revistë shkencore-kulturore tremujore viti xviii 2013 nr ... · shkrimet e tyre në rubrikat e...

PERLAPERLAPERLAPERLAPERLARevistë shkencore-kulturore tremujore

Viti XVIII 2013 Nr. 3-4 (66)

Pasqyra e lëndës

Besa Vila Bibliografi (15 numra 2008-2013) ........................ 3

IRANOLOGJIIRANOLOGJIIRANOLOGJIIRANOLOGJIIRANOLOGJI

H. Ajatollahi

Elton Lila

Pierfrancesco

Callieri

Suela Xhyheri

Arti iranian në periudhën paraislamike ............... 95

Historia e Novruzit dhe festimet e tij ............... 129

Arkeologjia e Lindjes së Mesme:

Irani dhe Azia Qendrore .................................. 136

Kandovan, një fshat iranian i ndërtuar në guvat

shkëmbore ........................................................ 144

AlbanologjiAlbanologjiAlbanologjiAlbanologjiAlbanologji

Remzi Nesimi

Mahmud Hysa

Vilma Proko

Klara Kodra

Arben Puto

Alvina Zhugra

Rreth diskutimeve dhe detyrave tona

për gjuhën shqipe ............................................... 37

Naim Frashëri si përkthyes i Kur’anit ............... 41

Çështje të terminologjisë shqipe

në këndvështrimin e globalizmit .......................... 48

Shndërrimi i motiveve biblike tek Çajupi

nën dritën e botësoditjes së tij ............................ 60

Për një vlerësim objektiv të principatës së Vidit 73

Faqe nga historia e Albanologjisë në Rusi .......... 78

Pasqyra e lëndës (persisht) ............................................................ 163

PërvjetorëPërvjetorëPërvjetorëPërvjetorëPërvjetorë

Personaliteti shkencor i Prof. Remzi Nesimit (Emil Lafe) ................ 153

Ekspedita shqiptaro-gjermane e vitit 1957 dhe 80-vjetori i albanologut

Wilfried Fiedler (Emil Lafe) .............................................................. 157

Perla, vëllimi 66, numri 3-4, 2013

Besa Vila, studiuese redaktore e revistës “Perla”.

© Fondacioni Kulturor Iranian “Saadi Shirazi”

Besa VILA

BIBLIOGRAFI

(15 NUMRA TË REVISTËS “PERLA” 2008-2013)

Kanë kaluar 18 vjet nga koha kur doli nga shtypi numri i parë i

revistës ”Perla” (1996), botim i Fondacionit Kulturor “Sadi Shirazi”.

Shumë shpejt ajo u afirmua si një revistë e mirëfilltë shkencore e

kulturore dhe kjo falë drejtuesve dhe bashkëpunëtorëve të saj, të cilët me

përkushtim intelektual dhe kërkesa të larta shkencore botuan studimet e

shkrimet e tyre në rubrikat e shumta të saj, si: Lidhjet shqiptaro-

iraniane, Albanologji, Iranologji, Orientalistikë, Pasqyra e librit,

Kronika dhe lajme kulturore.

Bashkëpunëtorët e revistës, studiues të letërsisë, gjuhësisë,

folklorit, arkeologjisë, shkrimtarë e të tjerë, me përgjegjësi shkencore,

mbushin faqet e saj me shkrime ku flitet për kultura të mëdha ose të

vogla, për bashkëpunim dhe shkëmbim pa pasur asnjë të humbur, por

vetëm të fituar.

Në këtë revistë me rubrika të shumta rëndësi të veçantë ka rubrika

që pasqyron lidhjet kulturore, gjuhësore, folklorike ndërmjet botës

shqiptare dhe botës iraniane.

Në numrin 50 të kësaj reviste (viti 2008, nr. 3) kemi botuar një

bibliografi të plotë të gjithë shkrimeve të revistës nga numri i parë deri te

numri 3/2008 (përfshirë). Bibliografia është hartuar sipas rubrikave të

revistës dhe brenda tyre njësitë bibliografike janë renditur alfabetikisht

sipas mbiemrit të autorit, duke ndjekur kronologjinë e botimit për

shkrimet e të njëjtit autor. Bibliografia që po botohet në këtë numër,

përfshin lëndën e numrave nga 51 (4/2008) deri në numrin 65 (3-

4/2013). Edhe kjo bibliografi ndjek kriteret e zbatuara për bibliografinë e

mëparshme, por krahas kësaj, për të lehtësuar përdorimin, kemi hartuar

4 Vila

edhe një bibliografi thjesht alfabetike sipas autorëve, duke ndjekur

kriterin kronologjik për zërat e të njëjtit autor.

Për çdo njësi bibliografike shënohen: viti rendor dhe viti

kalendarik i botimit të revistës, numri i saj në vitin përkatës, numri

rendor (në kllapa) dhe numrat e faqes së parë e të fundit të shkrimit.

A. BIBLIOGRAFIA SIPAS AUTORËVE

Abazi, Genciana: Titulatura në letërsinë e bejtexhinjve: rasti i Nezim

Beratit. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 175-179.

Ahmetaj, Lavdosh: Mendimi doktrinar dhe iluminist i Sami Frashërit. -

16/2011, nr. 3-4 (60), f. 55-63.

Ahmetaj, Lavdosh: Esad Toptani në mbarim të Luftës së Parë Botërore. -

17/2012, nr. 3-4 (63), f. 89-96.

Ahmeti, Nuridin: Hasan Kaleshi dhe historiografia shqiptare. - 16/2011,

nr. 1 (58), f. 39-51.

Ahmeti, Nuridin: Gazeta “Dajti” e Hafiz Ibrahim Dalliut denoncuese e

krimeve serbe mbi shqiptarët në periudhën ndërmjet dy luftërave

botërore. - 17/2012, nr. 2 (62), f. 90-98.

Ahmeti, Nuridin: Kontributi i klerikëve në kryengritjet e vitit 1910-1912

në Vilajetin e Kosovës. - 17/2012, nr. 3-4 (63), f. 70-78.


në Vilajetin e Kosovës. - 18/2013, nr. 1 (64), f. 68-77.

Ajatullahi, Habibullah: Arti iranian në periudhën para islamike. -

18/2013, nr. 1 (64), f. 141-158.

Ajatullahi, Habibullah: Arti iranian në periudhën para islamike. -

18/2013, nr. 2 (65), f. 112-130.

Andrea, Fotaq: Albanuja, kapelja historike shqiptare. - 13/2008, nr. 4

(51), f. 53-68.

Andrea, Fotaq: Dora d’Istria dhe bota perse e orientale. - 14/2009, nr. 1

(52), f. 190-195.

Arnauti, Muhamed: Traditat e hifzit (mësimi përmendësh i Kur’anit) te

shqiptarët. - 16/2011, nr. 2 (59), f. 83-86.

Bajraktareviq, Fehim: Një burim bashkëkohor persian për betejën e

Kosovës. - 17/2012, nr. 1 (61), f. 11-29.

Bakillari, Viktor: Rreth mitologjisë perse. - 18/2013, nr. 2 (65), f. 99-

111.

Bano, Elona: kontributi i Kirit të Madh në formimin e “Të drejtës së

popujve”. - 15/2010, nr. 2-4 (57), f. 152-161.

Bibliografi (15 numra të revistës “Perla” 2008-2013) 5

Bardhi, Reshat Haxhi Dede: Fjalë përshëndetëse. - 14/2009, nr. 1 (52), f.

15-16.

Bello, Hasan: Konferenca e Lozanës dhe refuzimi i Shtetit Shqiptar mbi

përfshirjen e tij në Borxhin Publik Otoman. - 17/2012, nr. 2 (62), f. 76-

82.

Bello, Hasan: Politika e shtetit shqiptar ndaj popullsisë shqiptare tё

Kosovёs. - 16/2011, nr. 2 (59), f. 12-22.

Bello, Hasan: Politika e shtetit shqiptar ndaj shkollave të minoriteteve

etnike gjatë periudhës së monarkisë (1928-1939). - 17/2012, nr. 3-4 (63),

f. 47-65.

Berisha, Naim: Orientalizmat në leksikun e Gjakovës. - 17/2012, nr. 2

(62), f. 25-30.

Berisha, Naim: Pasqyrimi i Konsultës Gjuhësore të Prishtinës në shtypin

e kohës në Kosovë - 17/2012, nr. 3-4 (63), f. 66-69.

Bezeraj, Selim: Roli i shqiptarëve në Qytetërimin Osman - prania

politike dhe veçoritë kulturore. - 16/2011, nr. 2 (59), f. 51-59.

Borges, Jorge.Luis: Poezi me motive persiane dhe orientale. - 16/2011,

nr. 1 (58), f. 29-36.

Brahimaj, Edmond: Ndikime të mendimit iranian në mistikën

bektashiane. 18/2013, nr. 2 (65), f. 5-8.

Browne, G. E: Literatura persiane në Perëndim. - 14/2009, nr. 2 (53), f.

83-87.

Buharaja, Vexhi: Mbi veprën e Saadiut. - 17/2012, nr. 3-4 (63), f. 142-

156.

Bulo, Jorgo: Prej folklorit në letërsi. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 92-95.

Bulo, Jorgo: Firdeusi i madh dhe mijëvjeçari i Shah-Name-së. - 15/2010,

nr. 1 (56), f. 21-22.

Bulo, Jorgo: Xhevahir Spahiu, gjatë jetës së tij ka bërë atë që duhet të

bënte. - 15/2010, nr. 1 (56), f. 191.

Bulo, Jorgo: Vepër e një jete. - 16/2011, nr. 2 (59), f. 147-151.

Bulo, Jorgo: Naim Frashëri midis iluminizmit dhe misticizmit sufi. -

18/2013, nr. 2 (65), f. 9-13.

Cavo, Zamira: Cilindri i Kirit dhe “Deklarata e të drejtave të njeriut” në

epokën e globalizmit. - 15/2010, nr. 2-4 (57), f. 147-151.

Curaj, Rediana: Mendimet dhe argumentet ligjore në deklaratën e të

drejtave të njeriut të Kirit të Madh. - 15/2010, nr. 2-4 (57), f. 144-146.

Çami, Muin: Qëndrimi i shqiptarëve ndaj pushtuesve gjatë Luftës së

Parë Botërore. - 14/2009, nr. 2 (53), f. 72-80.

Çami, Muin: Gjirokastra në ditët e agresionit të Italisë fashiste (prill 1939).

- 14/2009, nr. 4 (55), f. 50-62.

Çami, Muin: Lufta çlirimtare e Vlorës dhe Eqrem Bej Vlora me Faik

Konicën. - 16/2011, nr. 3-4 (60), f. 83-94.

6 Vila

Çiraku, Ymer: “Vexhi Buharaja pa mite e mjegull”, Yzedin Hima,

Tiranë 2008. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 203-206.

Çiraku, Ymer: “Himni kombëtar shqiptar dhe tradita himnodike

evropiane”, mbrojtje disertacioni, V. Karakaçi. - 14/2009, nr. 2 (53), f.

131-132.

Çiraku, Ymer: Xhevahir Spahiu - poeti që shkon te rrënja e fjalës. -

15/2010, nr. 1 (56), f. 195-190.

Çiraku, Ymer: Rubaitë e Khajamit dhe koncepti i Nolit për lidhjet e

humanizmit pers me humanizmin evropian. - 18/2013, nr. 1 (64), f. 131-

134.

Çuni, Nuri: Teqeja e Melanit - perla bektashiane. - 17/2012, nr. 1 (61), f.

78-86.

Damad, Muhaghegh. Mustafa. Sejid: Marrëdhëniet e qytetërimit iranian

dhe perëndimor. - 16/2011, nr. 2 (59), f. 116-127.

Dashi, Sulejman: Ndikimi i traditës së lashtë Persiane në arkitekturën

islamike. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 167-174.

Dashi, Sulejman: Kullat e Sahatit në Shqipëri të Mesme. - 14/2009, nr. 3

(54), f. 51-54.

Dashi, Sulejman: Vasfi Samimi, “Jeta dhe vepra”. - 14/2009, nr. 3 (54),

f. 157-159.

Dashi, Sulejman: Xhamitë në qytetin e Tiranës. - 14/2009, nr. 4 (55), f.

92-102.

Demiraj, Bardhyl: Kur etnikët tregojnë: shqa-u ndër shqiptarë. -

14/2009, nr. 4 (55), f. 29-52.

Demolli, Ledio: Promovohen libra të rinj të botuar nga Fondacioni

Kulturor “Saadi Shirazi”. - 13/2008, nr. 4 (51), f. 177-178.

Demolli, Ledio: “Një hyrje në artin islamik pers”, Mahnaz Shajestehfar,

Tiranë 2009. - 14/2009, nr. 2 (53), f. 121-124.

Demolli, Ledio: Takim promovues në Akademinë e Arteve. - 14/2009,

nr. 3 (54), f. 165-166.

Demolli, Ledio: Botohet libri “Dritare në filozofinë e Lindjes”. -

15/2010, nr. 1 (56), f. 151.

Demolli, Ledio: Botohet libri “Studime për Iranin në Shqipëri, gjendja

dhe perspektivat”. - 15/2010, nr. 1 (56), f. 152-153.

Demolli, Ledio: Botohet libri “Firdeusi shqip dhe Vexhi Buharaja”. -

15/2010, nr. 1 (56), f. 154.

Demolli, Ledio: Paraqitje botimesh në Akademinë e Shkencave

(“Shqiptar” dhe “Persizmat në gjuhën shqipe”. - 15/2010, nr. 1 (56), f.

159-160.

Demolli, Ledio: Ceremonia e vendosjes së emrit “Firdeusi” sallës së

Bibliotekës Vexhi Buharaja në Berat. - 15/2010, nr. 1 (56), f. 171-172.


Demolli, Ledio: Organizohet simpozium shkencor “Omar Khajami midis

Fan S. Nolit dhe Hafiz Ali Korçës”. - 15/2010, nr. 1 (56), f. 177-178.

D’istria, Dora: Persia dhe Turkestani. - 14/2009, nr. 2 (53), f. 5-10.

Dobruna, Exhlale: Ndarja administrative e pjesës qendrore të Dardanisë

(Kosovës) në kohën romake. - 16/2011, nr. 2 (59), f. 30-38.

Dukht Mashhour, Parvin: Sheikh Abu-Sa'id Abul-Khayr, mistiku

pasionant iranian. - 16/2011, nr. 2 (59), f. 95-103.

Duro, Agron: Konferenca e parë shkencore për terminologjinë gjuhësore

sot. - 14/2009, nr. 2 (53), f. 148-152.

Egro, Dritan: Persishtja në Perandorinë Osmane. - 14/2009, nr. 1 (52), f.

156-160.

Ekbal, Abbas: Kontributi i qytetërimit antik iranian ndaj “Rrugës së

Mëndafshit”. - 14/2009, nr. 2 (53), f. 93-96.

Falahatpisheh, Shahrouz: Përmbledhje të studimeve iranologjike në

Europë. - 13/2008, nr. 4 (51), f. 85-103.

Falahatpisheh, Shahrouz: Falënderim pjesëmarrësve. - 14/2009, nr. 1

(52), f. 11-13.

Falahatpisheh, Shahrouz: Unë jam iranian, flas persisht. - 14/2009, nr. 1

(52), f. 24-36.

Falahatpisheh, Shahrouz: Historia e kinematografisë iraniane. - 14/2009,

nr. 2 (53), f. 97-102.

Falahatpisheh, Shahrouz; Sinani, Shaban: Portë për kulturën e Iranit. -

14/2009, nr.3 (54), f. 22-29.

Falahatpisheh, Shahrouz; Sinani, Shaban: Prej “arbër” te “shqiptar” (Me

rastin e vitit 2010- “Viti i afrimit të Kulturave”, shpallur nga UNESCO. -

14/2009, nr. 4 (55), f. 5-8.

Falahatpisheh, Shahrouz; Sinani, Shaban: Një studim për persizmat në

gjuhën shqipe. - 15/2010, nr. 1 (56), f. 7-12.

Falahatpisheh, Shahrouz; Sinani, Shaban: Një libër për gjendjen dhe të

ardhmen e studimeve iranologjike në Shqipëri. - 15/2010, nr. 1 (56), f.

23-27.

Falahatpisheh, Shahrouz: Firdeusiu dhe Shah-Name-ja e tij nëpër botë. -

15/2010, nr. 1 (56), f. 77-82.

Falahatpisheh, Shahrouz: Rreth studimeve perso-iranologjike në Europë.

- 16/2011, nr. 2 (59), f. 128-144.

Falahatpisheh, Shahrouz: Khajami; nga bota e dijes te bota e poezisë. -

16/2011, nr. 3-4 (60), f. 120-130.

Farsi, Dehkan Mohsen: Vështrim kalimtar mbi jetën dhe veprën e

poeteshës iraniane Parvin Etesami. - 14/2009, nr. 2 (53), f. 88-92.

Fortino, Italo C.: Veprimtari për të folmen e shqiptarëve të Molizes. -

14/2009, nr. 4 (55), f. 190-192.

8 Vila

Frashëri, Kristo: Letërsia shqipe me alfabete orientale (pjesa 1). -

14/2009, nr. 4 (55), f. 9-20; 15/2010, nr. 1 (56), f. 28-35; nr. 2-4 (57), f.

7-15; 16/2011, nr. 1 (58), f. 5-14; nr. 3-4 (60), f. 5-10.

Frashëri, Kristo: Trashëgimia letrare shqipe në shekullin XVIII. -

17/2012, nr. 1 (61), f. 5-10.

Frashëri, Kristo: Sulejman Naibi dhe vendi që ai zë në letërsinë shqipe të

shekullit XVIII. - 17/2012, nr. 2 (62), f. 5-13.

Frashëri, Kristo: Kuvendi Kombëtar i Vlorës dhe parimet e tij europiane

- 17/2012, nr. 3-4 (63), f. 16-19.

Frashëri, Kristo: Sulejman Naibi, vjersha. - 18/2013, nr. 1 (64), f. 5-10.

Gashi, Ibrahim: Omar Khajami shkencëtar. - 16/2011, nr. 1 (58), f. 137-

149.

Gecaj, Murat: “Të gjithë duan të dinë se kush ishin stërgjyshërit e

shqiptarëve” (Shënime për një libër shkencor të prof. dr. Muzafer

Korkutit). - 14/2009, nr. 2 (53), f. 133-136.

Gecaj, Murat: Ndahet nga jeta Dr. Ibrahim Rr. Gashi. - 17/2012, nr. 1

(61), f. 161-163.

Gjeçovi, Xhelal: Marrëdhëniet me aleatët në vitet e Luftës së Dytë

Botërore. - 14/2009, nr. 4 (55), f. 63-77.

Gjikaj, Eldon: Heroi si arketip në eposin shqiptar dhe Shah-Name-në e

Firdeusit. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 135-139.

Gjipali, Ilir: Mbi monografinë e akademik Muzafer Korkutit “Qytetërimi

Neolitik dhe Eneolitik në Shqipëri”. - 16/2011, nr. 1 (58), f. 170-172.

Harizaj, Blerina: Kozmogonia naimiane në vëllimin poetik

“Ëndërrimet”. - 14/2009, nr. 3 (54), f. 30-40.

Harizaj, Blerina: Koncepti naimian për Zotin (panteizmi) - qenia brenda

natyrës. - 14/2009, nr. 4 (55), f. 21-26.

Harizaj, Blerina: Njeriu qenie! (koncepti panteist i Naimit). - 15/2010,

nr. 2-4 (57), f. 41-48.

Harizaj, Blerina: E bukura: kategori estetike dhe etike në përsiatjet

poetike naimiane. - 16/2011, nr. 1 (58), f. 23-28.

Harizaj, Blerina: Koncepti i vdekjes sipas Naimit. - 16/2011, nr. 3-4

(60), f. 30-36.

Harizaj, Blerina: E fshehta koncepti i së përjetshmes. - 17/2012, nr. 2

(62), f. 20-24.

Harizaj, Blerina: Poezia persiane: pamje e përgjithshme dhe mendësia

filozofike. - 18/2013, nr. 1 (64), f. 21-26.

Harka, Sejdo: Mesazhe universale nga “Flladi i Orientit”. - 18/2013, nr.

2 (65), f. 153-156.

Hetzer, Armir: Frashëri Shemsettin Sami (Ch.Samy-bey Fraschery) si

iluminist. - 16/2011, nr. 1 (58), f. 52-62.

Huluki, Ali: “Rebi va hafif”. - 17/2012, nr. 1 (61), f. 157-158.


Isfahani, Nasr Mahmood: Gjuha dhe letërsia perse në Bosnjë dhe

Hercegovinë. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 58-61.

Ismajli, Shpresa: Jehona e Kongresit të Drejtshkrimit në shtypin e

Kosovës. - 17/2012, nr. 3-4 (63), f. 42-46.

István, Schütz: Huniadi, Gjergj Kastrioti dhe problemi i së vërtetës në

historiografi. - 15/2010, nr. 1 (56), f. 43-49.

Jahaki, Muhammad Xhafer: Periudha e formimit të gjuhës dhe letërsisë

iraniane. - 17/2012, nr. 3-4 (63), f. 136-141; 18/2013, nr. 1 (64), f. 135-

140.

Jakllari, Adem: Teza shkencore referenciale në studimet etnologjike

shqiptare. - 15/2010, nr. 1 (56), f. 56-63.

Jorgaqi, Nasho: Rubaira të Omar Khajamit në shqipërimin e Sejfulla

Malëshovës. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 62-72.

Karaiskaj, Gjerak: Kalaja e Prezës. - 13/2008, nr. 4 (51), f. 46-52.

Kashta, Erton: Poeti Naim Frashëri në filatelinë shqiptare dhe iraniane. -

15/2010, nr. 1 (56), f. 36-40.

Katmxhami, Ramazanzadeh. Sijavush: Roli i iranianëve në njohjen,

përhapjen dhe promovimin e filozofisë. - 16/2011, nr. 2 (59), f. 104-115.

Kazemi, Ahvan Bahram: Mendimi i së drejtës në filozofinë politike të

Abu Ali Sina. - 17/2012, nr. 3-4 (63), f. 99-112.

Kerameti, Junes: Roli i iranianëve në lulëzimin e qytetërimit islam. -

14/2009, nr. 3 (54), f. 103-107.

Kerameti, Junes: Iranianët dhe shkenca. - 14/2009, nr. 3 (54), f. 108-113.

Kerameti, Junes: Vështrim mbi historinë e matematikës, astrologjisë dhe

matjes së kohës. - 14/2009, nr. 3 (54), f. 114-120.

Khabari, Ali. Mohammad; Ansari, Modjataba: Vendi që zënë kafenetë

në artin iranian. - 13/2008, nr. 4 (51), f. 104-112.

Kodra, Klara: “Hija e mjeshtrit” ose një rast metaligjërimi në poezinë

persiane. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 73-80.

Kodra, Klara: Dy shfaqje të “romanit të formimit” në poezinë shqiptare.

- 14/2009, nr. 3 (54), f. 95-100.

Kore, Mimoza: “Gjuha shqipe dhe historia e saj” e Shaban Demirajt

vepër themelore për Albanologjinë. - 18/2013, nr. 2 (65), f. 157-161.

Korkuti, Muzafer: “Rreth alfabetit të shqipes”, nga prof. Xhevat Lloshi. -

13/2008, nr. 4 (51), f. 168-170.

Korkuti, Muzafer: Iliria Juglindore dhe Maqedonia në lashtësi. -

14/2009, nr. 3 (54), f. 43-50.

Korkuti, Muzafer: “Bajroni në Shqipëri dhe takimet me Ali pashë

Tepelenën”. - 14/2009, nr. 3 (54), f. 154-156.

Korkuti, Muzafer: Kongresi X i AIESEE-së - veprimtari shkencore

parësore për studimet ballkanike. - 14/2009, nr. 3 (54), f. 177-179.

Korkuti, Muzafer: Shteti ilir i Dardanëve. - 16/2011, nr. 2 (59), f. 23-29.

10 Vila

Korkuti, Muzafer: Tipare të qytetërimit neolitik dhe eneolitik në

Shqipëri. - 17/2012, nr. 1 (61), f. 47-51.

Korkuti, Muzafer: Akademi solemne në 100-vjetorin e pavarësisë. -

17/2012, nr. 3-4 (63), f. 175-178.

Korkuti, Muzafer: Mbi karakterin autokton të dardanëve. - 18/2013, nr. 1

(64), f. 29-39.

Korn, Agnes: Iranistika në Europë. - 14/2009, nr. 3 (54), f. 160-162.

Kruja, Genti: Sfidat e mirëkuptimit dhe harmonisë ndërfetare te

shqiptarët. - 16/2011, nr. 1 (58), f. 86-92.

Kuragli, Khaleg: Proverba persiane. - 13/2008, nr. 4 (51), f. 9-18.

Lafe, Emil: Fondi i persizmave në shqipen e sotme dhe në zhvillimin

historik të shqipes prej mesjetës e këndej. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 37-45.

Lafe, Emil: “Paraqitet Fjalori Enciklopedik Shqiptar”. - 14/2009, nr. 3

(54), f. 167-176.

Lafe, Emil: Fjalë kujtimi e nderimi për Prof. Selman Rizën. - 14/2009,

nr. 4 (55), f. 201-206.

Lafe, Emil: Fillimet e formimit të terminologjisë juridike në gjuhën

shqipe. - 15/2010, nr. 2-4 (57), f. 59-77.

Lafe, Emil: Johann Georg von Hahn - themelues i albanologjisë

moderne. - 16/2011, nr. 3-4 (60), f. 39-54.

Lafe, Emil: Personaliteti i Tahir Dizdarit përmes veprës së tij “Fjalor i

orientalizmave në gjuhën shqipe”. - 18/2013, nr. 1 (64), f. 11-20.

Lafe, Emil: Terminologjia profesionale si veprimtari ndërdisiplinore dhe

detyrat e Institutit Alb-Shkenca (IASH). - 18/2013, nr. 1 (64), f. 78-85.

Lafe, Emil: Instituti Alb-Shkenca- vatër e përbashkët e shkencëtarëve

shqiptarë. - 18/2013, nr. 1 (64), f. 167-170.

Lafe, Emil: Prof. Kristaq Cipo themelues i gjuhësisë normative

shqiptare. - 18/2013, nr. 2 (65), f. 17-25.

Leka, Arian: Prani i elementeve kozmogonike në krijimtarinë poetike

dhe jopoetike të Naim Frashërit. - 15/2010, nr. 2-4 (57), f. 22-40.



Lila, Elton: Përurohet numri i 50-të i revistës “Perla”. - 13/2008, nr. 4

(51), f. 173-176.

Lila, Elton: Fondacioni Kulturor “Saadi Shirazi” prezanton dorëshkrime

perse në Shqipëri. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 229-230.

Lila, Elton: Punime artizanale iraniane prezantohen në Shqipëri. -

14/2009, nr. 1 (52), f. 231-232.

Lila, Elton: Veprimtari për themelimin e shoqatës së miqësisë “Shqipëri-

Iran”. - 14/2009, nr. 4 (55), f. 187-189.

Lila, Elton: Botohet libri “Filozofia klasike perso-iraniane”. - 15/2010,

nr. 1 (56), f. 150.


Lila, Elton: Organizohet “Java e kulturës iraniane në Shqipëri”. -

15/2010, nr. 1 (56), f. 157-158.

Lila, Elton: Organizohet Konferenca Shkencore “Mendimi iranian në

filozofinë islame dhe ndikimi i saj”. - 15/2010, nr. 1 (56), f. 161.

Lila, Elton: Veprimtari për zgjerimin e marrëdhënieve kulturore. -

15/2010, nr. 1 (56), f. 162-164.

Lila, Elton: Organizohet “Takimi i Parë i iranologëve shqiptarë”. -

15/2010, nr. 1 (56), f. 173.

Lila, Elton: Veprimtari kulturore në qytetin e Beratit. - 15/2010, nr. 1

(56), f. 174-175.

Lila, Elton: Organizohet seminari “Marrëdhënie dhe ndikime të

filozofisë Perëndimore dhe Lindore”. - 15/2010, nr. 1 (56), f. 176.

Lila, Elton: Ditët e kulturës iraniane në qytetin e Fierit. - 15/2010, nr. 1

(56), f. 179-184.

Lila, Elton: Çelet instituti i parë në nivel universitar i studimeve

iranologjike në Shqipëri. - 15/2010, nr. 2-4 (57), f. 181-182.

Lila, Elton: Një “Atlas fotografik” i Iranit në shqip. - 16/2011, nr. 1 (58),

f. 159.

Lila, Elton: Poezia moderne perse në një vëllim të vetëm. - 16/2011, nr.

1 (58), f. 160-161.

Lila, Elton: Ekspozitë fotografike “Irani sot”. - 16/2011, nr. 3-4 (60), f.

187-188.

Lila, Elton: Pjesëmarrje e suksesshme në panairin e parë të librit islam

Shkodër. - 16/2011, nr. 3-4 (60), f. 189-190.

Lila, Elton: Mozaik Kulturor “Iranologjia në Shqipëri”. - 16/2011, nr. 3-

4 (60), f. 191-193.

Lila, Elton: “Historia e letërsisë iraniane”. - 17/2012, nr. 2 (62), f. 167-

168.

Lila, Elton: Fondacioni Kulturor “Saadi Shirazi” merr pjesë në panairin e

librit “Tetova 2013”. - 18/2013, nr. 2 (65), f. 141-142.


librit “Tirana 2013”- 18/2013, nr. 2 (65), f. 143-144.

Lila, Jolanda: Misticizmi në poezinë e Vexhi Buharasë. - 17/2012, nr. 2

(62), f. 14-19.

Lirëza, Niko: Tirana “zbardh” trashëgiminë kulturore perse në Ballkan. -

14/2009, nr. 1 (52), f. 221-228.

Lirëza, Niko: “Saadi Shirazi”, konferencë kulturore në Fier. - 14/2009,

nr. 2 (53), f. 144-147.

Lomonosov, Matej: Luftërat e kujtesës në Bosnjën e viteve 1990-të. -

18/2013, nr. 1 (64), f. 86-98.

Lomonosov, Matej: Luftërat e kujtesës në Bosnjën e viteve 1990-të. -

18/2013, nr. 2 (65), f. 87-96.

12 Vila

Lloshi, Xhevat: Varianet shqip për “Fyellin” e Rumiut. - 13/2008, nr. 4

(51), f. 19-34.

Lloshi, Xhevat; Lafe, Emil: Shteti shqiptar dhe zhvillimi i gjuhës letrare

shqipe. - 17/2012, nr. 3-4 (63), f. 20-28.

Madkour, Ibrahim Bayyumi: Studimi i filozofisë islame. - 17/2012, nr. 1

(61), f. 30-44.

Mandri, Hajri: Shëmbëlltyra në kodin poetik pers dhe ndikimi në

ligjërimin letrar shqip. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 140-149.

Mansaku, Seit: Vërtetësi shkencore dhe qëndrim kombëtar në veprën e

Çabejt. - 14/2009, nr. 3 (54), f. 55-61.

Mansaku, Seit: Disa mendime rreth librit “Shqiptar” të prof. Bardhyl

Demiraj. - 15/2010, nr. 1 (56), f. 137-141.

Matoshi, Hysen: Lotët për atdheun e robëruar. - 17/2012, nr. 2 (62), f.

83-89.

Mehdiu, Feti: “Perla” për Kosovën, Kosova për “Perlën”. - 16/2011, nr.

2 (59), f. 5-11.

Mehdiu, Feti: Dituria islame - pishtare e gazetarisë islame shqiptare. -

16/2011, nr. 2 (59), f. 87-92.

Mehdiu, Feti: 12 shehidët e kryengritjes së Kosovës të vitit 1981. -

16/2011, nr. 2 (59), f. 152-155.

Mehmeti, Sadik: Dorëshkrime orientale në arkivat e Kosovës. - 14/2009,

nr. 2 (53), f. 21-31.

Mehmeti, Sadik: “Dokumente osmane në Arkivin e Kosovës”. - 16/2011,

nr. 1 (58), f. 173-174.

Mehmeti, Sadik: “Vështrim për Shahnamenë dhe tregimin Rrustemi e

Suhrabi” (përkthim). - 17/2012, nr. 1 (61), f. 153-156.

Memisha, Valter: Etnogjeneza e shqiptarëve përmes onomastikës dhe

toponomastikës në studimet e një gjuhëtari. - 14/2009, nr. 3 (54), f. 62-

72.

Memishi, Isa: Fillimi i shkrimit të shqipes me alfabet arab. - 16/2011, nr.

1 (58), f. 15-22.

Motakef, Farideh: Arti dhe poezia iraniane në veprat e poetëve

evropianë. - 18/2013, nr. 1 (64), f. 135-137.

[Mozafari, Abdolmajid]: Rrisim bashkëpunimin me Shqipërinë. E

vërteta për energjinë bërthamore. (Intervistë me Ambasadorin e R. I. të

Iranit në Shqipëri, z. Abdolmajid Mozafari dhënë gazetarit Ben Andoni).

- 18/2013, nr. 2 (65), f. 145-150.

Neziri, Zeqirja: Figura e rapsodit shqiptar dhe çështja homerike. -

18/2013, nr. 2 (65), f. 54-70.

Nika, Ermir: Vendlindja, epoka historike dhe roli i tyre në formimin e

Çajupit. - 14/2009, nr. 3 (54), f. 87-94.


Nika, Ermir: Krijimtaria letrare e Martin Camajt përballë kohës dhe

kulturës së shkruar shqipe. - 16/2011, nr. 3-4 (60), f. 95-103.

Nika, Ermir: Kritika letrare mbi veprën e Nonda Bulkës. - 17/2012, nr. 1

(61), f. 52-58.

Nika, Ermir: Roli i krijimtarisë së Andon Zako Çajupit në Rilindjen

Kombëtare. - 17/2012, nr. 3-4 (63), f. 79-88.


Kombëtare: Lirika atdhetare - 18/2013, nr. 1 (64), f. 40-53.

Nika, Martin: “Folkloristika shqiptare - dëshmi, probleme, plane”. -

14/2009, nr. 3 (54), f. 180-184.

Nika, Martin: Arben Puto, “Shqipëria politike: 1912-1939”. - 14/2009,

nr. 4 (55), f. 180-184.

Nikolaskaja, P.A: Tradita gojore dhe shkrimi te shqiptarët e Ukrainës. -

14/2009, nr. 2 (53), f. 65-71.

Novosella, Selatin: Vepër që nderon dhe vlerëson kontributin atdhetar të

të burgosurve politikë. - 16/2011, nr. 2 (59), f. 156-158.

Omari, Anila: “Dictionarium latino-epiroticum, Romae 1635”, Bardhyl

Demiraj, Shkodër 2008. - 14/2009, nr. 2 (53), f. 125-130.

Ombashi, Rahim: Khajami në një përkthim dhe një shqipërim: nga Hafiz

Ali Korça te Fan Stilian Noli. - 17/2012, nr. 1 (61), f. 115-126.

Osmani, Edlira: Ndikime të kulturës iraniane në Shqipëri. - 14/2009, nr.

2 (53), f. 32-36.

Osmani, Edlira: “Deklarata e të drejtave të njeriut” të Kirit të Madh,

pararendëse e të drejtave të njeriut në kohët moderne. - 15/2010, nr. 2-4

(57), f. 162-168.

Osmani, Tomorr: Për gramatikën e parë të shqipes në dorëshkrim (1710).

- 15/2010, nr. 2-4 (57), f. 78-85.

Pa autor: Persishtja në Ballkan dhe në Shqipëri. - 13/2008, nr. 4 (51), f.

5-8.

Pa autor: “IRALB” nis veprimtarinë. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 239-240.

Pa autor: Poezi nga Shamsi Tabrizi. - 14/2009, nr. 2 (53), f. 11-14.

Pa autor: Një konferencë shkencore ndërkombëtare për filozofinë klasike

perse. - 14/2009, nr. 3 (54), f. 5-8.

Pa autor: Rreth historisë së kalendarëve iranianë. - 14/2009, nr. 3 (54), f.

121-130.

Pa autor: Shkenca dhe teknologjia në Iran. - 14/2009, nr. 3 (54), f. 131-

148.

Pa autor: In memoriam: Dhori Qiriazi. - 14/2009, nr. 3 (54), f. 187-190.

Pa autor: Shtatë pamjet e një qytetërimi. - 14/2009, nr. 4 (55), f. 105-

163.

Papleka, Anton: Shkrirja e elementit estetik dhe e atij filozofik në

poezinë e Khajamit. - 17/2012, nr. 2 (62), f. 152-164.

14 Vila

Pendavinji, Gjergj: Filozofia e Khajamit në Rubai. - 16/2011, nr. 3-4

(60), f. 147-152.

Pendavinji, Gjergj: Kategori dhe koncepte të filozofisë islamike perse. -

17/2012, nr. 1 (61), f. 127-134.

Peti, Sali: Klerikët bektashianë shqiptarë, përcjellës të kulturës persiane

në Ballkan. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 196-200.

Prifti, Kristaq: Aspekte të marrëdhënieve të Lidhjes së Prizrenit me

Portën e Lartë sipas dokumentacionit osman (1878-1881). - 16/2011, nr.

2 (59), f. 60-72.

Proko, Vilma; Duro, Agron: Lidhjet mikrosistemore terminologjike në

leksikun e gjuhës së veprës së prof. Selman Rizës. - 15/2010, nr. 2-4

(57), f. 86-94.

Puto, Artan: 100 vjet Shqipëri politike dhe kulturore. - 17/2012, nr. 3-4

(63), f. 5-15.

Qiriazi, A: “Perandoria e harruar”, John Curti dhe Nigel Tallis. -

14/2009, nr. 2 (53), f. 107.

Qiriazi, Dhori: Omar Khajami dhe përkthimi i Hafiz Ali Korçës. -

18/2013, nr. 1 (64), f. 131-134.

Qiriazi,Q.Dhori: Fjalë “plaka” dhe fjalë “nuse”: shtresimi leksikor në

fjalorët greqisht-shqip të Th. Mitkos dhe P. Kupitorit. - 18/2013, nr. 2

(65), f. 26-45.

Refugjati, Olsa: Paralele urtësie perso-shqiptare në proverba dhe thënie

të arta. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 118-121.

Rexhepi, Abdullah: Naim Frashëri dhe gjuha persiane. - 14/2009, nr. 1

(52), f. 96-99.

Rexhepi, Abdullah: Mbi gramatikën e persishtes të Naim Frashërit. -

17/2012, nr. 2 (62), f. 129-135.

Ringenberg, Patrick: Arkitektura në Iran. - 15/2010, nr. 1 (56), f. 91-110.

Ringenberg, Patrick: Vështrim enciklopedik mbi Iranin. - 15/2010, nr. 1

(56), f. 122-134.

Ringenberg, Patrick: Gjuha perse përgjatë historisë. - 16/2011, nr. 3-4

(60), f. 115-119.

Ringenberg, Patrick: Vështrim enciklopedik për mënyrën e jetesës në

Iran. - 16/2011, nr. 3-4 (60), f. 131-146.

Ringenberg, Patrick: Besimi dhe fetë në zhvillimin historik të Iranit. -

17/2012, nr. 1 (61), f. 89-104.

Ringenberg, Patrick: Muzika, teatri dhe kinemaja në Iran. - 17/2012, nr.

1 (61), f. 135-150.

Ringenberg, Patrick: Zhvillimi i letërsisë në Iran. - 17/2012, nr. 2 (62), f.

136-142.

Ringenberg, Patrick: Artet e Iranit paraislamik. - 17/2012, nr. 3-4 (63), f.

157-172.


Ringenberg, Patrick: Zhvillimi i arkitekturës në Iran. - 18/2013, nr. 1

(64), f. 101-117.

Riza, Emin: Berati dhe Gjirokastra dy qendra qytetare komplementare të

programit “Pasuri botërore”. - 13/2008, nr. 4 (51), f. 37-45.

Rusha, Natasha: Një vështrim perëndimor për Iranin. - 14/2009, nr. 1

(52), f. 150-155.

Rykova, Anna: Fjalë përshëndetëse. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 14.

Rykova, Anna; Zeka, Xhevdet: Esenini dhe ndikimi pers. - 14/2009, nr.

1 (52), f. 81-86.

Schmidt-Neke, Michael: Pse Shqipëria nuk mund të bëhet shtet -

argumente kundër pavarësimit shtetëror. - 18/2013, nr. 2 (65), f. 71-86.

Sinani, Gjergj: “Teoria e drejtësisë”, Muhammad Hussein Xhamshidi,

Tiranë 2009. - 14/2009, nr. 2 (53), f. 108-116.

Sinani, Gjergj: Filozofia e Lindjes mbërrin në Shqipëri. - 15/2010, nr. 1

(56), f. 13-20.

Sinani, Gjergj: Rëndësia e filozofisë islamo-iraniane dhe këndvështrimi i

saj ndaj problemeve bashkëkohore. - 15/2010, nr. 1 (56), f. 83-90.

Sinani, Gjergj: Konceptimi dhe Besimi te Sadr Al-Din Shirazi. -

15/2010, nr. 2-4 (56), f. 174-178.

Sinani, Gjergj; Sinani, Mirela: Ndikimi i filozofisë dhe mistikës perse në

mendimin filozofik rajonal. - 16/2011, nr. 1 (58), f. 150-156.

Sinani, Gjergj: Lutja në disa prej feve primitive dhe monoteiste. -

16/2011, nr. 3-4 (60), f. 104-112.

Sinani, Gjergj: Filozofia dhe teologjia islamike iraniane. - 16/2011, nr. 3-

4 (60), f. 157-172.

Sinani, Mirela: Diskutimi për të vërtetën në filozofinë islame persiane. -

17/2012, nr. 1 (61), f. 105-114.

Sinani, Shaban: “Pax Ottomana” në dorëshkrimet orientale. - 13/2008,

nr. 4 (51), f. 132-156.

Sinani, Shaban: Për një fjalor të njësuar të termave të ardhura shqip prej

persishtes. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 109-117.

Sinani, Shaban: Dinastia e Qyprillinjve (Köprülü) në ish-perandorinë

osmane, konferencë shkencore në Berat. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 233-

238.

Sinani, Shaban: Qyprillinjtë shqiptarë në eposin boshnjak. - 14/2009, nr.

2 (53), f. 50-64.

Sinani, Shaban: Rikthimi i folklorit: nga gjuhët e mbledhësve të huaj në

gjuhën e burimit. - 14/2009, nr. 3 (54), f. 73-86.

Sinani, Shaban: Letërsia dhe vërtetësia në letërsinë dëshmuese. -

14/2009, nr. 4 (55), f. 78-91.

Sinani, Shaban: “Kongres kombëtar - shkollë kombëtare”. - 14/2009, nr.

4 (55), f. 193-198.

16 Vila

Sinani, Shaban: Poeti që hapi një portë të mbyllur. - 15/2010, nr. 1 (56),

f. 192-194.

Sinani, Shaban: Si u pengua pavarësimi i Shqipërisë. - 15/2010, nr. 2-4

(57), f. 95-104.

Sinani, Shaban: Cikli filozofik në poezinë e Lasgush Poradecit. -

15/2010, nr. 2-4 (57), f. 171-173.

Sinani, Shaban: Rreth shënimeve shpjeguese të Vexhi Buharasë në Shah-

Name-në shqip. - 16/2011, nr. 1 (58), f. 131-136.

Spahiu, Xhevahir: Alfabet lirie-dashurie. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 87-91.

Spahiu, Xhevahir: “Zoti” i Serembes. - 14/2009, nr. 2 (53), f. 44-49.

Stafa, Monika: Toka dhe deti në mendësinë e persëve dhe shqiptarëve. -

14/2009, nr. 1 (52), f. 131-134.

Stafa, Monika: “Shenja të Zotit në drurin e ullirit”, Muhamed Trepçi,

Tiranë 2008. - 14/2009, nr. 2 (53), f. 117-120.

Sula, Lili:Rreth pamjes evropiane të romantizmit shqiptar. - 13/2008, nr.

4 (51), f. 76-82.

Sula, Lili: “Antologjia e poezisë persiane”, përgatitur nga prof. Dalan

Shapllo. - 13/2008, nr. 4 (51), f. 159-162.

Sula, Lili: Ndikime të kodit poetik pers në letërsinë shqiptare të viteve

’20-’30. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 100-108.

Sulaj, Migen: “Armë dhe parzmore”, Manouchehr Moshtagh Khorasani,

Teheran 2009. - 14/2009, nr. 2 (53), f. 105-106.

Sulstarova, Enis: Fillimi i mundimshëm i kombit. - 15/2010, nr. 1 (56), f.

142-149.

Sulstarova, Enis: Derrida në odën e miqve: përsiatje për mikpritjen

tradicionale të malësorëve shqiptarë. - 16/2011, nr. 1 (58), f. 63-78.

Sulstarova, Enis: Hotentotët, zulutë dhe shqiptarët: Afrika dhe afrikanët

në mendimin shqiptar të viteve 20-30. - 17/2012, nr. 1 (61), f. 63-77.

Sulstarova, Enis: Projekti modernizues i Rilindjes Kombëtare. - 17/2012,

nr. 3-4 (63), f. 29-41.

Shajestehfar, Mahnaz; Kiyaii, Taji: Simboli i “Dritës” dhe simboli i

“Engjëllit Udhërrëfyes” në miniaturat e periudhës timuriane dhe safavi

(II). - 13/2008, nr. 4 (51), f. 113-122.

Shajestehfar, Mahnaz: Arti pers deri në pushtimin islam. - 15/2010, nr.

2-4 (57), f. 107-120.

Shajestehfar, Mahnaz: Arti islamik në shekujt e hershëm. - 15/2010, nr.

2-4 (57), f. 121-136.

Shajestehfar, Mahnaz: Arti në vendet perëndimore të Persisë. - 15/2010,

nr. 2-4 (57), f. 137-143.

Shajestehfar, Mahnaz: Arti islamik prej mesjetës deri në shekujt e fundit.

- 16/2011, nr. 1 (58), f. 95-130.


Shapllo, Dalan: Shënime rreth poezisë së lashtë iraniane. - 15/2010, nr.

2-4 (57), f. 16-21.

Shapllo, Dalan: Nizami poet i madh i Rilindjes persiane. - 17/2012, nr. 2

(62), f. 143-151.

Shapllo, Dalan: Karakterizime poetësh persianë. - 17/2012, nr. 3-4 (63),

f. 112-121.

Shehu, Hajri: Rreth orientalizmave në ligjërimin fetar islam. - 13/2008,

nr. 4 (51), f. 125-131.

Shehu, Hajri: Shënime gjuhësore për Kur’anin. - 14/2009, nr. 2 (53), f.

15-20.

Shehu, Hajri: “Fjalor persisht-shqip”. - 16/2011, nr. 1 (58), f. 162-169.

Shehu, Hajri: “Fjalor arabisht-shqip”. - 16/2011, nr. 3-4 (60), f. 175-180.

Shpuza,Gazmend: Koloneli Tomson dhe protokolli i Korfuzit. - 13/2008,

nr. 4 (51), f. 69-75.

Shpuza, Jusuf: Ndikime perse në fondin onomastik të gjuhës shqipe. -

14/2009, nr. 1 (52), f. 46-57.

Shpuza, Gazmend: Bota perso-iraniane në universin enciklopedik të

Samiut. - 17/2012, nr. 2 (62), f. 101-123.

Shpuza, Gazmend: Naim Frashëri për letërsinë dhe gjuhësinë iraniane. -

17/2012, nr. 3-4 (63), f. 122-135.

Shpuza, Gazmend: Samiu për gjuhën iraniane. - 18/2013, nr. 1 (64), f.

118-130.

Tagani, Artur: Omar Khajami erudit i Orientit. - 15/2010, nr. 2-4 (57), f.

49-56.

Tamimdari, Ahmed: Stilet e prozës persiane. - 15/2010, nr. 1 (56), f.

111-121.

Tamimdari, Ahmed: Llojet e tregimeve islamike iraniane. - 16/2011, nr.

3-4 (60), f. 153-156.

Tamimdari, Ahmed: Epika në letërsinë perse. - 17/2012, nr. 2 (62), f.

124-128.

Tirta, Mark: Dukuri të etnokulturës persiane ndër shqiptarë. - 14/2009,

nr. 1 (52), f. 122-130.

Tirta, Mark: Vatra - simbol i jetës e i mbarësisë në traditën shqiptare. -

16/2011, nr. 1 (58), f. 79-85.

Tirta, Mark: Mitologjia shqiptare në kërkimet shkencore të dijetarit

Qemal Haxhihasani. - 18/2013, nr. 1 (64), f. 54-67.

Tirta, Mark: Ligji dokesor në organizimin shoqëror të malësive

shqiptare. - 18/2013, nr. 2 (65), f. 46-53.

Tole, S. Vasil: Iso-polifonia, kultura shpirtërore kundër dhimbjes. -

16/2011, nr. 3-4 (60), f. 64-82.

Trako, Salih: Beteja e Kosovës 1389 në historinë e Idris Bitlisit. -

16/2011, nr. 2 (59), f. 39-50.

18 Vila

Trako, Salih: Beteja e Kosovës e vitit 1389 në historinë e Idris Bitlisit. -

17/2012, nr. 2 (62), f. 55-68.

Vata, Rovena: Eposi shqiptar dhe ai sllav, probleme të lashtësisë dhe të

origjinalitetit. - 16/2011, nr. 2 (59), f. 73-82.

Vata, Rovena: Ikja prej kodit të malit në veprën e Camajt. - 17/2012, nr.

2 (62), f. 69-75.

Veliaj, Albana: “Prurje kulturore orientale”, prof. Shaban Sinani, Tetovë

2007. - 13/2008, nr. 4 (51), f. 163-167.

Veliaj, Albana: Gjurmë të ndikimit të kulturës perse në eposin e

kreshnikëve. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 161-166.

Veliaj, Albana: Një dorëshkrim i prof. R. Sokolit në folkloristikën

shqiptare. - 15/2010, nr. 1 (56), f. 50-55.

Vila, Besa: Revista “Perla” dhe ndikimi i saj për njohjen e traditës gojore


Vila, Besa: A. Z. Çajupi 1-5. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 215-218.

Vila, Besa: Kronikë e Takimit Kulturor “Drejtësia në këndvështrimin e

Imam Khomeinit”. - 14/2009, nr. 2 (53), f. 139-143.

Vila, Besa: “Shah me makinën e kiametit”. - 14/2009, nr. 3 (54), f. 151-

153.

Vila, Besa: Thesare të urtësisë naimjane. - 17/2012, nr. 1 (61), f. 59-62.

Virani, N. Shafique: Simfonia e Gnosës: Një vetërrëfim i traditës gināne

tek ismailitët. - 17/2012, nr. 2 (62), f. 31-52.

Voca, Shefki: “Osmanliddan Arnavutluka tarihi hosgörüyle yazdik...”,

Tiranë 2006. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 207-214.

Xhaferri, Fatmir: “Një fjalor i ri anglisht-shqip”. - 16/2011, nr. 3-4 (60),

f. 181-14.

Xhiku, Ali: Histori e letërsisë shqipe apo histori e letërsisë shqiptare. -

14/2009, nr. 2 (53), f. 39-43.

Xhiku, Ali: Rreth fillimeve të përhapjes së përcaktimit “realizëm

socialist”. - 15/2010, nr. 1 (56), f. 64-74.

Zarch, Ekbali Alibeman: Trashëgimia kulturore perse në Ballkan. -

14/2009, nr. 1 (52), f. 7-10.

Zarch, Ekbali Alibeman: Shkenca, qytetërimi iranian dhe Islami. -

14/2009, nr. 1 (52), f. 19-23.

Zoto, Naim: Rreth demonizimit të historisë antike perse në kinemanë e

sotme. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 184-189.

Zoto, Naim: Geni pers i familjes së vjetër tiranase Turdiu. - 14/2009, nr.

2 (53), f. 153-157.

Zoto, Naim:Persizmat në gjuhën shqipe në një fjalor të ri. - 14/2009, nr.3

(54), f. 9-21.

Zoto, Naim: Enciklopedi e kulturës klasike dhe bashkëkohore perso-

iraniane. - 14/2009, nr. 4 (55), f. 177-179.


Zoto, Naim: Konferencë shkencore “Mijëvjeçari i Shah-Name-së dhe

Vexhi Buharaja”. - 15/2010, nr. 1 (56), f. 165-170.

Zoto, Naim: Në 65-vjetorin e poetit Xhevahir Spahiu. - 15/2010, nr. 1

(56), f. 187-190.

B. BIBLIOGRAFI E RUBRIKAVE TË REVISTËS

SIPAS RUBRIKAVE TË REVISTËS

I. LIDHJET KULTURORE SHQIPTARO-IRANIANE

Bajraktareviq, Fehim: Një burim bashkëkohor persian për betejën e

Kosovës. - 17/2012, nr. 1 (61), f. 11-29.

Berisha, Naim: Orientalizmat në leksikun e Gjakovës. - 17/2012, nr. 2

(62), f. 25-30.

Brahimaj, Edmond: Ndikime të mendimit iranian në mistikën

bektashiane. - 18/2013, nr. 2 (65), f. 5-8.

Borges, Jorge.Luis: Poezi me motive persiane dhe orientale. - 16/2011,

nr. 1 (58), f. 29-36.

Bulo, Jorgo: Firdeusi i madh dhe mijëvjeçari i Shah-Name-së. - 15/2010,

nr. 1 (56), f. 21-22.

Bulo, Jorgo: Naim Frashëri midis iluminizmit dhe misticizmit sufi. -

18/2013, nr. 2 (65), f. 9-13.

D’istria, Dora: Persia dhe Turkestani. - 14/2009, nr. 2 (53), f. 5-10.

Falahatpisheh, Shahrouz; Sinani, Shaban: Portë për kulturën e Iranit. -

14/2009, nr. 3 (54), f. 22-29.

Falahatpisheh, Shahrouz; Sinani, Shaban: Prej “arbër” te “shqiptar” (Me

rastin e vitit 2000 - “Viti i afrimit të Kulturave”, shpallur nga UNESCO.

- 14/2009, nr. 4 (55), f. 5-8.

Falahatpisheh, Shahrouz; Sinani, Shaban: Një studim për persizmat në

gjuhën shqipe. - 15/2010, nr. 1 (56), f. 7-12.

Falahatpisheh, Shahrouz; Sinani, Shaban: Një libër për gjendjen dhe të

ardhmen e studimeve iranologjike në Shqipëri. - 15/2010, nr. 1 (56), f.

23-27.

Frashëri, Kristo: Letërsia shqipe me alfabete orientale (pjesa 1). -

14/2009, nr. 4 (55), f. 9-20; 15/2010, nr. 1 (56), f. 28-35; nr. 2-4 (57), f.

7-15; 16/2011, nr. 1 (58), f. 5-14; nr. 3-4 (60), f. 5-10.

Frashëri, Kristo: Trashëgimia letrare shqipe në shekullin XVIII. -

17/2012, nr. 1 (61), f. 5-10.

Frashëri, Kristo: Sulejman Naibi dhe vendi që ai zë në letërsinë shqipe të

shekullit XVIII. - 17/2012, nr. 2 (62), f. 5-13.

Frashëri, Kristo: Sulejman Naibi, vjersha. - 18/2013, nr. 1 (64), f. 5-10.

20 Vila

Harizaj, Blerina: Kozmogonia naimiane në vëllimin poetik

“Ëndërrimet”. - 14/2009, nr.3 (54), f. 30-40.

Harizaj, Blerina: Koncepti naimian për Zotin (panteizmi) - qenia brenda

natyrës. - 14/2009, nr. 4 (55), f. 21-26.

Harizaj, Blerina: Njeriu qenie! (koncepti panteist i Naimit). - 15/2010,

nr. 2-4 (57), f. 41-48.

Harizaj, Blerina: E bukura:kategori estetike dhe etike në përsiatjet

poetike naimiane. - 16/2011, nr. 1 (58), f. 23-28.

Harizaj, Blerina: Koncepti i vdekjes sipas Naimit. - 16/2011, nr. 3-4

(60), f. 30-36.

Harizaj, Blerina: E fshehta koncepti i së përjetshmes. - 17/2012, nr. 2

(62), f. 20-24.

Harizaj, Blerina: Poezia persiane: pamje e përgjithshme dhe mendësia

filozofike. - 18/2013, nr. 1 (64), f. 21-26.

Kashta, Erton: Poeti Naim Frashëri në filatelinë shqiptare dhe iraniane. -

15/2010, nr. 1 (56), f. 36-40.

Kuragli, Khaleg: Proverba persiane. - 13/2008, nr. 4 (51), f. 9-18.

Lafe, Emil: Personaliteti i Tahir Dizdarit përmes veprës së tij “Fjalor i

orientalizmave në gjuhën shqipe”. - 18/2013, nr. 1 (64), f. 11-20.





Lila, Jolanda: Misticizmi në poezinë e Vexhi Buharasë. - 17/2012, nr. 2

(62), f. 14-19.

Lloshi, Xhevat: Varianet shqip për “Fyellin” e Rumiut. - 13/2008, nr. 4

(51), f. 19-34.

Madkour,Ibrahim Bayyumi: Studimi i filozofisë islame. - 17/2012, nr. 1

(61), f. 30-44.

Mehmeti, Sadik: Dorëshkrime orientale në arkivat e Kosovës. - 14/2009,

nr. 2 (53), f. 21-31.

Memishi, Isa: Fillimi i shkrimit të shqipes me alfabet arab. - 16/2011, nr.

1 (58), f. 15-22.

Osmani, Edlira: Ndikime të kulturës iraniane në Shqipëri. - 14/2009, nr.

2 (53), f. 32-36.

Pa autor: Persishtja në Ballkan dhe në Shqipëri. - 13/2008, nr. 4 (51), f.

5-8.

Pa autor: Poezi nga Shamsi Tabrizi. - 14/2009, nr. 2 (53), f. 11-14.

Pa autor: Një konferencë shkencore ndërkombëtare për filozofinë klasike

perse. - 14/2009, nr. 3 (54), f. 5-8.

Sinani, Gjergj: Filozofia e Lindjes mbërrin në Shqipëri. - 15/2010, nr. 1

(56), f. 13-20.


Shapllo, Dalan: Shënime rreth poezisë së lashtë iraniane. - 15/2010, nr.

2-4 (57), f. 16-21.

Shehu, Hajri: Shënime gjuhësore për Kur’anin. - 14/2009, nr. 2 (53), f.

15-20.

Tagani, Artur: Omar Khajami erudit i Orientit. - 15/2010, nr. 2-4 (57), f.

49-56.

Virani, N. Shafique: Simfonia e Gnosës:Një vetërrëfim i traditës gināne

tek ismailitët. - 17/2012, nr. 2 (62), f. 31-52.

Zoto, Naim:Persizmat në gjuhën shqipe në një fjalor të ri. - 14/2009, nr.3

(54), f. 9-21.

II. ALBANOLOGJI DHE BALLKANOLOGJI

Ahmetaj, Lavdosh: Mendimi doktrinar dhe iluminist i Sami Frashërit. -

16/2011, nr. 3-4 (60), f. 55-63.

Ahmeti, Nuredin: Hasan Kaleshi dhe historiografia shqiptare. - 16/2011,

nr. 1 (58), f. 39-51.

Ahmeti, Nuridin: Gazeta “Dajti” e Hafiz Ibrahim Dalliut denoncuese e

krimeve serbe mbi shqiptarët në periudhën ndërmjet dy luftërave

botërore. - 17/2012, nr. 2 (62), f. 90-98.


në Vilajetin e Kosovës. - 18/2013, nr. 1 (64), f. 68-77.

Andrea, Fotaq: Albanuja, kapelja historike shqiptare. - 13/2008, nr. 4

(51), f. 53-68.

Bello, Hasan: Konferenca e Lozanës dhe refuzimi i Shtetit Shqiptar mbi

përfshirjen e tij në Borxhin Publik Otoman. - 17/2012, nr. 2 (62), f. 76-

82.

Çami, Muin: Qëndrimi i shqiptarëve ndaj pushtuesve gjatë Luftës së

Parë Botërore. - 14/2009, nr. 2 (53), f. 72-80.

Çami, Muin: Gjirokastra në ditët e agresionit të Italisë fashiste (prill 1939).

- 14/2009, nr. 4 (55), f. 50-62.

Çami, Muin: Lufta çlirimtare e Vlorës dhe Eqrem Bej Vlora me Faik

Konicën. - 16/2011, nr. 3-4 (60), f. 83-94.

Çuni, Nuri: Teqeja e Melanit - perla bektashiane. - 17/2012, nr. 1 (61), f.

78-86.

Dashi, Sulejman: Kullat e Sahatit në Shqipëri të Mesme. - 14/2009, nr. 3

(54), f. 51-54.

Dashi, Sulejman: Xhamitë në qytetin e Tiranës. - 14/2009, nr. 4 (55), f.

92-102.

Demiraj, Bardhyl: Kur etnikët tregojnë: shqa-u ndër shqiptarë. -

14/2009, nr. 4 (55), f. 29-52.

Gjeçovi, Xhelal: Marrëdhëniet me aleatët në vitet e Luftës së Dytë

Botërore. - 14/2009, nr. 4 (55), f. 63-77.

22 Vila

Hetzer, Armir: Frashëri Shemsettin Sami (Ch.Samy-bey Fraschery) si

iluminist. - 16/2011, nr. 1 (58), f. 52-62.

István, Schütz: Huniadi, Gjergj Kastrioti dhe problemi i së vërtetës në

historiografi. - 15/2010, nr. 1 (56), f. 43-49.

Jakllari, Adem: Teza shkencore referenciale në studimet etnologjike

shqiptare. - 15/2010, nr. 1 (56), f. 56-63.

Karaiskaj, Gjerak: Kalaja e Prezës. - 13/2008, nr. 4 (51), f. 46-52.

Kodra, Klara: Dy shfaqje të “romanit të formimit” në poezinë shqiptare.

- 14/2009, nr. 3 (54), f. 95-100.

Korkuti, Muzafer: Iliria Juglindore dhe Maqedonia në lashtësi. -

14/2009, nr. 3 (54), f. 43-50.

Korkuti, Muzafer: Tipare të qytetërimit neolitik dhe eneolitik në

Shqipëri. - 17/2012, nr. 1 (61), f. 47-51.

Korkuti, Muzafer: Mbi karakterin autokton të dardanëve. - 18/2013, nr. 1

(64), f. 29-39.

Kruja, Genti: Sfidat e mirëkuptimit dhe harmonisë ndërfetare te

shqiptarët. - 16/2011, nr. 1 (58), f. 86-92.

Lafe, Emil: Fillimet e formimit të terminologjisë juridike në gjuhën

shqipe. - 15/2010, nr. 2-4 (57), f. 59-77.

Lafe, Emil: Johann Georg von Hahn - themelues i albanologjisë

moderne. - 16/2011, nr. 3-4 (60), f. 39-54.

Lafe, Emil: Prof. Kristaq Cipo themelues i gjuhësisë normative

shqiptare. - 18/2013, nr. 2 (65), f. 17-25.

Lafe, Emil: Terminologjia profesionale si veprimtari ndërdisiplinore dhe

detyrat e Institutit Alb-Shkenca (IASH). - 18/2013, nr. 1 (64), f. 78-85.

Lomonosov, Matvej: Luftërat e kujtesës në Bosnjën e viteve 1990-të. -

18/2013, nr. 1 (64), f. 86-98; (65), f. 87-96.

Mansaku, Seit: Vërtetësi shkencore dhe qëndrim kombëtar në veprën e

Çabejt. - 14/2009, nr. 3 (54), f. 55-61.

Matoshi, Hysen: Lotët për atdheun e robëruar. - 17/2012, nr. 2 (62), f.

83-89.

Memisha, Valter: Etnogjeneza e shqiptarëve përmes onomastikës dhe

toponomastikës në studimet e një gjuhëtari. - 14/2009, nr. 3 (54), f. 62-

72.

Neziri, Zeqirja: Figura e rapsodit shqiptar dhe çështja homerike. -

18/2013, nr. 2 (65), f. 54-70.

Nika, Ermir: Vendlindja, epoka historike dhe roli i tyre në formimin e

Çajupit. - 14/2009, nr. 3 (54), f. 87-94.

Nika, Ermir: Krijimtaria letrare e Martin Camajt përballë kohës dhe

kulturës së shkruar shqipe. - 16/2011, nr. 3-4 (60), f. 95-103.

Nika, Ermir: Kritika letrare mbi veprën e Nonda Bulkës. - 17/2012, nr. 1

(61), f. 52-58.



Kombëtare: Lirika atdhetare. - 18/2013, nr. 1 (64), f. 40-53.

Nikolskaja, P.A: Tradita gojore dhe shkrimi te shqiptarët e Ukrainës. -

14/2009, nr. 2 (53), f. 65-71.

Osmani, Tomorr: Për gramatikën e parë të shqipes në dorëshkrim (1710).

- 15/2010, nr. 2-4 (57), f. 78-85.

Proko, Vilma; Duro, Agron: Lidhjet mikrosistemore terminologjike në

leksikun e gjuhës së veprës së prof. Selman Rizës. - 15/2010, nr. 2-4

(57), f. 86-94.

Qiriazi,Q. Dhori: Fjalë “plaka” dhe fjalë “nuse”: shtresimi leksikor në

fjalorët greqisht-shqip të Th. Mitkos dhe P. Kupitorit. - 18/2013, nr. 2

(65), f. 26-45.

Riza, Emin: Berati dhe Gjirokastra dy qendra qytetare komplementare të

programit “Pasuri botërore”. - 13/2008, nr. 4 (51), f. 37-45.

Schmidt-Neke, Michael: Pse Shqipëria nuk mund të bëhet shtet -

argumente kundër pavarësimit shtetëror. - 18/2013, nr. 2 (65), f. 71-86.

Sinani, Gjergj: Lutja në disa prej feve primitive dhe monoteiste. -

16/2011, nr. 3-4 (60), f. 104-112.

Sinani, Shaban: Qyprillinjtë shqiptarë në eposin boshnjak. - 14/2009, nr.

2 (53), f. 50-64.

Sinani, Shaban: Rikthimi i folklorit: nga gjuhët e mbledhësve të huaj në

gjuhën e burimit. - 14/2009, nr. 3 (54), f. 73-86.

Sinani, Shaban: Letërsia dhe vërtetësia në letërsinë dëshmuese. -

14/2009, nr. 4 (55), f. 78-91.

Sinani, Shaban: Si u pengua pavarësimi i Shqipërisë. - 15/2010, nr. 2-4

(57), f. 95-104.

Spahiu, Xhevahir: “Zoti” i Serembes. - 14/2009, nr. 2 (53), f. 44-49.

Sula, Lili: Rreth pamjes evropiane të romantizmit shqiptar. - 13/2008, nr.

4 (51), f. 76-82.

Sulstarova, Enis: Derrida në odën e miqve: përsiatje për mikpritjen

tradicionale të malësorëve shqiptarë. - 16/2011, nr. 1 (58), f. 63-78.

Sulstarova, Enis: Hotentotët, zulutë dhe shqiptarët: Afrika dhe afrikanët

në mendimin shqiptar të viteve 20-30. - 17/2012, nr. 1 (61), f. 63-77.

Shpuza,Gazmend: Koloneli Tomson dhe protokolli i Korfuzit. - 13/2008,

nr. 4 (51), f. 69-75.

Tirta, Mark: Ligji dokesor në organizimin shoqëror të malësive

shqiptare. - 18/2013, nr. 2 (65), f. 46-53.

Tirta, Mark: Mitologjia shqiptare në kërkimet shkencore të dijetarit

Qemal Haxhihasani. - 18/2013, nr. 1 (64), f. 54-67.

Tirta, Mark: Vatra - simbol i jetës e i mbarësisë në traditën shqiptare. -

16/2011, nr. 1 (58), f. 79-85.

24 Vila

Tole, S. Vasil: Iso-polifonia, kultura shpirtërore kundër dhimbjes. -

16/2011, nr. 3-4 (60), f. 64-82.

Trako, Salih: Beteja e Kosovës e vitit 1389 në historinë e Idris Bitlist. -

17/2012, nr. 2 (62), f. 55-68.

Vata, Rovena: Ikja prej kodit të malit në veprën e Camajt. - 17/2012, nr.

2 (62), f. 69-75.

Veliaj, Albana: Një dorëshkrim i prof. R. Sokolit në folkloristikën

shqiptare. - 15/2010, nr. 1 (56), f. 50-55.

Vila, Besa: Thesare të urtësisë naimjane. - 17/2012, nr. 1 (61), f. 59-62.

Xhiku, Ali: Histori e letërsisë shqipe apo histori e letërsisë shqiptare. -

14/2009, nr. 2 (53), f. 39-43.

Xhiku, Ali: Rreth fillimeve të përhapjes së përcaktimit “realizëm

socialist”. - 15/2010, nr. 1 (56), f. 64-74.

III. “PERLA” PËR KOSOVËN

Arnauti, Muhamed: Traditat e hifzit (mësimi përmendësh i Kur’anit) te

shqiptarët. - 16/2011, nr. 2 (59), f. 83-86.

Bello, Hasan: Politika e shtetit shqiptar ndaj popullsisë shqiptare tё

Kosovёs. - 16/2011, nr. 2 (59), f. 12-22.

Bezeraj, Selim: Roli i shqiptarëve në Qytetërimin Osman - prania

politike dhe veçoritë kulturore. - 16/2011, nr. 2 (59), f. 51-59.

Dobruna, Exhlale: Ndarja administrative e pjesës qendrore të Dardanisë

(Kosovës) në kohën romake. - 16/2011, nr. 2 (59), f. 30-38.

Korkuti, Muzafer: Shteti ilir i Dardanëve. - 16/2011, nr. 2 (59), f. 23-29.

Mehdiu, Feti: “Perla” për Kosovën, Kosova për “Perlën”. - 16/2011, nr.

2 (59), f. 5-11.

Mehdiu, Feti: “Dituria islame” - pishtare e gazetarisë islame shqiptare. -

16/2011, nr. 2 (59), f. 87-92.

Prifti, Kristaq: Aspekte të marrëdhënieve të Lidhjes së Prizrenit me

Portën e Lartë sipas dokumentacionit osman (1878-1881). - 16/2011, nr.

2 (59), f. 60-72.

Trako, Salih: Beteja e Kosovës 1389 në historinë e Idris Bitlisit. -

16/2011, nr. 2 (59), f. 39-50.

Vata, Rovena: Eposi shqiptar dhe ai sllav, probleme të lashtësisë dhe të

origjinalitetit. - 16/2011, nr. 2 (59), f. 73-82.

IV. IRANOLOGJI

Ajatullahi, Habibullah: Arti iranian në periudhën paraislamike. -

18/2013, nr. 1 (64), f. 141-158.

Ajatullahi, Habibullah: Arti iranian në periudhën paraislamike. -

18/2013, nr. 2 (65), f. 112-130.


Bakillari, Viktor: Rreth mitologjisë perse. - 18/2013, nr. 2 (65), f. 99-

111.

Bano, Elona: Kontributi i Kirit të Madh në formimin e “Të drejtës së

popujve”. - 15/2010, nr. 2-4 (57), f. 152-161.

Browne, G. E: Literatura persiane në Perëndim. - 14/2009, nr. 2 (53), f.

83-87.

Buharaja, Vexhi: Mbi veprën e Saadiut. - 17/2012, nr. 3-4 (63), f. 142-

156.

Cavo, Zamira: Cilindri i Kirit dhe “Deklarata e të drejtave të njeriut” në

epokën globalizmit. - 15/2010, nr. 2-4 (57), f. 147-151.

Curaj, Rediana: Mendimet dhe argumentet ligjore në deklaratën e të

drejtave të njeriut të Kirit të Madh. - 15/2010, nr. 2-4 (57), f. 144-146.

Çiraku, Ymer: Rubaitë e Khajamit dhe koncepti i Nolit për lidhjet e

humanizmit pers me humanizmin evropian. - 18/2013, nr. 1 (64), f. 131-

134.

Damad, Muhaghegh. Mustafa. Sejid: Marrëdhëniet e qytetërimit iranian

dhe perëndimor. - 16/2011, nr. 2 (59), f. 116-127.

Dukht Mashhour, Parvin: Sheikh Abu-Sa'id Abul-Khayr, mistiku

pasionant iranian. - 16/2011, nr. 2 (59), f. 95-103.

Ekbal, Abbas: Kontributi i qytetërimit antik iranian ndaj “Rrugës së

Mëndafshit”. - 14/2009, nr. 2 (53), f. 93-96.

Falahatpisheh, Shahrouz: Përmbledhje të studimeve iranologjike në

Europë. - 13/2008, nr. 4 (51), f. 85-103.

Falahatpisheh, Shahrouz: Historia e kinematografisë iraniane. - 14/2009,

nr. 2 (53), f. 97-102.

Falahatpisheh, Shahrouz: Firdeusiu dhe Shah-Name-ja e tij nëpër botë. -

15/2010, nr. 1 (56), f. 77-82.

Falahatpisheh, Shahrouz: Rreth studimeve perso-iranologjike në Europë.

- 16/2011, nr. 2 (59), f. 128-144.

Falahatpisheh, Shahrouz: Khajami; nga bota e dijes te bota e poezisë. -

16/2011, nr. 3-4 (60), f. 120-130.

Farsi, Dehkan Mohsen: Vështrim kalimtar mbi jetën dhe veprën e

poeteshës iraniane Parvin Etesami. - 14/2009, nr. 2 (53), f. 88-92.

Gashi, Ibrahim: Omar Khajami shkencëtar. - 16/2011, nr. 1 (58), f. 137-

149.

Jahaki, Muhammad Xhafer: Periudha e formimit të gjuhës dhe letërsisë

iraniane. - 17/2012, nr. 3-4 (63), f. 136-141; 18/2013, nr. 1 (64), f. 135-

140.

Katmxhami, Ramazanzadeh. Sijavush: Roli i iranianëve në njohjen,

përhapjen dhe promovimin e filozofisë. - 16/2011, nr. 2 (59), f. 104-115.

Kazemi, Ahvan Bahram: Mendimi i së drejtës në filozofinë politike të

Abu Ali Sina. - 17/2012, nr. 3-4 (63), f. 99-112.

26 Vila

Kerameti, Junes: Roli i iranianëve në lulëzimin e qytetërimit islam. -

14/2009, nr. 3 (54), f. 103-107.

Kerameti, Junes: Iranianët dhe shkenca. - 14/2009, nr. 3 (54), f. 108-113.

Kerameti, Junes: Vështrim mbi historinë e matematikës, astrologjisë dhe

matjes së kohës. - 14/2009, nr. 3 (54), f. 114-120.

Khabari, Ali. Mohammad; Ansari, Modjataba: Vendi që zënë kafenetë

në artin iranian. - 13/2008, nr. 4 (51), f. 104-112.

Motakef, Farideh: Arti dhe poezia iraniane në veprat e poetëve

evropianë. - 18/2013, nr. 1 (64), f. 135-137.

Ombashi, Rahim: Khajami në një përkthim dhe një shqipërim: nga Hafiz

Ali Korça te Fan Stilian Noli. - 17/2012, nr. 1 (61), f. 115-126.

Osmani, Edlira: “Deklarata e të drejtave të njeriut” të Kirit të Madh,

pararendëse e të drejtave të njeriut në kohët moderne. - 15/2010, nr. 2-4

(57), f. 162-168.

Pa autor: Rreth historisë së kalendarëve iranianë. - 14/2009, nr. 3 (54), f.

121-130.

Pa autor: Shkenca dhe teknologjia në Iran. - 14/2009, nr. 3 (54), f. 131-

148.

Pa autor: Shtatë pamjet e një qytetërimi. - 14/2009, nr. 4 (55), f. 105-

163.

Papleka, Anton: Shkrirja e elementit estetik dhe e atij filozofik në

poezinë e Khajamit. - 17/2012, nr. 2 (62), f. 152-164.

Pendavinji, Gjergj: Filozofia e Khajamit në Rubai. - 16/2011, nr. 3-4

(60), f. 147-152.

Pendavinji, Gjergj: Kategori dhe koncepte të filozofisë islamike perse. -

17/2012, nr. 1 (61), f. 127-134.

Qiriazi, Dhori: Omar Khajami dhe përkthimi i Hafiz Ali Korçës. -

18/2013, nr. 1 (64), f. 131-134.

Rexhepi, Abdullah: Mbi gramatikën e persishtes të Naim Frashërit. -

17/2012, nr. 2 (62), f. 129-135.

Ringenberg, Patrick: Arkitektura në Iran. - 15/2010, nr. 1 (56), f. 91-110.

Ringenberg, Patrick: Vështrim enciklopedik mbi Iranin. - 15/2010, nr. 1

(56), f. 122-134.

Ringenberg, Patrick: Gjuha perse përgjatë historisë. - 16/2011, nr. 3-4

(60), f. 115-119.

Ringenberg, Patrick: Vështrim enciklopedik për mënyrën e jetesës në

Iran. - 16/2011, nr. 3-4 (60), f. 131-146.

Ringenberg, Patrick: Besimi dhe fetë në zhvillimin historik të Iranit. -

17/2012, nr. 1 (61), f. 89-104.

Ringenberg, Patrick: Muzika, teatri dhe kinemaja në Iran. - 17/2012, nr.

1 (61), f. 135-150.


Ringenberg, Patrick: Zhvillimi i letërsisë në Iran. - 17/2012, nr. 2 (62), f.

136-142.

Ringenberg, Patrick: Artet e Iranit paraislamik. - 17/2012, nr. 3-4 (63), f.

157-172.

Ringenberg, Patrick: Zhvillimi i arkitekturës në Iran. - 18/2013, nr. 1

(64), f. 101-117.

Sinani, Gjergj: Rëndësia e filozofisë islamo-iraniane dhe këndvështrimi i

saj ndaj problemeve bashkëkohore. - 15/2010, nr. 1 (56), f. 83-90.

Sinani, Gjergj; Sinani, Mirela: Ndikimi i filozofisë dhe mistikës perse në

mendimin filozofik rajonal. - 16/2011, nr. 1 (58), f. 150-156.

Sinani, Gjergj: Filozofia dhe teologjia islamike iraniane. - 16/2011, nr. 3-

4 (60), f. 157-172.

Sinani, Mirela: Diskutimi për të vërtetën në filozofinë islame persiane. -

17/2012, nr. 1 (61), f. 105-114.

Sinani, Shaban: Rreth shënimeve shpjeguese të Vexhi Buharasë në Shah-

Name-në shqip. - 16/2011, nr. 1 (58), f. 131-136.

Shajestehfar, Mahnaz; Kiyaii, Taji: Simboli i “Dritës” dhe simboli i

“Engjëllit Udhërrëfyes” në miniaturat e periudhës timuriane dhe safavi

(II). - 13/2008, nr. 4 (51), f. 113-122.

Shajestehfar, Mahnaz: Arti pers deri në pushtimin islam. - 15/2010, nr.

2-4 (57), f. 107-120.

Shajestehfar, Mahnaz: Arti islamik në shekujt e hershëm. - 15/2010, nr.

2-4 (57), f. 121-136.

Shajestehfar, Mahnaz: Arti në vendet perëndimore të Persisë. - 15/2010,

nr. 2-4 (57), f. 137-143.

Shajestehfar, Mahnaz: Arti islamik prej mesjetës deri në shekujt e fundit.

- 16/2011, nr. 1 (58), f. 95-130.

Shapllo, Dalan: Nizami poet i madh i Rilindjes persiane. - 17/2012, nr. 2

(62), f. 143-151.

Shapllo, Dalan: Karakterizime poetësh persianë. - 17/2012, nr. 3-4 (63),

f. 112-121.

Shpuza, Gazmend: Bota perso-iraniane në universin enciklopedik të

Samiut. - 17/2012, nr. 2 (62), f. 101-123.

Shpuza, Gazmend: Naim Frashëri për letërsinë dhe gjuhësinë iraniane. -

17/2012, nr. 3-4 (63), f. 122-135.

Shpuza, Gazmend: Samiu për gjuhën iraniane. - 18/2013, nr. 1 (64), f.

118-130.

Tamimdari, Ahmed: Stilet e prozës persiane. - 15/2010, nr. 1 (56), f.

111-121.

Tamimdari, Ahmed: Llojet e tregimeve islamike iraniane. - 16/2011, nr.

3-4 (60), f. 153-156.

28 Vila

Tamimdari, Ahmed: Epika në letërsinë perse. - 17/2012, nr. 2 (62), f.

124-128.

V. ORIENTALISTIKË

Sinani, Shaban: “Pax Ottomana” në dorëshkrimet orientale. - 13/2008,

nr. 4 (51), f. 132-156.

Shehu, Hajri: Rreth orientalizmave në ligjërimin fetar islam. - 13/2008,

nr. 4 (51), f. 125-131.

VI. PASQYRA E LIBRAVE

Bulo, Jorgo: Vepër e një jete. - 16/2011, nr. 2 (59), f. 147-151.

Çiraku, Ymer: “Vexhi Buharaja pa mite e mjegull”, Yzedin Hima,

Tiranë 2008. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 203-206.

Çiraku, Ymer: “Himni kombëtar shqiptar dhe tradita himnodike

evropiane”, mbrojtje disertacioni, V. Karakaçi. - 14/2009, nr. 2 (53), f.

131-132.

Dashi, Sulejman: Vasfi Samimi, “Jeta dhe vepra”. - 14/2009, nr. 3 (54),

f. 157-159.

Demolli, Ledio: “Një hyrje në artin islamik pers”, Mahnaz Shajestehfar,

Tiranë 2009. - 14/2009, nr. 2 (53), f. 121-124.

Demolli, Ledio: Botohet libri “Dritare në filozofinë e Lindjes”. -

15/2010, nr. 1 (56), f. 151.

Demolli, Ledio: Botohet libri “Studime për Iranin në Shqipëri, gjendja

dhe perspektivat”. - 15/2010, nr. 1 (56), f. 152-153.

Demolli, Ledio: Botohet libri “Firdeusi shqip dhe Vexhi Buharaja”. -

15/2010, nr. 1 (56), f. 154.

Gecaj, Murat: “Të gjithë duan të dinë se kush ishin stërgjyshërit e

shqiptarëve” (Shënime për një libër shkencor të prof. dr. Muzafer

Korkutit). - 14/2009, nr. 2 (53), f. 133-136.

Gjipali, Ilir: Mbi monografinë e akademik Muzafer Korkutit “Qytetërimi

neolitik dhe eneolitik në Shqipëri”. - 16/2011, nr. 1 (58), f. 170-172.

Harka, Sejdo: Mesazhe universale nga “Flladi i Orientit”. - 18/2013, nr.

2 (65), f. 153-156.

Huluki, Ali: “Rebi va hafif”. - 17/2012, nr. 1 (61), f. 157-158.

Kore, Mimoza: “Gjuha shqipe dhe historia e saj” e Shaban Demirajt

vepër themelore për Albanologjinë. - 18/2013, nr. 2 (65), f. 157-161.

Korkuti, Muzafer: “Rreth alfabetit të shqipes”, nga prof. Xhevat Lloshi. -

13/2008, nr. 4 (51), f. 168-170.

Korkuti, Muzafer: “Bajroni në Shqipëri dhe takimet me Ali pashë

Tepelenën”. - 14/2009, nr. 3 (54), f. 154-156.

Korn, Agnes: Iranistika në Europë. - 14/2009, nr. 3 (54), f. 160-162.


Lila, Elton: Botohet libri “Filozofia klasike perso-iraniane”. - 15/2010,

nr. 1 (56), f. 150.

Lila, Elton: Një “Atlas fotografik” i Iranit në shqip. - 16/2011, nr. 1 (58),

f. 159.

Lila, Elton: Poezia moderne perse në një vëllim të vetëm. - 16/2011, nr.

1 (58), f. 160-161.

Lila, Elton: “Historia e letërsisë iraniane”. - 17/2012, nr. 2 (62), f. 167-

168.

Mansaku, Seit: Disa mendime rreth librit “Shqiptar” të prof. Bardhyl

Demiraj. - 15/2010, nr. 1 (56), f. 137-141.

Mehdiu, Feti: 12 shehidët e kryengritjes së Kosovës të vitit 1981. -

16/2011, nr. 2 (59), f. 152-155.

Mehmeti, Sadik: “Dokumente osmane në Arkivin e Kosovës”. - 16/2011,

nr. 1 (58), f. 173-174.

Mehmeti, Sadik: “Vështrim për Shahnamenë dhe tregimin Rrustemi e

Suhrabi” (përkthim). - 17/2012, nr. 1 (61), f. 153-156.

Nika, Martin: Arben Puto, “Shqipëria politike: 1912-1939”. - 14/2009,

nr. 4 (55), f. 180-184.

Novosella, Selatin: Vepër që nderon dhe vlerëson kontributin atdhetar të

të burgosurve politikë. - 16/2011, nr. 2 (59), f. 156-158.

Omari, Anila: “Dictionarium latino-epiroticum, Romae 1635”, Bardhyl

Demiraj, Shkodër 2008. - 14/2009, nr. 2 (53), f. 125-130.

Qiriazi, A: “Perandoria e harruar”, John Curti dhe Nigel Tallis. -

14/2009, nr. 2 (53), f. 107.

Sinani, Gjergj: “Teoria drejtësisë”, Muhammad Hussein Xhamshidi,

Tiranë 2009. - 14/2009, nr. 2 (53), f. 108-116.

Sinani, Gjergj: Konceptimi dhe Besimi te Sadr Al-Din Shirazi. -

15/2010, nr. 2-4 (56), f. 174-178.

Sinani, Shaban: Cikli filozofik në poezinë e Lasgush Poradecit. -

15/2010, nr. 2-4 (57), f. 171-173.

Stafa, Monika: “Shenja të Zotit në drurin e ullirit”, Muhamed Trepçi,

Tiranë 2008. - 14/2009, nr. 2 (53), f. 117-120.

Sula, Lili: “Antologjia e poezisë persiane”, përgatitur nga prof. Dalan

Shapllo. - 13/2008, nr. 4 (51), f. 159-162.

Sulaj, Migen: “Armë dhe parzmore”, Manouchehr Moshtagh Khorasani,

Teheran 2009. - 14/2009, nr. 2 (53), f. 105-106.

Sulstarova, Enis: Fillimi i mundimshëm i kombit. - 15/2010, nr. 1 (56), f.

142-149.

Shehu, Hajri: “Fjalor persisht-shqip”. - 16/2011, nr. 1 (58), f. 162-169.

Shehu, Hajri: “Fjalor arabisht-shqip”. - 16/2011, nr. 3-4 (60), f. 175-180.

Veliaj, Albana: “Prurje kulturore orientale”, prof. Shaban Sinani, Tetovë

2007. - 13/2008, nr. 4 (51), f. 163-167.

30 Vila

Vila, Besa: A. Z. Çajupi 1-5. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 215-218.

Vila, Besa: “Shah me makinën e kiametit”. - 14/2009, nr. 3 (54), f. 151-

153.

Voca, Shefki: “Osmanliddan Arnavutluka tarihi hosgörüyle yazdik...”,

Tiranë 2006. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 207-214.

Zoto, Naim: Enciklopedi e kulturës klasike dhe bashkëkohore perso-

iraniane. - 14/2009, nr. 4 (55), f. 177-179.

Xhaferri, Fatmir: “Një fjalor i ri anglisht-shqip”. - 16/2011, nr. 3-4 (60),

f. 181-14.

VII. KRONIKA KULTURORE

Demolli, Ledio: Promovohen libra të rinj të botuar nga Fondacioni

Kulturor “Saadi Shirazi”. - 13/2008, nr. 4 (51), f. 177-178.

Demolli, Ledio: Takim promovues në Akademinë e Arteve. - 14/2009,

nr. 3 (54), f. 165-166.

Demolli, Ledio: Paraqitje botimesh në Akademinë e Shkencave

(“Shqiptar” dhe “Persizmat në gjuhën shqipe”. - 15/2010, nr. 1 (56), f.

159-160.

Demolli, Ledio: Ceremonia e vendosjes së emrit “Firdeusi” sallës së

Bibliotekës Vexhi Buharaja në Berat. - 15/2010, nr. 1 (56), f. 171-172.

Demolli, Ledio: Organizohet simpozium shkencor “Omar Khajami midis

Fan S. Nolit dhe Hafiz Ali Korçës”. - 15/2010, nr. 1 (56), f. 177-178.

Duro, Agron: Konferenca e parë shkencore për terminologjinë gjuhësore

sot. - 14/2009, nr. 2 (53), f. 148-152.

Fortino, Italo C.: Veprimtari për të folmen e shqiptarëve të Molizes. -

14/2009, nr. 4 (55), f. 190-192.

Korkuti, Muzafer: Kongresi X i AIESEE-së - veprimtari shkencore

parësore për studimet ballkanike. - 14/2009, nr. 3 (54), f. 177-179.

Korkuti, Muzafer: Akademi solemne në 100-vjetorin e pavarësisë. -

17/2012, nr. 3-4 (63), f. 175-178.

Lafe, Emil: Paraqitet “Fjalori Enciklopedik Shqiptar”. - 14/2009, nr. 3

(54), f. 167-176.

Lafe, Emil: Instituti Alb-Shkenca - vatër e përbashkët e shkencëtarëve

shqiptarë. - 18/2013, nr. 1 (64), f. 167-170.

Lila, Elton: Përurohet numri i 50-të i revistës “Perla”. - 13/2008, nr. 4

(51), f. 173-176.

Lila, Elton: Fondacioni Kulturor “Saadi Shirazi” prezanton dorëshkrime


Lila, Elton: Punime artizanale iraniane prezantohen në Shqipëri. -

14/2009, nr. 1 (52), f. 231-232.

Lila, Elton: Veprimtari për themelimin e Shoqatës së miqësisë “Shqipëri-

Iran”. - 14/2009, nr. 4 (55), f. 187-189.


Lila, Elton: Organizohet “Java e kulturës iraniane në Shqipëri”. -

15/2010, nr. 1 (56), f. 157-158.

Lila, Elton: Organizohet Konferenca Shkencore “Mendimi iranian në

filozofinë islame dhe ndikimi i saj”. - 15/2010, nr. 1 (56), f. 161.

Lila, Elton: Veprimtari për zgjerimin e marrëdhënieve kulturore. -

15/2010, nr. 1 (56), f. 162-164.

Lila, Elton: Organizohet “Takimi i Parë i iranologëve shqiptarë”. -

15/2010, nr. 1 (56), f. 173.

Lila, Elton: Veprimtari kulturore në qytetin e Beratit. - 15/2010, nr. 1

(56), f. 174-175.

Lila, Elton: Organizohet seminari “Marrëdhënie dhe ndikime të

filozofisë Perëndimore dhe Lindore”. - 15/2010, nr. 1 (56), f. 176.

Lila, Elton: Ditët e kulturës iraniane në qytetin e Fierit. - 15/2010, nr. 1

(56), f. 179-184.

Lila, Elton: Çelet instituti i parë në nivel universitar i studimeve

iranologjike në Shqipëri. - 15/2010, nr. 2-4 (57), f. 181-182.

Lila, Elton: Ekspozitë fotografike “Irani sot”. - 16/2011, nr. 3-4 (60), f.

187-188.

Lila, Elton: Pjesëmarrje e suksesshme në panairin e parë të librit islam

Shkodër. - 16/2011, nr. 3-4 (60), f. 189-190.

Lila, Elton: Mozaik Kulturor “Iranologjia në Shqipëri”. - 16/2011, nr. 3-

4 (60), f. 191-193.


librit “Tetova 2013”. - 18/2013, nr. 2 (65), f. 141-142.


librit “Tirana 2013”- 18/2013, nr. 2 (65), f. 143-144.

Lirëza, Niko: Tirana “zbardh” trashëgiminë kulturore perse në Ballkan. -

14/2009, nr. 1 (52), f. 221-228.

Lirëza, Niko: “Saadi Shirazi”, konferencë kulturore në Fier. - 14/2009,

nr. 2 (53), f. 144-147.

Nika, Martin: “Folkloristika shqiptare - dëshmi, probleme, plane”. -

14/2009, nr. 3 (54), f. 180-184.

Pa autor: “IRALB” nis veprimtarinë. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 239-240.

Sinani, Shaban: Dinastia e Qyprillinjve (Köprülü) në ish-Perandorinë

Osmane, konferencë shkencore në Berat. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 233-

238.

Sinani, Shaban: “Kongres kombëtar - shkollë kombëtare”. - 14/2009, nr.

4 (55), f. 193-198.

Vila, Besa: Kronikë e Takimit Kulturor “Drejtësia në këndvështrimin e

Imam Khomeinit”. - 14/2009, nr. 2 (53), f. 139-143.

Zoto, Naim: Geni pers i familjes së vjetër tiranase Turdiu. - 14/2009, nr.

2 (53), f. 153-157.

32 Vila

Zoto, Naim: Konferencë shkencore “Mijëvjeçari i Shah-Name-së dhe

Vexhi Buharaja”. - 15/2010, nr. 1 (56), f. 165-170.

VIII. INTERVISTA

[Mozafari, Abdolmajid]: Rrisim bashkëpunimin me Shqipërinë. E

vërteta për energjinë bërthamore. (Intervistë me Ambasadorin e R. I. të

Iranit në Shqipëri, z. Abdolmajid Mozafari dhënë gazetarit Ben Andoni).

- 18/2013, nr. 2 (65), f. 145-150.

IX. NEKROLOGJI, PËRKUJTIME

Lafe, Emil: Fjalë kujtimi e nderimi për Prof. Selman Rizën. - 14/2009,

nr. 4 (55), f. 201-206.

Gecaj, Murat: Ndahet nga jeta Dr. Ibrahim Rr. Gashi. - 17/2012, nr. 1

(61), f. 161-163.

Pa autor: In memoriam: “Dhori Qiriazi”. - 14/2009, nr. 3 (54), f. 187-

190.

X. ARTIKUJ PËR 100-VJETORIN E PAVARËSISË SË

SHQIPËRISË

Ahmetaj, Lavdosh: Esad Toptani në mbarim të Luftës së Parë Botërore. -

17/2012, nr. 3-4 (63), f. 89-96.


në Vilajetin e Kosovës. - 17/2012, nr. 3-4 (63), f. 70-78.

Bello, Hasan: Politika e shtetit shqiptar ndaj shkollave të minoriteteve

etnike gjatë periudhës së monarkisë (1928-1939). - 17/2012, nr. 3-4 (63),

f. 47-65.

Berisha, Naim: Pasqyrimi i Konsultës Gjuhësore të Prishtinës në shtypin

e kohës në Kosovë - 17/2012, nr. 3-4 (63), f. 66-69.

Frashëri, Kristo: Kuvendi Kombëtar i Vlorës dhe parimet e tij europiane

- 17/2012, nr. 3-4 (63), f. 16-19.

Ismajli, Shpresa: Jehona e Kongresit të Drejtshkrimit në shtypin e

Kosovës. - 17/2012, nr. 3-4 (63), f. 42-46.

Lloshi, Xhevat; Lafe, Emil: Shteti shqiptar dhe zhvillimi i gjuhës letrare

shqipe. - 17/2012, nr. 3-4 (63), f. 20-28.


Kombëtare. - 17/2012, nr. 3-4 (63), f. 79-88.

Puto, Artan: 100 vjet Shqipëri politike dhe kulturore. - 17/2012, nr. 3-4

(63), f. 5-15.

Sulstarova, Enis: Projekti modernizues i Rilindjes Kombëtare. - 17/2012,

nr. 3-4 (63), f. 29-41.


XI. KONFERENCA SHKENCORE NDËRKOMBËTARE:

“TRASHËGIMIA KULTURORE PERSO-IRANIANE NË

BALLKAN”

PËRSHËNDETJET

Bardhi, Reshat Haxhi Dede: Fjalë përshëndetëse. - 14/2009, nr. 1 (52), f.

15-16.

Falahatpisheh, Shahrouz: Falënderim pjesëmarrësve. - 14/2009, nr. 1

(52), f. 11-13.

Rykova, Anna: Fjalë përshëndetëse. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 14.

Zarch, Ekbali Alibeman: Trashëgimia kulturore perse në Ballkan. -

14/2009, nr. 1 (52), f. 7-10.

KUMTESAT E KONFERENCËS SHKENCORE

Abazi, Genciana: Titulatura në letërsinë e bejtexhinjve: rasti i Nezim

Beratit. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 175-179.

Andrea, Fotaq: Dora d’Istria dhe bota perse e orientale. - 14/2009,

nr. 1 (52), f. 190-195.

Bulo, Jorgo: Prej folklorit në letërsi. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 92-95.

Dashi, Sulejman: Ndikimi i traditës së lashtë Persiane në arkitekturën

islamike. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 167-174.

Egro, Dritan: Persishtja në Perandorinë Osmane. - 14/2009, nr. 1 (52), f.

156-160.

Falahatpisheh, Shahrouz: Unë jam iranian, flas persisht. - 14/2009, nr. 1

(52), f. 24-36.

Gjikaj, Eldon: Heroi si arketip në eposin shqiptar dhe Shah-Name-në e

Firdeusit. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 135-139.

Isfahani, Nasr Mahmood: Gjuha dhe letërsia perse në Bosnjë dhe

Hercegovinë. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 58-61.

Jorgaqi, Nasho: Rubaira të Omar Khajamit në shqipërimin e Sejfulla

Malëshovës. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 62-72.

Kodra, Klara: “Hija e mjeshtrit” ose një rast metaligjërimi në poezinë

persiane. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 73-80.

Lafe, Emil: Fondi i persizmave në shqipen e sotme dhe në zhvillimin

historik të shqipes prej mesjetës e këndej. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 37-45.

Mandri, Hajri: Shëmbëlltyra në kodin poetik pers dhe ndikimi në

ligjërimin letrar shqip. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 140-149.

Peti, Sali: Klerikët bektashianë shqiptarë, përcjellës të kulturës persiane

në Ballkan. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 196-200.

Refugjati, Olsa: Paralele urtësie perso-shqiptare në proverba dhe thënie

të arta. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 118-121.

34 Vila

Rexhepi, Abdullah: Naim Frashëri dhe gjuha persiane. - 14/2009, nr. 1

(52), f. 96-99.

Rusha, Natasha: Një vështrim perëndimor për Iranin. - 14/2009, nr. 1

(52), f. 150-155.

Rykova, Anna; Zeka, Xhevdet: Esenini dhe ndikimi pers. - 14/2009, nr.

1 (52), f. 81-86.

Sinani, Shaban: Për një fjalor të njësuar të termave të ardhura shqip prej

persishtes. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 109-117.

Spahiu, Xhevahir: Alfabet lirie-dashurie. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 87-91.

Stafa, Monika: Toka dhe deti në mendësinë e persëve dhe shqiptarëve. -

14/2009, nr. 1 (52), f. 131-134.

Sula, Lili: Ndikime të kodit poetik pers në letërsinë shqiptare të viteve

’20-’30. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 100-108.

Shpuza, Jusuf: Ndikime perse në fondin onomastik të gjuhës shqipe. -

14/2009, nr. 1 (52), f. 46-57.

Tirta, Mark: Dukuri të etnokulturës persiane ndër shqiptarë. - 14/2009,

nr. 1 (52), f. 122-130.

Veliaj, Albana: Gjurmë të ndikimit të kulturës perse në eposin e

kreshnikëve. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 161-166.

Vila, Besa: Revista “Perla” dhe ndikimi i saj për njohjen e traditës gojore


Zarch, Ekbali Alibeman: Shkenca, qytetërimi iranian dhe Islami. -

14/2009, nr. 1 (52), f. 19-23.

Zoto, Naim: Rreth demonizimit të historisë antike perse në kinemanë e

sotme. - 14/2009, nr. 1 (52), f. 184-189.

XII. NË 65-VJETORIN E XHEVAHIR SPAHIUT

Bulo, Jorgo: Xhevahir Spahiu, gjatë jetës së tij ka bërë atë që duhet të

bënte. - 15/2010, nr. 1 (56), f. 191.

Çiraku, Ymer: Xhevahir Spahiu - poeti që shkon te rrënja e fjalës. -

15/2010, nr. 1 (56), f. 195-190.

Sinani, Shaban: Poeti që hapi një portë të mbyllur. - 15/2010, nr. 1 (56),

f. 192-194.

Zoto, Naim: Në 65-vjetorin e poetit Xhevahir Spahiu. - 15/2010, nr. 1

(56), f. 187-190.

AlbanologjiAlbanologjiAlbanologjiAlbanologjiAlbanologji


Remzi Nesimi, studiues, gjuhëtar.


Remzi NESIMI

RRETH DISKUTIMEVE DHE DETYRAVE TONA PËR GJUHËN SHQIPE

Debatet për shqipen letrare, për rrugët dhe mënyrat e themelimit të

saj kanë nisur herët, që nga fillimet e Rilindjes Kombëtare. Në ditët tona

më duket se po krijohen disa shqetësime të panevojshme lidhur me këtë

çështje, sepse kemi tashmë një gjuhë letrare kombëtare, e cila u formua

për një kohë mjaft të gjatë dhe i ka përballuar e i përballon funksionet e

saj gjithnjë në rritje si gjuhë e administratës, e shkollës, e shkencës, e

letërsisë, e shtypit dhe publicistikës, e radiotelevizionit, e veprimtarisë

ushtarake, fetare etj., jo vetëm në Shqipëri e në Kosovë, por edhe në

Maqedoni. Për gjuhën e sotme letrare ka pasur dhe ka diskutime se u

formua në bazë të një dialekti, por në fakt ajo u formua në bazë të të dy

dialekteve kryesore të shqipes, me disa elemente mbizotëruese të

toskërishtes në sistemin fonetik dhe morfologjik. Mund të themi se gjuha

letrare shqipe u mbështet më shumë në dialektin e jugut, por kjo nuk

është bërë për të mos e përfillur ose për të dëmtuar atë të veriut. Çështja

është se të folmet e jugut ishin më të afërta njëra me tjetrën, kishin më

pak dallime ndërmjet tyre, dhe kjo ndikoi që ato të përpunoheshin më

shumë nga lëvruesit e gjuhës shqipe në shek. XIX e më pas. Këtu ndikoi

edhe rrethana se nga ato treva, për arsye të ndryshme, dolën më shumë

njerëz të shkolluar. Gjuha e veprimtarisë kulturore të Rilindësve, d.m.th.

gjuha shqipe që u lëvrua nga vëllezërit Frashëri e më pas nga Faik

Konica me shokë, doli shumë më e përshtatshme për gjithë lëvizjen

kulturore e politike shqiptare, prandaj them se me të drejtë u mor për

bazë e folmja e jugut. Edhe dy gramatikat e para të gjuhës shqipe që u

hartuan gjatë Rilindjes, gramatika e K. Kristoforidhit dhe ajo e S.

Frashërit kanë përshkruar kryesisht dialektin e jugut. Këto gramatika

kanë pasur rolin e vet në zhvillimin e shqipes letrare, ato ishin kodifikimi

i normës gjuhësore në atë kohë. Edhe për gjuhë të tjera letrare kështu ka

38 Nesimi

ndodhur: janë formuar në bazë të një dialekti a grupi dialektesh dhe janë

pasuruar nga dialektet e tjera. Le të kujtojmë se, për arsyet e mësipërme,

që më 1905 A. Xhuvani shprehej për "lartësimin e toskërishtes në

shkallë të gjuhës letrare ... dhe atje ku toskënishtja nuk e mbush dot

qëllimin, le t'i vijë ndifmëtare gegënishtja".

Janë shprehur kritika të ndryshme për këtë zgjedhje të bazës

dialektore, por mendoj, pa vend, sepse shqipja standarde e dëshmoi se

është funksionale për gjithë popullin shqiptar dhe jo vetëm për një pjesë

të tij. Duhet mbajtur mirë parasysh se gjuha shqipe letrare nuk u formua

e nuk u vendos në Kongresin e Drejtshkrimit (1972), por disa vjet më

parë në Konsultën Gjuhësore të Prishtinës (1968) dhe, po të mos ishte

ajo Konsultë, nuk do të mbahej as Kongresi. Konsulta e Prishtinës është

bazë e vendosjes së gjuhës së sotme standarde ose të gjuhës së njësuar

për të gjithë hapësirën ku banon populli shqiptar. Gjuhën letrare këtu te

ne e themeluan me punën dhe përpjekjet e tyre gjuhëtarët shqiptarë të

këtyre anëve, të Kosovës dhe të Maqedonisë, me këmbëngulje që të

kemi një gjuhë të vetme, pasi ishte pa kuptim, ishte jashtë logjikës së

historisë dhe të kohës, që një popull i vogël i ndarë në shtete të

ndryshme, të ishte i ndarë edhe me variante të ndryshme të gjuhës

letrare. Kjo ishte diçka e paimagjinueshme, e papranueshme, prandaj

filluan të shkruhen shumë artikuj e punime në vitet '60 deri në zhvillimin

e Konsultës, që u udhëhoq nga motoja "Një komb – një gjuhë letrare

kombëtare." Gjuha e shkruar ka nevojë për kultivim dhe zhvillim të

përhershëm. Për këtë janë bërë vazhdimisht përpjekje edhe për shqipen.

Në radhë të parë kjo është detyrë e shkollës, duke përfshirë edhe

universitetet. Por, siç e tregon edhe përvoja e disa vendeve, janë të

nevojshme edhe organizma të posaçëm. Në Shqipëri, me propozimin e

prof. Eqrem Çabejt u formua më 1979 Komisioni i Përhershëm për

pastrimin dhe pasurimin e mëtejshëm të gjuhës shqipe. Në rrethanat e

reja politike që u krijuan pas vitit 1999, u propozua në Konferencën me

rastin e 30-vjetorit të Kongresit të Drejtshkrimit (2002), që të krijohej në

organizëm mbarëkombëtar për këtë qëllim. Dhe kështu u krijua edhe

Këshilli Ndërakademik, përfaqësuar nga akademitë e Shqipërisë dhe

Kosovës, dhe ky grup ka funksionuar për disa vite me radhë. Ai

numëronte gjithsej 17 veta, dy veta kemi qenë jashtë këtyre trojeve, një

anëtar nga arbëreshët e Italisë dhe unë si përfaqësues i shqiptarëve të

Maqedonisë. Ky Këshill kishte për qëllim të përpunojë një platformë

shkencore të përbashkët, por pastaj punët morën një drejtim tjetër dhe

unë si përfaqësues i vetëm nga Maqedonia kam marrë pjesë në dy

mbledhje të Këshillit në Tiranë (2005) dhe në një takim në Prishtinë para

pesë vjetësh. Prej atëherë as që informohesha për ecuritë e mëtejme.

Rreth diskutimeve dhe detyrave tona për gjuhën shqipe 39

Çdo komb serioz i kushton shumë rëndësi çështjes së gjuhës,

prandaj edhe qenia e një Këshilli që do të bëjë planifikimin gjuhësor, që

do të kujdeset për zhvillimin dhe zbatimin e njëjtë të gjuhës standarde

është më se e nevojshme. Në radhë të parë, gjuha standarde dhe në

përgjithësi gjuha shqipe, ka nevojë të pasurohet me fjalë të reja të

nevojshme për etapën e sotme të zhvillimit shoqëror, ekonomik e

shkencor. Prandaj këtë veprimtari duhet ta orientojë e ta drejtojë një

këshill që është kompetent për çështjet gjuhësore. Gjuha shqipe, ashtu si

edhe gjuhët e tjera, prej kohësh ka huazuar dhe vazhdon të huazojë fjalë

të huaja dhe këtu duhet të kemi kujdes që të kemi kufij, të mos marrim

çdo fjalë, ashtu si po ndodh kohët e fundit me termat nga shkencat e

ndryshme, por kjo të bëhet me kriter.

Diskutimet që bëhen për zhvillimin e mëtejshëm të shqipes letrare

janë të natyrshme dhe të dobishme. Gjuha zhvillohet vazhdimisht, është

një organizëm i gjallë që duhet të vëzhgohet e të përpunohet në vijimësi.

Ne kemi disa raste në sistemin e emrave e të foljeve, që akoma meritojnë

trajtim shkencor, por gjithashtu duhet t’i kushtojmë shumë kujdes

pastërtisë së gjuhës. Mendoj se kjo mbetet detyrë themelore për

gjuhësinë shqiptare. Për këtë janë bërë përpjekje që kur ka filluar të

shkruhet shqipja dhe vazhdohet ende me përpjekjet për ta ruajtur

pastërtinë e gjuhës nga ndikimi i gjuhëve të tjera, nga huazimet e

panevojshme. Jemi mësuar të marrim fjalë, por edhe ndërtime fjalish të

panevojshme. E gjejmë të gatshme një fjalë a një shprehje dhe, në vend

që ta themi shqip, e themi ashtu si na vjen më lehtë. Për çështjet

gjuhësore, d.m.th. të përdorimit të drejtë e të bukur të pasurisë së gjuhës

shqipe, për ruajtjen dhe nxjerrjen në pah të vlerave të saj, duhet të flitet

vazhdimisht dhe gjuha të shkojë përpara, të zhvillohet më tej. Këtë mund

ta bëjnë specialistët, gazetarët e shkrimtarët, ndërsa gjuhëtarët vetëm e

sistemojnë, e formulojnë dhe vulosin. Gjuhën e bëjnë shkrimtarët, por

për kriteret se cilat elemente vlerësohen si të nevojshme, të pranueshme,

të këshillueshme për t'u përdorur e cilat jo mund të përgjigjet një Këshill

Mbarëkombëtar.

Në këtë fushë bashkëpunojnë dy akademitë, jemi me fat që i kemi,

po ashtu edhe institutet e gjuhës, në Prishtinë, në Tiranë, por edhe

Instituti i Trashëgimisë Kulturore, që është themeluar në Shkup. Kemi

katedra e të tjera dhe të gjitha këto merren me zhvillimin e gjuhës dhe

kanë dhënë kontribut të konsiderueshëm deri tani. Kjo punë duhet të

vijojë edhe më tutje, ka hapësira që të punohet në fushë të gramatikës, të

leksikografisë e shumë të tjera. Është e nevojshme të bëhen më shumë

veprimtari dhe projekte gjithëkombëtare. Një nga këto mund të ishte për

studimin e mëtejshëm të dialekteve. Shqipja ka dy kryedialekte dhe

shumë të folme. Këto janë studiuar mjaft, por duhet të studiohen ende.

40 Nesimi

Duhet të thithet thesari leksikor i të folmeve të ndryshme, që të

pasurohet gjuha letrare, e cila burimin e ka tek dialektet. Pse të marrim

miell të huaj, kur kemi tonin? Prandaj duhet të shfrytëzohen fjalët e

dialekteve dhe për këtë duhet të merren dialektet rrënjësisht. Deri tani

janë bërë përpjekje që të hulumtohen të gjitha të folmet e shqipes. Po

mund të mblidhet ende material i ri. "Atlasi dialektologjik i gjuhës

shqipe" i botuar kohët e fundit nga Instituti i Gjuhësisë në Tiranë është

një mbështetje e mirë për të organizuar hulumtimin e mëtejshëm të

pasurisë gjuhësore të dialekteve.

Një projekt tjetër i përbashkët, gjithëkombëtar, duhet të bëhet për

pastërtinë e gjuhës, për pastrimin nga fjalët e huaja. Mënjanimi i fjalëve

të huaja, zëvendësimi i tyre me fjalë shqipe të përshtatshme, ka qenë si

detyrë edhe gjatë periudhës së Rilindjes e më pas dhe kjo duhet të

vazhdohet. Natyrisht pa zell të tepruar për purizëm të skajshëm, por me

masë. Jo të hiqen të gjitha elementet e huaja, pasi nuk është gjithnjë punë

e lehtë të hiqet një fjalë dhe të zëvendësohet me një tjetër. Dhe nuk është

çështja vetëm te fjalët, por edhe te ndërtimet sintaksore të huaja që

dëmtojnë edhe më shumë veçantinë dhe origjinalitetin e gjuhës sonë. Në

këtë mes ka probleme të përbashkëta për mbarë gjuhën shqipe, por edhe

probleme të veçanta, p.sh. në Shqipëri vërehet një ndikim më i fortë i

italishtes, për shkak të një kontakti më të drejtpërdrejtë, kurse në Kosovë

e në Maqedoni vërehen ndikime nga gjuhët sllave, nga serbishtja e

maqedonishtja. Prandaj është e nevojshme të ndihmojmë njëri-tjetrin me

mirëkuptim e për një qëllim të përbashkët: të mbrojmë dhe të pasurojmë

gjuhën shqipe si mjeti kryesor për zhvillimin e mëtejshëm të kulturës

sonë të përbashkët dhe të njësisë sonë kombëtare.


Mahmud Hysa, studiues, gjuhëtar.


Mahmud HYSA

NAIM FRASHËRI SI PËRKTHYES I KUR’ANIT1

Disa veçori krijuese të Naim Frashërit

Naim Frashëri është njëri ndër shkrimtarët më të botuar dhe më të

studiuar në letërsinë shqiptare. Veprat e tij qoftë si komplete, qoftë si të

veçanta, janë botuar gjatë tërë periudhave të historisë sonë politike.

Natyrisht, kjo i dedikohet frymës dhe karakterit të veprës dhe

psikologjisë së personalitetit të tij. Pra, njeriut krijues dhe njeriut etik.

Njeriut krijues pse ai në veprën e tij preferonte patriotizmin e jo

shovinizmin, bashkëjetesën në mes njerëzve dhe jo urrejtjen patologjike,

tolerancën ndërfetare, ndëretnike dhe ndërkulturore dhe jo armiqësinë

ndërmjet tyre, humanizmin dhe dashurinë dhe jo homo homini lupus est,

lirinë politike për secilin njeri dhe jo shtypjen dhe përdhunimin,

ndershmërinë dhe jo tradhtinë e bashkëkombësve, adhuruesit e pasurive

dhe bukurive të vendit të vet dhe jo mohuesit dhe, mbi të gjitha,

besimtarin që e njeh dhe e pranon Zotin e Madh e të Vërtetë, siç thoshte

vetë, si krijuesin dhe urdhëruesin e Gjithësisë dhe jo mohuesin e Zotit

dhe të fesë. Po Naim Frashëri etik, për këshillat e sinqerta që u ka dhënë

të tjerëve, për strategjinë e veprimit, për nevojën e mobilizimit dhe të

angazhimit rreth arsimimit dhe shkollimit të popullit, për nevojën e

shuarjes së antagonizmave dhe armiqësive në mes njëri-tjetrit, për

shpresën dhe vizionet për të ardhmen, mund të themi se ka qenë ndër

krijuesit më të përkryer të Rilindjes Kombëtare. Jo më kot, Rexhep

Qosja, në një shkrim paksa më të hershëm do të thotë: ”Naimi ishte

natyrë e njeriut të butë, skofiar, përdëllimtar…Para tij kapitullonte çdo

1 Marrë nga libri „Letërsia dhe Mistika iraniane në Shqipëri”, botim i Fondacionit

Kulturor “Saadi Shirazi”, 2011.

42 Hysa

ves, çdo nakar, çdo ndjenjë johumane.” (“Dialogje me shkrimtarët”,

Prishtinë, 1968, fq. 45).

Në shumësinë e botimeve dhe studimeve të veprës së Naim

Frashërit, ekziston edhe një paradoks, se në kompletin e veprave të

botuara nga “Rilindja” Prishtinë (N. Frashëri, Vepra V, Prishtinë, 1978)

në vëllimin “Mësime”, është lënë pa u botuar pjesa “Thelb’i Kuranit” që

gjendet në botimin e vitit 1894 (“Mësime prej N(aim) F(rashërit)”,

Bukuresht, 1894). Pa dyshim se ky përkthim e pasuron fondin e

përkthimeve dhe fondin leksikor të gjuhës shqipe të Naimit, e

përplotëson konceptet dhe bindjet fetare të Naimit. Po që të jetë

paradoksi edhe më i madh, ky variant i përkthimit të Kur’anit nuk ka

qenë objekt i studimeve, as edhe në monografinë “Porosia e madhe” (R.

Qosja, “Porosia e madhe”, Prishtinë, 1990).

Veçori strukturore të variantit të Naim Frashërit

Varianti i Kur’anit i përkthyer nga Naim Frashëri nuk mund të

konsiderohet si përkthim i plotë i Kur’anit, por si variant paksa specifik,

i reduktuar dhe i seleksionuar. Kjo për arsye se varianti i Naim Frashërit

nuk i përfshin të 114 suret apo të 6.555 ajetet, që përmban Kur’ani. Ai ka

bërë përpjekje për të nxjerrë një ekstrakt, që e quan “Thelb i Kur’anit”,

megjithëse, sipas mendimit të kur’anologëve, është e pamundur të

nxirret apo të veçohet nga tërësia “Thelbi i Kur’anit”, pse ai ka një unitet

të pandashëm që as nuk mund të thjeshtohet, as nuk mund të

seleksionohet pa u rrënuar koncepti themelor. Ky variant nuk mund të

barazohet me përkthimet komplete dhe si i tillë na jep mundësi vetëm

për qasje krahasimtare të disa formulimeve kuptimore, frazeologjike e

sintagmatike.

Naim Frashëri në variantin e tij nuk e ka respektuar strukturën e

brendshme të Kur’anit: ndarjen në sure dhe të sureve në ajete, madje nuk

mund t’i referohemi as titullit të një sureje, nuk shënohen numrat e asnjë

ajeti të cilësdo sure. Madje Naimi nuk respekton as renditjen strukturore

të sureve sipas Kur’anit, duke bërë zhvendosjen apo kapërcimin e tyre

para ose prapa. Siç duket, këtë strukturë nuk e ka respektuar që t’i ketë

duart të lira për të zgjedhur suret dhe ajetet që ka menduar se janë më të

përshtatshme për qëllimin e caktuar, prandaj ky variant nuk mund t’u

shërbejë komparativistëve që merren me saktësinë e varianteve të

përkthyera në gjuhën shqipe. Ky variant paraqet vështirësi për studime

tekstore komparativiste edhe për faktin se Naimi nuk e ka respektuar

radhitjen kur’anore të sureve, bën kapërcimin e tyre, duke i zhvendosur

ato që janë në Kur’an përpara në pozicione më prapa dhe e kundërta. Në

këtë zhvendosje përjashtim bëjnë tri suret e para, El Fatiha, El Bekare

dhe Ali Imran me të cilat fillon edhe “Thelb’i Kuranit”, që më pastaj të

Naim Frashëri si përkthyes i Kur’anit 43

vazhdojë me suren e gjashtë, El En’amë, për t’iu kthyer sures së katërt,

El Nisaë, të vazhdojë me suren XV, El Hixhr, që t’i kthehet sures së VI,

El En’amë për të vazhduar me suret XI, XIV, III, VI, XVI etj. Naimi nuk

i përmbahet as tërësisë tekstuale të ajetit, duke bërë kapërcime dhe

shkurtime në mënyrë që teksti të bëhet më i pranueshëm, më i

kuptueshëm dhe më pragmatik. Vetëm sures I, El Fatiha, i përkthehen të

shtatë ajetet, gjithë të tjerave u përkthehen vetë disa, si nga sureja II, El

Bekare, nga 286 ajete përkthehen vetëm 31 dhe pikërisht ajetet apo

fragmentet 2, 3, 5, 62, 110, 111, 112, 115 etj., nga sureja Esh Shuaraë

përkthehen 13 ajete nga 227, nga sureja En Nahl përkthen 20 nga 128,

nga sureja En Nisaë 7 nga 176 e tjerë. Naimi nuk i ka shënuar as emrat e

sureve, as numrin e ajeteve, prandaj është vështirë disa teksteve t’u

përcaktohen suret dhe ajetet dhe mbesin mbi 60 sure nga të cilat nuk ka

marrë asnjë ajet. Në këtë mënyrë teksti i “Thelbit” ka dalë gjithsej me 17

faqe, që është dukshëm i reduktuar, madje nuk ka asgjë nga pjesa

plotësuese, nga interpretimi i teksteve kur’anore, aq më tepër kur marrim

parasysh se Kur’anin e cilëson stili sintetik, mendimi i ngjeshur, shprehja

lakonike, sintaksa me fjali mungesore, që për lexuesin paraqesin

vështirësi për t’i kuptuar porositë e tij.

Kornizat përmbajtjesore të “Thelb’i Kuranit” të Naim Frashërit

“Thelb’i Kuranit” paraqet përpjekjen e Naim Frashërit që, për

formimin dhe ngritjen fetare të njeriut tonë, t’i ofrojë një variant të

përkthyer të Kur’anit. Kjo, pse Kur’ani, përveç lëndës parësore,

mësimeve mbi plotfuqinë e Zotit të Madh e të Vërtetë që ka krijuar

Gjithësinë, sistemin planetar, veçanërisht Tokën, ku ka krijuar botën

bimore, shtazore dhe njerëzore, me të gjitha mundësitë e jetës dhe të

ekzistencës, ngërthen në vete edhe shumë parakushte morale-etike për

njeriun dhe ndërtimin e jetës materiale dhe shpirtërore mbi bazat e

mësimeve fetare. Nga ana tjetër, Naimi në variantin e tij, ka përfshirë

vetëm anën morale-etike mbi të cilën ndërtohet njeriu fetar, prandaj edhe

e quan thelb për t’i treguar lexuesit-dëgjuesit se ka përkthyer atë që është

thelbësore për një besimtar që, përmes një rruge të shkurtër, të marrë

njohuritë themelore nga Kur’ani.

Në e pare, na intereson si e formulon Naimi me togfjalësha e

sintagma nocionin Fuqia Mbinatyrore. Natyrisht nuk e përmend sa në

Kur’an (2.698), më shpesh e përdor nocionin Zot e rrallë Perëndi, por

nuk i përdor nocionet All-llahu, Rrahmani, Ja Rabi, Haliku e të tjerë.

Mirëpo, me rëndësi janë togfjalëshat si: Zot’i Math, Zot’i Vërtetë, Zot’i

Madh e i Vërtetë, ashtu siç përdor edhe sintagmat: Zot’i ditës së besës,

uratat e Zotit, për dashuri të Zotit, i falet Zotit, Zot’i Vërtetë është një,

n’udhët të Zotit, udh’e Zotit, nga udh’e Zotit, të mirën e Zotit, Zoti është,

44 Hysa

Zoti kreu,Zotnë dëshmimëtar, i fali Zoti urtësinë, dhuratat e Zotit,

përpara Zotit të Vërtetë, nëm e Zotit, faljuni Zotit, Zot’i Math

mëshirëshumë, Zoti i Gjithësisë, njerëzit e Perëndisë, uratën e

Perëndisë, afër Perëndisë,Perëndia është e vërtetë, Gjyq i Zotit është i

vërtetë, kujtoni dhe Perëndinë, e Perëndisë u bëftë etj. Secili nga këta

togfjalësha e sintagma ka një përmbajtje të veçantë, që flet për aspektet e

shumta të Fuqisë Mbinatyrore, por edhe për strukturën e formulimeve që

nuk mund t’i hasim te përkthyesit e sotëm të Kur’anit. Me këto

formulime, mendoj se Naimi qëndron shumë afër me lexuesit-dëgjuesit,

sa për të përfytyruar konkretisht lidhshmërinë e Zotit me jetën e njeriut,

aq edhe për strukturat e shprehjes, që janë shumë afër me frazeologjinë e

gjuhës shqipe, që te lexuesi lë mbresë të pashlyeshme dhe me

semantikën mbetet e përhershme në kujtesën e njeriut.

Në variantin “Thelb’i Kuranit” një vend i veçantë, ashtu si në

Kur’an, i jepet fuqisë krijuese të Zotit, në mënyrë që lexuesi të fitojë

njohuri themelore për krijuesin e gjithësisë dhe për krijuesin embrional,

anatomik dhe moral-etik. Në këtë variant Naimi ka seleksionuar tekstet

më se të nevojshme për çështjet parësore, për të cilat ekzistojnë

interpretime kur’anore. Ai nxjerr ajete apo fragmente ajetesh për

Gjithësinë, Hënën, Tokën, formimin e tyre, ligjet në gjithësi. Krijimi i

gjithësisë është njëra nga veprat më madhështore të Zotit, për të cilat flet

edhe Kur’ani në suren En Nurë, ajeti 24, ndërsa Naimi e citon pa

përmendur sure e ajet: ”Bretëri e qiejvet dhe e dheut ësht’e tija”.

Krijuesi i gjithësisë është edhe urdhëruesi, flitet në suren El Bekare, ajeti

116, e Naimi thotë: ”ç’ka ndë dhe edhe ndë qiej gjithë janë n’urdhërit të

Zotit” ose në suren En Nahl, ajeti 12, në “Thelb” thuhet: ”Ka

bërë…diellin, hënën, yjetë. Gjithë janë n’urdhërit të tija”. Në gjithësi

ekziston fenomeni i lëvizjes, flitet në suren El Bekare, ajeti 164, Naimi

thotë: ”Vërtet me bërje të qiejve e të dheut… që lëvrijnë, ka mësime për

ata që janë të urtë”. Naimi e përkthen edhe ajetin se krijimi i Gjithësisë

është vepër më e ndërlikuar sesa krijimi i njeriut, sipas sures Gafur, ajeti

57, e Naimi thotë: ”Bërj’e qiellit dh’e dheut është punë m’e madhe se

bërj’e njeriut”. Nga gjithë trupat qiellorë Naimi veçon Tokën, se atë e

bëri të banueshme, se aty e ka vendosur njeriun, kafshët dhe bimët dhe

se Tokën nuk e bëri vetëm për këta apo për ata, por për të gjithë njerëzit,

ashtu siç thuhet edhe në suren Er Rrahman, ajeti 10 e Naimi thotë: ”Bëri

dhenë për gjithë kombetë”.

Naimit i pëlqejnë thëniet kur’anore për njeriun si qenia më e

përsosur, që i ka dhënë vetëdije dhe aftësi të të folurit. Edhe Naimi

përkthen ajete për krijimin embrional, zhvillimin fiziologjik, vetëdijesor

e racional të njeriut, për të cilat flitet në suret El Haxhxh dhe El Kehf, te

Naimi thuhet: ”Zoti e kreu njeriun nga balta. Pastaj nga një pikë ujë


bëri një pikë gjak, nga pik’e gjakut bëri një copë mish, nga cop’e mishit

kreu kockatë, parjen e dëgjimnë, i dha mëntë dhe zëmërënë”. E bëri

njeriun më të përsosur që ai të sundojë mbi kafshët e bimët. Njeriun e

përsosi duke i dhënë edhe pamjen, aftësinë e të folurit, i dha fjalët dhe

gjuhën, po e krijoi edhe sistemin e riprodhimit të njeriut dhe të kafshëve

dhe të bimëve, megjithëse për njeriun krijoi edhe botë emocionale, siç

thuhet në suren Er Rum, ajeti 21, ndërsa në “Thelb” thuhet: ”Q’u dha

gratë, të cilat i kreu jush që t’i keni shoqe, pa u dha dashurinë dhe

miqësinë”.

Naimi i kushton një vend të rëndësishëm edhe krijimit të botës

shtazore dhe bimore, për të cilat ekziston edhe sistemi për

llojllojshmërinë dhe destinimin e tyre. Edhe për ato ekzistojnë ligje dhe

rregulla që mbajnë një baraspeshë të jetës dhe të ekzistencës së

gjallesave në tokë. Bota shtazore është krijuar nga Zoti si e

pandërgjegjshme, me qëllim që t’i shërbejë njeriut me mishin, me

qumështin, për bartje etj. Nga gjithë kjo përkthen edhe një ajet me

premisë humanitare: ”Mos i mundoni kafshëtë”. Për botën shtazore dhe

bimore, Naimi përkthen ajete nga suret El Bekare e El Hahl, që flasin për

mënyrë e ekzistencës dhe për shumimin e tyre.

Duke marrë parasysh prapambeturinë intelektuale të njeriut tonë,

që vinte si pasojë e mungesë së arsimit fetar e laik, Naimi përkthen ajete

ku flitet edhe për ngritjen morale-etike të besimtarit, duke e udhëzuar

drejt virtyteve pozitive, si mirësjellja, mirëkuptimi, zemërgjerësia,

durimi, sinqeriteti, humanizmi, drejtësia dhe drejt ndalimit të epsheve,

pasioneve, ligësive, prapështive - të gjitha këto gjenden në suren El

Hixhr, ajeti 90, që Naimi e përkthen: ”Zot’i Madh e i Vërtetë këkon

drejtësinë, mirësinë, dhënjenë nër t’afëritë dhe ndalon të ligatë, të

paudhëtë dhe djallëzitë”.

Premisa kryesore të njeriut etik në “Thelbin” e Naimit janë:

mirësia, drejtësia dhe e vërteta. Me qëllim të caktuar nga sureja El

Bekare, ajeti 148, përkthen: ”Bëni me gjithë zemër mirë njëri-tjetrit

tekdo të jini”. Pra, kërkohen veprime me ndërgjegje dhe pa paragjykime

se kujt duhet t’i ndihmohet. E vërteta edhe për Naimin është premisë me

rëndësi dhe përkthen nga sureja El A’Rafë: ”Mos thoni veç së vëtetës

kurrë”. Naimit i pëlqen që edhe në Kur’an kërkohet nga njeriu

përgjegjësi si ndaj së vërtetës, ashtu edhe ndaj së drejtës, madje njeriu

duhet të ketë qëndrim të njëjtë si ndaj të pasurit, ashtu edhe ndaj të

varfrit, pse njeriu mund të mashtrojë të tjerët, po jo edhe Zotin. Për këtë

përkthen nga sureja Ali Imran, ajeti 135: ”Thoni të drejtënë, si për të

varfërit edhe për të pasurit, mos pshoni as më një anë se Zoti i di gjithë

ç’bëni”.

46 Hysa

Naimi përkthen shumë ajete ku bëhet fjalë për pasionet, veset,

grykësinë, ligësitë, të cilat dënohen edhe sipas sureve En Nisaë (Zoti s’i

do të liqtë e gënjeshtarët), El Maide (Mjerë të liqtë, vjedharaku,

vjedharakja), El A’Rafë (Qëro zemërënë. Mos kij nakar e mëri), Edh

Dhariatë (Mjerë gënjeshtarëtë).

Në Kur’an shquhet edhe ndihma që u duhet dhënë të tjerëve; ajo ka

gjetur vend edhe në “Thelb” dhe duket se është brumosur thellë edhe në

vetëdijen e Naimit. Kjo ndjenjë e shquan Naimin më shumë si shpirt i

butë, i dhembshëm, i sakrificës, i gatishmërisë. Lirisht mund të themi se

këtë ndjenjë e ka përfituar nga rekomandimet e Kur’anit. Ai ndihmën e

rekomandon si për të varfrit e skamnorët, ashtu edhe për të afërmit,

udhëtarët, bonjakët. Psikologjia e ndihmës, që shquhet në Kur’an, është e

pranueshme edhe nga Naimi, se ndihma duhet dhënë me vullnet, pa

mëdyshje, pa përfolje dhe pa kushte, për çka gjen mbështetje edhe në

disa sure dhe ajete.

Naimit i pëlqen edhe psikologjia e përmbajtjes, e përballimit dhe e

durimit nga fatkeqësitë, prandaj edhe përkthen nga suret En Nahl e Esh

Shura disa ajete që mendon se do të ndikojnë pozitivisht në psikologjinë

më të brishtë të njeriut: ”Zoti është me durimtarët”, ose “Lum ata që

heqin të këqijatë me durim, pa mpshuarë”, ose “ Durimi dhe ndjesa janë

mësimet e urtësisë ndë jetë”.

Tema edukative, ajo e sjelljes së fëmijëve ndaj prindërve, është

edhe kur’anore dhe Naimi i përkthen me kënaqësi ato ajete për të

ndikuar në një segment mjaft të ndijshëm te gjeneratat më të reja, pse

dashuria dhe nderimi ndaj tyre është edhe dispozitë kur’anore,

veçanërisht obligimi ndaj nënës, që heq më shumë mundime.

Në postulate morale-etike është edhe mënyra e komunikimit me të

tjerët, që edhe për Naimin është me shumë rëndësi, pse fjala e mire është

më e vlefshme se dhurata më e shtrenjtë, prandaj përkthen tekstin nga

sureja El Bekare: ”Mos u fol njerëzisë me të keq, mos shaj e mos qorto,

po fol me nder”. Ky postulat moral-etik ka vlerë më të madhe për

njerëzit e pushtetit. Po Naimin e lëndojnë sidomos postulatet morale-

etike negative që janë më tepër shprehje e edukatës së dobët familjare e

shoqërore, siç janë: arroganca, prepotenca, kryelartësia, mburrja, të cilat

lënë përshtypje neveritëse te të tjerët. Për këto vese negative shërbehet

me suret El Nisaë (Nuk i do Zoti ata që mbahenë me të larta, po do ata

që janë t’urtë e i kanë prurë besë), El Israë (T’ecuritë mos e ke kurrë me

sqimë [kryelartësi], se Zoti s’i do ata që mbahenë të rëndë).

Struktura kuptimore dhe sintagmatike e shprehjeve

Në veprën “Thelb’i Kuranit” kemi disa formulime kuptimore dhe

sintagmatike që, me strukturën e tyre, na bëjnë të themi se Naimi, me atë


pjesë të shkurtër të përkthimit të Kur’anit, ka dëshmuar se është njohës i

gjuhës arabe dhe i natyrës së gjuhës shqipe. Kjo mund të vërehet gjatë

tërë tekstit të përkthyer, pasi të bëhen krahasime të variantit të Naimit

dhe varianteve të sotme të Kur’anit të përkthyer në gjuhën shqipe.

Secila sure e Kur’anit fillon me lutjen Bismil-la-hir Rrahmanir

Rrahim, e cila përkthehet në mënyra të ndryshme nga H. Sherif Ahmedi

dhe Naimi. Ahmedi e përkthen: Me emrin e Allahut, Mëshiruesit,

Mëshirëbërësit!, ndërsa Naimi me: M’emër të Zotit Math, q’është ndjesë

math e mëshirë shumë. Dallimet në mes këtyre dy përkthimeve janë

kuptimore dhe sintagmatike apo në togfjalësh. Ahmedi e përdor nocionin

e huaj e Allahut e Naimi, ate shqip të Zotit; Ahmedi nuk i vë epitet

nocionit “e Allahut”, pse mendon se nocioni i huaj e përmbledh edhe atë

cilësi, ndërsa Naimi e cilëson nocionin me mbiemrin Math, për ta

shprehur madhështinë e Zotit dhe për ta dalluar këtë nocion nga

përdorimet e tjera, si zotëri, zotërinj, zot shtëpie etj.; fjalët e përbëra

MëshiruesitMëshirëbërësit, që përdor Ahmedi në formën eliptike, nuk

janë sinonime, por fjalë të përbëra me të njëjtin kuptim, madje në

Fjalorin e gjuhës shqipe (1980 fq. 1132) si nocion i veçantë shënohet

vetëm Mëshiruesi, i dyti as që evidentohet fare, ndërsa Naimi, për të

qenë më i kuptueshëm, e shënon edhe foljen është, dhe ndërton

togfjalësha që janë si sinonimë, por kanë edhe premisa që i dallojnë.

Nocioni “ndjesë”, si kuptim parësor ka faljen e mëkateve, të fajit ose të

gabimeve, ndërsa nocioni “mëshirë” si parësore ka ndjenjën e thellë të

dhembshurisë e të keqardhjes për një njeri të mjerë e fatkeq dhe dëshirën

për ta ndihmuar atë. Funksion të veçantë luan edhe semantika e dytë e

togfjalëshit, pjesa math dhe shumë, e së parës që tregon vëllimin dhe

përmasat e një nocioni dhe e së dytës që tregon numër të pacaktuar.

Sipas kësaj, shihet se Naimi strukturës së formulës i jep një semantikë

më të pasur, që krijohet me nocionet apo me nuancat e togfjalëshave.

Naimi e arsyeton epitetin e togfjalëshit Zotit Math me togfjalëshat e dytë,

duke krijuar imazh më të plotë e më të fuqishëm.

Po të bëhet një krahasim i tillë në mes tekstit të Naimit, për aq sa

është, dhe teksteve të atyre që e kanë përkthyer Kur’anin në gjuhën

shqipe, do të shihet se cili prej tyre qëndron më afër strukturës leksikore

dhe sintagmatike të gjuhës shqipe. Mendoj se Naimi, edhe përmes këtij

përkthimi, ka shprehur njohuritë e veta si njohës i frazeologjisë

popullore, i pasurive leksikore e gramatikore gjuha shqipe. Prandaj,

“Thelb’i Kuranit” duhet të bëhet objekt i një studimi nga disa fusha: të

kur’anologjisë shqiptare, të gjuhësisë shqiptare dhe të kritikës shkencore.


Vilma Proko (Jazexhiu), studiuese, punonjëse shkencore në Qendrën e Studimeve

Albanologjike.


Vilma PROKO (JAZEXHIU)

ÇËSHTJE TË TERMINOLOGJISË SHQIPE NË KËNDVËSHTRIMIN E GLOBALIZMIT

Globalizmi përbën modele vlerash të përgjithshme e të

përbashkëta, politiko-ekonomike, kulturore etj., të përftuara nga vende

moderne të zhvilluara dhe që qarkullojnë në të gjitha shoqëritë e sotme të

botës, të hapura ndaj ekonomisë së tregut, shkëmbimit të ideve, si edhe

ndaj çdo dukurie tjetër. Vendi ynë, vështruar në këtë kontekst, i përket

dy fazave të zhvillimit të tij, si shoqëri e mbyllur para vitit 1990 dhe e

hapur pas vitit 1990. Në fazën e parë globalizmi paraqitej si dukuri e

politizuar dhe e ideologjizuar, e kuptuar edhe si një koncept i kufizuar që

i përkiste fushës së ekonomisë, prodhimit, çka është pasqyruar në

“Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe” (1980)1 , ku termi globalizëm, i

cilësuar si fjalë librore me kuptim keqësues, përkufizohet: “Realizim i

planit vetëm në sasi ose kryerja e një detyre vetëm në përgjithësi, pa

pasur parasysh ose duke shkelur kërkesat për cilësi të mirë të prodhimit

e për të gjitha asortimentet; metodë e huaj dhe e dëmshme në fushën

ekonomike, shoqërore politike etj. që e paraqet punën vetëm në

përgjithësi vetëm me shifra të përgjithshme, pa bërë analizën e thelluar

të çështjeve etj. Pak a shumë e njëjta ide jepet edhe në “Fjalorin e gjuhës

shqipe” (2006) 2 : “të qenët global; vështrim a vlerësim i punëve, i

ngjarjeve etj. në mënyrë globale; / kryerja e diçkaje vetëm në sasi ose në

përgjithësi; metodë që e paraqet punën në përgjithësi, pa bërë analizën e

thelluar të çështjeve etj.”

Mbi këtë koncept të ri, të përhapur në botën e sotme moderne ka

studime të shumta, meqë globalizmi si dukuri përfshin të gjitha fushat e

1 Fjalor i Gjuhës së Sotme Shqipe, 1980, ASHRPSSH, IGJL, f. 556.

2 Fjalor i Gjuhës Shqipe, 2006, ASHSH, IGJL, f. 318

Çështje të terminologjisë shqipe në këndvështrimin e globalizmit 49

jetës dhe prek çdo vend, të madh ose të vogël, siç është edhe vendi ynë,

si shoqëri e hapur pluraliste e ekonomisë së tregut.

Dukuria e globalizmit si koncept lidhet me mbizotërimin e një anë

të një fushe të jetës (politike, ideologjike, ekonomike, kulturore etj.) që

vjen nga një vend a disa vende të zhvilluara e që depërton si e përbashkët

në shumë vende të botës ose në të gjithë botën, duke ndikuar mbi anë të

veçanta të tyre, si ndikim i të përgjithshmes mbi atë lokalen, ku e para

shprehet me termin globalizëm, kurse e dyta me glokalizëm3.

Si parim bazë dhe si kriter vlerësimi i globalizmit në një fushë të

caktuar të jetës së çdo shoqërie pluraliste duhet të jetë ndërkombëtarësia

e një dukurie, e vlerësuar si nevojë dhe domosdoshmëri. Pra, kur është e

dobishme, çdo vlerë e përbashkët duhet të mbizotërojë mbi atë që është

lokale, karakteristike për një vend të caktuar. Globalizmi i referohet

kështu inkorporimit të globales në lokalen, duke vënë globalizmin mbi

glokalizmin.

Në fushën e gjuhës koncepti i globalizmit, si globalizëm gjuhësor

hyn me specifikat e veta dhe shfaqet me një varg veçorish në varësi të

niveleve të gjuhës dhe të shtresave leksikore, me të cilat lidhet kjo

dukuri. Në nivelet bazë të saj, si në sistemet fonetike e morfologjike, që

përbëjnë sisteme të mbyllura e të pandryshueshme, ose që në rrjedhë të

kohëve ndryshojnë shumë ngadalë, globalizmi s’gjen vend të lirë për të

depërtuar në gjerësi dhe në thellësi të dukurive gjuhësore, të këtyre

niveleve, ndonëse në raste të rralla depërton duke prekur strukturën

sintaksore të fjalisë shqipe. Kjo çon në cenimin, sipas rastit, edhe të

ndonjë ane morfologjike, siç mund të vihet re në një strukturë të tillë si:

“Obama takoi Merkel”. Shpesh kjo ndikon mbi shqipen në aktivizimin e

strukturave të parregullta sintaksore-morfologjike të tilla si: Petro (jo:

Petroja ose Petrua) takoi Janko (jo: Jankon). Në nivele të tjera, si në

sistemin leksikor dhe atë semantik globalizmi gjuhësor gjen shtigje për

të depërtuar lehtë. Kemi parasysh sidomos sistemin fjalëformues, meqë

lidhet me formimin e njësive të reja gjuhësore. Megjithatë edhe në këto

nivele, dukuria e globalizmit depërton në shkallë të ndryshme. Në

sistemet leksikore dhe semantike, si sisteme të hapura, dukuritë e

globalizmit, të ndikuara nga hyrja e elementeve të huaja, vërehen në

masë të konsiderueshme. Ky ndikim lidhet sot në mënyrë të veçantë me

3Rr. Paçarizi, Shqipja – globalizmi dhe glokalizmi, në “Seminari Ndërkombëtar për

Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare (Materialet e punimeve të Seminarit

XXVII Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare. Prishtinë, 18–

19 gusht 2008)”. f. 209. Autori shkruan: “Në gjuhësi ky term u përdor për herë të

parë nga sociologu Roland Robertson më 1961, duke përshkruar përshtatjen e

komoditetit global në kushtet lokale, që do të thotë akomodimin e globalizmit në

rrethana lokale. ….“.

50 Proko (Jazexhiu)

kontaktet e gjuhës shqipe me gjuhët e tjera dhe kryesisht me një gjuhë

universale ose me shtrirje ndërkombëtare, siç është anglishtja. Vështruar

nga kjo pikëpamje anglishtja e sotme mund të krahasohet me latinishten

e Mesjetës dhe të kohës së Rilindjes, ndonëse në funksionimin e këtyre

dy gjuhëve, si gjuhë të komunikimit ndërkombëtar, ka dallime. Kështu,

latinishtja në formën e shkruar qe e kufizuar për një shtresë elitare për

fusha të caktuara si feja e filozofia dhe disa fusha të tjera si të shkencave,

si matematika, fizika, mekanika, gjeologjia etj. Në kohën e sotme këtë

rol po e luan gjuha angleze, e cila funksionon e shfaqet me veçori të

ndryshme në krahasim me latinishten. Shkalla e zotërimit të saj është

ndërkombëtare. Ndikimi i anglishtes si gjuhë me shtrirje ndërkombëtare

deri universale çon në ndryshime të theksuara, sidomos në gjuhë të

caktuara, të pazhvilluara. Depërtimi i saj realizohet përmes faktorëve

jashtëgjuhësorë, ekonomikë, politikë e kulturorë. Si bazë nga hyn

globalizmi janë vendet me teknologji të përparuar në të gjitha fushat.

Megjithatë rol luajnë shoqëritë shumëkombëshe, organizatat e ndryshme

ndërkombëtare, ku lidershipi janë shtetet e mëdha e të fuqishme, e ku

vendin parësor e zënë SHBA.

Sikurse në gjuhë të tjera, edhe në shqipe vihen re ndikime

globalizmi gjuhësor në leksik, sidomos në leksikun terminologjik. Nga

ana tjetër depërtimi i globalizmit në këtë fushë realizohet në këtë shtresë

leksikore, meqë ky sistem është universal nga përmbajtja e elementeve

përbërës të tyre, të termave. Siç dihet çdo sistem terminologjik i

përgjigjet një sistemi konceptor, ndonëse i veçantë për çdo gjuhë nga

forma, nga shprehja, nga termat, por universal nga përmbajtja, nga

konceptet. Sistemi terminologjik i çdo fushe të dijes është sistemi më

dinamik dhe më i hapur ndaj ndikimeve të huaja dhe, duke qenë i tillë,

dukuritë që lidhen me anët e përbashkëta të koncepteve, bëjnë të mundur

depërtimin në sistemet terminologjike. Vështruar nga kjo anë shumë

çështje të mprehta të globalizmit në gjuhë duhen përqendruar për t’u

studiuar në këtë fushë. Sigurisht, ndërkombëtarësia e përmbajtjes ndikon

edhe mbi ndërkombëtarësinë e formës, çka bën më të pranueshme në

gjuhë huazimin e termave ndërkombëtarë. Kjo do të thotë se vetia e

ndërkombëtarësisë në terminologji4 lidhet me një varg anësh të saj si

leksik special, i cili shërben si kryeporta e termave të huaj, e sidomos të

termave nga gjuhë me shtrirje ndërkombëtare, siç është bërë sot

anglishtja. Kështu, p.sh., ajo del me një varg veçorish, të cilat përfshijnë

si formën, ashtu edhe përmbajtjen. Po përmendim një varg tiparesh të

përhapjes së globalizmit gjuhësor në fushën e leksikut të shqipes.

4A. Duro, Prirja për specializim e mjeteve të shprehjes në terminologji, “Gjuha

jonë” (Tiranë), 1986, nr. 2.


1. Universaliteti i përmbajtjes së koncepteve si shprehje e

përmbajtjes së njëjtë të tyre në rrafsh ndërkombëtar, ndonëse format e

shprehjes (termat) janë kombëtare, të veçanta për secilën gjuhë.

2. Ndërkombëtarësia e formës shfaqet edhe tek një varg formash

shprehjeje, siç janë termat ndërkombëtarë, tek të cilët ndërkombëtarësia

shfaqet në shprehjen e njëjtë ose shumë të afërt të koncepteve. Këtu

futen një varg ndërkombëtarizmash terminologjikë, të cilët mund të

klasifikohen sipas prejardhjes nga gjuhë të ndryshme dhe sipas formës së

huazimit5:

a. ndërkombëtarizma me prejardhje nga greqishtja e vjetër: apogje,

antitezë, akrobat, bibliotekë, ikonë, teoremë, organ etj. (40 terma)

b. ndërkombëtarizma me prejardhje nga latinishtja: akt, album,

altar, fosil, integral, konferencë, objekt, placentë, tension etj. (33 terma)

c. ndërkombëtarizma me prejardhje nga frëngjishtja: aleancë,

anketë, banket, dekor, elitë, jubile, kredit, restorant, xhaketë, zhargon

etj. (43 terma)

d. ndërkombëtarizma me prejardhje nga anglishtja europiane ose

amerikane: boks, doping, eksport, folklor, koktej, kek, pulovër, piknik,

rekord, tenis, xhaz etj. (39 terma)

e. ndërkombëtarizma me prejardhje nga italishtja: alarm, bariton,

duet, flaut, galeri, kanal, libret, mandolinë, novelë, sallam, valutë etj.

(36 terma)

f. ndërkombëtarizma me prejardhje nga gjuhë të tjera si

gjermanishtja: diktat, lajtmotiv, shinë, shtab etj. (10 terma); nga

rusishtja: bolshevik, kulak, tajgë etj. (5 terma); nga spanjishtja: çokollatë,

kakao, rumba etj. (6 terma); nga portugalishtja: marmelatë, zebër,

vanilje etj. (3 terma); nga arabishtja: algjebër, alkool etj. (2 terma) etj.

g. ndërkombëtarizma nga fjalë të greqishtes së vjetër ose të

latinishtes, të cilave u është ndryshuar kuptimi, pasi janë marrë prej

gjuhëve të ndryshme të reja: akademi, azot, biokimi, dekadë, enciklopedi,

leksemë, proton, telefon, vitaminë etj. (33 terma)

gj. ndërkombëtarizma që në shqipe formohen me -izëm:

amatorizëm, darvinizëm, frojdizëm, humanizëm, idealizëm, platonizëm,

sadizëm, vandalizëm etj. (29 terma)

h. ndërkombëtarizma që kanë lindur nëpërmjet metonimisë: amper,

donkishot, dizel, kuisling, ohm, volt etj. (10 terma) etj.

3. Ndërkombëtarësia e formës e ardhur nga një gjuhë me shtrirje

ndërkombëtare, siç vërehet te shumica e termave të informatikës nga

5

J. Kole, Mbi fjalët ndërkombëtare në gjuhën shqipe, “Studime filologjike”

(Tiranë), 1984, nr. 3, f. 116. (Nga punimi në fjalë janë përmendur disa terma, kurse

në kllapa jepet sasia e dhënë në punim për çdo grup të veçantë).

52 Proko (Jazexhiu)

anglishtja, të njëjtë nga shqiptimi e shkrimi: softuer, harduer, monitor

etj.6

4. Ndërkombëtarësia e formës së brendshme, siç janë kalket

semantike e strukturore7, të krijuara përmes huazimit të modeleve të

formimit, duke interpretuar format e njëjta të brendshme. Kjo ka të bëjë

me standardizimin e terminologjisë, me atë që E. Wüster-i e quan

harmonizim të formave të brendshme, si te flag / flamur, mouse / mi,

password / fjalëkalim, entry / hyrje, pin / thumb, key / çelës, shift /

zhvendosje, memory / kujtesë, navigate / lundroj, interface / ndërfaqe,

endnote / fundshënim, bypass / anëkalesë etj.

Vetia e ndërkombëtarësisë që përbën një ndër anët qenësore të vetë

ekzistencës dhe të funksionimit të terminologjisë në gjuhë e lidh

dukurinë e globalizmit me shumë fije me të, prandaj edhe studimet

gjuhësore rreth leksikut janë përqendruar edhe në leksikun

ndërkombëtar, tek i cili shfaqen realisht shumë probleme të globalizmit

gjuhësor në gjuhën shqipe. Kështu p.sh., prof. Xh. Lloshi, i cili është

marrë posaçërisht me këtë problem thekson, se “Globalizimi shoqërohet

me ndërlikime të ndjeshme kulturore e gjuhësore”8.

Megjithatë, siç u theksua edhe më sipër, globalizmi gjuhësor

ndikimin më të madh e ka mbi leksikun, e ku vendin e parë e zë leksiku

terminologjik. Ndonëse ky nivel leksikor përbën shtresën më të

ndjeshme ndaj ndikimeve të huaja, duhet nënvizuar se, edhe këtu ky

ndikim ushtrohet në mënyrë të diferencuar. Kështu, p.sh., si shtresa më e

prekshme e ndikimeve të huaja del leksiku terminologjik i fushave më të

ngushta të dijes, i cili është më i hapur e më i ekspozuar ndaj hyrjes së

fjalëve të huaja në krahasim me leksikun e fushave bazë, ku leksiku

terminologjik është më i ngulitur. Siç dihet, vendin e parë këtu e zënë

ndërkombëtarizmat, të cilat përbëjnë një shtresë pak a shumë të

konsoliduar, të vërejtur qysh para vitit ’90. Sipas Josif Koles, një pjesë e

mirë e gjuhëtarëve jo vetëm që e kanë pranuar ndërkombëtarësinë në

gjuhë, por e kanë shtrirë atë edhe jashtë fjalëve.9 Kjo për terminologjinë

përbën veçorinë themelore të saj.

6 A. Duro, F. Vrapi, Veçori të termave me burim nga anglishtja në gjuhën shqipe,

Konferenca shkencore “Gjendja dhe zhvillimi i terminologjisë shqipe - Probleme e

detyra”, ASHSH, Tiranë, qershor 2009, f. 197-211. (Nga punimi në fjalë janë

përmendur disa terma, kurse si nënshtresë leksikore janë rreth 238 njësi (terma). 7

A..Duro, Studime gjuhësore (terminologji, gjuhësi kompjuterike, kritikë-

bibliografi), QSA, IGJL, Tiranë, 2012, f. 168. 8

Xh. Lloshi, Shqipja – Gjuhë e hapur dhe dinamike, “Studime filologjike”,

ASHSH, IGJL, Tiranë, 2002, nr. 3-4, f. 22-32. 9J. Kole, artikull i cituar, f. 105.


Tradicionalisht, qysh nga Lashtësia, si edhe në Mesjetë

terminologjia ka qenë ndërkombëtare, e përfaqësuar prej greqishtes së

vjetër dhe latinishtes. Nga shek. X deri në shek. XVIII latinishtja mbeti

gjuha e studimit në të gjitha universitetet e mëdha europiane. Me të

shkruheshin traktatet shkencore, filozofike, teologjike etj. Me krijimin e

gjuhëve letrare për çdo komb-shtet, çdo terminologji mori fytyrën e vet

kombëtare, por përmbajtja mbetej ndërkombëtare, çka është kryesisht e

vlefshme dhe për shqipen 10 . Në përfundim të kësaj periudhe, ajo u

zëvendësua kryesisht nga leksiku vendës, që përbënte bazën e çdo

terminologjie të shqipes. Që në shkrimet e A. Xhuvanit hasim përpjekjet

e para për përcaktimin e fjalëve ndërkombëtare në shqipe11 (si shumica e

termave shkencorë në kimi, fizikë, matematikë, gjeografi, botanikë,

elektricitet, filozofi etj. me origjinë greke e latine. Më tej, sipas P. Gecit

fjalët laborator, muskulaturë, import, eksport i kanë edhe kombet e

tjerë12. Kështu rreth viteve ‘50 të shek. XX, terminologjia u pasurua me

terma ndërkombëtarë krahas futjes në të të termave të ngritur mbi bazën

e leksikut të përgjithshëm, duke e plotësuar terminologjinë me brumin e

shqipes e të ndërtuar me gjedhet fjalëformuese, me huazime dhe

zëvendësim të disa termave shqip me huazime, ku pati edhe propozime

që nuk kanë zënë vend. Këto përcaktime, edhe pse në heshtje u pranuan

edhe nga gjuhëtarë të tjerë, si A. Kostallari, që i dha rëndësi ndarjes së

huazimeve (nga këndvështrimi i përfshirjes në “Fjalor”), në fjalë të huaja

me karakter ndërkombëtar dhe fjalë të huaja jondërkombëtare 13 . Po

kështu prof. J. Thomai i grupon fjalët ndërkombëtare

“internacionalizmat” sipas fushës së përdorimit dhe sipas burimit. Në

grupin e parë shumicën e përbëjnë ndërkombëtarizmat në jetën politiko-

shoqërore (kushtetutë, diktaturë, parti, ideologji etj.); në fushën e

shkencës e të teknikës (histori, gjeologji, gramatikë, telegraf, radio etj.);

e me radhë art, transport, mjekësi, sport etj. Sipas burimit i ndan në fjalë

ndërkombëtare me prejardhje nga greqishtja (gramatikë, morfologji,

sintaksë, fonetikë, sinonim, homonim etj.), nga latinishtja (linguistikë,

republikë, senat, kushtetutë etj.), nga italishtja (kanto, soprano, tenor

10

E. Lafe, Për leksikun dituror te “Meshari” i Gjon Buzukut, në: “Buzuku dhe

gjuha e tij”, ASHSH, IGJL, Tiranë, 2005, f. 406-411. 11

Cituar sipas J. Koles, shih A. Xhuvani, Vepra I, Tiranë, 1980, f. 7. 12

Pasuria e leksikut të shqipes dhe fjalori i gjuhës shqipe, në: “Studime mbi

leksikun dhe mbi formimin e fjalëve në gjuhën shqipe”, II, Tiranë, 1972, f. 159. 13

A. Kostallari, Parimet themelore për hartimin e Fjalorit të gjuhës sotme shqipe,

në: “Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalëve në gjuhën shqipe”, I, Tiranë

1972, f. 33.

54 Proko (Jazexhiu)

etj.), nga frëngjishtja (adresë, deklaratë, ekip etj.), nga anglishtja

(futboll, basketboll, hemboll, skaut etj.14

Nga sa më sipër, globalizmi si dukuri gjuhësore duhet të orientohet

drejt terminologjisë, sepse pikërisht prej këtej fillojnë ardhurizmat 15

(huazime të sapofutura) dhe pastaj depërtojnë në gjuhën e përgjithshme

deri në thjeshtligjërim. Për rrjedhojë, duhet të ndërrojë kahu i vështrimit

të globalizmit në gjuhën standarde. Sot po pakësohen fjalët e huaja edhe

nga gjuhët e quajtura të mëdha, si frëngjishtja16, italishtja17, rusishtja18

etj. Edhe termat që në gjuhën shqipe mund të kenë hyrë prej këtyre

gjuhëve, ato vetë i kanë marrë nga anglishtja, si gjuha e realizimit të

globalizmit gjuhësor.

Sot përgjithësisht termat ndërkombëtarë përfaqësohen prej

anglicizmave, ndonëse ata kanë përbërë një farë shtrese leksiku të

kufizuar edhe para vitit ’90, sidomos në disa fusha. Si të tilla janë

evidentuar një varg prej tyre.

në mekanikë: antifrizë, bajpas, bluming, buldozer, bunker, çizel,

ekonomajzer, fllanxhë, hon, karter, konvejér, lingotë, niples, parking,

14

J. Thomai, Leksikologjia e gjuhës shqipe (shblu, ribotim), Tiranë, 2002, f.

235. 15

M. Kore, E ardhmja e shqipes standarde në proceset integruese, në: “Seminari

Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare (Materialet e

punimeve të Seminarit XXVII Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën

Shqiptare. Prishtinë, 18–19 gusht 2008)”, f. 265. 16

A. Omari, Vëzhgime rreth zhvillimeve të shqipes së sotme nën ndikimin e gjuhëve

të huaja, në: “Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën

Shqiptare (Materialet e punimeve të Seminarit XXVII Ndërkombëtar për Gjuhën,

Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare. Prishtinë, 18–19 gusht 2008)”., f. 227. 17

Po aty, f. 230, shih dhe V. Proko-Jazexhiu, Leksiku terminologjik i agronomisë në

gjuhën shqipe, QSA, IGJL, Botimet albanologjike, Tiranë, 2012, 223 f. 18

E. Shehu, V. Proko-Jazexhiu, Ndikimet e rusishtes mbi shqipen përmes literaturës

shkencore-teknike, “Takimi VI Vjetor i Institutit Alb-Shkenca”, Tiranë, 2010. (I

pari që ka vështruar ndikimin e gjuhës ruse mbi shqipen, sidomos në fushën e

terminologjisë për nevojat e pasurimit dhe plotësimit të terminologjisë të shqipes

dhe ngritjes së tyre në sistem të qëndrueshëm është prof. E. Lafe në artikullin

“Razvitije knizhnoj leksiki albanskogo jazika vo vtoroj pollovinje XX veka (vlijanije

ruskogo jazika) XX veka", në: “Studia linguistika”, Sankt-Peterburg, 2001

(përmbledhje kushtuar 100-vjetorit të A. V. Desnickajës). Ai e ka vlerësuar

ndikimin e gjuhës ruse mbi zhvillimin e leksikut politik-shoqëror të shqipes mbi

bazën e modeleve fjalëformuese ruse, të cilat çuan në ndërtimin e termave me

brumin e vetë shqipes, çka ka ndihmuar si për ndërtimin e termave të rinj, ashtu

edhe për zëvendësimin e termave të huaj. Për këtë si bazë kanë shërbyer modelet e

ndërtimit të termave në gjuhën ruse, çka del nga përqasja me termat e huaj të

huazuar nga gjuhët neolatine si bërthamor - jadernij - nuklear, tretës – rasvoritel -

solvent. Në artikullin e vet prof. Lafe paraqet në mënyrë sintetike tipat bazë të

fjalëformimit të shqipes, mbi të cilët ka ushtruar ndikim gjuha ruse).


skreperoj, silenciator, standard, tramvaj, vagon, ventilator, vinç etj. (42

terma).

në sport: sport, gol, faull, aut, korner, start, futboll, volejboll,

hence, maç, trajner, trajning (trajnim), kros, pas, set, tur, sprint, dribloj,

tenis etj. (28 terma).

në tregtinë e jashtme: trust, lokaut, licencë, eksport, eksportoj,

import, importoj, klering, bum, dollar, sterlinë etj. (11 terma)

Anglicizma kanë depërtuar prej kohësh aty-këtu edhe në fusha të

tjera, si në elektronikë (6), zootekni (4), agrokimi (3), fizikë (3), ushtri

(3), mineralogji (1), muzikë (5), mjekësi (2), etnografizma (fjalë a terma

me karakter vendësor) (9 terma); si nënshtresë leksikore rreth 120 njësi

(terma).

Në v. 1982 prof A. Kostallari vërente se “Gjuha shqipe është gjuha

ku kanë depërtuar më pak anglicizma se në çdo gjuhë tjetër të

Europës”19 , kurse prof. H. Shehu, i cili është marrë posaçërisht me

studimin e anglicizmave edhe të kësaj periudhe (1989), nënvizonte se

“fjalët angleze në shqipen e sotme letrare kanë depërtuar si terma të

veçuar në pak fusha të veprimtarisë shoqërore”20. Po aty pohohet se një

pjesë e tyre, ndonëse si terma, janë zëvendësuar me barasvlerës shqip,

por jo gjithnjë me një fjalë të vetme, sidomos në fushën e sportit: trajnoj

- stërvit, penalti - njëmbëdhjetëmetërsh, henec - goditje dënimi, korner -

goditje nga këndi, aut - pozicion jashtë loje, kros - vrapim në natyrë. Siç

mund të shihet, disa terma shqip, si relativisht të gjatë, nuk kanë qenë

gjithnjë të suksesshëm, çka ka bërë që krahas tyre, të përdoren edhe

terma nga anglishtja. Një pjesë prej tyre, ndonëse e vogël, janë futur në

fondin aktiv të shqipes, sidomos në leksikun themelor të terminologjisë,

duke u përfshirë në rrethin fjalëformues të saj, si: import, importoj,

importim, importues; pas, pasoj, pasim, pasues etj.

Duke u nisur nga ky këndvështrim vërehet lehtë, se para v. 1990

anglicizmat kanë funksionuar pothuajse vetëm si terma në disa fusha të

veçanta të dijes; si të tillë ata nuk kanë arritur të mëvetësohen plotësisht

si shtresë me status të vetin në leksikun e shqipes. Në këtë këndvështrim

kjo shtresë mund të krahasohet me rusizmat, gjermanizmat e ndonjë

tjetër. Megjithatë njësitë e saj mund t’i veçojmë në fusha speciale të

veçanta të dijes, duke i renditur sipas shkallës së mbizotërimit sasior. Një

pjesë prej tyre janë evidentuar në punime të veçanta të ndonjë studiuesi,

19

A. Kostallari, Mbi disa drejtime të përsosjes së sistemit e të strukturës së gjuhës

sonë letrare, “Studime filologjike“ (Tiranë), 1982, nr. 2. 20

H. Shehu, Mbi zëvendësimin e disa huazimeve angleze, “Gjuha jonë” (Tiranë),

1989, nr. 1.

56 Proko (Jazexhiu)

si: F. Leka21, H. Shehu22, V. Dervishi23, E. Dashi24, H. Pasho25, A.

Duro26 etj.

Pas viteve ‘90, në botimet shkencore te ne u vu re një prirje e

fortë, herë-herë mbizotëruese, trysnia e anglicizimit të terminologjisë.

Dhe jo vetëm në botime, por edhe në leksionet universitare: për shkak të

mungesës së teksteve shqipe në disa lëndë, çdo gjë që rekomandohet nga

pedagogët për t’u lexuar nga studentët është kryesisht në gjuhën angleze.

Edhe pse fjalorët terminologjikë të botuar nga Instituti i Gjuhësisë

përfshijnë një numër të konsiderueshëm termash, nuk e përballojnë dot

vërshimin e termave të rinj, veçanërisht për degë që kanë marrë zhvillim

vitet e fundit në botë. Mjafton të ndjekësh ribotimet e disa librave

referencë, nganjëherë edhe vetëm pas një viti, të cilat përmbajnë

gjithmonë kapituj të rinj që lidhen me aspekte të reja dhe të tjera të

trajtimit të problemeve të ndryshme, me teknologji të reja etj. Këto

kërkojnë studime të mëtejshme, të kujdesshme dhe përpjekje të

organizuara për t'i bërë të njohura rezultatet e tyre edhe përmes

literaturës në shqipe.

Kjo nuk është një dukuri e veçantë për shqipen. Te ne ndikimi i

anglishtes ndodhi më vonë, për shkak të faktorëve gjeopolitikë. (Gjërat

me sa duket filluan të ndryshojnë thelbësisht në pjesën më të madhe të

gjuhëve të Europës, në shek. XX, kur anglishtja u kthye në gjuhën bazë

të të gjitha kërkimeve shkencore. Prej gati më shumë se një shekulli

terminologjia e anglishtes moderne ka filluar të depërtojë thellë në

fjalorët terminologjikë27, duke u huazuar edhe prej shumë gjuhëve të

tjera. E për këtë arsye duhet mbajtur parasysh shprehja e prof. Xh.

21

F. Leka, Për njësimin, pastrimin dhe pasurimin e mëtejshëm të terminologjisë

tekniko-shkencore në gjuhën shqipe, në përmbledhjen “Probleme aktuale të kulturës

së gjuhës shqipe”, Prishtinë, 1983, f. 121-127; Terminologjia tekniko-shkencore dhe

gjuha e sotme letrare shqipe, “Studime filologjike” (Tiranë), 1985, nr. 1, f. 53-62. 22

Shih 20. 23

V. Dervishi, Formimi i terminologjisë së mekanikës në gjuhën shqipe,

Disertacion, Tiranë, 1990. 24

E. Dashi, Formimi i terminologjisë së zooteknisë në gjuhën shqipe, “Studime

filologjike“ (Tiranë), 1991, nr. 1. 25

H. Pasho, Terminologjia e ekonomisë në gjuhën shqipe nga Rilindja deri në v. '80

të shek. XX, Tiranë, 2005, 198 f. 26

A..Duro, Studime gjuhësore (terminologji, gjuhësi kompjuterike, kritikë-

bibliografi), QSA, IGJL, Tiranë, 2012, f. 156-171. 27

Shih Xh. Lloshi, Shqipja standarde në rrethanat e dygjuhësisë, “Studime

filologjike” (Tiranë), 2001, nr. 3-4, f. 51-52. Autori shkruan: “Fjalorët

terminologjikë nuk mund të hartohen më tej, duke vënë si detyrë paraqitjen sa më të

gjerë të shqipërimeve, dhe të mos cenohet prej kësaj kodifikimi tërësor i fushës, në

atë nivel që e kemi arritur, të vetëdijshëm se më pas do të bëjmë ribotime gjithnjë të

përmirësuara”.


Lloshit: “Gjuha e globalizmit është anglishtja…….. të gjithë fjalorët

terminologjikë duhet t’i ribëjmë anglisht-shqip dhe shqip-anglisht.”28 Për

shkaqe që tashmë dihen, disa studiues, ndonëse të pakët, janë marrë me

studimin e anglicizmave në mënyrë të drejtpërdrejtë, si: H. Shehu29, N.

Caka30, ose edhe në kuadrin e problemeve të gjuhës shqipe standarde, si:

Xh. Lloshi31 , R. Ismajli, Gj. Shkurtaj32 etj.); për anglicizmat e kësaj

periudhe është pohuar se ata (anglicizmat) në masën mbizotëruese kanë

vijuar të hyjnë në shqipe si terma në fusha të ndryshme të dijes, sigurisht

në një sasi shumë herë më të madhe se para v. 1990. Si veçori themelore

e funksionimit të tyre në gjuhë është se ata tashmë takohen jo vetëm në

rrethinat e leksikut me përdorim të kufizuar, por edhe hyjnë më në

thellësi të gjuhës, sidomos disa syresh, ndonëse rrallë, përdoren deri në

thjeshtligjërim me përmbajtjen konceptore si terma, por me kuptime të

thjeshtësuara, siç dëgjohen në të folurit e shfrytëzuesve të zakonshëm të

internetit, deri tek nxënësit, fëmijët: klikoj, maus, printoj, printer etj.

Krahas kësaj, ndryshe nga më parë, janë kristalizuar e janë

mëvetësuar edhe dy nënshtresa të tjera, të identifikuara në bazë të

funksionit që kryejnë: anglicizmat që funksionojnë si fjalë të zakonshme

si të vetme ose që krijojnë me fjalët shqipe sinonime, por me kuptime

specifike, si: shoping dhe pazar (psonisje), disko, dixhej, pab dhe lokal,

parti dhe mbrëmje (vallëzimi), si edhe anglicizma si fjalë librore

(joterma), që përdoren në masmedia, në publicistikë, në botën e

spektaklit me diferencime kuptimore ose, sipas rastit, të njëjta me fjalë

shqipe, duke i zhvendosur ndonjëherë këto të fundit ose duke u përdorur

paralel me to si: shou dhe spektakël, performancë dhe shfaqje, rezort dhe

vend pushimi.

28

Xh. Lloshi, Shqipja – Gjuhë e hapur dhe dinamike, “Studime filologjike”

(Tiranë), 2002, nr. 3-4, f. 22-32. 29

H. Shehu, Rreth fjalëve angleze ose me prejardhje nga anglishtja në gjuhën e

sotme shqipe, në përmbledhjen “Seminari Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe

Kulturën Shqiptare (Punimet e materialeve të Seminarit XIX Ndërkombëtar për

Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, Prishtinë-Prizren, gusht 2000). Fakulteti

i Filologjisë. Prishtinë 2001, 421-431. 30

N. Caka, Terminologjia e informatikës në gjuhën shqipe dhe standardizimi i saj në

fjalorë, në: “Leksikografia shqipe – trashëgimi dhe perspektivë”, Tiranë, 2005, f.

239-249. 31

Xh. Lloshi, Gjuha shqipe letrare përmes kontestimit, “Studime”, 8-9, 2001-2002,

Prishtinë, 2002, f. 101-119. 32

Gj. Shkurtaj, Si të shkruajmë shqip (Baza të shkrimit akademik), Kreu VIII,

Pasurimi dhe pastrimi i gjuhës shqipe nga fjalë të huaja të panevojshme, Tiranë,

Toena, 2012, f. 255-270.

58 Proko (Jazexhiu)

Pikërisht problemi qëndron në gjetjen e një baraspeshe, apo

barazimi, siç thotë dhe prof. Xh. Lloshi: “...parapëlqej jo përjashtimin,

por praninë e të dyja anëve të këtyre barazimeve…” 33 ndërmjet

huazimeve të pashmangshme dhe termave të shqipes, por në të vërtetë

deri në futjen e një termi shkencor të shqipes në fjalorin e gjuhës së

përditshme, është një rrugë e gjatë.

Futja e anglicizmave si shfaqje më e spikatur e globalizmit, është

më e përqendruar në fushën e informatikës. Sh. Islamaj në artikullin

“Shqipja në kontekstin e ri shoqëror-gjuhësor” ndër të tjera trajton

gjerësisht anglicizmat (sidomos termat që lidhen me informatikën) në

huazimet e sotme të shqipes dhe sugjeron se si duhet vepruar me to, duke

i ndarë në të zëvendësueshëm e të pazëvendësueshëm.34

Duhet pohuar në mënyrë të sintetizuar se termi anglez, sikurse dhe

çdo term tjetër i huaj, është e nevojshme të vështrohet i ballafaquar me

termin shqip në kuadrin e kërkesave që ai duhet të kënaqë, për t’u

përfshirë si njësi e përshtatshme në një sistem terminologjik të një fushe

të caktuar të dijes në gjuhën shqipe, në përputhje me kërkesat që shtron

terminologjia para normës dhe standardizimit, siç janë njëkuptimësia,

përpikëria, motivueshmëria e qartësia, të cilat duhet t’i gëzojë çdo term

standard, qoftë i huaj, qoftë shqip. Prandaj, në përputhje me normën dhe

standardin terminologjik, sipas rastit, duhet kaluar nga njësia e huaj tek

ajo amtare ose anasjelltas, duke pranuar atë njësi që i kënaq sa më shumë

kushtet për të qenë term normë dhe standard.

“Fjalëformimi i shqipes, - shkruan prof. Lafe, - karakterizohet nga

një zhdërvjelltësi e madhe. Ai mbështetet në radhë të parë në mjetet dhe

tipat fjalëformues të gjuhës popullore, por një peshë në rritje po marrin

edhe kalket strukturore e kuptimore prej gjuhëve të zhvilluara. Një

zhvillim cilësor përbën fjalëformimi terminologjik, ku janë përpunuar

mjete e tipa fjalëformues me kuptime sistemore

terminologjike…Ndeshja e fjalës shqipe me fjalën e huaj me pasojë

neologjinë ose huazimin është ndoshta dukuria që bie më shumë në sy në

fushën e leksikut, ku veprimtaria e planifikimit gjuhësor duhet të jetë

e pandërprerë e sistematike jo vetëm për të ruajtur fjalorin e

shqipes nga gërryerja, po edhe për hir të qartësisë së kuptimit”35. Ky

ka qenë edhe konceptimi i shqipërimeve që mbetet gjithmonë e që lidhet

me anën tjetër të globalizmit, mbi vënien ledh të globalizmit gjuhësor

33

Xh. Lloshi, Shqipja – Gjuhë e hapur dhe dinamike, “Studime filologjike” (Tiranë)

2002, nr. 3-4, f. 22-32. 34

Sh. Islamaj, Shqipja në kontekstin e ri shoqëror-gjuhësor, “Gjuha shqipe”

(Prishtinë), 2007, nr. 1, f. 52-70. 35

E. Lafe, Shqipja standarde në vështrim strukturor dhe funksional, “Studime

filologjike”, (Tiranë), 2002, nr. 3-4, 12-21.


përmes shqipërimeve të suksesshme për zëvendësimin e termave të huaj,

për t’iu kundërvënë globalizmit në anët negative të tij. Pra, globalizmi si

dukuri nuk duhet mbivlerësuar, por as nënvlerësuar, por duhen marrë

prej tij ato anë pozitive që nuk prekin veçoritë kombëtare, sidomos të

gjuhëve të vendeve të vogla, siç është dhe gjuha shqipe.

Si përfundim, duhet nënvizuar se globalizmi gjuhësor i gjen portat

hapur për të depërtuar në gjuhë nëpërmjet terminologjisë. Nisur nga

veçoritë që ka terminologjia me tiparet e saj themelore, si

ndërkombëtarësia e përmbajtjes, ndërkombëtarësia e formës së jashtme

dhe ndërkombëtarësia e formës së brendshme, këto probleme duhet të

shtrihen më gjerë në fushën e terminologjisë të fushave të ndryshme të

dijes. Në këtë artikull vetëm sa hapim një shteg për studime të

mëtejshme, mbi bazën e një lënde më të gjerë nga fusha e leksikut

terminologjik, si pjesë e rëndësishme, më dinamike dhe më e prekshme

ndaj ndikimeve të huaja e leksikut të gjuhës standarde shqipe.


Klara Kodra, studiuese e letërsisë, poete.


Klara KODRA

SHNDËRRIMI I MOTIVEVE BIBLIKE TEK ÇAJUPI NË DRITËN E BOTËSODITJES SË TIJ

"Baba Musa lakuriq", kjo poemë e Çajupit, e konceptuar që në

fillim të shekullit të njëzetë (vitet 1904-1905) me një guxim të veçantë

krijues, po e bërë e njohur tepër vonë, më 1957 (pra me një publik dhe

me një atmosferë krejt tjetër), është në fakt "vepra e jetës” së poetit. Në

të janë derdhur dhe janë shkrirë motive e personazhe të ndryshme, që

ndeshen në vjersha të veçanta të tijën këtë poemë mishërohet më qartë se

kudo larmia e problematikës në krijimtarinë e Çajupit dhe poezia

shqiptare ngrihet në një përmasë të re, të panjohur deri atëherë, ndryshe

nga ç'ndodh në letërsi të tjera dhe në lloje të tjera kombëtare të

romantizmit europian, në përmasën e ironisë.

Vepra në fjalë qe një poemë parodike, lloj edhe ky i panjohur për

shkrimtarët dhe lexuesit shqiptarë; do të thoshim deri diku një

kundërepos, që i kundërvihet ëndrrës tradicionale të rilindësve për epos

dhe, në një farë mase, një anti-Bibël, një Bibël e rishkruar nga një

skeptik (ateist apo gnostik - do ta trajtojmë më poshtë këtë çështje). Vetë

Çajupi e shpreh këtë konceptim që në titull, një paralelizëm-antitezë me

veprën e parë të tij, "Baba Tomorrin", ku autori lëkundet midis kultit të

miteve të Rilindjes, mitit të atdheut, të njeriut shqiptar (burrë a grua), të

dashurisë e të natyrës dhe mitizimit, që përbën pikërisht atë risi, atë

thyerje të "horizontit të pritjes", që shprehte guximin e tij dhe

skandalizoi shumicën e kritikëve. A duhet quajtur ironia e Çajupit si i

vetmi rast i ironisë romantike (që shkatërron çka krijon) në romantizmin

shqiptar apo si shprehje e lindjes së një drejtimi të ri letrar, realizmit?

Ndoshta këto dy dukuri ndërthuren në veprën e Poetit.

Ndërkaq "Baba Musa lakuriq". në rast se mund të quhet, siç bëmë

më lart "vepra e jetës" e poetit zagorit, nuk është kryevepra e tij për

Shndërrimi i motiveve biblike tek Çajupi në dritën e botësoditjes së tij 61

shkak të disa të metave që ia cenojnë vlerën artistike, si proliksiteti,

autobiografizmi i tepruar që shpesh nuk arrin në katarsis, mungesa e

thellimit në figurat e personazheve. Arti i vërtetë në këtë poemë

mozaikale arrihet në pjesë të veçanta, qofshin ato satirike, në unitet me

patosin kryesor që e përshkon veprën, humoristiko-satirik apo intermexo

lirike-idilike ose dramatike. Vetë struktura e poemës, ndërtimi i saj në

bazë të një shumësie motivesh që kanë vetëm një lidhje kronologjike apo

gjenealogjike midis tyre, të zhvendosura nga hipoteksti (Bibla) në

hipertekstin ("Baba Musa lakuriq"), paraqiste një rrezik të tillë për

fragmentarizëm dhe proliksitet. Në fakt kur Çajupi frymëzohet vetëm

nga motive biblike të caktuara, të veçuara, si krijimi i botës te "Punërat

e Perëndisë" ose historia e Josifit te "Zolejka", vjersha që kanë

pavarësinë e tyre, në kundërshtim me ç’ndodh te "Baba Tomorri", ai e

arrin unitetin midis mesazhit dhe formës duke na dhënë krijime me vlerë

të dukshme estetike.

Çajupi vazhdon traditën tashmë të rrënjosur në letërsinë shqiptare

qysh nga fillimet e saj, shfrytëzimin e kodit biblik (Kodit të Madh, siç e

përkufizon Herman Northrop Frye), po jo me atë respekt që tregojnë për

tekstin model paraardhësit a bashkëkohësit, shkrimtarët e vjetër a

rilindësit që e shihnin Biblën si Fjalë të Perëndisë. (Kështu që natyrisht

nuk guxonin të hynin në garë me Autorin e Madh). Ata mjaftoheshin me

zhvillimin e motiveve apo gjallërimin e personazheve, gjë që e

mundësonte konciziteti i tepruar dhe një farë skematizmi i hipotekstit

apo edhe me pasurimin e mesazhit (nga fetar në patriotik, filozofik,

shoqëror, politik).

Çajupi përkundrazi, në dritën e skepticizmit të vet, nuk e kundron

Biblën si Shkrim të Shenjtë, po si lëndë folklorike a legjendare, madje

mitologjike (mitologji judaiko-kristiane në vend të mitologjisë pagane).

Siç thamë, paraardhësit a bashkëkohësit e Çajupit që u frymëzuan

nga Bibla, derdhën në motivet e huazuara (d.m.th. në njësitë e vogla të

subjektit që u rindërtuan) problematikë fetare-patriotike, politike, etike,

shoqërore. Ata frymëzohen nga hipoteksti kryesisht në gjininë e poezisë

(në poezi e poema fillimisht, vonë në drama, si Noli, Fishta dhe më vonë

Haxhiademi). Në përgjithësi veprat e tyre i përshkon patosi dramatik a

tragjik a romantik, epizmi a lirizmi.

Çajupi qe i pari që e mori lëndën biblike duke e mbrujtur përsëri

me patos humoristiko-satirik dhe krijoi, për herë të parë në letërsinë

shqiptare, një lloj të ri, poemën parodike (ndoshta duke u frymëzuar nga

"Vajza e Orleanit" e Volterit). Çajupi, përveç qëndrimit ironik që mban

gjatë ritregimit të historive biblike (që përkufizohet nga studiuesja F.

Dado si "ironi e fshehur"), i jep vetes lirinë për t'i ndryshuar në bazë të

62 Kodra

fantazisë së vet motivet e marra nga Bibla 1 . Ai niset nga katër

makrotemat e librit të Zanafillës, mëkati origjinar, historia e përmbytjes,

rrëfimi për Abrahamin dhe historia e Jakobit dhe Josifit, dhe nga

mikrotemat e përmbajtura në to, po i ndryshon në përputhje me

konceptet e veta. Mëkatin origjinar të mosbindjes dhe krenarisë, të

simbolizuar te ngrënia e frytit të ndaluar nga çifti i parë (në fillim Eva,

mandej Adami nën ndikimin e saj) e shndërron në mëkat epshi, madje

kurorëshkeljeje dhe Evën (mëkatare para Perëndisë, po besnike ndaj të

shoqit, aq sa kërkon të ndajë me të pushtetin e supozuar që pret nga

shkelja e saj) e shndërron në kurorëshkelësen e parë, madje e bën të ketë

marrëdhënie me Djallin dhe të lindë fëmijë me të.

Marrëdhëniet e supozuara të grave me Djallin kanë qenë një

besëtytni e përhapur në mesjetë, po figura e Djallit ka tërhequr shumë

poetë romantikë e pararomantikë evropianë, që e kanë identifikuar

shpesh me rebelin, kryengritësin sipas traditës së themeluar nga Miltoni,

që i paraprin romantizmit. Te "Demoni" i Lermontovit figura e Djallit

(Demonit) është ambivalente: ai është kryengritësi krenar dhe i vetmuar,

po edhe egoisti që, kur dashuron, mund vetëm të shkatërrojë me

dashurinë e vet dhe të japë, në vend të jetës, vdekjen. Nuk e dimë nëse

Çajupi ka mundur të njohë Lermontovin, ndonëse kjo hipotezë s'mund të

përjashtohet (ndoshta në ndonjë përkthim), po dimë me siguri nga vetë

dëshmia e poetit që ka njohur dhe admiruar Miltonin, të cilit ia lavdëron

"penën e artë". Megjithatë konceptimi i tij i djallit është i ndryshëm nga

ai i Miltonit. Pena e Çajupit ka qenë ngjyer në acidin e satirës. Djalli i tij

i ngjet më tepër Mefistofelit të Gëtes, ndonëse në përmasa shumë më të

reduktuara: në marrëdhënie me Evën ai ngjet më tepër me një joshës

mashtrues që e bind në fillim ta tradhtojë burrin me fjalë të ëmbla dhe

dinake, kurse më vonë, kur ajo largohet nga i shoqi dhe i kërkon të

bashkëjetojë me të, e largon me fjalë cinike dhe ironike (Të tilla fjalë

s'kam thënë/ ti qënkeshe më djall se unë).

Do të shohim se motivi i kurorëshkeljes do të bëhet lajtmotiv te

"Baba Musa lakuriq" qoftë duke u mbështetur te Bibla, qoftë duke e

ndryshuar atë lirisht (Çajupi kurorëshkeljen e shmangur te Bibla në

episodin e Sarës me Faraonin e shndërron në kurorëshkelje reale, duke

shtuar madje episodin me Abimelekun, kurse në episodin e gruas së

Putifarit, që ai e quan Petrefi, dhe Josifit ai i qëndron besnik zhvillimit të

ngjarjeve në Bibël).

Këtij motivi Çajupi i drejtohet për të shprehur tri ide: skepticizmin

e tij ndaj gruas, kultin e pasionit, karakteristik për romantizmin që e

1 Për këto ndryshime flitet në artikullin interesant të Teuta Toskës “Baba Musa lakuriq”

dhe teksti biblik” në revistën “Kërkime universitare”, 2003, nr. 7 (Botim i Universitetit

të Gjirokastrës).


konceptonte atë si një forcë fatale të pandalshme që shkel çdo ligj e çdo

rregull moral, demaskimin edhe në plan moral të tradhtarëve grekomanë

dhe përfaqësuesve të klasave të larta që mbyllnin sytë para tradhtisë së

grave për shkak interesi.

Qëndrimi i poetit ndaj kësaj dukurie është ambivalent: dënimin e

rreptë e ndërthur në ndonjë rast me një ndjenjë mëshire a simpatie kur e

lidh kurorëshkeljen me dashurinë-pasion (siç ndodh me marrëdhëniet e

patriarkut Abram me konkubinën e tij Agar, që nuk motivohen me

dëshirën për të pasur fëmijë, madje me mbështetjen e gruas që nuk

lindte, si në Bibël, po me një dashuri të jashtëligjshme më të fortë se

dashuria për gruan, kështu që, sipas Çajupit, patriarku do të zgjidhte të

dashurën, duke u ndarë nga e shoqja, sikur të mos e pengonte Perëndia).

Gjykimi i poetit është ambivalent edhe ndaj çështjes së martesave

të pabarabarta në moshë: kështu martesën e dytë të patriarkut Abram me

Heturën e re dhe të bukur, aty e ironizon (Fatmirë Burri që more!/ ... Me

djem i mbushe shtëpinë/ Edhe kryetë me brirë!/) aty e simpatizon, duke e

përligjur me forcën e pasionit që nuk pyet për moshë dhe duke kaluar

këtu në planin personal autobiografik (Mos thojni se dashuria/ Është

vetëm për të rinë;/ Kurrë, kurrë pleqëria/ Nuk' e ndalon dashurinë./ Ndaj

mos qesëndisni pleqtë/ si Abrami kur punojnë, / Kanë dhe këta të dreqtë/

Të duan e të gëzojnë. / Për ndjenjat e dashurisë/ Mos u çuditni me

plaknë/ Ndë kohë të pleqërisë/ Dashuria na ngron gjaknë... / Njeriu është

si verë/ Sa m'e vjetër, m'e pëlqyer...

... - Moj mike, ç'është kjo punë? / Pse shtirej sikur s'më nje? / Po

kur të plakesh si unë/ Nukë do të jesh si je. / ... Mos përqesh ashtu më

rruash / Se dhe pleqtë kanë gjak .../ Ndaj të lutem të më duash/ ... në ke ti

bukurinë/ Unë kam zemër të ngrohtë ...)

Ironia papritur u lë vendin shfrimeve lirike dhe motivit

autobiografik, që kanë po aq vlerë artistike duke qenë pjesë përbërëse të

individualitetit krijues të Çajupit, që e do me pasion jetën me gëzimet e

saj, ndër të cilat bën pjesë edhe dashuria, dhe si poet do të dëshironte një

rini të përjetshme.

Në funksion të motivit erotik, po edhe të konceptimit negativ për

gruan si shkaktare katastrofash, Çajupi ndryshon edhe episodin e

vëllavrasjes: vrasja e Abelit nga Kaini në poemë motivohet jo nga zilia

për parapëlqimin e Abelit prej Perëndisë si në Bibël, po nga rivaliteti

dashuror për shkak të dashurisë së përbashkët ndaj motrës së tyre, Adës.

Ideja për gruan si shkaktare fatkeqësish do të ndeshet shumë më tej

në poemë në episodin e dhunimit të Dinës, bijës së Jakobit, nga Sikhemi,

që sjell një masakër; ky episod do të lidhet nga Çajupi me katastrofa të

tjera historike, si lufta e Trojës e shkaktuar nga bukuria dhe

kurorëshkelja e Helenës.

64 Kodra

Skepticizmi i Çajupit ndaj gruas në plan moral ka vend të gjerë në

këtë poemë satirike. Për ta shprehur atë ai shndërron në kurorëshkelëse

edhe gra që në Bibël jepen si besnike, në fillim Eva, siç e pamë, mandej

Sara, Rebeka, mandej i jep një vend të veçantë gruas imorale të Putifarit

(Petrefiut) që e quan Zolejkë. Poeti shpreh në fillim gjykimin

skajshmërisht të rreptë për gruan (Gruaja me dhelpërira/ Lindet, rron

dhe do të vdesë) dhe me një kreshendo arrin deri në demonizimin e saj

(Perëndi, kur bëre gratë, / Pse bëre djajtë ndë jetë?/ Pun' e tepër, paç

uratë...). Për këtë skepticizëm të skajshëm që bie ndesh, - në krijime të

tjera të Çajupit, po edhe në vepër që kemi në dorë, - me idealizimin e

grave shqiptare dhe me kultin e gruas si nënë janë dhënë shpjegime të

ndryshme nga studiuesit, që e shohin si aspekt të veçantë të skepticizmit

të poetit ndaj thelbit moral të njeriut apo i atribuojnë shkaqe

autobiografike.

Mendojmë se të tilla shpjegime qëndrojnë (Çajupi pohon diku në

këtë poemë se "njeriu është egërsirë" dhe shfren në mallkime kundër

grave që ka dashur dhe s'i qëndruan besnike (Moj Sirmo, Zoti të faltë/

Desha të të marr për grua, / Po ti re vetë ndë baltë ? Dhe sot nukë je për

mua ... Mike jeshe faqebardhë/ Pse u bëre faqezezë2?/ ... ti nuk më deshe

kurrë, / Ma keshe me të pabesë!/ ... Kur ka plot krimba përmbrenda/ Ç'e

do bukurinë molla ?/ ... dhe Rina më përzuri,/ Po qëkur mbeti jetime/

Përpjek kokënë prej muri/ ... nukë ka gra me besë/ ... Gjithë gratë na

gënjejnë ...).

Mendojmë të plotësojmë këto mendime të studiuesve me një shkak

tjetër, ndikimin e mundshëm të Çajupit nga demonizimi romantik i gruas,

që u shfaq krah për krah me kultin e saj në atë pjesë të romantizmit që do

t'i paraprinte dekadentizmit; pra, poli tjetër, poli negativ i konceptimit të

gruas: përballë gruas engjëll, gruaja demon3. Ky konceptim i skajshëm i

figurës së gruas nuk ka qenë i zakonshëm për romantizmin shqiptar, i

prirë nga figurat ideale të burrave dhe grave. Po nga ana tjetër, poeti ka

një adhurim të vërtetë për gruan shqiptare (Shqipëri, moj jetëgjatë/ Zot' i

Math të faltë gratë/ ... Të gjitha besnike janë:/ Nder' e burrave e mbanë/

Dhe kur nuk i kanë pranë) dhe një respekt të jashtëzakonshëm për gruan

nënë si dëshmojnë këto vargje, nga më të bukurit dhe të çiltrit e poezisë

shqiptare me këtë temë: Syr' i mëmës është dritë,/ Që na ndrit nat' edhe

ditë. / Fjal' e mëmës është shpresë, / Lot' i mëmës është vesë / Gjir' i

mëmës së vërtetë/ Burimi që na jep jetë.

2 Nënvizimi im (K.K.)

3 Profesor Ali Xhiku, te vepra e tij “Letërsia shqipe si polifoni” e kundërshton këtë tezë,

po nuk jep argumente të mjaftueshme. Në favor të tezës sonë është njohja nga ana e

Çajupit e poezisë së Hajnes ku gjenden figura demoniake si Lorelai dhe Salomeja.


Edhe në këtë poemë, satirike në thelbin e saj, poeti gjen theksa

dramatikë për të përshkruar tragjedinë e grave të mbetura vetëm, ndërsa

burrat kanë emigruar, tragjedi kjo tipikisht shqiptare: Të tërë jetën

mundoni/ Dhe bukë s'kini të hani!/ Nga ngulçimi buxhit era / Se rënkojn'

e qajnë gratë; / Çlodhuni, pak moj të mjera / Se punoni dit' e natë!/

Burrat vetëm u lanë/ Dhe ripen në dhe të huaj...

Çajupi, pra, ushqen për gruan (kryesisht për gruan shqiptare, po

edhe bashkëshorten zvicerane e kujton me dashuri e respekt të thellë

duke e quajtur "engjëll të perëndisë") edhe adhurim edhe mëshirë

tragjike për gjendjen e saj të shtypur, po çuditërisht me këto ndjenja

përzihen edhe ndjenja përbuzjeje dhe nënvleftësimi.

Studiuesit F. Dado dhe A. Xhiku i shpjegojnë këto ndjenja të

fundit në plan social: si ndikim i mendësisë së shtresave të larta (F.

Dado)4 ose, më gjerë, i mendësisë maskiliste në përgjithësi (A. Xhiku)5.

Edhe këto shpjegime të fundit nuk mund të përjashtohen, por përbëjnë

një të papritur për një demokrat si Çajupi që i demaskon klasat e larta në

shumë drejtime dhe është për lirinë e njeriut, pra, duket se e quan të

denjë për këtë liri. Edhe kjo dukuri përbën një nga kontradiktat në

botësoditjen a "vizionin e jetës" të Çajupit, që nuk mund të mos shprehej

në "veprën e jetës" së tij.

Edhe besimi i tij iluminist në progresin (E vërteta mbretëron/ E

mira nukë harronet, / Lum, lum' ai që duron/ Më në fund do të nderonet /

... Kush punon për Shqipërinë/ Si atdhetar i vërtetë/ Dhe në vdektë për

Lirinë / Do të mbaet mend për jetë. / Lum, lum ata që mundohen/ Për

vendë tek kanë lerë/ Për jetë do të nderohen/ Si Rusoi me Volterë)

ndeshet me një skepticizëm të dhimbshëm ndaj thelbit moral të njeriut

(Njeriu është egërcirë/ egërcir' e Gjithësisë) dhe ndaj ecjes përpara të

botës (Kjo botë gjerë e gjatë/ Do të vejë siç ka vatë).

Problematika sociale-etike, e mishëruar në motivet biblike të

poemës "Baba Musa lakuriq" në mjaft raste rrezaton një forcë

demaskuese kur poeti, duke u fshehur shpesh pas personazheve dhe duke

folur me gojën e tyre, zbulon lakuriq për të goditur me kamxhikun e

satirës skllavërinë e njeriut nga njeriu, korruptimin e sundimtarëve:

Shiko, një meleun vetë/ Punojnë për një njeri!/ ... Një gomar, kur është

mbret, / Të gjukon edhe të vret/ Të vret edhe s'të paguan, / Të merr

gjënë, të merr gruan,/ Të merr nderë, pastë nëmë!

Po ka edhe raste që përmes kësaj problematike shprehet pesimizmi

i Çajupit për njeriun dhe jetën, një pesimizëm që ngjan si ekzistencial

dhe do të hynte shumë më vonë në letërsinë shqiptare, mendimi se e

4 F. Dado, A. Z. Çajupi. Jeta dhe vepra, Bot. i A.Sh., Tiranë, 1983, f. 124.

5 A. Xhiku, Letërsia shqipe si polifoni, “Dituria”, T. 2004, f. 143-144.

66 Kodra

keqja ka lindur bashkë me njeriun dhe jeta është në vetvete absurde

(Nukë ka gjë m'e vërtetë/ Se vdekja ndë këtë jetë .../ Ç'është jeta, mor të

gjorë? / Një ëndërm një çast, një orë/ ... I math, i vogël e mbret/ Të tërë

vdekja na pret... / O Zot, korbi, korb' i ziu/ Rron më shumë se një kalë,

Rron më tepër se njeriu!/ Përse, ç'është shkaku vallë?).

Vërtet, energjiku Çajup përpiqet të kapërcejë këto çaste pesimizmi,

të sublimojë mendimin e vdekjes me pavdekësinë e kujtimit (Lum ai që

vdes me nder/ Nga të mirat që ka bërë:/ Ati nuk' i humbet nami, / Bota

për të përgjërohet ...), ta quajë shkurtësinë e jetës njerëzore dhe

"demokracinë" e vdekjes që "me dy-tri kut varr/ Na bën gjithë barabar"

si nxitje për ta jetuar në mënyrë të denjë këtë jetë të shkurtër, për të

kapërcyer lakminë dhe urrejtjen që i dallon "ca njers ndë jetë/ Zemërliq e

kokëshkretë" që "vjedhin, shajnë, vrasin, presin/ Sikur nukë do të

vdesin!"

Madje aty-këtu poeti shpërthen edhe në disa theksa revolte

shoqërore:

Ngjer kur, ngjer kur do t'i lëmë

Të mëdhenjtë të na zveshin?

Ne të qajn, ata të qeshin!

Ngjer kur, ngjer kur do t'i durojmë?

Për ta, ngjer kur të punojmë?

duke shtuar edhe fjalët kuptimplote:

O Shqipëtarë, të mjerë

Mos u mbajni me bejlerë ...

Revolta spontane kundër padrejtësive shoqërore, që kishte nxjerrë

krye te "Baba Tomorri", këtu arrin kulmin.

Tani është rasti t'i kthehemi çështjes aq të diskutuar të ateizmit të

Çajupit që mbrohet nga shumë studiues dhe që duket sikur dëshmohet

nga çmitizimi që ai i bën Biblës. Çajupi qe në radhë të parë një

antiklerikal i zjarrtë, siç duket nga demaskimi që ai u bën klerikëve në

plan moral:

.....Patrikët tanë

Gjithë për besë mundohen;

Nga të dashurat që kanë

S'kanë kollaj të martonen...

Tani punojnë për besë

Agjërojnë duke ngrënë

Grat i duan pa martesë...

...................................

Një papë, veç nga të tërë,


Alexandr' e emërojnë,

Shumë turpe kishte bërë

Po Patrikët tan'e shkojnë.

Ironia e Çajupit këtu shndërrohet në sarkazëm, sarkazma në shfrim

të hapur zemërimi. Po do të shohim se poeti ironizon edhe dogmat

kryesore të fesë së krishterë: lindjen e mbinatyrshme të Krishtit,

ringjalljen e tij:

Do të besoj Shën Marinë,

Këtë grua të bekuar

E cia polli Mesinë

Me Frymën e Shëntëruar!

Do të besoj, or të mjerë

Krishtin që nuk e kam parë

Që shpëtoi njers të tjerë

Dhe la të tjer' e e varë!

Do të besoj kur më thoni:

Krishti vdiq (gjë e vërtetë),

Dhe që të mos zemëroni

Besoj q'u ngjall prapë vetë!

Si gjithë ..... besoj dhe unë

Sa shëntorë kanë qënë

Po besoj dhe tjatër punë:

Besoj mëndja na ka lënë!

Çajupi shprehet me ironi edhe për jetën e amshuar:

... ndë varre, kur sho eshtra

Që mbanë dhe bien erë...

Them: Këto janë gënjeshtra,

Kush vdes s'ngjallet tjetër herë!

Ç'jetë tjetër do të presëm

Si besojn' ata që s'dinë!

Është nevojë të vdesëm

Pra të shomë Perëndinë?

Me sy hapët e i gjallë

Sa gjëndem ndë këtë jetë

Pse nuk'e sho kurrë vallë

Ta besoj me të vërtetë.

Duetë që të mbyll sytë

Pra ta sho? Qeshni me mua:

N'ësht' e tillë jet' e dytë

68 Kodra

Të tillë jetë s'e dua!

Së fundi Çajupi ngre problemin e së keqes për të cilën quan

përgjegjës Perëndinë që e lejon:

Shuko njerstë që ke bërë,

Pse s'ke për ta një dëshirë?

Baba të kanë të tërë,

Pse ka të liq dhe të mirë?

Njerst' e liq, ndë këtë botë,

Pse të rrojn'e të gëzojnë?

Njerst' e mirë dhe të zotë

Përse vuajn' e rënkojnë?

Ke thënë se nd'atë jetë

Të liqtë do t'i mundosh;

Po kur i ke bërë vetë

O Zot, qysh do t'i gjukosh?

Bërës e gjukatës, s'vjen...

Dhe s'ka gjyq më të vështirë.

Një njeri që s'të pëlqen

Pse nuk e bën më të mirë?

Ay që bën dhe gjukon

Nukë gjukon me të drejtë,

Vetë flet, vetë ndëgjon

Pas fjalës që thonë pleqtë.

Në mos të pëlqen kjo botë

Je fajtor vetë më parë:

Kur je vërtet Fuqiplotë

Pse s'e bën të vejë mbarë?

Vihet, pra, në dyshim, e drejta e Zotit për të gjykuar të ligjtë,

meqenëse quhet si bashkëpërgjegjës me ta, derisa i krijoi të tillë. Çajupi

s'e shtron problemin e "gjykimit të lirë" të njeriut, që i duket në

kundërshtim me plotfuqishmërinë e Zotit.

Logjikisht nga këto pohime të Çajupit rrjedh përfundimi që Zoti

ose është i padrejtë a i pafuqishëm ose nuk ekziston.

Shohim, pra, që Çajupi s'beson në Zotin e krishterë, Atin e dashur

të njerëzve, as në Krishtin si bir të Perëndisë; në fakt, s'beson në Zotin e

feve të organizuara që hyn në marrëdhënie me njeriun, e do dhe kujdeset

për të. Nuk është as panteist si Naimi se asgjëkund nuk flet për një

identifikim midis natyrës dhe Perëndisë.Po mos vallë beson në Perëndinë

e disa filozofëve, në një perëndi indiferent ndaj njerëzve, si Volteri, në

Shkakun e Parë të Njutonit, në Perëndinë pavetore - tërësi ligjesh si


Fihteja, pra, është deist, apo është agnostik si Kanti dhe mendon se

Perëndia, edhe në ekzistoftë, nuk mund të njihet nga njeriu, meqenëse i

takon botës së numeneve dhe jo të fenomeneve? Janë mundësi që s'mund

të përjashtohen, po mbetet pyetja e pazgjidhur se ç'do t'i duhej njeriut një

perëndi e tillë e largët dhe indiferente dhe a nuk do të arrinte atëherë

Çajupi me dashurinë e tij për jetën dhe aspiratat e tij të larta morale në

po atë përfundim që arriti Alfred de Vigny, se duhet t'i përgjigjemi "me

një heshtje të ftohtë/ heshtjes së përjetshme te hyjnisë"?

Pra, mendojmë se s'ka argumente të mjaftueshme për të pohuar

ateizmin e Çajupit, se ai mund të jetë ndalur te deizmi si mësuesit e tij

iluministë, ose të ketë hedhur një hap më tutje duke arritur në

agnosticizëm. Mund tiketë arritur edhe në ateizëm, por poezia e tij nuk e

dëshmon me siguri. Te “Vajet” Poeti vërtet lëshon klithmën “Edhe

Perëndinë tani s’e besoj!”, por, siç vë re edhe studiuesja Dado, ky është

një pohim emocional dhe jo filozofik. Ekuacioni filozofik ka tri zgjidhje

të mundshme.

Në një vend Çajupi, duke shprehur skepticizmin ndaj natyrës

njerëzore, pohon nevojën e ekzistencës së Perëndisë si bazë për moralin,

si mjet edukimi:

Njeriu është egërcirë

..............................

Kush e bën njerinë e mirë?

Turpja, frikë e Perëndisë!

Këtu ai është afër me Volterin i cili pohonte se "në rast se Perëndia

s'do të ekzistonte, do të duhej të krijohej".

Gjithashtu Çajupi diku e përmbys pohimin e krishterë "Perëndia

është dashuri" për të pohuar se "Perëndi në këtë jetë/ është Dashuria

vetë", duke e përfytyruar si Erosin e Paganëve a ndoshta si një forcë

jetësore.

Një gjë është e padyshimtë; poeti dënon kishën e klerikët për rolin

përçarës në mes të Shqiptarëve dhe për korrupsionin; dogmat dhe

praktikat fetare për rolin negativ të tyre në marrëdhënie me lirinë e

njeriut dhe me etjen e tij për dije; diku ai pohon se besimi fetar është

karakteristik për "ata që s'dinë", domethënë e lidh fenë me padijen sipas

konceptimit disi skematik të iluministëve.

Po si duhet kuptuar ëndrra patriotike e poetit në pjesën e 33-të të

poemës, ku Krishti dhe Muhameti paraqiten si dy vëllezër para Zotit dhe

pas ndërhyrjes së Naimit dhe Papa Kristo Negovanit, Perëndia pohon:

Sot e tutje Shqipëria/të jetë lule ndë botë/ Se pjellka trima të zotë/ Të

rroj' e të jetë e lirë/ Si ç'ka qenë dhe më mirë! Mendojmë se këtu

Perëndia është më tepër simbol a konvencion artistik a ndoshta Çajupi

70 Kodra

do të mbështetet te besimi i njerëzve të thjeshtë për edukimin e tyre

patriotik.

Le të ndalemi edhe te personazhet që Çajupi mori nga Bibla: a

arriti ai t'i shndërronte në personazhe artistike? Në fakt te "Baba Musa

lakuriq" gjejmë një galeri me personazhe të marra nga Bibla: Adami,

Eva, Djalli, Kaini, Abeli, Ada, Abrami, Sara, Abimeleku, Faraoni, Isaku,

Rebeka, Jakobi, Josifi, Zolejka etj

Në përgjithësi Çajupi vetëm sa i skicoi: disa prej tyre do të

premtonin për kompleksitet. E tillë është Eva, e cila në fillim

përshkruhet me ngjyra idilike në dashurinë e saj për Adamin, me

ndrojtjen e saj të fillimit (Kur pa Adhamnë ndë gjumë/ Eva u çudit më

shum/ Kishte turp e kishte frikë/ Iu afërua një çikë/ ... Se ju duk sikur i

gjente ... Me vrap nga duart i iku/ Dhe u fshe prapa te fiku, mandej me

besimin tek i shoqi (Të tilla fjalë me shpresë/ Kur ndëgjoi Eva qeshi/

Adhamit i vuri besë), pastaj me pasionin e papërmbajtur për Djallin dhe

së fundi me katarsisin nëpërmjet amësisë, kur ajo fiton virtyte që e bëjnë

të ngjashme, sipas poetit, me një grua shqiptare (Eva, si një Shqipëtarkë/

Vetë bënte drek'e darkë/ Dhe si një mëm’ e vërtetë/ Çilimit i rriti vetë).

Poeti i atribuon asaj një dashuri amnore aq të fuqishme, sa kur djali i saj

vret të vëllanë, ajo vdes nga hidhërimi (Kur i thanë, duke qarë/ Se Abeli

ra i vrarë/ Mëma Evë ra ndë stromë/ ... Nesërme s'u gdhi e gjallë). Edhe

Adami jepet nga poeti si një figurë e ndërlikuar që në fillim, kur e shoqja

e tradhton, nuk mendon gjë tjetër veçse të marrë hak dhe do ta bënte, po

të mos pengohej nga Perëndia, ndërsa më vonë ai evoluon deri në falje

për hir të dashurisë që ka për gruan (Ndjem ... në të fjeva/ Po ktheu të

rrish me mua/ Ktheu, mike të jam falë/ Mos më le vetëm ndë jetë/ Ktheu

përsëri me djalë/ Pra bën si të duash vetë...) dhe për hir të kësaj dashurie

ai, i mbetur vetëm, kërkon vdekjen dhe ajo i vjen (në kundërshtim me

Biblën ku ai jeton gjatë dhe nxjerr në dritë shumë bij e bija); Kaini, që

Çajupi e jep si bir të Djallit, është i ngjashëm me "heroin e zi" të

romantikëve, jepet pas pasionit të incestit me të motrën dhe vret vëllanë

tradhtisht (Kain' u afërua/ Bëri sikur u gëzua: / E puthi, pastaj u kthye/ I

ra me një gur ndë krye) dhe së fundi vritet edhe vetë tradhtisht nga i nipi.

Figurë e ndërlikuar është edhe Abrami, të cilit i jepet vend i madh

në poemë: në fillim ai vizatohet si njeri i dhembshur, që ndërhyn te Zoti

kur ai do të shuajë me gjithsej Sodomën dhe Gomorën; që e vlerëson

shumë mikpritjen; edhe në Egjipt ai ndjen dhimbje për fatin e skllevërve,

po pranon një kompromis, duke ia lënë Sarën Faraonit që të shpëtojë

jetën e vet; ai ndjen një pasion të zjarrtë për Agarin, për të cilën do të

ishte gati të linte gruan (kjo është shtesë e poetit se në tiparet e tjera

Abrami përshkruhet i ngjashëm me Abramin biblik). Në episodin e

Abramit dhe Agarit shprehet koncepti i Çajupit për forcën e madhe të


dashurisë (Patriku mëndjen e humbi/ Nga inati nukë mbaet/ mendonet si

të punojë:/ Me gruan' e ti të ndaet,/ Apo mikenë të tbojë?/ Nga mendimi

rrin pa gjumë/ Nat' e dit' Abram i gjorë,/ Se miken e do më shumë/ Se

gruanë me kurorë!/ ... Miku me mikenë qanë/ Me të madhe breng' u

ndanë!)

Në mjaft raste Abrami bëhet zëdhënës i poetit. Kështu ndodh edhe

në fjalimin prej misogjini që ai i mban të birit për t'ia mbushur mendjen

të mos martohet (edhe kjo gjë shtesë e Çajupit që s'e ka Bibla): Dua të të

them ca fjalë/ Ndëgjomë se të kam djalë/ Në do që të mos kesh brirë/ Të

mos martonesh më mirë./ Ndëgjo, bir, ç'është martesa: / Gjë e rreme si

dhe besa .../ Është zgjedhë për çdo burrë,/ Zgjedha s'është e mirë

kurrë....

Për një personazh interesant premtonte edhe Sikhemi, që vizatohet

si një djalosh mendjelehtë i dhënë pas femrave dhe që shfrytëzon pozitën

e tij të lartë për t'i shtënë në dorë; egoist deri në pikën që përdhunon

Dinën, e cila nuk jepet as nga lajkat, as nga premtimet e tij për pasuri,

megjithatë më vonë është gati të bëjë çdo sakrificë për hir të dashurisë

ndaj saj.

Vetë figura e Dinës me krenarinë e saj të kujton Viton përballë atij

që e kujton turk, te "Atdheu dhe dashuria". Poeti përshkruan dobësinë e

saj në fillim, ndjenjën e frikës, që megjithatë ajo e mposht dhe i drejtohet

me krenari djalit që e lakmon: Zotëni ngjer tani kurrë/ S'ka guxuar tjetër

burrë/ Të më flasë kështu pa ndrim/ ... Shko mik, shko ndë punë tënde/,

Dhe mbaro këto kuvënde/ Tek unë këto s'të shkojnë/ Se kam njers që më

mburojnë: / Mos pandeh se jam e shkretë/ Vëllezër kam dymbëdhjetë.

Poeti i skicon këto personazhe nëpërmjet portretit fizik, dialogëve

a monologëve, po nuk përpiqet t'i individualizojë nëpërmjet gjuhës, siç

ka vënë re me të drejtë studiuesja F. Dado (një mjet karakteristik për

realizmin ky, që poeti do ta përdorë me sukses te "Katërmbëdhjetë vjeç

dhëndër", po që s'është ende karakteristik për artin e tij).

Të vetmin përjashtim në këtë drejtim e gjejmë te gjuha e Zolejkës

dhe e Josifit në episodin biblik të birit të Jakobit me gruan e Putifarit

(Petrefiut), Zolejkës. Zolejka individualizohet nëpërmjet gjuhës

lajkatare, me nota sensualizmi dhe Josifi përmes një gjuhe të thjeshtë,

plot takt e delikatesë:

Të dua, të dua shumë!/ Natë, ditë rri pa gjumë/ ... Faqja jote posi

molla/ Goja jote si qershia ... ; Zonj’e madhe të jam falë/ Jam rob’ i

zotërisë suaj/ Këto fjalë mos m’i thuaj.

Në fakt këto dy personazhe janë nga më të plotët e poemës. Josifi

mishëron “heroin ideal” të romantizmit dhe Zolejka “gruan fatale”

jashtëzakonisht të bukur, po egoiste e zemërzezë, po Çajupi i vizaton

këto karaktere edhe në përputhje me realizmin, me thelbin e tyre

72 Kodra

shoqëror dhe psikologjik, që zbulohet në një situatë tepër të tensionuar.

Zolejka është aristokratja e llastuar dhe me vese, e mësuar që t’i binden

të gjithë, po edhe gruaja që vuan nga mungesa e dashurisë dhe është e

etur për lumturi, megjithatë dashurinë-pasion ajo e koncepton vetëm në

mënyrë egoiste, me dëshirën për ta shtënë në dorë me çdo kusht atë që

dashuron, pa pyetur as për ndjenjat dhe ndërgjegjen e tij, as për detyrën e

besnikërisë ndaj të shoqit, e gatshme madje për të arritur deri në vrasje;

dhe, kur nuk i plotësohet dëshira, nuk mendon veçse për hakmarrje.

Josifi është njeriu i thjeshtë nga populli, besnik, mirënjohës dhe i çiltër,

që i respekton të tjerët dhe ndjenjat e tyre aqsa edhe refuzimin e

dashurisë së Zolejkës e bën me takt e nderim dhe jo me vrazhdësi, që

qëndron i patundur para tundimit të pasionit dhe pushtetit. Çajupi ka

arritur t’i pikturojë këto karaktere në mënyrë të goditur, sepse ato

jetojnë, ndryshe nga personazhet e tjera, kryesisht brenda një episodi

mikrodramë (në fakt për Josifin jepen edhe episode të tjera, po thelbi i tij

zbulohet kryesisht në episodin e lartpërmendur).

“Baba Musa lakuriq” thyente shumë mite dhe shumë tabu, prandaj

edhe Çajupi ngurroi aq gjatë ta botonte dhe poema pa dritë vetëm pas

vdekjes së tij. Veçse në këtë kohë ishin krijuar mite të tjera, ai i “njeriut

të ri”, i “vendit të lumtur socialist”, prandaj një poemë e tillë binte sërish

ndesh me “horizontin e pritjes” së publikut. Nga poema (që u botua e

censuruar) u pranua vetëm fryma patriotike, demaskimi i klerikëve dhe i

dogmave fetare dhe protesta shoqërore që u interpretuan në përputhje me

ideologjinë e kohës dhe nuk e kundërshtonin atë. U lanë jashtë kulti i

pasionit të lirë që thyen rregulla e ligje, skenat erotike disi licensioze, që

tmerronin puritanizmin e studiuesve të kohës së diktaturës, u bënë

përpjekje për të zbutur skepticizmin ndaj thelbit moral të njeriut, ndaj

gruas dhe momentet e pesimizmit. Në një fare mënyre poema u sterilizua

duke kaluar në filtrin ideor me gjithë përpjekjet e studiuesve seriozë. Sot

që kjo poemë i del përballë publikut të kohës së trazuar të pasdiktaturës

në botimin kritik të plotë, të kujdesshëm dhe me standarde të larta

shkencore të akademikut Jorgo Bulo6, ka ardhur koha për një rivështrim

të saj sa më objektiv, që të synojë t’i japë vendin e duhur në vargun e

veprave letrare shqiptare të frymëzuara nga Bibla dhe në tërë

krijimtarinë e Çajupit.

6 A. Z. Çajupi, Vepra II. Botimet “Toena”, Tiranë, 2008, 246 f.


Arben Puto, Akademik, historian.


Arben PUTO

PËR NJË VLERËSIM OBJEKTIV TË PRINCIPATËS SË VIDIT

(ME RASTIN E 100-VJETORIT TË SAJ)

Është shfaqur tanimë dhe po gjen terren një orvatje për ta vënë 29

korrikun e 1913-ës, kur Fuqitë e Mëdha krijuan Principatën e Vidit, në

një plan, në mos edhe më shumë, me 28 Nëntorin e vitit 1912, kur

Kuvendi Kombëtar i Vlorës shpalli Pavarësinë dhe formoi Qeverinë e

Përkohshme të kryesuar nga Ismail Qemali. Në thelb, Principata trajtohet

si shteti i parë shqiptar i pavarur, si Mbretëria e parë. Në këtë hulli

Qendra e Studimeve Albanologjike ka vendosur të organizojë një

konferencë shkencore me rastin e 100-vjetorit të ngjarjes.

Natyrisht principata e Vidit nuk mund të fshihet nga faqet e

historisë shqiptare, sikurse edhe shumë ngjarje të tjera. Por, varet se si do

të trajtohet ajo në këndvështrimin historik. Principata nuk ka karakter

kombëtar, është sjellë nga jashtë. Rrjedhimisht, 100-vjetori i saj është një

datë si mjaft të tjera në historinë e periudhës së Pavarësisë. Ajo nuk

mund të trajtohet si një ngjarje e madhe kombëtare. Ideja për këtë

vlerësim pa vend është shfaqur që vitin e kaluar më 29 korrik, që përkon

me datën kur Konferenca e Ambasadorëve e Londrës njohu pavarësinë e

Shqipërisë nën kontrollin dhe garancinë e Fuqive të Mëdha. Kanë dalë

në shtyp disa shkrime, që jo vetëm e përkujtojnë atë datë, gjë që është

normale, por edhe bëhen vërejtje kritike që 100-vjetori i Principatës nuk

pati atë vëmendje që pati 100-vjetori i vendimit të Kuvendit Kombëtar të

Vlorës në 28 Nëntorin e 1912-ës.

Në këtë mes është e nevojshme të dallohen dy linja të zhvillimit të

ngjarjeve, të brendshme dhe të jashtme rreth Pavarësisë së Shqipërisë.

Kemi të bëjmë me dy madhësi: 28 Nëntori është vendim i një Kuvendi

Kombëtar, ndërsa 29 korriku është vendimi i Fuqive të Mëdha. Kjo

74 Puto

çështje është e lidhur me tezën e përhapur gjerësisht në historiografinë e

huaj, se edhe Pavarësia e Shqipërisë edhe krijimi i shtetit shqiptar janë

produkt i diplomacisë evropiane. Janë dy faktorë në zhvillimin e

ngjarjeve: faktori i brendshëm dhe faktori ndërkombëtar. Qeveria e

Vlorës është faktor aktiv. Gjatë 14 muajve të qëndrimit të saj në fuqi

(nëntor 1912 – janar 1914), edhe pse në një sipërfaqe të kufizuar, në një

territor prej jo më shumë se 4 000 mijë metra katrorë (trekëndëshi

Vlorë–Lushnjë–Berat), ajo zhvilloi një veprimtari të qëndrueshme, në

radhë të parë brenda vendit, për ngritjen e hallkave të ndryshme të

pushtetit. Pikërisht ky trekëndësh ka qenë baza e bërthamës së qeverisë

për ngritjen e shtetit të ri. Në programin e saj parashikohej edhe krijimi i

forcave të armatosura dhe të rendit publik. Në shtator 1913 parashikohej

hapja e shkollave shqipe. Këto përpjekje të qeverisë raportoheshin

rregullisht nga konsujt e Fuqive në Vlorë. Të gjitha Fuqitë kishin dërguar

konsuj në Vlorë, pranë Qeverisë së I. Qemalit për të ndjekur aktivitetin e

saj. Qeveria pati adoptuar një akt shumë domethënës “Kanunin e

përtashëm të administratës civile në Shqipëri”. Kanuni përcaktonte disa

rregulla të përgjithshme mbi kompetencat e organeve të administratës.

Shkurt, Qeveria e Përkohshme ishte pushtet. Ismail Qemali në “Kujtime”

shkruan: “Në një vend me kufij ende të papërcaktuar, kur statusi politik i

premtuar nga Europa pritej të realizohej dhe kur vazhdonte një

propagandë e tërbuar për të ngjallur trazira, Qeveria ime ia doli t’i sjellë

stabilitet shtetit dhe t’i sigurojë një administratë normale.”

Qeveria e Vlorës zhvilloi një aktivitet intensiv edhe në fushën e

marrëdhënieve të jashtme, me qëllimin kryesor për t’iu kundërvënë

politikës së Fuqive për copëtimin e trevave kombëtare dhe për t’u njohur

prej tyre. Me këtë veprimtari Qeveria e Vlorës tërhiqte vëmendjen e

Austro-Hungarisë, e cila prirej ta shikonte si bërthamë të organizimit të

shtetit të ri. Pra, organizimi i shtetit u lihej forcave vendëse, në rastin

konkret, Qeverisë së Vlorës. Vjena ka qenë për zbatimin e parimit

kombëtar në organizimin e shtetit. Duhet theksuar se kjo ka qenë një nga

pikat kryesore të programit të Lëvizjes Kombëtare, të cilin e ka shprehur

qartë Sami Frashëri në veprën e tij “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është dhe

ç’do të bëhet?”. “Në u bëftë dot Shqipëria më vehte, – shkruante Samiu,

– nuk do të kemi nevojë për princër, as të krishterë, as muhamedanë, që

të na pinë gjaknë”.

Nga ana tjetër, ishte Koncerti Evropian, aeropagu i Fuqive të

Mëdha që merrte vendime për të ruajtur harmoninë midis tyre, duke

shkelur interesat e të tjerëve. Në këtë mënyrë, mbledhja e gjashtë Fuqive

të Mëdha e kundërshtoi Vjenën.

Dihet se I. Qemali nuk ishte i gatshëm t’u përulej planeve të tyre

për organizimin e shtetit prej vetë Fuqive. Qeverinë e Vlorës këto e


quanin instrument të Austro-Hungarisë për të realizuar pozitat

dominuese në Shqipëri, prandaj nuk e njohën. Secila prej tyre donte

pjesën e vet në shtetin e ri. Shqipëria do të ndahej në “sfera influence” të

Fuqive.

Kjo është arsyeja që ata hedhin poshtë parimin kombëtar, janë për

parimin ndërkombëtar; domethënë që ta organizojnë vetë. Pra, Pavarësia

dhe Qeveria e Vlorës janë produkt i Lëvizjes Kombëtare, në të kundërt

Principata është produkt i diplomacisë evropiane. Lidhur me këtë, ia vlen

të citohet një shkrim i gazetës “Përlindja e Shqipniës”, pikërisht pas

vendimit të 29 korrikut, në fund të gushtit: “Nuk mohohet roli i

përkrahjes nga jashtë, ndihma që na dhanë sidomos dy Fuqitë e

Adriatikut, por qysh mundemi të harrojmë menjëherë kaq të përgjakura,

kaq të vojtura, kaq gjak të derdhun prej shqiptarit për lirinë e vatrës së

vet?”.

Është me interes të përmendim qëndrimin dhe vlerësimin e vetë I.

Qemalit ndaj Vidit dhe qeverisjes së tij. Së pari, I. Qemali e ka quajtur

Vidin “celebritet i panjohur” që kur u shpall kandidatura e tij. Në

“Kujtime” ai shkruan: “Mbretërimi i shkurtër i Vilhelm Vidit, dallohej

më shumë për episode groteske, sesa me masa që mund të shërbenin për

organizimin e një shteti të ri. Ai nxori në shesh se sa pak kujdes treguan

Fuqitë e Mëdha kur zgjodhën këtë sovran, për një vend, e ardhmja e të

cilit varej nga një zgjidhje fatlume. Ne shpresonim, – përfundon Ismail

Qemali, – se një princ me takt dhe me mend, do të mund të kompensonte

humbjen territoriale që pati vendi ynë”.

Mendimin e tij I. Qemali e përmbledh me këto pak fjalë:

“Mbretërim” i mundimshëm dhe i kotë" (“Kujtime”).

Por cili qe pozicioni i Principatës brenda vendit? A e kreu detyrën

për të cilën u krijua? Kjo ka të bëjë me qeverinë që u formua. Ajo që e

dominon pozitën e Principatës është fakti se Esat Toptani është figura e

dytë e Princit. Kur dha dorëheqjen I. Qemali, i kërkuan edhe Esatit të

bënte po atë gjë. Por ai vuri kushte, më kryesori prej tyre ishte që të

merrte dy poste kyçe në qeverinë e Princit, atë të ministrit të Brendshëm

dhe atë të ministrit të Luftës. Me këto dy poste Esati u bë figura e dytë e

regjimit të Princit. Do të fillojë menjëherë të mendojë për veten e tij, dhe

u përpoq ta minonte pushtetin e Princit “kaur” duke nxitur fanatizmin

islamik sidomos në zonën e Durrësit e të Tiranës. Ky ishte komplot. U

zu në flagrancë bashkë me dy agjentë italianë, që komunikonin me

kryengritësit me sinjale ndriçuese gjatë natës. Me një fjalë, vendin e

Princit donte ta zinte vetë. Koloneli Tomson i xhandarmërisë veproi

shpejt, e rrethoi në shtëpinë e tij në Durrës dhe vendosi ta nxirrte përpara

gjyqit. Por ndërhyri ministri italian Aliotti, që e nxori nga vendi i

76 Puto

ndalimit dhe e zbriti në Bari. Më vonë, Esati nga njeriu i lidhur me

Italinë, do të kalojë duar më duar në shërbim të kësaj apo asaj Fuqie.

Shtrohet pyetja: A e ka ruajtur fuqinë Protokolli i 29 korrikut qoftë

për sa i takon njohjes së Pavarësisë dhe qeverisë? Mendoj se në thelb ato

vendime kanë mbetur akte formale. Ato u injoruan edhe kur Fuqitë

nënshkruan Traktatin e Fshehtë të vitit 1915 për copëtimin e Shqipërisë,

si edhe gjatë Konferencës së Paqes në Paris (1910–1920), kur Greqia

nuk i ndali përpjekjet për të marrë jugun e Shqipërisë.

Është e vërtetë se delegacioni shqiptar në Konferencën e Paqes

paraqiti si argument Protokollin e 1913-ës që shpallte Pavarësinë e

Shqipërisë dhe njohjen e qeverisë. Çështja u shtrua konkretisht kur

Shqipëria do të pranohet në Lidhjen e Kombeve. Statuti i Lidhjes vinte si

kusht pavarësinë dhe njohjen e qeverisë. Pala shqiptare iu referua përsëri

Protokollit të 1913-ës. Por Sekretaria e Lidhjes paraqiti një

memorandum në të cilin theksohej se “projekti dështoi për shkak të

luftës”, kështu që ajo nuk aprovonte asgjë lidhur me statusin

ndërkombëtar të tanishëm të Shqipërisë dhe njohjen e qeverisë.

Pavarësia e Shqipërisë u rimëkëmb efektivisht me Kongresin e Lushnjës

dhe Luftën e Vlorës më 1920 dhe pikërisht në dhjetor të atij viti

Shqipëria u pranua si shtet sovran dhe me qeveri që kishte marrë njohjen

ndërkombëtare nga qeveritë e tjera.

Literatura në gjuhë të huaja ka marrë po ashtu një qëndrim kritik

ndaj vendimit të 29 korrikut 1913. Profesori francez i së drejtës

ndërkombëtare R. Redslob (Les principes du droit des gens modernes)

shkruan: “Kur Fuqitë pretenduan të ngrinin Shqipërinë, si principatë më

vete me Princ Vidin në krye, kjo ishte nga ana e tyre, një vepër pa

themel. Monarkia e re nuk u krijua veçse në letër dhe në imagjinatën e

diplomatëve. Ajo nuk jetoi kurrë për arsyen e thjeshtë se nuk hodhi

rrënjë në popull. Shqipëria mundi të bëhej vetë pas luftës së madhe, me

forcat e saj me vullnetin e saj kombëtar, që është edhe e vetmja mënyrë

me të cilën mund të themelohet një shtet i vërtetë.”

Megjithëse ishte shpallur e pavarur, Principata kishte në krye

Komisionin Ndërkombëtar të Kontrollit si pushtet suprem. Kështu

ministri Aliotti e nxori Esatin pa pyetur njeri, as Princin. Është e vërtetë

se Princit i bënin vizita diplomatë të akredituar, sidomos ai italian Aliotti

dhe austro-hungarez Löwenthal (edhe bullgar, rumun e ndonjë tjetër).

Por këto nuk ishin vizita pune, ishin pritje e përcjellje protokollare.

Politika e jashtme ishte e paqenë. Mjafton të përmendet se akti kryesor

në politikën e jashtme (nëse mund të quhet kështu), ishte një akt

dorëzimi. Ky është Protokolli i Korfuzit i majit 1914 që u nënshkrua nga

Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit dhe u ratifikua nga Princi. Me këtë


Protokoll njihej autonomia e Shqipërisë së Jugut (i ashtuquajturi “Vorio-

Epir”) sipas kërkesës greke, çka krijonte një shtet brenda shteti.

Kuadri nuk do të ishte i plotë pa iluzionet që pati vetë Vidi. Ai u

largua pas shpërthimit të luftës në Evropë, në shtator 1914. Por

shpresonte se do të kthehej prapa në bazë të Protokollit të 1913-ës. Ai

lëshoi një deklaratë me të cilën siguronte se edhe nga larg do të përpiqej

vetëm për progresin e Shqipërisë. Ai nuk abdikoi, nuk donte të hiqte

dorë nga froni, “i ruante të drejtat e tij si Princ i Shqipërisë”. Gjatë kohës

së luftës u fut në radhët e ushtrisë gjermane me emrin “Konti i Krujës”.

Kur A. Zogu u bë mbret në shtator 1928, ai i shkruante autorit anglez J.

Swire se ai nuk hiqte dorë nga froni. Do t’i qëndronte Protokollit të

Fuqive të Mëdha”.

Duke pasur parasysh gjithë sa u shtjellua më sipër, nisma për

organizimin e një konference me rastin e 100-vjetorit të vendosjes së

Vidit në krye të shtetit shqiptar më duket jo vetëm pa vend, por edhe me

karakter të njëanshëm e tendencioz. Përfundimisht: Principata e Vidit

nuk është as eveniment, as festë. Është folklor, ekzotikë. Nga kjo

pikëpamje paraqesin interes botimet me albume fotografike që ilustrojnë

principatën. Në radhë të parë duhet vlerësuar libri i Artan Lames “Vidi

Princi i Shqiptarëve”. Është një botim i përsosur, është një vepër arti,

nuk është histori stricto sensu. Hyrja është një trajtim ngjarjes në vija të

përgjithshme, pa burime arkivore e bibliografike. Po kështu duhet

vlerësuar edhe albumi fotografik i ambasadorit italian në SHBA (1995-

2003) Ferdinando Salleo, që ka mbledhur shumë pamje dhe ka bërë një

fototekë për periudhën e Vidit. Këta libra na lejojnë t’i përjetojmë ato

ngjarje si njëqind vjet më parë dhe duhet të jenë në çdo bibliotekë.

Gjithsesi albumet fotografike nuk mund ta lartësojnë figurën e Vidit deri

në Panteonin e Kombit. Vidi nuk është Princ i Shqiptarëve.


Alvina Venediktovna Zhugra, studiuese, Albanologe.


Alvina Venediktovna ZHUGRA

FAQE NGA HISTORIA E ALBANOLOGJISË NË RUSI1

Fillimi i albanologjisë në Rusi i takon shekullit XIX. Në atë kohë

njohuritë për Shqipërinë, për popullin shqiptar, për gjuhën dhe kulturën

e tij ishin tejet të pakta. Mirëpo interesimi për to ekzistonte, dhe ishte

mjaft i madh. Midis autorëve që shkruanin për Shqipërinë, kishte

historianë, gazetarë, udhëtarë.

1. Punimet e shkencëtarëve sllavistë

Sllavistika në shek. XIX kishte filluar e po zhvillohej si një shken-

cë komplekse, duke përfshirë këtu studimin e historisë e të kulturës, në

kuptimin e gjerë të fjalës, të popujve sllavë. Në atë kohë disa fusha të

studimeve kishin tashmë një traditë, si fjala vjen, etnogjeneza e sllavëve,

shkrimet e vjetra sllave; disa të tjera ishin mjaft të reja, ato të

dialektologjisë sllave, të folklorit, të etnografisë. Në rrethin e

gjurmimeve hynin edhe çështje të marrëdhënieve të popujve sllavë me

fqinjët e tyre, me grekët, gjermanët, shqiptarët. Kontaktet e sllavëve të

jugut me fqinjët e tyre të Ballkanit kanë tërhequr vëmendjen e disa

shkencëtarëve rusë të asaj kohe.

Nga historianët këtu duhet përmendur emra të shkencëtarëve si Vl.

I. Lamanski, V. V. Makushev, Al. F. Gilferding, Vl. V. Kaçanovski, Al.

L. Pogodin etj. Të gjithë këta kanë punuar në lëmin e sllavistikës dhe

interesimi i tyre për shqiptarët vinte nga gjurmimet për historinë e

sllavëve të jugut.

1 Shkruar shqip nga autorja, albanologe, punonjëse shkencore në Institutin e Gjuhësisë

të Akademisë së Shkencave të Rusisë në Sankt-Peterburg.

Faqe nga historia e Albanologjisë në Rusi 79

Gjatë shek. XIX shumë shkencëtarë rusë shkonin jashtë vendit në

universitete të Europës për të lidhur kontakte shkencore, për të punuar

nëpër bibliotekat e arkivat dhe për të mbledhur atje materiale të

nevojshme. Njeri prej tyre ishte Vladimir Ivanoviç Lamanski (1833–

1914), historian, paleograf, etnolog. Duke punuar në arkivat e

Venedikut (1868–1869) ai i kushtoi një vëmendje të posaçme historisë

së Dalmacisë dhe të Shqipërisë. Një pjesë e dokumenteve arkivore të

mbledhura nga Lamanski është botuar (Secrets 1884). Më vonë ai ka

shkruar një punim për historinë e studimit të botës greko-sllave në

periudhën pas rënies së Konstandinopojës. Lamanski nuk ka shkruar

ndonjë punim të veçantë për shqiptarët, por interesimi i tij për këtë temë

u shfaq më vonë në shkrimin e një nxënësi të tij – Pogodini (shih për

këtë më poshtë).

Një autor tjetër është Vikentij Vasiljeviç Makushev (1837–1883),

emri i të cilit njihet nga albanologët historianë. Njohuritë e para për

vendet ballkanike ai i mori duke punuar si sekretar në konsullatën ruse

në Dubrovnik. Gjatë katër viteve (1862–1866) ai mësoi disa gjuhë

(italishten, serbishten, është marrë edhe me hungarishten dhe

spanjishten), dhe iu dha rasti të njihet me gjendjen në Dalmaci dhe në

Malin e Zi, si dhe në vendet fqinje të kësaj treve – në Bosnjë-Her-

cegovinë dhe në Shqipëri. Punoi edhe në arkivat dhe si rezultat i kësaj –

pasi u kthye në Peterburg – shkroi punimin e magjistraturës mbi

marrëdhëniet e jashtme të Dubrovnikut.

Në fillim të vitit 1868 e caktuan të shkonte jashtë shtetit për

qëllime shkencore. Në udhëzimet që mori, ndër të tjera thuhej: “ … Me

sa dihet, askush prej sllavistëve nuk është marrë me studimin e gjuhës

shqipe në terren, gjuhë e rëndësishme për nga elementi i vjetër sllav i

saj, si dhe për nga ndikimi që ajo ka ushtruar mbi të folmet sllave fqinje.

Është e dëshirueshme që z. Makushev të kishte mundësi të vizitonte

Shqipërinë për qëllime gjuhësore-etnografike.” (cit. sipas Lapteva 2005:

605–606).

Udhëtimi i Makushevit nisi nga qyteti i Kënigsbergut, ku ai shkoi

për t’u njohur me profesorin Karl Hopf, bizantolog i shquar, dhe tek i

cili gjeti mjaft dorëshkrime interesante, shumë të vlefshme për historinë

e sllavëve të jugut dhe të shqiptarëve. Hopfi i dha listën e bibliotekave

dhe të arkivave më të rëndësishme të Italisë dhe ishte i pari që theksoi

rëndësinë e dokumenteve nga arkivat e Italisë për gjurmimin e historisë

së Shqipërisë.

Në Itali Makushevi punoi në shumë qytete: Venedik, Milano,

Gjenovë, Firence, Napoli, Romë, Palermo, Bari, Ankonë, Bolonjë,

Mantovë. Qëndrimi i tij në Itali zgjati më shumë se tre vjet. Ai ka

mbledhur materiale shumë të pasura, afro 20 mijë dokumente, që nga

80 Zhugra

shek. XII, në gjuhët latine, italiane, frënge dhe spanjolle. Duke punuar

në Venedik dhe në Napoli, vëmendje të posaçme i ka kushtuar historisë

së Shqipërisë; vetëm për figurën e Skënderbeut kishte mbledhur afro 2

mijë dokumente. Në vitin 1871 filloi punën si profesor në Universitetin

e Varshavës, ku brenda një kohe të shkurtër mbrojti dhe disertacionin e

doktoratës me temë “Kërkime historike për sllavët në Shqipëri gjatë

Mesjetës”. Makushevi mund të quhet si i pari dijetar që kërkoi dhe gjeti

nëpër arkivat italiane materiale mbi historinë e Shqipërisë. Këto burime

deri në atë kohë jo vetëm që nuk shfrytëzoheshin nga historianë të tjerë,

por as nuk njiheshin fare në shkencë. Kështu shkencëtari rus vazhdoi më

tej punën e nisur nga shkencëtarët gjermanë J. G. Hahn dhe J. Ph.

Fallmerayer.

Makushevi studioi historinë e Shqipërisë në periudhën e Mesjetës

(nga ardhja e sllavëve) deri në shek. XV. Duke u bazuar në burimet

statistikore ai e përcaktoi numrin e shqiptarëve në vitet ‘60 të shek. XIX

afro 2 milionë. Ata jetonin në një territor midis liqenit të Shkodrës, detit

Adriatik, maleve të Pindit dhe gjirit të Artës. Ata janë ndarë në dy pjesë

si nga feja, ashtu dhe nga gjuha. Shqiptarët nuk kanë qenë kurrë një dhe

politikisht të pandarë. Nga shek. VII këtu vendosen sllavët, dhe numri i

tyre (sidomos gjatë sundimit bullgar) sa vjen e shtohet. Nga shek. XI

mbretërit bullgarë i vendosnin shqiptarët brenda në Bullgari, kurse në

tokat shqiptare vendosnin për banim bullgarët. Duke folur për periudhën

e Anzhuinëve, Makushevi e plotësoi me materiale të reja përshkrimin e

sundimit të tyre, që ishte bërë përpara nga prof. K. Hopfi.

Shumë interesante dalin edhe informatat për rendin shoqëror të

shqiptarëve në Mesjetë. Këto informata ai i nxjerr nga burime të gjetura

prej tij, nga të ashtuquajturat marrëveshje (“ugovor”, capitola) që i

lidhnin bashkësitë (komunitetet) shqiptare me Venedikun. Në shoqërinë

shqiptare Makushevi dallon tri shtresa – bujarë, qytetarë dhe vegjëlinë.

Format e varësisë feudale ishin të ndryshme. Autori përmend edhe

skllevër2, të lidhur me një ngastër toke. Skllevërit mund të shiteshin, të

dhuroheshin, të vriteshin. Të gjithë skllevërit ishin me prejardhje sllave,

shqiptari nuk mund të ishte skllav. Toka ishte pronë e manastireve, e

bashkësive dhe e bujarëve. Populli nuk zotëronte tokë, por njerëzit ishin

të lirë. Fshatarët e shfrytëzonin tokën “me marrëveshje”, duke paguar dy

herë në vit një taksë. Bashkësitë drejtoheshin nga bujarët edhe qytetarët

e pasur, ata kishin dhe lehtësira ose privilegje të mëdha. Shërbimin

ushtarak e kryenin të gjitha shtresat e shoqërisë. Duke folur për

2 Makushevi ka përdorur fjalën раб, që do të thotë "skllav", por në këtë rast ka parasysh

skllevërit e tokës, bujkrobërit, të cilët duket se kishin një status shumë të ulët, pasi edhe

mund të vriteshin nga feudali.


politikën e Napolit, dhe nga shek. XIV të Venedikut, ndaj Shqipërisë

Makushevi e konsideronte atë si politikë “të interesit dhe shfrytëzuese”.

Në librin e Makushevit jepet edhe përshkrimi i dyndjes së masave

të panumërta të turqve osmanë në Shqipëri dhe qëndresa e popullit

shqiptar nën udhëheqjen e Skënderbeut. Nën flamurin e tij mblidhen si

shqiptarët, ashtu edhe sllavët, por forcat ishin të pabarabarta. Veç kësaj,

edhe qëndrimi i mbretërisë së Napolit ndaj Skënderbeut bëhej, siç

tregon analiza e dokumenteve, për interes politik. Makushevi e

konsideronte figurën e Skënderbeut si një hero, i cili me veprimet e tij të

guximshme prishi planet e turqve, duke mos i lënë të hyjnë në Shqipëri.

Por historiani rus nuk bashkohet me shkencëtarë të tjerë në trajtimin e

disa pikave. Ai në veprimtarinë e Skënderbeut sheh vazhdimin e luftës

së fisit të Kastriotëve për hegjemoni në Shqipëri dhe pavarësi nga

fqinjët, luftë që zhvillohej tani në kushte të reja. Ai mendon se figura e

Skënderbeut ishte zbukuruar, se atë e kishin bërë si një hero legjendar të

lashtësisë.

Këtu krahas arritjeve shkencore ka edhe disa të meta. Duke stu-

diuar historinë e Shqipërisë, Makushevi është përpjekur para së gjithash

të kuptonte rolin e sllavëve në të, kontributin sllav në historinë e

Europës. Deri diku kjo mund të ndikonte në objektivitetin e ndriçimit të

problemit. Dhe me gjithë këtë ai tregoi, sa ishte e mundur në kohën e tij,

prirjen për qëndrim kritik ndaj lëndës burimore. Ai tregoi se sllavët që

erdhën në Shqipëri, nuk ikën dhe nuk u shfarosën nga popullsia

vendëse. Shumica e tyre u albanizua. Por, shton historiani, sllavët

ndikuan në jetën e shqiptarëve, bashkësitë shqiptare në Mesjetë

drejtoheshin, sipas tij, me zakone dhe ligje të sllavëve. Më vonë

shqiptarët dhe sllavët patën mjaft gjëra të ngjashme në jetë, në doke e

zakone.

Me 1871 Makushevi ka bërë edhe një paraqitje të punimeve kush-

tuar temës shqiptare (Obzor 1871). Duke përmendur veprat e

shkencëtarëve që nga Fr. Bardhi, J. Thunmann-i, N. Ketta, A. Mashi, e

deri te Fallmerayeri e G. de Rada, autori i shoqëron me karakteristika të

shkurtra. Përmbajtjen e disave prej tyre Makushevi e jep më gjerë, si

fjala vjen, përmbajtjen e punimeve të A. Mashit, V. Dorsës,

Fallmerayer-it. Shumë lart ai e vlerëson veprën monumentale të J. G.

Hahnit. Por një vlerësim krejt negativ Makushevi i jep punimit të N. G.

Nikoklisit (1855), të paraqitur si disertacion në Universitetin e

Gëtingenit. Ai e përcakton atë si “përçartje të patriotëve neohelenë”

(Obzor 1871: 210). Me këtë “Obzor” Makushevi u ka dhënë një

orientim shkencëtarëve rusë në fushën e studimeve albanologjike të asaj

kohe.

82 Zhugra

V. V. Makushevi ishte një prej njohësve më të mirë të burimeve

për historinë e Shqipërisë. Punimet e tij janё shfrytёzuar nga historianёt e

sotëm, si I. G. Senkeviç, N. D. Smirnova, O. Schmitt. Botimet

dokumentare të V. V. Makushevit Istoričeskie razyskanija o slavjanah v

Albanii v Srednie Veka (Varshavë, 1871), Monumenta historica

Slavorium Meridionalium Vicinorumque Populorum, I–II (Varshavë –

Beograd, 1874–1882), Pamjatniki Dubrovnika (Sankt Petersburg 1867),

Genealogia di Musachio (Varshavë, 1871) janë renditur në listën e

burimeve kryesore shkencore në veprat "Historia e Shqipërisë". Vëllim i

parë. Universiteti Shtetëror i Tiranës Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë.

Tiranë, 1959; "Historia e popullit shqiptar". Vëllimi I. Akademia e

Shkencave e Shqipërisë Instituti i Historisë. Tiranë, 2002, në

monografinë e akademikut Kristo Frashëri "Skënderbeu. Jeta dhe vepra".

Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Tiranë, 2002, si dhe në botime të

tjera të historianëve shqiptarë. Por do shtuar këtu se trashëgimi shkencor

i Makushevit nuk është shfrytëzuar siç duhet nga bashkëkohësit dhe

pasardhësit e tij. Nga 20 mijë dokumente, shumicën e të cilave e kishte

kopjuar me dorën e vet, u botua vetëm një pjesë, dhe kjo jo mjaft e

madhe (Istoričeskie 1874; Monuments 1882). Fati i dokumenteve të tjera

nuk dihet (Lapteva 2005: 668).

Një prej nxënësve të Makushevit ishte Vladimir Vasiljeviç Kaça-

novski (1853–1901), i cili është marrë me gjurmime në lëmin e letërsisë

së vjetër serbe, ka studiuar dorëshkrime serbe dhe bullgare. Ai ka kryer

dy udhëtime me qëllime shkencore nëpër vende ballkanike, ka punuar

në bibliotekat dhe arkivat e Zagrebit, të Dubrovnikut, të Beogradit, të

manastirit të Rilës etj. Disa nga punimet e tij i janë kushtuar historisë së

popujve ballkanas në kohën e pushtimit osman. Kaçanovski mbante

lidhje me shumë sllavistë rusë dhe të huaj, kështu që ishte në dijeni për

shkrime më të reja në këtë fushë të shkencës. Prandaj nuk është për t’u

habitur që vëmendjen e tij e tërhoqi vepra e re për Skënderbeun “G.

Skanderbeg. Historische Studie von Julius Pisko, k. und k. Vicekonsul

und Leiter des k. und k. Öster.-ungar.-Generalkonsulats in Janina. Wien,

1896”. Kaçanovski ka botuar një recension të gjerë për këtë vepër të J.

Piskos (Kačanovskij 1897). Duke pranuar që ky libër sjell disa gjëra të

reja në krahasim me punimin e Makushevit, recensuesi i bën edhe mjaft

vërejtje serioze. Gjurmuesi i veprimtarisë politike të Skënderbeut,

shkruan Kaçanovski, duhet të shfrytëzonte sa më shumë burime doku-

mentare dhe arkivore të botuara në atë kohë. Mosnjohja e tyre ka pasur

si pasojë disa pasaktësi në librin e Piskos. Roli historik i Skënderbeut

është dhënë në mënyrë disi të sipërfaqshme, të përciptë. Autori i librit

nuk ia ka kushtuar vëmendjen e duhur mbledhjes së krerëve shqiptarë

me 2 mars të vitit 1444 në Lezhë dhe pasojave të saj të rëndësishme,


politikës hipokrite të Venedikut, marrëdhënieve të Skënderbeut me Ju.

Brankoviçin. Në bazë të të dhënave arkivore Kaçanovski e përcakton

situatën politike të asaj kohe si një “pazarllëk midis Venedikut dhe

Serbisë për trojet shqiptare” (Kaçanovski 1897: 248). Në studimin e

Piskos nuk dalin të qarta as marrëdhëniet e Skënderbeut me krerët

shqiptarë si Gj. Muzaka, M. Golemi, me vëllezërit Balsha, as roli i A.

Topias (për këtë të fundit Kaçanovski ka shkruar një artikull të shkurtër:

Kačanovskij 1896: 126). Me gjithë këto të meta të librit, recensuesi e

quan atë si të denjë për të zënë një vend të merituar në letërsinë për

Gjergj Skënderbeun.

Nga shkencëtarët që janë marrë me historinë e Rusisë janë dy që

kanë lidhje të tërthortë me ballkanologjinë. Këta janë A. A. Skalkovski

dhe P. I. Keppen.

Apolon Aleksandroviç Skalkovski (1808–1898) – studiues i his-

torisë së Ukrainës, shkrimtar dhe botues. Ai u bë historiani i parë që ka

studiuar në mënyrë sistematike historinë e Ukrainës së Jugut dhe për

këtë u quajt nga bashkëkohësit si Herodoti i krahinës së Novorosijskut.

Me 1850 ai botoi përshkrimin statistikor të kësaj krahine, me gjithë të

dhënat për popullsinë shumetnike të saj (Opyt 1850). Duke folur për

shqiptarët, ai tregon kohën dhe shkaqet e shfaqjes së tyre në këtë trevë,

si dhe në bregun e Krimesë. Në luftën ruso-turke të viteve 1769–1774

morën pjesë në anën e Rusisë edhe mjaft shqiptarë e grekë. Këta ishin

marinarë, që përbënin të ashtuquajturën “albanskoje vojsko” (trupa

shqiptare), sepse shumica e tyre do të ishin arnautë. Pas luftës ata zunë

vend në brigjet jugore të Ukrainës. Me 1784 një pjesë e shqiptarëve

ishte ngarkuar me detyrë të mbronte kufijtë jugorë të Krimesë, në

kuadrin e një batalioni special. Atyre u ishin dhuruar toka afër

Ballakllavës, ku ata krijuan 7 fshatra të vogla, por ata mund të rrinin

edhe në qytetin e Ballakllavës. Skalkovski shënon se numri i tyre “ishte

gjithsej 2.660 frymë”. (Opyt 1850: 279).

Veprat e këtij shkencëtari ruajnë deri tani vlerën e vet si burim për

historinë e Ukrainës së jugut, sepse ai ka shfrytëzuar shumë dokumente

të vlefshme, të cilat nuk janë ruajtur deri në ditët tona. Për sa i përket

temës sonë, Skalkovski ishte i pari që na ka sjellë të dhëna interesante

dhe të sakta për shqiptarët e Krimesë në gjysmën e parë të shekullit

XIX3.

Njohuri statistikore dhe historike për shqiptarët e Ukrainës gjejmë

edhe në veprat e P. I. Keppenit.

3 Do shtuar këtu se fshatrat shqiptare të Krimesë të numëruara nga Skalkovski nuk janë

ruajtur deri tani. Studiuesi A. A. Novik gjatë ekspeditës në këto treva më 2004 ka bërë

përpjekje për t'i kërkuar, por nuk ka gjetur asgjë.

84 Zhugra

Petr Ivanoviç Keppen (1793–1864) – historian, gjeograf, etnolog,

statistikan, akademik (më 1843). Më 1821–1824 ai kreu një udhëtim me

qëllime shkencore të caktuara që më parë nëpër disa vende sllave, si dhe

në Gjermani e në Rumani. Ai merrej me mbledhjen dhe studimin e

monumenteve sllave të vjetra në kuptimin e gjerë të fjalës, me studimin

e gjuhëve dhe dialekteve sllave. Si një detyrë nga më të rëndësishmet

Keppeni shihte njohjen dhe vendosjen e kontakteve me përfaqësuesit e

shkencës e të kulturës europiane. Ndër këta mund të përmendim emra të

tillë si P. Shafarik, E. Kopitar, Fr. Shlegel etj. Keppeni botoi një nga të

parat revista bibliografike në Rusi – “Bibliografičeskije listy” (“Fletë

bibliografike”). Ai ka organizuar mbledhjen sistematike të të dhënave

statistikore për përbërjen etnike të popullsisë së Rusisë, në bazë të të

cilave përgatiti për herë të parë “Hartën etnografike të Rusisë (pjesa

europiane)” (1851).

Në veprën e vet Keppeni na sjell të dhëna për shqiptarët e Besa-

rabisë, të mbledhura si nëpër dokumente zyrtare të qeverisë ruse, ashtu

dhe në udhëtimet e tij në terren (“Hronologičeskij ukazatel' 1862”).

Autori na tregon shkurt kohën dhe kushtet e ardhjes së shqiptarëve në

këto vende – nga fshati Devi (afër Varnës) së Bullgarisë në vitin 1809

ose 1810. Siç shkruan Keppeni, në fshatin e ri Karakurt (tani

Zhovtnevoje) më 1850 ishin 109 familje arnaute me gjithsej 1060

frymë, kurse në gjithë Besarabinë gjendeshin 154 familje, që përbënin

1328 frymë (vep. cit.: 2)4.

Dhe tani prapë duhet të kujtojmë emrin e Lamanskit. Ky shken-

cëtar ka edukuar një plejadë të tërë sllavistësh: historianë, filologë,

historianë të së drejtës sllave etj., gjithsej afro 30 veta. Njëri prej tyre

ishte Aleksander Lvoviç Pogodin (1872–1947), historian dhe filolog,

me qëndrimin e tij si të themi “antisllavjanofil”.

Më 1910 në revistën “Vestnik Evropy” (“Lajmëtari i Europës”) ai

botoi një artikull me titull “Çështja shqiptare” (Pogodin 1910). Duhet

shënuar këtu se në shekullin XIX nëpër revistat ruse shkruhej shumë për

problemet ballkanike, shkruhej edhe për Shqipërinë, për përpjekjet e

shqiptarëve për liri dhe pavarësi. Cila ishte pozita e Pogodinit ndaj

çështjes shqiptare?

Artikulli i tij ka karakter historiko-publicistik. Autori tregon se

çështja shqiptare që po zhvillohet përpara nesh, ka karakter jo vetëm

politik, por edhe nacional, kombëtar. Dhe nga kjo pikëpamje ajo paraqet

një interes të veçantë. Në fillim autori na jep një përmbledhje të shkurtër

të historisë dhe të kulturës shqiptare, tregon rritjen e lëvizjes kombëtare

4 Fshatrat shqiptare të Ukrainës janë studiuar nga një varg shkencëtarësh – rusë dhe të

huaj. Përshkrimi gjuhësor i tyre është bërë në: I. I. Voronina, M. V. Domosileckaja, L.

V. Sharapova. "E folmja e shqiptarëve të Ukrainës". Shkup, 1996 (me bibliografi).


dhe programin e Lidhjes shqiptare. Lëvizja mori karakter

mbarëshqiptar, – thotë Pogodini, – duke përfshirë toskët dhe gegët, pa

dallime fetare ose dialektore. Kongreset e Manastirit dhe Elbasanit, ku

pati shumë pjesëmarrës, mitingjet dhe klubet politike, revistat dhe

gazetat, që mbrojnë idenë e autonomisë së Shqipërisë, – gjithë kjo

tregon, se në sytë tanë ishte formuar lëvizja kombëtare.

Për të forcuar këtë tezë ai u referohet këngëve popullore. Ndër

shqiptarët akoma është e gjallë krijimtaria epike. Ngjarjet e tanishme,

ngjarjet e ditës së sotme shpejt gjejnë shprehjen e vet në gojën e

popullit, në gojën e rapsodëve, dhe këngët e tyre karakterizojnë qartë

gjendjen shpirtërore dhe prirjen politike të popullit. Autori citon dy

këngë për ngjarje të atyre kohëve, të fiksuara nga një gazetar rus në

Shqipëri më 1908. Pra, – përfundon Pogodini, – çështja shqiptare nuk

është diçka e trilluar, diçka e sugjeruar nga jashtë. Një popull, i cili në

thelb nuk kishte histori të vetën, s’kishte shkrim (monumente letrare),

një popull i përçarë nga feja dhe gjuha, ky popull përkundër të gjitha

këtyre dallimeve të cekura, e ka ndier veten si një popull i vetëm, si një

komb.” (Pogodin 1910: 353). Dhe në kuadrin e shteteve ballkanike

Shqipëria ka për ta thënë fjalën e vet.

Duke folur për synimet e Austrisë dhe Italisë për të vendosur

ndikimin e vet në Shqipëri, ai nënvizon se ato bazohen në interesa

thjesht politikë. “Shqiptarët janë aq të varfër, – shkruan autori, – sa s’ka

çfarë të marrësh më”. Por ata zotërojnë rrugët në jug të Gadishullit, ata

mbajnë në duart e tyre bregdetin e Adriatikut.

Duke përfunduar, autori thotë se çështja shqiptare paraqet edhe një

rëndësi të madhe teorike. Pogodini e shikon çështjen shqiptare si një

shembull, si një precedent, duke e vënë atë në një kuadër historik më të

gjerë. Po rilind një popull, i cili nuk kishte pothuaj kurrfarë të dhënash

të favorshme, një popull i rrethuar nga kultura të formuara prej kohësh, i

ndarë në të gjitha kuptimet, i varfër dhe gjysmë i egër. Vallë nuk do të

ringjallet dot edhe ndonjë popull tjetër në kushte të ngjashme? Dhe na

kujton lëvizjen në Provansë të Francës, lëvizjen e keltëve në Britani.

Duke përfunduar së foluri për veprimtarinë e shkencëtarëve rusë

në vështrimin që na intereson, do përmendur këtu edhe emri i një autori

tjetër, i Aleksander Fjodoroviç Gilferdingut (1831–1872), dhe pikërisht

i Gilferdingut si gjuhëtar. Ai ishte i pari që ka dhënë në shkencën ruse

përshkrimin historik-krahasues të gjuhës shqipe (Gilferding 1835). Në

këtë punim magjistrature Gilferdingu ka bërë një përshkrim të shkurtër

të historisë së gjuhësisë krahasimtare dhe ka dhënë karakteristikat e disa

gjuhëve indoeuropiane. Përshkrimi i shqipes është më i hollësishëm sesa

përshkrimi i gjuhëve të tjera, që ka bërë ai në disertacionin e vet. Kjo

shpjegohet me mungesën e informatave të sakta mbi shqipen në botimet

86 Zhugra

ruse në atë kohë. Gilferdingu u bazua në librin e Xylander-it, ndoshta

edhe në ndonjë tjetër. Ai ka bërë edhe disa krahasime etimologjike të

fjalëve shqipe, kryesisht me fjalë të indishtes së vjetër (më hollësisht sh.

Orel 1986).

2. Gazetaria

Përveç shkrimeve thjesht shkencore, po ashtu dhe publicistike të

historianëve, nëpër revista dhe gazeta ruse kishte mjaft materiale të

shkruara nga gazetarë. Ndër revista duhet përmendur artikulli në

revistën “Severny arkiv” (“Arkivi i veriut”) të vitit 1825. Kjo ishte

revista “e historisë, e statistikës dhe e udhëtimeve”. Artikulli i nën-

shkruar me shkronjat S-d-v për herë të parё i jepte lexuesit rus një

paraqitje të plotë të popujve të rajonit të Ballkanit, ndër ta edhe të

shqiptarëve (S-d-v 1825). Përshkrimi është mjaft interesant, me detaje

karakteristike, me doke e zakone.

“Arnautët, – shkruan autori, – përbëjnë këmbësorinë joefektive më

të mirën në botë, dhe të gjithë pa dallim janë të lirë.” Përshkruan pamjen

e jashtme, sjelljen, veçoritë fizike dhe shpirtërore etj. Përmend veti si

pozitive, ashtu edhe negative. Sigurisht, ka edhe pasaktësi, më e madhja

prej të cilave qëndron në pohimin se shqiptarët qenkan një popull sllav.

Por me kalimin e kohës shtohen njohuritë për shqiptarët. Veçanë-

risht informata të pasura dhe të shumëllojshme na dalin në pjesën e dytë

të shek. XIX, kur në Ballkan dhe në Shqipëri lufta kundër pushtuesve

turq mori një hov të ri. Një shkencëtare ruse, Galina Manjkovskaja, ka

studiuar, për shembull, çështjen se si pasqyrohej në shtypin rus

veprimtaria e Lidhjes së Prizrenit në periudhën nga fundi i viteve ‘70

deri në fillim të viteve ‘80. Ajo mori vetëm dy gazeta – gazetën “Golos”

(“Zëri”) dhe gazetën “Novoje vremja” (“Koha e re”). E para e drejtimit

liberal, e dyta konservator.

Këto gazeta, duke pasur një rrjet të gjerë të korrespondentëve të

vet jashtë shtetit, ndër të tjera edhe në Shqipëri, botonin informata nga

më të ndryshmet mbi ngjarjet në Shqipëri dhe mbi Lidhjen Shqiptare.

Sipas të dhënave të saj, vetëm brenda periudhës nga qershori i vitit 1878

deri në prill të vitit 1881 në “Golos” ishin botuar 346, e në “Novoje

vremja” – 127 informata të ndryshme mbi Shqipërinë; këto ishin lajme,

telegrame, përmbledhje të korrespondentëve, ribotime nga shtypi i huaj.

Në faqet e gazetave është shfaqur një frymë simpatie ndaj lëvizjes

çlirimtare kundërosmane të popujve ballkanas. Në materialet e botuara

është shprehur jo rrallë përkrahja e luftës së shqiptarëve dhe e Lidhjes

Shqiptare për autonomi dhe pavarësi. Vetëm në pak publikime

shpreheshin dyshime se shqiptarët mund të bashkoheshin si një komb

dhe se Lidhja mund të kishte karakter kombëtar.


Në vitet ‘70 opinioni publik rus pati mundësi të njihej edhe me

dokumentet programore të Lidhjes (me anë të korrespondentit të

“Golos”-it në Konstandinopojë), si dhe me programin e autonomisë së

Shqipërisë, të formuluar nga Pashko Vasa. Kishte publikime edhe për

veprime konkrete të Lidhjes.

Mbrojtëse e zjarrtë e interesave shqiptare në atë kohë ishte gaze-

tarja e shquar ruse Anastasia Kairova (1844–1888). Në vitet 1878–1880

ajo ka qenë korrespondente e gazetës “Golos” dhe ka botuar disa artikuj

kushtuar pikërisht çështjes shqiptare. Ja vlerësimi që ajo i kishte dhënë

Lidhjes në gusht të vitit 1880: “Lidhja shqiptare … në fazën e sotshme

të zhvillimit të saj është një forcë reale, të cilën duhet ta përfillë jo

vetëm vetë Turqia, por edhe diplomacia europiane”.

Krijimi i një principate të pavarur shqiptare do të ishte, sipas

fjalëve të saj, një precedent historik dhe politik, që do të rezultonte

pozitivisht edhe për popujt e tjerë të Ballkanit, që ishin të robëruar dhe

të mbajtur me pahir në skllavëri.

Materialet e gazetave tregojnë interesimin e madh që kishte në

Rusi për Lidhjen Shqiptare dhe lëvizjen çlirimtare të udhëhequr nga ajo.

PJESA II

3. Përshkrime udhëtimesh

Ka edhe një kategori të tretë të shkrimeve të asaj kohe në Rusi për

shqiptarët. Fjala është për përshkrimet e udhëtimeve nëpër trojet

shqiptare. Dihet se në Ballkan kishte mjaft udhëtarë nga vende të

ndryshme të Europës. Shkrimet e tyre janë të njohura në shkencë dhe

shërbejnë si një nga burimet për historianët. Njerëz që vizitonin

Shqipërinë vinin edhe nga Rusia. Njëri prej udhëtarëve të tillë ishte M.

F. Karlova, një grua që ka lënë përshkrimet e saj në revistën “Vestnik

Evropy” (“Lajmëtari i Europës”) (Karlova 1870).

Për personalitetin e Karlovës dihet shumë pak, – emri i saj për-

mendet në fjalorët bibliografikë të vjetër vetëm si emër i autorit të këtij

përshkrimi, pa ndonjë konkretizim. Ka edhe një shënim në veprën e

shkencëtarit rus P. Sirku, ku thuhet që Karlova ishte një mike e

Gilferdingut, dhe kaq. Vetë Karlova nuk përmend asnjë emër në

përshkrimin e saj.

Udhëtarja ruse bëri një udhëtim me kalë nëpër Maqedoni dhe

Shqipëri, që zgjati 64 ditë. Karvani rus, siç shkruan ajo, u nis me 1 tetor

të vitit 1868 nga qyteti i Selanikut dhe arriti në Durrës më 3 dhjetor.

Dhe këto 64 ditë i kanë lënë asaj kujtime nga më të këndshmet.

Pa dyshim, Karlova kishte një prirje letrare-artistike, ndoshta edhe

një sy prej etnografi, sepse dinte ta shihte botën përreth. Përshkrimi i

88 Zhugra

udhëtimit të saj shquhet për gjuhën e gjallë, për detajet e shumta, për

tregimin e sendeve të realitetit të jetës shqiptare, për sqarimin e termave

të rinj dhe përshkohet nga një humor i butë.

Karlova fillon me përshkrimin e bashkudhëtarëve të saj. Që të

udhëtosh nëpër Turqi, duhet të kesh patjetër një kavas (kafaz), dome-

thënë një njeri prej myslimanëve, që ka të drejtë të përdorë kërbaçin e

vet. Punën e kavasit e kryente një shqiptar me emrin Mustafa. Mustafai

ishte shtatlartë, me një pamje tipike shqiptare, kalorës i shkëlqyer,

shumë i shkathët, i sigurt dhe i shpejtë në kryerjen e detyrës së tij. Njeri

të cilit i vinte për dore çdo gjë, – edhe si gjellëbërës, edhe si veteriner,

edhe si korrier. Njëkohësisht ishte edhe dragomani i tyre, sepse përveç

gjuhës amtare – shqipes, dinte edhe bullgarishten dhe serbishten. Kjo u

lejonte, duke i përzier këto gjuhë me rusishten, të komunikonin. Veç

këtyre fliste shumë mirё greqisht, turqisht dhe vllahisht. Me një kavas të

tillë nuk ishte e vështirë të udhëtoje nëpër ato vende të panjohura.

Karlova përshkruan rrugën që kanë bërë, qytete dhe fshatra në

fillim maqedonase, pastaj shqiptare, nga Korça deri në Berat nëpër

Voskopojë dhe Vithkuq, nëpër malet e Tomorit, me një qëndrim në

fshatin Dushar, dhe pastaj nga Berati nëpër Elbasan dhe në fund në

Durrës.

Leximi i përshkrimit të Karlovës është shumë njohës, autorja na

bën sikur të shohim me sy tërë jetën e përditshme të maqedonasve dhe

të shqiptarëve, tregon elemente të jetesës së asaj kohe – si është hani

dhe çfarë është konaku, si duket nga pamja e jashtme fshati ose qyteti

me gjithë çarshinë e tij, kush ishte seiz, zapti ose suvari, si rrihet rreth

sofrës dhe çfarë hahet në të.

4. Botime të dorëshkrimeve dhe veprave të letërsisë së përkthyer

Si një lloj të udhëpërshkrimeve të tilla do ta quanim edhe një

dorëshkrim të shekullit XVII botuar nga sllavisti Polihronij Agapoviç

Sirku (1855–1905). Sirku merrej me studimin e monumenteve mesjetare

serbe e bullgare dhe me shkrime të vjetra rumuno-sllave. Ai zotëronte

një informacion të madh për bazën burimore në fushën e sllavistikës,

mbante mend shumë të dhëna bibliografike dhe jo më kot i kishte dalë

nami si “katalog që ecën” (hodjaçij katalog).

Dorëshkrimi që i ra në dorë, ishte pa titull dhe pa emër autori.

Duke u bazuar në përmbajtjen e tij, Sirku e “pagëzoi” si një “Përshkrim

të Perandorisë Turke, të përpiluar nga një rus, i cili ishte rob tek turqit

në pjesën e dytë të shekullit XVII” (Sirku 1890). Autori i dorëshkrimit

ka bërë shumë udhëtime nëpër vise të ndryshme të Perandorisë Osmane,

dhe nga forma përshkrimi i tij të kujton më shumë një tregues të rrugëve


në Turqi. Në këtë përshkrim përmenden dhe disa qytete të Shqipërisë, si

Berati, Elbasani, Durrësi.

Vetë dorëshkrimi në kohën tonё mund të ketë interes më shumë

historiografik, megjithëse të dhënat që jepen në të janë mjaft të sakta.

Mirëpo botimi i tij nga Sirku është shumë interesant dhe i dobishëm për

një ballkanolog, sidomos për ballkanologët e rinj. Vlera qëndron në dy

shtojca që ka bërë ai. E para, treguesi i emrave të përveçëm. Ky nuk

është një tregues i thjeshtë, i zakonshëm; ai është në të vërtetë një fjalor

historiko-gjeografik. Për çdo emër të përveçëm autori jep gjithçka dinte

ai për të, emërtimet e tjera të atij objekti, nganjëherë dhe me shpjegime

etimologjike, sillen njohuri historike dhe etnografike, jepen referime për

vepra shkencore mbi të. Për vlerën e kësaj pjese të botimit flet qartë

madhësia e treguesit: nëse vetë dorëshkrimi zë 44 faqe, treguesi zë 125

faqe. Ka dhe një bibliografi të punimeve, që përmenden në treguesin.

Bibliografia përmban të gjitha punimet shkencore historike dhe

gjeografike të asaj kohe, si dhe përshkrime të udhëtarëve, harta të

topografëve ushtarakë, fjalorë, kronika, gjurmime të historisë ushtarake

të Perandorisë Osmane, studime mbi historinë e kishës lindore. Falë

informacionit të pasur në treguesin, më saktë – në fjalorin historiko-

gjeografik, kjo vepër e Sirkut ka qenë e dobishme në shekullin XIX, ajo

mund të jetë e dobishme edhe tani për studime historiko-gjuhësore të

gjuhëve ballkanike (Žugra 2011).

Gjatë shekullit XIX ishin bërë edhe përpjekje për ta njohur le-

xuesin rus me vepra interesante të autorëve të huaj që kishin të bënin me

trajtimin e problemeve ballkanike. Kështu, fjala vjen, ishte përkthyer në

gjuhën ruse dhe botuar në tri vëllime vepra e Fr. Pukëvilit kushtuar

historisë së Ali Pashë Tepelenës (Pukëvil 1822–1824), libri i po këtij

autori “Rënia e Hiosit” (Pukëvil 1824). Një përmbledhje të

udhëpërshkrimeve nëpër vendet ballkanike të Turqisë ka përpiluar N.

Mosolov më 1868 (Otryvki 1868). Në parathënien e librit Mosolovi

shkruan se Gadishulli Ballkanik përfaqëson një vend që është studiuar

më pak nga të gjitha pikëpamjet dhe se në letërsinë ruse mungojnë

punime për të. Prandaj, vazhdon përpiluesi, ai ka zgjedhur për botim

disa pjesë nga vepra të udhëtarëve të huaj, që kishin si qëllim studime

gjeografike dhe topografike të këtyre vendeve. Në përmbledhjen e

Mosolovit janë botuar pjesë nga libri i A. Boué-së “La Turquie

d’Europe” dhe 9 itinerare nga vepra e tij “Recueil d’Itinéraires dans la

Turquie d’Europe” (Vienne, 1854), dy pjesë nga libri i H. Barth-it

“Reise durch das Innere der Europäischen Türkei” (Berlin, 1864), si dhe

përshkrimi i udhëtimit të Iochmus-it “Notes on a Journey into the

Balkan or mount Haemus” (London, 1853). Veç kësaj, përpiluesi i shton

përmbledhjes njohuritë më të reja për ndarjen administrative të Turqisë

90 Zhugra

(sipas kalendarit zyrtar Sallname të 1867–1868), si dhe largësitë e

qyteteve kryesore nga Kostandinopoja dhe listën e stacioneve

telegrafike. Kështu, libri mban dhe një orientim praktik.

5. Letërsia artistike

Duke u hedhur një vështrim të fundit shkrimeve të shekullit XIX

lidhur me “temën ballkanike”, duhet të kujtojmë emrin e Konstantin

Nikolajeviç Leontjevit (1831–1891), shkrimtar, diplomat e kulturolog

rus. Vështrimet e tij historiko-filozofike deri në ditët tona ngjallin

vlerësime të kundërta: “këngëtar liridashës i despotizmit”, “filozof i

vetmuar” etj.

Duke punuar si konsull në Janinë, Leontjevi ka bërë disa paraqitje

të thella të situatës në këtë pjesë të Perandorisë Osmane. Si shkrimtar ai

ka krijuar disa rrëfenja dhe novela, të cilat përbëjnë një cikël oriental

“Nga jeta e të krishterëve në Turqi”. Rrëfenja “Aspasia Lampridi”

konsiderohej ndër qarqet diplomatike të kohës (të viteve 1870) si një

tekst mësimi (doracak) i llojit të vet për konsujt rusë në Orient. Novela

me titull “Pembe” ka nëntitull “Rrëfenja nga jeta epiro-shqiptare” dhe

trajton një subjekt nga jeta e shqiptarëve të Janinës (Leontjev 1869;

2001).


Bibliografia Gilferding A. F. Ob otnošenii jazyka slavjanskogo k jazykam rodstvennym.

Moskva, 1853.

Karlova M. F. Tureckaja provincija i eja sel’skaja i gorodskaja žizn’, pute-

šestvije po Makedonii i Albanii. // Vestnik Evropy. T. III, ijunj

1870, kn. 5–6, fq. 721–754; T. IV, ijul 1870, kn. 7, fq. 150–191.

Katschanovski V. V. – [rec.] G. Skanderbeg. Historische Studie von Julius

Pisko k. und k. Vicekonsul und Leiter des k. und k. öster.-

ungar.-Generalkonsulats in Janina. Wien, 1896 // Žurnal

Ministerstva narodnogo prosveščenija. N. 11–12. 1897, fq. 314.

Sankt-Peterburg.

Keppen P. I. Hronologiçeskij ukazatel’ materialov dla istorii inorodcev ev-

ropejskoj Rossii. SPb., 1862.

Lamanski V. I. Secrets d’état de Venise et les relations de la république à la

fin du XV et au XVI siècle avec les grecs, les slaves et les turcs.

Documents… SPb., 1884.

Lapteva L. P. V. V. Makušev kak issledovatel’ istorii srednevekovoj Alba-

nii // Obščestvennoje soznanie na Balkanah v srednije veka. Ka-

linin, 1982, fq. 155–173.

Lapteva L. P. Istorija slavjanovedenija v Rossii v XIX veke. Moskva, 2005.

Leontjev K. N. Pembe // Russkij Vestnik. 1869. T. LXXXIII. Kn. 9. s. 166–

218. [Kjo novelë është ribotuar disa herë, botimi i fundit: K. N.

Leontjev. Polnoje sobranije sočinenij i pisem v dvenadcati

tomah. Tom tretij. SPb., 2001, fq. 88–147. Më vonë kjo novelë

ishte përkthyer në serbishte (Beograd, 1883) dhe në çekishte

(Pragë, 1903)].

Makušev V. V. Obzor sočinenij ob albancah // Varšavskije universitetskije

izvestija. 1871, N 4, fq. 203–215.

Makušev V. V. Istoričeskije raziskanija o slavjanah v Albanii v srednije

veka // Varšavskije universitetskije izvestija. 1871, N 5, f. 1–88;

N 6, fq. 89–153.

Makušev V. V. Istoričeskie pamjatniki južnyh slavjan i sosednih s nimi

narodov, izvlečennije iz italjanskih arhivov i bibliotek. Čast’ 1,

kn. 1. Varshava, 1874.

Makuschev V. V. Monuments historiques des Slaves méridionaux et des

leurs voisins, tirés des archives et des bibliothéques publiques

d’Italie. Vol. I. Fasc. 2. Belgrade, 1882.

Orel V. E. Iz istorii otečestvennoj komparativistiki. Sravnitel’no-istoričes-

kaja grammatika i etimologija v issledovanijah A. F. Gilferdinga

// Istoriografija i istočnikovedenije stran Central’noj i Jugo-

Vostočnoj Evropy. Moskva, 1986. fq. 80–91.

Otrivky iz putešestvija po vostočnim oblastjam evropejskoj Turcii. Sostavil

N. Mosolov. Sankt-Peterburg, 1868.

Pogodin Al. L. Albanskij vopros. // Vestnik Evropy. Kniga 4, aprel’ 1910,

fq. 341–354.

92 Zhugra

Pukevil Fr. Sch. Žizn’ Ali Paschi Janinskogo so vremeni ego detstva do

1821 goda. Čast’ 1–3. Moskva, 1822–1824.

Pukevil Fr. Sch. Padenije Hiosa. Sankt-Peterburg, 1824.

S-d-v. Kratkoje obozrenije narodov slavjanskogo plemeni, obitajuščih v

evropejskoj časti Tureckoj imperii // Severnij arhiv. 1825, N 14–

15, fq. 85–102.

Sirku P. A. Opisanije Tureckoj imperii, sostavlennoje russkim, bivšim v

plenu u turok vo vtoroj polovinje XVII veka (pod redakcijeju

P. A. Sirku) // Pravoslavnij palestinskij sbornik. Tom X, vypusk

tretij. Sankt-Peterburg, 1890.

Skalkovskij A. A. Opyt statističeskogo opisanija Novorossijskogo kraja.

Čast’ 1. Geografija, etnografija i narodonaselenije

Novorossijskogo kraja. Odessa, 1850.

Žugra A. V. Iz istorii otečestvennoj balkanistiki (P. A. Sirku kak izdatel’

anonimnoj rukopisi XVII v., posvjaščennoj opisaniju Osmanskoj

imperii) // Acta Linguistica Petropolitana: Trudy Instituta

lingvističeskih issledovanij. SPb., 2011. Tom VII, čast’ 1, fq.

693–701.

IranologjiIranologjiIranologjiIranologjiIranologji


Habibullah Ajatullahi, studiues.


Habibullah AJATULLAHI

ARTI I PERSISË PARA FILLIMEVE TË ISLAMIT III1

(në greqishten e vjetër Skythai)

1. Seleukidët.

Pas fitores mbi Dariusin III, Aleksandri i Madh e mbiquajti veten

Mbreti i Madh dhe mori të gjitha thesaret e Susës duke iu drejtuar

Persepolit. Gjatë rrugës ai mblodhi shumë objekte me vlerë. Pasi qëndroi

në Persepolis rreth katër muaj, i vuri zjarrin. Pas vdekjes së Aleksandrit

plasën luftëra të njëpasnjëshme midis komandantëve të tij dhe vendi u

copëtua. Mesopotamia perse, Siria veriore dhe një pjesë e Azisë së

Vogël i takuan Seleusit, i cili nga ana e tij planifikoi bashkimin e Persisë

me Greqinë dhe, sipas testamentit të Aleksandrit, u martua me një

aristokrate perse, që i lindi një djalë, Antiokusin I, që mori administrimin

e vendit pas vdekjes së të atit. Në vitin 250 para erës sonë, ai ngriti

dinastinë seleukide. Nën presione të vazhdueshme ai filloi të humbiste

pjesë nga territori i tij dhe u tërhoq drejt Persisë qendrore, ndërkohë që

lëvizja e partëve (Partes) gjithmonë e më në brendësi të vendit e bëri të

tërhiqej deri në Siri, ku seleukidët ruajtën pushtetin e tyre deri në

gjysmën e parë të shekullit I të erës së re.

Një numër shkencëtarësh të fushës mendojnë se martesat e

vazhdueshme me gra perse ishin pjesë e një plani të madh për të

bashkuar Persinë dhe Greqinë. Megjithatë mbretërit seleukidë i kushtuan

shumë rëndësi ruajtjes së identitetit të tyre grek dhe u treguan shumë

këmbëngulës në ruajtjen e pushtetit dhe kontrollit të tyre mbi persët. Ata

ngritën qytete greko-perse, që në histori njihen me emrat: Apamea,

Antioku, Laodisea dhe Seleusia. Sot pothuajse asgjë nuk ka mbetur nga

këto qytete. Kjo situatë pati pasoja në ndikimet e ndërsjella të artit grek

mbi atë pers dhe të artit lindor mbi atë grek. Edhe Platoni i famshëm u

1 Vijon nga numri i kaluar.

96 Ajatullahi

ndikua shumë në filozofinë e tij nga dualizmi i besimeve zoroastriane.

Megjithatë, siç u tha më sipër, seleukidët duke qenë të vetëdijshëm për

dobësitë e rendit të tyre, u përpoqën ta përforconin pozicionin përmes

riorganizimit të rendit civil ekumenid dhe ngritjes së një rrjeti postash

ushtarake me qëllime mbrojtjeje. Kjo gjë solli edhe lindjen e shërbimeve

postare, lindjen e një vargu qytetesh greke dhe objektesh kultike greke

në rajon. Bujqit përdornin gurë të gdhendur për të ndërtuar godinat që do

të shërbenin për plotësimin e nevojave të tyre. Janë zbuluar ndërtesa me

arkitekturë greke, fragmente statujash të mëdha prej bronzi, që mendohet

se i përkasin kohës së Serantiokusit IV dhe dëshmojnë për një përdorim

të gjerë të metaleve. Nga periudha seleukide trashëgojmë edhe një

koleksion vulash zyrtare mbretërore dhe një numër printimesh në pllaka

dhe blloqe. Vizatimet janë imazhe greke me trup të plotë, bust ose

objekte simbolike si Froni i Apolonit, apo simboli i një spirance që u

përket tipikisht seleukidëve. Janë zbuluar gjithashtu edhe skena ritesh

fetare, krijesash dhe demonësh grekë. Metodat tradicionale vendëse të

vizatimit shquhen me vështirësi dhe duket qartë se kanë pësuar

ndryshime dhe janë thjeshtëzuar. Nga studiuesit mendohet se këtu gjejnë

vend edhe implikime të imazheve zoroastriane.

2. Partët. Karakteristikat e përgjithshme. Arkitektura dhe

planifikimi urban.

Partët ishin fillimisht një fis nomadësh që jetonin në Horosan dhe

e mbartën këtë emër që nga koha e ekumenidëve. Si fe ata ndiqnin

mazdaizmin, ose mund të kenë qenë edhe zoroastrianë. Origjina e

partëve mendohet të jetë skite, por gjuha e tyre mendohet se është një

degë e avestës së vjetër ose e persishtes së vjetër. Në dokumente

historike, provinca parte shpesh shfaqet nën emrin Parnas, që në fakt

është një nga satrapet e lashta të dinastisë ekumenide.

Në vitin 223 p.e.r. partët të udhëhequr nga një figurë së cilës

Straboni i referohet si Arsases, filluan të rrisin presionin e tyre mbi

seleukidët dhe i detyruan ata të tërhiqen deri në Babiloni. Perandoria

perse ra nën sundimin e Arsases I. Ndërsa të gjithë tokën dhe perse partët

e shtinë në dorë gjatë sundimit të mbretit Mehrdad ose Mitridat

(Mithradates). Pasi përzunë seleukidët, partët nuk e ndryshuan

organizimin administrativ dhe nuk detyruan askënd të pranonte fenë e

tyre. Pakicat fetare ruajtën lirinë e tyre të plotë për të praktikuar zakonet,

rregullat fetare. Në monedha mbretërit partë e paraqitën veten si

filohelenë. A ishte kjo një dashuri për grekët, apo ishte një mënyrë

diplomatike për t’i shpëtuar sulmit nga kjo superfuqi? Ky epitet ishte

shkaku pse perset nuk u ambientuan dot me sundimin part dhe pritën

shfaqjen e një lideri që do ta hidhte poshtë këtë dinasti. Si përfundim

Arti i Persisë para fillimeve të Islamit 97

gjatë mbretërimit të Ardauanit V, mbreti sasan Ardeshiri I, i mundi

partët që kishin sunduar vendin për rreth pesë shekuj. Një nga arsyet se

përse kjo dinasti është neglizhuar nga historianët persë është edhe

cilësimi “filohelenë”. Gjithsesi nuk duhet harruar kurrë se partët ndikuan

në zhvillimin e tregtisë dhe të sigurisë së rrugëve që u ndërtuan përgjatë

gjithë vendit. Ata ndërtuan gjithashtu disa qytete përgjatë rrugëve të

karvanëve. Gjatë kësaj periudhe u zhvillua edhe një formë tjetër e

adhurimit të diellit. Këto rituale i përkisnin riteve ariane që u bënë

popullore sërish me shfaqjen e një figure të ashtuquajtur Mehr, që e

konsideronte veten si një pasues i Zoroasterit. Ndikimi i kësaj feje të re u

përhap deri në Europë dhe u bë feja zyrtare e sundimtarëve të Romës

gjatë shekullit III të e.r. dhe hapi rrugën për një përthithje të krishterimit

në botë. Pas konvertimit të Romës në krishterim shumë zakone dhe

rituale kristiane zëvendësuan ato të ceremonive të vjetra Mitraike.

Për sa i përket artit Part, ai nuk përshin më shumë se një periudhë

pesëqindvjeçare. Arsyeja kryesore për këtë mund të jetë pesimizmi dhe

armiqësia e sasanëve në lidhje me partët, duke i bërë ata të shkatërronin

atë që kjo dinasti la pas. Ose mbase në përgjithësi persët nuk u shquan

për ndonjë interes të madh në lidhje me paraardhësit dhe trashëgiminë e

tyre. Për sa i takon arkitekturës, sot mbeten vetëm një numër ndërtesash.

Këto mbetje tregojnë një numër karakteristikash helene, të pasuara nga

karakteristika parte – arkitekturë Horasane. Vetëm gjatë periudhës

sasane besueshmëria dhe ndikimi i artit grek u zhduk plotësisht dhe që

nga ky moment mund të flasim për stil të plotë pers.

Me interes është të japim edhe disa të dhëna mbi mbetjet nga qyteti

i Ashurit, ndërtuar nga partët gjatë shekullit II. Qyteti i Ashurit u

shkatërrua plotësisht dhe u rindërtua gjatë periudhës parte. Duke

krahasuar gjetjet, vijmë në përfundimin se pallatet e Hatrës janë ndërtuar

pas invazionit trojan dhe për rrjedhojë i përkasin fazës së dytë të

rindërtimit. Por dy ndërtesat parte janë në të vërtetë të një natyre shumë

të ndryshme. Godinat më të vjetra të Ashurit janë të ndërtuara me tulla të

thara në diell dhe të pjekura. Përdorimi i tullave filloi gjatë mijëvjeçarit

IV p.e.r. dhe u përhap në masë në Mesopotami gjatë mijëvjeçarit III

p.e.r. Në Persi, përdorimi i materialeve të tilla të ndërtimit vazhdoi edhe

gjatë kohës së ekumenidëve, partëve, sasanëve, deri edhe gjatë periudhës

islamike. Shumë pjesë të pallateve ekumenide ishin ndërtuar me tulla të

thara në diell dhe të pjekura. Holli më i madh në pallatin asirian ishte i

mbuluar me një çati tullash të holla. Ndërtesat e thjeshta, por tejet logjike

përdoreshin në vende të ndryshme. Në të njëjtin areal janë zbuluar

godina me të njëjtat harqe si ato që shihen në Ashur, si në Ktesifon, Tek-

i-Kesra në Bagdad, Khan-Urthma dhe në vende të tjera si kisha e Shën

Filibertit e Turnus në Farxh ose kisha e Fontenej. Në Hatra, këto harqe

98 Ajatullahi

ishin ndërtuar me gurë të lidhur me vuzuarë rrezorë. Në Ashur sipërfaqe

si, për shembull, rrugëkalimet e pallatit ku ishin të domosdoshme çati të

tilla cilindrike, përdoreshin gurë me tri faqe. Kjo metodë e vjetër u bë

shumë popullore në lindje dhe sidomos në zona ku ndërtuesit

përballeshin me mungesa të lëndës drusore. Strukturat, si hambarët e

Ramsesit në Egjipt, varret e Babilonisë, apo kanalet ujitëse të Iranit, që

edhe sot e kësaj dite vazhdojnë të ndërtohen me këtë teknikë, janë

shembuj të mirë të metodës së përshkruar.

Arkitektura e partëve nuk shquhej për ndonjë varietet të madh, por

ishte unike në llojin e saj. Me vonë u kopjuan edhe portikët që ua shtuan

godinave madhështinë. Në shtyhemi të besojmë se ivanët ose portikët

janë elemente të kulturës perse dhe me origjinë nga Irani lindor. Më

vonë përdorimi i tyre u përhap në rajone të tjera dhe u zhvillua përtej

botës islame. Volte të gjera e të gjata, të cilat i shohim në anët e

ndryshme të godinës, përdoreshin si holle pritje nga sasanët dhe si pjesë

zbukuruese për shkollat fetare [medresetë], xhamitë, hanet ku pushonin

karvanët, deri edhe për pallatet perse gjatë periudhës islamike. Shembulli

më i vjetër i ivanëve zbukurues i përket pallatit të Ardeshirit në

Firuzabad, dhe është ndërtuar të paktën dy shekuj pas pallatit të Ashurit.

Pjesa kryesore e pallatit të Hatrës përbëhet nga dy ivanë të gjerë, të

ndarë nga dy pjesë dhomash të vogla dykatëshe. Më vonë janë shtuar

edhe dy ivanë të tjerë të gjerë, një holl ceremonish me çati katrore, i

ndërtuar pas njërit prej këtyre ivanëve origjinalë dhe në komunikim me

të. Kombinimi i hollit katror me kube me harqe, me një rrugë të shkurtër

me ivan të lartë në hyrje është i përkryer. Në Hatra janë zbuluar edhe

godina të tjera parte si pallate të vogla, tempuj, shtëpi private etj.

Pallati part i Ashurit hedh dritë mbi një vendosje tipike të ivanëve,

që më vonë është quajtur “shabistan” dhe që në Iranin islamik do ta

priste një e ardhme e ndritur, përveç një ivani tjetër që shërbente si hajat

për një holl katror. Ky plan me katër ivanë, të kryqëzuar përreth kopshtit

të brendshëm, ka ardhur nga lindja e vendit, pavarësisht se vazhdimisht

na shfaqet në arkitekturën parte. Në këtë mënyrë u ndërtuan edhe pallati

i Ashurit, Ghaznajit dhe pallate të tjera dhe stili i kaloi kufijtë e Persisë,

duke shkuar deri në Egjipt dhe në vende të tjera. Gjatë periudhës parte

përdorimi i ivanëve si një element i rëndësishëm arkitekturor u përhap

deri përtej Horasanit në Mesopotami. Kohë më pas, ose mbase gjatë

periudhës islame, ivanët hyrës të shabistanëve ose vendeve të shenjta ose

pallateve si Firuzaba ose shkollave Nezamieh, filluan të luanin një rol të

patjetërsueshëm në arkitekturën perse.

Në pallatin e Hatras muret e jashtme janë mbuluar me suva, ose

janë të zbukuruara me shumë kujdes me gurë, kolona të ndërlidhura,


gjethe dashtre ose dizajne të ngjashme me këto. Një holl në pallatin e

njërit prej mbretërve të fundit partë përshkruhet nga Filostrati si më

poshtë: “Një holl me kube të mbuluara me safirë të shndritshëm, që

ndriçojnë me një shkëlqim hyjnor. Në të ulej mbreti kur zbatonte ligjin”.

Pallatet parte ishin tërësisht lindore dhe perse, edhe pse fasada e tyre

kishte karakteristika greke. Kjo formë e zbukurimit u përhap me

shpejtësi nga toka e persëve në atë bizantine, dhe në shekuj të

mëvonshëm tavanet dhe portat e shumë kishave dhe katedraleve

zbukurohen me ultramarin, me yje të pikturuara me shkëlqim dhe me

portrete shenjtorësh të krishterë, të pikturuara në pozicion me fytyrë

përballë, si një karakteristikë tipike e artit persian.

Për sa u përket monumenteve fetare të seleukidëve dhe partëve, ato

nuk ishin as tërësisht perse dhe as një kopje skllave e artit helen. Ato

ishin kombinime të këtyre dy elementeve, nga ku godinat parte duken se

janë një manifestim i parimeve ekumenide, që me kalimin e kohës kanë

pësuar ndryshime të lehta. Nuk ka dyshim se skulptura perse bëri hapa

prapa gjatë periudhës parte dhe se gradualisht i humbi aftësitë dhe

mjeshtërinë që vihej re më parë. Kjo nuk do të thotë se shpirti artistik

pers humbi. Arti ekumenid ishte një simbol i pushtetit të pakufishëm

mbretëror dhe një arkitekturë dhe art i tillë do të kalojë ndryshime të

caktuara fizike për shkak të rrethanave në të cilat jeton. Ajo që është e

rëndësishme të thuhet, është që pavarësisht se pati kopjime të stilit grek,

ky stil u përpunua dhe u shndërrua në një stil tipik persian.

Për sa i takon arkitekturës parte, nuk duhet të lëmë pa përmendur

një numër të madh tempujsh zjarri në perëndim dhe jugperëndim të

Persisë. Këtu përmendim Badr-Nishandeh, pak kilometra në veri të

tempullit të zjarrit Mesxhidi-Sulejman, i cili ngjason me këtë të fundit si

në dizajn ashtu edhe në ndërtim. Ata ishin përdorur për të njëjtin qëllim,

ndërkohë që arsyet për të ndërtuar këto godina duhet të kenë qenë shumë

të ndryshme. Badr Nishandeh është një godinë rreth 100 m e gjatë dhe

70 m e gjerë dhe e rrethuar nga një mur i fortë. Gurët që janë përdorur

për të ndërtuar të dyja godinat janë të madhësive të ndryshme dhe të

parregullt. Ata janë vendosur njëri mbi tjetrin dhe qëndrojnë pa llaç

ndërmjet tyre. Po këtu, shohim dy shtresa godinash që kanë qenë që më

parë dhe nuk janë shkatërruar plotësisht. Në Badr-Nishandeh gurët e

mbetjeve nga godina e vogël janë të bardhë. Mbase ndërtesa e Badr-

Nishandeh i përket kohës së mbretit part Mehrdad I [791-761] dhe u

përdor vetëm gjatë periudhës parte, ndërsa Mesxhidi Sulejmani u përdor

edhe gjatë periudhës sasane. Mesxhidi Sulejman u ndërtua në një vend ku

gazrat natyrale çliroheshin nga brendësia e tokës. Gjatë periudhës parte

këtu u ndërtua, një platformë e madhe verande 120 m e gjerë dhe 150 m

e gjatë. Në një tjetër platformë katrore me anë rreth 30 m të gjata dhe e

100 Ajatullahi

vendosur në fundin tjetër të verandës kishte brenda saj një godinë katrore

të ngjashme me atë të zbuluar në Badahshan.

Është zbuluar gjithashtu edhe një strukturë tjetër, e vendosur 40

kilometra në verilindje të Mesxhidi Sulejmanit. Ndërtesa përbëhet nga

një platformë katrore me një shkallare të gjerë që të çon drejt majës. Mbi

këtë platformë qëndron një strukturë katrore, identike me atë të Badr-

Nishandeh. Një tjetër strukturë me vlerë për t’u përmendur është edhe

Taht-i-Sulejmani në Azerbajxhan, një tempull zjarri që thuhet se u

ndërtua pranë një liqeni misterioz, thellësia e të cilit nuk mund të matej.

Në këtë tempull mbahej zjarri i famshëm i Adhur Gushnasb. Gjatë

periudhës sasane ky tempull fitoi shumë rëndësi. Në një libër të shkruar

në vitin 331 pas erës sonë, Ibn Muhalkal tregon se ky zjarr i shenjtë

digjej këtu që 700 vjet më parë.

3. Monedhat parte dhe arte të tjera.

Ndërsa nëpër botë filluan të përhapeshin monedhat e stampuara,

ekspertët filluan t’i shihnin ato si shprehje të arteve të imta. Për sa i

përket artit part, kopjet e para thuhet se ishin kopje të motiveve helene

me karakteristika greke. Kur Ferhadi II u bë mbret, forma e këtyre

monedhave ndryshoi dhe gradualisht ato u bënë parte në çdo aspekt dhe

karakteristikë. Alfabeti semit zëvendësoi atë grek. Ndërsa në mesin e

periudhës parte, pra rreth vitit 28, gjuha pahlave, një dialekt persian, u bë

gjuha zyrtare e vendit. Kështu që nga kjo periudhë edhe shkronjat semite

u hoqën nga monedhat. Monedhat parte humbën karakteristikat helene

dhe u bënë me argjend. Dizajni i monedhave u thjeshtëzua dhe u

reduktua në një kombinim vijash dhe pikash. Motivet ishin aq të

thjeshta, sa ishte e vështirë t’i dalloje nga njëri-tjetri. Monedhat më të

vjetra parte të zbuluara i përkasin kohës së Mehrdadit I dhe mbartnin

imazhin e një fytyre të rruar mirë, që tregonte trimëri dhe autoritet.

Karakteristikat dalluese përfshinin një hundë me kurriz, vetulla të

kërcyera, sy pak më të mëdhenj sesa normalja, buzë të lakuara, një

mjekër të fortë, një kapele lëkure që ishte shumë e ngjashme me atë

skite. Kjo kapele shfaqet në pikturat ekumenide dhe është e ngjashme me

atë që vishnin medianët. Nga ana tjetër e monedhës shohim figurën e një

burri në një vend të lartë. Ai ka veshur një kostum median dhe mban në

dorë një hark. Shkronjat janë greke. Monedhat që i përkasin kohës së

Mehrdadit I, mbartin piktura shumë më realiste. Parimet natyraliste të

partëve ndikuan dizajnin e monedhave seleukide duke hapur rrugën drejt

një forme ideale të realizmit. Koleksioni më i madh i monedhave parte i

përket Mehrdadit II, një mbret i madh që e çoi mbretërinë parte në

kulmin e fuqisë së saj. Mbi këto monedha ne shohim profilin e mbretit

me një mjekër të madhe dhe me një kapele të gjatë të zbukuruar me perla


dhe gurë të çmuar. Këtej e tutje kjo kapele kthehet në simbol të

mbretërve partë dhe shfaqet në pjesën më të madhe të monedhave që i

përkasin kësaj periudhe. Edhe figurat parte, si komandantë dhe

qeveritarë, mbajnë të njëjtën kapele. Nga ana tjetër e monedhës shohim

një figurë të ngjashme me Arsasesin I me frazën pasuese: “Unë,

Arsasesi, Mbreti i Mbretërve, i Drejti, Mirëbërësi dhe Filoheleni”.

Më vonë monedhat fillojnë të thjeshtëzohen. Disa prej tyre ndjekin

disa parime estetike dhe artistike. Një monedhë që i përket Ferhadid III,

tregon një mbret të ulur në fron, fytyra e të cilit është e mënjanuar në të

majtë, ndërsa ai mban në njërën dorë një skifter dhe në tjetrën një skeptër

perandorak. Një grua që ka veshur kostum grek, mbase një nga hyjneshat

greke, i qëndron pranë. Monedha të tjera të zbuluara tregojnë ngjarje të

rëndësishme të kohës. Njëra prej tyre mban portretin e fytyrës së

Ferhadid III vizatuar përballë. Kjo konsiderohet një zhvillim i ri në artin

në përgjithësi.

Kapelat që mbajnë mbretërit partë nuk ndryshojnë shumë nga

njëra-tjetra. Ato përbëhen nga një kapelë e lehtë me një fjongo të butë që

rrethon kokën. Të gjitha portretet tregojnë profilin e majtë përveç një

monedhe të Mehrdadid I, që mban vizatime të profilit të djathtë të

mbretit. Tri monedha të tjera mbajnë portrete të fytyrës së plotë. Në këto

monedha modeli i flokëve është një masë kaçurrelash në të dyja anët e

fytyrës. Një version tjetër i të njëjtit stil flokësh, por më të gjata [deri te

shpatullat] më vonë u kopjua nga sasanët. Të gjitha monedhat mbartin

imazhin e Arsasesit, duke dhënë vendime apo duke kryer rituale të

adhurimit të zjarrit. Një monedhë tjetër, që i përket kohës së

Ottoforudashit, shek. III p.e.r., mbetet një objekt i veçantë. Këtu fytyra e

mbretit mbulohet nga një kapelë shajaku, dy anët e së cilës mbulojnë

veshët e tij dhe një pjesë të qafës. Nga ana tjetër e monedhës gjendet një

vizatim i një tempulli, bashkë me figurën e Arsasesit në të majtë me një

hark në dorë. Një disk me krahë duhet të jetë kopjuar nga ekumendidët.

Po së njëjtës periudhë i përkasin edhe dy vula të mrekullueshme.

Njëra nga vulat mban imazhin e tempullit të mësipërm, ndërsa tjetra

imazhin e dy burrave duke luftuar, njëri prej tyre i shoqëruar nga një

qen. Figura në këtë monedhë, mbase Fehrdadi I ose njëri nga qeveritarët

e tij, është anuar lehtas në të djathtë. Pjesa më madhe e monedhave parte

kanë buzë të thjeshta, por ka edhe prej atyre që janë tërësisht të

zbukuruara me rreshta perlash që spikasin përgjatë anëve.

Është e qartë se piktura vështrohej si arti më i rëndësishëm i

periudhës parte. Fatkeqësisht shumë nga afresket parte nuk kanë

mbijetuar. Në këto afreske shihet qartë shfaqja e një stili të thjeshtëzuar

dhe më pak greko-roman. Renditja në vizatime, si pamja e plotë e syve,

ngjyrat e forta të përdorura janë një pjesë e trashëgimisë lindore. Një

102 Ajatullahi

shembull tipik është ai i afreskut të Dura-Europus në zonën e Eufratit të

sipërm, veçanërisht një imazh që tregon një burrë duke gjuajtur. Ai

kalëron ndërsa gjuan kafshë të ndryshme si arinj, luanë, drerë apo

antilopa. Fytyra dhe pjesa e sipërme e trupit të njeriut janë vizatur në një

pozicion përballë, një kthim në traditën e Lindjes së Afërt, veçanërisht të

Mesopotamisë. Ndjenja e thellësisë përcillet përmes rreshtave diagonalë

ose paralelë. Kjo traditë mbijetoi edhe gjatë periudhës islamike duke

ndikuar pikturat dhe duke e zëvendësuar tërësisht realizmin. Thuhet se

gjatë kësaj periudhe u krijua një libër në vargje për fëmijë [mbase për

fëmijët e oborrit], i ilustruar, i quajtur Asurdik Tri, por nuk ka asnjë të

dhënë që ky libër të jetë zbuluar ndonjëherë.

Pikturat e Kuh-i-Huaxheh paraqesin interes të madh nga

këndvështrimi i ngjyrosjes dhe i kombinimit të zonave të ngjyrosura.

Vihet re një ndryshim në artin greko-roman dhe një lëvizje pozitive drejt

persianizimit. Modeli i njohur si “Tre Hyjnitë”, konsiderohet si një

përvojë e re në artin part në aspektin e përbërësve fetarë dhe vlerave

artistike që mbart ai. Në këtë pikturë disa figura dhe personazhe shfaqen

përmes përpjekjeve për të krijuar ndjenjën e thellësisë duke i vendosur

figurat në një rresht të vetëm, pa përdorur parime shkencore të

perspektivës në vizatim. Në një pikturë tjetër, që tregon një mbret dhe

mbretëreshën, artisti është përpjekur të përfshijë një ndjenjë lëvizjeje dhe

dëshire në figurën e mbretëreshës, duke përcjellë një hir femëror. Koka e

mbretit është në profil, por trupi është vizatuar përballë, duke dëshmuar

për rikthimin e traditës persiane lindore. Një karakteristikë tjetër e këtij

vizatimi, që mbart ndikime të forta greko-romane, është edhe prania e

gruas. Megjithëse nganjëherë shfaqej në monedhat seleukide greko-

helenistike, figura e gruas nuk ka qenë asnjëherë e pranishme në

vizatimet ekumenide. Prania e gruas në artin part, dhe më vonë në atë

sasanian, është ndikim i traditës së artit perëndimor. Ngjyrat që

përdoreshin ishin e verdha, e kuqja, ngjyra blu, e purpurta, e bardha, por

edhe e zeza përdorej si përvijuese e disa elementeve të kompozicionit.

Metoda e përvijimit të objekteve shfaqet edhe në portretin e një burri

part, që është zbuluar në gërmimet e fundit. Nga ekspertët perëndimorë,

të ambientuar me artin realist greko-roman dhe me realizmin e periudhës

gotike dhe rilindëse, përpjekja për imazhe të sheshta dhe kapërcimi nga

realizmi dhe postrealizmi janë parë si paaftësi për të prodhuar imazhe të

gjalla. Në të vërtetë ky stil solli zhvillime shumë më të ndërlikuara sesa

realizmi në pikturë. Krijimi i ndjenjës të thellësisë duke përdorur ngjyra

dhe kornizime është shumë më i vështirë se përdorimi i hijeve dhe

krijimi i vëllimit. Ato u arritën në Europë në shek XX.

Në Dura Europus pranë Eufratit ndikimi i artit part shfaqet më

fuqishëm se në atë që shihet në malet Huaxheh. Muret e një tempulli të


ndërtuar për hyjnitë e Palmirës në vitin 87 mbartin piktura fetare me

karakteristika të shumta dhe të forta perse lindore. Në një nga pikturat e

njohura si “Ritet fetare të Familjes Kunun” shohim dy figura spirituale:

figura e parë është duke hedhur drurë aromatikë mbi zjarr, ndërsa figura

tjetër qëndron mënjanë pa lëvizur. Një figurë e tretë, që qëndron në anën

tjetër të priftit, është duke mbartur dhurata për tempullin. Ato janë

vizatuar në pozicion përballë dhe kostumet e tyre kanë pala gjeometrike,

të ngjashme me kostumet që shfaqen në veshjet ekumenide. Ngjyrat e

përdorura janë e kuqe, blu, e bardhë dhe kafe. Të gjitha elementet e

kompozicionit janë përvijuar me vija uniforme, delikate dhe të zeza. Kjo

traditë rishfaqet gjatë periudhës islamike.

Vijat e zbuluara në pikturat parte, në një mur në Ashur tregojnë se

artistët persë i ndiqnin me shumë kujdes parimet shkencore të pikturimit

në punët që ata realizonin. Për të realizuar një pikturë të tillë, artisti ka

filluar punën duke vizatuar një bosht vertikal, që ka një rëndësi të madhe

në skenat fetare. Më pas e ka shpërndarë pikturën në të dyja anët e këtij

boshti, duke krijuar një simetri asimetrike. Për të dhënë ndjenjën e

ekuilibrit dhe të lëvizjes, artisti ka vizatuar një vijë paralele me krahun e

klerikut dhe më pas një tjetër në drejtimin tjetër, duke shtuar kështu

lëvizjen e duarve. Varësja, rripi dhe kordelja që fluturojnë përmes

veshjes së klerikut, paraqesin një përsëritje të çuditshme që përdoret për

të krijuar harmoni dhe ritëm dhe dy brezat në pantallona janë lëvizje

plotësuese që sjellin një frymë varieteti në kompozicion.

Në pjesën më të madhe të pikturave në tempullin Mitra, në Dura-

Europus, shohim skena gjahu me karakteristika perse të përzgjedhura.

Figura e gjahtarit është vizatuar përballë, ndërsa kali mbi të cilin qëndron

është vizatur në profil. Kostumi i qëndisur i gjahtarit dhe tunika e

shkurtër mbi pantollat që në fund janë shumë të ngushta, shala dhe

kapistra që mbartin zbukurime metalike në formë disku dhe skena

simbolike me disa pemë të shpërndara, të gjitha janë karakteristika të

artit pers.

4. Relievet e ulëta dhe skulpturat e partëve.

Në dallim nga pikturat parte të përmendura më sipër, relievet që

janë zbuluar në shkëmbinj, nuk paraqesin të njëjtin interes arkeologjik.

Sistemimi është i parregullt dhe aspak delikat. Imazhet janë gdhendur në

pozicion përballë, në mënyrë të ngjashme me disa dizajne të vona elame,

që tregojnë një mosinteresim të përgjithshëm në artin e gdhendjes.

Shkrimet më të vjetra parte i përkasin periudhës rreth 78 p.e.r, ose

kohës së Mehrdadit II dhe janë zbuluar në pjesën e poshtme të shkëmbit

Bisutun. Gjatë shekullit XVIII, është gdhendur një reliev tjetër mbi të

parin dhe kjo e bën të vështirë që i pari të kuptohet. Por, fatmirësisht,

104 Ajatullahi

udhëtarët europianë kanë bërë një varg skicash të tij gjatë udhëtimeve të

tyre në shekullin XVII. Këtu tregohen katër nga burrat e mëdhenj të

vendit duke bërë betimet e besnikërisë dhe të bindjes para Mehrdadit II.

Një tjetër reliev, që tregon një mbret part, është vizatuar me të njëjtin stil

si edhe gdhendjet origjinale të Persepolit. Përveç kopjimit të dizajneve të

Persepolit, artistët partë përdorën edhe alfabetin grek për të gdhendur

emrin e çdo figure nën imazhin përkatës.

Gudarz II [570-538 p.e.r urdhëroi gdhendjen e imazhit të vetes në

të njëjtin shkëmb Bisutun, duke mundur një armik që mbështetej nga

romakët. Mbi këtë imazh shihet figura e një engjëlli me krahë që është

duke vendosur kurorën mbretërore mbi kokën e mbretit. Përveç engjëllit

të sipërpërmendur, të gjithë karakteristikat e tjera janë persiane. Mbi një

gur tjetër, në të njëjtën zonë, gjendet gdhendja e një princi duke hedhur

një dru aromatik në zjarr. Princi është portretizuar në pozicion përballë.

Në Tang-i-Saruk, në pjesën e poshtme të maleve Zagros, është

zbuluar një reliev i ulët që paraqet figurën e një princi duke u ofruar

unazën e pushtetit subjekteve të tjera. Imazhi është vizatuar në pozicion

përballë dhe mënyra e qëndrimit është tipike perse. Një numër i madh

njerëzish qëndrojnë ulur para mbretit dhe më të paktë janë ata që

qëndrojnë pas tij. Pak më larg shihet vizatimi i një kuvendi, ku njëra nga

hyjnitë është duke vendosur kurorën mbi kokën e një princi, ndërsa në

një imazh tjetër është një skenë lufte ku edhe mbreti part, edhe kali i tij,

janë tërësisht në armaturë, pra jo si imazhet e zbuluara në Dura-Europus.

Mbreti duket se po sfidon një armik me majën e heshtës së tij. Kjo

gdhendje tregon një zhvillim themelor në artin e kohës, që manifestohet

si një prirje ndaj përshkrimit dhe regjistrimit të ngjarjeve.

Në një tjetër reliev në Tang-i-Saruk, princi është portretizuar duke

vrarë një luan, ndërsa është duke kalëruar. E njëjta figurë është vizatuar

në këmbë pak më tej dhe në shkallë më të madhe sesa personazhet e

tjera. Figura është duke shoqëruar një princ në fronin e tij dhe duke kryer

vepra devocioni para një altari ose vendi sakrifikimi. Shoqëruesit e

princit janë vendosur në dy rreshta paralelë. Në një tjetër pamje të

zbuluar në Suza, mbreti është duke i dorëzuar një qeveritari unazën e

pushtetit. Mbreti është i ulur, ndërsa qeveritari qëndron në këmbë dhe që

të dy janë vizatuar në pozicion përballë. Data e poshtëshënuar është 215

pas erës sonë. Kjo pamje dëshmon për një teknikë të re punimi me daltë,

që e bën imazhin të duket i ngritur, ndërkohë që ai është në po të njëjtin

nivel me gurin, por kjo teknikë fatkeqësisht nuk u zhvillua më tej më

vonë.

Në Azinë e Vogël në Namrud-i-Dag përreth varrit të Antiokut I

[324-262/61 p.e.r], janë zbuluar punime që i përkasin artit part. Antioku I

ishte një princ ekumenid i lindur nga një nënë perse dhe i rritur në një


mjedis grek. Ai u përpoq të ndërtonte një tempull në Nemrud-i-Dag, ku

do të adhuroheshin njëkohësisht edhe zotat grekë, edhe zotat persë. Ai e

krahason Zeusin me Ahura Mazdan, Helion me Mitrën dhe Herkulin me

Verethraghnan. Ai, gjithashtu, i vesh figurat me kostume parte. Fytyrat

dhe modelet e flokëve janë greke, edhe Dariusi është portretizuar me

tipare greke, ndërsa kurorat mbretërore janë parte. Aureolat mbi kokën e

Apollo-Mitrës, skeptri i mbajtur, kostumet dhe armët janë nga tradita

persiane. Ghirshman thotë se: “Megjithëse nuk i mënjanon disa parime

të artit grek dhe mbetet i varur nga arti ekumenid, arti i Namrud-i-Dagh

tregon një stil të ri që i pati fillesat në botën parte dhe u përhap me

shpejtësi në krahinat fqinje të perandorisë perse”. Ndikimi për të cilin

flet Ghirshman mund të shihet qartë në artin e Palmirës. Që nga fillimet

e krishterimit e deri në rënien e perandorisë në 302, Palmira pati një

ndikim të fuqishëm në artin, qytetërimin dhe botën romake, duke u bërë

një qendër tregtare dhe politike; shërbeu si një urë lidhëse midis artit part

dhe romak. Ndërsa arkitektura vazhdonte të pasonte stilin greko-romak,

imazhet e dizajnuara në pozicion përballë dhe simetria asimetrike u

përdorën gjerësisht në relieve dhe skulptura. Mendohet se busti i vogël i

mbretit part Balash III, i zbuluar në Palmira, ishte bërë nga një argjendar

dhe shërben si një provë e ndikimit të madh part. Një reliev tjetër i

shekullit VI dhe V paraqet pamjet e tre zotave nga Palmira: Kalibul, Bal-

Shemin, Malik-Bal. Megjithëse janë bërë përpjekje për të përcjellë në art

fytyra dhe karakteristika greke, imazhet e dizajnuara në pozicion

përballë dhe një grup figurash që qëndrojnë në këmbë dhe mbajnë

kostume parte dhe hedhin në zjarr drurë aromatikë, flasin për art part.

Duket se arti part i ka kaluar kufijtë e perandorisë. Gdhendjet në

nekropolin e Antatan-it, dy ushtarët nga Palmira që mbahen në Muzeun e

Luvrit në Paris, qëndismat, palat, zbukurimet, kostumet, deri edhe

mënyra sesi ulen apo si mbështeten figurat, të gjitha janë tërësisht parto-

perse. Një koleksion tjetër grash me vele, që mbajnë kostume, tualete

dhe zbukurime perse, pavarësisht nga përpjekjet për të kopjuar fytyra

romake, mbartin karakteristika tipike perse. Këto tregojnë ndikimin

parto-pers dhe më vonë sasan në artin bizantin. Në Hatra është zbuluar

gjithashtu edhe një koleksion veprash arti me karakteristika origjinale

parte. Nuk shihen gjurmë të ndonjë ndikimi romak as edhe në detaje.

Nuk ka dyshim se statujat e mbretërve dhe të princërve të Hatras dhe ajo

e tri hyjneshave që kalërojnë një luan, janë bërë nga artistë partë. Ushtria

e luftëtarëve, në Muzeun e Mosulit, është një tjetër shembull i një arti të

tillë, ku duken qartë veshjet me pantallona të mbledhura në funde dhe

kostumet me pala.

106 Ajatullahi

Në gërmimet në Suza, në metropolin e Shamit2 (Damaskut - EL),

janë zbuluar një numër i madh figurinash që tregojnë kalorës partë. Një

pjesë e tyre gjenden në muzeun e Teheranit dhe një pjesë në muzeun e

Luvrit në Paris. Njëra nga këto figurina paraqet një burrë part në këmbë

dhe me shpatulla shumë të gjera. Ai ka veshur një kostum persian, dhe

qëndron në një pozicion përballë. Shputat janë paksa larg njëra-tjetrës,

këpucët janë prej lëkure, ndërsa këmbët u ngjasojnë dy shtyllave të forta.

Burri ka veshur një tunikë të gjatë, anë të drejta që i mbulon këllqet dhe

një brez që tërheq vëmendjen drejt kraharorit të tij të gjerë. Përgjatë belit

ai mban një rrip të ngushtë dhe të fortë. Ai ka një qafë të fortë dhe

kostumi që mban mund të jetë forma origjinale e kostumeve që mbajnë

sot kurdët. Koka e kësaj figure ishte ndërtuar veçmas dhe është paksa më

e vogël në krahasim me trupin. Forma bazë e kokës duket e punuar në

formë dhe sytë, mustaqet, vetullat, mjekra e shkurtër janë gdhendur në të

më pas. Stili i përdorur për të ndërtuar këtë figurinë është tepër i veçantë

dhe nuk përsëritet në vepra të tjera arti. Mund t’i atribuohet fundit të

shek. I dhe fillimit të shek. II të e.r. Gjithashtu asnjë nga tiparet e buta

dhe delikate në fytyrën e figurinës nuk ngjason me kokën seleukide të

zbuluar në po të njëjtën zonë e që mendohet se i përket mbretit Uthal të

Hatras.

Për sa u takon arteve të imëta, janë zbuluar disa enë që pasojnë

traditën e lashtë persiane dhe mbartin një varg me vizatime kafshësh dhe

krijesa të tjera si leopardë dhe çita apo kafshë të tjera të familjes së

maceve. Të gjitha janë pikturuar në pozicion të tendosur. Figurinat e

vogla prej balte janë kopje të veprave ekumenide dhe u mungon

perfeksioni i sipërpërmendur, kështu që duken të zakonshme dhe të

paplotësuara. Një pjesë e tyre tregojnë burra duke kalëruar. Një

koleksion tjetër fildishi mbart profilin apo pamjen ballore të burrave të

përkulur dhe personazheve të tjera që ngjasojnë shumë me dizajnet e

Palmirës dhe Dura-Europus, veçanërisht në kostume dhe në stilin e

krehjes. Janë zbuluar edhe figurina grash të zhveshura, të gdhendura në

copa kockash, që janë ose kopje, ose pasardhëse të vona të figurinave

prehistorike të prodhuara në këtë zonë. Ato janë punuar me delikatesë

dhe shumë thjesht.

Ka shumë pak informacion mbi vulat parte dhe ka një keqatribuim

të vulave sasane si parte dhe anasjelltas. Vulat mbeten të thjeshta dhe me

karakteristika helene, dhe tradicionale të Lindjes së Afërt.

E rëndësishme është të thuhet se gjatë kohës së partëve artet e

imëta filluan të ktheheshin në objekte tregtie në portet e Sirisë dhe të

2 Shami është një term gjeografik në histori dhe përfshin një territor mjaft të gjerë në

Lindjen e Mesme duke u përkufizuar në veri me shkretëtirën arabe, në perëndim me

Mesopotaminë duke mbërritur deri në brigjet e detit Mesdhe në lindje.


Fenikisë. Më të kërkuara mbeteshin tapetet perse që Filostrati i

përshkruan kështu:

“Apartamentet e përcaktuara për burrat dhe portikët shkëlqejnë të

mbuluara në ar, të zbukuruara me piktura cohësh të qëndisua me ar dhe

të kornizuara me pllaka argjendi”. Imazhet e pikturave vinin kryesisht

nga mitologjia greke.

Një vazo tepër e veçantë, e njohur si “Vazoja Parte” është zbuluar

në nekropolin e Shamit. Motivet e saj renditen në tri zona pikture; kokat

e dy luanëve projektohen jashtë sipërfaqes së vazos; motivet ndjekin një

simetri specifike dhe spiralja dhe modelet thuajse arabeske përfundojnë

në një motiv zbukurues të një luleje të rrethuar nga dy figura kafshësh.

Spiralja dhe motivet arabeske më shumë janë bizantine se persiane, por

luanët dhe zogjtë janë karakteristika tipike perse. Dy linjëzimet përgjatë

qafës mbartin imazhe shumë realiste të bagëtive që kullosin.

Të gjitha këto, së bashku me pikturat helene të maleve Huaxheh,

kubetë hyjnore me safirë të pallatit të Arsasesit, dielli, hëna dhe yjet që

shkëlqejnë në qiellin e kristaltë, statujat e Shamit apo ato me origjinë të

panjohur, prezantojnë artin iranian të periudhës parte. Një pjesë e

objekteve janë zbuluar, ndërsa një pjesë tjetër janë përshkruar nga

historianë ose nga udhëtarë.

Veprat e artit të Namrud-i-Dagh janë krijuar rreth viteve 49-4

p.e.r. Megjithëse Antioku ishte grek dhe kishte shumë artistë grekë në

shërbim të tij, karakteristikat parte duket se mbizotërojnë mbi ato helene,

duke e bërë këtë një art tipik part.

5. Arti i dinastisë sasanide. Karakteristikat dhe natyra e Ardeshirit.

Për arsye politike apo sepse e besonin këtë në të vërtetë, mbretërit

partë e paraqitën veten si filohelenë. Persët që e distanconin veten nga

kjo situatë, filluan të formonin lëvizje të pavarura dhe të ngrinin qeveri

vendore. Farsi ishte një nga provincat që ruajti rregullimin vetjak edhe

nën regjimin part. Gjatë viteve të fundit të sundimit part kjo zonë

udhëhiqej nga Babaku, që e konsideronte veten pasardhës i Sasanit dhe

një kokë e madhe fetare dhe politike e Farsit. Ai zgjodhi qytetin e

Istiharit si kryeqytetin e regjimit të tij. Ai i pasonte sunduesit partë në

mënyrë shumë politike dhe monedhat mbanin emrin e tij. Ardauani duke

parë fuqinë në rritje të Ardeshirit, djalit të Babakut, i ofroi atij vajzën e

tij për martesë. Megjithatë Ardeshiri përparoi dhe shtiu në dorë

pothuajse të gjithë Persinë jugore. Në Firubad ai ndërtoi një pallat të

mrekullueshëm, që u bë edhe shkaku i luftës së tij me Ardauanin.

Ardeshiri e mundi Ardauanin në 235 dhe zuri vendin e tij në fron. Ai u

kurorëzuar ligjërisht si mbreti i Persisë. Pasi mundi Median, Armeninë

dhe Azerbajxhanin, dhe më pas Sistanin, Horosanin, Marvin dhe

108 Ajatullahi

Harazmin, mbretëria e Ardeshirit u zgjerua aq shumë, sa tashmë

përfshinte Iranin e sotëm, Afganistanin, Baluçistanin, tokën e oazave të

Marvit dhe Hiveh, dhe Tranoksianën; ai shkoi përtej Oksit në veri dhe

Babilonisë dhe Irakut në perëndim. U ngrit kështu në Lindje një

perandori e re po aq e fuqishme sa perandoria romake.

Ardeshiri kishte aftësi unike. Ai ishte diplomat shumë i aftë, gjeni

ushtarak dhe kishte besime të forta fetare dhe trimëri të pashoqe. Ai e

konsideronte veten mbrojtës të traditave perse dhe të fesë kombëtare.

Gjatë mbretërimit të tij si fe zyrtare u zgjodh zoroastrianizmi dhe

Ardeshiri e quajti veten një udhëheqës fetar. Tekstet e ndryshme të

Avestas u mblodhën për të formuar një letërsi fetare të vendit. Ai u

përpoq që ta shndëronte vendin nga sistemi i vjetër feudal në institucion

qendror administrativ, politik dhe ushtarak. Ai mori edhe komandën e

ushtrisë. Pas mbretit vinin njerëzit e mëdhenj dhe aristokratët, pasuar nga

klerikët dhe priftërinjtë zoroastrianë.

Sasanët patën sukses në shtrirjen e mbretërisë së tyre deri në kufijtë

ekumenidë. Ata sollën një erë të re në arkitekturë, relieve të ulëta, vula,

objekte argjendi të zbuluara në shumë gërmime, objekte që sot e kësaj

dite zbukurojnë muzetë dhe kishat në perëndim. Ata synuan të zhvillonin

një stil që do të ishte unik persian.

6. Arkitektura e Sasanidëve.

Ndërsa Ardeshiri ishte caktuar sundues i Firuzabadit, ai ndërtoi një

kala të fortë mbi një shkëmb, që u quajt pallati i tij dhe sot quhet Kalleh-

i-Dohtar. Më vonë ai ndërtoi një qytet në të njëjtin vend duke e quajtur

atë Kur-i-Ardeshir, por pas fitores mbi Ardauanin e quajti Shokuh-i-

Ardeshir [Lavdia e Ardeshirit]. Ky qytet kishte brenda tij një tempull

zjarri shumë të njohur që quhej Iran Ra Shokuh Arzajad [Qoftë gjithnjë e

më e madhe lavdia e Iranit]. Qyteti ishte ndërtuar në formën e një rrethi

dhe ndiqte parimet origjinale parte. Ardeshiri ndërtoi një pallat tjetër të

madh jashtë qytetit, pranë përroit; pallati mbartte gjithashtu parime parte,

të kombinuara me disa parime të tjera të frymëzuara nga Persepoli.

Gurët e pallatit ishin të paprerë, me sa duket për shkak të gjendjes

së vështirë në të cilën gjendej Ardeshiri në atë kohë. Nga ana tjetër

Firuzabadi ishte një zonë e nxehtë dhe mbulimi i mureve me një shtresë

llaçi ndihmonte që ajri i freskët të mbetej brenda mureve. Kjo metodë

mbetet ende efikase për përballimin e nxehtësisë. Megjithëse plani ishte

part, duken qartë përpjekjet për të përfshirë karakteristika ekumenide si

në stil edhe në arkitekturë. Ky pallat përbashkon dy periudha të mëdha të

arkitekturës ekumenide. E para është “Apadana” e Persepolit, kolonadat

rrethuese të së cilës u transformuan në ivanë partë dhe e cila mbante një

çati mbi hollin katror. Pjesa e dytë e vendosur pas ndërtesës së ngjashme


me Apadanën është rezidenca private e Ardeshirit dhe konsiston në disa

dhoma të vendosura përreth një oborri të brendshëm. Portiku hyrës është

në vetvete një ivan i thellë, i lidhur me katër hollet, në të dyja anët, të

cilat mbulohen me kube cilindrike ose të harkuara. Tri holle të tjera me

formë katrori me anët sa gjerësia e ivanit dhe të mbuluara me kube

qëndrojnë pas këtij kompleksi në anën e tij më të largët. Holli qendror

përfundon me një ivan të vogël që çon drejt kopshtit. Një dhomë e vogël,

që lidhet me një shkallë, të çon drejt katit të dytë dhe në çati. Ajo është

vendosur në anën e djathtë të këtij ivani. Ndërtesa është 55 m e gjerë dhe

104 m e gjatë. Muret e jashtme janë deri 7 m të trasha. Monotoninë e

mureve të jashtme e kompenson një numër i madh kolonash. Ndërsa

brenda tij këtë funksion e luajnë disa alkova. Kamaret e brendshme, disa

prej të cilave janë me harqe, janë zbukuruar me pjesë të dala, të bëra me

llaç. Ky pallat u kthye në një model që u kopjua nga ndërtesa të

mëvonshme sasane, që u ndërtuan në zona si Sarvastani, Nishaburi, etj.

Bishabur ishte një qytet i ndërtuar pranë Kazerunit në Fars, nga

Shapuri I pas fitores mbi perandorin bizantin. Shapuri thoshte se ky vend

i kujtonte Firuzabadin. Qyteti i Bishapurit nuk ndjek një plan qarkor,

por është drejtkëndësh, ashtu si qytetet e vjetra greke. Njëra anë e qytetit

rrethohet nga një mur i lartë dhe nga një hendek i madh me ujë. Ai

mbështetet mbi një mal, që nga ana e tij mbrohet nga një kala dhe një

varg malesh. Anën tjetër të qytetit e përvijon një lumë i gjerë. Bishapur

do të thotë “Qyteti i bukur i Shapurit” dhe fillimisht ky ishte një qytet

mbretëror që kishte disa pallate, tempuj zjarri dhe një varg ndërtesash

politike dhe ushtarake. Pallati i Shapurit është ndërtuar me gurë

kalldrëmi që mbahen të bashkuar nga llaçi. Ai pason traditën persiane të

arkitekturës si në dizajn, ashtu edhe në metodat e ndërtimi. Kjo strukturë

qëndron përgjatë një pallati më të vogël, një tempull mbretëror zjarri,

dhe një holli drejtkëndor anësor. Struktura kryesore përbëhet nga një

dhomë katrore me anë përafërsisht 22 m të gjata me kube rreth 25 m të

larta të rrethuara me nga katër ivanë, me tri dhoma të ndërtuara përreth.

Pjesa poshtë kubesë është formësuar si një kryq dhe rrethohet nga katër

arkada të verbra, me mure të zbukuruara me stuko. Këto zbukurime

përfshijnë një shumëllojshmëri formash, si hardhi, gjethe të

dhëmbëzuara, pemë palme, të pikturuara me ngjyra të ndezura si e kuqe,

e verdhë dhe e zezë. Kjo duket se mbush vendet bosh midis harqeve.

Mbase këto zbukurime dhe pjesë të tjera të ndërtesës janë realizuar nga

artistë greko-bizantinë, përderisa Shapuri solli rreth 70.000 robër

romakë, përfshirë edhe perandorin Valeri. Mbase një pjesë e artistëve

kanë ardhur me dëshirën e tyre në kërkim të punës.

Në pjesën lindore të hollit të gjerë ndeshim një tjetër dhomë me tre

ivanë me pamje nga kopshti i madh. Dyshemeja është mbuluar me

110 Ajatullahi

mozaikë, një stil mbase i imituar nga dizajnët e tapeteve të kohës, që na

kujtojnë festat dhe festimet. Në imazhet e mozaikëve shohim një numër

grash oborri të mbështetura në shtretër me jastëkë, disa prej të cilave

mbajnë fustane të gjata, lule, buqeta ose kurora lulesh. Kostumet ngjajnë

me veshje romake, ndërsa vetë mozaiku është një art greko-romak. Një

tjetër fakt që na bën të besojmë praninë e artistëve të huaj është se gruaja

shfaqet shumë rrallë në artin tipik pers, sidomos pas zyrtarizimit të

zoroastrizmit si fe e vendit. Megjithatë rolin kryesor në zhvillimin e

veprave të tilla të artit e kanë luajtur artistët persë. Mënyra se si gruaja

ulet, freskoret dhe mënyra se si lidh gërshetat, si edhe aspekte të

kostumeve dhe tualetit janë të gjitha tërësisht perse. Në Bishapur, këta

artistë krijuan një art që ishte edhe romak edhe pers në të njëjtën kohë.

Pallati me tre ivanë qëndron pranë një ndërtese tjetër. Janë zbuluar dy

alkova të pallatit që dëshmojnë për përdorimin e traditave të vjetra

ekumenide. Ato janë ndërtuar me blloqe gurësh të mbuluar mirë dhe për

shkak të formës së tyre drejtkëndore mund të shihen si kopje të pallateve

të Artakserksit dhe Dariusit. Janë zbuluar edhe pjesë relievesh të ulëta

pjesërisht të shkatërruara apo fragmente të tyre.

Pallati i parë në formë kryqi, që u përshkrua, qëndron pranë një

tempulli që duket se ishte ndërtuar për Anahitën, hyjneshën e ujit,

pjellorisë dhe bollëkut. Ka katër hyrje dhe e tërë struktura rrethohet nga

katër rrugëkalime që duket se kanë pasur burime të vogla që rridhnin

drejt qendrës. Për të hyrë në tempull nga pallati duhej të ecje përgjatë një

shkalle të gjatë dhe të ngushtë. Muret janë 14 m të larta dhe kanë qenë

ndërtuar me gurë të mëdhenj që qëndronin bashkë përmes kunjave dhe

guriçkave. Dimensionet e këtij tempulli janë të ngjashme me ato të

Kabas në Mekë. Çatia mbahet nga trarë druri që, nga ana e tyre,

qëndrojnë mbi koka dhe mbi kraharorë buajsh prej guri. Këto figura janë

kopje prej guri të veprave madhështore të Persepolit, por u mungon

delikatesa dhe hirshmëria e tyre. Një mangall i madh, bazamentet,

shtyllat që janë zbuluar në të njëjtën godinë dhe që i përkasin periudhës

islamike duket se kanë qenë gjithashtu pjesë e këtij tempulli.

Bishapuri si një qytet mbretëror përmbante edhe zona banimi për

burrat e vendit. Qyteti ndahej në katër pjesë kryesore përmes dy rrugëve

që kryqëzoheshin. Në këtë kryqëzim më vonë u ndërtua edhe monumenti

i Bishapurit. Ky kishte tre bazamente guri, dy nga të cilat mbanin dy

kolona të mëdha, ndërsa e treta duhej të ketë mbajtur shtatoren e

Shapurit. Këto struktura me kolona të dyfishta kanë qenë ndërtuar prej

romakëve, por pavarësisht nga tiparet romake, Bishapuri mbetet një

qytet nën vulën e kulturës perse. Këtu futen relievet e ulëta gdhendur

mbi kollonatë. Mbi muret e Kaaba Zartosht-it Shapuri urdhëroi të

shkruhej historia e fitores së tij mbi perandorin romak, Valeri.


Mbishkrimi duket qartë në tri gjuhë: pahlave parte, pahlave sasane dhe

greke. Ai shoqërohet me simbole që synojnë të mbajnë gjallë në popull

shpirtin luftarak.

Shapuri I ndërtoi një pallat me lartësi mahnitëse dhe tejet

madhështor në Tesifon, kryeqyteti part, dhe i zgjedhur si qendër

perandorake nga Ardeshir I. Pas fitores mbi këtë qytet, arabët u mahnitën

nga pamja e këtij pallati dhe i njëjti reagim shihet edhe tek ata që e

vizitojnë sot. Pallati njihet si Ivan-i-Madain dhe është në vetvete një

godinë me katër kate, ku i pari është i lartë sesa i dyti dhe i treti bashkë.

Ky zvogëlim gradual i lartësisë së kateve e bën godinën të duket më e

lartë sesa është realisht. Pallati i Tesifonit u ndërtua si një kompleks

simetrik. Në projektin origjinal ka pasur një numër dhomash pas ivanit të

madh, në të cilat mund të shkohej ose përmes ivanit, ose përmes hyrjes

kryesore. Një tjetër ivan, një pasqyrim i ivanit të parë është vendosur pas

këtij kompleksi dhe ende ka funksion të panjohur. Fasada e çdo kati

është zbukuruar me harqe me nga dy kolona të lidhura në cepa. Edhe ky

projekt madhështor është frymëzuar nga një pallat tjetër part në Ashur.

Ivani i madh rreth 28.40 m i lartë, 49.75 m i thellë, ka shumë

karakteristika arkitekturore të para në ivanet e vogla të pallatit të Ashurit

dhe në mënyrë të ngjashme, fasada e tij kryesore ndahet në dy rreshta

horizontalë. Muret e hollit të parë kanë qenë dekoruar me skena nga

betejat e Hosrou I në luftën e Antiokut. Një tapet i zbukuruar me gurë të

çmuar, i njohur si tapeti i Bharistanit ose “Pranvera e Hosrout”,

mbulonte dyshemenë. Thuhet se pas fitores së arabëve, ky tapet u nda në

copa dhe secili nga pushtuesit mori nga një copë të vogël si plaçkë lufte.

Janë zbuluar edhe kube të vogla, të lara me ar, që shërbenin si pjesë

mozaikësh, që nga ana e tyre mbulonin pjesën e sipërme të mureve,

pjesët e poshtme të të cilëve ishin veshur me pllaka të vogla mermeri. Si

edhe pallatet islamike apo si pallati i Bishapurit, pjesa e brendshme këtu

është me zbukurime në suvajë dhe gdhendje në të, pjesë të cilat sot ruhen

në muzetë perëndimorë. Një tjetër strukturë për t’u përmendur është

pallati Sarvestan, që shihet si pika e fillesës së arkitekturës perso-

islamike. Ai u ndërtua në shekullin V të erës së re. Ndërkohë që

përdorimi i gurëve të paprerë ishte bërë shumë popullor në rajon, edhe

sasanët nuk i përdornin gurët e thyer në ndërtesa. Kjo vlente për zonat

malore, ndërsa në fusha ruhej tradita e tullave të sheshta. Teknikat e reja

të ndërtimit të harqeve dhe kubeve u dhanë sasanëve famë të madhe dhe

afatgjatë.

Pallati Sarvestan i Farsit është ndërtuar me gurë dhe llaç. Fasada

kryesore përmban tre ivanë që hapen drejt zonës së jashtme. Ivani

qendror është pika më e lartë dhe më e gjerë dhe formon një

drejtkëndësh, i cili çon drejt hollit të pritjeve që vjen pas tij. Fasada

112 Ajatullahi

treivanshe e këtij pallatit u kopjua më vonë në të gjithë Persinë dhe u bë

popullore edhe jashtë vendit. Holli i pritjes ka pamjen e një katrori të

gjerë. Në anën perëndimore ai lidhet me ivanin hyrës të fasadës

kryesore. Në lindje çon drejt kopshtit, dhe duke vazhduar përmes një

ivani tjetër më të ngushtë, shkohet në një holl tjetër shumë të lartë që

lidhet me një dhomë pothuajse katrore. Hollet anësore duken të mëdha

dhe luksoze. Ka një numër të madh dyersh që çojnë jashtë godinës.

Ndërtesa mbetet origjinale për shkak të kubeve të varura në hollet e

ngushta, të cilat mbahen nga shtylla të rënda e të shkurtra. Ky sistemim,

me ndihmën e rrugëkalimeve midis kolonave që duken më të gjera sesa

janë realisht, krijon dy korridore të mëdha. Kjo teknikë është përdorur

nga pallatet sasane të Kishit [në Mesopotami]. Kompozimi në tërësi i

pallatit Sarvestan është shumë i ngjashëm me atë të Firuzabadit.

Ndryshimi i vetëm është se këtu dizajnët dhe detajet janë më të

llojllojshme dhe të pakufizuara. Kubeja kryesore që gjatë periudhës

islamike u kopjua gjerësisht, është ndërtuar me tulla dhe bazohet në një

projeksion uniform dhe të përgjithshëm. Ky model ndjek një qark

perfekt të përpiktë. Përveç kubesë kryesore, pallati ka dy kube më të

vogla.

Një numër pallatesh të tjera sasane të zbuluara janë tërësisht të

ndryshme nga ai i Sarvestanit, Firuzabadit ose Bishapurit si në stilin,

ashtu edhe në metodën e ndërtimit dhe projektin e tyre. Një nga këto

është edhe pallati i Damghan, një ndërtesë, karakteristika esenciale e së

cilës është një ivan i gjerë hyrës i kombinuar me një holl me kube

katrore. Në holl kubeja, ndryshe nga sa kemi parë deri tani, qëndron mbi

katër shtylla dhe komunikon me rrethinat përmes katër të dalave të gjera

të godinës. Kubeja e ivanit qëndron mbi rreshta kolonash përgjatë

mureve anësore. Mbase kjo godinë i përket periudhës pas Bahramit.

Pranë një rruge, që lidhte Rrafshinën e Mesopotamisë dhe

Rrafshnaltën Iraniane, është zbuluar një kompleks i gjerë rrënojash, i

njohur si pallati Shirin-Hosrouparviz. Sipërfaqja origjinale ka qenë 120

ha kopshte frutore, pavijone, pellgje, burime, pyje dhe deri edhe kullota

ku kullosnin kafshët më të rralla. Uji i lumit Heluan në këtë zonë

drejtohej përmes kanalesh.

Në kopshtin e gjerë ndërtuar mbi një kodër gjendet një pallat tjetër

që njihet me emrin Imarat-i-Hosrou dhe tek ai shkohet përmes shkallësh

të gjera, të ngjashme me ato të That-i-Xhamshid. Ai është 372 m i gjatë

dhe 190 m i gjerë dhe u ndërtua nga Hosrou II Anushiravan dhe u

ngjason pallateve të Firuzabadit dhe Sarvestanit. Platforma mbi të cilën

ai ngrihet është 8 m e lartë dhe përpara saj ka një përrua. Një ivan me

kolona të mëdha çon drejt një holli katror, të mbuluar me kube e

diametër 15 m dhe me dy dhoma të ngushta në anë dhe me tavane me


kube cilindrike. Kopshti që pason çon drejt apartamenteve private dhe

lagjeve të shërbëtorëve. Ndërtesa rezidenciale rrethon më shumë sesa një

oborr të brendshëm. Nga njëra anë ato çojnë drejt kopshtit kryesor,

ndërsa zonat e ndërlidhura në formë katrorësh janë vendosur në dy

rreshta anash kompleksit dhe, përmes rrugëkalimeve të ngushta, ndahen

nga kopshtet dytësore. Kopshtet dytësore lidhen me kryesorin përmes një

holli me kube dhe një ivani me kolona. I gjithë kompleksi ndjek një

sistemim nga lindja drejt perëndimit.

Përveç pallateve të mirënjohura si Shiz ose Tat-i-Sulejman, godina

të tjera me rëndësi arkeologjike janë edhe tempujt e zjarrit Shahar-Taki,

të ndërtuara për adhurim publik dhe kishat e krishtera. Mbetjet e këtyre

kishave tregojnë se arkitektura e këtyre godinave dhe ajo e kishave të

mëvonshme, të ndërtuara në perëndim, mund të kenë qenë të

ndërlidhura. Në kishat gotike shihen qartë disa karakteristika sasane.

Këtu përfshihen edhe ngjashmëritë në pjesët ballore triportëshe.

Shahar-Takis janë një grup godinash të thjeshta, me kube të

mbajtura nga katër shtylla në katër cepat e një plani katror. Ato ishin

ndërtuar posaçërisht për adhurime publike të zjarrit. Megjithëse pa

ndonjë rëndësi të madhe arkitektonike, këto godina ndikuan dizajnët e

shumë ndërtesave madhështore, monumente fetare të kohës së

arkitekturës persiano-islamike. Tempujt e zjarrit mund të grupohen

bashkë me kullat e vëzhgimit. I tillë është edhe tempulli i zjarrit i Taht-i-

Sulejmanit, që ishte përdorur për qëllime fetare nga fundi i dinastisë

sasanide. Në këtë tempull mbahej zjarri i shenjtë dhe zjarret e tjera

ndizeshin prej tij. Godinat e Imamzadeh Sejid-Husejn pranë Bishapurit,

si edhe një tjetër pranë pallatit të quajtur Dxhira po në të njëjtën zonë,

godinë që duket se më parë ka qenë një kishë, paraqesin ngrehina të

ngjashme me Tat-i-Sulejmanin. Ato kishin holle me kube, të rrethuara

me një korridor me kube rreshtore dhe të paraprirë nga anekse me çati të

njëjta.

Një godinë tjetër është tempulli në malin Huaxheh, i cili mendohet

t’i përkasë shek. III; ai nuk paraqet të njëjtat karakteristika arkitektonike

si pallati pranë tij dhe mendohet që të jetë lidhur më vonë bashkë me

këtë të fundit. Dizajnimi i zjarreve sasane bazohej tërësisht në Apadanën

ekumenide. Sipas dokumenteve islamike, tempulli Isfahan i zjarrit, i

vendosur mbi një kodër të izoluar, ruhej nga vetë babai i Selman-i-

Farsit. Shenjtëria e këtij zjarri ndoshta kontrollonte zjarret e rrafshinës

së Isfahanit, ashtu sikundër edhe tempulli i zjarrit Husejn-Kuh në Fars

mbizotëronte Persepolin dhe kontrollonte të gjithë tempujt e zjarrit në

rajon.

Në fund të kësaj periudhe, gjatë shekullit II pas erës sonë, tempulli

i zjarrit përmendet nga Pausania si vendi ku digjej zjarri i përjetësisë, pa

114 Ajatullahi

flakë, mbi një altar mbuluar me hi. Tradicionalisht, zjarri hyjnor mbahej

në një dhomë të errët e të mbyllur. Me kalimin e kohës ky altar fitonte

rëndësi dhe rritej në madhësi e përpjesëtime dhe përfundimisht u vendos

mbi një platformë ku të gjithë kishin mundësi ta adhuronin zjarrin. Ky

tempull zjarri përmendet nga historianë si Istahri, Ibn Fagih, Messudi

dhe deri edhe Firdusi. Ai ngjasonte shumë me pallatin e Firuzabad dhe

Galeh-Dohtar. Përveç një tempulli tjetër që i përket shekullit XVIII në

Baku dhe një ndërtese tjetër islamike të quajtur Musalla [ose Vendi i

Faljes] në Jazd, nuk janë zbuluar komplekse të tjera të ngjashme me këto

godina historike. Në Baku, vendi për ceremoniale adhurimi është i

hapur, përreth kopshtit qëndrojnë ndërtesa, rezerva, lagje banimi. Edhe

Musalla e madhe e Jazdit është rregulluar sipas parimeve të mësipërme.

Një numër tempujsh të tjerë zjarri janë shumë të ndryshëm nga tempujt e

mësipërm. Këtu përmendim Tahti-Rustemin në zonën Shahrier të

Teheranit, me dy platforma, një majë që shërbente si një sinjal i dukshëm

deri 40 km larg nga Teherani dhe një më i ulët, që ishte vendi i

ceremonive të zjarrit, që duhej të kenë qenë publike. Në të vërtetë një

numër ndërtesash nuk ngriheshin për adhurimin e zjarrit, por për

përcjelljen e sinjaleve. Ato ndërtoheshin përgjatë rrugëve të largëta, pa të

tjera ndërtesa pranë tyre. Këtu përmendim Farashband, Dxhira, Tun-

sabz në luginën e Dxhirës etj. Ato përbëheshin nga një kube që

qëndronte mbi katër shtylla të mëdha. Kishte prej tyre që lidheshin me

dhoma adhurimi dhe shërbenin edhe si udhëzues për udhëtarët, edhe si

vende adhurimi.

Në fund duhet të përmendim edhe tri ndërtesa të tjera si Hast

Shatar-Taki në Fars, vendosur në majë të një kodre, rreth së cilës më

vonë u ndërtuan një numër shtëpish; më vonë ajo u shndërrua në

xhaminë e Izad-Hast. Heirabad Shatar-Taki në Kazistan, vendosur 100

m larg rrënojave të një ure sasanide, tregonte se ku duhej kaluar lumi.

Burzu Shatar-Taki, në Kom, 12 km larg Ramxherd, përgjatë rrugës që

lidhte Komin me Soltanabadin në Irak. Një godinë e fundit që do të

përmendim në këtë përmbledhje është edhe Baz-i-Hur, me dy kështjella,

ajo e Galeh-Dohar dhe Galeh-Pesar, që ruanin një luginë të

rëndësishme. Të gjitha këto ndërtesa luajtën një rol të madh në

projektimin e xhamive perse që do të diskutohen në kapitullin mbi artin

në periudhën islamike.

7. Gdhendja dhe skulptura në periudhën sasanide.

Gjatë sundimit të Ardeshirit I dhe me fillesat e arkitekturës së re

sasane, nisi një proces zhvillimi dhe ndryshimi, formëzimi i një stili pa

ndikime greke dhe parte. Veprat e mëdha mbi shkëmbinj i takojnë kësaj

periudhe dhe janë realizuar në lartësi të tilla sa konkurrojnë veprat


ekumenide. Shkrime të Ardeshirit I dhe djalit të tij, Shapurit I, janë

zbuluar në Nag-i-Rexheb dhe Nagsh-i-Rustem. Këto modele qëndruan

deri në fund të shekullit VII pas erës sonë, gjatë të cilit rishihen ndikime

romake në art. Deri në këtë kohë, karakteristikat ishin tërësisht perse dhe

përfaqësuese të vërteta të shpirtit artistik pers. Këto karakteristika janë

parë si elementet qendrore të artit persian. Ato nganjëherë janë zhdukur,

por janë rishfaqur gjithmonë kur kushtet kanë qenë më të favorshme.

Skulptura më e mrekullueshme sasane i përket shekullit II. “Kali i

Shapurit” me format e tij të rrumbullakosura, i tëri në bronc, i zbukuruar

me punime me daltë në një mënyrë më shumë sesa elegante, na kujton

ata zejtarë të lashtë të cilët zbukuruan me aq mjeshtëri armët që janë

zbuluar në Luristan. Nuk ka një origjinë të huaj për këtë art. Ai është

tërësisht pers.

Të gjitha skulpturat e relieveve të ulëta të persëve janë lokalizuar

në tokën e tyre të origjinës, në Fars. Këtu bën përjashtim vetëm një

figurinë e zbuluar pranë Selamsit dhe disa të tjera në Tak-i-Bostan pranë

Kermanshah. Me përjashtim të një skulpture të vetme, të gjithë datat e

këtyre monumenteve tregohen përmes shkrimeve ose kurorave

mbretërore. Me përjashtime të vogla, mendohet se të gjithë relievet e

ulëta i përkasin kohës së Ardeshirit dhe Shapurit. Andre Godard i ndan

relievet e ulëta të kësaj periudhe në tri grupe:

- Katër relievet e Ardeshirit I, midis 990 dhe 1001, dy nga të cilët

janë në Firuzabad, një në Nagsh-i-Raxhab dhe i katërti në Nagsh-i-

Rostem. Tetë relieve të Shapurit, krijuar midis viteve 960-990. Dy nga

këto vepra janë zbuluar në Nash-i Rexheb, dy në Nagsh-i-Rostem dhe

katër në Bishapur. Një reliev i vetëm i Bahram I, krijuar midis 886 dhe

889 në Bishapur. Pesë relieve të Bahram II, midis 939 dhe 956. Dy prej

tyre janë zbuluar në Nagsh-i-Rostem dhe një në Nagsh-i-Bahram, një

tjetër në Bishapur dhe i fundit në Sa-Mashad. Një reliev i vetëm në

Nagsh-i Rustem që i përket viteve 311 deri 318.

- Një reliev i Ardeshirit II, krijuar midis viteve 238-242 në Tak-i-

Bostan. Timpanumi i guvës në Tag-i-Bostan, që tregon Shapurin II dhe

djalin e tij, Shapurin III, i përket viteve 856 dhe 923.

- Skulpturat në guvën e Hosrou II në Tak-i-Bostan, midis viteve

1230 dhe 1253.

Dy nga katër relievet e Ardeshirit I janë zbuluar në lumin Buraza.

Njëri prej tyre tregon fitoren e Ardeshirit mbi Ardauanin V, mbretin e

fundit part. Nuk ka asnjë shenjë realizmi në këtë imazh dhe nga detajet e

pakta që shihen janë disa grima te flokët, kostumet dhe armët e figurave

njerëzore dhe në shalën dhe kapistrën e kuajve. Koka e Ardeshirit është

gdhendur në profil dhe trupi i tij në pozicion përballë. Flokët kaçurrelë të

mbretit, që i bien mbi shpatulla, shiritat rreth kurorës që duken se

116 Ajatullahi

valëviten pas tij, maja e mjekrës së tij dhe varësja e tij me perla, janë të

gjitha simbole të stilit tradicional të lashtë persian. Sikundër edhe ato në

artin ekumenid, kuajt këtu janë portretizuar në kërcime sipër dhe janë

vizatuar në mënyrë jo shumë realiste. Duket se artisti ka synuar të kapë

momentin e fitores dhe ka lënë pas një frymë abstragimi, një mësim i

marrë prej ekumenidëve. Europianët besojnë se figura që mban kurorën,

ose burri me krahë që vendoset mbi dizajnet ekumendie, është ai i

Ahuramazadës. Zoroastrianët janë kundër këtij mendimi, sepse ata

asnjëherë nuk e kanë vizatuar zotin e tyre dhe se kjo është një traditë dhe

mendim tipik perëndimor. Kjo figurë interpretohet si Furuhar, engjëlli

që sjell mirësi dhe mbrojtësi i mbretërisë, ndërsa figura më kurorë është

simbol i Mithrës hyjneshës së diellit.

Ardeshiri krijoi mbi shkëmbinjtë e Nagsh-i-Rustemit një gdhendje

të kurorëzimit të tij si mbret, mbase me qëllimin që të vuloste se ishte

pasues i ekumenidëve dhe Nagsh-i-Rostem konsiderohej një zonë e

shenjtë. Ky dizajn tregon një numër karakteristikash të reja si: Furuhar

mban një skeptër në dorën e tij të majtë dhe kurora e Ardeshirit është

zhvilluar në formën e saj finale dhe duket se rri pezull mbi kokën e tij.

Kuajt janë të fuqishëm, por janë më të vegjël sesa zakonisht, krahasuar

me kalorësit. Armiqtë janë shpërndarë nën këmbët e tyre, ndërsa një qark

i ngritur, që mund të jetë simboli i Mithrës, është vendosur mbi unazën

që lidh Furuhan dhe Ardeshirin. Mbishkrimi është në trë gjuhë: pahlave

sasane, pahlave parte dhe greqisht, sikundër edhe mbishkrimet

ekumenide janë në tri gjuhë. Gdhendja e parë dhe strukturat e hershme

sasane provojnë se kjo dinasti përpiqej të mbante lidhje të forta me

ekumendidët dhe të vazhdonte traditat e lashta perse. Arti part shërbeu si

një periudhë ndërmjetëse dhe gjurmët e tij shihen në frymëzimin e

artistëve. Karakteristikë tipike e artit të kësaj periudhe mbetet interesi në

kompozimin strikt simetrik që duket se kthehet në një synim për

harmoninë. Në përgjithësi kompozimet simetrike përdoren për të

portretizuar çështje fetare dhe misterioze, përmes vendosjeve të tilla ku

të gjitha forcat lëvizin nga të dyja anët e kompozicionit drejt një aksi

vertikal dhe udhëheqin syrin drejt lartësive. Përgjatë periudhave të

mëparshme, që nga prehistoria deri në krijimin e këtyre gdhendjeve të

mëdha, kjo simetri shfaqet vazhdimisht në artin e Azisë perëndimore. Ky

stil vazhdon deri në fund të periudhës sasane dhe haset edhe kur imazhet

krijohen për nder të pozitës së mbretit.

Shapuri I u angazhua nga i ati në çështje të shtetit që në moshë të

vogël dhe me plakjen e Ardeshirit, mori kontrollin e plotë të mbretërisë.

Ai ishte një mbret inteligjent, shumë i hapur dhe me një shpirt fisnik. Ai

i kushtoi shumë rëndësi letërsisë, filozofisë dhe çështjeve të kulturës,

fitoi luftën me romakët dhe robëroi Antiokun, që ishte kthyer në një


kryeqytet për Perandorinë Romake. Ishin këta të burgosur që më vonë

ndërtuan një qytet në Suza duke ndjekur dizajnin e kampeve ushtarake

romake, që u bë i njohur nën emrin Gond-i-Shapur ose “Ushtria e

Shapurit”. Shapuri e portretizoi veten në relieve të ulëta në momentet e

lavdishme të arritjes së kësaj fitoreje. Një fakt i rëndësishëm është se në

veprat e artit sasan, karakteristikat e ftohta e të ngurta fetare të imazheve

njerëzore gradualisht i hapin rrugën formave të gjalla. Palat e rënda të

kostumeve i humbasin format e tyre rixhide dhe fillojnë të zhvillohen në

formën e një masë asimetrike. Kjo shënjon fillimin e një zhvillimi të ri

në gdhendjet dhe në krijimin e një stili të ri në skulpturën persiane.

Gjatë kësaj periudhe, artisti persian nuk e gjen veten shumë të

lidhur me realizmin. Realizmi është një stil perëndimor që përdorej për

të regjistruar ngjare të mëdha historike. Këtu artisti synon të lavdërojë

mbretërit sasanë me qëllimin për të frymëzuar gjeneratat e reja drejt

nacionalizmit, mbrojtjes së vendit dhe fitimit të cilësive të cilat arrihen

vetëm me besim dhe qëndrueshmëri. Nëse në një numër të këtyre

gdhendjeve rreshtat e figurave qëndrojnë mbi njëri-tjetrin dhe në vend që

të bashkohen, ato ndahen në grupe të veçanta, kjo ndodh sepse artisti

synon të sigurojë rendin specifik artistik që ai e sheh të fshehur në natyrë

dhe jo sepse nuk e ka aftësinë të vizatojnë grupe njerëzish. Një frymë

ekzistence hyjnore dhe rrethanash magjike rrethon rendin e natyrshëm të

krijuar këtu. Në këtë stil ngjashmëritë dhe realitetet bëhen simbolike dhe

simbolet, faktet dhe idetë jepen të përjetshme.

Në një reliev të gdhendur në anë të djathtë të lumit të Bishapurit,

shihen shenja të ndikimit nga një koleksion gdhendjesh dhe e vetmja

karakteristikë e gdhendjeve sasane është stili origjinal i ekumenidëve. Në

qendër të këtij relievi shohim skenat e tri fitoreve të Shapurit të

gdhendura me kujdes mbi gur. Në të dyja anët e skenës qendrore shfaqen

14 imazhe që mbase janë ndërtuar për të rritur rëndësinë e dizajnit

kryesor. Në anën e majtë i gjithë rreshti i sipërm përbëhet nga imazhe të

fisnikërisë perse mbi kuaj. Në të djathtë shfaqen robër romakë të

vendosur në dy rreshta më të ulët, ndërsa dy rreshtat e sipërm

portretizojnë persianë që mbartin prenë e luftës.

Një tjetër reliev i ulët në Bishapur përmban një kompozim unik

dhe të pashoq. Në këtë imazh, që është shkatërruar me kalimin e kohës,

vihet re mbreti duke marrë kurorën nga një hyj dhe një fitore ushtarake

që shfaqen në mënyrë të njëpasnjëshme. Artisti ka gdhendur gjendjet

mendore dhe emocionale të personazheve të mundur, kaq bukur dhe me

kaq mjeshtëri sa ky reliev dallon nga të gjitha veprat e deritanishme.

Një tjetër reliev bazë i Shapurit është zbuluar në Darabgird. Artisti

këtu përpiqet që ta çlirojë veten nga vendosja e zakonshme horizontale

118 Ajatullahi

dhe synon të arrijë një formë të pamjes në perspektivë duke krijuar një

piramidë.

Një tjetër gdhendje e Shapurit, që mbase duhej ta kishim

përmendur që në fillim, është imazhi i kurorëzimit të Shapurit në Nagsh-

i-Rexheb. Ky reliev mund të jetë gdhendja e parë e Shapurit dhe mbase

është krijuar gjatë kohës së babait të tij, Ardeshirit. Në këtë imazh

Shapuri ka zgjatur dorën e tij për të marrë kurorën, ndërsa Ardeshiri dhe

Furuhar qëndrojnë mbi kuaj. Distanca e madhe midis figurave tregon se

Ardeshiri ka qenë ende gjallë dhe se Shapuri ende nuk ishte mbret. Nuk

ka shenja robërish ose të mundurish në skenë. Era fryn duke valëvitur

kostumet e tyre dhe shiritat e kurorës së Adeshirit.

Një statujë guri e Shapurit I qëndron në mënyrë të mrekullueshme

në grykën e shpellës së njohur si Shpella e Shapurit. Statuja është rreth 7

m e lartë dhe është gdhendur në njërin nga shkëmbinjtë që shërbejnë si

shtylla natyrale. Shapuri e zgjodhi këtë shpellë si varrin e tij dhe

urdhëroi zgjerimin e saj, proces gjatë të cilit një pjesë e gurit u ruajt ku

edhe u gdhend kjo figurë. Ka një madhështi mbinjerëzore dhe fisnikëri

në fytyrën e kësaj figure, një sens paqe, afeksioni dhe gëzimi që e bën

njeriun të jetë një shërbyes i devotshëm i këtij njeriu. Pavarësisht nga

rrethanat jo të zakonshme në të cilat u ndërtua, rezultati përfundimtar i

statujës ka proporcione të mirëdizenjuara. Statuja e paraqet mbretin në

këmbë, me njërën dorë mbi ije dhe tjetrën mbi mollin e shpatës. Detajet

janë të jashtëzakonshme dhe tepër delikate. Palat e kostumit janë kaq

delikate sa duket sikur figura është e larë me mëndafsh. Nuk ka shenja të

palave simetrike të para në kostumet ekumenide dhe duket se artisti ka

synuar krijimin e një stili të ri ku nuk ka kohë dhe as vend.

Një tjetër shembull gdhendjesh të kësaj periudhe vjen nga muret e

gurta ose me suvajë të ozuareve. Muret e këtyre strukturave janë

zbukuruar me gdhendje të shumëllojshme dhe mbishkrime. Zoroastrianët

i vendosnin të vdekurit e tyre në kulla të veçanta. Këto kulla

ndërtoheshin në male të larta dhe trupat e të vdekurve liheshin të

konsumoheshin nga grabitqarët. Kockat më vonë çoheshin në ozuare. Të

katër muret e një strukture të tillë pranë Bishapurit, janë të mbuluara me

motive të gdhendura. Motivet përfshijnë një çift mëzash me krahë që

tërheqin karrocën e diellit ose hyjneshës Mitra. Mitra besohet se zbret

nga qielli dhe i dhuron jetë të përjetshme njeriut që rilind për të

përballuar ringjalljen. Imazhi tjetër është “Zuruani” i cili në manikeizëm

shihet si zoti i akohësisë ose qenies së përjetshme. Imazhi i tretë

portretizon zotin që ruan zjarrin e shenjtë, ndërsa i katërti portretizon

Anahitën që njihet lehtësisht përmes qypit me ujë që mban në duar dhe

peshkut që pezullon në dy anët e kësaj figure.


Arti gjatë kohës së Shapurit ishte kaq i plotë dhe perfekt sa vazhdoi

të ndikojë veprat edhe në kohën që pasoi. Këto vepra kanë një shpirt të

vërtetë persian, konfirmuar nga të gjithë arkeologët që punojnë apo kanë

punuar ndonjëherë në lindje.

Një gdhendje, që tregon kurorëzimin e Bahramit I, djalit të

Shapurit I, mund të shihet si shembulli më i mirë i gdhendjeve dhe

skulpturës sasane të krijuar gjatë shekujve të parë të kësaj dinastie.

Karakteristikat tipike si linjat mbi fytyrën e mbretit, stili i tij shpirtëror,

ekuilibri dhe simetria e kompozicionit në tërësi, motivet e ngritura dhe

harmonia me të cilën ato mpleksen me sfondin, e detaje të tjera si

proporcionet e kuajve, e kanë bërë këtë vepër një nga kryeveprat e

skulpturës sasane. Simetria asimetrike e këtij imazhi duket se përcjell

natyrën fetare dhe shenjtërinë e procesit të kurorëzimit të mbretit dhe të

ritualeve të kryera nga hyjnitë.

Ka një shumëllojshmëri të madhe të objekteve artistike që janë

prodhuar për nivele të ndryshme të shoqërisë së kohës. Për prodhimin e

tyre përdoreshin teknika të shumëllojshme si stukimi, pikturimi i

mureve, poçeria, punimi i metaleve, endja, aplikacionet, argjendaria etj.

Ato mbartin motive dhe dizajne dhe shpalosin shpirtin ambicioz të një

kombi të dashuruar pas madhështisë dhe lavdisë.

Nga të gjithë mbretërit sasanë, Bahrami II (287-303), duket se

është më i përkushtuari ndaj gdhendjes së gurit dhe skulpturës. Ai është i

vetmi mbret që ka autorizuar një imazh të përhershëm të vetes së tij

bashkë me mbretëreshën dhe anëtarët e tjerë të familjes mbretërore.

Sikundër edhe imazhet e tjera, që gjithashtu mbartin karakteristika të

forta religjioze, kjo gdhendje bazohet në një sistemim boshtor dhe

simetri asimetrike. Edhe një imazh tjetër, që e portretizon Bahramin të

ulur mbi fronin e tij, bazohet mbi simetrinë boshtore, mbreti është

portretizuar në pozicion përballë dhe mbart një kurorë të zbukuruar me

krahët e një skifteri që shiheshin si simbole të zotit të fitores

“Verethragna’. Katër figura të vendosura simetrikisht qëndrojnë në të

dyja anët e mbretit, duke i treguar atij respekt. Gjithashtu ato janë

vizatuar në pozicion me fytyrë përballë, ndërsa shputat jepen në profil.

Palat e kostumeve të tyre u ngjasojnë palave të para në relievet e ulëta të

krijuara në kohën e Shapurit. Një tjetër imazh portretizon mbretin duke

ndarë një luan në dysh, në dy skena të këtij akti: luani duke u vrarë dhe

luani duke rënë përdhe. Mbretëresha dhe anëtarë të tjerë të familjes

mbretërore qëndrojnë pas mbretit. Figura e mbretëreshës nuk shpreh

gjurmë feminiteti. Janë bërë përpjekje për t’i dhënë figurës një frymë

tredimensionale, megjithatë figura e gruas dhe e mbretëreshës nuk ka

shumë dallim nga figura e burrit. Artisti i kushton pak vëmendje

bukurisë fizike dhe përqendrohet në idealen dhe në format përfundimtare

120 Ajatullahi

të estetikës që mund të përdoren për të ruajtur gjuhën e formave. Rreth

shekullit II, figura e mbretit, që merrte kurorën e tij në qëndrim mbi kalë,

filloi të zëvendësohej me figurën e tij në këmbë. Imazhe të kurorëzimit

të mbretit Narse [djalit të Shapurit] dhe një tjetër pasuesi mbretit

Bahrami III, janë shembuj të mirë të këtij ndryshimi. Figura e hyjneshës

është shumë më e madhe sesa ajo e mbretit dhe ajo mban një kostum me

linja fluide që bien tejeposhtë trupit të saj deri në dysheme.

Një tjetër reliev i ulët i Hormuzdit I, në Nagsh-i-Rustem,

portretizon mbretin duke kërcyer me kalin e tij ndërsa është duke qëlluar

një armik me një heshtë të gjatë.

Një reliev i ulët i Shapurit II, duke mundur armiqtë është zbuluar

në Bishapur dhe është shumë i ndryshëm nga sa kemi parë deri tani.

Motivet janë vendosur horizontalisht dhe janë paraqitur në dy rreshta,

njëri mbi tjetrin. Gdhendja nuk është shumë e dalë dhe është pothuajse

tërësisht në nivelin e sipërfaqes. Edhe këtu shfaqet karakteristika e

dizenjimit me fytyrë përballë.

Një objekt tjetër është një skulpturë guri e kokës së një kali që

aktualisht mbahet në Muzeun e Berlinit. Në një imazh tjetër shohim

Ardeshirin II duke u kurorëzuar mbret, në një reliev të ulët gdhendur mbi

gur. Pas Ardeshirit që qëndron në këmbë dhe jo kalëruar, hyjnesha Mitra

mban një skeptër me të cilin është duke i dhuruar mbretit mirëqenie dhe

triumf. Një figurë armike qëndron në këmbët e mbretit dhe nga ajo që ka

veshur duket se është romak. Mitra qëndron mbi një lule zambaku uji.

Persët i referohen zambakut të ujit si “dielli i pasdites”, sepse lulja çel

natën dhe mbyllet ditën. Në këtë imazh shfaqen edhe tradita të tjera nga

Persia lindore: figura e mbretit dhe e dy hyjneshave të gdhendura në

pozicion përballë të fytyrës dhe këmbët në profil. Figura dhe zambaku

duket sikur po pluskojnë mbi shkëmb, ndërsa tri nga figurat kryesore

janë gdhendur shumë thellë, aq sa duken si të shkëputura nga sfondi. Një

kombinim i kujdesshëm i stukimit me gdhendjen shfaqet në elementet

dekorative të zbuluara pranë shpellës së madhe së Tak-i-Bostan. Tak-i-

Bostan fillimisht u dizenjua si një ballinë treivanëshe, por nuk u

përfundua asnjëherë plotësisht. Krahu i djathtë është një ivan i vetëm dhe

mbart imazhin e Shapurit III, ndërsa muri në brendësi ndahet në dy

pjesë. Seksioni i sipërm mbart imazhin e kurorëzimit të mbretit nga dy

hyjnesha, Furuhar dhe Anahita, ndërsa në seksionin e poshtëm shohim

mbretin duke kalëruar dhe duke hedhur shtizën drejt një armiku. Nga

pikëpamja e detajimit dhe gdhendjes, këto imazhe e tejkalojnë gdhendjen

në gur dhe mund të shihen si skulptura të vërteta. Mbreti dhe hyjneshat

janë portretizuar me fytyrë përballë, ndërsa mbreti që kalëron është

vizatuar në profil.


Pallati i Shapurit në Bishapur duhet të ketë pasur rreth 64 kamare

dhe alkova dhe një numër të madh gdhendjesh madhështore, por sot na

ka mbetur pak informacion mbi to. Pallate të tjera janë ai i Nissarit dhe

kalaja e Tuparakut. Aty shihen ndikime nga Persia lindore dhe

perëndimore. Çdo element artistik që hynte në këtë periudhë,

transformohej dhe kthehej në një karakteristikë perse.

Nevoja për të treguar ngjarjet, për të përshkruar detajet dhe një

dëshirë për të krijuar karakteristika të reja, bënte që gdhendjet në gur të

ndryshonin gradualisht nga imazhe relievesh të ulëta drejt një forme

pamjesh të kërcyera mbi sipërfaqe. Një element tjetër që shihet të hyjë

mund të përshkruhet si këndvështrimi i një shpendi. Rreshtat suksesivë

të imazheve u shfaqen në artin pers rreth 5 - 7 shekuj p.e.r.

8. Mozaikët sasanë.

Mozaikët fillimisht u shpikën si materiale me të cilët

zbukuroheshin muret, dyshemetë, deri edhe tavanet. Te sumerët,

mesopotamët dhe elamët mozaikët ishin të vegjël dhe në formë konike,

me një anë të sheshtë, që ishte e glazuar ose e pikturuar dhe me një fund

me majë që zhytej në sipërfaqen e njomë të murit. Në Greqinë e Lashtë,

dhe më vonë në Romë, për të krijuar imazhe të sheshta përdoreshin kube

të vogla të bëra me baltë, të zbukuruara e të pikturuara me ngjyra, ose

copa të glazuara. Pas pushtimit shkretues të Aleksandrit përdorimi i stilit

grek zëvendësoi stilin sumero-elamit dhe u përdor gjerësisht edhe gjatë

periudhës parte. Gjithashtu edhe vende si kamaret, alkovat ose

dyshemeja e disa dhomave në pallatet e Bishapurit ishin të zbukuruara

me këta mozaikë. Zakonisht ato vendoseshin në anësoret e dhomës

përderisa qendra mbulohej me tapete të punuara me dorë dhe mendohet

se modelet e të dy veprave përshtateshin me njëra-tjetrën. Imazhet ishin

kryesisht gra të oborrit që kishin veshur kostume perse. Ato qëndronin

gjysmë shtrirë në jastëkë, veshjet i kishin të gjata, mbanin kurora

mbretërore në kokë dhe buqeta lulesh në duar. Gratë mund të ishin edhe

kërcimtare, ose gra që luanin në harpa, me fytyra që u ngjasonin grave të

aristokracisë së asaj kohe.

Pa dyshim që këto vepra janë realizuar me ndihmën e artistëve

romakë, veçanërisht portreti i gruas që nuk është pjesë e traditës perse.

Shumë karakteristika të fytyrës, tiparet antropometrike, tualeti, kostumet

dhe mënyra e qëndrimit bazohen të gjitha në tradita perse.

9. Punimet me stuko te sasanët.

Zbukurimi më i vjetër me stuko, që është zbuluar, ndodhet në

pallatin e Ardeshirit, në Firuzabad, dhe mbart modele shumë të thjeshta

122 Ajatullahi

dhe jo shumë të thella. Në mostrën që ruhet në Muzeun e Luvrit në Paris,

të dyja anët e një alkove ngjasojnë me dy kolona katrore që mbulohen

me kube semicirkulare. Te friza mbi kube, sipërfaqja është mbuluar me

një model arabesk me gjethe zbukuruese, kombinuar me gërshetime

unazash. Ka rreth 64 nga këto alkova që mbase kanë mbartur statuja ose

kanë qenë vendqëndrim i rojeve me heshta në duar.

Pjesa më e madhe e zbukurimeve me stuko i përkasin kohës së

Shapurit pas shekullit III. Shumë nga këto zbukurime, veçanërisht ato të

Kishit në Mesopotami, inspiruan më vonë artistët e periudhës islamike

për të prodhuar zbukurime dhe modelime të ngjashme. Një tjetër punim

me stuko, që sot gjendet në Muzeun e Filadelfias, është zbuluar në

Shahar-Tarhan në Teheran dhe ka një bordurë të gjerë stukoje që mbart

imazhin e një mbreti sasan, Piruzit, duke gjuajtur. Dendësia dhe shkalla

më e vogël e palëvizshmërisë që ai zotëron e bëjnë këtë një nga skenat

unike të gjahut.

Në zbukurime të tjera shihen motive florale, spirale, të gërshetuara,

me rozeta të punuara me delikatesë në qendër, dizajne dekorative me

krahë, me unaza të pikëzuara në brendësi. Në një nga ivanet e Stesifonit

ka 18 modele të ndryshme dhe në pallatin sasan në Kish ky numër arrin

në 40. Një model stukoje, që sot ruhet në Muzeun e Berlinit, përmban

një numër të madh shegësh me krahë të hapura, të punuara me delikatesë

mbi sipërfaqen e sfondit dhe të renditura me kujdes në rreshta në një

mënyrë të tillë që çdo shegë qëndron midis krahëve të dy shegëve në

rreshtin e mëposhtëm.

10. Monedhat, vulat, gurët e çmuar dhe kurorat mbretërore.

Kryesisht monedhat sasane janë prej argjendi me përjashtim të një

monedhe të vetme me diametër 2.2 cm që i përket kohës së mbretit

Hosrou dhe që sot është nën pronësinë e Shoqërisë Amerikane të

Numizmatikës në New York. Me përjashtim të monedhave të kohës së

Ardeshirit I, që ndryshojnë nga njëra-tjetra, mbretërit sasanë kanë ruajtur

të njëjtën monedhë gjatë gjithë qeverisjes së tyre. Secili ka pasur

monedhën e tij dhe kjo mbetet një mënyrë për të përcaktuar rrjedhën

kronologjike të historisë së kësaj kohe. Monedhat sasane njiheshin me

emrin “dirhem”. Me përjashtim të monedhave të Husrout, me

mbretëreshën të portretizuar me fytyrë përballë, asnjë lloj tjetër

monedhash nuk mban imazhin e gruas, por vetëm imazhe mbretërish dhe

të vizatuar në profil. Ndërsa në monedhat e Bahramit II, mbreti na

shfaqet bashkë me mbretëreshën dhe fëmijët e tij.

Arti i zhvillimit të monedhave, si edhe artet e tjera të perandorisë

sasane, u zhvillua me shpejtësi. Aty shohim edhe modele të ndryshme

kurorash që mbaheshin nga mbretërit sasanë. Teknikat e gdhendjes kanë


kaluar ndryshime të mëdha gjatë katër shekujve të sundimit sasan. Në

periudhën e hershme, teknika tregon një nivel të lartë mjeshtërie dhe

bukurie. Drejt fundit të shekullit të dytë gradualisht dizajnet fillojnë të

humbasin forcën e tyre dhe figurat nuk duken më aq të qarta dhe të

përcaktuara sa ishin fillimisht. Gjatë shekullit VI, shohim hapat e para

drejt ringjalljes dhe ringritjes nga degradimi i mësipërm.

Vulat në dinastinë sasane bëheshin me gurë të çmuar si variante të

gurit zhad, agat, rubin, granat, lapis lazuli etj. Vulat e sheshta zakonisht

bëheshin me variante të errëta të gurit zhad. Vulat gjysmërrethore

vendoseshin në unaza dhe kishin edhe një vrimë pas për t’u varur si

varëse. Ato mbartnin mbishkrime të punuara me shumë delikatesë. Pjesa

më e madhe e imazheve u takon pronarëve të tyre, por gjejmë edhe kuaj

me krahë, krijesa me një kokë dhe shumë trupa etj. Gjithashtu gjejmë

kombinime si: krahë midis të cilëve ka mbishkrime, skena gjuetie etj.

Vulat nuk i përkisnin vetëm parisë. Çdo anëtar i shoqërisë kishte vulën e

tij e cila luante të njëjtin rol si edhe firma sot. Gjithashtu vulat

përdoreshin për të shënjuar kafshët. Një pjesë e mbishkrimeve i bëjnë

thirrje njerëzve të kenë besim te Zoti.

E para kurorë sasane i takon Ardeshirit I dhe është shumë e thjeshtë

në formë. Ajo përbëhet nga një rruzull i thjeshtë që mbulonte kokën dhe

ishte shumë e ngjashme me kurorat tipike parte. Kjo kurorë gradualisht

ndryshoi duke u shfaqur në ballin e një objekti në formë globi ose sfere.

Sfera mund të ishte edhe vetë floku i mbretit, të cilit i është dhënë kjo

formë. Dy rozeta me nga tetë petale me perla zbukuronin anët e kurorës

më të vjetër sasane.

Edhe kurora e Shapurit I kishte një sferë, por tashmë jo më në

pjesën ballore të kapelës, por midis dhëmbëzave. Kurora e Bahramit I,

një variant i kurorës së Shapurit I, në vend të dhëmbëzave kishte gjethe

të thjeshta që ngjasonin me flakët e zjarrit. Pjesa e sipërme është më pak

e gjatë sesa ajo e Shapurit I. Bahrami II si edhe Ardeshiri I edhe

Hormuzd I, kishte një kurorë shumë të thjeshtë, me një sferë në pjesën

ballore të saj, dhe dy krahë të vendosur horizontalisht. Bahrami III

mbante një kurorë me buzë të ulët me frëngjinj dhe dy brirë të mëdhenj

dreri. Sfera në këtë rast qëndron në pjesën ballore ndërmjet brirëve. Në

buzën e poshtme të kurorës të mbajtur nga Nerseh shohim një bordurë

me brazda dhe në pjesën kryesore të kurorës katër forma që duken si

gjethe me dhëmbëza. Sfera qëndron në qendër të gjethes ballore. Te

kurora e Hormuzdit II, dhëmbëzimet katrore zëvendësohen nga rruaza të

mëdha dhe shtohet figura e një shqiponje me kokën e saj të kërcyer

përpara, e cila mban një shegë ose një perlë të madhe në sqepin e saj.

Kurorat e Shapurit II dhe Ardeshirit II nuk ndryshojnë shumë nga

ato të Shapurit I dhe Ardeshirit I. Dhëmbëzat e kurorës së Shapurit II

124 Ajatullahi

janë më të dukshme dhe në buzë të kurorës nën dhëmbëza shihet një

numër zbukurimesh ari. Kurora e Ardeshirit II ka një rresht perlash

përreth buzës.

Kurora e mbajtur nga Shapuri III ka një sferë që qëndron në qendër

të një tubi me diametër më të madh sesa ai i buzës së poshtme dhe ka një

palë krahë të thjeshtë që i shtohen pjesës së pasme të sferës.

Pas kësaj fillon një ndryshim në kurorat mbretërore sasane, shtohet

një gjysmëhënë dhe një yll. Në disa kurora ylli shfaqet brenda hënës,

ndërsa në disa të tjera ylli zëvendësohet me sferën. Shpesh e gjejmë

gjysmëhënën dhe yllin midis dy gjetheve të gjera të palmës që ngjasojnë

me krahë të hapura. Një shembull i mirë i kësaj është kurora e Jazdgird

I, që ka një hënë në pjesën ballore, gjithashtu zbukurime të thjeshta dhe

një sferë më të vogël sesa ato që kemi parë deri tani. Kurora e Bahramit

V ka një gjysmëhënë në majë të kurorës dhe një sferë mbi të. Sikundër

ajo e Shapurit I dhe Shapurit II, kjo kurorë ka buzë me bedena.

Kurorat e Piruzit I dhe Kubadit I, kanë gjysmëhënën të vendosur në

pjesën ballore të kurorës, ndërsa në majë ka një gjysmëhënë tjetër, më të

madhe, që ngjason me sferën sasane. Mbreti Balash mban një kurorë të

ngjashme, por me katër dhëmbëza, cepat e të cilëve janë rrumbullakosur

lehtas dhe mbajnë një gjysmëhënë më të madhe dhe një sferë. Kurora të

tjera mbajnë gjysmëhëna në pjesën ballore, një yll, dhëmbëza etj. Ndërsa

kurorat e Husrout II, Hormuzdit V dhe Jazxherdi III, kanë një objekt që

mban gjysmëhënën, yllin ose sferën dhe që qëndron midis krahëve të

hapur drejt gjysmëhënës. Motivet e gjysmëhënës dhe yllit gradualisht u

kthyen në simbole islamike. Kurorat sasane ishin shumë të rënda dhe

sigurisht që mbretërit nuk i mbanin ato në krye, por ato qëndronin të

varura në fronin mbretëror, zakon që më vonë u mor nga kombe të tjera

dhe gjalloi edhe pas rënies së perandorisë perse. Mbretërit mbanin

helmeta me brirë delesh të egra që në Persinë e lashtë shiheshin si simbol

i triumfit dhe fitores.

11. Punimi i metaleve dhe i qelqit në dinastinë sasanide.

Punimi i metaleve dhe i industrisë së qelqit ka një histori të gjatë në

Persinë e Lashtë. Ai daton që nga elamitët dhe mijëvjeçari III para erës

sonë në Susiana. Në gërmime të ndryshme të kësaj zone janë zbuluar një

shumëllojshmëri gurësh të gdhendur dhe vulash prej qelqi. Sërish ky art i

Persisë së lashtë u ringjall gjatë kohës së dinastisë sasane. Forma dhe

prerja delikate e objekteve të qelqit, që janë zbuluar tregojnë se artistët

persë kanë përdorur fryrjen e qelqit për të prodhuar veprat e tyre të artit.

Një enë qelqi e prodhuar me fryrje, e formëzuar si një pjeshkë dhe që i

ngjason kanave sasane prej ari, ose ibrikëve prej balte të glazuar, tashmë

është në Muzeun Arkeologjik të Teheranit dhe duhet të jetë krijuar


mbase rreth shekullit VII pas erës sonë. Një shembull tjetër është një

objekt që tashmë mbahet në Muzeun e Berlinit dhe që i përket

përafërsisht së njëjtës periudhë. Ai mbart vizatime kuajsh me krahë

brenda qarqeve të vegjël në sipërfaqen e jashtme të enëve. Për punimin e

qelqit aplikoheshin teknika të ndryshme. Kështu për krijimin e një

koleksioni enësh të glazuara, që është zbuluar në Dajlaman në Kazvinin

jug-perëndimor, janë përdorur grimca të ngritura mbi sipërfaqen e

brendshme në mënyrë që objektet mbi to të mos rrëshqitnin. Po të njëjtit

qëllim i shërbejnë edhe dekorimet në formë hojesh dhe vijash vertikale.

Po të njëjtit qëllim i shërben edhe kali me krahë që përmendëm më sipër.

Gjatë periudhës sasane u zhvilluan edhe forma të ndryshme të punimit të

metaleve. Duket se ari dhe argjendi ishin metalet më të preferuara për

punim dhe kjo dëshmon edhe për mirëqenien e kësaj kohe. Këto vepra

arti janë dizenjuar për klasa të ndryshme dhe për mundësi të ndryshme

financiare dhe variojnë nga ato të punuara me një delikatesë

madhështore, deri tek ato me modele të thjeshta dhe që nuk janë punuar

me shumë kujdes. Gjithashtu, gjetja e objekteve të tilla edhe jashtë

territorit iranian tregon se tregtia e veprave të artit në kohën sasane ishte

shumë e zhvilluar dhe shkëmbimet për lëkurë dhe gurë të çmuar ishin të

zakonshme. Një pjesë e kupave dhe e pjatave të arta janë ofruar edhe si

dhurata për të fituar mbështetjen e princërve ose për të inkurajuar

ushtrinë.

Zakonisht secili nga elementet dekorative punohej veçmas,

prarohej dhe pastaj saldohej mbi sipërfaqen e objektit. Kjo procedurë

aplikohej nga persët dhe ishte e panjohur për romakët dhe grekët e

kohës. Objekti më i vjetër, që ilustron këtë mënyrë punimi, i përket 1500

vjet p.e.r. Gjatë periudhës sasane pjesët e gdhendura dhe të ngritura të

objekteve zakonisht mbuloheshin me copëza fine argjendi. Një tjetër

metodë ishte mbulimi i tërë objektit në argjend dhe gdhendja më pas e

sipërfaqes dhe mbulimi i gdhendjeve me ar. Po e njëjta metodë përdorej

edhe për objekte të tilla si mburoja, doreza shpatash, kama, thika dhe

deri edhe pjesë lugësh dhe pirunësh. Zbulimet tregojnë se thika dhe

piruni janë shpikur në Persi. Edhe arabeskat që lulëzuan në periudhën

islamike i kanë fillesat në artin sasan. Sasanët përdornin edhe forma për

të krijuar enët e jetës së përditshme dhe më vonë e zbukuronin

sipërfaqen e objekteve. Për zbukurim përdoreshin edhe gurë të çmuar,

veçanërisht smeraldët dhe rubinët. Kjo metodë e zbukurimit me gurë të

çmuar dhe me pjesë xhamash të ngjyrosur, fillimisht u krijua nga persët

dhe shumë shpejt u përhap në tërë rajonin deri edhe në oqeanin Atlantik.

Një nga objektet më të bukura është “Kupa e Solomonit” dhe i

përkiste Husrout I. Kjo kupë iu dha dhuratë mbretit francez, Karlit të

Madh nga Harun-o-Rashid dhe sot gjendet në Bibliotekën Kombëtare të

126 Ajatullahi

Parisit. Kupa tregon një imazh të mbretit Husrou I, i mbështetur në

jastëkë në fronin e tij që mbahet nga dy kuaj me krahë. Edhe kjo pamje

është dizenjuar me fytyrë përballë. Një tjetër kupë, tërësisht e gdhendur,

mbart sërish imazhin e mbretit në fron, por tashmë me dy shërbyes në

secilën anë, në pritje të urdhrave. Kjo kupë mbahet në muzeun

Hermitage. Artistët persë ishin veçanërisht të interesuar në studimin e

proporcioneve. Kompozimet boshtore me simetrinë asimetrike përbëjnë

provën e një mjeshtërie dhe njohurie të mrekullueshme, e një përvoje të

pamohueshme artistike në këtë fushë.

Një kupë argjendi, që tashmë mbahet në Muzeun Metropolitan të

New Yorkut, mbart imazhin e një kopeje me desh që fluturojnë. Një dash

është qëlluar nga një heshtë dhe qëndron nën këmbët e kalit të mbretit.

Diametri i kupës është rreth 26 cm. Pjesë të enës në brendësi janë punuar

me ar, ndërsa detajet e tjera, si brirët e dashit ose mbreti, janë theksuar.

Zbukurimet mbi këtë kupë janë realizuar me argjend dhe janë vendosur

mbi fleta të tjera të të njëjtit material. Bashkimi i tyre më vonë është

punuar me rrahje dhe sipërfaqja është lustruar. Kjo metodë e fletëve të

dyfishta është shpikur në Persi. Edhe kompozimi i përgjithshëm i enës

është i mirëbalancuar dhe zotëron një shkallë të lartë përsosmërie dhe

dizajn të detajuar.

Një pjatë e madhe ari, që tashmë gjendet në Bibliotekën Kombëtare

në Paris, mbart imazhin e një mbreti sasan në një gjueti. Kostumet e

veshura janë shumë të detajuara, një karakteristikë që nuk shfaqet më

parë në artin pers. Mbreti, kali i tij dhe të gjithë kafshët e tjera në imazh,

janë orientuar në një drejtim. Ky dizajn i ngjason shumë muraleve të

zbuluara në Suza. Kafshët janë gazela, drerë ose dhi të egra. Figura e

mbretit shfaqet në pjesën e artë të objektit.

Ndërmjet veprave të tjera me metale të mbuluara është edhe një

shishe e bërë me ar dhe argjend. Pjesa kryesore e trupit të saj është më

argjend, ndërsa sipërfaqja e jashtme është larë me ar. Figura e një dreri

mbulon pjesët e rrumbullakëta të shishes, ndërsa tri fasha tip filigranësh

rrethojnë qafën. Filigranët na shfaqen për herë të parë në artin pers dhe

mbeten popullore në një numër qytetesh si Isfahan.

Disa enë sasane janë të zbukuruara si brenda ashtu edhe jashtë tyre.

E tillë është edhe një kupë që sot mbahet në Muzeun e Baltimores dhe

mbart imazhin e Husrout – Parvizit I duke ëndërruar në një fron, që

mbahet nga dy shqiponja. Shërbyesit janë zëvendësuar me një grup

kërcimtarësh me def që kërcejnë me elegancë përreth mbretit.

Një nga gjymat sasanë më të njohur është ai i Kelardashit, rreth 26

cm i gjatë, dhe tashmë është në zotërimin e Muzeut të Teheranit dhe

mbart imazhin e dy kërcimtareve duke vallëzuar në të dyja anët. Në

njërën dorë kërcimtarja mban një zog, në dorën tjetër një këlysh çakalli,


ndërsa një krijesë tjetër e ngjashme me çakallin qëndron nën këmbët e

saj. Ndërsa kërcimtarja tjetër mban një syth dhe një kupë që duket se ka

brenda fruta. Në të djathtë të saj ne shohim një dhelpër të vogël dhe në të

majtë një fazan. Në bazë të enës shohim imazhin e një palloi – dragua, i

rrethuar me një kornizë pikash të vogla. Në tri anët e këtij motivi dhe

poshtë kërcimtarëve qëndron një tufë luanësh me gojët e tyre që

përkojnë me grykën e gjymit.

Një objekt tjetër interesant, që tashmë mbahet në një koleksion

privat, dhe që ia vlen të përmendet është një këmbë e fronit të një mbreti

në formën e një putre luani. Duket se pjesa kryesore është punuar me

formë, ndërsa elementet dekorative janë aplikuar më vonë mbi të. Po

ashtu është zbuluar edhe koka e një kali në Kerman dhe tani është në

Muzeun e Luvrit në Paris. Trupi i objektit është me argjend dhe frerët e

kapistra janë të bërë me ar e më pas janë ngjitur në sipërfaqen e statujës.

Objekti është 14 cm i lartë dhe 20 cm i gjatë. Veshët e kafshës dhe forma

e kokës të japin përshtypjen se kali është duke vrapuar. Mbase ky objekt

ka shërbyer si këmbë e një froni mbretëror.

Një enë tjetër e artë mbart një varg zbukurimesh me kristale

shumëngjyrëshe të gdhendura dhe tashmë mbahet në Luvër. Ajo është

zbuluar gjatë gërmimeve në Suza bashkë me një varëse ari me rubinë në

formë të rrumbullakët dhe katrore dhe mbart emrin e Ardeshirit në

gjuhën sasano-pahlave. Kjo varëse ka shërbyer si një aksesor që

zakonisht varej në rripin e belit. Gjatë viteve të para të periudhës

islamike shumë enë sasane prej ari u shkrinë për të prodhuar monedha,

një numër enësh prej bronci patën të njëjtin fat gjithashtu. Megjithatë

bustet prej bronci, të mbetura, na tregojnë edhe sot se gjatë periudhës

sasane, bronci dhe arti i punimit të tij ishin shumë të përhapur dhe me

rëndësi e vlerë të madhe. Një objekt i tillë është koka e bronztë e një

princeshe perse me një karficë flokësh të përpunuar. Fytyra është e plotë

dhe bebja e syrit është bërë me gurë të çmuar. Floku i saj është thurur me

gërsheta në mënyrën tipike sasane dhe në kokën e saj mban një tiara të

punuar me kujdes.

12. Punimi i pëlhurave te sasanianët, mëndafshi, tapetet dhe vepra të

vjetra me thurje.

Pjesa më e madhe e cohave të punuara gjatë kohës sasane ishin me

mëndafsh dhe përdorimi i këtyre cohave nuk ishte i kufizuar vetëm për

anëtarët e pasur të shoqërisë. Rastet e pakta të këtyre cohave të

mbijetuara deri më sot dëshmojnë se gjatë shekullit II dhe III ato ishin

bërë shumë popullore përgjatë gjithë territorit pers dhe përtej tij dhe u

kopjuan edhe nga vende të tilla si Roma, Bizanti dhe vende të tjera në

botën islame.

128 Ajatullahi

Për një periudhë të gjatë zbulimi i mëndafshit i përkiste

ekskluzivisht kinezëve. Produktet kalonin nëpër rrugët e mëndafshit drejt

Europës dhe Romës. Gjatë viteve të para pas krishtit në Persi dhe Siri

filloi të prodhohej një sasi e madhe rrobash mëndafshi, por lënda e parë

mbetej e shtrenjtë. Persët filluan të prodhonin vetë lëndë të parë

mëndafshi gjatë shek III dhe IV. Kjo industri u zhvillua aq shpejt sa

brenda një kohe të shkurtër mëndafshet perse u konsideruan si cilësia më

e mirë dhe me dizajnet më të bukura dhe motivet më të hijshme të

prodhuara ndonjëherë.

Nga tapetet perse sot nuk ka mbetur asgjë materiale. Mbi këto

tapete ne e marrim informacionin përmes shkrimeve të udhëtarëve dhe

historianëve. Kështu ne dimë për tapetin e njohur “Bahar-i-Husrou”, që

ishte i bërë i tëri në mëndafsh dhe i zbukuruar me gurë të çmuar. Këto

tapete u bënë shumë popullore gjatë periudhës ekumenide dhe

tregtoheshin edhe në vende të tjera. Zbulimi i një tapeti ekumendi në

Pazirik është provë e kësaj. Mendohet se edhe qilimat persë i kanë

origjinat në kohën sasane.

Në kohën sasane edhe muzika, poezia dhe arte të tjera patën

zhvillim. Pasi ndërtuan qytetin e Xhund-i-Shapur në Kuzistan, Shapuri I

ngriti një universitet të madh në këtë qytet, ku të gjithë shkencat e kohës

mësoheshin nga profesorë persë, romakë, grekë, indianë apo nga tutorë

të tjerë. Fatkeqësisht sot nuk mbetet asgjë nga kjo arkitekturë. Pas

pushtimit të Persisë lindore dhe grabitjes së Stesifonit nga arabët, kur u

pyet për fatin e librarisë së Universitetit Xhund-i-Shapur, halifi i dytë u

përgjigj: “Libri i Shenjtë do t’i plotësojë nevojat tona”. Dhe libraria u

dogj duke i dhënë fund kështu të gjithë dokumenteve të shkruara të

kohës. Sipas burimeve historike arabe libraria kishte mbi gjysmë milion

libra.

Megjithatë ne kemi informacion mbi librin Artang ose Arjang që

ishte tërësisht i ilustruar, mbi muzikantët dhe kompozitorët e kësaj kohe

si Nakisa dhe Barbod, mbi instrumentet popullore dhe tonalitetet që

pasqyrohen bukur në vargje, siç janë edhe këto të Hafiz Shirazit:

“Në lastarë qiparisi këngë pahlave e bilbilit,

psalm mistik këndoi, në mbrëmjen e së djeshmes”

Muzika ishte shumë popullore në kohën sasane dhe një pjesë e asaj

që sot njihet si muzika popullore perse, e ka origjinën në këtë periudhë.

Një pjesë e arteve të imëta si qëndistaria, duket se u përforcuan gjatë

periudhës islame të cilën ne do ta diskutojmë në numrin e ardhshëm.


Elton Lila, punonjës në Fondacionin Kulturor “Saadi Shirazi”.


Elton LILA

HISTORIA E NOVRUZIT1 (VITIT TË RI IRANIAN) DHE FESTIMET E TIJ

Që në fillimet e jetës në tokë njeriu si qenie me intelekt ka kuptuar

rikthimin dhe përsëritjen e stinëve të vitit. Punët bujqësore, njohja me

periudhën e të mbjellave dhe të korrave bënë që njerëzimi të mendonte

për të parin kalendar të punëve të fshatit dhe të bujqësisë, që në të vërtetë

ndante periudhën e ngricave, dëborës dhe akullit nga periudha e çeljes së

luleve dhe e natyrës së blertë. Përllogaritjet e para të kohës në lashtësi

janë bërë në bazë të ndërrimit të muajve hënorë, pasi vëzhgimi dhe

njoftimi i lindjes së hënës së re, që shënonte ardhjen e muajit të ri, ishte

më i lehtë. Por për arsye të ndryshimit prej 10–11 ditësh mes kalendarit

hënor dhe kalendarit që përdornin bujqit, filloi të mendohej për njësimin

e kalendarit agrokulturor me atë diellor.

Festa e Novruzit (viti i ri iranian) është një festë shumë e lashtë, të

paktën 3000-vjeçare. Në kulturën dhe traditën iraniane kjo festë lidhet

me mbretërit e parë që kanë krijuar dinastitë e para perse. Poetët dhe

shkrimtarët persë më të njohur me famë botërore të shekujve të hershëm

IX–XI, si Firdeusi, Ensari, Manochehri, Biruni, Tabari e shumë të tjerë

fillimet e traditës, festimin e Novruzit e lidhnin me mbretin Xhamshid.

Duhet të theksojmë këtu që Novruzi festohej edhe para ardhjes në

fron të mbretit Xhamshid. Në lidhje me këtë dijetari i madh pers Abu

Rejhan Biruni në veprën e tij “Asar el-Baghijeh en el-kurunul khalijeh”

do të shkruante: “Novruzin e festoi Xhamshidi, megjithëse madhështia e

Novruzit daton para tij.2”

1 Novruz, (nov se new me kuptimin e re) dhe (ruz ose rouze në persisht ditë).

2 Safa, Zabihollah. “Fjalë të zgjedhura”, Teheran 1981, vëll. I, fq. 292.

130 Lila

Që prej asaj periudhe madhështia dhe bukuria e festës së Novruzit

filloi të dokumentohej në librat e mbretërve dhe traditat e njerëzve dhe

sot njihet si një prej festave më të vjetra të historisë së njerëzimit. Gjatë

periudhave të mbretërimit të dinastive Khahameneshi3 dhe Sasanite4 janë

zhvilluar festime të veçanta popullore për festën e Novruzit. Përfaqësues

të më shumë se 23 vendeve që kishin marrëdhënie me perandorinë perse

sillnin dhurata të shumta për mbretërit e këtyre dinastive. Kështu nga

India dërgoheshin elefantë, shpata, myshk5 dhe mjete bujqësore. Nga

Kina dhe Tibeti dërgoheshin; misk, mëndafsh, ngjyra etj. Perandoria e

Romës dërgonte qilima, coha shumëngjyrëshe, stolira dhe ato çka u

nevojiteshin kalorësve të oborrit pers. Ndërsa fqinjët e perandorisë perse

dhe Egjipti dërgonin kuaj të fortë e të bukur, dele, deve, sorkadhe e

shumë dhurata të çmuara.

Përveç Iranit, Novruzi festohej edhe në Azinë e Vogël e në Greqi,

por mënyra e festimeve që zhvillonin kombet e tjera nuk u ngjante aspak

festimeve gjithëpërfshirëse mbarëpopullore dhe institucionale që

zhvilloheshin në Iran. Këto mënyra festimesh dhe traditash të Novruzit

janë ruajtur me fanatizëm prej popullit iranian përgjatë historisë së

lavdishme dhe të mundimshme të Iranit dhe kanë mundur të depërtojnë

dhe të ndikojnë edhe në kulturat e popujve të tjerë në botë. Për këtë arsye

Asambleja e Përgjithshme e Kombeve të Bashkuara në sesionin e 64-t

(23 mars 2010) të saj e ka njohur ditën e 21 marsit si “Festivali pranveror

me origjinë perse”6. Sipas projektrezolutës së ditës Ndërkombëtare të

Novruzit (që nënkupton “ditë e re”) kjo festë kremtohet nga më shumë se

300 milionë njerëz si viti i ri më 21 mars, ditë që përkon me ekuinoksin

pranveror. Kjo festë është e përhapur edhe në rajonet e Ballkanit, në

brigjet e Detit të Zi, në Kaukaz, në Azinë Qendrore dhe në Lindjen e

Mesme7.

Më herët “Komiteti Ndërqeveritar për ruajtjen e paprekshmërisë së

kulturave” në OKB gjatë takimit të mbajtur nga 28 shtator deri më 2

tetor 2009 në Abu Dhabi, e ka regjistruar Novruzin zyrtarisht në listën e

“Trashëgimisë kulturore të paprekshme të njerëzimit” të UNESCO-s8.

3 Dinastia Khahameneshi ka mbretëruar në perandorinë perse në vitet 650–330 p.e.r..

4 Dinastia Sasanide ka mbretëruar në perandorinë perse në vitet 224–651.

5 Lëndë aromatizuese.

6 http://www.un.org/News/Press/docs/2010/ga10916.doc.htm

7 Document A/64/L.30/Rev.2.

8 Noruz and Iranian radifs registered on UNESCO list, Tehran Times, 1 October 2009,

TehranTimes.com.

Historia e Novruzit (vitit të ri iranian) dhe festimet e tij 131

Festa e Novruzit në periudhën islamike

Me ardhjen e islamit në Iran u hoqën ose u mënjanuan shumë

tradita apo rite të hershme, si adhurimi i zjarrit dhe ndalimi i varrosjes së

të vdekurve9 , por Novruzi si një festë tradicionale mbarëpopullore u

festua dhe u ruajt në mesin e popullit, duke i shtuar disa rite fetare si

lutjet dhe adhurimet dhe duke e bërë atë më aktuale. Novruzi i ruajtur me

fanatizëm nga populli iranian tashmë do të merrte edhe një fytyrë fetare.

Sipas disa thënieve islamike dhe besimeve fetare në ditën e Novruzit

kanë ndodhur edhe shumë ngjarje të shënuara islamike. Sipas besimit të

iranianëve Novruzi është dita kur Zoti me Madhështinë e Tij krijoi

njeriun. Gjithashtu thuhet se në periudhën e ndërrimit të viteve këndohet

edhe një dua, e cila i lutet Zotit të Madhërishëm që të shtojë ujin (shiun)

dhe bereqetin në tokën e thatë për të çelur lulet, perimet dhe frutat dhe të

shtojë begatinë në mesin e njerëzve.

Në këtë mënyrë me vazhdimësinë e festimit të Novruzit edhe pas

pranimit të fesë islame në Iran dhe me përhapjen e kësaj feje nga

Gadishulli Indian e deri në Afrikën Veriore kjo traditë iraniane nisi të

përhapet e të praktikohet edhe te popujt dhe kulturat e tjera. Nga ana

tjetër, shumë prej traditave dhe riteve që janë të lidhura ngushtë me

Novruzin, i janë shtuar kësaj feste pas periudhës së ardhjes së Islamit.

Traditat dhe ritet e Novruzit tek iranianët

Pastrimi i shtëpisë dhe oborrit:

Në prag të ardhjes së Novruzit njerëzit janë më të hareshëm dhe

përveçse ndërrojnë rrobat (blejnë rroba të reja), ata gjithashtu kanë si

traditë të pastrojnë me themel shtëpinë dhe oborrin që e rrethon.

Zakonisht pastrimi i shtëpisë dhe i mjedisit rrethues bëhet 5–7 ditë

përpara ardhjes së vitit të ri.

Këndonjësit e Novruzit:

Një prej traditave të bukura dhe mbarëpopullore që zhvillohen në

Iran janë edhe grupet e të rinjve që mblidhen bashkë dhe shkojnë lagje

më lagje e qytet më qytet duke filluar 2–3 javë para ardhjes së vitit të ri

për të njoftuar bashkëfshatarët ose bashkëqytetarët për ardhjen e afërt të

9 Persët e lashtë që besonin te Zarathustra (adhurimi i zjarrit), të vdekurit i vendosnin në

vendet e quajtura “dahma” ose “Kulla e qetësisë”. Këto janë ndërtesa në formë cilindri

me lartësi 12 këmbë. Në majën e tyre radhiten trupat e të vdekurve. Gjatë kohës kufomat

e tyre hahen nga shpezët grabitqarë ose thahen. Eshtrat e zhveshura prej mishit,

vendoseshin në katin përdhes të kullës. Të huajve nuk u lejohet të hyjnë në këto varreza.

Mosdjegia dhe i mosvarrimi i të vdekurve në besimin zarathustrian, kishte për qëllim që

të mos përlyhet dheu dhe zjarri.

132 Lila

vitit të ri. Këta të rinj këndojnë Novruzijeh në dialektin vendas dhe për të

marrin edhe nga një shpërblim simbolik. Disa prej vargjeve që ata

këndojnë janë:

Era e pranverës erdhi

Sulltan Novruzi erdhi

Ju japim myzhde o miq

Edhe një vit i ri trokiti

Haxhi Firuz:

Një prej risive të Novruzit është edhe Haxhi Firuzi, i cili është i

hareshëm dhe gazmor. Ai është i zi, ka dhëmbë të bardhë, vesh rroba me

ngjyrë të kuqe, këpucë me majuc dhe me xhufka sipër, kapuç në formë

koni të stërzgjatur edhe ky me xhufkë. Haxhiu mban në dorë një dajre

dhe, kur i bie dajres, këndon edhe vjersha.

Dritat e festimeve të Novruzit:

Dritat e festimeve janë një traditë e hershme që i ka rrënjët në

Iranin e lashtë. Fiset dhe popujt e atëhershëm në periudhën kur afrohej

viti i ri vendosnin qirinj dhe kandila nëpër dyer dhe në parvazet e

tarracave të shtëpive, ndërsa në vendet më të larta të zonës, si nëpër

kodra, ndiznin zjarre. Edhe sot e kësaj dite gjithashtu ruhet kjo traditë

duke ndezur shirita me drita shumëngjyrëshe në hyrje të shtëpisë ose

thjesht vetëm drita.

Shtrimi i sofrës “Haft Sin”:

Një prej traditave të tjera në festimet e vitit të ri iranian është edhe

shtrimi i sofrës “Haft sin”, që nënkupton 7 objekte ose gjëra që fillojnë

me bashkëtingëlloren S10. Kjo sofër simbolizon botën e gjerë, të pastër e

të dëlirë dhe zakonisht shtrohet mbi një qilim të përmasave të vogla ose

coha të punuara me dorë. Shtatë sendet që fillojnë më bashkëtingëlloren

s kanë të gjitha kuptim që prej periudhës së lashtësisë e deri në ditët

tona. Kjo sofër përbëhet prej:

1. Sabzeh (persisht �� gjelbërim); mund të jetë elb ose grurë që

mbillet në një tas ose tenxhere prej alumini dhe simbolizon

rilindjen, jetën, thjeshtësinë dhe freskinë.

2. Samanu (persisht �� puding i ëmbël) bërë nga mielli i grurit

dhe simbolizon fuqinë dhe guximin.

3. Senxhed (persisht �� ) simbolizon urtësinë, veprime të matura

dhe të peshuara mirë. Thonë që gjëja e parë që krijoi zoti ishte

10

Shkronja S është “sin” (س) në gjuhën perse. Nga këtu ka marrë edhe emrin sofra

tradicionale iraniane e vitit të ri “Haft Sin”, ku haft = 7.


mendja. Urtësia është dhe një prej virtyteve që e karakterizon

popullin iranian.

4. Sib (persisht �� mollë) simbolizon shëndetin dhe është e

famshme si frutë e parajsës. Për këtë është edhe shprehja

“ngrënia e mollës të mban larg prej mjekut”.

5. Sir (persisht �� hudhër) për hudhrën janë thënë shumë veti të

dobishme për shëndetin e njeriut, megjithëse në ditët e sotme nuk

është shumë e pëlqyer. Kryesisht në sofrën iraniane të vitit të ri

hudhra simbolizon mbrojtësin dhe ruajtësin e sofrës nga belatë

ose syri i keq (si i thonë në gjuhën popullore).

6. Serkeh (persisht آ� � uthulla) vetitë e uthullës i njohin të gjithë.

Por kryesisht iranianët e përdorin si lëngun për të ulur

zemërimin, pasi kanë dhe shprehjen “uthulla është për të shuar

zjarrin e zemërimit”. Në sofër simbolizon balancimin në jetë,

sjellje, punë, shtëpi e shoqëri.

7. Sekeh (persisht �� monedhë) në traditën e Novruzit Sekeh

simbolizon të ardhurat dhe pasurinë. Në ndërrimin e viteve është

koha më e përshtatshme për të kërkuar më shumë të ardhura dhe

mirësi nga Zoti.

Përveç këtyre sendeve në sofër iranianët kryesisht shtojnë edhe

disa sende të tjera ku çdonjëri prej tyre ka një domethënie dhe

simbol të veçantë. Ato janë:

• “Kur’ani”: Libri i shenjtë i myslimanëve është një prej

sendeve që zbukurojnë sofrën e “Haft sin” dhe simbolizon

besimin e fortë dhe të palëkundur. Me ardhjen e vitit të ri

në momentet e para më i moshuari i familjes ngrihet dhe

lexon disa ajete11 (versete) nga Kur’ani i shenjtë për të

uruar vitin që sapo kanë hyrë.

• “Pasqyra”: simbolizon botën e pafund dhe të paanë.

• “Qiriri”: në sofër vendosen qirinj sa persona ka familja dhe

simbolizon gëzimin, harenë dhe jetën e ndritur. Ndezja e

qiririt simbolizon dritën e përjetshme.

• “Kupë e mbushur me ujë dhe me disa pika lëng trëndafili”:

kupa e mbushur me ujë në këtë mënyrë simbolizon rininë,

mbarështimin dhe jetën. Po të shtojmë në të disa gjethe

portokalli, do të nënkuptojë lundrimin e gjelbërimit mbi

ujë; gjithashtu simbolizon lundrimin e tokës (planetit) në

gjithësi.

• “Shtambë plot me ujë”: simbolizon kërkesën për ujë të

bollshëm dhe shi.

11

Ajet (arabisht) nënkupton “varg”.

134 Lila

• “Vezë të ngjyrosura”: simbolizon njerëzit e shumëllojshëm

dhe të barabartë.

• “Buka”: në thelb nënkupton ushqyerjen dhe në sofër

simbolizon bereqetin dhe atë çka Zoti i ka falur njeriut.

• “Gruri”: simbolizon begati, bollëk dhe bereqet.

Patërtia personale (veshja e rrobave të pastra):

Pastërtia, respektimi i higjienës, veshja e rrobave të pastra dhe

përdorimi i aromave të mira (parfumeve) është një tjetër traditë morale

dhe shoqërore e iranianëve në prag të ndërrimit të viteve. Iranianët e

respektojnë këtë traditë veçanërisht duke u bazuar tek thënia e Imam

Xhafer Sadikut (702–765): “Për vit të ri duhet të pastrohesh, të veshësh

rroba të pastra dhe të parfumohesh me erë të mirë”.

Ardhja e Novruzit:12

Në prag të ndërrimit të viteve të gjithë anëtarët e familjes të

bashkuar ulen rreth sofrës “haft sin” dhe presin lajmërimin e ardhjes së

vitit të ri me gjëmimin e topit. Pasi qëllohet me top, çka nënkupton

ardhjen e vitit të ri, më moshuari i familjes lexon disa ajete nga Kur’ani,

ndërsa anëtarët e familjes lexojnë lutje. Pas kësaj ai merr disa monedha

që gjenden në sofër dhe ua ndan anëtarëve të familjes për t’u uruar një

vit të mbarë dhe me të ardhura.

Dhuratat e vitit të ri:

Shkëmbimi i dhuratave mes njerëzve në ditët e vitit të ri është një

prej traditave të tjera të përhapura në mesin e iranianëve gjatë festimeve

të Novruzit. Ajo çka është e rëndësishme gjatë kësaj periudhe është

respekti për njëri-tjetrin, duke marrë në parasysh edhe mundësitë

ekonomike të gjithkujt. Këto ditë karakterizohen nga gëzimi dhe hareja

dhe jo nga qejfmbetja.

Vizita tek të afërmit dhe të njohurit:

Një prej traditave të përhapura në mesin e popullit iranian është

edhe vizita e familjarëve tek të afërmit e tyre, komshinjtë, shokët dhe të

sëmurët. Në të vërtetë vizitat e ndërsjella janë dhe përmbushja e

festimeve të vitit të ri. Në këto ditë iranianët përdorin urime të veçanta

dhe të ndryshme. Disa prej tyre janë: “Sad sal be in sal” (edhe njëqind të

tjera); “Har rouzetan Nouruz, nouruzetan piruz” (çdo ditë të jetë

12

Çasti i ndërrimit të vitit.


Novruz13); “Mobarek Basheh Ensha-Allah” (gëzuar qoftë në dashtë Zoti)

etj.

Mesazhet e urimit:

Në kohët e shkuara, ashtu sikurse edhe në ditët tona pjesëtarët e

familjes që ndodheshin larg saj, e kishin si traditë të dërgonin kartolina

(që kryesisht kishin pamje vendesh të bukura ose kopshtesh me lule) ose

letra urimi për familjarët e tyre, duke marrë pjesë kështu në festimet dhe

gëzimin e tyre gjatë ndërrimit të viteve. Në ditët e sotme me përparimin

dhe zhvillimin e teknologjisë urimet e vitit të ri kryesisht i kryejnë

nëpërmjet postës elektronike ose mesazheve telefonike.

Bibliografi

− Jahaki, Muhamed Xhafer. “Kultura e miteve dhe korniza e

tregimeve në letërsinë perse”, Teheran 2007. Botimet: “Farhange

Moaser”,

− Safa, Zabihollah. “Fjalë të zgjedhura”, Teheran 1981. Botimet

Amir Kebir.

− Reza, Hashem. “Gah shomari va xheshnhaje Iran bastan” (Festat

në Iranin e lashtë), Teheran 2001.

− http://albanian.irib.ir/analiza/artikuj/item/86735-dita-

nd%C3%ABrkomb%C3%ABtare-e-nevruzit

− http://www.roshd.ir/Default.aspx?tabid=544&SSOReturnPage=

Check&Rand=0

13

Novruz, këtu është me kuptimin (ditë të gëzuara).


Pierfrancesco Callieri, Profesor në Universitetin e Bolonjës, specialist i arkeologjisë dhe

historisë së arteve të Azisë Qendrore dhe Iranit..


Pierfrancesco CALLIERI

ARKEOLOGJIA E LINDJES SË MESME: IRANI DHE AZIA QENDRORE

Irani

Persia e lashtë ka tërhequr vëmendjen e udhëtarëve perëndimorë

qysh në kohën e Mesjetës, por interesimi shkencor për periudhën antike

të këtij rajoni u zhvillua vetëm gjatë shekullit të tetëmbëdhjetë. Këto

studime i përkasin si shqyrtimit të burimeve të shkruara (përkthimi i

Avesta-s nga A.-H. Anquetil-Duperron dhe deshifrimi i mbishkrimeve

parte dhe gjysmëpersiane të epokës sasanide të kryera nga A.-I.-S. de

Sacy), ashtu dhe dëshmive arkitekturore (përshkrimi i parë shkencor i

rrënojave dhe mbishkrimeve të Persepolit nga ana e C. Niebuhr dhe

interpretimi i tyre nga J. G. Herder). Në gjysmën e parë e shekullit të

tetëmbëdhjetë u kryen hulumtime të mëtejshme në terren, me studime

dhe vizatime skulpturash e monumentesh të bëra nga sir Robert Ker

Porter (1817–1819), Ch. Texier (1839), E. Flandin dhe P. Coste (1840–

1841) dhe me hulumtimet e oficerit britanik sir Henry Creswicke

Rawlinson në reliefin me mbishkrimin e Darit I në Bisutun (1836–1839),

që vërtetuan deshifrimin e mbishkrimeve kunjore të Persepolit nga G. F.

Grotefend (1802). Hulumtime të mirëfillta me gërmime nisën në mesin e

shekullit të nëntëmbëdhjetë, duke mbetur gjithsesi brenda sipërfaqes së

qytetit të Suzës në Elamin antik, një zgjatim i fushës së Mesopotamisë,

deri në dhjetëvjetëshin e parë të shekullit XX. Gërmimet e para të

anglezit sir William Kennett Loftus (1851–1853) u pasuan nga gërmimet

e M. Dieulafoy (1884–86), që u ndoqën nga veprimtaritë e J. de Morgan

prej vitit 1889 e tutje. Në vitin 1894 këta morën për Francën monopolin

për çdo kërkim arkeologjik në Persi (që zgjati deri në vitin 1931, me disa

përjashtime); kjo bëri që në vitin 1897 të krijohej misioni i parë

Arkeologjia e Lindjes së Mesme: Irani dhe Azia Qendrore 137

arkeologjik i huaj i qëndrueshëm në këtë vend: Delegacioni në Persi, me

emra të ndryshëm, vazhdoi pa ndërprerje veprimtaritë e tij deri në vitin

1939 dhe më pas nga viti 1946 deri në 1979. Delegacioni francez, i

forcuar nga monopoli i tij, e zgjeroi veprimtarinë nga Susiana në zona të

tjera: Azerbajxhani lindor, Gorgan, Rayy afër Teheranit, Hamadan në

Media dhe Bushehr në Gjirin Persik. Megjithatë, deri në vitet tridhjetë,

këto kërkime synuan kryesisht periudhën antike, duke u kufizuar në

grumbullimin e objekteve të gjetura në gjendje të mirë. Gërmimi i një

pike protohistorike Tepe Giyan (1931–1932) nga R. Ghirshman e G.

Contenau, i ndjekur nga ai i Tepe Siyalk (1933–1937), është vështruar si

fillimi i një kërkimi arkeologjik me synime më të mirëfillta shkencore,

edhe pse metodat e gërmimeve nuk ishin për t’u marrë shembull. Interesi

në rritje i arkeologëve të vendeve të tjera për historinë e hershme të

Iranit dëshmohet nga gërmimet amerikane në Tepe Hissar (1931–1932),

në Tall-i Bakun (1932), në Turang Tepe dhe në Chashmai Ali (1934–

1936), si dhe nga gërmimet suedeze në Shah Tepe (1933). Përveç para-

dhe protohistorisë, amerikanët iu përkushtuan edhe qendrave të epokës

historike, të tilla si: Qasr-i Abu Nasr (1932–1934), Istakhr (1932–1937),

Nishapur ( 1934–1936 ) dhe Chal Takhan (1934–36) dhe kryen

përnjohjen (rikonjicionin) e parë ajror në rajonin e maleve Zagros

(1935–1936). Për një periudhë të shkurtër këtyre nismave iu kundërvu

veprimtaria e E. E. Herzfeld, i cili kishte nisur me fushata të shumta

eksplorimi mbi të gjithë pllajën që në 1897–1910 dhe më pas 1923–

1925, por edhe drejtoi gërmime në shkallë të gjerë në Pasargade, si fillim

në vitin 1928 dhe në vitin 1929 në Kuh-i Khwaja, pastaj nga 1931–1939

në Persepolis si drejtor i një misioni amerikan. Nuk duhet harruar as

puna e madhe e eksploruesit hungarezo-britanik sir Aurel Stein, i cili,

pas zbulimit në Sistan (1915), u kthye në Baluçistan, në Fars dhe në

Iranin perëndimor (1932–1936). Fatkeqësisht, cilësia e të gjitha këtyre

veprimtarive, nga aspekti metodologjik, me përjashtime të rralla, ishte

shumë e ulët, sidomos nëse e krahasojmë me atë që ishte arritur jo vetëm

në Europë, por edhe në Lindjen e Mesme. Në fakt, nëse koha mund të

justifikojë pjesërisht një qasje jo mirëfilli stratigrafike, e njëjta gjë nuk

mund të thuhet për mungesën e vëmendjes në identifikimin dhe rilevimin

e strukturave, shpesh të papërpunuara, dhe përshkrimet në vija të trasha

në raportet e gërmimit. Veçanërisht gërmimet në Persepolis dhe

gërmimet e tjera nga E. Herzfeld, mbetën gjatë të pabotuara, deri kur E.

Schmidt ndërmori në vitet pesëdhjetë botimin e tri vëllimeve të raportit,

punë e lavdërueshme si përpjekje për të përmbushur shumë zbrazëti të

gërmimeve, por sigurisht jo shteruese. Në këtë mënyrë, edhe raportet e

botuara nga R. Ghirshman mbi gërmimet e bëra në Bishapur (1935–

1941), Bard-i Nishanda (1948) dhe Masjid-i Sulaiman (1948),

138 Callieri

pavarësisht se janë të pasura me dokumentacion grafik dhe fotografik,

nxjerrin plotësisht në pah kufizimet e analizave interpretuese të

ndërmarra pa një bazë solide faktike. Përsëri, ajo që solli një vëmendje

më të madhe ndaj metodologjive të gërmimit, ishte kërkimi për periudhat

para- dhe protohistorike, që, duke nisur nga fundi i Luftës së Dytë

Botërore, filloi të përhapet në vazhdën e mbërritjes së konsiderueshme të

qeramikës dhe vazove në tregun e antikiteteve, me burim nga gërmimet

klandestine në veri të vendit, së bashku me shumimin e misioneve të

huaja. Gërmimet britanike në Geoy Tepe (1948) dhe më pas në Yanik

Tepe (1960), ato belge në Khurvin (1954), japonese në Tall-i Bakun

(1956), amerikane në Hasanlu (1957), franceze në Turang Tepe (1960),

iu bashkuan gërmimeve iraniane në Hasanlu (1947), Khurvin (1950) dhe

Marlik (1961). Por edhe pikat e epokës historike, nga të cilat Takhti

Sulaiman (misioni gjerman që nga viti 1959) ose Pasargadae (misioni

britanik më 1961–1963), u bënë objekt i gërmimeve gjithnjë e më të

kujdesshme. Italia u përfaqësua nga Instituti Italian për Lindjen e Mesme

dhe të Largët, i cili, me vullnetin e G. Tuccit, nisi kërkimet në vitin 1960

në Sistan: vendet e para në epokën akemenide (Dahan-i Ghulaman) dhe

parte (Qala-i Sam, Kuh-i Khwaja), pra në vendbanimin protohistorik

Shahr-i Sokhta (që prej vitit 1967). Vitet shtatëdhjetë u shoqëruan me një

hov misionesh të huaja, si dhe me një përkushtim gjithnjë e në rritje të

regjimit të Pahlavi kundrejt arkeologjisë, që nuk ishte pa motive

ideologjike. Hulumtimet në terren morën nxitje nga krijimi i Qendrës

Iraniane për Kërkime Arkeologjike në kuadër të Shërbimit Arkeologjik

dhe hulumtimet e organizuara nga Universiteti i Teheranit nën

udhëheqjen e E. Negahban. Revolucioni i viteve 1978–1979 solli një

pezullim të papritur të këtyre interesave, edhe pse mbetjet arkeologjike

nuk kanë pësuar ndonjë dëmtim. Megjithatë janë ndalur krejtësisht

veprimtaritë në terren, ndërkohë që misionet e huaja u detyruan ta

ndërpresin veprimtarinë dhe të mbyllin zyrat e tyre. Përkundrazi lufta me

Irakun (1979–1988) ishte plot me pasoja të kobshme; ajo solli jo vetëm

shkatërrimin e shumë qendrave arkeologjike në zonat ku zhvilloheshin

luftimet, por edhe braktisjen thuajse të plotë të kujdesit për trashëgiminë

arkeologjike. Megjithatë, ndërprerja për një kohë të gjatë e kërkimeve në

terren pati një aspekt pozitiv. Ndërprerja e detyruar bëri të mundur,

madje të detyruar të rishqyrtoheshin veprimtaritë e mëparshme: tashmë

shqyrtohen raportet e vjetra të gërmimeve, nga të cilat janë vënë në

dukje mospërputhjet dhe të metat, duke nxjerrë në pah bazat e brishta të

pjesës më të madhe të interpretimeve të dëshmive arkeologjike të Iranit.

Pas përfundimit të konflikteve me Irakun dhe pas fillimit të rindërtimit të

vendit, Irani i sotëm nuk shfaq mbyllje ndaj së shkuarës paraislamike


dhe veprimtaritë e Organizatës së Trashëgimisë Kulturore, duke nxjerrë

tashmë në plan të parë periudhën antike, po rinisin me vrull.

Azia Qendrore

Duke u nisur nga përmasat dhe larmia e territorit të Azisë

Qendrore, i karakterizuar nga ndryshime të forta klimatike dhe

mjedisore, kërkimet arkeologjike krijojnë një panoramë komplekse dhe

të ndryshueshme në aspektin kulturor. Fillimi i eksplorimeve

arkeologjike në Azinë Qendrore lidhet ngushtë me interesin e shfaqur në

shekullin XVII nga studiuesit rusë dhe evropianë për kulturat e lashta

nomade në stepat euroaziatike. Në vitin 1763 daton gërmimi i kurganit1

të parë skit nga një gjeneral i ushtrisë, A. P. Melgunov, pranë qytetit

Kirovograd. Shumë kurgane të tjera u gërmuan gjatë shekullit XVIII,

pjesa më e madhe nga arkeologë amatorë, por edhe nga profesionistë, si

I. E. Zabelin e N. I. Veselovski. Objekt vëzhgimi ishin kryesisht varret e

fisnikëve, që ishin të pasura për nga përmbajtja. Interesimi për kulturat e

popujve të stepave u rrit pasi u gjet, në zonën e Takht-i Kubad, i

ashtuquajturi Thesari i Oksusit (sot i përket Muzeut Britanik): objektet e

shkëlqyera prej ari të periudhës akemenide tregonin ndikime të forta të

asaj që, në mënyrë pak të thjeshtuar do të përcaktohej më pas si “arti

skit”. Më vonë u shfaq interes për zonat e kulturës sedentare të rajoneve

më jugore të Azisë Qendrore dhe madje, para pushtimit rus të emiratit të

Buharasë dhe të hanateve të Kivës e Kokandës, kishte filluar gërmimet

në vitin 1867 në Jankent, në rrjedhën e poshtme të lumit Sir Darja një

ekspeditë e drejtuar nga P. I. Lerch. Ekspansioni politik rus në rajon, me

praninë e ushtrisë në ato zona, çoi në krijimin e koleksioneve të para të

zbulimeve arkeologjike dhe të njoftimeve mbi monumentet antike; ishin

vetë oficerët e ushtrisë ruse që nisën gërmimet në Afrasiab, vendndodhja

e Samarkandës së lashtë, në vitin 1875. Kolonizimi masiv që erdhi pas

pushtimit u shoqërua me punën e studiuesve, të cilët e drejtuan

vëmendjen e tyre në mënyrë sistematike drejt studimit të së shkuarës së

zonës, edhe pse me një anim të fortë ndaj periudhës islame.

Orientalistika ruse më në fund mund të dispononte lirisht territore të reja,

duke përdorur ato metodologji hulumtimi që përvojat në paletnologji, në

studimin e vendbanimeve të para sllave dhe në kërkimet në qytetet greke

të bregut të Detit të Zi, e çuan në një nivel të ngjashëm me atë të

vendeve të tjera evropiane. Ndërmjet fundit të viteve 1800 dhe

Revolucionit të Tetorit u kryen gërmime arkeologjike në Afrasiab dhe në

Merv. Përpos krijimit të shoqërive arkeologjike, në fillim ajo e

1 Kurgan – fjalë me burim turko-tatar, përdoret në arkeologji me kuptimin

“kodërvarr, tumë”, për vendet e Europës Lindore e të Lindjes së Mesme (Red.).

140 Callieri

Tashkentit në 1894, dhe themelimit të muzeve, vlen të përmenden edhe

misionet e huaja, si ekspedita e Universitetit të Filadelfias e drejtuar nga

R. Pumpelly në Turkmenistanin jugor (1904–1905). Në rajonet e Azisë

Qendrore dhe në lindje të Pamirit dhe Tianshanit, që sot përbëjnë rajonin

autonom kinez të Sinkiang-Ujgurit, eksplorimi arkeologjik njohu fillesat

e tij në fund të shekullit XIX. Mbi të gjitha ishin zbulimet e rastësishme

të dorëshkrimeve dhe disa objekteve të tjera të punuara me dorë, të

ruajtura mirë falë klimës së thatë, ato që tërhoqën vëmendjen e

koleksionistëve dhe studiuesve britanikë dhe rusë që nga viti 1873. Në

dekadën e fundit të shekullit u realizuan eksplorimet e para gjeografike

perëndimore, ndër të cilat tri ekspedita të suedezit S. Hedin (1895–1899)

dhe ekspedita e parë arkeologjike e rusit D. A. Klementez (1898). Në

vitin 1900–1901 sir Aurel Stein bëri një përnjohje (rikonjicion) të

kujdesshëm në rajonin e Khotanit, që u ndoq nga ekspedita e kontit

japonez K. Otani në Kizil (1902–1903), nga gjermanët A. Grünwedel

(1902–1903) dhe A. von Le Coq (1904–1905) e së bashku me A.

Grünwedel 1905–1907) në Turfan, Kocho, Bezeklik, Kizil e Kucha; nga

rusët V. V. Radlov dhe vëllezërit Berezovski në Kucha (1906–1907);

sërish nga sir Aurel Stein në Loulan, Dunhuang, Miran dhe Turfan

(1906–1908) e në Miran, Dunhuang, Karakhoto, Turfan dhe Astana

(1913–1915); nga francezi P. Pelliot në Tumshuk, Kucha e Dunhuang

(1906–1909); nga japonezët E. Namura dhe Z. Tachibana për llogari të

K. Otani në Kocho, Lop-nor, Niya, Khotan dhe Kucha (1908) dhe në

Khotan e Dunhuang (1910); të finlandezit C. G. Mannerheim për llogari

të qeverisë cariste (1906) në Khotan e Turfan; nga rusët P. K. Kozlov në

Karakhoto (1908–1909) dhe S. F. Oldenburg në Karashahr, Kucha,

Bezeklik (1909–1910) e në Dunhuang (1914) dhe nga A. von Le Coq

(1913–1914). Të ndryshme për nga qëllimi dhe metodat, duke nisur nga

përnjohjet e kujdesshme shkencore të sir Aurel Steid e S. F. Oldenburg

deri tek koleksionet e nxituara të aventurierëve japonezë, të gjitha këto

ekspedita u realizuan gjithsesi me dëshirën për të kënaqur institucionet

financuese me një thesar më të pasurin të mundshëm: krahas kërkimit të

dorëshkrimeve, nisën dhe kërkimet për antikat, jo vetëm objekte të

punuara me dorë, por edhe afreske të bukura që më së shumti dekoronin

monumentet e ruajtura më mirë. Kjo veprimtari e ethshme grumbulluese,

madje në disa raste tërësisht brutale me metodat e saj për t’u cilësuar si

një plaçkitje, e mundësuar për shkak të çinteresimit të qeverisë së

Pekinit, çoi në formimin e koleksioneve të artit të Azisë Qendrore në

muzetë e Nju-Delhit, Londrës (British Museum), Parisit (Musée Guimet),

Berlinit, Sankt-Peterburgut (Ermitage), Kyotos, Seulit, Kembrixhit

(Mass.: Fogg Art Gallery), Stokholmit (Muzeu Etnografik), Helsinkit

(Muzeu Kombëtar). Kjo veprimtari, e ndërprerë pjesërisht gjatë Luftës së


Parë Botërore, rifilloi në vitet njëzet me një ekspeditë amerikane (L.

Warner në Karakhoto dhe Dunhuang, 1923) dhe përfundoi vetëm në

vitet tridhjetë, kur atmosfera politike e ndryshuar ndaj Perëndimit bëri që

Kina ta mbyllte plotësisht atë rajon, pas ekspeditës së fundit në Niya të

sir Aurel Stein, të cilit iu desh të linte në Kinë koleksionet antike, dhe

ekspeditës kino-suedeze të S. Hedin-it dhe Huang Wenbi-ut (1928 dhe

1932–1933). Fati i rrugëtimit të arkeologjisë në dy zonat e Azisë

Qendrore, atë sovjetike dhe atë kineze, u ndikua shumë nga kushtet e

ndryshme politike. Ngjarjet e trazuara të Kinës bënë që, për më shumë se

dy dekada, veprimtaritë arkeologjike në Sinkiang të kufizoheshin shumë

dhe vetëm në fund të viteve pesëdhjetë rifilluan me një angazhim më të

madh. Arritja e pax sovietica në vitet njëzet dhe krijimi i mëvonshëm i

pesë republikave të Azisë Qendrore sovjetike ishin përkundrazi fillimi i

një angazhimi të madh në fushën e arkeologjisë. Vitet tridhjetë njohën

një veprimtari të dendur, që filloi nga A. A. Marushçenko në Nisa dhe

Merv (1930), nga A. Ju. Jakubovski në oazin e Buharasë (1934), nga M.

E. Masson në Termez në Baktri (1936), nga A. N. Bernshtam në

Kazakistanin jugor (1936), nga G. V. Grigorev në Rajonin e

Samarkandës (1936) dhe nga S. P. Tolstov në Korasmia (1937). Nëse

veprimtaria arkeologjike ishte thuajse e pezulluar gjatë Luftës së Dytë

Botërore, pas përfundimit të saj, kërkimet rifilluan me energji të reja.

Qendrat, si: Instituti i Historisë së Kulturës Materiale dhe Instituti i

Arkeologjisë i Akademisë së Shkencave të BRSS ose Muzeu Hermitazh

i Leningradit të atëhershëm, vendosën lidhje bashkëpunimi me Institutet

analoge të Arkeologjisë dhe të Historisë të Akademive të Shkencave të

republikave të Azisë Qendrore, me universitetet e reja dhe me shumë

muze vendore. Në disa raste, misionet arkeologjike në Azinë Qendrore u

bënë institucione të vërteta të qëndrueshme, si Misioni i Arkeologjisë

Shumëdisiplinore i Turkmenisanit jugor (JuTAKE) e udhëhequr nga M.

E. Masson (nga viti 1946) ose Misioni Arkeologjik-Etnologjik i

Horezmit, i drejtuar nga S. P. Tolstov (nga viti 1937) dhe Misioni

Arkeologjik i Penjikentit (Sogdiana), nën drejtimin e të cilit ishin

fillimisht herë A. Ju. Jakubovski e herë A. M. Belenitski. Me rëndësi të

veçantë ishin kërkimet në Taxhikistan, që filluan në mënyrë sistematike

në vitin 1946 nga Misioni Arkeologjik Sogdiano-Taxhik, më pas Taxhik

(në vitin 1952), e ndarë në sektorë të ndryshëm në vitin 1973. Në

dekadat e fundit u zgjeruan njohuritë mbi popujt e stepave falë punës së

S. P. Tolstov, B. A. Litvinski, K. A. Akishev dhe të tjerëve mbi

popullatat Saka dhe të M. P. Grjaznov, S. I. Rudenko, S. V. Kiselev dhe

A. D. Grach në Siberinë jugore. Konceptimit unitar të botës së stepave,

bazuar në një dokumentacion arkeologjik fragmentar dhe thuajse

tërësisht të natyrës mortore, tashmë po ia zë vendin njohja e një realiteti

142 Callieri

më kompleks dhe shumëformësh. Për këtë kanë dhënë ndihmesë zbulime

të rëndësishme, si kuragani i Issikut në Kazakistanin lindor dhe ato të

Arzhanit në zonën e Tuvës, bashkë me metodat e reja të kërkimit, që

kanë çuar në zgjerime të shënueshme kronologjike, gjeografike dhe

strukturore të së ashtuquajturës “kulturë të stepave”. Është shënuar

progres i shpejtë edhe në fushën e arkeologjisë parahistorike me punën e

V. A. Ranov, R. C. Sulejmanov, V. M. Masson, V. I. Sarianidi, A.

Askarov, me zbulimin e stacioneve të shumta dhe gjetjeve të objekteve

unike, duke filluar nga Paleoliti i hershëm (Kuldara, Karatau, Lakhuti I,

Ob-i Mazar). Me rëndësi të veçantë janë gërmimet e Sarazmit

(Taxhikistani perëndimor), Namazga IV (Turkmenistani jugor) dhe

Sapalli Tepe (Uzbekistani jugor), ku ky i fundit lidhet me Dashlin në

Baktrinë jugore (Afganistani verior). Në tërësi, historia e mëvonshme e

kërkimeve arkeologjike në Azinë Qendrore shpreh një angazhim të

burimeve njerëzore, ndoshta të pashembullt në botën moderne, saqë as

kriza e rëndë ekonomike e viteve tetëdhjetë nuk mundi ta bllokonte. Me

gjithë prapambetjen e theksuar në sektorin teknologjik dhe në atë të

informatikës, si dhe në metodologjinë stratigrafike, arkeologjia sovjetike

në Azinë Qendrore mund të krenohej për rrjetin e dendur të hulumtimeve

në terren të shtrirë në të gjitha periudhat dhe në të gjitha trevat. Kësaj

shtrirjeje “horizontale” të kërkimeve i përgjigjeshin aftësitë e mëdha të

interpretimit të një numri studiuesish, ndër të cilët: G. A. Koshelenko, B.

A. Litvinski, B. I. Marshak, G. A. Pugaçenkova dhe B. Ja. Staviski.

Shpërbërja e Perandorisë Sovjetike dhe pavarësia e republikave të Azisë

Qendrore në fillimet e viteve nëntëdhjetë përkuan me krizën e

promovimit të veprimtarive arkeologjike nga ana e qeverisë ruse. Kjo

tërheqje e arkeologjisë ruse nga Azia Qendrore gjithsesi përkon me

hapjen e re të rajoneve të Azisë Qendrore për studiuesit perëndimorë, që

mbërritën me shumicë, duke iu përgjigjur kërkesave të qeverive vendore

për të mbështetur teknologjinë dhe informatikën, si dhe në fushën e

restaurimit të monumenteve. Në hovin e ri të kërkimeve në sektorin e

trashëgimisë kulturore vihet re dhe pjesëmarrja e UNESCO-s, që

megjithatë ka parapëlqyer të investojë sidomos në ngjarjet festive, si

kongrese kushtuar temës së Rrugës së Mëndafshit.


Bibliografia

Irani: E. Flandin - P. Coste, Voyage en Perse pendant les années 1840–1841, Paris

1843–54;

E. Schmidt, Flights over Ancient Cities of Iran, Chicago 1940;

A. Gabriel, Die Erforschung Persiens, Wien 1952;

T.C. Young, s.v. Archaeology, I. Pre-Median: History and Method of

Research, in EIran, II, 1987, pp. 281–88.

Azia Qendrore: S. Hedin, Through Asia, I-II, London 1898;

A. Stein, On Ancient Central Asian Tracks, London 1933;

J.A. Dabbs, History of the Discovery and Exploration of Chinese Turkestan,

The Hague 1963;

A. Mongait, Civiltà scomparse. L'archeologia nell'URSS, Roma 1964;

P. Hopkirk, Foreign Devils on the Silk Road, Oxford 1980;

G. A. Košelenko (ed.), Drevnejšie gosudarstva Kavkaza i Srednei Azii,

Moskva 1985;

G. A. Pugachenkova, The Antiquities of Transoxiana in the Light of

Investigation in Uzbekistan (1985–1990), in Ancient Civilizations from

Scythia to Siberia, 2, 1 (1995), ff. 1–38.

Përktheu nga italishtja

Alma Tirana


Suela Xhyheri, studiuese.


Suela XHYHERI

KANDOVAN, NJË FSHAT IRANIAN I NDËRTUAR NË GUVAT SHKËMBORE

Kandovani (persisht: آ��وان , në variantin e romanizuar Kandovan,

Kandavan; edhe gjithashtu Kanvan) është një fshat turistik në Iran.

Kandovani radhitet sot në grupin e fshatrave më të veçanta të botës dhe

kjo falë urbanistikës (vendosjes së tij në një grup shkëmbinjsh konikë)

dhe falë arkitekturës së shtëpive, të cilat janë gdhendur brenda në këta

shkëmbinj.

Foto 1. Pamje e përgjithshme e fshatit

Kandovan, një fshat iranian i ndërtuar në guvat shkëmbore 145

Foto 2. Pamje e pjesshme e fshatit Kandovan me konet shkëmbore

Fshati i Kandovanit ndodhet pranë Rrugës së famshme të

Mëndafshit, në provincën e Azerbajxhanit Lindor, rreth 60 km larg nga

qyteti i Tabrizit, në pjesën veriperëndimore të Iranit.

Foto 3. Një nga traktet e Rrugës së Mëndafshit, i cili kalon nëpër Kandovan

146 Xhyheri

Ai ndodhet në një luginë në rrëzë të shpatit verior të malit të

Sahandit dhe përshkohet nga një lumë që buron nga lartësitë e malit. Për

etimologjinë e emrit të fshatit studiuesit ndahen në dy grupe, një palë

mendojnë se emri vjen nga fjala “kando” që do të thotë “koshere blete”,

falë dhe ngjashmërisë që kanë shtëpitë me kosheret, kurse të tjerët e

shpjegojnë me shprehjen e vjetër “Kandou jan”; ku kand do të thotë

“fshat” dhe jan do të thotë “jetë”. Sot banorët flasin një dialekt turk, por

mbiemrat e tyre i përkasin traditës iraniane. Po ashtu edhe emrat e

maleve e të lumenjve të rajonit në pjesën më të madhe i përkasin fondit

të emrave persianë, madje ndonjë ruan edhe sot emrin e tij asirian.

Fshati Kandovan është gjithashtu pjesë e rajonit të liqenit të

Urmias, rajoni ku paraardhësit e Persianëve dhe të Medëve futën për

herë të parë historinë e shkruar, siç e tregon një mbishkrim asirian i vitit

844 p.e.r. Ky rajon është gjithashtu vatra ku filloi faza e dytë e historisë

së Zoroastrizmit.

Fshati Kandovan është një shembull i banesave të gdhendura në

shkëmb nga dora e njeriut dhe që vazhdojnë të banohen edhe sot. Për

ndërtimin e tyre ata kanë shfrytëzuar “oxhaqet” natyrale të formacioneve

vullkanike (mbetje të llavës dhe baltës), që quhen nga vendasit

“Karaan”. Shkëmbi i Sahandit është milionavjeçar dhe shpërthimi i tij i

fundit mendohet se ka ndodhur gjatë epokës së Holocenit, rreth 11.000

vjet më parë. Sot mali Sahand është një vullkan i fjetur, i përbërë nga një

krater me liqen të rrethuar nga dymbëdhjetë maja; më e larta prej tyre

arrin 3707 m. Mbas shpërthimit të vullkanit këto materiale u zhvendosën

në mënyrë natyrale dhe formuan shkëmbinjtë e Kandovanit. Përreth

fshatit trashësia e këtij formacioni arrin deri në 100 m dhe me kalimin e

kohës edhe si pasojë e erozionit të ujit u formuan shkëmbinjtë në formë

“oxhaku”.


Foto 4. Banesa dhe rrugica

Për fillimet e banesave të Kandovanit arkeologët besojnë se ato i

përkasin periudhës paraislamike, disa i vendosin edhe në caqet e

skajshme prej 6000 vjet më parë, kurse të tjerë mbështetur në disa

tregues kanë arritur në përfundim se banorët e sotëm të këtyre shpellave

janë pasardhës të banorëve të hershëm 1600-3000 vjet më parë, të cilët

do të kenë qenë bashkëkohës të pranisë së parë të zoroastrizmit në rajon.

Por historia e vërtetë e arkitekturës së Kandovanit, siç e

trashëgojmë sot, daton në shek. XIII dhe shumë prej banesave janë të

banuara të paktën prej 700 vjetësh.

Sipas legjendës banorët e parë u vendosën në Kandovan për t’u

shpëtuar pushtimeve të ushtrisë mongole, rreth 800 vjet më parë. Ata i

gjetën konet rastësisht dhe i përdorën si një vendqëndrim dhe

vendstrehim të përkohshëm. Ata gërmuan strehimet e tyre të fshehta në

shkëmbin vullkanik dhe më pas vendosën të qëndronin në këto shpella

në mënyrë të përhershme, duke i kthyer dalëngadalë në banesa

shumëkatëshe.

148 Xhyheri

Foto 5. Pamje e një banese Foto 6. Pamje e një banese

Që prej asaj kohe shumë pasardhës të tyre kanë vazhduar të

banojnë në të njëjtën shtëpi deri ditët e sotme. Shumica e banesave janë

dy deri në katër kate të larta. Dritaret janë të zbukuruara me xhama

shumëngjyrësh dhe hyrjet, të gdhendura në shkëmb, janë rreth 160 cm të

larta. Shumica e shtëpive janë të orientuara nga jugu, ato janë të freskëta

në verë dhe të ngrohta në dimër.


Foto 7. Rrugicë midis banesave në Kandovan

Në jug të Kandovanit ka të dhëna për banorë të tjerë të cilët kanë

zgjedhur si stil jetese jetën në shpella dhe këtë na i bënë të njohur në

vitin 317 p.e.r. komandanti maqedon Antigonus Monophthalmus, që ka

shkruar se ka takuar njerëz të shpellave që quhen Kossaeans (Kassites).

Një tjetër burim vjen nga Curtius Rufus (shek. I i e.r.), i cili përshkruan

se si Mardeanët (popullsi shtegtare perse sipas Herodotit) gërmonin

shpella nëpër male dhe fshiheshin në to me gratë dhe fëmijët e tyre.

Autori rus A. M. Kazanov në veprën e tij “Nomadët dhe bota e jashtme”,

shënon se “është i çuditshëm zakoni që kanë edhe sot popullsitë

gjysmënomade të Kurdëve dhe Lurs për t’i përdorur shpellat si vende

magazinimi për ushqimet.”

Për të gjetur shembujt më të afërt të banimit të bazuar në një rrjet

shpellash të nëndheshme, duhet të shikojmë formacionet shkëmbore të

njohura ndryshe edhe si “oxhaqet e magjishëm” të Kapadokisë në fshatin

Göreme në Turqi. Sot ai është i njohur për parkun kombëtar ose muzeun

në qiell të hapur, i cili përmban disa nga ekzemplarët e ruajtur më mirë

të kishave dhe manastireve antike të gdhendura në shkëmb dhe është

pasuri e trashëgimisë botërore.

Mbeturina të arkitekturës shkëmbore gjenden edhe në Itali,

Afganistan, Greqi, Peru, në Amerikën Latine dhe Kinë, por Kandovani

është një shembull i rrallë, sepse shërben ende si vendbanim për njeriun.

150 Xhyheri

Ai përbën një shembull të qartë të aftësisë së njeriut për t’u përshtatur

edhe në kushte jo të zakonshme. Të parët që ndërtuan këtë fshat na kanë

lënë jo vetëm një arkitekturë të veçantë, por edhe një bukuri piktoreske

të jashtëzakonshme. Falë kësaj Kandovani, së bashku me fshatin tjetër

iranian të Palanganit, bëjnë pjesë në atë grup fshatrash që janë

klasifikuar si më të bukurit e botës ku hyjnë: Göreme (Turqi); Sidi Bou

Said (Tunizi), “Cinque Terre” (Itali); Santorini (Greqi).

Sot fshati Kandovan, me rreth 670 banorë, përveç punëve të

traditës, që janë bujqësia (perimet e thara), blegtoria (nënprodukte të

qumështit dhe mishit), bletaria dhe punimet e dorës, tërheq çdo vit rreth

300.000 turistë. Hoteli me pesë yje i Kandovanit, i gdhendur në shkëmb

(i treti në llojin e tij në botë) dhe i përshtatur me vetë arkitekturën e

fshatit, u përurua në vitin 2007.

Foto 8. Hoteli në Kandovan

PërvjetorëPërvjetorëPërvjetorëPërvjetorëPërvjetorë


Emil Lafe, studiues, gjuhëtar, kryeredaktor i revistës “Perla”.


Emil LAFE

PERSONALITETI SHKENCOR I PROF. REMZI

NESIMIT

(Me rastin e 80-vjetorit të lindjes)

Për prof. Remzi Nesimin mund të thuhet se është ndër ata njerëz që janë

ndodhur në kohën e duhur në vendin e duhur. Emri i tij është i mirënjohur jo

vetëm në Maqedoni, por në mbarë botën intelektuale shqiptare, veçanërisht

në rrethet e shkencave filologjike. Në këtë jubile të 80-vjetorit të lindjes

prof. dr. Remzi Nesimi vjen me një veprimtari të pasur e të larmishme

shkencore dhe me një karrierë të gjatë e të frytshme pedagogjike. Ai është

mësues i nderuar i shumë brezave dhe një meritë e madhe e tij është se ka

ditur t’u mësojë mirë studentëve të vet jo vetëm ato dije shkencore që kanë

librat, por edhe diçka më tepër, që nuk e kanë librat, por që e rrezaton

personaliteti i mësuesit, zemra dhe sjellja e tij. Prandaj prof. Remzi Nesimi

është jo vetëm një mësimdhënës i cilësuar, por edhe një edukator kombëtar.

Remzi Nesimi lindi në fshatin Odër të Tetovës më 25 dhjetor 1933. Në

atë kohë Mbretëria Jugosllave e Karagjorgjeviçëve jo vetëm shqiptarëve,

por as maqedonasve sllavë nuk u lejonte të mësonin gjuhën e vet amtare: të

gjithë duhej të mësonin serbisht. Por mësuesit shqiptarë që shkuan në trevat

e Maqedonisë në vitin 1941, pas shpërbërjes së Mbretërisë Jugosllave,

ndezën atje flakën e dashurisë për gjuhën dhe shkronjat shqipe. R. Nesimi,

pasi kreu shkollën fillore në vendlindje, ndoqi gjimnazin në Tetovë dhe në

vitin shkollor 1955–1956 një shtysë e brendshme e çoi të ndjekë studimet e

larta në degën e Albanologjisë në Universitetin e Beogradit. Atje u dallua si

student i zellshëm e i mprehtë dhe i përfundoi studimet me rezultate shumë

të larta. Pas diplomimit, më 1960 filloi punën në entin botues “Rilindja” të

Prishtinës si redaktor letrar e më pas me po këtë detyrë në redaksinë e

gazetës “Flaka e vëllazërimit” në Shkup. Gjatë ushtrimit të kësaj detyre ai u

ndesh me problemet e gjuhës së shkruar shqipe te Shqiptarët në Kosovë e në

Maqedoni: nga njëra anë ndikimi i formave të të folmeve të ndryshme

154 Lafe

vendëse, nga ana tjetër, ndikimi i gjuhëve shtetërore sllave. Prej atëherë

çështjet e pastërtisë së gjuhës shqipe dhe të kujdesit për zbatimin e normave

dhe rregullave të gjuhës do të mbeten temë e përhershme e hulumtimeve

dhe shkrimeve të tij. Në vitet 1962–1964 punoi si lektor i gjuhës shqipe në

Katedrën e Albanologjisë të Universitetit të Beogradit, atje ku kishte kryer

studimet. Kjo i dha mundësi të thellojë dijet shkencore në fushën

albanologjisë e të gjuhësisë në përgjithësi në atë mjedis të ngritur

universitar. Duke pasur këtë përvojë, në vitin shkollor 1964–1965 mori

emërimin si pedagog i gjuhës shqipe në Akademinë Pedagogjike të Shkupit,

ku përgatiteshin mësimdhënës për arsimin e përgjithshëm në gjuhën shqipe.

Më 1975 kaloi si profesor i gjuhës shqipe në Fakultetin Filologjik të

Universitetit të Shkupit, derisa arriti moshën e pensionimit. Veprimtaria

universitare e prof. Remzi Nesimit, e shtrirë në gati 40 vjet, i ka dhënë atij

një vend nderi në arsimin universitar të Shqiptarëve në Maqedoni. Ai është i

rrethuar nga miradija e kolegëve më të rinj dhe e studentëve të tij të shumtë.

Me prof. Remzi Nesimin jam njohur së pari gjatë përgatitjeve për

mbajtjen e Kongresit të Drejtshkrimit. Të dy ishim anëtarë të Komisionit të

organizimit të Kongresit dhe mbledhja e parë u mbajt në Tiranë në shtator

1972, ndërsa Kongresi, siç dihet, më 20–25 nëntor. Prof. R. Nesimi dha një

ndihmesë me vlerë të madhe si në organizimin, ashtu edhe në zhvillimin e

Kongresit, si një ndër delegatët e Shqiptarëve të Maqedonisë dhe si anëtar i

komisionit për hartimin e projektrezolutës. Në Kongres ai mbajti kumtesën

me temë “Procesi i njësimit të shqipes letrare në Maqedoni”, ku parashtroi

rrethanat dhe prirjet e lëvrimit të gjuhës shqipe te Shqiptarët në Maqedoni

pas Luftës së Dytë Botërore, si vijim i traditave të mëparshme, të Kongresit

të Manastirit, të familjes Qiriazi e të atdhetarëve të tjerë. Ai vuri në dukje se

hap pas hapi në Maqedoni gjuha shqipe e shkruar erdhi duke u afruar me

formën letrare të Shqipërisë. Kështu pas botimit të Projektit të drejtshkrimit

në Tiranë (shkurt 1967) gazeta “Flaka e vëllazërimit” në Shkup filloi të

zbatonte këtë projekt, d.m.th. para Konsultës së Prishtinës, që u mbajt në

prill 1968. “Është gjë e natyrshme, – theksoi ai, – që u paraqitën edhe

vështirësi serioze në zbatimin dhe përvetësimin e kësaj gjuhe e sidomos në

komunikimin gojor... por me këtë u realizua edhe një e vërtetë shkencore, u

realizuan dëshirat qindvjeçare, sepse vetë fjala gjuhë e njësuar letrare

kumbon ëmbël për çdo shqipfolës.” Prof. R. Nesimi solli në Kongres

optimizmin e përligjur të Shqiptarëve në Maqedoni, se gjuha letrare e

njësuar do ta vijojë edhe më tej përparimin e saj në ato troje si

domosdoshmëri historike. Atij iu dorëzua edhe njëra nga katër kopjet

origjinale të Rezolutës së Kongresit, që ruhet në Maqedoni.

Prof. R. Nesimi pas Kongresit të Drejtshkrimit dha ndihmesën e tij të

pazëvendësueshme që idetë dhe vendimet e Rezolutës së Kongresit të

përçoheshin te masat e intelektualëve e të arsimtarëve shqiptarë në

Maqedoni. Ai që më parë, më 1970, kishte botuar te gazeta “Flaka e

vëllazërimit” një varg shkrimesh për të shpjeguar se një gjuhë e përbashkët

Personaliteti shkencor i Prof. Remzi Nesimit 155

letrare kombëtare për të gjithë Shqiptarët, në të gjitha shtetet ku jetojnë,

është domosdoshmëri historike, se gjuha letrare e njësuar është mjet i

pazëvendësueshëm për përparimin kulturor e arsimor të popullit shqiptar,

për zhvillimin e traditave kombëtare dhe për zgjerimin e bashkëpunimit e të

lidhjeve në të gjitha fushat e veprimtarisë. Çështjet e gjuhës letrare dhe të

zhvillimit, të pasurimit e të pastrimit të saj ai i ka ndjekur me vijimësi. Pjesa

më e madhe e shkrimeve të kësaj fushe janë përfshirë në kreun e parë dhe të

dytë të librit të tij “Çështje gjuhësore” (Shkup, 1998), i cili përbëhet nga

këta krerë: I. Çështje të normës letrare dhe të pastërtisë së gjuhës letrare, II.

Shqipja e shkruar në Maqedoni, III. Nga të folmet shqipe në Maqedoni, IV.

Përvjetorë, V. Shqipja në kontekstin ballkanik. Duhet përmendur kujdesi i

tij i veçantë për të vlerësuar e për të bërë të njohura për shqiptarët në

Maqedoni veprat dhe ndihmesat e disa figurave të shquara të letërsisë e të

filologjisë shqiptare, si Naim Frashëri, Pashko Vasa, Josif Bageri,

Aleksandër Xhuvani, Eqrem Çabej po edhe albanologë të huaj, si A.

Desnickaja, V. Dançetoviq dhe një varg figurash të arsimit shqip në

Maqedoni.

Prof. Remzi Nesimi është një vëzhgues i mprehtë dhe studiues i ngulët i

ligjërimit popullor. Kësaj fushe studimesh i ka kushtuar disa artikuj dhe

disertacionin e doktoratës me temë “E folmja e Dervenit” (mbrojtur në vitin

1998), që përfaqëson një studim sa të hapët, aq edhe të thelluar prej 500

faqesh (botuar më 2008). Monografia “E folmja e Dervenit” është një

studim klasik dialektologjik1. Kjo e folme është përshkruar dhe studiuar me

të gjitha veçoritë fonetike, morfologjike, sintaksore e leksikore. Të tërheq

vëmendjen veçanërisht kreu i fonetikës, që zë rreth 200 faqe, dhe ku spikat

aftësia e autorit për të përshkruar e shpjeguar zhvillimet fonetike të

larmishme në këtë folme Në mënyrë të veçantë ka ndjekur diftongimin e

zanoreve të gjata, të mesme e të shkurtra, duke arritur në përfundime e

përgjithësime origjinale. Por studimi nuk kufizohet vetëm në caqet e kësaj

së folmeje. Autori e tregon veten këtu si një dialektolog i rysur. Ai ka kaluar

nëpër duar gjithçka ka qenë e nevojshme nga studimet për dialektet e

shqipes, si nga autorët shqiptarë, ashtu edhe nga studiuesit e huaj. Duke u

mbështetur në një bibliografi të pasur, i ka ndjekur dukuritë e kësaj së

folmeje, sidomos në lëmin e fonetikës e të morfologjisë, edhe në një

hapësirë më të gjerë të gegërishtes e mjaft herë edhe të mbarë shqipes, duke

gërshetuar vështrimin sinkronik me shpjegimet për evolucionin historik dhe

shtrirjen gjeografike të dukurive përkatëse. Monografia për të folmen e

Dervenit plotëson hartën e dialektologjisë shqiptare me të dhëna të sigurta e

me shpjegime të mbështetura për një të folme me karakteristika të veçanta të

gegërishtes qendrore. Nga ana tjetër, përshkrimi i një të folmeje në masën

dhe mënyrën si është bërë në këtë monografi, parakupton një njohje të gjerë

1 Derveni është një krahinë shqiptare ndërmjet Tetovës dhe Shkupit, me 27

vendbanime dhe rreth 30.000 banorë (në kohën e studimit).

156 Lafe

të dialektologjisë shqiptare, nga njëra anë, dhe të sistemit të përgjithshëm të

gjuhës shqipe në gjendjen e sotme e në zhvillimin historik të tij, nga ana

tjetër. Prof. R. Nesimi me këtë monografi dëshmon se i ka arritur të dyja

këto caqe.

Prof. R. Nesimi ka dhënë ndihmesë të shquar edhe për tekstet shkollore

të gjuhës shqipe. Teksti universitar i mësimit të gjuhës shqipe, i hartuar në

bashkëpunim me dr. Gjystina Shushkën (botimi i parë Prishtinë 1987,

botimi i dytë Shkup 1989, botimi i tretë Beograd 1997) është përdorur për

vite me radhë në disa universitete të Jugosllavisë. Për nevojat e shkollave të

mesme më 1992 hartoi tekstin “Gramatika e gjuhës shqipe (fonetikë,

leksikologji dhe morfologji)”. Më 2001, bashkë me Valbona Toskën hartuan

tekstin tjetër për shkollat e mesme “Gramatika e gjuhës shqipe II

(Sintaksë)”. Ai, në bashkëpunim me kolegë, ka hartuar gramatika shkollore

dhe libra leximi për klasat V, VI, VII e VIII të shkollave në gjuhën shqipe,

gjithashtu ka përkthyer letërsi për moshën shkollore. Prof. R. Nesimi ka një

meritë të madhe për gjallërimin e jetës shkencore e kulturore të Shqiptarëve

në Maqedoni. Ai ka marrë pjesë në një varg forumesh të rëndësishme dhe në

konferenca e simpoziume shkencore, ka shkruar artikuj edhe në revistat në

gjuhën maqedonase, duke trajtuar çështje të marrëdhënieve të shqipes me

maqedonishten dhe duke dëshmuar vullnetin për bashkëpunim me kolegët

maqedonas.

Prof. Remzi Nesimi u caktua anëtar i Këshillit Ndërakademik për

gjuhën shqipe që në themelim, por ai u la shpejt mënjanë nga organizatorët,

të cilët e kuptuan se nuk do ta bënin dot për vete në rrugën e shmangies nga

drejtimi i zhvillimit të mbarë të shqipes standarde, duke i vështruar si të

pavlefshme arritjet e Kongresit të Drejtshkrimit dhe duke i hyrë rishikimit

fund e krye e pa kriter të normës letrare. Në kundërshtim me pikëpamjen e

disa anëtarëve të Këshillit se shqipja standarde në Kosovë (pse jo dhe në

Maqedoni) është “e importuar”, e imponuar nga Toskët, ai në një intervistë

të kohëve të fundit (“Shenja”, 19 nëntor 2013) shprehet se shqipen

standarde e imponuan Gegët, se po të mos ishte po të mos ishte pëlqimi i

tyre i njëzëshëm dhe i vullnetshëm në Konsultën e Prishtinës, as Kongresi i

Drejtshkrimit nuk mund të mbahej.

Prof. dr. Remzi Nesimi është një personalitet i shquar i botës

intelektuale shqiptare. Botimet shkencore të tij dallohen jo vetëm për

argumentimin bindës dhe gjykimet objektive rreth dukurive e proceseve që

ka studiuar, por edhe për gjuhën e qartë, të rrjedhshme, me stil të përpunuar

letrar. Ai është një Mjeshtër i Madh i gjuhës shqipe dhe i shkollës shqipe.


Emil Lafe, studiues, gjuhëtar, kryeredaktor i revistës “Perla”.


Emil LAFE

EKSPEDITA FOLKLORIKE SHQIPTARO-

GJERMANE E VITIT 1957 DHE 80-VJETORI I

ALBANOLOGUT WILFRIED FIEDLER

Folklori muzikor shqiptar – një thesar i kulturës sonë kombëtare

Sipas një informacioni të prof. Aleks Budës në “Buletinin për

shkencat shoqërore” (1956, nr. 1, f. 262-263) të Institutit të Shkencave, nga

fundi i muajit nëntor 1955 erdhën në Shqipëri historiani Dr. Erich Paterna

(1897-1982) i Universitetit “Humboldt” të Berlinit dhe bashkëpunëtori

shkencor i Institutit të Etnografisë të Akademisë Gjermane të Shkencave Dr.

Erich Stockmann (Republika Demokratike Gjermane). Ata patën takime në

kryesinë e Institutit të Shkencave1 në Tiranë dhe biseduan për zhvillimin e

mëtejshëm të bashkëpunimit ndërmjet instituteve shkencore të Shqipërisë

dhe RDGJ. Dr. Erich Stockmann (1926-2003) ishte studiues i muzikës

popullore të vendeve të Ballkanit. Ai vizitoi sektorin e folklorit dhe sektorin

e etnografisë të Institutit, ku u njoh hollësisht me punën që po organizohej

dhe zhvillohej. Dr. Erich Stockmann punoi edhe me koleksionet e pasura të

folklorit muzikor pranë Radio Tiranës. Këtu zë fill, me sa duket, edhe ideja

e një ekspedite të përbashkët gjermano-shqiptare.

Ekspedita shqiptaro-gjermane për mbledhjen e folklorit muzikor u

organizua dhe u mbështet nga Instituti i Kulturës popullore i Akademisë së

Shkencave të RDGJ dhe nga Ministria e Kulturës e Shqipërisë. Ajo u

zhvillua në periudhën maj-gusht 1957. Nga pala gjermane morën pjesë Dr.

Erich Stockmann (etnomuzikolog, përgjegjës i grupit), Wilfried Fiedler

(gjuhëtar) dhe Johannes Kyritz (specialist i teknikës); nga pala shqiptare

kompozitorët dhe muzikologët e njohur Ramadan Sokoli dhe Albert

Paparisto. Qëllimi i ekspeditës ishte mbledhja e dhe regjistrimi i këngëve

dhe melodive instrumentale popullore. U përdorën aparate incizimi dhe

1 Instituti i Shkencave qe themeluar më 1948; veproi deri në shtator 1957, kur u

shkri në Universitetin e Tiranës, të porsathemeluar.

158 Lafe

filmimi nga më modernet për kohën. Siç shpjegon Dr. E. Stockmann, kjo

ndërmarrje përbënte një kërkesë e ngutshme duke pasur parasysh gjendjen

tepër të varfër të mbledhjes së folklorit muzikor shqiptar. Në vende të tjera

të rajonit të Europës Juglindore (Hungari, Jugosllavi, Rumani, Bullgari)

mbledhja e folklorit muzikor kishte nisur që në shek. XIX dhe sidomos gjatë

gjysmës së parë të shek. XX ishin regjistruar me mjetet e kohës me mijëra

njësi nga pasuritë e kësaj gjinie të kulturës popullore, që ruheshin në arkiva

kombëtare me kushte teknike të posaçme. Etnomuzikologët që u morën me

studimin e tyre, ishin befasuar nga zbulimi i stileve arkaike të muzikës

popullore të barinjve e fshatarëve ballkanas. Kjo i kishte nxitur për

hulumtime të mëtejshme më të thelluara, por ndërkaq Shqipëria mbetej për

fat të keq një “njollë e bardhë”. Ndër botuesit e serisë monumentale

“Visaret e Kombit” (1937-1944) nuk kishte qenë ndonjë etnomuzikolog dhe

vëllimet e parashikuara me folklor muzikor për këtë seri nuk u përgatitën. U

botua vetëm një vëllim me 50 melodi kryesisht qytetare nga Pjetër Dungu

(“Lyra shqiptare”, 1940) dhe më pas vëllimi “Dasëm shkodrane” (1943) nga

Gjon Kolë Kujxhija. Po këtë vit kompozitori dhe etnomuzikologu rus Juri

Arbatski botoi një trajtesë të gjatë për muzikën popullore shqiptare,

mbështetur në lëndën muzikore që pati mbledhur vetë në terren te shqiptarët

në Jugosllavi, po herë-herë qe hedhur edhe këtej kufirit në krahina të

Shqipërisë (“Südostdeutsche Forschungen”, 1943). Më 1953 u botua në

Çikago disertacioni i tij “Loja e daulles në Ballkanin Qendror” (“Beating

the Tupan in the Central Balkanas”), i shkruar gjatë luftës në Pragë. Po ky

autor shkroi edhe zërin për muzikën shqiptare në enciklopedinë “Die Musik

in Geschichte und Gegenwart” (“Muzika gjatë historisë dhe sot”), botuar në

Zvicër më 1949. Dr. E. Stockmann vlerëson punën që nisi në mesin e viteve

’50 nga sektori i folklorit në Institutin e Shkencave e në vijim në

Universitetin e Tiranës për mbledhjen dhe ruajtjen e incizimeve e të

regjistrimeve të muzikës popullore të bëra deri atëherë dhe për të kryer

incizime e regjistrime të reja në të gjitha krahinat e vendit. Ai veçon në këtë

mes kontributin e rëndësishëm shkencor të kompozitorit dhe

etnomuzikologut të shquar Ramadan Sokoli me botimet e tij të shumta dhe

veprimtarinë e dendur, që nxiti e ndihmoi edhe studiues të tjerë më të rinj t’i

hynin punës në këtë fushë.

Shqipëria paraqitej shumë interesante për etnomuzikologët gjermanë.

Që në vizitën e parë më 1955 Dr. E. Stockmann kishte vënë re të kënduarit

shumëzërësh (polifonik) në Jug dhe njëzërësh në Veri. Atë e kishte

interesuar veçanërisht shumëzërëshi, që dukej qartë se vinte nga një lashtësi

e thellë. Studimet rreth tij premtonin përfundime me vlerë jo vetëm për

muzikën popullore shqiptare, por edhe për shumëzërëshin europian në

përgjithësi. Nisur edhe nga kjo ide, ekspedita u shtri në Shqipërinë e Jugut,

në trevat e shumëzërëshit, me tri nënndarjet kryesore të tij: të kënduarit e

toskëve, lebërve dhe çamëve. U mblodhën materiale në një numër të madh

pikash, si Çermë-Biçak, Lushnjë, Cakran, Podgozhan, Pogradec, Korçë,

Ekspedita folklorike shqiptaro-gjermane e vitit 1957... 159

Qafëzez, Starje, Ersekë, Rehovë, Leskovik, që përfaqësojnë të kënduarit e

toskëve; në Dukat, Brataj, Himarë, Borsh, Vrion – përfaqësojnë të kënduarit

e lebërve; në Fier, Babicë, Skelë (e Vlorës), Sarandë, Xarrë te çamë të

shpërngulur nga fshatrat e tyre në Greqi (1944) ose vendës nga Çamëria e

Shqipërisë. Subjektet nuk ishin kurdoherë vendës, por përfaqësonin edhe

vendbanime të tjera në krahinat përkatëse. Studiuesit gjermanë vunë re si

tipar arkaik të kënduarit veç e veç të burrave e grave. Nga të dyja gjinitë u

mblodhën: këngë dashurie, legjendare, historike, këngë të motmotit e të

festave të ndryshme, si dhe këngë shoqërore. Nga gratë u mblodhën edhe

këngë djepi e vajtimi. Duke vënë re se për regjistrimi i tekstit me shkrim

nga incizimi dilte shpesh i vështirë edhe për vetë shqiptarët, u ndoq praktika

e diktimit të tekstit fjalë për fjalë nga këngëtari, para se ta këndonte me

melodi. Teksti i regjistruar në këtë mënyrë u krahasua pastaj me tekstin e

kënduar. U incizuan edhe pjesë muzikore të luajtura kryesisht me

instrumente frymore popullore, fyelli, gërneta, cule (lloje të ndryshme).

Lënda e mbledhur nga ekspedita kap rreth 30 orë incizime në 620

bobina. Me këtë qe hedhur një hap i rëndësishëm për studimin e mëtejshëm

të muzikës popullore shqiptare. Materiali i mbledhur do të vlerësohej dhe do

të botohej në një seri me disa vëllime nga Instituti i Kulturës Popullore në

Berlin. Por u përgatit dhe u botua më 1965 nga Akademia e Shkencave e

RDGJ vetëm vëllimi i parë me titullin “Albanische Volksmusik. Gesänge

der Çamen” (“Muzika popullore shqiptare. Këngë të Çamëve”), 302 f. Dr.

Erich Stockmann ua la punën kryesore për këtë botim bashkëpunëtorëve të

tij të vyer: etnomuzikologes Doris Stockmann (1929-2006), dhe gjuhëtarit të

ri, poliglotit të talentuar Wilfried Fiedler (1933), që sapo kishte kryer

studimet universitare. Duket se ftohja e marrëdhënieve ndërmjet dy vendeve

pas vitit 1961 ndikoi që seria e parashikuar të mbetej vetëm me vëllim e

parë. Ky vëllim përbëhet nga një hyrje e shkruar nga Dr. E. Stockmann, prej

së cilës janë marrë mjaft nga të dhënat e mësipërme, dhe nga dy pjesë

studimore. Pjesa e parë “Muzika” (f. 19-160) e shkruar nga Doris

Stockmann, përmban një studim të përgjithshëm për muzikën popullore

çame dhe transkriptimin e këngëve në nota (30 këngë). Pjesa e dytë

“Tekste”, e hartuar nga Wilfried Fiedler, përmban një studim për gjuhën,

stilin dhe ndërtimin e këngëve popullore çame, si dhe vetë tekstet e

këngëve, shqip e në përkthimin gjermanisht, të pajisura me shënime

sqaruese filologjike e muzikore, sepse muzika është edhe pasioni i dytë i

autorit, krahas gjuhësisë. Me gjithë një numër botimesh që janë bërë deri sot

për folklorin çam, ky libër mbetet një përmendore shkencore e poezisë dhe e

muzikës popullore çame, aq e ndjerë, aq prekëse, aq e ëmbël, pasqyrë

besnike e përjetimeve të shpirtit të një popullsie që ka përshkuar drama të

rënda, po edhe ka ditur të këndojë aq ëmbël gëzimet e jetës në periudha të

qeta. Prandaj është e domosdoshme që ky vëllim pa vonesë të përkthehet

dhe të botohet shqip.

160 Lafe

Albanologu Wilfried Fiedler dhe vepra e tij

Wilfried Fiedleri ka lindur më 1933. Kreu studimet e larta për

sllavistikë dhe filologji të gjuhëve të tjera të Europës Lindore e Juglindore

në Universitetin ‘Humboldt” të Berlinit. Në vitet 1955-1963 punoi në

Institutin e Kulturës Popullore të Akademisë së Shkencave në Berlin. Pas

ekspeditës së vitit 1957 erdhi përsëri në Shqipëri në mars-qershor 1959 për

të mbledhur material për disertacionin e doktoratës me temë “Formimi i

shumësit të emrave në gjuhën shqipe”. Pikërisht në atë kohë u njoha së pari

me të, pasi vinte për të ndjekur leksionet e prof. Mahir Domit me grupin

tonë. Pak kohë pas mbrojtjes së disertacionit (1961) dhe marrjes së gradës

“doktor”, kaloi në grupin e ballkanologjisë në Institutin e Gjuhësisë të

Akademisë së Shkencave, ku vijoi të merret me gjuhën shqipe, duke

bashkëpunuar sidomos me gjuhëtaren Oda Buchholz (1940), që kishte

studiuar në degën e gjuhës shqipe në Universitetin e Tiranës.

Pikërisht kjo ekspeditë dhe përgatitja për botim e vëllimit me këngë

çame janë dhe puna e parë intensive në fushën e Albanologjisë e Prof. Dr.

Wilfried Fiedlerit, i cili kapi këtë vit moshën e nderuar 80-vjeçare! Fusha

kryesore e punës së tij si albanolog ka qenë sistemi gramatikor i gjuhës

shqipe dhe shqipja si gjuhë ballkanike. Pas disertacionit të sipërpërmendur

ka shkruar një varg studimesh e artikujsh. Është bashkautor i Oda

Buchholzit në veprën “Albanische Grammatik” (Lajpcig, 1987, 582 fq.), që

është gramatika më e plotë e më e pasur gjuhës shqipe e hartuar nga

studiues të huaj dhe me vështrime të reja origjinale, që u vlejti të dyve edhe

si punim habilitimi (fitimi i së drejtës për mësimdhënie në universitet). Si

vepër themelore e tij mund të mbahet “Das albanische Verbalsystem in der

Sprache des Gjon Buzuku” (“Sistemi foljor në gjuhën e Gjon Buzukut”),

Prishtinë, 2004, 812 f. W. Fiedler është bashkautor (me O. Buchholz dhe G.

Uhlisch) në fjalorin shqip-gjermanisht (1977) dhe me A. Klosin në fjalorin

gjermanisht-shqip (1997), që kanë njohur disa ribotime. Për 30 vjet (1959-

1939) ka dhënë lëndët gjuhë e letërsi shqipe në Universitetin “Humboldt” të

Berlinit. Më 1991-1998 qe pasues i Martin Camajt si profesor i

albanologjisë në Universitetin “Ludwig Maximilian”të Mynihut. Prej vitit

1999 është profesor i jashtëm i gjuhës shqipe në Universitetin “Humboldt”

të Berlinit dhe në Universitetin e Jenës. Ka përkthyer gjermanisht autorë të

ndryshëm nga letërsia e sotme shqipe, ndër të cilët I. Kadare, M. Camaj, A.

Podrimja, S. Hamiti. W. Fiedler është anëtar i jashtëm i akademisë së

Shkencave dhe Arteve të Kosovës dhe i Akademisë së Shkencave të

Shqipërisë.

Në kuadrin e 80-vjetorit të Prof. Dr. Wilfried Fiedler dhe 56-vjetorit

të ekspeditës folklorike shqiptaro-gjermane më 18-19 tetor 2013 u mbajt në

Tiranë konferenca shkencore ndërkombëtare me temë “Jehonat e së

shkuarës – zërat e së ardhmes”e organizuar nga Qendra e Studimeve

Albanologjike dhe Fondacioni “Konrad Adenauer” (Konrad-Adenauer-

Stiftung – KAS). Në Konferencë morën pjesë studiues të mirënjohur të

Ekspedita folklorike shqiptaro-gjermane e vitit 1957... 161

shkencave albanologjike nga Shqipëria, Kosova, Gjermania, Austria,

Franca, Holanda. Punimet ishin ndarë në pesë grupe tematike:

I. Shqipëria në studimet gjermane: Prof. Dr. Wilfried Fiedler (Jena), E

kaluara e papërfunduar – vështrim retrospektiv për ekspeditën etnografike

gjermano-shqiptare të vitit 1957 dhe dëshirat për studimet albanologjike sot;

Prof. Dr. Miaser Dibra (Tiranë), Ekspedita gjermano-shqiptare e vitit 1957

në arkivin muzikor të IAKSA-s: vlera, ruajtja dhe vlerësimi; Prof. Dr. Akad.

Kolec Topalli (Tiranë), Kontributi i shkencëtarëve gjermanë për studimin e

Shqipërisë; Dr. Michael Schmidt-Neke (Kiel), Studimet për Shqipërinë në

Gjermaninë naziste; M.A. Andreas Hemming, Në Shqipërinë socialiste për

vizitë dhe studime – me fokus të posaçëm tek studiuesit gjermano-lindorë.

II. Muret në kokë – gjuha në diktaturë: Prof. Dr. Christian Voß

(Berlin), Gjuha përgjatë perdes së hekurt në Gjermani dhe në Europën

Qendrore dhe Juglindore: divergjencë dhe rikonvergjencë; Dr. Pandeli Pani

(Bon), Politika gjuhësore dhe shoqëria pluraliste në Republikën Federale

Gjermane dhe në Shqipëri; Dr. Ardian Vehbiu (Tiranë), Gjuha e diktaturës

dhe e diktatorëve; Prof. Dr. Ardian Marashi (Tiranë), Diktatura dhe letërsia:

specifikat shqiptare.

III. Sundimi dhe kulti i udhëheqësit në Shqipërinë komuniste: Prof.

Dr. Beqir Meta (Tiranë), Politika e brendshme në Shqipërinë komuniste; Dr.

Thomas Schrapel (KAS, Tiranë), Kult për Enver Hoxhën; M.A. Jonila

Godole (Tiranë), Roli i gazetarëve në ridimensionimin e kujtesës kolektive

shqiptare.

IV. Diktatura dhe ndikimet e saj – mediat në Shqipërinë komuniste

dhe postkomuniste: Dr. Robert Elsie, (Den Haag), Josef Székely dhe fillimet

e fotografisë në Shqipëri; Dr. Gilles de Rapper (Aix-en-Provence), Fotografi

pas perdes së hekurt: fotografët dhe censura në Shqipërinë komuniste 1957;

Dr. Artan Puto (Tiranë), Filmi dhe indoktrinimi në Shqipërinë komuniste.

V. Identitetet shqiptare në transformim? : Dr. Eckehard Pistrick

(Halle), Mediat në Shqipëri: nga izolimi në hapjen demokratike – roli i

mediave në komunizëm dhe postkomunizëm mes përshtatjes dhe

subversionit; Dr. Robert Pichler (Graz), Transformimi i fesë tradicionale

islame për shkak të emigrimit në trevat kufitare shqiptaro-maqedonase

(1953-2012); M.A. Gerda Dalipaj (Halle), Braktisja e fshatrave dhe proceset

e krijimit të identiteteve gjatë transformimit në Shqipërinë postkomuniste.

Siç shihet, temat me karakter politik rreth disa çështjeve të kulturës,

shkencës dhe jetës shoqërore në Shqipëri gjatë viteve të sistemit socialist

patën peshën kryesore në konferencë, ndonëse jo aq të lidhura me profilin

shkencor të jubilarit, por gjithsesi me kohën kur ai njohu Shqipërinë dhe

kulturën popullore shqiptare. Në fund të punimeve të ditës së parë të

konferencës u përurua në një mjedis të Universitetit të Arteve ekspozita me

fotografi të nxjerra nga W. Fiedler gjatë tri qëndrimeve të tij studimore në

Shqipëri: 1956, 1957, 1959. Ekspozita tërhoqi vëmendjen e vizitorëve të

shumtë me pamjet karakteristike të mjediseve fshatare në Shqipërinë e Jugut

162 Lafe

të atyre viteve dhe me paraqitjen e elementeve interesante të kulturës

popullore. Le të urojmë që kjo konferencë të bëhet shkas për botimin e

vëllimeve të tjera të serisë “Muzika popullore shqiptare” me materialet e

mbledhura gjatë ekspeditës së përbashkët shqiptaro-gjermane dhe si

përtëritje e lidhjeve shkencore ndërmjet dy vendeve.

ايرانشناسي

ي اللهتي اهللا آبيحب _هنر ايراني قبل از اسالم

�٩ اني سلوكيامپراطور •

�٩ انياشكانخصوصيات و معماري •

١٠٠ انياشكانسكه هاي •

١٠٣ انياشكان هنر مجسمه سازي و نقاشي •

١٠٧ ساسانيان و خصوصيات اردشيري دوره آثار هنر •

١٠٨ معماري در دوره ساسانيان •

�١١ هنر مجسمه سازي دوره ساسانيان •

١٢١ ساسانيانكاشي كاري دوره •

١٢٢ نسكه ها در دوره ساسانيا •

�١٢ فلزكاري •

١٢٧ بافندگي پارچه و فرش ابريشم در دوره ساسانيان •

١٢٩ التون لي ال_ در بين ايرانيان عيد نوروز

١٣ پير فرانچسكو كاليري_باستان شناسي در ايران و آسياي مركزي

��١ سوئال جوهري_ ي صخره اي ساخته شده در سوله هاي ايرانيكندوان، روستا

ضميمه

١�٣ اميل الفه_شخصيت علمي پروفسور رمضي نسيمي

١�٧ اميل الفه_هشتادمين سالگرد آلباني شناس آلمانيايي ويلفريد فيدلر

١�٣ فهرست فارسي

PERLA” مرواريد“

دهمجه فرهنگي، سال– علمي فصلنامه

�� ل شماره مسلس– ميالدي٢٠١٣ سال سوم الي چهارمشماره

مطالبفهرست

٣ بسا ويال _�� الي �١مقاله شناسي فصلنامه پرال از شماره

آلباني شناسي

٣٧ رمضي نسيمي_ نسبت به زبان آلباني مافي درباره و وظايبحث

�١ محمود حوسا_ نعيم فراشري مترجم قرآن

�٨ ويلما پروكو_ شدني جهاندر راستاي ي آلبان زبانمسائل اصطالحات

�٠ كالرا كودرا _ شي بر آثار چايوپينگر

٧٣ آربن پوتو_ حكومت شاهزاده ويدي ازيني عيابي ارزكي

٧٨ آلوينا ژوگرا_ هيدر روسآلباني شناسي از سابقه ه ايصفح