
karoorrichaa fi hubannoo miseensota karoora ni fooyyesa.
Karoorri of-eeggannoo yeroo waliin kan adeemuu fi yeroo isaa eegatee fooyya'uu qaba jijjiirama jiru ykn kan
barumsa kennuu danda'u adeemsaa karooraa fi dokimeentii keessatti dabaluu.
Karoorri of-eeggannoo kan sadarkaa olaanaa/vertical fi dalgaa/horizontal waliin wal-argachuu qaba, Karoora
of-eeggannoo biroo wajjin. Kana jechuun Karoorri of-eeggannoo aanaa karoora of-eeggannoo godinaa waliin
qindoomuu qaba, akkasumas Karoora of-eeggannoo aanolee ollaa waliinis.
16
3. Adeemsa Karoora Of-eeggannoo
Karoorri of-eeggannoo adeemsa gahee qabdooni waliin ta'uun amaloota haalaa badii dhufuu dandau adda itti
baasuu dha, fi waa'ee balaa irratti yaada wal-jijiranidha. Karoora of-eeggannoo kaayyoo waliinii
hundeeffachuuf, haala akkamiin waliin hojjechuu akka danda'an, fi akkamiin yeroo balaan qaqabu murtee itti
kennamu danda'an irratt ni deegara. Duudhalee karooraa keesaa illaaluun akka danda'amutti, duudhaaleen
karooraa qixa dookmeentii karoora of-eeggannoo barbaachisaadha, maaltu akka eegalamee fi irratti waliigalame
ni galmeessa, haaluma kana keessatti ibsametti.
Adeemsi kun caasaa mootummaa sadarkaa hundaa tiif tajaajila akkasumas dhaabbileen dhuunfaa fi DhMM
karoora isaanii kana waliin akka qindeeffatan ni taasisa. Karoositooni dhuunfaa adeemsa kanatti fayyadamuu
kan dandan yoo ta'e illee, gareen kan karoorsan yoo ta'e garuu caalaa bu'a qabeessa dha.
walduraaduubni Qophiin Karoora of-eeggannoo haala asiin gaditti gababatee ibsameera:
1. Garee karooraa hundeesuu
Hirmaattota karoora qaamolee adda addaa irraa filachuun; kan akka ogeessota waajjiraalee dhimmi
illaalatu hunda irraa fi qooda qabdoota, bakka bu'oota hawaasa karoora kanaaf gumaachu
jedhamanii yaadaman fi yeroo deebii gargaarsa hatattamaa walitidhufeenyaa fi hubannoo uummu
danda'an filachuun barbaachisaa dha.
2. Xiinxal Miidhaa Balaa
Ragaa funaanuu fi odeeffannoo balaan qaqabsiisuu danda'an irratti xinxala taasisuu hunda dabalata.
Ragaan(database) Piroofaayilii Sodaa Balaa Aaana (PSBA) fi piroofaayiliin aanaa xiinxala balaa
sadarkaa aanaa fi gandaati gageesuuf ni fayyadamu fi adeemsa karoora of-eeggannootiif madda
odeeffannoo ta.a.
3. Of-eegganno Wal-dursiisuu
Hojii karoorfamanii fi leecalloo barbaachisan irratii xiyyeeffachuun of-eeggannoo keessatti bayyee
barbaachisaadha, of-eeggannoo barbaachisaa xiqoo ta'anii fi amaloota haalaa karooraaf filachuun
barbaachisaa dha. Sadarkaa gadiitti, Ragaan Piroofaayilii Sodaa Balaa Aaana (PSBA) balaawwan adda
basuuf ni gargaaru.
4. Ijaarsa Amaloota haalaa/Scenario building
Amalootni haalaa midhaa balaa of-eeggannoo filatame irra qaqabuu danda'u tilmaamuuf ni
deegaru. Amalooni haalaa carraa dhiibbaa of-eegganno irra qaqabuu malu ibsa, baayyina uummataa
balaa kanaan miidhamuu danda'anii dabalee ni ibsa. Kuni immoo tilmaamni karoorrichaa fedhii
barbaachisuu danda'u – dandeettii deebii fi leecalloo barbaachisan lamaanuu. Akkumma qaama
qophii amaloota haalaa, haalonni gargaarsa hatattamaa eegalsiisuu danda'an adda bahuu qabu.
Shaakaliin Piroofaayilii Sodaa Balaa Aaana (PSBA) yeroo taasfamu akkaataa amaloota haala itti
ijaaraman irratti odeeffannoo barbaachisan ni kenna.
5. Karoora Of-eegganoo Qopheesuu
Akkaataa xiinxala balaati, of-eeggannon wal-dursiisuu fi amalootni haalaa ni ijaaramu, karoorri ni
qophaa'a.
17
Deebiiwwan gargaarsa hatattamaa wal-fakkaatanii fi cina caasaa bulchiinsa gargaarsa hatattamaa
hundi qaama karoora bu'uraa/basic plan ta'u. Amoloota haalaa durasa kennameef tokkoof, Deegasi
Hijii Gargaarsa hatattamaa illaaltu sun hojii ni eegala fi deebii of-eeggannoo irratti hundaa'e/
Contingency specific Response irraa leecalloon barbaachisan adda baafamu. Xumura irratti, tokko
tokkon Deegarsi Hijii Gargaarsa Hatattamaa/Emergency Support Functions gahee fi dirqama isaanii
adda baafatu.
Karoora hordofuu, gamaagamuu fi fooyyesuu
Karoorri haala qabatamaa jiru agarsiisuu akkaataa danda'uuf yeroo isaa eegatee fooyya'uu qaba
akkasumas balaa dhufuu danda'uuf qaphiin gahaan tarkanfii deebiif jiraachuu isaa duukaa bu'uun ni
barbaachisa. Shaakalii fakkeenya irratti hundaa'uun shaakalii taasisuun akkataa itti fayyadama
karoora of-eeggannoo, gahee fi dirqama deebii gargaarsa hatamaa hubachuuf ni deegara.
Kan itti aanu kun caasaa adeemsa qophii karoora agarsiisa.
Garee karooraa hundeesuu Qohii karoora of-eeeggannootiif garee hunda qabate qindeesuu
Xiinxala Sodaa balaa
Elementooni
miidhaa balaa mal
akka ta'an?
Of-eegganoo wal-dursiisuu
Balaa isaan
kamtu karoorfamuu
qabuu?
Amaloota Haalaa Ijaaruu Carraa
dhiibbaa geesisuu amaloota
haala filatamnii?
Karoora of-eeggannoo qopheessuu
Amaloota haalaa tokko tokkoof maltu
hojjitamuu qabaa?
Hordofuu, gamaagamuu fi fooyyesuu
Haala
qabatamaa jiruun karoora
fooyyesuu
18
3.1. Garee Karooraa Hundeesuu
Muuxannoo fi muudannoon adda addaa akka agarsiisanitti gareedhaan ta'uun hojii karoorsuun daraan gaarii
dha (nama /dhabba tokkoon karoorsuu irra). Gareen karoorsuun yeroo hojiin calqabumu dhaabbileen gahee
isaan tapha'achuu qabaan salaphaatti hubachuu danda'u.
Galmi gareen karoorsuu dandeetii cimsuu , walitidhufeenya, walgargaaruu fi oftiamanamummaa yeroo deebii
balaa muudatu ijaaruu dha.
Ijoon gareen karoorsuu kun yeroo adeemsa karoora ifaa iffati haala qabatamaa irratti marii'achuuf mijaahaadha.
Ogeesonni/karoorsittoni akkaataa hojii itti hojjetan irratti yaada waliini akka qabaatan ni godha. Namooni
dhuunfaa garee karooraa yaada addaa fi shakki qaban akka dhiyyeeffatan ni jajabeessa. Namni dhuunfaa kun
yaada karoora dhiyyataa'e sana irratti waliigaluu yoo dadhabe, yaada furmaata ta'uu dhiyyeesuu qaba.
Qooda qabdoota Bulchiinsa Sodaa Balaa/DRM hunda hirmaachisuun barbaachisaadha. BSB/DRM Garee Hojii
Tekinikaa fi Task foorsiin sadarkaa adda addaati argaman hirmaanaan balinaan akka jiraatuuf gahee gudaa ni
taphatu. Hoggantoon ol-aanaa . murteesitooni, ogeesottaa fi qooda qabdoota irraa degarsa argachaa adeemsa
keroora of-eegganoo hoogganuu qabu. Kun kan ta'uu danda'eef keroori of-eegganoo hojii ogummaa qofaa waan
hin taaneefidha, gahee hoggantootaas ofkeessa wanqabuufidha. Kanaafuu, karoorsiitooni yeroo karoora
qopheessan hooggantoonni bulchiinsa nannoo sanaa hundi hirmaachuu isaanii mirkaneeffachuu qabu.
Calqabaaf, gareen xiqaa ta'uu qaba, ogeessota kalatiin illaalatu minsteera/biiroo/waajjira irraa kan qabatee fi
dhaabbilee biroo (dhabbilee hawaasaa dabalatee) warra yeroo hunda gargaarsa hatattamaa keessatti
hirmaatan. Isaan kun ijoo qophii karooratti. Sadarkaa gadiitti, hirmaattoni hundi dokmeentti hojii kana irratti ni
mallateessu, kuni immoo fudhatama argachuu dokimeentii kanaa mirkaneessa. Qooda qabdooni hundi adeemsa
karoora of-eegganno keesatti hirmachuun kan barbaachise sababni lammaffaa kanaafidha.
Yaada dabalataa garee bakka tokkotti walitti qabuu isaan armaan gadii dabalata:
Dursanii karoorsuu. Gareen karooraa bakkaa fi guyyaa walgahiin karooraa gaggeeffamu irratti
hubannoo gahaa argachuu qaba.
Fedhii garee karoora irratti odeeffanno kennuu. Gareen karoora maliif karoora kessatti hirmaachuun
akka barbaachise hirmaato'a waajjira/dhaabbillee fi hawaasaaf iffa gochuu qabu, hirmaachuun isanii
hojii karoorfamu kanaaf bu'aa gudaa qabachuu isaa ibsuu jechuudha.
Hogganaa , bulchaa ykn qaamma hoogganaa ol'aanaa waamicha walgahii akka mallateesuuf
gaafadhu. Xalaayyaan seera qabeessa ta'e hogganaa wajjira sanaan mirkanaa'e gara qooda
qabdootatti ergamuu qaba. Hojiin Karooraa kun hawaasa sanaaf barbaachisaa waan ta'eef.
Qaama alaatii fayyadamuu hubannoo keessa galchuu. Qaamni sadaffaa yaada walitti fiduu, hojjichi
karaa sirrii qabatee akka adeemuu fi waliigaltee uummuu irratti hojii guddaa hojjechuu danda'u.
Akkasumas sababa ogeesa kanaatiif fudhatamni workshoopii kana fooyya'uu danda'a.
19
Lakkoofsa garee karoora:
Moottummaa irraa
Akkataan imaammata haarawwaa biyyoolesaa Bulchiinsa Sodaa Balaa/DRM lakkoofsi misensota mana
maree Bulchiinsa Sodaa Balaa/DRM Federalaa meeqa ta'uu akka qaban qajeelfama kaaheera.
Lakkoofsi walfakkaatu adeemsa karoora of-eeggannoo keessatti bakka qabu.
Akkasumas, caasaan federaala kun haaluma walfakaatuun sadarkaa naannoo, godinaa, aanaa fi
gandaatti hojii irra oolu ykn madaqfamu.
Maxxannee/Annex V adeemsa kanaaf tarreeffama hirmaatotaa sadarkaa aanaati barbaachisanii qabata.
Hiraamaatoni kun waajjira adda addaa irraa ta'uu danda'u, deebiin seektara-heduu illaalachuu waan
danda'uuf.
Dhaabbilee Addunyaa, DhMM(NGOS) fi dhaabbilee saayinsaawwaa/scientific
Dhaabbileen kun yeroo gargaarsi kennamu dabalatee, adeemsa, qophii gargaarsaa, muuxanoo fi lecalloo
barbaachisan gumaachuun gahee fi dirqama isaanii bahuun dhaabbilee mootummaa waan deegaraniif
hirmaachuu qabu.
Dhabbilee Dhuunfaa
Dhabbileen dhuunfaa hawaasa hirmaachisuu keessatti bakka gudaa qabu. Uummataaf tajaajila
murteessoo isaa duraa kennuu qofaa otoo hin taane, adeemsa gargaarsa beekumsaa fi leecalloo
qophaa'ina jajabeesuu, deebii fi deebisanii dhaabuu keessatti gahee gudaa qabu. Al-tokko tokko
ergamni dhabbilee dhuunfaa fi mootummaa walirra yeroo dursanii qindoomina uumuun odeeffannoo
bu'a qabeessa ta'e waljijjiiruu fi galmaa fi kaayyoo waliinii uummachuuf dandeesisa.
Hirmaanaan dhabbilee dhuunfaa dhiimmoota adda fi humnaa ol ta'aniif fala dhiyeessu. Dhabbilee
dhuunfaa balaa hunda keessatti gahee murteesso taphatu, fi hirmaanaa isaanii adeemsa keessatti
mirkaneessuun barbaachisaadha, hirmaana leenjii irratii fi shaakala sagantaa dabalee.
Hirmaanaa hawaasaa
Ka'uumsii fi dhumni balaa bakka kanatidha. Hojiin deebii erga xumuramee booda, hawaasa naanoo
kanaatu murtee yeroo balaan muudate sana waliin jiraata. Kanaafuu, balaadhaaf deebii akkamiitu
kennamaa akka ture irrati hawaasni kan jedhu qabaachuu qaba. Akkasumas dirqama dandeetii hawaasa
balaa jala dhaabachuu danda'u uumuu balaan otoo hin qaqabiin dura, yeroo balaa fi booda haala
hatattamaan jireenya isaanii baratametti deebi'uu danda'an irratti jajabeefamuu qabu. Hawaasni
dandeetii fi leecalloo hanga barbaachisu qabaachuu dhiisuu danda'u ykn caasaa deebii aadaa
mootummaa hunda keessatti gonkuma dhabuu danda'u.
Piroofaayiliin Sodaa Balaa Aanaa ragaa hawaasa irraa funaaneera, kanaafuu fedhiin hawaasaa fi
odeeffannoon piroofaaylii baalaa keessatti bakka bu'u jechuudha.
Hoggantooni hawaasaa haala uummata isaanii, dandeetii hawaasaa , fedhii fi qooda qabdoota qophii
karoora irratti isaan deegaruu danda'an adda baasanii beekuu qabu. Garee qophii adeemsa karoora of-
eeggannoof workshoopii gageeffamu irratti hirmaachuu qabu.
20
Fedhiiqabdoota/Volunteers / Dhaabbilee fedhiiqabdoota
Fedhiin hojii Bulchiinsa Sodaa Balaa keesatti barbaachisaadha fi karoorsitooni
fedhiiqabdoota/volunteers hojii gargaarsa balaa hatatamaf isaan gumaachuu danda'an yeroo karoora
xiyyeeffanaa keesa galchuu qabu.
Garee Saaxilamtoota
Uumata matuma isaaniitiin balaa jala darbuuf carraa gudaa hin qabne ykn hin dandeenye fedhii fi
hirmanaa isaanii of-eeggannoon hubachuun ni barbaachisa, bu'a qabeesummaa fi kufaatii karoorrichaaf
hiikaa gudaa waan qabuuf.
Karoorri of-eeggannoo kan hojii irra ooludha, kanaafuu dhimmoolee fedhii addaa garee adda adda kana
ibsuuf beekumsa kan qaban bakka bu'oota hirmaachisuudha.
Xumura irratti, gaaffiiwwan kanatti aanee kaawwaman kun gareen karoora sirriitti akka itti qopha'anii fi bakka
bu'oota isaanii hubachuuf ni deegara.
Cheekliistii Garee Karoora
Sekterooni hundi hubannoo keesa galaniiru?
Sekterooni hundi haala barbaadamuun bakka buu'oota qabu?
Dhaabbileen hawaasa ykn gareen haala qabatamaa jiru sirriiti beekanii fi adeemsa karoora kanaaf gumaacha gochuu danda'an bakka buu'oota qabu?
Dhaabbileen qooda qaban hundi bakka buu'oota qabu?
DhMM, arjoomtoni fi dhaabbileen garagaraa/multilateral organizations Aanaa sana keessatti hojjechaa jiran bakka buu'oota qabu?
Hawaasni gandoota hunda irraa ykn zoonii haala jireenyaa/livelihood zone irraa bakka buu'oota qabu?
Is the private sector represented or informed?
Are the representatives committed and dedicated?
21
3.2. Xiinxala SodaaBalaa
3.2.1. Yaadrimee
Akka UN-ISDR, ” Xiinxali Sodaa Balaa": ogumaa dhaan amala balaa adda baasuu kan akka; bakka isaa , jabinna
isaa, deedebi'insa isaa fi carraa qaqabuu danda'u isaa; saaxlamtoota fi saaxilammumaa xiinxaluu namaa,
dhabbilee bu'uura, fayyaa, dinagdee fi dhimma naannoo dabalate xiinxaluudha; fi madaaluu bu'a qabeessumaa
dandeetii hawaasa balaa jala darbuu baratamee fi fillannoo kan biroo jiran balaa qaqabuu danda'an irratti
hundaa'un gaggeesuudha. Hojiiwwan tarreeffamn kun adeemsa xiinxala balaa jedhamanii beekkamu”.
Xiinxali miidhaa balaa walitti dhufeenya Sodaa Balaa, Saaxilamummaa fi Dandeettii jechuun hubachuun ni
danda'ama. Haala adda addaa kana irratti hundaa'uun xiinxalli miidhaa balaa gaggeeffama.
3.2.2. Mala
Itoophiyaa keessati haali balaan itti qaqabuu fi midhaan isaa bakka bakkatti garagarummaa gudaatu jira –
godinoon hundi biyyitti keesatti argaman balaa tokkon miti kan miidhamaa jiran. Kanaafuu, qophaa'uuf waan
deegaruuf odeeffannoo xiinxala balaa sadarkaa gandaatti argachuun ni barbaachisa, jalaa-ol/bottom-up, karoora
of-eeggannoo, hawaasa hirmaachisuu fi gandoota hunda. Mee Piroofaayiliin Sodaa Balaa Aanaa odeeffannoo
sadarkaa kana lamaan irratti kenne haajenu, kana gochuun balaa qaqabuu danda'u irratti yaada waljijiiruu fi
furmaata kaahuudhaaf ni deegara. Adeemsa qophii karoora of-eegganno fi deebii keessatti hirmaanaa hawaasaa
gudisuun barbaachisaadha.
Yeroo odeeffannoo Piroofaayiliin Sodaa Balaa Aanaa (PSBA) fi
xiinxala ragaa balaa itti gageeffamu fi karoora of-eegganno
dhiphisuun barbaachisaadha , ragaa yeroo isaa eegate aragachuu
fi hirmaanaa waajjiraale/biiroo haala bu'a qabeessa ta'een itti
fayyadamuuf ni deegara.
karoorri of-eegganno kun balaa hunda uumamaan,
tekinooloogiin ykn namaan uumaman ni dabalata. Miilttoo4
jalatti kan tarreeffamanii ala, yeroo hunda balaan haaraan
qaqabuu danada'u. Haali kun balaan tokko kan birra irratti akka
hundeeffamnidha, garuu walitti dhufeenya ni qabu.
Tarkaanfiin inni duraa qorannoo balaa, odeeffanno akkaata itti
karooraa bulchiinsa sanaa qopheesun danda'amu irratti ragaa
funaanudha, sodaa balaa, saaxilamummaa fi dandeetti hojii
gargaarsa hatattamaatiif jijjiirama fiduu danda'a.
PSBAn odeeffannoo gahaa fi guutuu waa'ee uumamaa, cimina fi
sababoota ijoo adda addaa uummata saaxilu, haala jireenyaa,
naannoo, sirna siyaasa fi dhaabbilee buuraa balaaf saaxilamman
ni gumaacha. Odeeffannoon kun irra caalaan isaanii yeroo adeemsa qophii karoora of-eeggannoof tajaajilu,
haata'u male, xiinxala sodaa balaatiif, dookimeenti karoora of-eegganno keessatti ni mul'atu, odeeffannoo
qophaa'inaa fi deebii balaatiif haalaan gargaaran qofaa adda baasuun dhiyyeesuun barbaachisaadha.
4 The table offers a number of hazards provided by the Wereda Disaster Risk Profile, although there could be more
Fakkeenya balaa qaqabuu
danda'anii
Ongee Lolaa Sigigoo lafaa Dhibee midhanii Dhibee beelladaa Dhibee namaa Bakakaa / buubee/cabii Rooba cimaa Waagii / Qorra Qileensa ho'aa/ Ho'ina cimaa Walitbu'nsa Dinagdee/gatiin kufuu Ibida bosonaa Kirkira lafaa Balaa konkolaataa
Wereda Disaster Risk Profile
22
Caasaan bulchiinsa sadarkaa hundaa akkataa xiinxala gara garaa barbaadu. Sadarkaa gandaa fi aanaati
PSBAn/WDRP odeeffannoo barbaachisaa ta'an hunda ni dhiyyeesa. Yeroo ol-deemu immoo, PSBAn gara garaa
walitti qindaa'ee odeffannoo bal'inaa fi gadfageenya qabu dhiyyeessa; kanaaf akkuma haala qabatama sadarkaa
fi bal'ina isaatti odeeffannoo barbaachisaniif durasa kennuun barbaachisaadha.Odeffannoo ragaa PSBAn
deegaranii fi xiinxala balaaf gargaaran madda biroo irraas funaanuun barbaachisaadha.Fkk, sadarkaa naannooti,
piroofayiliin gargaarsa hatattamaa dhiyyoo fi gabaasni qorannoo adda addaa /seasonal assessments xiinxala
balaatiif kan deegaru odeeffanno barbaachisoo kennuu danda'u.
Ka'umsa irratti garee karooraa odeffannowwan bala adda addaa guca salphaatti hubachuu fi adda baasuun
danda'amu keesaatti walitti qabachuun ni gorfama. Dhumma qajeelfama kanaa irratti, moodeliin/
tempileetotaa adeemsa qophii karoora of-eeggannootiif akkataa duukaa bu'anii itti qopheesan ni jira.
Xiinxali balaa erga xumuramee booda, odeeffannoo maappii gochuun barbaachisaa dha. Maappiin balaa
bakkatti carraa balaan miidhaa geesisuu danda'u agarsiisa, fi namooni bakka miidhaan gudaan jiru salphaati akka
hubataaniif gargaara. Naannoo baadiyaatti, bakkatti maappiin sirrii ta'e hin jiretti ykn mappii sirrii ta'e kaasuuf
tekinoloojiin fi dandeettiin bakka hin jeretti, jabatanii kaafachuuf shakaluun barbaachisaa dha. Yaaliin kun
harkaan ta'uu danda'a, qooda qabdoota hirmaachisuun, bakkeewwan yeroo darban daraan miidhamn
agarsiisuu, fi piroofayilii balaa waliin wal cinaa illaaluu. Akkasumas, bekkeewwan rakkoo hin qabnee fi gamoo
ykn dhaabbilee murteessoo agrsiisuun barbaachisaadha. Maappin qophaa'u kun garee karooraa fi hawaasaaf
salphaati kan galuufii ta'uu qaba. Haaluma dandeetii fi tekinoloojiin jirutti, yeroo calaqabaa, maappiin takka
takka bakkeewwan balaa gurgudoo itti argaman qofaa agarsiisuu danda'u (maappii balaa) garuu sadarkaa
saaxilamummaa fi dandeetii agrsiisuuf jecha fooyya'uu qabu.
Akka walitiqaba duudhaa dabalataa xiinxala balaatti, odeeffannoo hojjiiwwan deebii gargaarsa hatattamaa
yeroo darbee argachuun qophii gahaa taasisuuf barbaachisaa dha( karoora of-eeggannoo, hojii qophaa'inaa
yeroo darbee…). Kun dhaabbilee mootummaa ykn qooda qabdoota alaatiin hojjetamuu danda'u. Muudanoon
xiinxala kana irraa argamu, ga'insa deebii gargaarsa hatattamaa darbe qophii karoora of-eegagnnoo fooyyesuuf
baayee gargaaru. Yeroo hedduu karoorri of-eegagnnoo darbanii balaa ykn seektara tokko qofaa irratti
xiyyeeffatu. Karoorri kun akka waliigalatti fi balaa-heddu karoora of-eegagnnooti qindaa'uu qabu.
Xiinxali balaa kun gareen karoora balaa xiyyeeffannoo adda argachuu akka qabu, hojii hojjetamuu, fi leecalloo
barbaachisan irratti waliigalu.
23
3.3. Walduraaduuba Of-eeggannoo
3.3.1. Yaadrimee
Ka'umsa irratti, karooraaf kan ta'an of-eegganno fi amaloota haala barbaachisa xiqqoo qofaa irratti eegaluun
barbaachisaa dha. Adeemsi karoora of-eeggannoo yeroo dheeraa barbaada, karoorsitooni hanqina yeroo fi
leecalloo qabu.
3.3.2. Mala
Ka'umsa irratti Itoophiyaa keessatti , Piroofaayiliin Sodaa Balaa Aanaa (PSBA) walduraaduuba balaa dhiyyeesa,
haaluma kanaan dhiibbaa inni maatii irraan gahuu fi saaxilamumma balaa. Kanafuu, adda baasuun qophii
karoora of-eeggannootiif ni deegara.
Haata'u malee, bakkatti PSBA hin jiretti, gajeelfamni kun balaawwan bakka lamatti adda basuun barbaachisaa
dha , isaanis, dhiibbaa fi carra ta'uu danda'uu isaa/likelihood. Odeeffannoon hundi maddoota xiinxala balaaf
itti fayyadamne irra fudhcuun ni danda'ama (irra caalaa Piroofaayilii Sodaa Balaa Aanaa).
Xiinxaliin balaa, balaawwan gurgodaa agrsiisu. Amma garuu, tokko tokkon balaa safaramuu qabu. Jabina balaa
sanaa kan agarsiisan mul'istoota lamatu jiru:
a. Carraa ta'uu danda'uu/Likelihood: Carraa balaan qaqabuu danda'u.
b. Dhiibbaa/Impact: Sadarkaa balaan uummataa , qabeenyaa fi haala jireenya/livelihood
irratti dhiibbaa geesisuu danda'u.
Isaan lamaan kun haala jiru irratti hundaa'uun 1-3ti sadarkeefamu. Qabxiiwwan lamaan kana waliin
baayyiffamani sadarkaa balaa sana agrsiisu jechuudha. Miiltoon armaan gadii kun akkamiin miidhaa fi ta'uu
danda'uu balaa itti sakata'anii fi sadarkaa isaa itti keenyuf nu qajeelcha.
Dhiibbaa Ta'uu danda'uu Sadarkaa balaa
Gad'aanaa/low (qabxii 1) Dhiibbaan sababa miidhaa kan irraa ka'en (qabeenyaa fi nama) miidhaan balaa kanaan qaqabe xiqaa waan ta'eef deebiif leecalloo xinaatu barbaachisa
Gad'aanaa (qabxii 1) Dedeeb'insa: darbee darbee uumama (Fkk. kirkira lafaa, seenaan akka ibsutti bara 100ti al tokko? Dhibbee midhaanii odoo hin beekkamiin bara 20 darbe dhalate)
GAD'AANAA Qabxii giduugala/average
1-2
Gidugaleessa(2) Dhiibbaan sababa miidhaa kan irraa ka'en (qabeenyaa fi nama) miidhaan balaa kanaan qaqabe cimaadha, deebiif leecalloo caasaa bulchiinsa kanaa hunda ni barbaachisa.
Gidugaleessa(2) Dedeeb'insa: Carraan qaqabuu isaa giduugaleesadha ykn yeroo dhiyyoo darbe keessatti qaqabee jira (Fkk. Balaan ibidaa bara lamaan darbe kana keessa qaqabeera)
GIDUGALEESSA Qabxii giduugala 3-5
Ol'aanaa (3) Dhiibbaan sababa miidhaa kan irraa ka'en (qabeenyaa fi nama) miidhaan balaa kanaan qaqabe bayee cimaa waan ta'eef caasaan bulchiinsa kanaa hundi gargaarsa alaa ni gaafatu
Ol'aanaa (3) Dedeeb'insa: Carraan qaqabuu isaa ol'aanaa ykn bara darban keessa yeroo hedduu dedebi'ee qaqabeera (Fkk.balaa ongee bara baraan qaqaba jechuun ni danda'ama)
OL'AANAA Qabxii giduugala 6-9
24
Garaafiin balaa , dhiibbaa fi carraa ta'uu danda'uu haala armaan gadiitti hojjetama. Balaa sadarkeesuun miiltoo
armaan gadii keessatti bareesuun ni danda'ama .
WALDURAADUUBA OF-EEGGANNOO/ BALAA SDAARKEESUU
Ol'aanaa (3)
Gidugaleessa (2)
Gad'aanaa (1)
Dhiibbaa Carra ta'uu danda'uu
Gad'aanaa (1) Gidugaleessa (2) Ol'aanaa (3)
Amooloota haalaa ijaaruu fi haala jiru agarsiisuuf halluu adda adda fayyadamuun barbaachisaadha(halluu diimaa
haali jiru cimaa ta'uu agarsiisuuf).
Yeroo mala kana itti fayyadamnu rakkoo addaaf xiyyeeffannoo kenuun barbaachisaadha. Fkkf, baayyini
uummata ganda tokko yoo baayyina uummata aanaa wliin walbukkee qabamu baayyina aanaatti gadidha;
haata'u malee balaan ganda sanaa baayyee cimaa yoo ta'e gahee jiraatan ganda sanaa argachuu qabu irratti
miidhaa fiduu danda'a. Kanaafuu, malli kun haala kana hubbana keessa galchuu fi qophii karoora of-eegganno
aanaa keessatti dabalamuu qabu. Gadoota 20 aanaa keessaa gandi tokko balaa dhiibbaa gudaa sigigoo lafaa jala
jiraachuu dandesi ,haali kun sadarkaa aanaati kan xiinxalamu yoo ta'ae akka waliigala uummata aanichaati
qabxiin isaa gad'aanaa dha, garuu karoorri of-eegganno sadarkaa gandaa dhiibba kana xiyyeeffana keessa
galchuu qaba.
25
3.4. Ijaarsa Amaloota Haalaa
3.4.1. Yaadrimee
Amaalooni haalaa balaa dhufaa jiru sana dursee mul'isuuf ni deegara. Badii fi miidhaa balaan qabeenyaa, nama
akkasumas dhiibbaa fiduu danada'u dursee tilmaamuuf ni deegara.
Dhiibbaan kunis qabeenya qabatamaan mul'atanii fi ifatti adda baasuuf nama rakisu ta'uu danda'a.
Xiyyeeffanaan kan ta'uu qabu garuu badiin ykn miidhaan qaqabuu danda'u kalatiin ykn mit-kalatiin. Dhiibbaa
lakkahuun salphaa miti, keesa iyyoo yeroo miidhaan isaa mul'achuuf yeroo dheera fudhatu. Fkk, baajatni
pirojeektii misooma hawaasaatiif karoorfame tokko tokko gargaarsa hatattamaatiif ooluu danda'u, haali kun
kaayyoo piroojektii irratti gufuu ta'a.
Miidhaawwan kana hubachuun , miidhaa fi dhiibaa balaan fiduu danda'u ifatti adda baafachuun yeroo qophii
karoora of-eeggannoo amaloota haalaaf xiyyeeffanaa keesa galchuu, kana jechuun, tilmaama fedhii fi dandeetii
deebiif jiru jechuudha.
3.4.2. Mala
Kutaan 3.3 waa'ee walduraaduuba of-eeggannoo ibsa. Haaluma kanaan amalooni haalaa ijaaramuu qabu. Sadarkaa aanaatti , Piroofaayiliin Sodaa Balaa Aanaa (PSBA) odeeffannoo hanga ta'e amaloota haalaa ijaaruuf dhiyeesuu danda'a.Haata'u malee, waajjiraleen sektaroota aanaa odeeffanno seenaa balaa aanaa qopheessuu qabu. Dabalataanis, DESINVENTAR Database5 Itoophiyaa midhaa balaa uumama waliin walqabate tooftaa ragaa itti funaanan, dokmeentii godhanii fi xinxalan ni qabata. Sadarkaa ol'aanaati, odeeffannoon mada adda adda jechuun xiinxala balaa, naannoo fi biyyoolesaa , duraan akeekkachiisa waldeegaruu qabu. Amalooni haalaa fedhii irratti hundaa'uu qabu. Fedhii irratti hundaa'uun waliigala gargaarsa namumaaf kan
barbaachisu tilmaamanii karorfachuuf, bakkati dandeetiin cimsuun barbaachisutti, dandeetii jiru akka ka'umsaati
adda baafachuun karoorsuu, fedhii barbaachisan keesa akka tokkotti fudhachuun. Fedhii irratti hundaa'anii
karoorsuun qabatamaa ta'uu dhiisuu mala, gutumaa guutuuti leecalloo barbaachisan adda baasuuf wan
rakkisuuf. Haa ta'u malee, dandeetii fi fedhii barbaachisan gadifageenyaan akka itti deemamuuf karaa banu.
Malli tokko ijaarasa amaloota haalaa carraa gudaa ta'uu danda'uu/most likely scenario fi carraa haala
yaaddachisaan ta'uu danda'uu /worst scenario jechuun adda baasanii fayyadamuu. Caasaan bulchiinsa sanaa
amaloota haalaa isaan kana lamaan yeroo karooraa hubannoo keesa galchu, isaan kana irratti hundaa'uun
dandeetii fi fedhii barbaachisu karoorfatu. Amalooni haalaa kun qabatamaa ta'uu qabu , qophii gahaa deebiif
gochuuf waan deegaraniif lakkofsaaniis ta'ee , fedhii barbaachisaniin jechuudha.
Amaloni haalaa kun haala qabatama balaa sana irrati hundaa'uu qabu. Dhugaan/qabatamaan yeroo hunda
tilmaama karoora of-eegganno irraa adda dha, kanaaf yeroo balaan qaqabu deebiin gargaarsa hatattamaa haala
qabatamaa yeroo sanaa irratti kan hundaa'ee ta'uu qaba. Sababa kana irraa kan ka'e, foormaatiin/gucinni mala
ijaarsa amaloota haalaaf, guca sirni duraan akeekkasiin torban torbaniin haala balaa guutee ittiin gabaasu waliin
walfakaata. Kanaaf tokkicha balaan erga qaqabee booda, amalooni haalaa haaluma guca kanaatiin
haromsamu/updated, sakata'insa booda ogeesoni aanaa ufuma isaanii haaromsachuu danda'u.
Qabatamatti dhiyyachuuf jecha hanga danda'ameti, lakkofsa tokkoon kaahuu irra reenjiin kaahuun
gaariidha/filatamadha.
5 http://www.desinventar.net/DesInventar/profiletab.jsp?countrycode=eth
26
3.4.3. Mul'stoota Duraan Akeekkachiisaa fi Ka'umsa
Hojii bu'a qabeessaf, amalooni haalaa mul'stoota duraan akeekkachiisa waliin walsimsiisuun yeroo calqaba
gargaarsa hatattamaa tarkaafiif baayee murteesadha. Adeemsi kun deebii bu'a qabeesaa fi dhiibbaa balaa
gababaadhumati to'achuuf ni gargaara. Fkk, Hanqinii roobaa ykn cicitee rooba yoo ta'e hongeen dhufaa jirachuu
mul'isa; waldhabdeen sadarkaa gadi hawaasa keesa jiraachuun waliti buinsi dhufaa jiraachuu mul'isa; fi roobni
gudaan walit'aansee rooba yoo ta'e balaan lolaa
muudachuu akka danda'u mul'isa.
Hirmaatoni hanaga danda'ametti qabatamaa irrati
hundaa'uu fi mul'istoota adda baafachuu qabu, isaan
yeroo yeroon hordofuun danda'aman. Mul'stoota
gabaasa ji'aa fi torbanii sirna duraan akeekkachiisaa
keessatti mul'atan fayyadamuun ni gorfama.
Akkasumas mul'stoota haala badaa agarsisaniif fala
barbaaduu qabu, fkk:Mul'stoota Duraan Akekkachiisa:
Lakkoofsa namoota miidhaan irra qaqabe(dhibee)
Busaan qabame dabale X lakkoofsa (Mul'stoota kana
guca gabaasa ji'aa duraan akeekkachiisa kutaa F. Fayyaa
irraa argachuun ni danda'ama).
Deebiif Ka'umsa (fkk. Dhibee busaa): Namooni
miidhaman namoota hanga X miidha.
Mul'stoota Duraan Akekkachiisa kan aadaa fi sadarkaa
hawaasaatti itti fayyadaman ta'uu danda'u.
Mul'stooni Duraan Akekkachiisa durasanii haala dhufuu
danda'u agarsiisuun qophiin gahaa deebiif ni gargaaru.
Fkk. bishaan ciisaan naannoo sana kan jiraatu yoo ta'e
dhibbeen busaa akka dhufuu dandada'u dursee ni
mul'isa.
3.4.4. Amaloota Haala Fooyyessuu
Sadarkaa qophaa'inaa Bulchiinsa Sodaa Blaa irratti karoora of-eeggannoo waltihidhamuu kan danda'u bu'a
qabessa kan ta'e sirna duraan akeekkachiisaa barbaada .
Amaloon haala ,tilmaaman sun haala qabatamaa irratti hundaa'uu qabau. Amaloon haala karoora of-eeggannoo
keessati haaluma kaawwaman ta'ee argame sana ta'uu qaba. Haali qabatamaan kan birraa yoo ta'e lakkofsa
jijiiruun ni danda'ama. Tooftaan adda addaa Sirni Duraan Akeekkachiisa odeeffannoo murteesaa ta'an balaan
otoo hin qaqabiin duraa ,erga qaqabee booda fi haali odeeffannoo itti haaromsatanitu jira.
3.4.4.1. Sirna Duraan Akeekkachiisaa
Duraan Akeekkachiisa fi karoorri of-eeggannoo walitihidhata cimaa qabu. Gara tokkoon, Duraan
Akeekkachiisni qophii adeemsa karoora of-eeggannootiif ka'umsadha. Karoorri of-eeggannoo akka
eegalamuuf odeeffannoo kenna. Gara biraatiin, karoorri of-eeggannoo immoo odeeffannoo Duraan
Akeekkachiisni kenneefii irratti hundaa'ee akka karoorfatuuf ni gargaara.
3.2. Odeeffannoon Duraan Akeekkachiisaa fi
Sakata'insa Balaa Deebiif Ka'umsadha
Piroofayilii Sodaa balaa irratti hundaa'un balaa bakka
sanaa balaa-heduu fi sektara heduu Sirni Duraan
Akeekkachiisa hundaa'uu fi jajjabeeffamuu qaba
(Tarsiimoo 1).
Sektarooni hundi odeeffannoo Duraan Akeekkachiisa
haala walfakaatuun yeroo yeroon itti waljijiiruu
danda'an tooftaan hundaa'u qaba (Tarsiimoo 2).
Tooftaan kun haala gadifageenyaan odeeffannoo itti
waljijiiran, adeemsa itti sakata'an fi kana booda
akkataa sakata'insa duraa, yeroo balaa fi balaa booda
haala qindaa'een fi walfakaatuun itti fayyadamuu
(Tarsiimoo 3).
Piroofayiliin Sodaa Balaa Aanaa(PSBA) keessatti
akka kaawwametti karoorri of-eeggannoo sirna
duraan akeekkachiisaa waliin qindoomuu qaba
(Tarsiimoo 4).
National Policy and Strategy on DRM, July 2013
27
Odeeffannoo yeroo isaa eegee fi hiika qabeessa ta'e qindeessuu fi tamsaasuun namoota dhuunfaa,
hawaasaa fi dhaabbilee balaan qorame dafee dammaqee tarkaanfii miidhaa hambisu ykn xiqqeessu akka
danda'uuf dandeettiin barbaachisudha.
Sirni Duraan Akeekkachiisa Itoophiyaa miidhaa balaan dhufuu danda'u irraa fi odeeffannoo yeroo eegee
fi hiika qabeessa ta'e kennu akka danda'uuf jajabeeffamuu qaba. Duraan Akeekkachiisni kaayyoo sadii
qaba:
Adeemsa ragaa sadarkaa isaa eege funaanuu, xiinxaluu fi ragaa kana raabsuu, maappii fi seenaa
balaa fi saaxilamummaa fi haala jireenyaa uummata miidhamee sana waliin walitifiduu.
Akkataa balaa itti hordofanii fi tajaajila ykn meshaa hamayaa fi beekumsa hawaasa keesa jiru
akeekkachiisaaf gargaaran hundeesuu.
Uummanii fi hawaasni balaa namaanii fi uumamaan dhalataan irratti akeekkachiisa yeroon akka
argataniif jecha sirna qunnamtii fi odeeffannoon raabsamu hundeesuu.
Ragaan Duraan Akeekkachiisa madda adda adda irra ni argamuu , irra caalaa: chekliistii aanaan yeroo
yeroon guutanii (ji'aan fi torbaniin) godinaa, nannoo fi federaalaf eragn irra fi waajjiraleen federaala
cuunfaa gabaasaa torbanii, ragaalee qonnaa LEAP (Livelihood Early Assessment and Protection)
software fi Metrooloogy biyyoolessan/National Meteorological Agency (NMA), GEOSAT, kkf.
Odeeffannoon kun task foorsiitiif, xiinxala odeeffannoo gabaa, sakata'a yeroo adda adda fi kkf ni
fayyadu.
Yeroo qajeelfamni kun qoophaa'u, ragaan aanaa irraa funaaname isaan armaan gadii lamaan irratti
hundaa'etidha:
- Chekliistii Duraan Akeekkachiisa Aanaa
Guca/form Ji'aa: Gucni inni ji'aa mul'stooa Duraan Akeekkachiisa heduu ijoo hordofuuf
dha. Isaan kun haala yeroo beekuuf sadarkaa naaannoo fi federalati xiinxalamu,
tilmaamuu fi odeeffannoo Duraan Akeekkachiisa. Haala kanaan mul'stooa
odeeffannoon Duraan Akeekkachiisa fi ka'umsaa hanga ta'e gabaasa ji'aa irraa argamu.
Kun amaloota haalaa hordofuu fi karoora of-eegganno eegaluuf ni gargaara.
Aanooleenis ragaa Duraan Akeekkachiisa kana matuma isaaniin xinxaluuf of-jabeesuu
qabu.
Guca Torbanii: Gucni torbanii balaan hatattamaa calqabaa jiraachuu isaa ykn mul'istooni
Duraan Akeekkachiisa balaan dhufaa jiraachuu yoo agarsiisedha. kanaafuu, haali armaan
oliti ibsaman kun yoo jiraatan guutamee ergama. Gabaasni kun caasaa naannoo fi
federaala irra jiraniif dafee odeeffannoo kenna. Odeffannon kun yeroo hojii gargaarsa
hatattamaa itti gageeffamu haala qabatamaa jiru irratti hundaa'uun ni haaromsama.
Odeeffannoo Bilbilaa Torbaniin
Godini torbaniin odeeffannoo gabaabaa waajjira QIB aanaa irraa funaana.
Odeeffannoon adda addaa duraan akeekkachiisaa kun piroofayilii ' Household Economy Approach
livelihood profiles' fi Piroofaayilii Sodaa Balaa Aanaa waliin walqabata, jijjiirama naannoo sana jiru
xiinxaluuf.
28
Odeeffannoon duraan akeekkachiisaa yeroo isaa eegate qophii karoora of-eeggannootiif murteesaadha,
ragaa ittifufinsa qabu fi yeroo eegate, haala jiru gutumaa guutuuti xiinxaluuf gabaasini guutuu ta'uu
qaba. Guutu ta'uu yoo baate garuu odeeffannoo duraan akeekkachiisaa fi karoora of-eegganno irratii
midhaa gudaa qaba.
Aanooleenii fi gandoonis ragaa Duraan Akeekkachiisa kana matuma isaaniin xinxaluuf of-jabeesuu qabu.
Yeroo barbaadaniti yeroo deebii karoora of-eeggannoo isaanii batalumatti eegaluuf gargaara.
3.4.4.2. Sirna Sakata'insa Arifachiisa (SSA): Balaa, Badii, fi Dandamachiisuu (DaLR)
Mala Sakata'insa
Sirni Sakata'insa Arifachiisa, balaan arifachiisaa (dandeetii xinxala ragaa duraan akeekkachiisa ol yeroo
ta'u) yeroo qaqabu odeeffannoo qorannoo fi duraan akeekkachiisaa kenna.
Akkuma armaan olitti ibsametti, yoo xiqaate haala sadiif odeffannoon duraan akeekkachiisa deebiif
gahaa ta'uu dhiisuu mala.
Tokkoffaa, yeroo balaan hatattamaan muudatu. Akka waliigalaatti kana tilmaamuun
rakkisaadha. Muli'stooni duraan akeekkachiisaa carran balaan tokko qaqabuu danda'uu
agarsiisuu hin danda'u (fkk. lolaa rooba booda) garuu yoom akka ta'uu danda'uu fi ulfina isaa
adda baasuuf ni rakkisa. Kanaafuu, balaa booda sakata'insa gageesuun ni barbaachisa.
Lammaffaa, yeroo balaan hanga ta'e jabina qabu tokko qaqabu, gabaasa aanaa ykn satellite
imagery qofaan gahaa ta'uu dhiisuu mala. Yeroo kana waliti dhufeenyaa fi jabina isaa baruuf
kuttanaadhaan hordofii gochuun bakka adda addaatii xiinxala sirrii ta'e taasisuun ni
barbaachisa.
Sadaffaa, yeroo amalli balaa kana xiinxaluuf beekumsaa ykn ogummaa adda barbaadu
Fkk,gargaarsi hatattamaa sirna nyaata. Qindesaan Gargaarsa hatattamaa Sirna nyaata/
Emergency Nutrition Coordination Unit (ENCU) federaala sakata'insa adda addaa deegartoota
misoomaan gagefaman qindeesa jira. Kuni immoo haaluma adeemsa irratti waliigalameenii fi
cheekilistii kanaaf qophaa'e irratti hundaa'un raawwatama.
Kanaafuu, sirni duraan akeekkachiisa jabaataa waan adeemuuf sakata'insi adda addaa yeroo isaanii
eegatanii gageeffamaaturan suuta suutaan hafaa adeemuu jechuudha, akkuma barbaachiseeti
Sagantaan Sakata'insa Arifachiisa kun sirni duraan akeekkachiisa waliin qindoominan sakata'insi addaatu
gageefama.
Sadarkaa biyyoolessaati, Sakata'insi Arifachiisa kun SBSBWNy ykn qaama dhimmi illalatu miseensa garee
tekinikaa keesaa/Technical Working Group meeting (DRMTWG) irra ta'uu danda'a. Dhaabbilee
hirmaachuu qab'an garuu kan filatu SBSBWNy ta'a. Gareen sakata'insa kanaa SBSBWNy durfama/chair.
Adeemsi sadarkaa federaala kun haaluma walfakaatuun sadarkaa naannoo/aanaatti qaama illaalatuun
hojii irra oola.
29
3.5. Karoora of-eeggannoo Qopheessuu
3.5.1. Yaadrimee
Balaan erga xinxalamee booda , hojiin of-eeggannoo walduraduubesuu fi amaaloota haala ni raawwata, karoorri
akkataa sadarkaa isaati hiikama. Sadarkaa kanatti , karoora of-eeggannoo ni qophaa'a. Qabiyyeen karoorrichaa
sadarkaa hundatuu walfakaata, haala qabatamaa jiru waliin madaqfachuu fi sadarkaa caasaa jiru hundatti
(federaala, naannoo, godina, aanaa ykn ganda) itti fayyadamuun ni danda'ama.
3.5.2. Mala
Qophiin karoora of-eeggannoo akkaata guca ykn qajeelfama kanaaf qophee hordofuun hojjetama. Kunis Karoora
of-eeggannoo kutaalee ijoo sadiitti hira:
1. KAROORA BU'UURA
2. DEEBII OF-EEGGANNOO IRRATTI HUNDAA'E
3. DEEGARSA GARGAARSA HATATTAMAA/EMERGENCY SUPPORT FUNCTIONS
Gucni Karoora of-eeggannoo aanaa KAROORA BU'UURA hordofa, dhaabbilee gargaarsaa fi qindoomina sadarkaa
aanaa dabalatee, ADEEMSI OF-EEGGANNOO DEEBII IRRATTI HUNDAA'E , carraa ta'uu danda'uu amaloota haalaa,
mul'stoota duraan akeekkachiisa fi ka'umsa, Deegarsa gargaarsa hatattamaa fi leecalloo of-eeggannootiif
barbaachisanii fi xumura irratti DEEGARSA GARGAARSA HATATTAMAA dirqama qaama hundaa adda baasa.
Gareen karoora kun gahee waliinii sadarka aanaatti adda baasuu fi itti kennuu qabu.
3.5.2.1. KAROORA BU'UURA
Karoorri bu'uura tooftaa waliigalaa hojii gargaarsa hatattamaa itti hojjetamu agarsiisa. Kaayyoo fi daangaa
karoora aanaa fi haala itti qindaa'u ibsa. Akkataa odeeffannoo fi qunamtiin itti waljijiiran, faaynaasii fi loojistikii
barbaachisa ibsa. Xumura irratti, haala hordofanii fi odeeffannoo itti haaromsan, sadarkaa xiqaa deebii fi
imaammata seera akka qabatama aanaa sanaatti.
3.5.2.2. DEEBII OF-EEGGANNOO IRRATTI HUNDAA'E
Maxxanneen/annexes of-eegganno amaloota haalaa ta'uu danda'anii fi badiin gudaan dhufaa jiraachuu
agarsiisan Walduraaduuba of-eeggannoo ibsu. Kana booda mul'stooni duraan akeekkachiisa fi ka'umsaa
ni hundaa'u, Deegarsaa Gargaarsa hatattamaa barbaachisuu fi lecalloo balaa kanaaf barbaachisu
jechuudha.
3.5.2.3. DEEGARSA GARGAARSA HATATTAMAA (DGH)
Deegarsii Gargaarsa hatattamaa ergama qaama kanaan raawwachuu qabu ibsa,fi hojii tokko tokkoof
adda baasee kenna, DhMM fi dhuunfaa dabalatee.
Gaheen qaama tokko tokkoo haaluma maxannee gargaarsaa jalatti ibsameen hojjetama, of-eeggannoo
adda ta'an tokko kan eegamu yoo ta'e illee haaluma kanaan raawwata. Maxxaneen gargaarsa kun
dirqama hundaa adda baasa, dhaabbilee deegaranii fi gargaaran dabalatee. Waa'ee DGH odeeffannoo
dabalataaf kutaa / chapter arfaffaa illalaa.
30
3.5.3. Karoora Barreesuu
Gareen karooraa, dokumeentii karoora otoo hin xumuriin dura dhaabbilee dhimmi illalu hundaaf raabsu.
Haaluma kanaan qaamni hundi bu'aa qabeessummaa karoorrichaa fi qajeelfama duukaa bu'e qopha'uu isaa,
gahumsa fi guutuu ta'uu isaa irratti dubdeebii kennuu qabu.
Qajeelfama kanaa fi adeemsotaa duukaa bu'uun nama dubisuu fi itti fayyadamtooni karoora kana salphaati
akka hubataniif gargaara:
Jechoota salphaa fi ifa ta'an fayyadamuu. Cheekiliistii fi meeshaale agarsiisaniin, odeeffannoo
barbaachisoo walitti cuunfuu, isaanis maappii fi chaartii fayyadamuu.
Jechoota salphaati hubachuuf nama rakkisan fayyadamuu irra ofqusachuu fi jechoota Kottoonfata
xiqqeesuu.
Yaada gagabaabboo fi yeroo waliin adeeman fayyadamuu.
Karoorricha hubachuuf waan deegaruuf ibsa gad-fageenya qabu kennuu. Gadfagenyummaan karoora
baayyina hirmaatotaa fi bal'ina haala sanaa irratti hundaa'a.
Guca qajeelfama karoora of-eegganno duukaa bu'uunii fi baaffatni karoora kanaa jiraachuun qaamni
dubisu tokko deebii gargaarsa hatattamaaf dafee fala akka barbaaduuf ni gargaara.
Qajeelfama karoora kana irratti xiyyeeffachuu, imaammaa fi seera irratti xiyyeeffachuun hin
barbaachisu. Karoorri kun qajeelfama waliin hojjetamuu dhiyyeesuu qaba. Haa ta'u malee, yeroo
gabaasni barreffamu, gad-fageenyaan itti deemuu hin barbaachisu.Dookmeentiin adeemsaa bal'inaan
dhiyyeesuu qabu.
3.5.4. Karoora Mirkaneessuu fi Hojiirra Oolchuu
Karoorri erga barreeffamee booda, aanaadhaan fudhatama argatee mirkanaa'uu qaba. Kunni immoo haala adda
addaatiin ta'uu danda'a , worshoopii ykn walgahiin. Ulaagaa baratame fayyadamuun qaamni murtee kennu
salphaati waa'ee qabiyyee karoora kana hubaachuuf dandeesisa. Gahumsa, haala qabatama naanno irratti
hundaa'uu isaa, fudhatama qabaachuu fi guutuu ta'uu isaa ni illaalu.
Gahumsa/Adequacy: Karoorri gahaadha kan jedhamu daangaanii fi yaadrimee hojii hojjetamuuf
karoorfame sana fi gahee qaama adda addaa sirritti adda yoo baasedha.
Hojii irra olmattii isaa /Feasibility: Dhaabbileen lecalloo qaban fayyadamanii hojjiiwwan karoorfaman
haala barbadameen raawwatan yoo ta'e fi yeroo kaawwame keessatti xumuran yoo ta'e karoorri hojii
irra ooleera jedhama.
Fudhatama/Acceptability: Fudhatama qaba kan jedhamu rakkoo balaa sanaaf fala quubsaa qabatee yoo
dhiyyaate , fedhii hawaasaa fi mootummaa, yeroo fi imammata waliin kan adeemu yoo ta'e dha.
Guutuu/Completeness: Karoorri guutuudha kan jedhamu:
o Xinxala sadarkaa aanaa fi gandaatti taasifame ofkeessatti yoo dabalate. o Carraa ta'uu danda'u irratti amaloota haalaa qabatamaa/dhugaa dhiyyeesuu yoo danda'e. o Fedhii hawaasaa, da'iman, jarsotaa, dhimma koorniyaa fi garee saaxilamtoota biroo
gidugaleessa yoo godhatee . o Balaa hunda kan illaalatu Deegartoota Gargaarsa hatattamaa yoo hundeesse fi yeroo balaan
qaqabu batalumatti hojii eegalu yoo danda'e, o Amaloota hundaaf dandeetii fi leecalloo barbaachisan yoo adda baase
31
o Hojjiiwwan dhaabbilee hundaan hojjetamuu qaban yoo adda baase. Karoorri kun mallattoo fi labsiif qaama hoogganaa dhimmi ilaalatu sanaaf diyyaachuu qaba. Labsiin adeemsa
karooraa kun bal'inaan akka beekamu fi haala gabaaba,imaammata irratti hundaa'e qophaa'uu qaba.
Dookmeentiin labsii mallatta'e kun seeraan bekkamtii argatee karoora of-eeggannoo waliigalaa biyyittii ta'ee
tajaajila. Sektarooni hundi dhimmi karoora of-eeggannoo ilaalatu waliigaltee mallateesuu qabu ykn yoo xiqaate
gahee isaanii isa dhumaa beekuu qabu. Dookmeentiin kun akka sensaati calqaba karoora of-eeggannoo irratti ni
argama.
Xumura irratti, Karoorri kun qooda qabdoota karoora kana hojii irra oolchan hundaaf raabsamuu/kennamuu
qaba.
32
3.6. Hordofuu, Madaaluu fi Fooyyessuu
Karoora of-eeggannoo qopheesuu fi sirriitti qabachuun/documented adeemsa yeroo qophii karooa hunda irra
debi'anii yaaduu fi tarkaanfii fudhatamaa turan ilaaluuf barbaachisaadha, keessayuu adeemsa sadarkeesuu
/standard duuka bu'ame kojjetame. Haata'u malee ,karoorri of-eeggannoo galmee yeroo tokko galmaa'e ta'uun
hubatamuu qaba. Haaloni yeroo yeroodhaan akka jijiiraman karoora kanaaf ka'umsa ta'an yeroo isaanii
eegatanii ilaalamuu fi haromsamuu qabu –keessaayuu qaamolee yeroo balaan qaqabu deebii gargaarsa
hatattamaa keessatti gahee qabaniin.
3.6.1. Hordofuu
Raawwiin Karoora of-eeggannoo kan ittiin madaalamu inni guddaan odeeffannoo duraan akeekkkachiisa irratti
hundaa'ee hordofii wal-irraa hin cinne balaa qaqabuu danda'uu fi qophii gahaa deebii gargaarsa hatattamaa
irratti taasisudha. Hojiin galmeesuu kun akka hojii Karoora of-eeggannoo tokkooti fudhatama (Deegarsa
Gargaarsa hatattamaa) fi hojii irra oolmatiin isaa garee DGHn hordofamuu qaba.
3.6.2. Shaakala Karoora
Bu'aa qabesumman Karoora of-eeggannoo rakkoon qabatamaan
otoo hin uumamiin dura galmi, kayyoonii fi tarkaanfiin murtee
karoora keessati kaawwaman hundi hojii irra oolaa jiraachuu
isaanii gamagamuun barbaachisaa dha.
Shaakaliin karoora qoodi qabdoonni hundi walgahuun dhugaa
fakkeesanii/simulation exercises,tabletop exercises) hojjechuun
gahee ofii beekkuu fi haala qindaa'een akkataa gargaarsa
hatattamaa itti hojjetan baruuf ni deegara. Akkasumas karoora
keessati xiyyeeffanna kan argachuu qabuu tilmaamuu fi adeemsa
jiru baruuf ni gargaara.
Deebiin gargaarsa hatattamaa sadarkaa hawaasaa, gandaa fi
aanaa maal fakkachuu akka qabu hubachiisuuf, bakka bu'ooni
sadarka kanaa irratti argaman hunda shaakalii kana irratti
hirmaachisuun gaariidha.
3.6.3. Madaaluu fi Fooyyessuu
Haala qabatamaa jiru irratti huundaa'uun karoorri yeroo yeroon
jijiiramu qaba. Karoorri of-eeggannoo dookmeentii hojii ta'uun itti
fufa.
Karoora of-eeggannoo akkataa armaan gadiin fooyya'uu qaba:
a) Yeroo Balaa Gudaan aqabu Karoorri of-eeggannoo eegalamuu
qaba, muudanoon adda adda walirra hin cinne ni funaanamu.
Muudannoo argame mul'isuuf jecha karoora of-eeganno
hanga ta'e fooyyesuun ni barbaachisa. Muudanoon/lessons
learned baayeen isaanii galmee seenaa fi Gabaasa
Tarkaafiin/hijiin Boodaa dha. Gabaasni kun galmee balaa
3.2. Odeeffannoon Duraan
Akeekkachiisaa fi Sakata'insa Balaa
Deebiif Ka'umsadha
Dandeetii jiruu fi bu'a qabeessumaa
karoora of-eeggannoo gargaarsa
hatattamaatiif ilaaluuf waan deegaruuf
Karoora idilee waliin qindeesuun tooftaan
itti fakkeesanii shaakalan/ simulation
exercises hundaa'uu qaba, (Tarsiimoo 5).
National Policy and Strategy on DRM,
July 2013
3.2. Odeeffannoon Duraan
Akeekkachiisaa fi Sakata'insa Balaa
Deebiif Ka'umsadha
Bu'a qabeessummaa hojii gargaarsaa
otoo balaan hin qaqabiin, yeroo
balaan qaqabuu fi balaan
ergaqaqabee booda ilaauuf waan
deegaruuf tooftaam tarkaanfiin
boodaa madaaluu hundaa'uu qaba.
(Tarsiimoo 7).
National Policy and Strategy on DRM,
July 2013
33
irratti hundaa'a. Tarkaanfii fudhataman adda baasuuf, hanqina meeshaalee adda baasuuf, qophaa'ina
fooyyesuuf , jabinaa fi kaka'umsa jiru adda baaffachuuf ni gargaara. Gadifageenyi isaa kutaa 4, Karoora
Bu'uura keessatti argama.
b) Hojjetoonni bulchiinsa sanaa hundi waa'ee karoora of-eeganno irratti hubannoo gaha qabaachuu qabu.
Garuu, yeroo tokko tokko hojjetooni hojii gadhiisaan baayyee waan ta'uuf jijiirama jiru irratti yeroo
yeroon karoora of-eeganno irratti hubbanno kennuun dirqama ta'a. Akkasumas, yeroo leecalloo
barbaachisan irratti jijiramni taasifamus (caasaa dhaabbilee, adeemsa buulchiinsa, tajaajila, meeshaa…)
irratti hubannoo haaromsuun xiyyeeffanaa keesa galuu qaba.
c) Sababa hojii misoomaa gageeffama'u irra kan ka'en haal xiinxala balaa jijiiramuu danda'a. Kun immoo
xiinxala balaa , walduraaduuba of-eeggannoo fi amaloota haalaa irratti dhiibaa fiduu danda'a. Kanaaf
haali kun yeroo muudatu karoora of-eegganno haaromsuun ni barbaachisa.
d) Yeroo daangaan bulchiinsa aanaa jijiiramu (fkk: aanaan tokko yeroo bakka lamatti hiramau).
e) Haali armaan olitti tarr'eeffamn kun yeroo dhalatan, karoorri of-eegganno jijiirama yeroo waliin
adeemuun haaluma sadarkaa aanaatti waliigalameen fooyya'uu qaba. Yeroo karoorri of-eegganno kun
itti fooyya'uu qabu irratti waliigaluun barbaachisadha.
Guyyaa karoora of-eegganno itti fooyya'u murteesuuf, Kalandarii yeroo Piroofayilii Sodaa Balaa Aanaa fi
teempleetii yeroo keesatti kan dhiyyaate (xiinxala balaa) itti fayyadamuun barbaachisaadha. Kalandarii yeroo
sana keessatti ,balaa qaqabuu danda'uu fi hojii haala jireenyaa waggaa keessati ji'aan adda bahaniiru. Kun garee
karoora balaa wagaa keessatti ji'aan qaqabuu danda'u xinxala gageesuu fi haaluma kanaan qophii gochuuf ni
deegara. Haaluma kanaan ji'a tokko ykn lama otoo balaan hamaan hin qaqabin dura qophii gahaa gochuu akka
danda'amutti karoora haaromsuun barbaachisaadha, hojii calqabuuf ademamaa jiru irratti hubanoo gahaa fi
yeroo qophii gahaa argachuf ni gargaara.
Qabiyyee karooraa hunda isaa fooyyesuun hin barbaachisu, fi haala qabatamaa jiru irratti hundaa'uun
odeeffanoon hanga ta'e jijiiru.
34
4. QAJEELFAMA QABIYYEE KAROORA OF-EEGGANNOO
Kutaan kun caasaa fi qajeelfama qabiyyee karoora of-eeggannooo gad-fageenyaan ibsa. Dagaagina
qabiyyee irratti hubannaa fooyaa'aa argachuuf akkasumas karoora Of-eeggannooo ijaaruuf tarkaanfilee
barbaachisan hubachuuf kutaa 3 akka dubbiftu si gorsina.
Yaada Seensaa
Dhimmootni ittigaafatamummaa gabbisanii fi salphaatti itti fayyadamuu nama dandeessisan tokko
tokko karoora of-eeggannooo dursuu qabu. Kanaaf seensi kun qabiyyeewwan armaan gadii hammata:
Fuula Haguuggii: Fuullii haguuggii mata-duree karoorrichaa qabata. Naannoo bulchiinsaa karoorrichi
hammatu (maqaa bulchiinsaa bakka sanaa, akka dhimma kanaatti maqaa aanaa fi sadarakaa bulchiinsaa
olaanaa kanneen akka godinaa fi naannoo) adda baasee ibsa. Dhumma irrattis jijjiirama karoorricha
keessatti barbaachisu karaa qabsiisuuf akka gargaarutti guyyaa itti qophaa'e mul'isu qaba.
Dokumeentii labsii/ Fuula Mallattoo: Labsiin adeemsa karoorricha ifatti beeksisuu dha. Dokumeentiin
kun seeraan kan mallatteeffamee fi karoorrichi akka karoora of-eeggannooo walii gallaa caasaa
bulchiinsichaatti beekamtii fi fudhatama argachuu isaa kan mirkaneessu ta'a. Kunis dhaabbileen hojii
isaanii akka hojjetaniif aangoo fi ittigaafatamummaa kenna. Dokumeentiin labsii hogganaa olaanaa
caasaa bulchiinsichaan mallatteeffama.
Keessattuu caasaa gadii biratti dokumeentiin labsii mallattoo qooda qabdoota karoorricha keessatti
ga'ee qabanii fi adeemsa qophii karoorrichaa keessatti qooda fudhatan hundaan deggarama. Kunis
galmee bulchiinsa hirmattoota woork-shooppii karoorrichaa irraa fudhatamuu kan danda'u ta'ee,
karoorrichaa fudhatama taasisuuf gumaacha guddaa qabaata.
Karoorri of-eeggannooo barreeffamee fudhatama akkuma argateen qaamoota irratti hojjetanii fi qooda
qabdoota hundaaf tamsa'uu qaba.
Yaada seensaatti aanee baafati qabiyyee loojikawaa ta'ee kutaalee karoorrichaa gurgudaa fi xixiqqaa
salphaatti argachuuf nama dandeessisu jirachuun ni mala. Kutaalee barbaachisoon:
35
Qaama ol'aanaa irraa deggarsa dabalataa gaafachuun dura caasaan bulchiinsaa hundi balaa sadarkaa isaatti mul'ate to'achuuf leecalloo isa biratti argamu hunda qindeessee fayyadamu qaba.
Labsiin balaa kan ibsamu, miidhaan balichi qaqqabsiisu humna hawaasa balaan irra ga'ee fi dhaabbilee balaa to'achuuf itti gaafatamummaa qabanii ol ta'ee yoo argamu ta'a.
Bulchiinsa balaa keessatti namni hundii ittigafatamummaa qaba. Mootummaa, hawaasa, dhaabbilee dhuunfaa, waldaalee hawaasaa fi dhaabbilee misoomaa fi gargaarsa namummaa hundi itti gafatamummaa qabu. Tooftaalee deeggarsa qindeessuu baasuunis kanaaf barbaachise. Balaan osoo hin qaqabiin dura itti fayyadamuu.
Sirni duraan akeekkachisaa haala balaa aanicha mudatee odeeffannoo yeroo eege kenna. Odeeffannoon duraan akeekkachiisaa irraa argamu tarkaanfii barbaachisa fudhachuun balaa ittisuu, furuu ykn deggarsa gochuuf ykn balaan walfakkaatu akka hin uumamne haala dandeessisu uumuuf gargaaruu danda'a. Aanaan ragaa walitti qabuu qofa osoo hin taane xiinxalee murtee kennuuf faayidaa qaba.
I. Karoora bu'uraa
Kutaan kun waa'ee karoora of-eeggannoo odeeffannoo bu'uraa, haala qabatamaa jiru/xiinxala balaa fi
haala bulchiinsa ittisa balaa aanichaa ibsa. Odeefaannoon kutaa kana jalatti dhihaatu deebii gaaffii
deggarsa balaa ykn deggarsa ariifachiisaa dhihaatuuf kennamu kam keessattuu kan hojiirra oolu ta'a.
Faayidaa, Daangaa
Faayidaan karoora bu'uraa karoorri of-eeggannoo maal hojjechuuf akka ta'e yaada walii galaa ibsuudha.
Karoorri of-eeggannoo daangaa deggarsichaa fi qaamolee qooda fudhatan ( miniistera/Biiroo/waajjira
kallattiin ilaallatu, mit-mootummaa, dhaabbilee addunyaa, dhaabbilee dhuunfaa, waldaalee hawaasaa,
…) bakkeewwan karoorichi hammatu adda baasee ibsuu qaba.
Gargaarsa Hatattamaa Qindeesuu
Kutaan kun ga'ee fi itti gaafatamummaa wayitii deggarsa kennuu fi haala aanaan deggarsa argame hoojiiraa itti oolchu ibsa. Kutichi kan hammatu:
- Karoora of-eeggannooo labsuu: karoorricha kan labsuu eenyu akka ta'e fi qooda qabdootni adda
addaa karoorrichatti akkamiin akka fayyadaman odeeffannoo kenna. Odeeffannoon kunis irra caalaa
imaammata bulchiinsa ittis balaa dhimmichi ilaallatuun ibsama. Galma karoorrichaa hojiirra oolchuun
ga'amus gabaabinaan ibsuun barbaachisaa ta'a.
- Itti gaafatama waliigala hojii gargaarsa hatattamaa:
Ittigaafatamummaan olaanaan kun eenyuu akka
ta'e fi hojjiiwwan ijoo itti gaafatamummaa kanaan
raawwatamu ibsa. Aangoon raawwachiisummaa
caalaa kan ibsamu imaammata bulchiinsa balaan
ta'a. 'Qindeessuu" keessatti hojjiiwwan deggarsa
balaa ijoon ni ibsamu.
- Labsii balaa sadarkaa aanaa: Sadarkaa
aanaatti balaa labsuun aangoo eenyuu akka
ta'e tarkaanfii addaa labsichi dandeessisu
ibsa. Odeeffannoon adeemsichaa,
qajeelfamootaa fi namoota dhuunfa labsicha
qopheessuu keessatti qooda fudhatan
akkasumas qindoominni aanaa ollaa, godinaa
fi naannoo waliin taasifamu hammachiisuun
bu'a qabeessa ta'a. Akka imaammata
bulchiinsa balaa haaraatti tooftaan balaa labsuu,
duraan akeekkachiisaa fi odeeffannoo sakatta'a
balaa bu'ureeffate ni uumama. Qajeelfamni
bal'aa fi hojii ittisa balaa sadarkaa hundaa
walfakkeessu baasuuf ulaagaan ni qophaa'a.
- Tooftaa gargaarsi hatattamaa itti qindaa'u:
Ijaarsa gargaarsa hatattamaa amma jiruu fi
hojilee isaanii ijoo ibsa. Dhimmoota armaan gadii
36
Karoorri of-eeggannoo caasaalee bulchiinsa/ imaammata/sagantaa biyyaan labsame
hammachuu qaba.:
- Imaammatni bulchiinsa sodaa balaa biyyoolessaa (BSB) qaamota dhimma
namummaaf ittigaafatamummaa qabaatan hundeessa.
Fkn. Imaammatni bulchiinsa ittisa bala (1993) koreen qophii fi ittisa balaa aanaa
caasaa hojjiiwwan bayyannachiisuu fi deebisanii dhaabuuf itti gaafatamummaa
qabu akka ta'e ibsa..
Imaammatni fi tarsiimoon bulchiinsa sodaa balaa biyyoolessaa haaraan Waajjira
qindeessaa bulchiinsa sodaa balaa adda baasee kaa'a.
Sagantaalee biroon kanneen akka sagantaa seeftii-neetii (PSNP), sagantaa
misooma hawaasa horsiisee bulaa fi kanneen biroos caasaa haala isaaniif mijawwaa
jedhan kan mataa isaanii uummatu.
The new National Policy and Strategy on DRM defines theDRM
Coordination Office.
-Other programs like PSNP (Productive Safety-Net Program), PCDP (Pastoralist
Community Development Program) or others, establish their own
platforms/structures that should be considered in this section.
keessatti tooftaalee hojiirra oolanii fi ittigaafatamummaa ibsuun barbaachisaa ta'a.
- Qindoomina waajjiraalee sekteroota adda addaa fi bulchiinsa aanaa gidduu.
- Qindoomina bulchiinsa aanaa fi dhaabbilee hawaasaa /gandootaa
- Qindoomina qaamolee kanneen akka sekteroota dhuunfaa, waldaalee hawaasaa akkasumas
dhaabbilee misoomaa fi dhaabbilee namummaa waliin jiru maal akka fakkaatu ibsuuf bu'a qaba.
Tooftaalee hojiirra oolaa jiran, qooda fudhattoota isaanii, itti gaafatamummaa fi sadarkaa dandeettii
raawwachiisummaa beekuun barbaachisaadha. (Fkn koreen yeroo dheeraa duraa hundaa'ee amma
garuu hojjechaa hin jirree yoo ta'e). Dandeettii deggarsa kennuu fooyyeessuuf wanti hojjetamuu
malu ka'umsi isaa kutaa kana ta'a.
Tooftaan gargaarsa qindeessuu aanaa tooftaa gargaarsa hatattamaa karoora of-eeggannoo hawaasa
gandaa jiru cimsuu fi fooyyessuu qaba. Sadarkaaleen labsii adda addaa kan jiraatu yoo ta'e ( sababa
ulfaatina balaa mudateen) kutaan kun tooftaalee fi leecalloo tokko tokkoo dhaabbataaf barbaachisuu
fi sadarkaa isaaniitti hojiirra oolchuu qaban akkasumas odeeffannoo duraan akeekkachiisaa ifa
gochuu qaba.
Xumura irrattis sirna bulchiinsa mudannoo biyyoolessaa sadarkaa bulchiinsaan diriirsuun
barbaachisaa yoo ta'e akkasumas sirna qajeelfama mudannichaa fi wiirtuu deggarsa ariifachiisaa
hojiirra oolchuun ykn sirna qaamolee adda addaa qindeessuun walqabate kutaan kun ifa taasisuu
qaba.
-
-
-
-
-
-
-
-
-
Bulchiinsa Odeeffannoo fi Quunnamtii
Kutaan kun odeeffannoo fi quunnamtii raawwattoota gargaarsa hatattamaa qophii karoora of-
eeggannoo keessatti adda ba'an hundaaf barbaachisaa ta'e ibsa. Kutaan kun:
- Piroofaayilii Sodaa Balaa Aanaa (PSBA) Tokko tokkoon Waajjira sektaroota aanaa, dhaabbata
hawaasaa fi koppii Piroofaayilii Sodaa Balaa Aanichaa qabaachuu ibsa. Qooda qabdooni hundi kana
qabaachuun ni mala.
37
Proofaayiliin sodaa balaa aanaa bu'uraa ragaa (data base) sadarkaa gandaatti diriirsuun dhimmoota sodaa balaa irratti odeeffannoo barbaachisaa hunda kenna. Odeeffannoon haala kanaan argamu tarsiimoo bulchiinsa sodaa balaa qopheessuuf bu'ura ta'ee tajaajila..
Odeeffannoon http://profile.dppc.gov.et/ irratti argama.
.
Akkaataa tooftaalee addunyaatti muudannoo rakkoo darbee irraa baratame qophii karoora of-eeggannoo keessatti hammachiisuun tarkaanfii namummaa fooyyeessuu f carraa gaarii uuma.
Milkaa'ina deggarsa dura ykn yeroo balaa ykn balaa sana booda kennamee mirkaneessuuf tooftaan gochaa madaaluu uumamuun ni mala. (Tarsiimoo 7 , Imammata BSB 2013).
Balaa uumamu danda'u ilaalchisee ummata akeekkachiisuuf tooftaalee adda addaa fayyadamuun ni danda'ama. Kana gochuuf meeshaalee teekinooloojii kanneen akka raadiyoo, bilbila, teelevizyiinii ykn interneettii fayyadamuu, akkasumas tooftaalee aadaa kanneen akka bakka bishaan waraabbatan ykn gabaa keessa dhaquun odeeffannoo dabarsuudha. Horsiisee bulaa keessatti bakka ummati walargee oduu waljijjiiruu fayyadamuun ni danda'ama.
- Sirna Duraan Akeekkachiisaa (SDA): Tooftaa waa'ee
sirna duraan akeekkachiisaa odeeffannoo walitti
qabuu, xiinxaluu fi tamsaasuu (gosa odeeffannoo
barbaadamu, madda odeeffannichaa, eenyu
odeeffannicha akka fayyadamu, odeeffannichi
sadarkaa aanaatti akkaataa itti xiinxalamu , akkaataa
itti himamu, foormaatii odeeffannichi ittiin darbu fi
odeeffannichi yoom akka barbaadamu) ibsa. Kana
malees mul'istoota duraan akeekkachiisaa irratti
hudaa'uun jalqabbiin attamitti akka dhaabbatu ibsa.
- Fedhii Sakatta'uu: Yeroo rakkinaatti fedhii sakatta'uu fi madaaluuf tooftaa odeeffannoo walitti qabuu,
xiinxaluu, fi tamsaasuu adda baasa. kutaan kun keessattuu yeroo sirni duraan akeekkachiisaa madda
odeeffannoo gahaa ta'uu hin dandeenyee fi gargaarsa hatattamaa barbaadamutti murteessumma
qabaata (kutaa 3 dubbisi).
- Fedhii gareewwan saaxilamoo (daa'imman, koorniyaa, qaama miidhamtoota, maangudootaa,…):
Saaxilimuummaan eleemeentoota fi muuxannoo isaanii irratti hundaa'a. Sababni isaas tokkoo
tokkoon eleemeentii deggarsa sadarkaa garaagaraa waan gaafatuuf. Keessattuu saaxilamtootni
xiyyeeffannaa addaa barbaadan ni jiraatu. Kanaafuu, kutaan kun akkaataa sakatta'insi fedhii, sirni
duraan akeekkachiisaa fi of-eeggannoo hunda dura fedhii qaamota caalaa saaxilamoo kanneen akka
daa'immanii, qaama miidhamtootaa, maangudoota, kanneen HIV/AIDS waliini jiraatanii fi dhimmoota
koorniyaan walqabatan ilaaluu qaban ibsa.
- Dammaqsuu fi Akeekkachiisuu: Odeeffannoon
sirna duraan akeekkachiisaa dhimmoota
murteessoo yommuu qaqqabu tooftaa
dammaqsuu fi akeekkachiisuu hojiirra oolchuun
baay'ee bu'a qabeessa ta'a. Gama tokkoon
dhaabbileen sadarkaa adda addaa irratti argaman
balaan walfakkaatu yoo mudate dammaqinsaa
uumuuf ijaarsa walfakkatu hojiirra akka oolchan
ibsuu fi gama biraan immoo tooftaan dammaqsuu
fi akeekkachiisuu balaa haala walfakkaatuun
uumamuu danda'u dura dhaabbachuuf ummatni akka
qophaa'uu hubachiisuuf gargaaruu danda'a. Kutaan kun
tooftaalee fi meeshaalee waa'ee balaa mudatee ummata
dammaqsuu fi akeekkachiisuuf hojiirra oolanii akkasumas
itti gaafatamuummaan hojichaa kan eenyuu akka ta'e
ibsa. Meeshaa quunnamtii yoo jiraates ni mul'isa.
- Galmee seenaa balaa: Adeemsi bulchiinsaa aanaa ykn
sektarri tarkaanfii ittisa balaa fudhatamee fi balaa irraa
damdammachuu galmeessuuf fayyadamudha. Galmee
seenaa tarkaanfi gara fuula duraa, baasii bakka buusuu,
38
Yeroo ammaa kana qooda qabdooni(DhMM, UN…) sadarkaa naannootti leechalloo/fund isaanii yeroo balaan qaqabuuf qusachuuf kan waliigalan yoo ta'e illee, garuu haaluma walfakkaatuun aanaa qabatamaan keessatti hojjechaa jiran keessatis fund isaanii yeroo balaatiif qusachuu qabu.
Yeroo balaan qaqabu dhiyyeesa bishaan dhugaatii irratti waligaltee dhaabbilee dhuunfaa waliin uumuun qooda qabdooni kilasterii WASH gatii isaa to'achuuf isaan deegara. Akkaataa qajeelfama dhiyeesa bishaan gargaarsa hatattamaati dhaabbileen mootummaa naannoo sanaa gatii bishaanii to'achuu qabu, keesaa iyyu yeroo fedhii fi dhiyeessi walgituu dadhabu. Tooftaan kun naannoo sumalee keessatti kan yaalame yoo ta'u haaluma kanaan bakka biroottis kan hojii irra oolu ta'a.
Of-eeggannooon deggarsa adda addaa tilmaama qabatamaa fi dandeetti deggarsa kennuu fi damdammachiisuu sadarkichaa irratti hundaa'e sadarkaa garaagaraatti ni qabama.
fedhii wabii guutuu, tarsiimoo fooyya'insaa qopheessuuf waan gargaaruuf tarkaanfilee yeroo
gargaarsaa fi gulaantaalee balaa irraa damdammachuu keessatti fudhataman galmeessuun
barbaachiisaadha. Kanaaf, malootni galmee seenaa balaa dhaabbataa hundeessuuf tajaajilan, eenyu
hojicha abbummaan akka qabatu, fi odeeffannoon kun eessatti akka argamu ( yoo dursee kan ture
ta'e, odeeffannoon balaa boodaa eessa jira). Qaawwi yoo jiraate gochaalee adda ba'anii hojii ittisa
balaa keessatti hammatamuu danda'u.
- Gabaasa Tarkaanfii Boodaa (GTB): Galmeen seenaa hojiirra oole, meeshaalee tajaajilaaf oolan, ,
waa'ee balaa darbee odeeffannoo sektarootaa (baajeta hojiirra oole, hojjiwwan raawwataman,
yeroon ta'uu ….) qabachuu danda'a.
Odeeffannoon kun hundinuu barnoota gaarii
kan darberraa baratamuu fi adeemsa qophii
karoora of-eggannoo aanicha keessatti
dogoggora fooyya'u agarsiisu qaba. Kanaafuu,
muudannoo darbe irraa barachuun, ciminaa fi
hanqina adda baasuu fi balaan walfakkaatuuf
tooftaa fooyya'e qopheessuuf gabaasa
qopheessuun barbaachisaa ta'a. Kutichi
malootaa fi itti gaafatamummaa aanicha
keessatti adeemsa kana raawwachiisu ibsuu
qaba.
Faayinaansii fi Loojistiksii Barbaachisu
Kutaan kun maddoota maallaqa fi loojistiksii deggarasa balaa,
tooftaalee bulchiinsa leecallooa gargaarsaan duraa fi wayitii
gargaarsa ariifachiisaa kennamu leecalloo barbaachisu adda
baafachuu fi walitti qabachuuf hojiirra oole ibsa. Deggarsa
tokko tokkoo balaaf godhamuu qabu ilaalchisee qabeenyi
barbaachisu bal'inaan kan ibsamu ta'us asitti yaada
waliigalaa bulchiinsa leecalloon walqabatu dhihaata.
- Baajeta Of-eeggannooo: Maddi maallaqa
deggarsa balaa calqaba hawaasaa fi bulchiinsa
bakka balaan qaqqabee waan ta'eef kutaan kun
baajeta of-eeggannoof baajeta waggaa aanaa
keessatti qabame ykn madda dinagdee
bulchiinsa/waajjira aanaa ykn gandaa/hawaasa
irraa argamuu danda'u ibsa. Amala, hanga,
tooftaa itti walitti qabamuu fi qaamaa bulchuu
ibsa.
Kana malees madda maallaqaa sadarkaa aanaatti
sagantaalee PNSP ykn PCDP, ykn deggartoota biroo
kanneen akka Dhaabbilee dhuunfaa, mit-
mootummaa, mootummoota gamtooman ykn
dhimmoota adda baasuun amala, hanga, tooftaa
3.4. Sirna Bulchiisa Sodaa Balaa Gadibuusuu
Dandeettiin qophaa'ummaa sadarkaa hundatti akka ijaaramu ta'a. Dandeettiin qophaa'inaa sadarkaa hundatti ijaaramuu qaba. Dandeettiin deggarsa kennuu caasaa gadaanaa ol yoo ta'u caasaa sadarkaa olaanaa fi ollaa irraa haalli deggarsi itti argamu ni mijawa. (Tarsiimoo 3).
Imaammataa fi tarsiimoo To'annaa Miidhaa Balaa
biyyoolessaa July, 2013
39
Akka maloota addunyaatti, Bulchiisni Sodaa balaa muuxannoo qindeessaa karaa sirrii ta'e ijaaruu fi sirrummaa karoora of-eeggannooo mirkaneessuuf akkasumas murtee isaanii yeroo balaa qajeelchuuf muuxannoo darbe irratti hundaa'u.
Qajeelfamni federaalaa aanaalee biyyatti hundaaf waan hojjetuuf qusannaa yeroof jecha piroppoozalii deggarsa balaa calqaba aanaaf dhihaatee aanaan haala qabatamaa ofiisaa fi naannoo akka hammachiisu ta'a. Haala kanaan:
- Imaammatni Bulchiinsa Sodaa balaa biyoolessaa, 1993
- Heera Mootummaa Itoophiyaa keewwata 93 ( Labsii Haala/Sadarkaa Balaa)
- Imaammataa fi Tarsiimoo Bulchiinsa Sodaa Balaa Biyyoolessaa 2013.
walitti qabuu fi qaama bulchuu waliin ibsa. Dhuma irrattis pirotokollii hanga sadarkaa bulchiinsa
olaanaatti barbaachiisuu fi balaan walfakkaatu yoo mudate madda deegarsa maallaqa dabalataan ibsa.
Tooftaalee Leecalloo Adda Baafachuu: Kutaa kana keessatti tooftaalee fi gucoota hojiirra oolan, fi
raawwattoota deggarsa balaa adda ba'e tokkoof barbaachisu adda baasuu keessatti qooda fudhatantu
ibsama. Adeemsi isaa sakatta'insa fedhiin kan wal-fakkaatu yoo ta'e tarkaanfiin fudhatamu sanuma ta'uu
danda'a.
Ramaddii/Qoodinsa Leecalloo: As jalatti adeemsota adda addaa itti gaafatamummaa fi yeroon ta'uu
qoodaa leecallootu ibsama.
Bulchiinsa Leecalloo: Kutaan kun tokkoo tokkoon hojii deggersa balaa bulchiinsa leecalloo(meeshaalee
addaa, faasilitii, ogeessa, …) fi bakka jiran adda baasuu irratti xiyyeeffata.
Hordoffii fi Haroomsa Adeemsa karoora of-eeggannooo hordofuu fi haroomsuu/fooyyeessuu keessatti raawwatame ibsa.
- Tooftaa Hordoffii fi Deggarsaa:Hojiin deggarsa balaa
kamiyyuu qophaa'ummaa hojilee adda ba'ani fi
xiinxala odeeffannoo duraan akeekkachiisa hojiirra
oolchuu qaba. Karoorrichi yommuu hojiirra oolu
gochaalee deggarsa balaa fi tooftaan deggarsa
qindeessuu hojiirra oolu.
Karoora Hojiirra Oolchuu: Adeemsaa fi itti gaafatamummaa karoorricha hojiirra oolchuu addeessa.
Karoora Haroomsuu: Kun karoorricha haareessuu keessatti adeemsa fi ittigaafatamummaa haalota boqonnaa
3.6.3 dursee ibsameen dura ture mul'isa. Jijjiiramni yeroo yeroo karoora haaromsuu keessatti taasifame seensa
keessatti ibsamuu qaba.
Bu'ura Seerummaa, Sadarkaa xiqqaa namummaa fi wabiiwwan
Hojii ittisa balaa Itoophiyaa keessatti bu'ura seerummaa fi istaandardii xiqqaa namummaa agarsiisa.
Imaammata Balaa: Imaammata sadarkaa federaalaa, naannoo fi caasaa gadii keessatti qophii fi hojiirra
oolmaa karooraa keessatti fayyadaman kanneen armaan gadii fa'a ibsa.
Imaammata Bulchiinsa Sodaa Balaa (BSB)
Seerota fi qajeelfamoota caasaa gadii fi naannoo
kutaa/qaama bulchiinsa ga'ee, ittigaafatamummaa fi qajeelfama kennu
Dambiwwan fi kkf
40
-" Qajeelfama karoora of-eeggannooo aanaa" –DRMFSS- (2013)
- Meeshaa leenjii karoora sodaa balaa qopheessuu (Karoora of-eeggannooo fi miidhaa
xiqqeessuu fi karoora madaqiinsaa)
- Istaandardii xiqqaa gargaarsa namummaa: Qulqullina gargaarsa namummaa fi ittigafatamummaa
hojjettootni deggarsaa gama hawaasa balaan miidhamee fi arjomtootaan ba'uu qaban fooyyessuuf
istaandardii xiqqaa kenna gargaarsa namummaa qopheessuuf sagantaaleen garaagaraa
geggeeffamaa turaniiru.
Sadarkaa addunyaatti Kitaaba Harkee Isfeerii (The Sphere Handbook), Chartera namummaa fi
Istaandardii xiqqaa kenna gargaarsa namummaa jedhu seerota beekamoo fi istaandardoota xiqqaa
deggarsa lubbuu baraaruu keessa bal'inaan kan beekamani fi fudhatama kan argatan keessaa
tokkodha. Kana males dhaabbileen addunyaa adda addaa qajeelfama kenna gargaarsa balaa kan
mataa isaanii sekterootaaf qopheessaniiru. Itoophiyaa keessattis ministerootni fi korewwan adda
addaa qajeelfamoota kanneen haala biyyatti madaqsuun qajeelfama kenna gargaarsa balaa
biyyoolessaa istaandardii xiqqaa Itoophiyaaf hojjetu qopheessuuf guddaa dhama'aniiru.
Kutaan kun istaandardii xiqqaa gargaarsa namummaa gahumsaan kennuu ilaalchisee jiru ibsa.
Qajeelfamootni kunneen akka piroppoozaala ka'umsaatti tarreeffama istaandardoota xiqqaa fi
qajeelfmoota kenna deggarsaa sektarootaa akka haala Itoophiyaatti fooyya'an hundeessu.
(Maxxannee II.C dubbisi)
- Wabiiwwan: Mata dureen kun qajeelfamoota karoora kenna gargaarsa balaa qopheessuuf hojiirra
oolan ibsa.
Xiinxala Sodaa Balaa
Mata duree kana jalatti cuunfaa yaada piroofaayilii sodaa balaa aanaa amaloota elemeentoota Sodaa
balaa ibsutu fuula lamaan dhihaata. Sana booda teekniikaa fi dhimmoota miidhaa balaaf sababa ta'an
keessa deeb'anii sakatta'uun ni jiraata. Kunis amaloota balaa kanneen akka bakka/iddoo, cimina,
deddeebii fi ta'insa, xiinxala muuxannoo fi saaxilamummaa tokko tokkoo sektaraa fi gareewwanii
miidhaa balaa fi tooftaa deggarsa kennuu hojiirra oole hammata.
Cancalli/series gochaalee kun yeroo tokko tokko adeemsa xiinxala balaa jedhama. Sadarkaa hawaasaa fi
aanaatti piroofaayiliin sodaa balaa aanaa waa'ee dhimmoota balaa adda addaa odeeffannoo bal'aa
kennu. Qophii karoora of-eeggannooof dhimmoota ijoo tutuquu fi odeeffannoo barbaachisu kennuun
deggarsa fooyya'aa taasisuuf gargaara. Adeemsi xiinxala miidhaa balaa kutaa 3 keessatti tarkaanfii
lammaffaa qophii karoora of-eeggannooo ta'ee ibsameera.
Qabxiwwan ijoo karoora of-eeggannooo keessaa muraasni:
- Cuunfaa Piroofaayilii Sodaa Balaa: Sadarkaa aanaatti karoorri Sodaa balaa aanaa waa'ee piroofaayilii
sodaa balaa odeeffannoo fuulaa lama irratti cuunfame dhiheessa. Waa'ee bakka balaa sanaas ibsa
gabaabaa ni qabaata. Cuunfaan kun bulchiinsa miidhaa balaa aanichaa fooyyeessuuf karoora of-
eeggannoo qophaa'uuf odeeffannoo faayida qabeessa kenna. Sadarkaalee birootti (Godina,
Naannoo, Federaala) cuunfaan xiinxala balaa yoo jiraate boqonnaa kana keessatti mul'achuu qaba.
Sadarkaa aanaatti karoora Sodaa balaa aanichaan ala cuunfaan sakatta'insa balaa ykn oddeeffannoon
41
bu'uraa waa'ee aanichaa jiru asummatti hammatama. Odeeffannoon kutaa kana jalatti dhihaatu
barbaachisummaan isaanii olaanaa ta'uu ni mala.
- Maappii Balaa: Fayyadamaan iddoo miidhaa hammaatan qaqqabe teessumma waliin ilaaluu akka
danda'uuf gargaara. Kanaafuu, teekinooloojiin ykn ogummaan kan hin jirre yoo ta'ellee qooda
qabdoota waliin ta'uun bakkeewwan baay'ee miidhamanii turan, kanneen hin midhamnee fi
faasiliitiiwwan deggarsa kennuuf barbaachisan mul'isuun maappii harkaan qopheessuun ni
barbaachisa. Maappiin qophaa'u miseensota garee karooraa fi hawaasaan salphaatti kan hubatamu
ta'ee yoo barbaachisaa ta'e karoora of-eeggannooo keessatti hammatamuu danda'a.
- Sakatta'insa Balaa: Adeemsa karoora of-eeggannoo qopheessuu keessatti maddoota balaa adda
addaa qaban kanneen akka balaa uumamaa ( ji'oolojiin, qilleensaan, bishaaniin, galaana/garbaan, ….),
balaa teekinoolojii ( summii, xurii, geejiba, eelektiriikii,…) balaa namaan ( walitti bu'insaan,
shororkeessaan, …) walqabatan ni hammatamu. Kutaan kun amalootaa fi uumama
balawwanii(bakkewwan miidhaman, yeroo deddeebii, tuurtii, ummata miidhame, miidhaa qaqqabee,
maddoota hundee fi mul'istoota duraan akeekkachiisa) odeeffannoo badii (lubbuu, fayyaa, leecalloo,
jireenyaa, hawwaasummaa, dinagdee, naannoo…) hambisuuf nama qopheessu dhiheessa.
Kalandarii Yeroo: Balaan dhufuu fi hojjiiwwan namootni ittiin jiraatan ji'oota waggaa irratti kan
hundaa'u yoo ta'e dhufaatii fi miidhaa waggaa keessatti qaqqabuu danda'u xiinxaluuf kalandariin
yeroo ni fayyada. Kunis warreen karoora qopheessan yeroo isaa tilmaamuu fi tarkaanfii yeroon
fudhachuuf akka qophaa'an gargaara.
- Sakatta'insa Saaxilamummaa: Sadarkaa shakkii sekterootni bulchiisichaa iddoo balaan mudachuu
danda'uu ibsa. Shakkiin akkasii bal'ina hawwasa miidhamuu danda'uu fi dandeettii damdammachuu
irratti dhiibbaa ni qabaata.
Akka mootummoota gamtoomaniitti saaxilamummaan qaama, hawaasummaa, dinagdee, fi naannoo
irraa madduu danda'a. Qulqullina dhabuu diizaayinii fi ijaarsa gamoowwanii, qabeenya uumamaa
kunuunsuu dadhabuu, odeeffannoo fi hubannoo hawaasaa dhabuu, balaaf iddoo kennuu dhabuu fi
hir'inni qophaa'ummaa akka fakkeenyyatti ilaalamuu danda'u. Saaxilamummaan yeroo fi hawaasa
faana jijjiiramuu danda'a.
kutaan kun odeeffannoo tarkaanfiin fudhatamuu malu murteessuu fi qophii bulchiinsa naannichaa
cimsuuf odeeffannoo gargaaran ibsa.
- Tooftaalee Bulchiinsa: Tooftaaleen bulchiinsa balaa mudate faana tokkoo tokkoo maatiin hojiirra
olaan fi miidhaa qaqqabe beekuun ni barbaachisa. Tooftaaleen bulchiinsaa bu'a-qabeessa ta'an fi
jajjabeeffamuu qaban akkuma jiran kanneen miidhaa qabachuun dhabamsiifamuu qabanis waan
jiraniif maatiwwan baraaruuf tarkaanfiin yeroo eege fudhatamuu qaba.
- Sakatta'insa Dandeettii: Hiikkaan dandeettii ' waliin ta'uu ciminoota hundaa, amalootaa fi leecalloo
hawaasicha harka, dhaabbilee mootummaa ykn qooda qabdoota harka jiruu fi balaa ittisuu fi
damdammachiisuuf oluu danda'u jechuudha. Dandeettiin kun balaa mudachuu danda'uu fi miidhaa
balaan sun qaqqabsiisu baraaruuf gargaara.
- Deegarsa xumuruu (Existing Interventions): Balaa gara fuula duraatti mudachuu danda'uf haala
quubsaa ta'een qophaa'uuf karoorri of-eeggannooo deegarsa isa darbee fi muudannoo irraa argame
akka odeeffannoo dabalataatti hammachuu ni mala.
42
Tilmaama Lakoofsaa
Rakkoon beekamaan haalaan walqabatu tokko lakkoofsa olkaasuu ykn gadibuusuun tilmaamuu fi gandoota hunda haala tokko keessatti ilaaluudha.Deggarsa kennuu keessatti garuu bulchiinsi kan fayyadamu leecalloo harkaa isaa jiru qofa waan ta'uuf bulchiinsa sadarkichaaf kiyyoo ta'a.
Akka imaammata bulchiinsa sodaa balaattii caasaan sadarkaan jiru bala tasgabeessuuf deggarsa dabalataa qaama olaannaarraa gaafachuun dura kanuma harka isaa jiru qindeessee itti fayyadamuu qaba. Qabeenyi sadarkaa caasaa kamiittuu argamu murtawaa waan ta'eef karoora of-eeggannooo fi kenna deggarsaa keessatti gandootaa fi hawaasa irra caalaa balaan miidhamaniif dursa kennuun ni mala. Kanaafuu, tilmaamni lakkoofsaan dhihaatu leecalloo jiru sirritti fayyadamuuf akka gargaarutti dhugaatti kan dhihaatu ta'uu qaba.
Bu'ura Ragaa Desinventar
Bu'urri ragaa DESINVENTAR Itoophiyaa kuufama ragaa sirnawaa, qabbinsaa fi xiinxala ragaalee badii balaa uumamaan Itoophiyaa keessatti qaqqabee dhiheessa. Ragaan bu'uraa kun balaa 26,455 galmeessee kan qabu yoo ta'u Linkii armaan gadiin argachuun ni danda'ama..
http://www.desinventar.net/DesInventar/profiletab.jsp?countrycode=eth
II.DEEBII/DEGGARSA OF-EEGGANNOO IRRTTI BU'UREEFFATE
Qabiyyeen debii/deggarsa of-eeggannoo
irratti bu'ureeffatee fedhii karoorsuu balaa
adda ba'ee beekamee irraa kan maddedha.
kutaan kun tarreeffama deebii/deggarsa
balaa tokkoo qofa irratti xiyyeeffata. Balaan
kun miidhaa qaqqabsiisuu danda'u ilaalchisee
odeeffannoo piroofaayilii sodaa balaa aanaa
bu'ureeffachuun karoora of-eeggannooo
keessatti kan dursi kennameef ta'a. Haala
kanaan, gareen karoora qopheessu adeemsa
karoorsuu keessatti yoo baay'ate balaa sadii
filata.
Karoorri of-eeggannooo kamiyyuu kanneen armaan
gadii hammata:
Amaloota Haalaa
Kutaan kun miidhaa ga'uu danda'uu fi dhiibbaa
bal'ichi qaqqabsiisu lakkoofsa namoota garee adda
addaa keessaa miidhamanii fi miidhaa fi badii
qaqqabee bal'inaan dhiheessa. Badii qaqqabee
beekuun, badii qaqqabee irratti hubannaa
qabatamaa qabaachuu fi karoora kenna deggarsaa
balaaf dandeettii qaama fi leecalloo barbaachisu
tilmaamuu dandeessisa.
Karoora gargaarsa hatattamaa fi leecalloo
barbaachisuu qopheessuuf haala balichaa gaarii fi
gaarii hin taane addeessa.
Fedhii caasaa sadarkichaa waliin jijjiramuu fi madaquu kan danda'u ta'us tampileetii karoora balaa
keessatti gucni ni kennama.
Gucni kun kan gabaasa duraan akeekkachiisaa balaa
torbaniif tajaajiluu waliin tokkodha.
Kanaafuu, balaa mudatu hordofuun haroomsuuf
/fooyyessuuf baay'ee salphaadha.
- Baay'ina miidhamtootaa reenjiin ibsuun ni filatama. Fkn.:
4500 jechuurra 4000-5000 jechuun ni filatama. Haala
yeroo kenna gargaarsa hatattamaa walsimsiisuuf carraa
bana.
Jechoota Hojii Gargaarsa Hatattamaa
Jechoonni hojii bulchiinsa sodaa balaa jedhu kan
madaqfame “Qajeelfama Qophaa'ummaa Waliigalaa
(CPG) 101” (FEMA, 2010) fi koree sekteroota baay'een
hundeeffameen akka qaama bulchiinsa sodaa balaa
biyyoolessaatti mirkanaa'e irraatti dha.
Ha ta'u malee jechi kun imaammata bulchiinsa sodaa
balaa (IBSB) haaraa hojiirra oolchuuf qajeelfama fuula
duratti ba'u faana jijjiiramuu danda'a.
43
- Waajjirootni sekterootaa galmee seenaa balaa asiin dura ta'ee darbee gabaasaa xumuraa ykn bu'ura
ragaa waggaa shanii sektarootaa keessaa dhiheessuu qabu. Amalootni haalaa woork-shooppii karooraa
dursee qaama qophii woorkshooppii ta'ee adda ba'uu ni danda'a.
Mul'stoota Duraan Akeekkachiisaa fi Ka'umsa
Kutaan kun balaa dura dhaabbachuuf waan qabatamaa irra dhabbachuu dandeessisuuf mul'istoota duraan akeekkachiisaa fi ka'umsa isaanii irratti xiyyeeffata. Haala tokkoof mul'istoota duraan akeekkachiisaa fi ka'umsa baay'ee adda baasuun ni danda'ama. Mul'istootni kunneen gabaasa duraan akeekkachiisa ji'aa irraa filachuun ni danda'ama. Fakkeenyotaa fi ibsa dabalataa boqonnaa 3.4.3 ilaali.
Hojii Gargaarsa Hatattamaa Eegaluu
Mata-dureen kun balaa mul'atee fi haala balichaan hojiin deggarsa kennuu maal ta'uu akka qabu
addeessa. Fakkeenyaaf balaan mul'ate dhukkuba busaa yoo ta'e gargaarsi dhihaatu midhaan nyaataa
ta'uu hin qabu. Qophaa'ummaa fi deggarsa tokko tokkoo hojii ittisa balaaf dalagaaleen raawwataman
karoora of-eeggannooo boqonnaa xumuraa keesatti ilaalamu. Kanaafuu, asitti akka haalichaa fi
kalandarii yerootti tilmaama yeroo qophii fi deggarsaa akkasumas gochaalee damdammachuun duraatu
ibsama.
Leecalloo barbaachisu
Mata dureen kun haala dursee karoorfameen balaa ittisuuf leecalloo barbaachisu ibsa. Amaloota haalaa
gaarii fi hamaa tilmaamuun kan barbaachisu ta'us kutaan kun kanneen ta'uun isaanii caalaa mul'ataa
ta'e irratti xiyyeeffatee leecalloo karoorsa.
44
III. HOJIWWAN DEGGARSA GARGAARSA HATATTAMAA
Hojiwwan gargaarsa hatattamaa gochaalee balaa ittisuu keessatti barbaachisoo ta'an irratti xiyyeeffata. Kutaa
kana jalatti adeemsota, ga'eewwan fi ittigaafatamummaa bulchiinsi fi qooda qabdoota gargaarsa dhiheessuu fi
damdammachuu duraa keessatti qaban addeessa.
Karoorri bu'uraa odeeffannoo balaa fi dheera karoora of-eeggannooo waliigalaa kennuuf faayida qabeessa ta'e
kan kennuu yoo ta'u hojiwwan gargaarsa hatattamaa ammoo hojilee itti gaafatamummaa, tarkaanfilee gooree
raawwii ittisa balaa ibsa. Maxxanneewwan kun gochaalee yeroo kenna gargaarsa hatattamaa qofa osoo hin
taane gochaalee balaan kamiyyuu osoo hin uumamin dura dabalee dhiheessa. Bu'aan qophilee kanneenii
deggarsa kennuu keessatti milkaa'ina hojiwwan galmaa fi kaayyoon walqabatan mijeessuuf bu'a qabeessa dha.
Hojiin karoorsuu inni duraa fi baay'ee barbaachisaan gochaalee gargaarsa hatattamaa milkaa'ina kenna
deggarsaaf murteessoo ta'an adda baasuudha. Tarreeffamni gochaalee tokkichi sadarkaa caasaa hundaaf
hojjechuu baatus gochaalee ijoon armaan gaditti tarreeffaman gargaarsa kennuu keessatti tarkaanfilee addaa
waan barbaadaniif xiyyeeffannaa addaa argachuu qabu.
Hojiwwan gargaarsa hatattamaa
Qindoomina
Qonna(midhaan)
Qonna (Beellada)
Fayyaa fi Nyaata
WASH (Bishaan, qulqullinaa fi hayijinii)
Barnoota
Nyaataa fi mit-nyaata ( mana, uffata, ciisichaa fi meeshaalee manaa)
Dhimma Korniyaa
Loojistiksii fi geejiba
Quunnamtii
Dhimmoota Federaalaa
Baqattootaa fi deebi'oota
Bu'ura misoomaa
…
Hundeeffamni hojiwwan gargaarsa hatattamaa fedhii fi
haalaa sadarkaa caasaa bu'ureeffachun ta'a. Kunis
adeemsa karoora of-eeggannoo qopheessuu keessatti
kan raawwatamu ta'ee akkaataa barbaachisummaa fi
gaaffii dhihaatuun gargaarsa hatattamaa dabalataa adda baasuunis ni danda'ama.
Boqonnaan kun calqaba irratti galma ijoo tokko tokkoo gargaarsa hatattamaa ibsuun booda haala
ittigaafatamummaa sadarkichaan ga'ee dursaa fi dabalataa dhaabbilee hundaa bu'ura hojii ittisa balaan
dhiheessa.
Dhuma irrattis hojiin gargaarsa hatattamaa kamiyyuu cheek-liistii hojiwwan fi odeeffannoo armaan gadii
haammatee dhihaata.:
- Bakka aanaan istaandardii xiqqaa deggarsa namummaa barbaadutti qajeelfama gargaarsa hatattamaa
adda baasa.
Fedhii Saaxilamtootaa
Karoora of-eegannoo keessaatti fedhileen addaa
garee saaxilamtootaa kanneen akka daa'immanii fi
carraa hojii hammatamuun karoorsitootaan
mirkanaa'uu qabu. Kanaafuu, deggarsa balaa
aanaalee hunda keessatti gochaalee fi
ittigaafatamummaan fedhii gareewwan kanneenii
hammatu jiraachuu isaa mirkaneessuun
barbaachisaa ta'a.
Fakkeenyaaf:
Fedhiin addaa mana jireenyaa namootaaf/
qaama midhamtootaaf mijataa fi fedha hojii
hammatamuu
Nyaataa gahaa fi mit-nyaata kan ta'an akka
fedhii gareewwaniitti hammatamuu
Tooftaaleen odeeffannoo balaa tamsa'u qaama
miidhamtoota kan qaqqabsiisu jiraachuu
Lakkoofsa saaxilamtootaa fi miidhamtootaa
adda baasuuf meeshaalee bulchiinsa odeeffaannoo
keessatti ragaalee adda addaa hammachiisuu
45
- gargaarsa hatattamaa qopheessuuf gochaalee wayita balaa(deggarsaa fi damdammachiisuu dura) fi
balaan uumamuun duraa adda baasuun ibsuu. Ibsa kanaaf cheeck-liistii yeroo fi itti gaafatamummaa
tokko tokkoo hojii hammate fayyadamuun ni danda'ama. Yeroo tokko tokko hojii ittisa balaa hundaaf
gochaalee ykn itti gaafatamummaa balaa dhalate sana qofaaf tajaajilu tarreessuun ni barbaachisa. Kun
cheek-liistoota keessattis tokko tokkoon dhihaachuu danda'a.
Aanaan yoo barbaade tokko tokkoo hojii ittisa balaaf odeeffannoo dabalataa hojichaaf barbaachisu
qabaachuu ni danda'a. Odeeffannoowwan hojii ittisa balaa adda ba'an baay'een isaanii balaa aanicha
keesatti uumamuu danda'an kamiifuu tajaajiluu danda'u. Fakkeenyaaf: Ongee yoo ta'e ciisicha bishaanii
ykn qoricha ilbisa midhaanii, rakkoon fayyaa yoo mul'ate itti gaafatamummaan isaa kan biiroo eegumsa
fayyaa, isataandardii xiqqaa deggarsaa walfakkaataa fi gochaalee isaan raawwachuu qaban baay'ee
(fkn. fedhii fayyaa sakatta'uu, fi kkf). Haa ta'u malee, balaa tokkoof hojiin gargaarsa hatattamaa
gochaalee deggarsaa adda ta'anii fi hojii ittisa balaa keessatti ibsaman qabaata.
Sektara ykn waajjira hojii ittisa balaa walfakkaataa qaban arguun ni danda'ama. Tokko fakkaatanii yoo
mul'atan iyyuu garaagarummaa ni qabu. Hojiwwan gargaarsa hatattamaa gochaalee murteessoo
deggarsa namuummaa yeroo balaan keessatti raawwatamudha. Waajjirri sektara tokkoo hojii ittisa
balaa tokkoo ol qabaachuu danda'a. Fakkeenyaaf waajjirri qonnaa fi misooma baadiyyaa hojii ittisa balaa
miidhaanii, bellada, nyaataa fi mana jireenyaaf itti gaafatamummmaa qabaata. Faayidaan hojii ittisa
balaa gara fuula duraatti jijjiiramni miseensotaa ykn caasaan waajjiraa yoo jijjiirame ykn imaammatni
haaraan yoo ba'e dhibbaa qabiyyee dhufuu maluu hambissuuf ta'a. Haalota jijjiiramaa akkasii keessatti
itti gaafatamummaan kan jijjiiramu yoo ta'u qabiyyeen gochaalee, istaandardii/yeroo akkuma jirutti
turuu danda'a.
Akka hoggansa bulchiinsa sodaa balaa biyyoolessaa haaraatti " dhaabbileen sektaroota dursoo" balaa
sadarkaa Federaalaa, Naannoo, Godinaa fi Aanaatti mudatu kamiifuu hordoffii hanga deggarsa kennuutti
ittigaafatamummaa qabbatu. Dhaabbileen kunneen caasaaleen hojichaaf itti gaafatamummaan
hojjetanqabaachuu qabu. Kanaaf, hojiin deggarsa balaa sekterootni kunneen hojii isaanii ilaallatu
milkaa'inaan hojjechuuf gargaara.
koreen sadarkaa aanaatti ijaaraman yoo jiraatan
hojii ittisa balaaf itti gaafatamummaan kan isaanii
ta'a.
koreewwan sadarkaa olaanaa (federaala/
naannoo/godina)tti dhaabbatan ammoo kanneen
sadarkaa aanaatti ijaaramaniif qajeelfama kennuu,
gorsa kennuu, yaada kennuu fi kkf raawwachuun
deggaru.
Pirofaayiliin sodaa balaa aanaa tokko tokkoo
maatii fi qaamota qophii fi gargaarsa hatattamaa
hawaasaa tokko tokkoo gandaaf barbaachisuu
ilaachisee odeeffannoo walitti qaba. Odeeffannoo
haala kanaan walitti qaban keessaa kanneen hojiirra oolu danda'nii fi bu'a qabeessa ta'an karoora hojii
ittisa balaa keessatti hammatamu. Gochaaleen hojii ittisa balaa fedhii adda ba'an fi humna qabatamaa
aanichaa hubannaa keessaa galchuun ni mala.
Qajeelfammotni fi yaadotni deggrsa hojii ittisa balaa maxxannee qajeelfama kanaa keessatti argamu.
Imaammatni bulchiinsa sodaa balaa biyyoolessaa haaraan itti gaafatamummaa bulchiinsa sodaa balaa
sektaroota adda addaa akkaataa gabatee armaan gadii keessatti dhihaateen kaa'a.
Tooftaalee balaa irraa dandamacuu Maatiin
Madaqan
Warreen karoora hojiwwan gargaarsa hatattamaa
karoorsan tooftaalee dandamachuu maatiin madaqe
xiinxaluu qabu. Tooftaalee kanneen keessaa
muraasni ni jajjabeeffamuu, keessattu tooftaaleen
walgargaruu hawaasaaf tajaajilan. Haa ta'u malee,
tooftaalee kanneen keessaa maatii fi hawaasa irratti
miidhaa qabaatanis ni jiraatu. Tooftaalee kanneen
ilaalchisee karoorsitootni tokko tokko hojiwwan ittisa
balaa hawaasaa fi maatii baraaruuf gochaalee
raawwatamuu qaban karoorsuun ni mala.
46
5.3. Sektaroota Adda Duree
Dhaabbileen sektaroota dursoo balaa sadarkaa Federaalaa, Naannoo, Godina, Aanaa akkasumas
Finfinnee fi Diree Dhowwaatti mudatan kamuu tasagabbeessuuf gochaalee hordoffii hanga
deggarsa kennuutti raawwataman hundaaf itti gaafatamummaa qabaatu. Dhaabbileen kunneen
caasaa gochaalee kanaaf abbummaa fudhatan ni qabaatu.
Sadarkaa federaalaatti dhaabbileen balaa fi balaan dhimma walqabatan ilaachisee sektaroota
isaan ilaallatuuf qajeelchaan fi hojilee armaan gadii hojjetan ni jiraatu.
5.3.1. Balaan sektara isaanii ilaallatu yommuu muudatu qindeesuu fi deggarsa kennuu fi
yommuu balaan mudate naannoo tokkoo ol miidhee argamuu fi humna naannoo midhadhame
sana ol yoo ta'u.
5.3.2.Yommuu balaan mudate saffisaan babal'atuu fi bakka bal'aa uwwisu deggarsa
qindeessuu fi kennuu.
Dhaabbilee dursoon balaawwan adda addaaf itti gaafatamummaa qabaatan kanneen armaan gadii
ta'u:
Ministeera Qonnaa: Balaawwan qonnaan walqabatan kanneen akka dhukkuba belladaa, ilbiisota
fi dhukkuboota miidhaanii akkasumas sababa balaan hir'ina nyaata beelladaa fi dhiheessii sanyii
ilaallatuuf itti gaafatamummaa qaba.
Ministeera Eegumsa Naannoo fi Bosonaa: Ibida busoonaa, jijjiirama qilleensaa, faalama
naannoo fi balaawwan kanneeniin walqabataniif itti gaafatamummaa dursaa qabaata.
Ministeera Eegumsa Fayyaa: Balaawwan hir'ina nyaataan walqabatee daa'imman fi haadholee
irratti miidhaa geesisuu fi dhibeewwan daddarboo biroof itti gaafatamaa dursaa ta'a.
Ministeera, Bishaan, Jal'isii fi Annisaa: balaawwan lolaa, fi dhiheessii bishaanii, hidhaa
bishaanii fi kanneeniin walqabataniif itti gaafatama dursaa ta'a.
Ministeera Dhimmoota Federaalaa: Balaawwan walitti bu'insaa fi kanaan walqabataniif itti
gaafatamaa dursaa ta'a.
Ministeera Geejibaa: Balaawwan tajaajila geejibaa fi kanaan walqabataniif dhaabbata itti
gaafatamaa dursaadha.
Ministeera Albuudaa: Balaawwan ji'ooloojiin walqabatan kanneen akka kirkira lafaa, fi
dhowwinsa voolkaannoo, sigigaachuu fi fotoqa lafaan walqabataniif dhaabbata ittigaafatamaa
dursaadha.
Ministeera Ittisa Biyyaa: Balaawwan tasaa qorachuu, baraaruu, tursuu fi to'achuu akkasumas
deggarsa kennuu, damdammachiisuu, fi deebisanii dhaabuu akkaataa barbaachisaa ta'etti
dirmachuuf dhaabbata dursaa itti gaafatama qabudha.
Ministeera Misoomaa Magaalaa, Maneenii fi Konistraakshinii: Balaawwan bu'ura misooma
magaalaa, gamoo fi konistraakshiniin walqabatan biroo akkasumas balaa magaalaa; ibda
dabalatee jiruuf ittigaafatamummaa qabaata.
Ministeera Barnootaa: Balaawwan adeemsa baruu barsiisuu irratti miidhaa qabatanii fi hoggansa
miidhaa balaa sirna barnootaan walqabatan qorannoo fi qo'annoo dhaabbilee qorannoo fi
dhaabbilee barnootaa olaanaan geggeeffaman keessatti hammachiisuun balaa dura wayita balaa
fi balaa booda tarkaanfilee barbaachisaa fudhachuuf dhaabbata itti gaafatamummaa fudhatudha.
Naannoo, Godina, Aanaa, Finfinnee fi Bulchiinsa Magaalaa Diree dhowwaa dhaabbilee dursoo
balaawwan fi balaan walqabatee ilaalchisee hordoffii hanga tasgabeessutti itti gaafatamoodha.
47
MAXXANNEEWWAN
I. Hiikkaa Jechootaa
Jechootni armaan gadii wayita dokumeentii qopheessuu fi hubachuu dubbistootni hubannaa
walfakkaatu akka argataniif akkasumas yaad-rimeewwan bulchiinsa Sodaa balaa karoora of-eeggannoon
walqabatan haala walfakkatuun hubachuu fi itti fayyadamuu akka danda'aniif gargaaru.
Hiikkaan jechootaa kun tarsiimoo balaa hir'isuu addunyaa mootummoota gamtoomanii irraa kan
fudhatamedha.
Dandeettii: walta'insa cimina hundaa, qulqullinaa fi leecalloo garee hawaasaa, hawaasa ykn dhaabbilee
harkatti argamuu fi galmaa irratti waliigalame milkeessuuf ooluu danda'udha.
Yaada: Dandeettiin bu'ura misoomaa, dhaabbilee, dandeettii to'achuu ummataa, akkasumas beekumsa,
ogummaa fi amaloota waliigalaa walitti dhufeenya hawaasummaa, geggeessummaa fi hoggansa
hammachuu danda'a.
Ijaarsa Dandeettii: Adeemsa namooni, dhabbileen fi hawaasni kaayyoo isaannii galmaan gahachuuf
tooftaa adda addaa fayyadamuun dandeettii isaanii itti cimsaa adeemanidha. Kunni immoo hubannaa ,
beekkumsa fi sirna adeemsa isaanii cimsuu ta'uu danda'a.
Karoora Of-eeggannooo: Adeemsa bulchiinsa balaa mudachuu danda'uu fi miidhaa ummata irraan ga'uu
danda'u xiinxaluun dursee qophii yeroon tarkaanfii fudhachuu dandeesisu dha.
Dandeettii to'achuu: Ogummaa fi leecalloo harkaa qaban fayyadamuun balaa, badii, miidhaa
dhufuuf/ta'uuf jiru ittisuuf dandeettii ummatni, dhaabbilee fi sirni qaban ta'a.
Sodaa Balaa: Badii lubbuu, fayyaa, jireenya, qabeenyaa fi tajaajilaan walqabatee gara fuula duraatti
yeroo ta'ee fi hawaasa ta'e irratti dhufuuf jirudha.
Sodaa Balaa Hir'isuu: Yaad-rimee shaakala karaa saayinsawaa ta'een Sodaa balaan walqabatee
xiinxaluun dhimmoota balaaf ka'umsa ta'an to'achuu ti. kunis balaaf saaxilamuu namootaa fi qabeenyaa
xiqqeessuu, lafaa fi naannoo kunuunsuun fayyadamuu, fi balaa ittisuuf qophii fooyya'aa gochuu
hammata.
Karoora Sodaa Balaa Hir'isuu: Dokumeentii galmootaa fi kaayyoolee gooree sodaa balaa hir'isuu fi
gochaalee kaayyicha dhugoomsuuf raawwatamman qabatee abbootii aangoo, sektara, dhaabbataan
qophaa'udha.
Yaada: Karoori balaa hir'isuu haaluma Hyogo Framework qajeelfamuu fi karoora misooma dhimmichi
kalatiin ilaalatuun, leecalloo ramaduu fi sagamtaa hojii sanaan qindaa'u qaba. Karoori sadarkaa
biyyoolesaa caasaa sadarkaa hundaatiif adda baasuun , muuxannoo hawaasaa fi haala qabatamaa
naannoo sana irratti hundaa'un xiyyeeffannoo keesa galchuun karoorsuu qaba. Yeroon itti hojjetamuu fi
gaheen qaama hojii irra oolchanii akkasumas maddi leecalloo adda bahee haala ifa ta'een gabaasa
keesati ibsamuu qaba. Bakka danda'amutti Karoora madaqsa jijjirama qileensa waliin
walqabsiisuun/linkage gaariidha.
48
Sirna Duraan Akeekkachiisa: Odeeffannoo yeroo eegee fi hiika qabeessa ta'e qindeessuu fi tamsaasuun
namoota dhuunfaa, hawaasaa fi dhaabbilee balaan qorame dafee dammaqee tarkaanfii miidhaa
hambisu ykn xiqqeessu akka danda'uuf dandeettii barbaachisudha.
Bulchiinsa Gargaarsa Hatattamaa: Sodaa balaa kallattii hundaan mudatu keessatti qophii gochuun,
gargaarsa kennuu fi damdammachisuuf leecalloo, itti gaafatamummaa qindeessuu fi hogganuu dha.
Xiqqeessuu: Miidhaa balaan qaqqabsisuu danda'u xiqqeessuu
Qophaa'ummaa: Beekumsa fi dandeettiiwwan mootummaan, arjoomtonii fi dhaabbileen gargaarsaa,
hawaasni fi namootni dhuunfaa balaa dursanii tilmaamuu, deggarsa kennuu, damdammachisuu
ilaalchisee horatan ibsa.
Ittisuu: Miidhaa balaa fi balaan walqabatee dhufuu/qaqqabuu danda'u dursanii hambisuu.
Damdamachuu: Dandeettii dhaabbatni, ykn hawaasni balaaf saaxilame balaa duraa dhaabbachuu,
miidhaa qaqqabe irraa deebi'anii dhaabamuu dabalatee yeroo fi haala gahumsa qabuun fooyya'uu dha.
Tarkaanfii: Lubbuu baraarsuu, hubama fayyaa xiqqeessuu fi nageenya mirkaneessuu, akkasumas fedhii
bu'ura jireenya uummata miidhamee guutuuf wayita balaa ykn balaa booda deggarsa/tajaajila
hatattamaa kennamudha.
Sakatta'insa Balaa: Mala uumamaa fi ulfaatina balaa xiinxaluun haala saaxilamummaa fi miidhaa
ummata, qabeenyaa, tajaajila, jireenyaa fi naannoo jireenyaa irratti miidhaa dhufuu danda'u sakata'uu.
Saaxilamummaa: Haalotaa fi amaloota hawaaasi, sirni, ykn qabeenyi balaan miidhamuuf jiraachuu
shakkuu ti.
49
II. Wabiwwanii fi Istaandardii Namummaa
Qajeelfama kana qopheessuu keessatti kanneen armaan gadii akka wabiitti gargaaraniiru.
IIA. Yaada waliigala Karoora of-eeggannooo
1. Terminology on Disaster Risk Management, UNISDR, 2009
2. Disaster Preparedness for Effective Response, Guidance and Indicator Package for Implementing Priority Five of
the Hyogo Framework, United Nations, 2008
3. Developing and Maintaining Emergency Operations Plans, Comprehensive Preparedness Guide (CPG) 101, FEMA,
Version 2.0 November 2010
4. Contingency planning and humanitarian action, Humanitarian Practice Network, 2007
5. Inter-agency contingency planning guidelines for humanitarian assistance, IASC, 2007
6. Emergency Preparedness and Response Package, WFP, 2009
7. Contingency Planning Guidelines, WFP, 2002
8. Disaster Risk Management Systems Analysis, Rome, FAO, 2008
9. Practices in Contingency Planning, A technical Review and resource for WFP Staff engaged in Contingency Planning
Activities, WFP Rome, 2002
10. Contingency Planning Methodology for Municipalities, UNDP, Ecuador 2009
11. Comprehensive Emergency Management Plan (CEMP), State Emergency Response Team (SERT), the State of
Florida, 2010
12. Disaster Response and Contingency Planning Guide, International Federation of Red Cross and Red Crescent
Societies, 2007
13. Community-based Disaster risk Management, Field practitioners’ handbook, ADPC, 2004
14. CRISIS CALENDAR ANALYSIS, “How to Make Contingency Planning Useful, in Just Ten Easy Steps”, RELPA, 2010
50
II. B. Barreeffamoota waa'ee Karoora of-eeggannooo Haala Itoophiyaa Qofaan
1. A Model Response Package, Ethiopia, SERA, USAID, 2003
2. Participatory Disaster Preparedness and Contingency Planning Manual (PDPCP), Ethiopia, Pastoral Community
Development Project (PCDP), 2006
3. Product 4: Final Guidelines for the PSNP Risk Financing Mechanism in Ethiopia, PSNP, Bristol, The IDL group risk
Financing Mechanism Designing Team, April 2009
4. National Policy and Strategy on disaster Risk Management, Draft document, Ethiopia, 2012
5. Disaster Risk Management Strategic Programme and Investment Framework, DRMFSS, MoARD, Ethiopia, 2011
6. Community based Disaster risk Reduction and Climate Change Adaptation Planning, Bahar Dar University in
collaboration with University of Jaume I
7. Emergency preparedness & response plan, UNICEF, Ethiopia, 2011
8. Multi-Sectorial Contingency Plan January to June 2010, Joint Government and Humanitarian Partners’ National
Contingency Plan, Ethiopia, 2009
9. Harshin Contingency Planning: Facilitator Guidance Notes, OXFAM, 2010, Ethiopia
10. Contingency Planning and Contingency Plan Guidelines. Oxfam International: Oxford, 2008
11. Multi-Sectorial Contingency Plan, January to June 2010, Joint Government and Humanitarian Partners’ National
Contingency Plan, December 2009, ETHIOPIA
12. FLOOD CONTINGENCY PLAN, Disaster Risk Management & Food Security Sector, Early Warning and Response
Directorate, Ethiopia, August 2010
13. Disaster Risk Management and Food Security Sector Operational Guide for Multi-agency Coordination, DRMFSS,
March 2011
14. Emergency Operation Center (EOC) Operational Guide, DRMFSS, July 2011
15. Environmental and social management framework (ESMF), DRMFS, 2011
51
II. C. Istaandardii Xiqqaa Namummaa / Qajeelfamoota Ittisa Balaa Itoophiyaa Gargaarsi namummaa sadarkaa miidhamaa irratti hunda'ee istaandardii qabaachuun ni mala. Kanaafuu qajeelfamni kun qajeelfamoota hojii gargaarsa hatattamaa bu'a qabeessa akka biyyoolessaatti/addunyaatti jiran hammateera.
Waliigala (Hojii hundaaf kan tajaajilan):
The Sphere project: Humanitarian Charter and Minimum Standards in Humanitarian Response (2011) Hojii Gargaarsa Hatattamaa Qofaaf
Midhaan:
Qajeelfama Deggarsa Sanyii wayita balaa Itoophiyaaf (xumuramaa kan jiru) Qabeenya Beelladaa:
Qajeelfama Eegumsa beelladaa Naannoo Horsiisee Bulaa Itoophiyaa, 2008)
Istaandardii fi Qajeelfama Gargaarsa Hatattamaa Beelladaa -LEGS- (2009) Fayyaa fi Nyaata:
Qajeelfama Bulchiinsa Balaa Fayyaa Ummataa (Itoophiyaa, 2012)
Qajeelfama Koleeraa
Qajeelfama Mizlsii (Measles)
Qajeelfama Busaa
Qajeelfa Hojiirra Oolmaa Eegumsa Qufaa
Qajeelfama Manaanjaayitii (Xumuramaa kan jiru)
AFP (Xumuramaa kan jiru)
NNT (Xumuramaa kan jiru)
Deggarsa Nyaata wayita balaa (Hojjetamaa kan jiru)
Qajeelfama sakatta'a nyaata gargaarsaa (2008)
Pirotokoolii Bulchiinsa hir'ina nyaataa cimaa (2008)
Qajeelfama MAM (Itoophiyaa, 2012)
Pirojeektii SPHER: Chaartera Namummaa fi Istaandardii Xiqqaa Deggarsa Namummaa (2011) Bishaan, Qulqullinaa fi Hayijinii (WASH):
Qajeelfama Dhiheessa Bishaan Wayita Balaa (Itoophiyaa, 2013)
Maateeriyaalii leenjii AWD walsimate (Hojjetamaa kan jiru)
Qajeelfama HWTT (Qopha'aa kan jiru)
Qulqullina babal'isuu: Leenjii warreen hawaasa hirmaachisanii (Global WASH cluster, 2009)
Pirojeektii Isferii: Chaartera Namummaa fi Istaandardii Xiqqaa Deggarsa Namummaa (2011) Barnoota:
Barnoota wayita Balaa – tarsiimoo Itoophiyaaf 2012- (Ethiopia, 2012)
Istaandardii xiqqaa Itoophiyaa barnoota wayita balaaf (xumuramaa kan jiru)
Istaandardii xiqqaa barnootaaf: Qophii, Gargaarsaa fi Damdammachuu( Neet-woorkii Ejensiiwwanii Barnoota Itoophiyaa, 2010)
Nyaata fi Mit-Nyaata
Qajeelfama Deggarsa Nyaata Wayita Balaa Biyyoolessaa Itoophiyaa, 2011
Qabsiisa Qajeelfamaa " Deggarsa Mana wayita balaa fi Mit-Nyaataa Itoophiyaa"
Pirojeektii sphere: Chaartera Namummaa fi Istaandardii Xiqqaa Deggarsa Namummaa (2011) Koorniyaa:
Qajeelfamoota Koorniyaa Sektara Qonnaa Keessatti (Itoophiyaa, 2011)
Dubartoota, Shamarran, Dargaggootaa fi Ga'eessota: Fedhiwwan garaagaraa fi Walqixxummaa carraa –Kitaaba harkee Koorniyaa Hojii Deggarsa Namummaa (Koree Dhaabbataa Ejensotaa, 2006)
Sakatta'a Koorniyaa calqabaa Hojii Deggarsa Namummaa (Itoophiyaa, 2011)
52
III. Woork-shooppii Sodaa Balaa Hir'isuu Aanaa Karoorsuuf Ka'umsa (Sodaa Xiqqeessuu/Karoora Madaqsaa fi Karoora Of-eeggannooo)
Dug-duubee
Itoophiyaan balawwan deddeebii fi ulfatinni isaanii yeroon dabalaa adeemu adda addaan rukutamaa
turteetti. Wayita akkasii keessatti mootummaan Itoophiyaa Sektara Bulchiinsa Sodaa Balaa fi Wabii Nyaataan
fayyadamuun sagantaalee bulchiinsa miidhaa balaa adda addaa hammatan hojiirra oolcheera. Sagantaalee
kunneen imaammata bulchiinsa Sodaa balaa biyyoolessaa haaraa jalatti bulchiinsa miidhaa balaa al-waalta'e
fi hawaaasa hirmaachise hundeessuun raawwataman.
Tarkaanfiin calqabaa piroofaayilii Sodaa balaa aanaa hundee ragaa balaa sadarkaa hawaasaa/gandaatti
dhaabuun miidhaa balaa irratti odeeffannoo barbaachisaa kennuudha. Odeeffannoon kunneen tarsiimoo
Bulchiinsa Sodaa balaa qopheessuuf bu'ura dha. Aanalee fi hawaasni hubannoowwan kanneen
bu'ureeffachuun sagantaalee geengoo bulchiinsa miidhaa balaa guutuu (ittisuu, xiqqeessuu, qophaa'uu,
deggaruu, damdammachiisuu fi deebisanii dhaabuu) ijaaru. Sagantaan kun gulaantaa balaa duraatti waan
ijaaramuuf karoora miidhaa balaa hir'isuu ta'a.
Kun gama tokkoon balaa muudatu tilmaamuu, gargaarsa gochuu fi damdammachiisuuf qophii dandeessisu gochuuf
(karoora of-eeggannooo qopheessuuf) kan gargaaru yoo ta'u gama biraan immoo miidhaa xiqqeessuu ykn hambisuun
ka'umsa balaa to'achuu dandeessisa. SBSBWNy'niin maloota lamaanuu aanaalee biyyatti hunda keessatti hojiirra
oolchuuf qopheesseera.
Sagntaan Sodaa balaa hir'isuu aanaa guutuumaan gutuutti mootummaan kan qajeeluu fi hojjetu fi sirna ijaarsa
dandeettii caasaa bulchiinsaa hordofee diriirfamedha. Sagantichi deggarsa teekniikaa sagantaa nyaata addunyaa fi
gargaarsa 'ACCRA, USDA/USFS, Bahir Dar University'n hojjeta. Pirofaayiliin Sodaa balaa qophaa'eef maloota lamaanuu
aanaalee biyyatti keessatti hojiirra oolu qopheesseera.
Adeemsi Sodaa balaa hir'isuu aanaa karoorsuu mala hawaasa hirmachisuu fi qophii balaa ittisuu gochuun miidhaa
hir'isuu ti. Adeemsi Sodaa balaa hir'isuu karoorsuu hojii mootummaan dhaabbilee misoomaa fi namuummaa waliin
Sodaa Balaa Hir'isuu
Tarkaanfilee miidhaa balaa fi dhiibbaa balaawwan uumamaa hir'isuuf haala qindawaa ta'een
ka'umsa balaa xiinxaluu fi to'achuuf fudhatamu ta'ee balaa dhabamsiisuu fi miidhaa qaqqabuu
malu xiqqeessuuf qophii fooyya'aa taasisuu dabalata.
UN/ISRD Definitions
Xiqqeessuu
Miidhaa/dhiibbaa balaan fiduu danda'u hir'isuudha.
(UN-ISDR Definition)
Ittisuu
Balaa dura dhaabbachuun miidhaa balaan fiduu danda'u
hambisuudha.(UN-ISDR Definition)
Karoora Of-eeggannooo
Adeemsa Bulchiinsa Sodaa balaa ta'uuf jiru tokko ykn haala hawaasa
ykn naannoo miidhuuf jiru xiinxaluu fi qophii dursaa gochuun yeroon
tarkaanfii sirrii fudhachuu dandeessisu uumuu ti.
UN-ISDR Definition
53
hojjechuun bu'aa walsimataa xiinxala waliinii, piroofaayilii Sodaa balaa aanaa, misooma qindaa'e, hir'isuu miidhaa balaa
fi jijjirama qilleensaa madaqsu ti.
Kaayyolee Sodaa Balaa Hir'isuu Aanaa
Kaayyoon ijoon miidhaa balaawwanii fi rakkoo miidhaan sun fidu hir'isuu akka danda'uuf aanichaa
tooftaa karoorsuu lama akka beeku gochuudha.
Kaayyoowwan Gooreen/specific objectives:
Yaad-rimee karoora Sodaa balaa hir'isuu beeksisuuf (karoora miidhaa balaa hir'isuu fi
of-eeggannooo)
Sadarkaa gandaa fi aanaatti jajjabina uumuuf
Karoora Sodaa xiqqeessuu/ Madaqinsa
Waa'ee piroofaayilii Sodaa balaa aanichaa odeeffannoo murteessuu walitti qabuu fi
waa'ee balaa, amalaa isaa, saaxilamummaa fi dandeettii gandaa/aanaa buuraa fi
ka'umsa rakkoowwanii xiinxaluudha.
Karoora gochaa tarsiimowwanii fi gochaalee hammate qopheessuun miidhaa qaqqabuu
danda'u xiqqeessuu fi ittisuudha.
Tarsiimoowwan Sodaa xiqqeessuu karoora misooma sektaroota aanaalee adda baasuu
fi hordofuuf
Karoora Of-eeggannooo Qopheessuu
Waa'ee piroofaayilii Sodaa balaa aanichaa odeeffannoo murteessuu walitti qabuu fi
balaawwan, kalandarii yeroo, saaxilamummaa fi dandeettii gandaa/aanaa dhiibbaa
qaqqabuu danda'u irratti xiyyeeffachuun xiinxaluudha.
Sekteroota hunda walitti fuduu fi ga'ee fi ittigaafatamummaa dhaabbilee fi namoota
dhuunfaaf kennuun hoggansa deggarsa balaa sektarootaa fooyyessuudha.
Haallota tilmaamuu fi leecalloo jiruu fi deggarsa balaa sanaaf barbaachisu qopheessuuf.
Dandeettii balaa sadarkichaa to'achuu dandeessisu horachuuf
Bu'aa/Firii Sodaa Balaa Hir'isuu Aanaa Karoorsuu
54
Hojjettotni mootummaa, bakka bu'ootni hawaasaa fi qooda qabdooni Sodaa balaa hir'isuu
karoorsuu irratti leenji'aniiru.
Aanaan karoora of-eeggannooo qaba
Aanaan karoora miidhaa xiqqeessuu karoora misoomaa sektarootaa idileesseera.
Yeroo turtii/turmaataa
Woork-shooppii guyyoota 6
Qabiyyee Leenjichaa
Moojula I: Seensaa fi Yaad-rimee Ijoo
Moojula II: Sodaa xiqqeessuu/Madaqinsa karoorsuu
Moojula III: Karoora of-eeggannooo
Moojula IV: Idileesuu fi Hordoffii
Hirmaattoota Qooda fudhannaan qooda qabdoota Bulchiinsa Sodaa Balaa murteessoo bu'a qabeessa ta'a. Gareen hojjettoota teekniikaa Bulchiinsa Sodaa balaa sadarkaalee bulchiisa hundaatti hirmaannaa fi qooda-fudhannaa bal'aa mirkneessuuf ga'ee olaanaa qaba. Geggeessitootni fi murteessitootni adeemsa Bulchiinsa Sodaa balaakaroorsuu qajeelchuun walakkaa guyyaa calqaba woork-shooppichaa ni hirmaatu.. Dhaabbilee haaraa irraas hirmaattotni jiraachuu qabu. ( Maqaan waajjiraa fi adeemsota hojii naannoo
gara naannootti jijjirama qabaachuu danda'a):
Waajjira Aanaa Adeemsa Hojii/Deeskii # Yaada
Bulchiinsa Aanaa Bulchiinsa Aanaa
Hojjetaa Bulchiinsa Aanaa 1
1 Bulchaa Aanaa haasaa banuu fi cufuu
Waajjira Qonnaa fi
Misooma Baadiyaa
Omisha 2
Adeemsa hojii belladaa 2
Adeemsa hojii qabeenya uumamaa 1
Bishaan 2
Gamta'ina, liqii fi Maayikroo 1
Adeemsa Hojii wabii nyaataa
PSNP / PCDP
1
1
PSNP ykn PCDP aanicha keessa yoo
jiraatan
Adeemsa hojii duraan Akeekkachiisaa fi Gargaarsaa
(Waajjira Qophii fi Ittisa Balaa) 3
Waajjira Ijaarsa Dandeettii Biiroo Barnootaa 2
Biiroo Fayyaa 2
Waajjirra Dhimmaa
Hawwaasummaa
Waajjira Dhimma Dubrtii, Daa'immanii fi Dargaggoo 2
Waajjira Maallaqaa fi
Misooma Dinagdee
Deeskii karooraa fi Baajetaa 2
Bulchiinsaa fi Haqa Poolisii/miliishaa 1
Deggarsa balaa irratti ga'ee ol'aanaa
taphatu
Waajjira Daandii Aanaa 1
Waajjira Quunnamtii 1
Dargaggoo fi ispoortii 1
Mit-mootummaa Bakka bu'a tokkoo/ Mit-mootummaa Of danda'anii hirmaatu
Hawaasa/ Ganda Bakka bu'aa 1/ Gandaa ta'ee (waliigalaan=15) 10-15 15 caaluu hin qabu
Waajjira Godinaa Abbaa Adeemsa hojii Wabii Nyaataa
Qophii fi Ittisa Balaa, Qonnaa fi horsiisa beelladaa
1
1
Waajjira Naannoo Qophii fi Ittisa Balaa Naannoo 2 Leenjisaa fi haala mijeessaa.
Waliigalaan 40
55
Hirmaannaan dubartootaa baay'ee ni jajjabeeffama.Karoorrichi murtee kennuuf waan fayyaduuf hirmaannaan hoggantoota sektaraa guddaa jajjabeeffama. Durgoon guyyaa hirmaattoota waajjira mootummaa irraa bakka bu'an qofaaf kaffalama.Dhaabbilee mit-moottummaa irraa kanneen dhufan leecalloo ofiisaaniin hirmaatu.
Woork-shooppicha Qopheessuuf Tarreeffama Gochaalee
Miidhaa xiqqeessuu/madaqsuu fi karoora of-eeggannooo qopheessuun bakka garee karoora hundi
hirmaachuu danda'utti yeroo woork-shooppii qophaa'a. Hoggantootota dhaabbilee adda addaa bakka
tokkotti walfaana argachuun rakkisa waan ta'eef yeroo qusachuuf qophii barbaachisoo dursanii raawwachuun
barbaachisaadha.
Qindominaan xumuruuf akka tolutti leenjifamtootni fi hirmaatootni aanaa dokumeentota woork-shooppichaaf barbaachisu qopheessuu qabu:
□ Bakka bu'aa ykn koree aanaaa qophii woork-shooppicha deggaruuf itti gaafatamummaa fudhatee waliin ramaduu
□ Guyyaa woork-shooppichaan dura tokkoo tokkoon wajjira sekteroota aannaichaa koppii pirofaayilii sodaa balaa aanaa ilaalchisee ragaa qinda'e argachuun qabiyyee isaa hubachuun ni barbaachisa.
□ Maappii bulchiinsa aannicha qabachuu. kun bakkawwan wayita balaa guddaan miidhaman halluu addaan agarsiisuuf fayyada. Kanaafuu maappiin hin qophoofne yoo ta'e illee harkaan filippi chaartii irratti kaassuudha.
□ Karoora aanichaa kanneen akka: karoora misooma aanaa ( karoora misoomaa sektaraa kan waggaa 1 fi waggaa 5), karoora PSNP, karoora PCDP ykn karoora sodaa balaa hir'isuun walqabate kaminuu keessaa yoo xiqqate tokko qopheessuun woork-shooppii irratti dhiheessuu. kun fayyidaa fi dhiibbaa idileessuu karoora miidhaa xiqqeessuu/karoora misoomaa keessatti madaqsuu irratti marii fi waliin ilaaluu taasifamuuf geegara.
□Waajjirri seketara kamuu koppii galmee balaa baroota duranis qabatee dhufuun ni eegama. odeeffannoon asirra argamus haalota qindeessuuf tajaajila.
□ Invetarii leecalloo gargaarsa balaa aanicha jiran karroora of-eeggannooo keessatti hammachisuuf waan gargaaruuf koppii isaa qopheessanii fiduu.
□ Foormii gabaasa duraan akeekkachiisaa ji'oottan darban bulchiinsa bakkichaan guutame koppiin isaa fidanii gara woork-shooppii dhufuu.
□ Leecalloo woork-shooppichaaf barbaachisu kanneen akka galma walga'ii, nyataa, meeshaalee, … qopheessuu fi qindeessuu.
□ Hirmaannaa qooda fudhattoota woork-shooppichaa bu'uraa tarreeffama waamamtootaan
qindeessuu
56
IV. Qophaa'inaa fi Deebii/Hojiiwwan Damdammachiisuu Deegartoota Gargaarsa Hatattamaa(DGH) hunda Ilaalata
Degaarsaa fi gargaarsa ekispeertoota aanaa qajeelfamootni kunneen tarreeffama dirmannaa tokkoo tokkoo hojii deggarsa balaa ta'uu malu dhiheessu. Ekispeertootni kan hafuu qabu keessaa baasuu fi kan dablamuu qabu keessa galchuun qabatama balaa fi haala tokko tokko aanaatti madaqsu. Dirmannaan dabalataa madda biraa ykn muuxannoo hirmaattoota aanaa kanneen karroora of-eeggannooo qopheessaniirraa hammatamuu danda'a.
DGH: QONNAA (MIDHAAN)
Kaayyoo DGH: Hojiin deggarsa midhaanii gargaarsa namummaa baraaruu irratti xiyyeeffatu qindeessa.
Qophaa'ummaa: Gargaarsa/Damdammachiisuu:
Deegartoota Gargaarsa Hatattamaa(DGH): QINDEESSUU
Kaayyoo Deegarsa Gargaarsa Hatattamaa: Qindeessaan Deegarsa Gargaarsa hatattamaa gargaarsa balaa qindeessuuf itti gaafatamaadha.
Walsimannaan tokko tokkoo kaayyowwan deegarsa gargaarsa hatattamaa fi qindomina gidduu isanii jiru akkasumas gochaalee fi itti
gaafatamummaa karoora bu'uraa keessatti ibsame hordofuuf itti gaafatamummaa qaba.
Qophaa'ummaa: Deebii/Damdammachiisuu:
Karoorri of-eeggannooo fooyya'ee Bulchiinsa Aanaan mirkanaa'a.
Waajjirotni fi dhimmamtootni hundi karoora of-eeggannooo qabachuu, ga'ee fi itti gaafatamummaa isaanii beekuu fi hoggansa gargaarsa balaa irratti leenjii ga'aa fudhachuu isaanii mirkaneessuu,
Haaromsaa, qophaa'ummaa fi tarkaanfii gargaarsa hojii deggarsa balaa qindeessuu.
Tooftaaleen gargaarsa balaa qindeessuu marii fi murteef/qaama olaanaaf ibsa kennuuf gargaaran SDAarkaa aanaatti jirachuu/argamuu isaanii mirkaneessuu.
Toora/sarara walquunnamtii ifa ta'e fi tooftaalee duub-deebii fudhachuu SDAarkaa aanaa, Godina fi naannootti uumuu.
Ragaalee sirna duraan akeekkachiisaa funaanuu, hordofuu fi xiixaluu fi ka'umsa adda baasuu hojiwwan deggarsa balaa qindeessuu.
Pirofaayilii miiidhaa balaa aanaa fayyadamuun qabattoota balaa fi miidhaa balaan walqabatee dhufuu danda'u beekuu.
Haala karoora of-eeggannooo aanaa keessatti dhihaateen itti fufiinsa, walgitiinsaa fi qulqullina hojii deggarsa balaa yeroo ariifachiisaa mirkaneessuuf qophiin leecalloo gahaan godhamuu isaa mirkaneessuu.
Qajeelfamootni barbaachisoon gargaarsa balaa istaandardii waliin qophaa'e fi hojiwwan deggarsa balaa adda addaa SDAarkaa aanaatti jiraachuu fi ekspertootni beekuu isaanii mirkaneessuu.
Seenaa galmee balaa duraanii sakatta'uun barnoota argamuun gargaarsa fooyya'aa kennuuf qophaa'uu.
Hojii karoora of-eeggannooo qindeessuu; attamiin akka itti fayyadaman fi deggarsa balaa kennan beekuu shaakaluu
Gargaarsa ariifachiisaaf ekispeertota sektaraa garee fedhii sakatta'uu keessatti qooda fudhatan yeroon qopheessuun ramaduu
Hoggansa gargaarsa balaa ilaalchisee hubannoo bu'uraa akka qabataniif bakka bu'oota hawaasaa qopheessuu
Gargaarsa balaa eegamuuf dhimmamtoota wajjin waliigaltee mallatteessuu.
KOORNIYAA IDILEESSUU
Hojiin deggarsa balaa koorniyaa idileessuu isaa mirkaneessuu
Karoora qophaa'ummaa fi raawwii keessatti hirmaannaa dubarttootaa mirkaneessuu
Fedhii fi ga'ee dubarttootaa fi shamarranii sektara hunda keessatti hammachiisuu
Ka'umsa duraan akeekkachiisa irratti hundaa'uun hojiwwan deggarsa balaa jalqabuu fi qindeessuu
Xiinxala akeekkachiisa balaa keessatti haalli baratame jijjiiramuun akkuma dhaga'ameen/ hubatameen qaamotni sadarkaan dhimmichi ilaallatu akka adda baasan gochuu.
Yoo barbaachisaa ta'e balaa aanaa labsuu
Tooftaaleen gargaarsa balaa qindeessuu ( karoora bu'uraa: walga'ii koree qindeessaa, koree Qophii fi ittisa balaa ykn tooftaan qindeessuu) jiraachuu mirkaneessuu
Sakatta'insa fedhii ariifachiisaan geggeessuun dhiibbaa tilmaamuu
Haaromsa karoora of-eeggannooo aanaa qindeessuu fi tooftaa gargaarsaa fi gochaalee tokkoo tokkoo hojii deggarsa balaa eegaluu
Sirna duraan akeekkachiisaa cimsuun haala gargaarsaa odeeffannoo tamsaasuu
Leecalloo walitti qabuu
Gargaarsi qajeelfama (istaandardii fi pirotokooii) Itoophiyaa jiruun raawwatamuu isaa mirkaneessuu
Ummatni gargaarsa haqa qabeessaa fi kanneen caalaa saaxilaman gargaarsa argachuu qaban argachuu isaanii mirkaneessuu.
Galmee seenaa balaa qopheessuun hordoffii fi madaallii hojiiwwan deggarsa balaa ilaalchisee dirmannaa taasifamu qindeessuu. Muuxannoo fi gochaalee qindeessuu.
KORNIYAA IDILEESSUU
Fedhii sakatta'uuf ragaalee saala- fi umuriin qindaa'e hammachiisuu
Dubarttootni tajaajila gargaarsaa qixa warra dhiiraa argachuu isaanii mirkaneessuu.
Gargaarsa karoorsuu fi hojiirra oolchuu keessatti hirmaanaa dubarttootaa mirkaneessuu
Galmee seenaa sektarootaa keessatti dhimmoota koorniyaa hammachiisuu
Damdammachuu
Hojiwwan damdammachiisuu akkuma dabalaa dhufuun karoora gargaarsaa dhaabuu
Gargaarsa damdammachiisuu/deebisanii dhaabuuf barbaachisu murteessuun qaamota hojiiraa oolchaniif qooduu.
Damdammachiisuu duraaf leecalloon dabalataa kan barbaachisu yoo ta'e bulchiinsa Naanoo/Godinaa gaafachuu
Sagantaa damdammachiisuu fi deebisanii dhaabuu keessatti gochaalee dhaabbilee mit-mootummaa fi waliin hojjetanii qindeessuu.
Madda:The Sphere project: Humanitarian Charter and Minimum Standards in Humanitarian Response
(2011), Sectorial guidelines in Ethiopia
57
Qophaa'ummaa fi hojii deggarsa balaa midhaanii haaromsuu
Ekispeertootni karoora of-eeggannooo fi piroofaayilii miidhaa balaa aanaa qabaachuu fi hubachuu isaanii mirkaneessuu
Tooftaaleen qindeessuu midhaanii raawwattoota SDAarkaa aanaa/gandaaf qophaa'uu isaa mirkaneessuu.
Sarara quunnamtii fi duub-deebii aanaa fi hawaasa akkasumas aanaa fi qaamota olaanoo (Godina, Naannoo,…) uumuu, sirna duraan akeekkachiisaaf ragaa midhaanii walitti qabuu, to'achuu, xiinxaluu fi raawwiif ka'umsa tolchuu.
Qabattootaa fi miidhaa balaa(dhiibbaa gabaa, borqaa'uu lafaa, dhabamuu bishaanii, dhiibba maallaqa kaappitaalaa, badii midhaanii) badii hojii deggarsa balaa midhaanii hubachuuf pirofaayilii miidhaa balaa aanaa fayyadmuu
Galmee seenaa balaa midhaanii sektarootaa baraoota darbanii sakatta'uu fi haaromsuun qophii fooyya'aa gochuu balaa mudatuuf gargaarsa balicha madaaluu taasisuu
Haala(miidhaan ilaalchisee) karoora of-eeggannooo aanaa keessatti tilmaamameen yeroo balaaf leecalloo gahaa walitti qabuu, fufiinsa, qulqullinaa fi walgitiinsa hojii midhaanii mirkaneessuu.
Qajeelfamootni gargaarsa balaa barbaachisoon istaandardii fi pirotokolii waliin tokkoo tokkoo aanaa jirachuu ekispeertootni beekuu isaanii mirkaneessuu
Ogeesota misooma qonnaatiif leenjii kennuu
Ogeesota misooma qonnaa/CROP experts sakata'insa balaa tasaa irratti hirmaatan qopheesuuf ramaduu, leecalloo gahaa qopheesuu
Fedhii barbaachisa adda baasuu(sanyii namoota saxilamoo, hiyeeyyii ta'an sanyii midhanii argachuu hin dandeenye ykn gosa sanyii isaan barbaadan…) fi deebii sirrii ta'uu qabu adda baasuu.
Gosa sanyii midhaanii fi eenyuuf akka ta'uu qabu xiinxaluu(qaama hawaasaa keessa eenyutu akka argachuu qabu adda baasuun xiinxaluu)
Dhiibaan balaa kun wabii nyaata maatii irratti midhaa geesisuu isaa xiinxaluu (work in relation with food ESF)
Gosa Sanyii midhaanii kamtu bitamuu akka qabu fi eesaa akka bitamuu qabu xiinxaluu (kalatiin sanyii raabsuu fi yeroon midhaan gargaarsa dhiheessuu fi karroor of-eeggannooo fayyadamuu
KOORNIYAA IDILEESSUU
Dubartootni tajaajila qonnaa gitiinsa qabu argachuu mirkaneessuu (tajaajila ekisteenshinii fi …)
Mul'istoota Duraan Akeekkachiisa irratti hundaa'uun, sadarkaa ilaalatu sana qunnamuun adda bafachuun Deegarsi Gargaarsa hatattamaa Midhaanii hojii akka eegalu fi qindeesu gochuu.
Tooftaan itti qindeessan kan midhaanii jirachuu mirkaneefachuu
Sakata'insa hatattamaa yeroo isaa eegate akka taasfamu jajabeesuu
Karoora of-eeggannoo aanaa sanaa amaloota haalaa midhaanii/CROP scenario haala qabatamaa yeroo irratti hundaa'uun fooyyesuu, hojii deebii eegaluu fi leecalloo walitiqabachuu eegaluu.
Deebiin haaluma isatandadii fi protokooliitiin ta'u isaa mirkaneefachuu(standards and protocols)
Tarkaanfii ittisaa fi to'annaa fudhatame hawaasaa fi midiyaaf ifa gochuu
Hojii deebii irratti hordofii fi gamagama gochuu, ragaa galmee seena irratti qabachuu. Ragaa isaa dokumeentii godhachuu fi muudannoo galmeesuu
Sanyii gargaarsaa hatattamaa kana bituu KOORNIYAA IDILEESSUU
Salaa fi umuriin ragaa adda ba'e fedhii gama midhaaniin jiruu fi wabii nyaataan dabalamuu qaba
Dubartoonii fi dhiirri gama omisha dabaltoota qonnaa fi liqaan waliqixa argachuu qulquleesuu.
DAMDAMMACHIISUU
Fedhii damdammachisuu fi deebisanii dhaabuu murteessuu fi
fedhiwwan kanneen waajjira sekterootaaf, hidhattee caasichaa
akkasumas bulchiinsa Godina fi naannoo beeksisuu
.
Madda: Emergency Seed Aid Guidelines for Ethiopia (draft, Ethiopia 2012), The Sphere project: Humanitarian Charter and Minimum Standards in
Humanitarian Response (2011),
58
DGH : QONNAA(BEELLADA)
Kaayyoo DGH : Hojii deggarsa balaa beelladaa gargaarsa namummaa beeyiladoota baraaruu fi damdammachiisuu balaa boodaa qindeessa.
Qophaa'ummaa: Gargaarsa/ Damdammachiisuu:
Gochaalee qophii fi gargaarsa hojii deggarsa balaa beelladaa haaressuu.
Ekispertootni karoora of-eeggannooo pirofaayilii miidhaa balaa aanaa qabachuu fi hubachuu isaanii mirkaneessuu
Tooftaalee beellada baraarsuu qindeessuu raawwattotaa sadarkaa aanaa fi gandaatti qophaa'uu mirkaneessuu
Sarara quunnamtii fi duub-deebii ifa ta'e aanaa fi hawaasa, aanaa fi caasaa olii (Godina, Naannoo) gidduutti diriirsuu.
Ragga beelladaa walitti qabuu, hordofuu, xiinxaluun sirna duraan akeekkachiisaaf oolchuu fi gochaaf kaka'umsa uumuu
Bakkawwan miidhaman daawwachuu
Qabattoota fi miidhaa balaa beelladaa hubachuuf pirofaayilii miidhaa balaa aanaa fayyadamuu
Galmee seenaa gargaarsa balaa beelladaa sakatta'uu fi haaromsuun barumsa argame bu'ura godhachuun gargaarsa fooyya'aa kennuuf qophii ta'uu.
Haala tilmaama karoora of-eeggannooo aanaa irratti hundaa'uun (dhimma beelladaa) leecalloo fufiinsaan, gitiinsaa fi qulqulinaan hojiiyeroo balaa beellada baraarsuu mirkaneessu qopheessuu.
Qajeelfamootni istaandardootaa fi pirotokoolii barbaachisoo (Qajeelfama biyyoolessaa ragaalee balaa beeyiladoota naannoo horisiisee bulaa Itoophiyaa, (2008), Qajeelfamoota fi istaandardii Balaa Beelladaa,(2009)) gargaarsa balaaf qophaa'an fi faasilitiin beelladootaaf aanaatti argamuu fi ekispeertootni beekuu isaaanii mirkaneessuu.
Hoggansa hojii gargaarsa beelladaaf ogeessa leenjisuu
Ekispeertoota beelladaa garee gargaarsa ariifachiisa keessatti hirmachuun fedhii sakatta'an qopheessuu
Hawaasa (keessattuu kanneen baay'ee saaxilamoo) waa'ee ittisa fi bulchiinsa balaa beelladaa barsiisuu.
Dalladala, nyaataa fi seeftii neettiin waliin hidhata akka qabatu gochuun akkasumas geejiba beelladaa mijeessuun lakkoofsa hir'isuu deggaruu
Qalmaaf oolchuu akka danada'an barsiisuu fi deggaruu
Qorichaa wal'insa beelladaa hawaasa fi sektara dhuunfaa harkatti argamu dabalatee sadarkaa tajaajila beelladaa sakatta'uu.
Yeroo barbaachisaa ta'eetti sagantaa talaallii diriisuun kennuu
Qoricha wal'aansa beelladaa yeroo babachisaa ta'etti bituu fi kuusuu
Nyaata beeladaa dabalataaf akka barbaachisummaa isaatti tarsimoo qopheessuu
Bishaan beelladaaf barbaachisuu dhiheessuuf qaamota bishaan dhugaatii ummataaf dhiheessan waliin qindomuun burqawwan haaromsuu fi kunuunsuu
Itti fayyadama karoora of-eeggannooo fi barbaachisumma gargaarsa balaa beelladaa ilaalchisa hoggansa aanaa gorsuu.
KOORNIYAA IDILEESSUU
Qooda dubartootni beellada kunuusuu keessatti qaban hubannaa keessa galchuun hoggansa hirmaanna isaanii gabaa fi akkaataa balaan isaan miidhuu danda'u irratti karoorsuu.
Duraan Akeekkachiisaa ykn balaan akkuma hubatameen battaleetti caasaaleen dhimmichi ilaallatu akka mirkaneessan gochuu fi hojii deggarsa balaa beelladaa qindeessuu fi bobbaasuu
Tooftaan gargarsa balaa beelladaa qindaa'ee jiraachuu mirkaneessuu
Miidhaa beelladaa qaqqabe adda baasuuf sakatta'insa ariifachiisaa geggeessuu
Karoora of-eeggannooo beellada aanichaa lakkoofsa garee sakatta'aa fedhii irraa dhihaateen sirreessuu
Sirna duraan akeekkachiisaa babal'isuun haala beelladaa odeeffannoo tamsaasuu
Akkaataa barbaachisuun leecalloo dabalaataa gaafachaa kan jiru hojiirraa oolchuu fi gargaarsi hojii deggarsa balaa beelladaa
Waa'ee balaa beellada eergaa uummataa fi midiyaaf dabarsuu
Tooftaa daldalaan lakkoofsa beellada hir'isuu qopheessuu fi hojiirra oolchuu( ummataan walquunnamsiisuu fi walitti fiduu, warra guraguraa adda baasuu, tarkaanfilee kanaaf gargaaran adda addaa (fayyaa sakatta'uu, bishaanii fi nyaata, tajaajila wal'aansaa, eegumsa, taaksii, geejiba, ….), bulchiinsa, haala gurgurtaa fi hordoffii, beeyiladoota bitaman, gatii bittaa mijeessuu
Tooftaa qalmaan hir'isuu (bittaa, qalii, namoota filachuu fi onnachiisuu, tamsaasa foonii qindeessuu, qabaa gogaa fi kallee) qopheessuu fi hojiirra oolchuu
Deggarsa nyaata beelladaa dhiheessuu (filanno maatii, gosota beelladaa nyaataman, baay'ina fayyadamtootaa fi beelladaa, akkaata nyaachuu, geejiba, ittisa samma'uu nyaataa)
Beelladaaf bishaan dhiheessuu (fedhii fi dhiheessii, baasii, tamsaasa, qulqullina bishaanii, walgitiinsaa fi to'aannoo naannoo, to'aannoo fi haroomsa yeroo dheeraa keessatti barbaachisuu, haala naannoo)
To'aannoo fayyaa beelladaa geggeessuu ( akaakuu to'aannoo, [faayisuuf, ittissuuf/deggarsaaf], kaffaltii tajaajilaa, dhukkuboota gurguddoo irratti xiyyeeffachuu, garee saaxilamaa, bittaa fi hanqina qorichaa, leenjiiwwan, safuu hawwasummaa fi aadaa, eegumsa)
Deebisanii baay'isuu ( Fayyadamtoota filuu, akaakuu beellada baay'chuu qabanii, baay'ina beelada dhihaatanii, haala bitta, liqqii fi kaffaltiin, tajaajila kunuunsaa),
Qooda fudhannaa gargaarsaa beelladaan walqabte hordofuu fi madaaluu, muuxannoo fi shaakala gargarsa balaaf galmee hundeessuu.
KOORNIYAA IDILEESSUU
Ciccata beelladaa walqixa kennamuu mirkaneessuu
DAMDAMMACHIISUU
Fedhii damdammachisuu fi deebisanii dhaabuu murteessuu fi fedhiwwan kanneen waajjira sekterootaaf, hidhattee caasichaa akkasumas bulchiinsa Godina fi naannoo beeksisuu.
Madda: National Guidelines for Livestock Relief Interventions in Pastoralist Areas of Ethiopia (Ethiopia, 2008), Livestock Emergency Guidelines and
Standards-LEGS- (2009)
59
DGH : FAYYYAA FI NYAATA
Kaayyoo DGH : Hojiin deggarsa balaa fayyaa fi nyaataa gargaarsa namummaa fayyaa fi hir'inaa nyaataan walqabatan ummata midhaan irra ga'e badii
dhabamsiisuun, du'a fi dhiibbaa haamilee xiqqeessuu fi , harcaatii tajaajila fayyaa hir'isuu fi dhiheessi taasifamu hunda hammata.
Qophaa'ummaa: Gargaarsa/ Damdammachiisuu
Qophaa'ummaa fi gargaarsa hojii deggarsa balaa fayyaa fi nyaataa haaromsuu.
Ekispertootni karoora of-eeggannooo pirofaayilii miidhaa balaa aanaa qabachuu fi hubachuu isaanii mirkaneessuu
Tooftaalee fayyaa fi nyaata beellada qindeessuu raawwattotaa SDAarkaa aanaa fi gandaatti qophaa'uu mirkaneessuu
Sarara quunnamtii fi duub-deebii ifa ta'e aanaa fi hawaasa, aanaa fi caasaa olii (Godina, Naannoo) gidduutti diriirsuu.
Ragga fayyaa fi nyaata beelladaa walitti qabuu, hordofuu, xiinxaluun sirna duraan akeekkachiisaaf oolchuu fi gochaa kaka'umsa uumuu (Fkn. lakkoofsi kan eegamee ol dabaluu/humnaa ol ta'uu,du'I hin yaadamne ta'uu, hir'ina nyaataa, jijjiirama naannoo kanneen akka faalama qilleenssaa, qulqullina bishaanii, ilbisotni mul'achuu, tajaajilli fayyaa addaan cituu ykn misooma bu'uraa,balaa induustirii,…..)
Qabattoota fi dhiibbaa hojii deggarsa balaa balaa fayyaa fi nyaataa hubachuuf pirofaayilii miidhaa balaa aanaa fayyadamuu
Galmee seenaa gargaarsa balaa fayyaa fi nyaataa sakatta'uu fi haaromsuun barumsa argame bu'ura godhachuun gargaarsa fooyya'aa kennuuf qophii ta'uu.
Haala tilmaama karoora of-eeggannooo aanaa irratti hundaa'uun (dhimma fayyaa fi nyaataa) leecalloo fufiinsaan, gitiinsaa fi qulqulinaan hojiiyeroo balaa fayyaa fi nyaataa mirkaneessu qopheessuu.
Qajeelfamootni istaandardootaa fi pirotokoolii barbaachisoo (Qajeelfama hoggansa balaa fayyaa ummataa (Ethiopia,2012) fi Qajeelfama gargaarsa nyaataa (Ethiopia, 2012) gargaarsa balaaf qophaa'uu fi aanaatti argamuu ekispertootni beekuu isaaanii mirkaneessuu.
Hoggansa hojii gargaarsa fayyaa fi nyaataaf ogeessa leenjisuu
Ekispeertoota fayyaa fi nyaataa garee gargaarsa ariifachiisa keessatti hirmachuun fedhii sakatta'an qopheessuu
Hawaasa (keessattuu kanneen baay'ee saaxilamoo) waa'ee ittisa fi bulchiinsa balaa ittisuu barsiisuu.
Leecalloo gahaa fufiinsa, gitiinsa fi qulqullina gargaarsa fayyaa fi nyaataa mirkaneessuun gargaarsa yeroo balaa kennuu dandeessisuu qopheessuu
Barbaachiisummaa gargaarsa balaa fayyaa fi nyaataa yeroo godhamuu fi itti fayyadama karoora of-eeggannooo irratti bulchiinsa aanaa gorsuu.
NYAATA ADDATTI
Garaagarummaa dandeettii xiinxaluu fi dandeettii tajaajila SAM/MAM, hir'ina nyaataa) fi bulchiinsa nyaata daa'immanii fi ijoollee irratti jiru cimsuu
Nyaata gargaarsaa sagantaa nyaataa yeroo dheeraa kanneen akka CBN, hir'ina nyaata maayikroon walsimsiisuu
FAYYAA ADDATTI
Qajeelfamni busaa dhaabbilee fayyaa hunda keessatti argamuu mirkaneessuu
Qajeelfamni facaatii koleeraa to'achuu dhaabbilee fayya hunda keessatti argamuu mirkaneessuu
Qajeelfamni dhukkuba miizilii to'achuu dhaabbilee fayya hunda keessatti argamuu mirkaneessuu
Bulchiinsa facaatii maananjaayitii irratti ekispeertota fayyaa leenjisuu
Ekispeertoota fayyaa aanaa tajaajila paakeejjii walhormaata irratti leenjisuu
Duraa Akeekkachiisa ykn balaan akkuma hubatameen battaleetti caasaaleen dhimmichi ilaallatu akka mirkaneessan gochuu fi hojii deggarsa balaa fayyaa fi nyaataa qindeessuu fi bobbaasuu.
Tooftaan gargarsa balaa fayyaa fi nyaataa qindaa'ee jiraachuu mirkaneessuu
Miidhaa qaqqabe adda baasuuf sakatta'insa fedhii fayyaa fi nyaataa ariifachiisaa yeroon geggeessuu
Karoora of-eeggannooo beellada aanichaa lakkoofsa garee sakatta'aa fedhii irraa dhihaateen sirreessuu
Sirna duraan akeekkachiisaa babal'isuun haala beelladaa odeeffannoo tamsaasuu
Karoora of-eeggannooo fayyaa fi nyaataa aannichaa haala lakkoofsa garee fedhii sakatta'uutiin haaromsuu fi hojii gargaarsaa qindeessuu
Yoo barbaachisaa ta'ee leecalloo dabalataa gaafachaa gargaarsa jalqabuu, gargaarsi kennamu qajeelafama gargaarsa fayyaa fi nyaataa eegee raawwatamuu isaa mirkaneessuu,
Sirna sakatta'insaa bal'isuu, odeeffannoo fayyan walqabate ekispertota, hawaasaa fi midiyaa tamsaasuu
Fayyaa fi nyaata ilaalchisee tarkaanfi to'aannoo fi itiisaa fudhachuu
Bakkawwan humni laafaa ta'etti suupparviizyinii, bulchiinsa fi deggarsa teekniikaa cimsuu
Qulqullina naannoo bu'ura fayyaa jajjabeessuu
Gargaarsa fayyaa fi nyaataa irratti hirmannaa jiru hordofuu fi madaaluu; muuxannoo fi shaakala ragaa qabachuu cimsuuf galmee seenaa gargaarsa dhaabuu
NYAATA ADDATTI
Wal'aansa nyaataa, bishaan dhugaatii qulqulluu dhiheessii qorichaa fi kanneen biroo namoota balaan midhamaniif fi kanneen caalaa miidhamaniif deggarsaa mootummaa hin qabneef ilaalchi addaa taasifamuu mirkaneessuu
Ijolleen waggaa shanii gadii adda ba'an hoggansa 'SAM' fi 'MAM' mijaa'uu akkasumas kanneen rakkoo walxaxaa qaban riiferaaliif qophaa'uu mirkaneessuu.
Yeroo nyaataa fooyyessuu, haala hordofuu (fkn. torbaniin TFP eyyamuu), yeroon xiinxaluu fi tarkaanfiif yaada dhiheessuu
Bakka tajaajila TFP/TSF ummatatti dhiheessuu fi haguuggii tajaajilaa bal'isuu
Gargaarsi nyaata balaa misooma nyaataa aanichaan kan walsimate ta'uu mirkaneessuu
FAYYAA ADDATTI
Ummatni balaan miidhame hundi dhukkubaa fi ilbisota dhukkuba daddabarsan irraa of-eeguu hubachuu fi beekuu
KOORNIYAA IDILEESSUU
Ragaan saalaa fi umuriin qindaa'e fedhii fayyaa fi nyaataa hammachuu
Dubartootaa fi dhiiraaf tajaajilli salaan walqabatu jiraachuu mirkaneessuu
Seenaa koorniyaa hojii idilee sektarootaa keessatti dabaluu
Meeshaalee (kits) gargaarsa fayyaa tajaajila amansiisaa fi qulqullina qabuuf barbaachisu hiruu (kiitii qulqullina manaa UNFPA, meeshalaa da'umsaa UNICEF, meeshaalee baqaqsanii hodhuu fi obistiriikii UNICEF ), ucuu qulqullina dubartii, kndomii dubaraa fi dhiiraa, meeshaalee saaxilamuu boodaa, daawaa ulfa ittisuu fi ulfa sakatta'uu dhiheessuu.
Yoo barbaachisaa ta'ee deessiftoota aad-barsiffa bobbaasuu
Bakkawwan saaxilamoo ta'an irratti xiyyeeffachuun ittisa HIV/AIDS ilaalchisee dammaqinsa geggeessuu
Nyaata argachuu irratti dubartoota, shamarran, ijoollee dhiiraa fi
60
DGH: BISHAAN, QULQULLINAA FI HAYjINII (WASH)
Kaayyoo DGH: Hojiin deggarsa balaa WASH gargaarsa bishaan, qulqullinaa fi hayijinii ummata balaan miidhameen walqabatu hammata.
Qophaa'ummaa: Gargaarsa/ Damdammachiisuu
Qophaa'ummaa fi gargaarsa bishaan, qulqullinaa fi hayijinii akkasumas hojii deggarsa balaa qulqullinaa haaromsuu
Ekispeertootni piroofaayilii miidhaa balaa fi karoora of-eeggannooo aanaa qabaachuu fi beekuu mirkaneessuu.
Tooftaan bishaan, qulqullinaa fi hayijinii qindeessuu qooda fudhattoota sadarkaa aanaalee fi gandootaa harka jiraachuu mirkaneessuu.
Aanaa fi gandoota akkasumas aanaa fi caasaa olaanaa(Godina, Naannoo, …) gidduutti sarara quunnamtii fi duub-deebii diriirsuu.
Sirna duraan akeekkachisa ragaa WASH walitti qabuu, to'achuu fi xiinxaluun gargaarsaaf ka'umsa dhaabuu
Dhiibbaa fi qooda qabdoota hojii deggarsa balaa WASH hubachuuf pirofaayilii miidhaa balaa aanaa fayyadamuu.
Galmee seenaa gargaarsa balaa WASH duraanii sektaroota bira jiru sakatta'uu fi haroomsuun haalaa gargaarsa fooyya'aa balaa mul'ate madaalu kennuu dandeessisu qopheessuu.
Karoora of-eeggannooo aanaa irratti hundaa'uun leecalloo gargaarsa bishaanii, qulqullinaa fi hayijinii haala ittifufiinsa, gitiinsa fi qulqullina qabuun kennuu dandeessisu qopheessuu,
Qajeelfamootni gargaarsa balaaf barbaachisoon istaandardii fi pirotokolii waliin (The Sphere project: Humanitarian Charter and Minimum Standards in Humanitarian Response (2011), Guidelines for Emergency Water Trucking (Ethiopia, 2011), Hygiene promotion: Training for community mobilizers (Global WASH cluster, 2009)) bishaan, qulqullinaa fi hayijinii ilaallatu sadarkaa aanaa jiraachuuu fi ekispertootni WASH beekuu isaanii mirkaneessuu.
Hoggansa gargaarsa bishaan, qulqullinaa fi hayijiniif bakka bu'aa ummataa leenjisuu
Ekispertoota WASH sakatta'insa fedhii keessatti qooda fudhatan yeroon
Duraan Akeekkachiisa ykn balaan akkuma hubatameen battaleetti caasaaleen dhimmichi ilaallatu akka mirkaneessan gochuu fi hojii deggarsa balaa WASH qindeessuu
Tooftaan WASH qindeessuu qophaa'ee jirachuu mirkaneessuu
Miidhaa adda basuuf sakatta'insa ariifachiisaa yeroon geggeessuu
Haala WASH karoora of-eeggannooo aanaa keessatti lakkoofsa garee sakatta'insaa irraa dhihaateen fooyyeessun gargaarsa eegaluu,
Yoo barbaachisaa ta'e leecalloo dabalataa gaafachaa hojii deggarsa balaa WASHf leecalloo jiru sochoosuu
Gargaarsa WASH keessatti qajeelfamootni jiran eegamuu mirkaneessuu
Tarkaanfilee qulqullinaa fi hayijinii hawaasaa fi midiyaaf dabarsuu
WASHn walqabatee qooda fudhannaa taasifamu hordofuu fi madaaluun galmee seenaa balaa dhaabuu. Muuxannoo fi shaakala ture galmeessuu
DHIHEESSII BISHAANII
Ummatni hundi bishaan gahaa dhugaatiif, bilcheeffachhuufi qulqullinaaf wal-qixa argachuu danda'uu mirkaneessuu
Bishaan gaarii fi dhuguuf qulqullina qabaachuu qulqullinaa fi bilcheeffachuuf miidhaa fayyaa kan hin qabne ta'uu mirkaneessuu
Bishaan waraabbachuuf, kuufachuufi fayyadamuuf haalli mijawaan uumamuu fi ga'umsa qabaachuu fi faalama irraa eegamee turu danda'uu mirkaneessuu.
Bakki bishaan waraabbatan maatii hundaaf dhihoo ta'uu fedhii bishaanii guuttachuu kan dandeessisu ta'uu mirkaneessuu.
Bishaan diriirsuun mirkaneefannaan qajeelfamni diriirsuu Guidelines
Ekispeertootni fayyaa aanaa meeshaaleen gargaarsa walhormaataa eessa akka jiran beekuu
Gochaalee gargaarsaa fi damdammachiisuu fayyaa ilaalchisee istaandardii fi toora gargaarsaa ekispeertootni fayyaa aanaa beekuu
Dhukkuboota dursa sakatta'amuu malan adda baasuu( Hiikkaa istaandardii qajeelfama hoggansa balaa fayyaa (Itoophiyaa, 2012) ilaali).
Dhukkubootaa fi haalota sakatata'amaa guca ifa ta'een gabaasuu( Hiikkaa istaandardii qajeelfama hoggansa balaa fayyaa (Itoophiyaa, 2012) ilaali).
Ga'umsa laaboraatoorii bakkatti argamanii sakatta'insa, gargaarsaa, xiinxalaa fi hiikkaa ragaaf fooyyeessuu
KOORNIYAA IDILEESSUU
Dhukkubootni kam fa'aa attamitti akka dubartootaa fi dhiira miidhaan xiinxaluu
Hoojettota fayyaa keessatti walgitiinsa dubartii fi dhiiraa hanga danda'ame eeguu
Deessiftoota aad-barsiffa leenjisuu
Dubartootaa fi shamarraniif tarsiimoo ittisaa diriirsuu
Kenna tajaajila koorniyaa xiyyeeffatu ilaalchisee hojjettoota fayyaa fi nyaataa leenjisuu
ga'eessota gidduu garaagarummaan jiraachuu fi reetiin hir'ina nyaataa dubartoota, shamarran, ijoollee dhiiraa fi ga'eessotaaf maaliif walqixa ta'uu akka dhabee xiinxaluu.
Sagantawwan talaallii fi nyaatni dabalataa dubartoota, shamarran, ijoollee dhiiraa fi ga'eessota hammachuu mirkaneessuu.
DAMDAMMACHIISUU
Fedhii damdammachiisuu fi deebisanii dhaabuu murteessuun fedhiiwwan adda ba'an waajjirootaa, hidhatteewwan, godinaa fi naannoof qooduu.
Madda: Guideline on PUBLIC HEALTH EMERGENCY MANAGEMENT (Ethiopia, 2012), Cholera guideline, Measles guideline, Malaria guideline, Influenza
Surveillance implementation guideline, Meningitis Guidelines (under finalization and revision), AFP (under finalization and revision), NNT (under
finalization and revision), Emergency nutrition intervention guideline (Under development), Emergency Nutrition Assessment Guidelines (2008), Protocol
for management of Severe Acute Malnutrition (2008), MAM guidelines (Ethiopia, 2012), The Sphere project: Humanitarian Charter and Minimum
Standards in Humanitarian Response (2011)
61
qopheessuu fi ramaduu.
Balaa WASHn walqabatee mudachuu danda'u ittisuufi to'achuuf tarkaanfii fudhatamuu qabu irratti ummata barsiisuu
Yeroo WASH ilaalachisee dadammaqinsi itti geggeeffamu manneen barnootaa keessatti mijeessuu
Itti fayyadama karoora of-eeggannooo fi faayidaa gargaarsa WASH ilaalchisee bulchiinsa aanaa gargaaruu.
DHIHEESSII BISHAANII
Maddi bishaanii yeroo balaaf amansiisaa ta'uu xiinxaluu
Madda bishaanii haaromsuu fi kunuunsuu
Keemiikaalota wal'aansa bishaanii kuusuu yoo barbaachisaa ta'e)
Yeroo barbaachisaa ta'etti dhaabbilee tajjajila bishaanii wajjiin haala mijeessuu
Faayyadamtootni karoorsuu, hogganuu fi kunuunsa faasiliitii WASH keessatti bakka barbaachisaa ta'etti qooda qabaatu
QULQULLINA ADDATTI
Ga'eessotni, dubartootni fi ijolleen umurii hundaa miidhaa ijoo hubataniiru
Shaakala qulqullinaa balaan dura ummata keessa ture xiinxaluu
Faasiliitiiwwan koorniyaan adda ba'anii qophaa'an (manneen barnootaa fi dhaabbilee fayyaa) manneen fincaanii dhiqata harkaa qaban haaromsuu
HAYIJINII ADDATTI
Qulqullinaan walqabtee haala jiru fooyyeessuu fi faasiliitiiwwan qulqullinaa kunuunsuu akkasumas miidhaa fayyaa ijoo fi tarkaanfii ittisa irratti ga'eessota, dubartootaa fi ijoollee umurii adda addaa dadammaqsuun qopheessuu.
Gochaalee qulqullina jajjabeessuu keesatti shamarranii fi dargaggoota mana barumsaa hirmaachisuu
Gochaaleen fi ergaan qulqullina jajjabeessuu dogoggoraa fi amaloota ijoo fi fayyadamtoota irratti xiyyeeffatu.
KOORNIYAA IDILEESSUU
Walitti dhufeenya bishaan waraabuu fi barumsaa irraa harca'uu yeroo balaa xiinxaluu
Fedhii addaa dubartootaa fi shamarranii yeroo balaan bishaan, qulqullinaa fi hayijiniin walqabatu mudatu xiinxaluu
for Emergency Water Trucking (Ethiopia, 2011)eegamuu qaba.
Gargaarsa bishaanii dhaabuuf tarsiimoon qopha'ee jiraachuun ni mala.
QULQULLINA ADDATTI
Naannoon bakki jireenyaa, qophii nyaataa, wiirtuwwan ummatni itti walga'uu fi naannoon bishaanii falama nam-tolfee irraa bilisa ta'uu mirkaneessuu
Ummatni bakka qulqullinaa gahaa fi sirrii ta'etti fayyadmuuf dhihoo, yeroo barbaachisutti (halkanii fi guyyaa) qabaachuu mirkaneessuu.
HAYIJINII ADDATTI
Fayyaa, qulqullina, kabajaa fi nageenya dhuunfaaf itti fayyadama meeshaalee hayijinii jajjabeessuu fi fayyadamuuf miidhamtootni balaa carra ni qabaatu.
KOORNIYAA IDILEESSUU
Ragaa saalaa fi umuriin qindaa'ee fedhii WASH keessatti hammachiisuu
Bakka mana fincaanii mijataa dhiheessuu. Buqqaatotaaf manni fincaanii kan barbaachisu yoo ta'e dhiiraa fi dubaaraaf gamoo adda addaa qopheessuu.
DAMDAMMACHIISUU
Fedhii damdammachiisuu fi deebisanii dhaabuu murteessuun sektarootaaf, hidhattee caasichaaf akkasumas bulchiinsa godinaa fi naannoof gooduu. Drill
Madda:The Sphere project: Humanitarian Charter and Minimum Standards in Humanitarian Response (2011), Guidelines for Emergency Water Trucking
(Ethiopia, 2011), Hygiene promotion: Training for community mobilizers (Global WASH cluster, 2009), Field level Reference check list for water trucking
needs rapid assessment
DGH : BARNOOTA
Kaayyoo DGH : Hojiin degarsa balaa barnootaa gargaarsa barnootaan walqabatan kanneen akka daa'imman miidhamtoota balaaf carraa barnootaa
argamsiisuu hammata.
Qophaa'ummaa: Gargaarsa/ Damdammachiisuu
Miidhaa balaa hir'isuu akka bu'ura qophii mana barumsaa fi negeenyaatti sakatta'insa miidhaa /saaxilamummaa dhiiraa fi dubara(barattootaa fi hawaasa) hirmaachisee geggeessuu.
Qooda qabdoota fi miidhaa balaan sektara barnootaa irratti geessisuu danda'u beekuuf Piroofaayilii miidhaa balaa aanaa jiru irratti hundaa'uun karoora of-eeggannooo mana barumsaa qopheessi. Sagantaa madaqee fi fedhii barattoota hundaa ta'e hojiirra oolchuu.
Dargaggootaa fi shamarran saafeloof deggarsa meeshaa jireenyaa fi dhiheessii barumsaa kitii qulqullinaa dabalate gochuu.
Gargaarsa barnootaaf karoora sirrii qopheessuu: Sakatta'insa fedhii ariifachiisaa fi dilboo keessatti xiinxala miidhaa balaa hammachiisuun ragaa koorniyaan qindaa'e dabalatee tarkaanfilee hunda bu'aa sakatta'insa fedhii irratti akka hundaa'u gochuu
Bu'aa sakatta'insa fedhii irratti hundaa'uun karoora gargaarsa barnoota gulantaa'e qopheessuu
Karoora hojiirra oolchuu keessatti barattoota, maatii, geggeessitoota hawaasaa, ekispeertoota sadarkichaa , gareewwanii fi neet-woorkii jiru hirmaachisuu
Adeemsa baruu barsiisuu keessatti tarkaanfii miidhaa hir'isuu hammachiisuu. Bakka amansiisaa ta'etti fi iddoo muraasatti barumsa yeroo jalqabuu fi meeshaa barnootaa hir'isa miidha balaa waliin haala
62
DGH: NYSSTS, MIT-NYAATAA FI MANA
Kaayyoo DGH: Hojiin deggarsa balaa nyaata, mit-nyaataa fi manaa gargarsa namummaa nyaataa, mit-nyaataa fi mana ( mana, uffata, kan irra ciisanii
fi meeshaalee manaa) walqabatanii miidhamtoota balaaf barbaachisan hunda hammata.
Qophaa'ummaa: Gargaarsa/ Damdammachiisuu
Hojii deggarsa balaa gargaarsa nyaataa, mit-nyaataa fi manaaf qophaa'ummaa fi gochaalee gargaarsaa haaroomsuu.
Ekispeertootni karoora of-eeggannooo fi pirofaayilii miidhaa balaa aanaa qabaachuu fi hubachuu isaanii mirkaneessuu
Tooftaaleen gargaarsa nyaataa, mit-nyaataa fi manaa qindeessuu qophaa'uu fi qooda fudhattoota/dhimmamtoota sadarkaalee aanaa fi gandaa qaqqabuu mirkaneessuu
Sarara quunnamtii fi duub-deebii ifa ta'e aanaa fi hawaasa akkasumas aanaa fi caasaa olii (Godina, naannoo, …) gidduutti uumuu
Ragaalee nyaataa, mit-nyaataa fi manaa walitti qabuu, hordofuu fi
Duraa Akeekkachiisa ykn balaan akkuma hubatameen battaleetti caasaaleen dhimmichi ilaallatu akka mirkaneessan gochuu fi hojii deggarsa balaa nyaata, mit-nyaataa fi manaa ilaalchisee adda ba'e qindeessuu fi gargaarsa kennuu
Qajeelfamni gargaarsa nyaataa, mit-nyaataa fi manaa qindeessuu jiraachuu mirkaneessuu
Sadarkaa miidhaa tilmaamuuf sakatta'insa fedhii arfachiisaa yeroon geggeessuu
Ragaa nyaataa, mit-nyaataa fi manaa karroora of-eeggannooo haala garee sakatta'a fedhin dhihaateen fooyyeessuun hojii gargaarsaa
Manneen barnootaa nageenyaaf hin mijannee adda baasuu
Manneen barnootaa balaa adda addaa damadammachuu danda'an ijaaramuu fi barattoota miidhama qaamaa qaban simmachuu danda'uu mirkaneessuu
Sirna duraan akeekkachiisa balaa duraa keessatti manneen barnoota akka hammataman gochuu
Dandeettii leecalloo maddisiisuu fi walitti qabuu babal'isuu, beekumsaa fi ogummaa barattootaa, waajjira barnoota aanaa, barsiisota, qindeessitota, GMB, hawaasa, waa'ee balaa beekamaa fi waldhabdee hikkuu qorannoo sakatta'insaa geggeessuu.
Qaawwa addda ba'e irratti hundaa'uun deggarsa miidhaa hir'isuu koorniyaa irratti xiyyeeffatu gama meeshaalee barnootaa fi baruu-barsiisuu daree keessaan arbaachisu qindeessuu.
Barattoota balaa sakatta'uu, to'achuu, fi deggarsa saayikoolojawaa, barnoota tasgabbeessuu, sagantaa walitti bu'insa barattootaa hiikuu ilaalchisee barsiisota, bulchitoota manneen barnootaa fi wiirtuwwan gurmaa'inaa barnootaa leenjisuu
Ogeeyyii barnootaa garee sakkatta'a fedhii fi saaxilamummaa gama barnootaan adda baasuu
karoora of-eeggannooo qopheessuu fi hojirra oolchuu keessatti qooda fudhatan qopheessuun ramaduu.
Midhaa balaa hir'isuu keessatti dargaggootaa fi shamarran akka ejentoota jijjiiramaa ijootti hirmaachisuu
Dhiheessiin barnootaa tajaajila fayyaa, nyaata fi xiinsammuu hawwaasummaa akkasumas nageenyaan walsimachuu fi mirkaneessuu. ( bishaan dhugaatii gahaan, tajaajilli qulqullinaa, eegumsi koorniyaa, umurii fi qaama miidhamummaa giddu-galeessa godhatee fi barmusi eegumsa fayyaa ogummaan deggarame naannoo keessatti jajjabeeffamuu, beelaa fi gufuwwan barnootaa biroo ittisuuf tajaajilli nyaataa fi fayyaa mana barumsa irratti xiyyeeffatu kennamu, ……)
Qophaa'ummaa fi ittisa balaa waliin hariiroo uumuun odeeffannoo akeekkachiisa balaa yeroo yeroon argachuu fi odeefanicha barsiisota fi ogeeyyii barnootaa biroof dabarsuun ofis mana barumsaas akka qopheessan gochuu.
Gochaalee barumsaa karoorrsuu fi raawwachuu hojiwwan deggarsa balaa biroo wajjin qindeessuu.
Dadammaqinsa SGBV fi fedhii quunnamtii saalaa kakaasuu daree barnootaa keessaa ittisuu,
qindaa'een dhiheessuu.
Tooftaalee fi istaandardii balaa haala adda addaan mudatu ittisuu danda'u gargaaramuun akkasumas maatii fi hawaasa hirmaachisuun bakkeewwan amansiisoo ta'anitti manneen barnootaa ijaaru.
Barnootaa fi gochaalee haaromsa/bashannana barattootaa keessatti mata-dureewwan balaa ittisuu, xiqqeessuu fi qophaa'ummaa dabaluu
Dhimmoota balaa ittisuu, xiqqeessuu fi qophaa'ummaa irratti barsiisota, ogeeyyii barnootaa biroo fi tola-ooltota leenjisuu ( leenjii hojiirraa keessatti hammachiisuunis ni danda'ama)
Ogummaa balaa ittisuu, hir'isuu fi qophaa'ummaa dabalatee ijoollee fi dargaggootni ogummaa jireenyaa argachuu akka danda'aniif koorsota barnoota al-idilee jajjabeessuu. Barsiisotni kanneen balaan midhamanii fi aanaaleen walitti bu'insaan hubaman waa'ee nageenyaa fi barnootaa irratti deggarsa hawwaasummaa akka kennamuuf jajjabeessuu.
Hir'isa miidhaa balaa mana barumsaa irratti hundaa'ee fi daa'imaan hoggannamu dhaabuu. Adeemsa daa'ima daa'imaan gargaaramuun gochaalee fi sagantaa barnootaa ifa ta'ee fi hojiwwan barumsa walmaddeessaa fedhii ijoollee (shamarran, daa'imman balaan duraa barumsa irraa harca'an, daa'imman fedhii addaa qaban ykn kanneen biroo dhiibbaa jala jiran) irratti hundaa'e dhaabuu.
Manneen barnootaa kunuunsuun balaa fuula duraa ittisuu akkasumas hojii hir'isa miidhaa balaa keessatti barattoota, maatii fi hawaasa hirmaachisuu. Ijaarsa neet-woorkii jiru adeemsa kana keessatti bobbaasuu.
Gochaalee fayyaan walqabatanii fi tarkaanfilee badii hir'isuu fi balaa ittisuu dabalatee gochaalee hir'isa miidhaa balaa mana barumsaa irratti xiyyeeffatuu fi hawaasaan hoggannamu jajjabeessuu fi deggaruu (Hubannaa miidhaa balaa hawaasaa cimsuuf waan gargaaruuf).
Gochaalee gargaarsa barnootaa fi fedhii miidhamtootaa hordofuu
Hirmannaa deggarsa barnootaa ilaalchisee godhamu hordofuu fi madaaluun seenaa balaa fi shaakala qabaa ragaa hundeessuu.
Barumsa koorniyaa irratti xiyyeffatu mata dureewwan HIV/AIDS fi Dhukkuboota saalquunnamtiin darban , ulfa yeroo malee, kunuunsa daa'immanii fi mucoolii , qabaa laguu ji'aa fi ….) irratti barattoota shamarraniif kennuu.
Yeroo balaa tuqaatii koorniyaan walqabatee jiraachuu danda'u hordofuu
Madda:Education Sector Sector Development Plan IV, Ethiopia Minimum Standards for Education in Emergencies (under finalization and revision),
INEE Minimum standards for Education: Preparedness, Response and Recovery (Inter-Agency Network for Education, 2010),, Disaster Risk Reduction
in Education in Emergencies. A guidance note for Education Clusters and Sector Coordination groups (Global Education Cluster), additional resources
available in the INEE toolkit- http://toolkit.ineesite.org/toolkit/Toolkit.php?PostID=1054 )
63
xiinxaluun sirna duraan akeekkachiisaa fi ka'umsa gargaarsaa hundeessuu.
Qooda qabdoota balaa fi miidhaa balaa gama nyaataa, mit-nyaataa fi manaa tilmaamuuf pirofaayilii miidhaa balaa aanaa fayyadmuu.
Galmee seenaa balaa sektarootaa darbe sakatata'uu fi haaromsuun barnoota argame irratti hundaa'uun gargaarsa fooyya'e qopheessuu
Akkaataa haalota (nyaata, mit-nyaata fi mana) ilaalchisee karoora of-eeggannooo aanaa tilmaameen leecalloo fufiinsa, gitiinsa fi qulqullina haala mirkaneesuu danda'uun nyaata, mit-nyaataa fi manaaf gahaa ta'e qopheessuu/qindeessuu eegaluu
Qajeelfamootni hoggansa gargaarsa balaaf barbaachiisan istaandardii fi pirotokoolii waliin qophaa'an aanaa jiraachuu fi ekispeertootni beekuu isaanii mirkaneessuu (Sphere project and WFP standards) .
Ekispeertootni aanaa mana yeroo balaa fi istaandardii gurmaa'ina meeshaalee mit-nyaataa beekuu isaanii mirkaneessuu (Cluster standard NFI kit)
Hoggansa gargaarsa nyaataa, mit-nyaataa fi manaaf ummata keessaa nama leenjisuu
Ramaddii yeroof ekispeertoota nyaataa, mit-nyaataa fi manaa garee fedhii gargaarsaa sakatta'u keessatti qooda fudhatu qopheessuu fi ramaduu
Gargaarsa nyaataa, mit-nyaataa fi manaa fufiinsa, gitiinsaa fi qulqulinaan kennuuf leecalloo gahaa walitti qabuu
Barbaachisummaa gargaarsa nyaataa, mit-nyaataa fi manaa fi itti fayyadama karoora of-eeggannooo irratti hoggansa aanaa deggaruu
NYAATA ADDATTI
Gochaalee gargaarsa nyaataa qopheessuu
MIT-NYAATA ADDATTI
Gochaalee gargaarsa mit-nyaataa qopheessuu
MANA ADDATTI
Gochaalee gargaarsa manaa qopheessuu
KOORNIYAA IDILEESSUU
Garee ummataa (dubartoota, shamarran, dargaggootaa fi ga'eessota ) balaa hir'na nyaataaf baay'ee saaxilamoo adda baasuu
Shaakala nyaataa, mit-nyaataa fi manaa ( aadaa/amantaa, dhorkaa/filannoo) hawwaasichaa keessa jiru sakatta'uu.
Dabaree nyaata eeggachuu/hiriira hir'isuun dubartootni fi daa'imman dafanii nyaata argachuu akka danda'aniif bakkawwan nyaata raabsuu adda baasuu
Bakka nyaatni itti raabsamu mijataa, karaa irra darban akkasumas sagantaa nyaata fudhachuu dubartoota, daa'immanii fi abbootii warraaf qopheessuu
Dhaabbilee dubartootaaf xiyyeeffannaa kennuun dhaabbilee hawaasaa keessatti argamaniif sagantaa ijaarsa dandeettii koorniyaa irratti xiyyeeffatu babal'isuun miidhaa nyaataa salphisuu
Bakkawwan badii, tuqaatii fi fedhii quunnamtii saalaa kakaasuu, ….. to'achuuf mijatu adda baasuu…
Mana gahaa ta'e fedhii dubartootaa, shamarranii, dargaggootaa fi ga'eessota adda addaaf ijaaruu
jalqabuu
Ummata gargaarsa barbaaduu, yeroo ammamiif akka gargaaramuu fi hanga nyaatni barbaachisuu adda baasuu.
Gargaarsi akkaataa qajeelfama gargaarsa nyaataa, mit-nyaataa fi manaan (standards and protocols)
Akaakuu nyaataa fi fedhii mit-nyaataas beeksiisuu. Reetii nyaataa nama tokkoof ji'aan kennamu. (Reeshoon midhaanii nama tokkoof jia'an 15kg. nyata madalawaa 1.5 kg,zayitiin ji'atti nama tokkoof 0.45kg fi walmakaa 4.5 kg miidhamtootaa saaxilamummaan adda ba'an 35% hin caalleef.
Guyyaa jalqabbii fi xumura hojii gargaarsaa murteessuu
Piroppoozzaala Godina ykn DRMFSS naannoof dhiheessuu
Yoo barbaachisaa ta'e gaaffii lecalloo nyaataa, mit-nyaataa fi manaa dabalataa dhiheessaa gargaarsa hojii deggarsa balaa jalqabuu fi gargaarsi kennamu qajeelfaama gargaarsa nyaataa, mit-nyaataa fi manaa (standards and protocols) eeguu mirkaneessuu
Gargaarsa nyaataa, mit-nyaataa fi manaa hordofuu fi madaaluun galmee seenaa balaa hundeessuu; muuxannoo fi shaakala qabiinsa dokumeentii ijaaruu.
NYAATA ADDATTI
Ummatni miidhame gargaarsa nyaataa isaan jiraachisuu fi kabajaa isaanii eege akkasumas qabeenyaa qusachuu fi damdammachuu isaanii kan utubu ta'uu mirkaneessuu
Gaaffilee nyaata gargaarsaa ja'aniif (1. Eenyutu gargaarsa barbaada? 2. Maaliif? 3. Eessatti? bakkeewwan xiyyeeffannoo; 4. Yoom fi hanga yoomiitti ? gargaarsi barbaachisu yeroof ta'uu; 5. Maal fi hammam? gosaa fi baay'ina; 6. namootni attamitti adda ba'an? Tooftaa nyaata dhiheessuu/hiruu, sadarkaa fi uulagaa adda baasuu) murteessuu
Adeemsa hawaasa adda baasuu keessatti tarkaanfilee ijoo toorba hundeessuu (1.marii fi miidhaa balaa fi fedhii ilaalchisee maloota karaa lama odeeffannoo waljijjiiruu, 2. Faayda gargaarsa nyaataa ibsuu, 3. Leecalloo ramadame ilaalchisee odeeffannoo waljijjiiruu, 4. Ulaagaa miidhamtoota adda baasuu irratti mar'achuu fi waliigaluu, 5. Galmee miidhamtootaa calqaba hawaasaan geggeessuu,6. Marii hawaasaan galmee sirreessuun dhiheessuu, 7. Koppii galmee xumuraa koree gargaarsaa sadarkaa gandaa fi aanaaf kennuu
Tamsaasa nyaata keessatti istaandardii karoora ka'umsaan nyaata humnaa, pirootinii, coomaa fi maayikroo nutireentii irratti hundaa'uun haala naannichaan madaqe qopheessuu (WFP standards: 2100 Kcal per day)
Gargaarsi nyaataa kennamu sirrii fudhatama kan qabuu fi sadarkaa maatiitti fayyadamuuf sirrii ta'uu mirkaneessuu.
Nyaatni dhihaatu qulqullina gahaa qabachuu fi nyaata dhala namaaf sirrii ta'uu isaa mirkaneessuu
Tooftaan nyaataa hiruu/dhiheessuu sirrii, yeroo kan eege, iftoomina kan qabuu fi haala naannichaatti fudhatamu kan qabu ta'uu mirkaneessuu.
Nyaatni maatii keessattis ta'e hawaasa keessatti iddoo qulqullinni isaa mirkanaa'etti kuufamuu, qophaa'uu fi akka ta'utti nyaatamuu mirkaneessuu
Ummatni balaan miidhame meeshaalee gabaa fi tajaajila akkuma omshitootaa fi fayyadamtootaa fi daldallii jajjabeeffamuu mirkaneessuu.
Namoota HIV/AIDSf saaxilamanii fi qaama-miidhamtootaaf,… nyaatni gahaan jiraachuu mirkaneessuu
MIT-NYAATA ADDATTI
Hawwasni miidhame akka dhuunfaatti, akka maatiitti fayyaatti, kabajaan, nageenyaa fi nagaan jiraachuuf gargaarsa manaa qabaachuu mirkaneessuu
Ummatni balaan miidhame fayyaatti, kabajaan, nageenyaa fi nagaan jiraachuuf uffata, uffata qorraa fi sirree argachuu mirkaneessuu.
Ummatni balaan miidhame meeshaalee mana/nyaataa naannoo sana keessatti fudhatama qabu qabaachuu mirkaneesuu.
64
Ummatni balaan miidhame hannisaa/qoraan ittin nyaata qopheefatan qabaachuu mirkaneesuu.
MANA ADDATTI
Miidhamtootni balaa mana isaanii ijaaruu/suphuu ykn kosii kaasuu yeroo barbaadanitti meeshaalee fi leenjiihojicha isaan dandeessisu argachuu danda'uu.
Tarsiimmoowwan manaa fi qubannaa nageenya, fayyummaa, fi nagaan jiraachuu miidhamtoota buqqa'anii fi hin buqqaaneef bu'aa qabaachuu akkasumas damdammachuu fi deebisanii ijaaruu kan jajjabeessu ta'uu mirkaneessuu.
Qubannaan waliin yeroo itti fayyadama manaa fi tajaajiloota biroo nagaan argachuu kan dandadeessisuu ta'uu mirkaneessuu.
Iddoo gahaa dhiphina hin qabne, qilleensa haaraa fi eegumsa qabu, shaakala dhuunfaa fi fayyaaf mijataa, gochaalee maatii fi jireenyaa raawwachuu kan dandeessisu ta'uu mirkaneessuu.
Ijaarsa geggeessuu keessatti meeshaaleefi ogummaaan naannootti fudhatama qabu haala qooda fudhannaa miidhamtootaa olaanaa qabuufi carraa hojii hawaasaa guddisuun ta'uu mirkaneessuu
Ijaarsi manaa fi qabannaan akkasumas meeshaaleen ijaarsaaf olaanii fi tooftaan ijaarsichaa haala miidhaa qabeenya uumamaa fi naannoo irra ga'uu xiqqeessuun ta'uu mirkaneessuu.
KOORNIYAA IDILEESSUU
Ragaan saalaa fi umuriin qindaa'e fedhii nyaataa, mit-nyaataa fi manaa
fi hir'ina nyaataa keessatti ni hammatamu.
Nyaata hiruu/kennuu keessatti fedhii addaa (baayina, qulqullinaa fi qabbiyyee albuudaa) dubartootni, shamarran, dargaggotni, maangudootni fi qaama miidhamtootni nyaata irratti qaban hubannaa keessa galchuu
Carraan gabaa, tajaajila gargaarsa nyaataa, maallaqaa fi nyaataa hojii dhiiraa fi dubaraaf walqixa ta'uu mirkaneessuu.
Nyaatni jiraachuu, miseenotni maatii/hawaasa hundi argachuu fi fayyadamuu danda'uu mirkaneessuu
Gulantaaleen sagantaalee wabii nyaataa karoorsuu, raawwachuu, hordofuu fi madaaluu koorniyaa giddu-galeessa godhachuun ni mala.
Hojiin pirojeektoota saganta wabii nyaataa bakkeewwan pirojeektootni hojiirra oolan keessatti ulfaatina hojii dubartootaa hir'isuu danda'uu mirkaneessuu
Maatii dubartootni itti gaafatamummaan gegeessan keessatti sodaa addaa nyaataan of danda'uu dhabuu adda baasuu
Akkataa aadaa /amantaa naannichaafi amala qilleenssaan qulqullina dubartootaaf (keessattu wayita laguu ji'aa) deggarsa ucuu, meshaalee itti bilcheeffatan hiruu fi hojii galii argamsiisu uumuu.
Hiruu karoorsuu keessatti dubartoota hirmaachisuu
Iccitii dhuunfaa mirkaneessuu haala danda'uun dubartootni fi shamarran meeshaalee qulqullinaa akka argatan gochuu
DAMDAMMACHUU
Fedhii damdammachiisuu fi deebisanii dhaabuu murteessuu fi fedhii adda ba'ee waajiroota sektaraa, hidhatee bakka balaa akkasumas bulchiinsa Godina fi naannoof tamsaasuu
Madda:National Guidelines on Targeting Relief Food Assistance, DRMFSS, (Ethiopia, 2011), The Sphere project: Humanitarian Charter and Minimum Standards in Humanitarian Response (2011)
65
DGH : KOORNIYAA
Kaayyoo DGH : Hojiin deggarsa balaa gargarsa namummaa hojii deggarsa balaa hundaa keessatti koorniyaa fi koorniyaa idileessuun walqabatan hammata.
Qophaa'ummaa: Gargaarsa/ Damdammachiisuu
Deggarsa hojii balaa koorniyaaf qophaa'ummaa fi gochaalee gargaarsaa haaromsuu
Ekispeertootni karoora of-eeggannooo qabaachuu fi beekuu isaanii mirkaneessuu.
Irratti mar'achuuf, murtee kennuuf ykn caasaa olaanaaf yaada dhiheessuuf qajeelfmootni koorniyaa qindeessuu sadarkaa aanaatti jiraachuu mirkaneessuu.
Sarara quunnamtii fi sirna duub-deebii gar-lamee sadarkaa aanaa, Godina fi naannootti hundeessuu
Ragaa koorniyaa walitti qabuu, hordofuu, xiinxaluu sirna duraan akeekkachiisaa fi ka'umsa gargaarsaa hundeessuu
Qabattootaa balaa fi miidhaa balaa hojii deggarsa balaa koorniyaa tilmaamuuf pirofaayilii miidhaa balaa aanaa fayyadmuu.
Galmee seenaa balaa koorniyaa sektarootaa darbe qorachuu fi barnoota argame irratti hundaa'uun gargaarsa fooyya'e qopheessuu
Akkaataa koorniyaa ilaalchisee karoora of-eeggannooo aanaa keessatti tilmaamameen leecalloo haala fufiinsa, gitiinsa fi qulqullina qabuun yeroo balaa keessatti hojii korniyaa idileessuu dandeessisu walitti qabuu korniyaa eegaluu
Qajeelfamootni gargaarsa balaa barbaachiisoon istaandardii fi pirotokoolii waliin(Guidelines for Gender Mainstreaming in Agriculture Sector (Ethiopia, 2011), Women, girls, boys and man: different needs & equal opportunities –Gender Handbook in Humanitarian Action- (Inter-Agency Standing Committee, 2006)) sadarkaa aanaatti jiraachuu fi ekispeertootni beekuu isaanii mirkaneessuu.
Hoggansa gargaarsa balaaf ogeessa dhimma koorniyaa addatti leenjisuu
Ekispeertoota koorniyaa garee fedhii sakatta'u keessatti hirmaatan qopheessuu fi ramaduu
Yoo danda’ame duraan akeekkachiisa raga saalaa fi umuriin qindeessuu
Yoo danda'me ragaa saalaa fi umuriin qindaa'e sakatta'insa fedhii keessatti hammachiisuu
Tarkaanfilee qophaa'umma hojii deggarsa balaa hunda keessatti hojii koorniyaa idileessuu
Tarkaanfii qophaa'ummaa koorniyaa gargaaruuf dhaabbilee aanicha keessatti dhimmaa koorniyaa irratti hojjetan waliin wal-ga'ii mijeessuu
Galmee seenaa gargaarsa sektarootaa sakatta’uu fi fedhii addaa dubartootaa fi shamarranii xiinxaluu
Walga’ii qophaa’ummaa (koree qophii fi ittisa balaa ykn kan biroo) keessatti sakatta’insa fedhii fi bakka bu’umma gitiinsa qabu (fkn.Xiyyeeffannaa Ministeera Dhimma Dubartii) haala mul’isuun dubartootootni hammatamuu mirkaneessuu
Tarsiimoo dhiibbaa koorniyaan walqabatuufi fedhii quunnamtii saalaa haala rakkisaa keessattii to’achuu, ittisuu fi tarkaanfii fudhachuuf gargaaru qopheessuu
Gucootni karooraa, cheek-liistii fi gabaasa sekterootaa koorniyaaf iddoo qabachuu mirkaneessuu
Qabxiin xiyyeeffannaa koorniyaa istaandardii gargaarsa namummaaf maddoota karoora of-eeggannooo keessatti ibsaman xiinxalamuu
DGH KOORNIYAA IDILEESSUU
QINDEESSUU
Hojiin deggarsa balaa dhimmota koorniyaa idileessuu mirkaneessuu
Hirmaannaan dubartootaa qophii fi hojiira oolmaa karoora qophaa’ummaa keessatti jiraachuu mirkaneessuu
Murteessummaa ga’ee fi fedhii dubartootaa fi shamarranii sektera hunda keessatti ilaaluu
QONNAA( MIIDHAAN)
Dubartootni tajaajila qonnaan walqabatu qixa argachuu danda’uu (tajaajila ekisteenshiinii) QONNAA (BEELLADA)
Ga’ee dubartootni beellada keessatti qaban hubachuun hoggansa gabaa fi akkaata balaan beellada midhuu beekuu keessatti isaan hirmaachisuun karoorsuu
FAYYAA
Akkaatawwan dhukkubaa fi akkaataa isaan dhiiraa fi dubartii itti miidhaan xiinxaluu
Hojjettoota miidiyaa, dhaabbilee hawaasaa fi hidhattewwan wajjin
Duraan Akeekkachiisa ykn balaan akkuma hubatameen hojii deggarsa balaa koorniyaa adda ba'e qindeessuu fi gargaarsa jalqabuu
Ergaan damaqiinsaa akkuma qaqqabeen caasaaleen dhimmichi ilaallatu akka mirkaneessaan himuu
qajeelfamni hojii deggarsa balaa koorniyaa qindeessuu jiraachuu mirkaneessuu
Miidhaa adda baasuuf sakatta'insi ariifachiisaa geggeeffamu dhimma koorniyaa hammachuu mirkaneessuu.
Haala karoora of-eeggannooo aanaa fooyyeessuun gochaalee tarsiimoo gargaarsaa eegaluu
Gargaarsi akkataa qajeelfamaan raawwatamuu isaa mirkaneessuu
Dhimmotni koorniyaa hojilee deggarsa balaa garaagaraa sektaroota keessatti hammatamuu idileessuu, hordofuu fi madaaluu
Fedhii gargaarsa balaa dubartootaa fi shamarranii addaatti galmee seenaa banuu(muuxannoo fi shaakala jiru)
Ragaan koorniyaa irrati hundaa’e galmewwan sektarootaa keessatti hammachiisuu
Wayita gargaarsaa dhiibbaa koorniyaan walqabatuu fi fedhii quunnamtii saalaa hordofuu, tarkaanfii fudhachuu
Fayyaa, nyaata, hojii gabaa, barnootaa,… dabalatee dubartootni odeeffannoo barbaachisaa argachuu danda’uu mirkaneessuu
Dubartootni geggeessitoota garee fi taayita biro ta’uun ga’ee hoggansaa akka taphatan jajjabeessuu
Kenna gargaarsaa keessatti dubartootni, daa’immanii fi gareen heddu saaxilamoon dursa argachuu mirkaneessuu
Odeeffannoon salphaattii dubartootaa fi ga’eessota qaqqabuu danda’uu mirkaneessuu
DGH IDILEESSUUESF
QINDEESSUU
Ragaa saalaa fi umuriin qindaa’e sakatta’insa fedhii keessatti hammachiisuu
Dubartootni tajaajila gargaarsaa dhiiraan qixa argachuu danda’uu mirkaneessuu
Gargaarsa karoorsuu fi hojiirra oolchuu keessatti hirmaannaa dubartootaa mirkaneessuu.
Dhimmoota koorniyaa galmee gargaarsa sektaroota keessatti hammachiisuu QONNA (MIDHAAN)
Ragaa saalaa fi umuriin qindaa’e fedhii midhaanii fi wabii nyaataa keessatti hammachiisuu
Damdammachuuf Xaa'oo fi liqii argachuu irratti qotee bulaan dubaraa fi dhiirri carra walqixa qabaachuu mirkaneessuu
QONNA( BEELLADA)
CIIcata beellada argachuuf carraan walqixa jiraachuu mirkaneessuu FAYYAA
Ragaan saalaa fi umuriin qindaa’e fedhii fayyaa keessatti hammatamuu
Kenni tajaajilaa barbaachisaa saala irratti xiyyeeffate dubartootaa fi ga’eessotaaf taasifamuu mirkaneessuu
Galmee seenaa sekterootaa dhimmoota koorniyaa hammachiisuu
Tuqaatii koorniyaa xiyyeeffatu dabalatee tajaajila quunnamtii saalaa fi hormaata fayyaa ilaalchisee paakeejjii tajaajila duraa kennuu.
Kitiwwan gargarsa fayyaa haaraa qulqullina tajaaila wal’aansaafi of-eeggannoo balaa obistiriikiif sirri ta’an tamsaasuu, (UNFPA clean home delivery kits, UNICEF midwifery kits, UNICEF obstetric and surgical kits), dubartootaaf fooxaa qulqullinaa dhiiraaf immoo kondomii, daawwa ulfa ittisuu fi tajaajila ulfa sakatt’uu.
Hanga danda’amett walgitiinsa hojjetaa fayya dhiiraa fi dhalaa eeguu
Deessiftoota aadaa leenjisuun bobbaasuu
Garee caalaa saaxilame irratti xiyyeeffachuun eergaa ittisa HIV/AIDS tamsaasuu NYAATA
Fedhii nyaataaf raga saalaa fi umuriin qindaa’e qabaachuu
Nyaata argachuu irratti garaagarummaan dubartoota, shamarran, dargaggootaa fi ga’eessota giduu jiraachuu fi yoo jiraate sababni garaagarummaa maal akka ta’e xiinxaluu.
Dubartoota, shamarran, dargaggootaa fi ga’eessotaaf sagantaa talaallii fi nyaatni dabalataa jiraachuu mirkaneessuu.
WASH
Fedhii WASHf raga saalaa fi umuriin qindaa’ee qabaachuu
Mana fincaanii iddoo nageenyaf mijaatutti qopheessuu
66
hojjechuun hubanna fayyaa cimsuu
Dubartootaa fi shamarraniif tooftaa ittisa dhukkubaa qopheessuu NYAATA
Rakkoo nyaataaf eenyu guddaa saaxilamee akka jiru xiinxalaa
Kenna tajaajila koorniyaa irratti xiyyeeffatuu ilaalchisee hojjettoota fayyaa fi nyaataa leenjisuu
WASH
Hariiroo bishaan waraabuu fi harcaatii barattootaa yeroo balaa xiinxaluu
Fedhii addaa dubartootni fi shamarran yeroo balaan bishaanii fi qulqullinaa muudatu xiinxaluu
Barnoota
Sababoota harcaatii barattoota shamarranii mirkaneessuu
Barbaachisummaa barnoota shamarranii fi dubartootaa yeroo balaa ilaalchisee hawaasa keessatti hubannaa uumuu.
‘CV’ mana barumsaa keessatti hoggansa miidhaa balaa hammachiisuu NYAATA
Gareewwan hawaasaa (dubartoota, shamarran, dargagootaa fi ga’eessota) hir’ina nyaataa hammaaf saaxilaman adda baasuu
Haala iddichaan sagantaan gargaarsa nyaataa(aadaa,/amantaa fi daangaa/filannoo) dhiiraa fi dhalaa sakatta’uu
Bakkawwan nyaata hiruu yeroo hiriira dhabbachuu dabaree eeggatan hir’isuu fi dubartootaaa fi ijoollee wal-dhiibbaa tokko malee nyaata yeroon fudhachuuf mijatu qopheessuu
Bakki nyaata mijataa hiruu, darbuuf kan nama hin rakisne,fi sagantaan nyata fudhachuu dubartootaa fi ijoolleef qophaa’uu
Sagantaa ijaarsa dandeetti dhaabbilee hawaasa iddichaa irratti hunda’e diriirsuu fi dhaabbilee dubartootaa bakka yaadoon wabii nyaataa hamaan mula’tutti cimsuu
NFI
Haala iddichaan shaakalli gargaarsa mit-nyaata dubartootaa fi dhiiraaf (aadaan/amantaan fi dhorkaa/filanoo) adda baasuu
MANA
Iddoo nageenya amansiisaa, tuqaatii fedhii quunnamtii saalaa, … to’achuun danda’amu filachuu
Fedhii dubartootaa, shamarranii, dargaggootaa fi ga’eessotaa adda addaaf manneen gahaa ijaaruu
QUUNNAMTIWWAN
Dhimmoota koorniyaa yeroo balaa fi hubannaa koorniyaa ekispertoota leenjisuu’
Galiiwwan
Dubartootni barumsaa fi leenjiin dandaaettii hojii cimsachuu fi akkasumas liqii argachuuf mirga dhiiraan qixa qabaachuu mirkaneessuu.
BAQATTOOTA
Miidhaa addaa jireenya kaampii keessatti dubartoota, shamarran, dargaggootaa fi ga’eessota irra qaqqabuu danda’u dubartootaa fi shamarraniif eegumsa gahaa mirkaneessuu
Barnoota
Fedhii barnootaa fi harcaatiibarattootaa ilaalchisee raga saalaa fi umuriin qindaa’e qabaachuu
Dhimmoota HIV/AIDS, dhukkuboota quunnamtii saalaan daddarban, ulfa yeroo malee, kunuunsa daa’imaa, bulchiinsa laguu ji’aa fi dhiibbaa koorniyaa xiyyeeffate fi, … ilaalchisee hubannaa shamarranii cimsuu
Tuqaatiin fedhii quunnamtii saalaa mana barumsaa keessatti akka hin jiraanne to’achuu
Hirmmaanna ijoollee/dargaggootaa keessatti shamarran qooda fudhachiisuu NYATA
Fedhii nyaataa fi yaadoo nyaataa ilaalchisee raga saalaa fi umuriin qindaa’e qabaachuu
Hiraa/tamsaasa nyaataaf fedhii addaa (baay’ina, qulqullina fi madaalawwaa ta’uu) dubartootaa, shamarranii, dhiirootaa fi qaama-miidhamtootaa hubannaa keessa galchuu
Nyaata geejibsiisuufi hiruu keessatti dubartootaaf deggarsa addaa taasisuu.
Gabaa, tajaajila garggarsa nyaataa, maallaqaa fi nyaata hojiif dubartootni carraa dhiiraan qixa qabaachhu mirkaneessuu
Nyaatni jiraachuu, maatiin /hawwaasni hundi argachuu kan danda’u ta’uu hubachiisuu
Karoorsuun, raawwiin, bulchiinsa fi madaalliin sagantaa wabii nyaataa koorniyaa ilaalcha keessa kan galche ta’uu mirkaneessuu.
Hojiin piroojektii sagantaa wabii nyaata ummataa ulfaatina hojii dubartoota iddichaa kan salphisuu ta’uu mirkaneessuu
Maatii itti gaafatamummaa dubartiin geggeeffamuuf yaadooo nyaataa adda ta’e sakatta’uu
NFI
Fedhii gargaarsa mit-nyaataaf raga saalaaa fi umuriin qindaa’e qabaachuu
Gargaarsa mit-nyaataa aadaa/amantaa, muuxannoo/dug-duubee fi qilleensaan fedhii qulqullinaa dubartootaa yeroo laguu ji’aa, hojii galii argamsiisan, uffataa fi meeshaalee itti bilcheeffatan … hiruu/qooduu.
Hiruu/qooduu karoorsuu keessatti dubartoota hirmaachisuu MANA
Fedhii manaaf raga saalaa fi umuriin qindaa’e qabaachuu
Tajaajila bu’uraa salphaatti argachuu danda’uu
Dubartootaa fi shamarraniif iccitii dhuunfaa mirkaneessuu kan danda’u ta’ee faasiliitiin qulqullinaa salphaatti argamuu
QUUNNAMTIWWAN
Ergwwan koorniyaa irratti xiyyeeffate tamsaasuu Hojiwwan Galii Argamsiisan
Fedhii hojiwwan galii argamsiisaniif raga saalaa fi umuriin qindaa’e qabaachu
Barnoot al-idilee, leenjii ogummaa, gochaalee galii maddisiisuu, fi saganta nyaata hojii, ramaddii shaakalaa, liqii maayikroo, sagantaa qonnaa, sagantaa calqaba daldalaa, pirojeekti sanyii fi meeshaa hojii, … keessatti dubartootni dhiiraan qixa carraa qabaachuu mirkaneessuu.
Sagantaalee hojii galii maddisiisuu karoorsuu fi hojiirra oolchuu keessatti dubartootaa fi dhiiroota hirmaachisuu fi sagantaalee beekumsaa, ogummaa fi fedhii hojii galii maddisiisuu dubartootaa fi dhiiroota irratti hundaa’e mijeessuu
BAQATTOOTA
Ragaan saalaa fi umuriin qindaa'e fedhii fi galmee baqattootaa keessatti ni hammatamu.
Hoggansa mooraa murteessuu keessatti dubartootni hirmaannaa kallattii qabaachuu mirkaneessuu
Dhiheessii fi kenni tajaajilaa/gargaarsaa fedhii addaa dubartootaa fi shamarranii hammachuu isaa mirkaneessuu.
DAMDAMMACHIISUU
Gochaaleen damdammachiisuu yommuu dabalaa deeman karoora sagantaa gargaarsaa dhaabuu
Fedhii damdammachiisuu ykn deebisanii dhaabuu murteessuu fi fedhii mul'atee hidhatteewwaniif tamsaasuu
Damdammachiisuuf leecalloon dabalataa kan barbaachisu yoo ta'e bulchiinsa naannoo/Godinaf gafachuu
Madda:Guidelines for Gender Mainstreaming in Agriculture Sector (Ethiopia, 2011), Women, girls, boys and man: different needs & equal opportunities –Gender Handbook in
Humanitarian Action- (Inter-Agency Standing Committee, 2006), Baseline Assessment on Gender in Humanitarian Action (Ethiopia, 2011)
DGH : QUUNNAMTII
67
V. Hammattoo Bulchiinsa Naannoo fi Hawwasummaa
Qophaa’ummaa fi garagaarsa damdammachiisuu duraa ilaachisee yaadootni qajeelfamoota kanneen keessatti ibsaman aanaa fi gandaatti hojiirra oolan miidhaa naannoo fi hawaasa irra qaqqabuu danda’u yaada keessa ni galcha. Gargaarsi fi dirmannaan damadammachiisuu tooftaa miidhaa balaa hir’isuu kan hammatae, balaa fuula duraatti sodaatamu hambisuu fi xiqqeessuu akkasumas haaloota turan fooyyessuuf gummaachuu qaba. Toofta kana deggaruuf qajeelfamootni kunneen karoorsitootni aanaa fi gandaa hammattoo bulchiinsa naannoo fi hawwaasummaa (World Bank/DRMFSS) imaammata eegumsa naannoo fi nageenya hawaasaa kunuunsa naannoo, milkaa’ina hawaasaa, amansiisummaa gargaarsaa akkasumas qindoomina tarkaanfilee miidhaa hir’isuu fi hambisuun balaa fuula duraa xiqqeessuu ilaalcha keessa akka galchan yaada dhiheessa.
Kaayyoo DGH : Hojiin deggarsa balaa quunnamtii waa’ee gargaarsa namummaa dhimamtoota, caasaalee bulchiinsaa fi hawaasa sirriitti
hubachiisuun walqabatan hammata.
Qophaa’ummaa: Gargaarsa/ Damdammachiisuu
Hojii deggarsa balaa quunnamtiif qophaa’ummaa fi gochaalee gargaarsaa haaromsuu
Ekispeertootni karoora of-eeggannooo qabaachuu fi beekuu mirkaneessuu.
Miidhaa fi qooda qabdoota balaan dhufuu danda’u hubachuuf pirofaayilii miidhaa balaa aanaa fayyadamuu
Quunnamtii gargaarsa balaaf qajeelfamootni barbaachisoon isataandardii waliin sadarkaa aanaatti jiraachuu fi ekispertootni beekuu mirkaneessuu
Quunnamtii hoggansa gargaarsaa balaaf namootaa addatti leenjisuu
Haala sodaachisaaf karoora quunnamtii qopheessuu
Sadarkaa aanaa fi gandaatti sarara quunnamtii garagaaran adda baasuu fi hojii deggarsa balaa adda addaf gumaachuu akka danda’anitti qindeessuu
Daandiwwan quunnamtii ummata baay’ee miidhamee quunnamuuf filatamaa ta’e adda baasuu
Dhimichaa midiyaaf himuun kan barbaachisu yoo ta’e tooftaa aanaan gargaaramuu qabu ada baasuu
Ogeessotni midiyaa haala balaa haala gaariin ibsuu akka danda’an leenjisuu
Tooftaalee balaa akkasi ittisuu gahaa qopheessuu
KOORNIYAA IDILEESSUU
Damaqiinsa koorniyaa fi dhimma koorniyaa yeroo gargaarsa ogeeyyii midiyaa leenjisuu
Akeekkachisni akkuma dhaga'ameen hojii deggarsa balaaf gargaarsa sochoosuu fi qindeessuu
Ergawwan ittisaa tamsaasuu
Hojii deggarsa balaa quunnamtii hojii deggarsa balaa biroo wajjin qindeessuu
Ummata baay’ee saaxilamaniif odeeffannoo gahaa dabarsuun gargaarsa balaa deggaruu
Karoora quunnamtii qopheessuu
Deebii /gargaarsa ergaa quunnamtii to’achuu, fi madaaluun galmee seenaa balaa hundeessuu, muuxannoo fi shaakala qindeessuu
KOORNIYAA IDILEESSUU
Ergawwan koorniyaa irratti xiyyeeffatan tamsaasuu
DAMDAMMACHIISUU
Gochaaleen damdammachiisuu akkuma dabalaa adeemuun karoora sagantaa gargaarsaa dhaabuu
Maddi:
68
TEEMPILEETOTA
KAROORA OF-EEGGANNOO
D R M F S S S
69
Haala Itti fayyadama Qajeelfamtoota
Karoorri of-eeggannoo qajeelfamtoota kutaa kana keessati kaawwaman irratti hundaa'uun hojjetama.
Qajeelfamtoon adda addaa kun qajeelfama karoora of-eeggannoo irratti hundaauun yoo hojii irra oolan
qabiyyee sadarkaa Karoora of-eeggannoo kana haala salphaa ta'een qopheesuuf ni fayyadu. Haata'u malee,
qabiyyee karoora of-eeggaannoo salphaatti hubachuuf bu'aa qaba yoo ta'e yeroo karoorri hojetamu
qajeelfamtoota kana fooyyesuun ni danada'ama. Qajeelfamtoon kun qajeelfama qajeelchaan fi fakkiiwwaan
afaanii qaama murteesaan aanaa sana keessatti itti hojjetamu yoo xiqaate cina ykn guutummaa guutuuti kan
dubatamu ta'uu isaa yeroo karoorri of-eeggaannoo qophaa'u mirakaneessuun irraanfatamuu hin qabu.
[Italic text] Odeeffannoo qajeelfamaatii fi regular text fakkii afaaniif. Odeeffannoo qajeelfamaatiif (italic text in
parentheses) kun otoo qophiin karoora of-eeggannoo hin xumuramiin dura haqamuu qaba akkasumas fakkiin
afaan immoo fakkeenya mirga itti tajaajilamuu Bulchiisni naannoo sanaa qabu calaqisiisa. Jechooni jala
muramanii barreeffaman/ underlined text hundi= in parentheses [ ] haala qabatama bulchiinsa naannoo
sanatiin bakka bu'uu qabu, isaanis maqaa aanaa, maqaa dhaabbilee/qooda qabdootaa bulchiinsa gargaarsa
Hatattamaa, kkf .
Kutaaleen 'Haala Itti fayyadama Qajeelfamtoota' jalatti aragaman hundi yeroo karoorri aanaa ijaaramu haqamuu
qabu.
70
Fuula Haguuggii
[Fuulli Haguuggii mataduree karoorrichaa ni qabaata. Guyyaa raawwata itti fooyya'ee fi bulchiinsa karoorricha
keessatti hammataman qabaachuu qaba]
KAROORA OF-EEGGANNOO
(MAQAA AANAA)
(MAQAA GODINAA)
(MAQAA NAANNOO)
(Guyyaa koroorichi itti fooyya'e)
71
Yaadarimee
Dokumeentii labsii
[Dokumeentiin labsii "dirqama" koroora ofkeessati ni qabata. Dokumeentiin labsii kun karoorricha haala seera
qabeessa ta'een kan beeksisu/labsu dha. Dokumeentiin labsii beekkumsa seera qabummaa kan gonffachiisuu fi
mallattoo labsii ta'uu kan agarsiisuuf adda baasanii beekuuf kan fayyadu yoo ta'u, karoorri of-eeggannoo kun
akka karoora waliigala bulchiinsa naannoo sanaa fudhatamee haala seera qabeessa ta'een kan hojii irra oolu
ta'a. Kun immoo dhaabbilee hojii kana keessatti qooda qaban angoo fi ittigaafatamuumaa isaanii adda
baassanii akka beekaniif isaan deegara. Dokumeentiin labsii kun yeroo hundumaa hoogantoota ol-aannoo
bulchiinsa naannoo sanaatiin mallateeffamu. Kan itti aanan fakkiiwwan afaaniitti]
(MAQAA HOOGGANAA)
(GITTA HOJII)
(MAQAA BULCHIINSA NAANNOO SANAA)
(MAQAA BULCHIINSA NAANNOO SANAA) DOKUMEENTII LABSII KAROORA OF-EEGGANNOO
Gaheen mootummaa hunda caala fedhii uummataa guutuudha. Jireenyii fi nageenyi uummataa yeroo balaan
qaqabu kan baratamee caalaatti jeeqamuu hin qabu. Galmi bulchiina gargaarsa hatattamaas qabeenyii fi nageenyi
jiraataa biyya kanaa balaadhaan akka hin hubamneef dursanii akka qophaa'aniif, deebii fi hatattamaan balaa irraa
damdamchuusuuf kan mirkaneesuudha.
(MAQAA BULCHIINSA NAANNOO SANAA) karoorri of-eeggannoo waa'ee bulchiinsa gargaarsa hatattamaa guutuu
ta'e qabaachuu qaba. Gahee fi ittigaafatamummaa dhaabbilee mootummaa kan qabate (MAQAA BULCHIINSA
NAANNOO SANAA) , dhaabbilee hawaasaa fi qooda qabdoota namumaa (hawaasa, Mit-Mootummaa, dhabbilee
dhuunfaa, fedhiin hirmaatotan fi namoota dhuunfaa). Akkasumas leecalloo rakkoo balaa kana keessa darbuu fi
gargaarsa hatattamaa eegaluuf barbaachaan adda baasuu (MAQAA BULCHIINSA NAANNOO SANAA).
(MAQAA BULCHIINSA NAANNOO SANAA) Karoorri of-eeggannoo kun qajeelfama imaammata Hoggansa Miidhaa
Balaa (HMB) fi walitidhufeenya caasaalee mootummaa sadarkaa adda addaa (Godina, Nannoo fi federaala) jiraan
waliin walsimuu qaba.
Kanaaf, akka qaama itti gaafatama bulchiinsa gargaarsa balaa hatattamaa tokkootti qabiyyee dokumeentii kanaa
hubachuudhaan (MAQAA BULCHIINSA NAANNOO SANAA) gahee Bulchaa Aanaa mootummaa fi uummani naaf
kennan giduugala godhachuun karoora of-eeggannoo kana labsuu koo mallattoon ni mirkaneesa (MAQAA
BULCHIINSA NAANNOO SANAA).
____________________________________
(Maqaa)
(Gahee hojii), (Maqaa bulchiinsa naannoo sanaa)
72
Fuula Mallattoo
[Keessatuu sadarkaa caasaa gad-aanuti, dokumeentiin labsii mallattoo qaama illaalatu hundaan mirkanaa'uu
qaba; jechuun warra hojii karoora irratti hirmaatanii fi Karoora of-eeggannoo keessatti hirmaacuu qaban. Ragaa
kana waraqaa ateendaansy yeroo workshoopiin karoora gaggeeffame guutame irraa argachuun ni danada'ama.
Maqaa Wajjira Gahee hojii Bilbila E-mail Mallattoo
Miiltoo lakk 1 - Fuula mallattoo Karoora Of-eeggannoo Aanaa
73
Baaffata
Haala itti fayyadama Karoora of-eeggannoo
1. Karoora Bu'uraa
i. Kaayyoo fi Daangaa
ii. Gargaarsa hatattamaa Qindeesuu
iii. Bulchiinsa Odeeffannoo fi Qunnamtii
iv. Faayinaansii fi Lojistikii barbaachisu
v. Hordoffii fi Haroomsa
vi. Bu'ura Seerummaa, sadarkaa xiqqaa namummaa fi wabiiwwan
vii. Xiinxala balaa
a) Cuunfaa sodaa Balaa Aanaa b) Maappii Balaa c) Sakatta'insa Balaa d) Kalandarii Yeroo e) Sakatta'insa Saaxilamummaa f) Tooftaalee bulchiinsaa g) Sakatta'insa Dandeettii madaqsuu
2. Deebii of-eegganno irratti bu'ureeffate
i. Of-eeggannoo 1
a) Amaloota Haalaa/Scenario b) Mul'stoota Duraan Akeekkachiisaa fi Ka'umsa c) Hojii Gargarsa hatattamaa Eegaluu d) Leecalloo Barbaachisu
i. Of-eeggannoo 2
a) Amaloota Haalaa/Scenario b) Mul'stoota Duraan Akeekkachiisaa fi Ka'umsa c) Hojii Gargarsa hatattamaa Eegaluu d) Leecalloo Barbaachisu
ii. Of-eeggannoo 3
a) Amaloota Haalaa/scenario b) Mul'stoota Duraan Akeekkachiisaa fi Ka'umsa c) Hojii Gargarsa hatattamaa Eegaluu d) Leecalloo Barbaachisu
3. SEEKTAROOTA GARGAARSA HATATTAMAA
i. Ibsa
ii. Gucha Itti-Gaafatamummaa
iii. Cheekliistii ittiin hojjatamu (Qophii / Deebii fi hatattamaan balaa irraa dandamachuu)
a) Qindoomina/Coordination b) Qonna(Midhaan) c) Qonna (beellada) d) Fayyaa fi nyaata e) Bishaan, Dhiqqachuu fi Qulqulina (WASH) f) Barnoota g) Nyaataa fi Mit-nyaata h) Koorniyaa i) Lojistikii fi Geejjiba j) Qunnamtii k) Barbaaduu fi balaa irraa baraaruu l) Dhimmoota Federaalaa m) Koolagaltotaa fi kan deebi'an n) …
74
HAALA ITTI FAYYADAMA KAROORA OF-EEGGANNOO
Miiltoo lakk 2 – Haala itti fayyadama Karoora of-eeggannoo
75
I. KAROORA BU'URAA
Karoorri bu'uraa waa'ee karoora of-eeggannoo oddeeffannoo bu'uraa, haala qabatamaa jiru/xiinxala balaa fi haala
bulchiinsa ittisa balaa aanichaa ibsa. Oddeeffaannoon kutaa kana jalati dhihaatu deebii gaaffii gargaarsa hatattamaa ykn
deggarsa ariifachiisaa dhihaatuuf kennamu kam keessattuu kan hojiirra oolu ta'a.
KAAYYOO fi DAANGAA
Kaayyoo:
Kaayyoon karoora of-eeggannoo qooda qabdooni maal hojjechuuf akka ta'e fi gahee isaani yaada walii galaa ibsuudha
(maqaa bulchiinsa naannoo sanaa). Karoorri kun qooda qabdoota hundaa fi waajjiraalee Aanaatiif yeroo gargaarsi
hatattamaa gaggeefamus ta'ee booda akka qajeelfama waliigalaa ta'uun tajaajila(maqaa bulchiinsa naannoo sanaa).
Dabalataanis amaloota haala/scenario fi leecalloo qophii gargaarsa hatattamaa eegaluuf barbaachisu adda baasa.
Daangaa:
Karoorri kun bulchiinsa naannoo sanaa (maqaa bulchiinsa naannoo sanaa) keessati dhaabbilee mootumma dhimmi
ilaalatuu fi qooda qabdoota hundaaf tajaajila.
QINDOOMINA GARGAARSA HATATTAMAA
Kutaan kun ga'ee fi itti gaafatamummaa wayitii deggarsa kennuu fi haala aanaan deggarsa argame hoojiiraa itti oolchu ibsa.
Karoora of-eeggannoo jalqabuu:
Koreen Qophii fi Ittisa Balaa Aanaa (akka imaammata biyyoolesa Bulchiinsa Sodaa Balaa/DRM 1993)/ wajjiri
Qindeessaa Bulchiinsa Sodaa Balaa /DRM Aanaa (akka imaammata biyyoolesaa Bulchiinsa Yaadoo Balaa/DRM 2013).
Koreen/waajjiri kun itti waamamni isaanii Bulchaa Aanaatiif ta'a. Haaluma imaammata biyyoolesaa Bulchiinsa Sodaa
Balaa fooyya'een balaan adda addaa kallatiin kan hogganuu fi qindeessaa ni qabaatu. Hojiin gargaarsa hatattamaas
oddeeffannoo duraan akeekkachiisa irrati hundaa'un ni eegalama. Hojiin Karoora of-eeggannoo yoo calqabamu
hojiiwwan karoorri deebii of-eeggannoo akka eegalamu godha.
Hojiiwwan Gargaarsa hatattamaatiif Qajeelfama waliigalaa kennuuf dirqama qaba:
Koreen Qophii fi Ittisa Balaa Aanaa (akka imaammata biyyoolesa Bulchiinsa Sodaa Balaa /DRM 1993)/ wajjiri
Qindeessaa Bulchiinsa Sodaa Balaa/DRM Aanaa (akka imaammata biyyoolesaa Bulchiinsa sodaa Balaa/DRM 2013).
Koreen/waajjiri kun itti waamamni isaanii Bulchaa Aanaatiif ta'a. Haaluma imaammata biyyoolesaa Bulchiinsa Sodaa
Balaa fooyya'een balaan adda addaa kan kallatiin hogganuu fi qindeessan ni qabaatu. Qaama gargaarsa hatattamaa
kan ta'e qindeessaan sektera tokko tokkoof dirqamaa fi hojii raawwachuu qaban adda baasee kennaaf.
Sadarkaa Aanaati Balaa Labsuu:
Karoorri of-eeggannoo sadarkaa aanaani leecalloo qabuun balaa dhufaa jiru ofirraa maqsuuf kan dandeessisu ta'uu
qaba. Balaan kan labsamuu qabu yeroo dandeetii hawaasa midhaan irra qaqabee fi qaama mootumma naannoo
sanaati ol ta'e qofaadha. Labsiin balaa himamamu kan qabu kaayyoo balaa sanaaf deebii sirii aragachu dandeesisuu fi
xiinxala mu'lsitoota duraan akeekkachiisaa irrati hundaa'uun ta'uu qaba. Dabalataanis labsiin balaa kun bulchiinsa ollaa
naannoo sanati argamu waliin qindaa.
Tooftaalee Gargaarsi HATATTAMAA Itti Qindaa'u/Adeemsa:
Akka imaammataa Bulchiinsa Sodaa Balaa (BSB) haarawwaa fooyya'een, waajjiri qindeessa BSB deebii gargaarsaa
hatattamaa seektara kamiin iyyuu kalatiin hin ilaalane ykn immoo humna bulchiinsa isaani ol ta'ee yoo argame ni
qindeessa. [Koree/taskfoorsii gargaarsa hatattamaa jirtuu fi hojii gurgudoo isaan hojjetan adda baasuu] [Qinddomini
hojii garagaarsi hatattamaa kun seekteroota adda addaa fi waajjira bulchiinsa aanaa gidduutti maal akka fakkaatu
adda baasuu]
Hojiin Bulchiinsa naannoo sana hunda caala koree hojii gargaarsa kana hojjettu jajabeesu irratti xiyyeeffachuu qaba.
Keesatuu koree sadarkaa gandaa jirtu, deebiin balaa kan jalqabu sadarkaa gandaati waan ta'eef dha. Kanaafuu, wajjiri
aanaa sadarkaa gandaa fi hawaasaati hafooshaalee fi haala hawaasni leecalloo walitti qabachuu danada'u irratti
jajabeessuu fi deegarsa tekinikaa kennuufii qaba.
76
[Aanaa sana keessati haala hawaasni yeroo balaa itti walgargaaruu fi qindoominaan waliin hojjatu irrati hubannoo
gahaa argachuun ni barbaachisa]
Hojiin deegarsa gargaarsa hatattamaa wajjira/seektera kalatiin illaalatuun kan calqabamu yoo ta'u, deegartoota
misoomaa, waldaalee hawaasaa fi dhaabbilee dhuunfaa hiramchiisuudhaan qindoominaan hojjeta. [Qindoomina
godinaa fi naannoo waliin jiru ibsuu]
BULCHIINSA ODEEFFANNOO FI QUNNAMTII
Kutaan kun odeeffannoo fi qunnamtii raawwattoota gargaarsa hatattamaa qophii karoora of-eeggannoo keessatti adda
ba'an hundaaf barbaachisaa kan ta'e ibsa.
Profayilii Sodaa Balaa Hir'isuu:
Akka Imaammatni Bulchiinsa Sodaa Balaa (BSB) haarawwaa fooyya'een, 2013 profayiliin Sodaa balaa hir'isuu, karoorri
of-eeggannoo qaama Sirna Duraan Akeekkachiisa (SDA) waliti dhufeenya jiran keessa isa tokko akka ta'e ibsa.
Wajjiraaleen sektara aanaa hundi, dhaabbileen hawaasaa fi qooda qabdooni hundi waa'ee Profayilii Sodaa Balaa
Hir'isuu beekuu qabu. Kana irraa argachuunis ni danda'ama: http://profile.dppc.gov.et/
Sirna Duraan Akeekkachiisa (SDA):
Wajjiri QIB (akka imaammata biyyoolessa BSB 1993)/Wajjira Qindeesaa Bulchiinsa Sodaa Balaa Aanaa (akka Imaamma
Bulchiinsa Sodaa Balaa fooya'eeti 2013) ragaa Duraan akeekkachiisa sekreroota aanaa hunda irraa funaanuun torban
torbaniinii fi ji'a ji'aan ni gabaasa. Akkasumas, raggaa Duraan Akeekachiisa xiinxaluun mul'stooni amaloota
haalaa/scenario isa karoora of-eeggannoo keessati kaawwame ol ta'ee yoo argame hijiin deegarsa gargaarsa
hatattamaa eegalamuu qaba.
Sakata'insa Balaa:
[Haala odeeffannoon itti fuunaaname ibsuu, xiinxaluu fi sakata'insa balaa yeroo hojiin gargaarsa hatattamaa kun
eegaluuf jedhu raabsuu.] Waajjiraaleen Seketara hunduu sakata'nsa balaa arfachiisaa gaggeesuu qabu, tilmaama
namoota balaa kanaan miidhamuu danda'anii adda baaffachuu, lubuu darbuu danda'u fi qabeenyaa badu, fedhii
walduraa dubaan adda baasuu fi karoora of-eeggannoo haala qabatama jiru waliin irra deebi'uun ilaalu.
Fedhii Garee Saxilamtootaa (Da'iman, qaama midhamtoota, namoota duloomanii fi dhimma koorniyaa…):
Sakta'insi balaa yeroo gaggeeffamu saalaan, umuriin fi mulistoota saxilamtootaa kan biroos adda baasuun ragaa
funaanuu qaba.
Qaamni deebiin deegarsa gargaarsa hatattamaa ilaalatu hundi fedhii garee saaxilamtoota hubannoo keesa galchuu
qabu.
Dammaqsuu fi Akeekachiisuu:
[Adeemsa, tooftaa fi leecalloo haala jiru hawaasa hubachiisuu fi akeekkachiisuuf tajaajilanii fi qama dhimmichi kallatiin
illaalatu ibsuu. Meeshaan qunnamtii jiraa yoo ta'e qulquleeffachuu]
Galmee Seenaa Gargaarsa Hatattamaa:
Wajjiri Sakterooni hundi miidhaa balaan geesisee fi tarkaafii fudhatame akkasumas sadarkaa hatattamaan balaa irraa
dandamachuu dandan irra jiru galmeesuun dirqama. Odeeffannoon kun galmee seenaa ta'ee kan tajaajilu yoo ta'u,
deebii gara fuula dura ni fooyyesa, baasii deebisanii dhaabuuf barbaachisu, fedhii midhamtootaa guutuu, tooftaa
rakkoo kana xiqeesu irratti karoorfachuuf,kkf ni tajaajila.
Gabaasa Tarkaanfii Boodaa (GTB):
Galmee seenaa booda Wajjiri/Sakterooni hundi gabaasa qopheesu qabu (kunis Gabaasa Tarkaanfii Booda jedhama ykn
maqaa biroons waamuun ni danda'ama) cuunfaa muuxanoo balaa darbee irraa argame, karoora of-eeggannoo
gamaagamuu, jabinaa fi dadhabina yeroo gargaarsa hatattamaa adda baasuu, fi gara fuula duraati balaa qaqabuu
danda'uuf haala fooyya'een itti qophaa'uu. Gabaasni tarkaanfii boodaa karoora of-eeggannoo aanaa foyyesuudhaaf
baayyee deegara.
77
FAAYINAASII FI LOOJISTIKII BARBAACHISU
Kutaan kun maddoota maallaqa fi loojistiksii deggarasa balaa, tooftaalee bulchiinsa leecallooa gargaarsaan duraa fi
wayitii gargaarsa ariifachiisaa kennuuf leecalloo barbaachisu adda baafachuu fi walitti qabachuuf hojiirra oole ibsa,
keesaatuu hanqina sadarkaa aanaati jiru adda baasuun itti deemuuf.
Baajata of-eeggannoo:
[Baajata of-eeggannoo gargaarsa hatattamaatiif ta'u karoora baajata aanaa waggaa keessati qabamuu isaa fi madda
kan biroo iraa argachuuf carraa jiru waajjira bulchiinsa aanaa irraa adda baafachuu (maal akka ta'e, meeqa akka ta'e,
haala itti aragamu fi ittigaaffatamummaa)]
[Sadarkaa gandaati/hawaasaati haala faayinaasii ykn leecalloon jiru walitiqabmuu adda baasuu (maal akka ta'e,
meeqa akka ta'e, haala itti aragamu fi ittigaaffatamummaa)]
[Sadarkaa aanaati faayinaasii jiru ykn leecalloo gargaarsa hatattamaatiif fayyadan sagantaalee/pirojeeektota iraa kan
argamu adda baasuu (isaanis PSNP fi PCDP) (maal akka ta'e, meeqa akka ta'e, haala itti aragamu fi
ittigaaffatamummaa)]
[Sadarkaa aanaati faayinaasii jiru ykn leecalloo gargaarsa hatattamaatiif fayyadan qaama alaa irraa jechuun kan akka
dhabbilee Mit-Mootummaa, UN, dhabbilee dhunfaa, ykn deegartoota biroo(maal akka ta'e, meeqa akka ta'e, haala
itti aragamu fi ittigaaffatamummaa)]
[Faayinaasii dabalataa deebii balaatiif ta'u qaama ol-aanaa irraa (godina, naannoo fi fedraala) argachuuf kan
dandeesisu qajeelfama jiru adda baafachuu (maal akka ta'e, meeqa akka ta'e, haala itti aragamu fi
ittigaaffatamummaa)]
Tooftaalee Leecalloo Adda Baafachuu:
Sakata'insa balaa ariitii booda fi kan dursi kennamu qabu irrati hundaa'uun waajjiraaleen sektara hundaa leecalloo
barbaachisanii fi madda isaa adda baasuu qabu.
Ramaddai/Qooddaa Leecallooa:
waajjiraaleen dhimmi illaalatu leecalloowan gargaarsaaf/relief materials barbaachisan bakka balaan miidhaan
qaqabetti hatattamaan dhiyyeesuu qabu.
[ Tooftaa aanaa , ittigaafatamummaa fi yeroo ramaddai leecalloo]
Bulchiinsa Leecalloo:
[Deeggartooni gargaarsa hatattamaa hundi yeroo gargaarsaa bulchiinsa leecalloo qabaachuu isaanii (meeshaalee
barbaachisan, bakka hojii fi humna namaa…) fi eessatti akka argaman mirkaneeffachuu.]
HORDOFFII FI HAAROMSA
Kutaan kun akkaataa karoorri of-eeggannoo itti hordooffamuu fi haaromsamu ibsa.
Tooftaa Hordoffii fi Deggarsaa:
waajjiraaleen dhimmi illaalatu hundi hojjiiwwan qophaa'inaa haaluma karoora DGH/ESF keessatti tareeffamaniin
hojjechuu fi Odeeffannoo Duraan Akeekkachiisa xiinxaluu qabu. Yeroo sadarkaa calqabuu irra gahamu, hojiiwwan
deebii DGH fi tooftaan gargaarsa hatattamaa hojii irra ooluu qabu.
Koreen QIB aanaa(Akka Imaammatni Bulchiinsa Sodaa Balaa Biyyoolessaa 1993)/ Bulchiinsa Sodaa Balaa waajjira
Qindeesituu Aanaa (Akka Imaammatni Bulchiinsa Sodaa Balaa fooya'eeti 2013) karoora of-eeggannoo aanaa
hordofuuf dirqama qaba.
Shaakala Karoora:
Yeroo fi amaloota haalaa/scenario hubannoo keessa galchuudhaan, waajjiri QIB (Akka Imaammatni To'annaa Sodaa
Balaa Biyyoolessaa 1993) ykn Bulchiinsa Sodaa Balaa waajjira Qindeesituu Aanaa (Akka Imaamma Bulchiinsa Sodaa
Balaa fooya'eeti 2013) seektaroota dhimmi ilaalatu waliin qindoominaan, otoo balaan hin qaqabiin dura akkaata
karoora of-eeggannoo kana hojii irra oolchuun danda'amu irrati shaakaluun ni barbaachisa.
Karoora Haroomsuu:
waajjiraaleen dhimmi ilaalatu hundi fi wajjiri QIB aanaa(Akka Imaammatni Bulchiinsa Sodaa Balaa Biyyoolessaa 1993)
ykn Bulchiinsa Sodaa Balaa waajjira Qindeesituu Aanaa (Akka Imaamma Bulchiinsa Sodaa Balaa fooya'eeti 2013) ragaa
78
funaanachuu, qindeeffachuu fi yero yeroo dhaan karoora of-eeggannoo kana keessati ragaa haromsachuun isaan irraa
eegama. Yeroo hunda, ragaan haaromsame kun waajjiraalee sektara dhimmi ilaalatu hundaaf ni raabsama.
Jijjiirama jiru akka calaqsiisuuf jecha yeroo isaa eegatee ragaan haaromuu qaba, haala armaan gadiiti kaawwameen
bu'ureffachuun:
Odeeffannoo Duraan Akeekkachiisa
Fakkeesuun Shaakalii taasifame/simulation
Deebii qabatamaa(Seenaa gargaarsa hatattamaa fi Gabaasa Tarkaanfii Boodaa)
BU'URA SEERUMMAA, SADAARKAA XIQQAA NAMUMMAA FI WABIIWWAN
Kutaan kun hojii ittisa balaa Itoophiyaa keessatti bu'ura seerummaa fi istaandardii xiqqaa namummaa agarsiisa. Wabiiwwan
qajeelfama kanaa fi baruulee adda addaa karoora of-eeggannoo kana qopheesuuf fayyadaman ni dabalata.
Imaammata Gargaarsa/Aangoo:
Imaammatni Biyyoolessaa Qophii fi Ittisa Balaa fi Bulchiinsa, 1993
Heera Mootummaa Itoophiyaa keewwata 93 ( Labsii Haala/sadarkaa Balaa)
Imaamma Bulchiinsa Sodaa Balaa fooya'eeti , 2013
[yeroo Imaammanii fi tarsiimoon Bulchiinsa Sodaa Balaa biyyolesaati inni haarawwaan qaama mootummaa
ilaalatuun mirkanaa'u ni fooyya'a. Akkuma barbaachisaa ta'eti imaammani gargaarsa hatattamaa/qaajelfamni itti
dabalamuu danada'u, fkk. sadarkaa naannooti]
Sadarkaa Xiqqaa Deebii Namummaa:
waajjiraaleen dhimmi illaalatu hijii deegarsa hatatamsaa gargaaran hundi qajeelfama sektarri adda addaa ittin
hojjachuu qabanii fi waliigaltee Itoophiyaa keesati itti hojjetamu agarsiisuu qabu, yoom akka sadarkaan Xiqqaa Deebii
Namummaa hundaa'e.
Wabiiwwan:
Wabiin karoora qajeelfama kanaa: 'Qajeelfama Karoora Of-eeggannoo Aanaa' ykn ‘Wereda Contingency Planning
Guidelines’, DRMFSS, 2013.' jedhamee waamama.
XIINXALA BALAA
Mata duree kana jalatti cuunfaa yaada piroofaayilii Sodaa balaa aanaa amaloota elemeentoota Sodaa balaa ibsutu
fuula lamaan dhihaata. Sana booda teekniikaa fi dhimmoota miidhaa balaaf sababa ta'an keessa deeb'anii
sakatta'uun ni jiraata. Kunis amaloota balaa kanneen akka bakka, cimina, deddeebii fi ta'insa, xiinxala muuxannoo
fi saaxilamummaa tokko tokkoo sektaraa fi gareewwanii miidhaa balaa fi tooftaa deggarsa kennuu hojiirra oole
hammata.
Cuunfaa Piroofaayilii Sodaa Balaa
Cuunfaan Piroofaayilii Sodaa Balaa Aanaa kana karoorri miidhaa balaa aanaa waa'ee piroofaayilii balaa odeeffannoo
fuulaa lama irratti cuunfame dhiheessa.
79
Cuunfaa Piroofaayilii Sodaa Balaa Aanaa: Naannoo ABC
Piroofaayilii Sodaa Balaa: Aanaa XYZ
MAAPPII: BAKKA AANAAN ITTI ARGAMU
Cuunfaa Piroofaayilii Aaanaa
BALAAWWAN GURGUDDOO AANAA KEESSATI ITTI GABAAFAMAN
Ganda Balaa 1 Balaa 2 Balaa 3 Odeeffannoo
LIU
Ganda 1
Ganda 2
Ganda 3
Ganda 4
Ganda 5
Kebele 6
Ganda 7
Ganda 8
Ganda 9
Ganda 10
IBSA GABAABAA BALAAWWAN GURGUDDOO IRRATTI:
MIIDHAA BALAA
Balaa Midhaa 1 Midhaa 2 Midhaa 3
CUUNFAA PIROOFAAYILII
HAALA JIREENYA AANAA
(Link to LIU Profile)
80
Sagantaa Piroofaayilii Sodaa Balaa Aanaa: Naannoo ABC
Piroofaayilii Sodaa Balaa: Aanaa XYZ
SAAXILAMUMMAA MAATII FI HAWAASAA
Wabii Nyaataa Maatii
IBSA GABAABAA SAAXILAMUMMAA IRRATTI
Probable Impact of Climate
Change on Cropping Pattern
Or any specific case study
Bira qaqabinsa/accessibility:
Karaa
Ifaa/electric
Bishaan dhugaatii
Qulqulina/sanitataion
Tajaajila fayyaa
Tajaajila Barnootaa
Sadarkaa Hubannoo fi Dandeeti dhaabbilee
Sadarkaa barumsaa
Tooftaa odeeffanoon akeekkachiisaa balaa itt darbu
Hubannoo waa'ee adeemsa bulchiinsa balaa
Sadarkaa dandeetii dhabbilee
DANDEETI HAWAASAA BALAA JALA DARBUU/COPING CAPACITY
Tooftaalee Balaa Jala Darbuuf Barataman
Midhaan adda addaa facaasuu
Beelladoota gara garaa horsiisuu
Liqaa fudhachuu
Hawaasa giduutti waliti-hidhatama uumuu
81
MAAPPII SODAA BALAA
Mappiin Balaa iddoo miidhaan hamaan qaqqabe bakka isaa waliin ilaaluuf ni gargaara.
[Yeroo kaartaa/maappii kaasuuuf tekinooloojiin/dandeetiin hin jiru yoo ta'e, akka ka'uumsaati tajaajiluu waan danda'uuf qaamolee dhimmi ilaalatu waliin
ta'uun harkaan kaasuuf shaakaluun barbaachisaadha. Kaartaa/maappiin kun bakkeewwan balaa kanaan haalaan miidhamanii fi fooyee qaban, gamoowwanii
fi dhaabilee tajaajila kennan adda addaa mul'isuu kan qabu yoo ta'u, odeeffannoo proofayilii aanaa waliin walbukee ilaaluun yeroo gargaarsa HATATTAMAA
itti fayyadamuu ni danda'ama. Maappiin kun garee karooraa fi irra caalaa immoo hawaasaaf salphaati kan hubatatamu ta'uu qaba. Mappiin kun gareen
karoora of-eeggannootiin kan barbaadu yoo ta'e karoora of-eeggannoo keesati dabalamuu qaba.]
SAKATTA'INSA BALAA
[Adeemsa karoora of-eeggannoo qopheessuu keessatti balaa maddoota adda addaa qaban kanneen akka balaa uumamaa ( ji'oolojiin, qilleensaan, bishaaniin,
galaana/garbaan, ….), balaa teekinoolojii ( summii, xurii, geejjiba, eelektiriikii,…) balaa namaan-tole( walitti bu'insaan, shororkeessaan, …) walqabatan ni
hammatamu.]
Ibsa Balaawwan gurgudoon: Dedeebi'insa, maddaa isaa fi miidhaa qaqabsiise
Haala waliigalaa midhaa balaan qaqabsiisee fi sababa balaan itti qaqabuu danda'u gabaabadhummati kan itti ibsamudha.
Balaa (waldura- duubaan)
Gandoota balaan miidhamuu danada'an
Yeroo balaan qaqabe
Dedeebi'a isaa Dhiibaa/miidhaa balaa Madda sababa balaan itti
qaqabe Mul'istooa Duraan
Akeekkachiisa
Miiltoo lakk 2 Sakatta'insa Balaa - Madda: WDRP [affected kebele (from hazard _ disaster characteristics by Kebele); period of occurrence (hazard _ month of occurrence of frequent disaster); frequency (hazard _ frequency of disaster occurrence); impact and root causes (hazard _ disaster characteristics and Hazard _ losses suffered by households or from Biological, hydro-meteorological, and socio-economic hazards)] and Workshop
82
Kalandarii Yeroo balaa, hojii haala jireenyaa fi sadarkaa galii
Kalandariin yeroo bakkatti balaan qaqabuu danda'uu fi yerootti hojiin adda addaa hojjetamu waggaa keessati ji'aan adda baasanii beekuuf, haala balaa
xinxaluu fi yeroo balaan qaqabuu danda'u tilmaamuuf garee karoora of-eeggannoo hojetan ni gargaara.
Balaa fi hojiiwwan Gandoota
Ji'oota Miidhaa balaa
Ama Gur Bito Ebla Caam Wax Ado Hag Ful Onk Sad Mud
Balaa
1.
2.
3.
4.
5.
Hojii qonnaa
a.
b.
c.
…
Sadarkaa galii
Miiltoo lakk 3 Kalandaarii yeroo - Madda: WDRP [months (hazard- monthly calendar or hazard _ month of occurrence of frequent disaster); income level (Source: hazard: monthly calendar)] and Workshop
83
SAKATTA'INSA SAAXILAMUMMAA
Kutaan kun qaamota gurgudoo saaxilaman adda baasa, bulchiinsa naannoo sanaa keessati dandeetii balaa irraa damdamacuu hawaasa cimsuu keessati qophii
fi deebiif tarkaanfii maaltu akka fudhatamuu qabu adda baasee kan agarsiisudha (hawaasa, adeemsa ykn qabeenya).
SAKATTA'INSA SAAXILAMUMMAA
SEKTARA
Balaa Sadarkaa Saaxilamummaa Sababa isaa Ilmaan namaa balaaf saaxilaman
(Dhiira, Dubartii, Daa'iman, Jaarsolee,
HIV/AIDS, Qaama miidhamtoota )
Yaada waliigalaa/Conclusion (cuunfaa yaada
waliigalaa baalaa kamtu akka miidha caalaa
geesisuu danda'u, sektara fi ilaamaan namaa
keesaa kamtu irra caalaa miidhamuu akka
danda'u )
Daraan
ol-aanaa
Ol-aanaa Gidugale
esa
Xiqaa
Miiltoo lakk 4 Sakatta'insa saaxilamummaa - Madda: WDRP [vulnerable elements and reasons for vulnerability can be obtained from HAZARD_ situation during last disaster; while
general information can be obtained from HAZARD_ Disaster characteristics by Kebele], WDRP (Economical Vulnerability: Source of livelihood) and workshop
84
TOOFTAALEE BALLA JALA DARBAN/coping strategy
Kutaan kun tooftaalee maatiin tokko yeroo balaan muudatu balaa jala itti darbuu danda'an ibsa.
Balaa ta'e tokkoof maatiin tokko tooftaalee bartaman akkamiin balaa jala darbuu akkati danada'u
Tooftaalee gurgudoo barataman maatiin tokko badii balaa irraa dandamachuu danda'u
Tooftaa Ongee Lolaa Sigigoo lafaa
Dhibee midhaanii
Dhibee beelladaa
Dhibee namaa Buubee/cabii
Rooba cimaa Waagii/qorra
Qileensa ho'aa Walitibu'insa
Kufinsa dinagdee/gatii gahaa argachuu dhabuu
Ibida bosonaa Ida'ama
Miiltoo lakk 5: Balaa ta'e tokkoof maatiin tokko tooftaalee bartaman akkamiin balaa jala darbuu akkati danada'u- Madda: WDRP (Main coping strategies adopted by Households for respective disaster) and Workshop
Tooftaa
Badii qabeenya/ Physical damages
Badii midhaanii
Badii beelladaa
Du'a maatii keessaa
Dhukkuba/rakkina fayyaa
Tajaajila hawaasaa dhabuu
Galii dhabuu
Qusachuu dadhabuu
Lafa dheeedichaa dhabuu
Bishaan dhugaatii dhabuu
Godanuu/bakka jireenyaa jijiruu
Ida'ama
Miiltoo lakk 6: Tooftaalee gurgudoo barataman maatiin tokko badii balaa irraa dandamachuu danda'u- Madda: WDRP (Main coping strategies adopted by Households for respective losses) and Workshop
85
SAKATTA'INSA DANDEETTII MADAQSUU
Kutaan kun dandeettii waliin ta'uu ciminoota hundaa, amalootaa fi leecallooa hawaasicha harka, dhaabbilee mootummaa ykn qooda qabdoota harka jiruu fi
balaa ittisuu fi damdammachiisuuf oluu danda'u jechuudha. Dandeettiin kun balaa mudachuu danda'uu fi miidhaa balaan sun qaqabsiisu baraaruuf gargaara.
Dandeettiin balaa jala darbuu jira jechuun leechalloon yeroo gargaarsa hatattamaatiif barbaachisan bulchuuf garagaara.
Dandeettii jiru (Balaa Xiqeesuuf, jala darbuu fi madaqsuuf)
Hiri'ina dandeetti
QABEENYA
QABEENYA NAMAA
QABEENYA HAWAASUMMAA
QABEENYA MISOOMA BU'UURA
QABEENYA FAAYINAANSII
QABEENYA UUMMAMAA
BEEKUMSAA FI ODEEFFANNOO
ARGANNOO
YEROO WALIIN KAN DEEMU KAROORAA FI MURTEE
DHAABBILEE FI GAHEE
Miiltoo lakk 7: Sakatta'insa Dandeettii Madaqisuu - Madda: WDRP [Information about WASH –access to water and sanitation-, HEALTH –status, status by kebele, health
facilities and access to water-, INFRASTRUCTURE, -access to road and market-, FINANCE AND ECONOMICS –Access to market or to credit facilities, formal & informal transfers-,
CROP –Water for irrigation, status of agriculture, land of ownership and crops grown-, LIVESTOCK –Livestock ownership and changes, water and pasture availability for
livestock-, NATURAL RESOURCES MANAGEMENT –Environmental problems, general quality-, EDUCATION and GENDER] and workshop
86
II. DEEBII OF-EEGGANNOO
Leecalloon debii of-eeggannoo kan bu'ureeffatee fedhii karoorsuu addaa balaa adda ba'ee beekamee irraa kan
maddedha. kutaan kun tarreeffama deebii balaa tokkoo qofa irratti xiyyeeffata. Balaan kun of-eeggannoo keessatti
balaa sadeen akka barbaachisummaa isaaniitti walduraa duubaan tarreefamn kan dursi kennamuufii keessa issa tokko
ta'uu danda'a.
[ Murteen dursa kennuu of-eegganno, odeeffannoo Piroofaayilii Sodaa Balaa Aanaa irratti hundaa'uun ta'a
(“Maatii balaaf saaxilaman” fi “Dedeebi'insa balaa”) fi murtee garee karoora. Haaluma walfakaatuun gucini
of-eeggannoon 1ffaa of-eegganno 2 ffaa fi 3 ffaa ni baayyatu]
Amaloota Haalaa 1/Scenario 1:
BIFA AMALOOTA HAALAA/ SCENARIO CHARACTERISTICS
[Kutaan kun miidhaa ga'uu danda'uu fi dhiibbaa faallaa bal'ichi qaqqabsiisu lakkoofsa namoota garee adda
addaa keessaa miidhamanii fi miidhaa qaqqabee fi badii uumame bal'inaan dhiheessa. Badii uumame
beekuun amammii badii qaqqabee irratti hubannaa qabatamaa qabaachuu fi karoora kenna deggarsaa
balaaf dandeettii qaama fi leecalloo barbaachisu tilmaamuu dandeessisa. Baay'ina miidhamtootaa reenjiin
ibsuun ni filatama]
Balaa qaqabuu danda'u:
Qaama/Field Ibsa
Amaloota haalaa ta'uu danda'an Amaloota haalaa miidhaa gudaa Ibsa balaa {Ibsa gabaabaa haala balaa jechaan}
Gandoota midhaman {Gandoota aanaa sana keessatti miidhamuu danda'an}
Tilmaama guyyaa/dheerina yeroo {Tilmaama guyyaa fi yeroo deebiin gargaarsaa fudhachuu danda'uu . Kalandarii yeroo ilaali}
UUMMATA Kan miidhame [Tilmaama uummata balaadhaan miidhamuu
danda'anii reenjiin}
Kan buqa'e { Tilmaama uummata sababa balaatiin qehee isaanii irraa buqa'uu danda'anii reenjiin }
Kan du'e { Tilmaama bayyina uummata balaadhaan du'uu danda'anii reenjiin }
Midhaa Koorniyaa adda baasuun {Baayyina dhiiraa/dubartii balaadhaan miidhamanii}
Ibsa dhimma koorniyaa {Sababa balaa kanaatiin dhimma koorniyaa kamtu miidhama]
Garee saaxilamtoota {Gareewwan saaxilammaa ta'an keessaa meeqa akka miidhamuu danda'an adda baasuu (umurii, qaama miidhamtoota, HIV/AIDS… miidhamuu danda'anii fi rakkoo garee kanaa)}
MIDHAANII FI BEELLADA Ibsa badii midhaanii
Ida'ama badii midhaanii (ha) {Tilmaama balina lafaa (ha) badii midhaan irra qaqabe }
Gosa midhaan midhaan irra qaqabe {Midhaa midhaman ijoo irra qaqabe,tokko tokkoo isaaniif bakka isaaniit fayyadamuu}
{Midhaan1_} {Midh 2__} {Midh 3___} {Midh 1_} {Midh 2__} {Midh3___}
Bal'ina lafaa midhaa miidhaan irra qaqabe {Tilmaama balina lafaa ranjiin(ha)
Ibsa badii beelladaa
Gosa beelladaa { Midhaa beellada ijoo irra qaqabe, tokko tokkoo isaaniif bakka isaaniit fayyadamuu }
{Bel 1__} {Bel 2__} {Bel 3__} {Bel 1__} {Bel 2__} {Bel 3__}
87
Lakkoofsa beellada miidhamnii { Tilmaama lakkoofa beellada midhamanii ranjiin }
Lakkoofsa beellada du'anii { Tilmaama lakkoofa beellada du'anii ranjiin }
Dhibee bellada sadarkaa wareeratti
{Dhibee beelladaa SDAarkaa weereraatti dhalachuu danda'u adda baasuu}
Lafa dheedichaa manca'e (ha) {Tilmaama lafa dheedichaa manca'uu danda'u reenjiin}
Badiiwwan kan biroo {Qabeenya, meeshaa, … }
FAYYAA NAMAA Ibsa dhiibaa fayyaa Dhibee namaa sadarkaa wareeratti {Dhibee namaa sadrkaa wareeratti balaa waliin walqabatee dhufuu danda'u adda baasuu, tokko tokkoo isaaniif bakka isaaniit fayyadamuu }
{Dhibee 1___} {Dhibee 2___}
{Dhibee 3___} {Dhibee 1___}
{Dhibee 2___}
{Dhibee 3___}
Lakk. namoota dhukubsatanii { Tilmaama lakkoofa namoota dhukbsatanii ranjiin}
Lakk. namoota du'anii { Tilmaama lakkoofa namoota du'anii ranjiin }
NYAATA Ibsa dhiibaa hanqina nyaataa
Giduugaleessa/MAM (Moderate Acute Malnutrition)
[Umurii daa'imanii Ji'a 6-59 }
{Dubartoota ulfaa fi harma hoosisan reenjiin}
{Waliigala MAM % eegamu}
[Umurii daa'imanii Ji'a 6-59 }
{ Dubartoota ulfaa fi harma hoosisan reenjiin }
{ Waliigala MAM % eegamu}
Cimaa/SAM (Severe Acute Malnutrition) [Umurii daa'imanii Ji'a 6-59 }
{Dubartoota ulfaa fi harma hoosisan reenjiin}
{Waliigala MAM % eegamu}
[Umurii daa'imanii Ji'a 6-59 }
{ Dubartoota ulfaa fi harma hoosisan reenjiin }
{Waliigala MAM % eegamu}
Ida'ama balaawwan hundaa {Tilmaama lakk. rakkoo MAM fi SAM reenjiin}
WASH Ibsa rakkoo bishaanii Lakk.dhaabbilee bishaanii manca'an {Tilmaama lakk. dhaabbilee bishaanii manca'an
reenjiin}
Lakk. uummata gargaarsa bishaanii barbaadan
{Tilmaama lakk.uumata sababa balaa irraa ka'een gargaarsa bishaanii barbaadan}
Ibsa dhiibbaa Saniteeshinii Ibsa dhiibbaa Hayijinii
BARNOOTA Ibsa rakkoo Barnootaa Lakk. mana barnootaa miidhaman (harca'a)
{Tilmaama lakk. maneen barnootaa sababa balaatiin miidhaan irra qaqabe reenjiin}
Lakk. baratootaa miidhaan irra qaqabuu danda'u
{Tilmaama bartootaan midhaman reenjiin}
BU'UURA MISOOMAA Ibsa misooma bu'uuraa manca'anii {Tilmaama maneen jireenyaa midhaman ykn
manca'an , riqicha manca'an, karaa km fi kan biroo }
BALAA NAMA IRRA QAQABUU DANDA'U KAN BIROO
Dhiibbaawwan nama irra qaqabuu danda'uu kan biroo
{kalatiin ykn mit-kalatiin}
Miiltoo lakk 8: Bifa Amaloota haalaa - Madda: Workshop and Last year final report from every sector and 5 years basic
data from every sectoral wereda office
88
MUL'ISTOOTA DURAAN AKEEKKACHIISAA FI KA'UMSA
[Kutaan kun balaa dura dhaabbachuuf waan qabatamaa irra dhabbachhuu dandeessisuuf mul'istoota duraan
akeekkachiisaa fi ka'umsa isaanii irratti xiyyeeffata. Haala tokkoof mul'istoot duraan akeekkachiisaa fi
ka'umsa baay'ee adda baasuun ni danda'ama. Mul'istootni kunneen gabaasa duraan akeekkachiisa ji'aa irraa
filachuun ni danda'ama. Akkasumas karoorri bu'uura ni eegalama]
Mul'istoota Duraan Akeekkachiisaa fi Ka'umsa
Mul'istoota Duraan Akeekkachiisa (Haala jiru duukaa bu'uuf mallatoowwan mulata jiran )
Ka'umsa (Gaafa gargaarsi hatattamaa itti
calqabamu)
Yeroo duraan akeekkachiisa fi balaan qaqabe (Yeroo mallatoo irratti hundaa'uun akeekkachiisee gaafa calqabaa kennamee fi balaan dhiibbaa qaqabsiise giduu jiru)
Miiltoo lakk 9: Mul'istoota Duraan Akeekkachiisaa fi Ka'umsa - Madda: Early Warning Format used on weekly and
monthly basis and traditional EW indicators or observation signals
HOJII DEEGRSA GARGAARSA HATATTAMAA EEGALUU
Mata-dureen kun balaa mul'atee fi haala balichaan hojiin deggarsa kennuu maal ta'uu akka qabu addeessa.. [Fkk: balaan mul'ate dhukkuba busaa yoo ta'e deggarsi dhihaatu midhaan ykn beellada ta'uu hin qabu. deegarsa barbaachisu X ...jechuun adda baasuun ni barbaaachisa]
DEEGARSA GARGAARSA HATATTAMAA
DGH jalqabuu qabu X jedhaa
Qindeesuu
Midhaan
Beellada
Fayyaa fi Nyaata
WASH
Barnoota
Nyaataa fi Mit-nyaata
Koorniyaa
Loojistikii fi Geejjiba
Qunnamtii
Barbaaduu fi Baraaruu
Dhimmoota Federaala
Kolgaltootaa fi deebitoota
… Miiltoo lakk 10: DGH eegaluu - Madda: Workshop
Akka amaloota haalaa fi kalandarii yerootti balaa xiinxaluu:
Tilmaama yeroo waggaa keessatti hojii qophaa'inaaf barbaachisu
Tilmaama yeroo waggaa keessatti hojii deebii fi deebisanii dhaabuuf barbaachisu
Miiltoo lakk 11: Tilmaama yeroo waggaa keessatti hojii qophaa'inaa fi deebiif barbaachisu- Madda: Seasonal Calendar
89
LEECALLOO BARBAACHISU
Kutaan kun haala dursee balaa ittisuuf karoorfameen amaloota haalaa irratti hundaa'uun leecalloo deebiif barbaachisu ibsa.[ Amaloota haalaa gaarii fi hamaa tilmaamuun kan barbaachisu ta'us kutaan kun kanneen isaanii caalaa mul'ataa ta'e irratti xiyyeeffatee leecalloo karoorsa, haatau malee yeroon jira yoo ta'aata ta'e lamaaniifuu karfachuun ni danda'ama.]
90
Of-eeggannoo:
Deegarsa Gargaarsa
Hatattamaa
Ibsa Leecalloo
Leecalloo deebii gargaarsa hatattamaa xiqqaaf barbaarchisu
Mada leecalloo / Gahee Safartuu
Gatii tokkoo (Qar)
Baayyina waliigalaa
Gatii waliigalaa
Qindeesuu
Qonna
Fayyaa
Nyaata
WASH
Barnoota
Nyaataa fi mana jireenyaa
Koorniyaa
Loojistikii fi Geejjiba
Qunnamtii
91
Barbaaduu fi Baraaru
Dhimmoota Federalaa
…
Miiltoo lakk 12:Leecalloo Barbaachisu - Madda: Workshop
92
III. DEEGARSA GARGAARSA HATATTAMAA (DGH)
IBSA
Deeggarsa Gargaarsa Hatattamaa (DGH) gochaalee balaa ittisuu keessatti barbaachisoo ta'an irratti
xiyyeeffata. Kutaa kana jalatti adeemsota, ga'eewwan fi gahee bulchiinsaa fi dhimmamtootni deggarsa
dhiheessuu fi damdammachuu duraa keessatti waajjiraaleen aanaa fi qooda qabdootaa qaban addeessa.
DGH Ibsa/gahee ijoo6
Qindeessuu
Hojiin qindeesuu DGH qaama gargaarsa hatattamaa qindeessu ilaalata. Qaamni kun haaluma karoorfameen hojii DGH, deebii barbaachisan ,bu'uura karoora, gahee tokko tokkoo, qindoomina jiruu fi hojiiwwan gargaarsa hatattamaa calqabaman hunda duukaa bu'a.
Qonna (Midhaan) DGHn midhaanii gargaarsa hatattamaa qindeesuu, deebii fi balaa booda hojii deebisanii dhaabuu gama midhaan ilaalatu hunda ni hojjeta.
Qonna (Beellada) DGHn beelladaa gargaarsa hatattamaa qindeesuu, deebii fi balaa booda hojii deebisanii dhaabuu gama beelladaa ilaalatu hunda ni hojjeta.
Fayyaa fi Nyaata DGHn fayyaa fi nyaataa gargaarsa hatattamaa qindeesuu, deebii fi balaa booda hojii deebisanii dhaabuu gama fayyaa fi nyaata ilaalatu hunda ni hojjeta.
Bishaan, Saniteeshinii fi Hayijinii (WASH)
DGHn WASHn gargaarsa hatattamaa qindeesuu, deebii fi balaa booda hojii deebisanii dhaabuu gama WASH ilaalatu hunda ni hojjeta.
Barnoota DGHn Barnootaa gargaarsa hatattamaa qindeesuu, deebii fi balaa booda hojii deebisanii dhaabuu gama barnoota ilaalatu hunda ni hojjeta.
Nyaataa fi mana jireenyaa
DGHn nyaataa fi mana jireenyaa gargaarsa hatattamaa qindeesuu, deebii fi balaa booda hojii deebisanii dhaabuu gama nyaataa fi mana ilaalatu hunda (mana jireenyaa, uffata, siree fi meeshaa manaa) uummata miidhaan irra qaqabeef dhiyyeesu.
Koorniyaa DGHn koorniyaa gargaarsa hatattamaa qindeesuu, deebii fi balaa booda hojii deebisanii dhaabuu gama koorniyaa ilaalatu hunda ni hojjeta.
Loojistikii fi Geejjiba DGHn loojistikii fi geejjibaa gargaarsa hatattamaa qindeesuu, deebii fi balaa booda hojii deebisanii dhaabuu gama loojistikii fi geejjibaa ilaalatu hunda ni hojjeta.
Qunnamtii DGHn qunnamtii gargaarsa hatattamaa qindeesuu, deebii fi balaa booda hojii deebisanii dhaabuu gama qunnamtii ilaalatu hunda ni hojjeta, qooda qabdoota, bulchiinsa fi uummata haala jiru ni hubachiisa.
Barbaaduu fi Baraaruu DGHn barbaaduu fi baraaruu gargaarsa hatattamaa qindeesuu, deebii fi balaa booda hojii deebisanii dhaabuu gama barbaaduu fi baraaruu ilaalatu hunda ni hojjeta.
Dhimmoota Federalaa DGHn dhimmoota federalaa gargaarsa hatattamaa qindeesuu keesaa iyyuu walitti bu'insa daangaa Itoophiyaa keessatti uummamu.
Koolgaltootaa fi deebitoota
DGHn gargaarsa hatattamaa qindeesuu, gargaarsa calqabaa koolgaltootaa fi deebitootaaf kennuu.
… …
Miiltoo lakk 13: Ibsa fi gahee DGH
6 The guidelines proposes description and Main responsibilities of every ESF. However, every wereda will contextualize
and will make changes according with the context.
93
GUCA/MATRIKSII GAHEE
[Gahee qaama /dhaabbilee hundaa haaluma karoora keessatti kaawwameen adda baasuu. Dhabbilee
hawaasa akka hin daganne]
Gucni armaan gadii kun cuunfaa dhaabba kamtu akka hoogganaa dursaa yoo ta'an(P jedhaa) akkasumas
lamaffaa ykn gargaaraa yoo ta'e immoo (S jidhaa) tokko tokkoo deegartoota gargaarsa hatattamaa tiif]
DHAABBILEE
DEEGARSA GARGAARSA
HATATTAMAA Qin
eesu
u
Mid
haa
n
Be
ella
da
Fayy
aa f
i Nya
ata
Bis
haa
n, S
anit
ees
hin
ii fi
Hay
ijin
ii (W
ASH
)
Bar
no
ota
Nya
ataa
fi m
ana
jire
enya
a
Ko
orn
iyaa
Loo
jist
ikii
fi G
eej
jiba
Qu
nn
amti
i
Bar
baa
du
u f
i Bar
aaru
u
Dh
imm
oo
ta F
ed
era
laa
Ko
olg
alto
ota
a fi
d
ee
bit
oo
ta
Miiltoo lakk 14: Guca Gahee - Madda: WDRP (Government Actors in the field of Disaster Risk Management, Non-
government Actors in the field of Disaster Risk Management, Community institutional development status) and
Workshop
94
DEEGARSA GARGAARSA HATATTAMAA - CHEEKLIISTII HOJII
[Sadarkaa Aanaatti Deegarsi Gargaarsa hatattamaa hundi guca qajeelfamaa DGH isaan ilaalatu guutuu qabu]
DEEGARSA GARGAARSA HATATTAMAA– CHEKLIISTII HOJII
DGH:
DGH Isataandardii biyyoolessaa/qajeelfama gargaarsa hatattamaa:
Balaa [Balaa kamiif iyyuu ni ta'a
(waliigala) ykn balaa tokkoof]
Qophaa'insa (Tarkaafii dursee fudhatamuu qabu, balaan otoo hin qaqabiin dura qophii
gahaa gochuu)
Deebii/ hatattamaan dandamachiisuu (Balaan akkuma qaqabeen deebii barbaachisaa ta'e gochuu, fi hatattamaa n balaa irraa akka dandamatan deegaruu)
Balaa kamiifuu
Of-eeggannoo 1 qofaaf
Of-eeggannoo 2 qofaaf
Of-eeggannoo 3 qofaaf
Miiltoo lakk 15: DGH cheekliistii hojii - Madda: WDRP (Capacity: Community Preparedness against Sudden Onset Disasters, Main coping strategies adopted by Households
for respective disaster, Main coping strategies adopted by Households for respective losses), Intervention suggested by the Contingency Planning Guidelines and Workshop
95
Sagantaa Mootummaa Itoophiyaatiin Hogganamu
SEEKTARA BULCHIINSA SODAA BALAA FI WABII NYAATAA (SBSBWNy)
MINSTEERA QONNAA
Sagantaa Kana kan Deegaran:
PCDP