sofie'nin dünyası - jostein gaarder

8/6/2019 Sofie'nin Dnyas - Jostein Gaarder

1/453

jostein Gaarder Sofi'nin Dnyas

Norvecceden eviren: Glav Kutal

SOF'NlN DNYASI JOSTEN GAARDER

Gri Yayn Dizisi

Pan Yaynclk

Barbaros Bulvan 74/4

80700 Beikta - istanbul

Tel: (0212) 261 80 72 Faks: (0212) 227 56 74

Birinci Basm: Ekim 1995

Jostein Gaarder ve H. Aschehoug & Co. Oslo 1991 Bu kitap ilk kez Sofies verden adylaOslo'da H. Aschehoug & Co. tarafndan 1991 ylnda yaynlanmtr.

Pan Yaynclk 1994

Kitabn Trke yayn haklar Pan Yaynclk'a aittir.

Kitabn Norveeden evirisi NORLA tarafndan desteklenmitir.

ISBN 975-7652-41-5

Kapak Grafii: Firuz Kutal Bask: Mart Matbaas

Jostein Gaarder

Sofi'nin

DNYASIFelsefe tarihi zerine bir roman

Norveeden eviren: Glay Kutal

eviriyi okuyup Trke felsefe terimleri asndan gzden geiren Oru Aruoba'ya teekkr ederiz.

Pan Yaynclk


2/453

Bu kitap Siri Dannevig'in destei olmakszn varolamazd. Ayrca Maiken Ims'e metni okuyupdeerli yorumlarda bulunduu ve Trond Berg Eriksen'in yllar boyu srmekte olan yorumlar ve profesyonel destei iin teekkr ederim. J. G.

indekiler CENNET BAHES........................................ 9

...sonu olarak, u ya da bu, bir zamanlar yoktan varolmu olmalyd...

SLNDR APKA.............................................18

...iyi bir filozof olmak iin gereken tek ey, hayret etme yetiidir...

MTLER....................................,.......................30

...iyi ve kt gler arasnda nazik bir denge...

DOA FLOZOFLARI..................................... 37

...hibir ey yoktan varolamaz...

DEMOKRlTOS.................................................52

...dnyann en mthi oyunca...

KADER.............................................................58

...falc aslnda ngrlemeyecek eyleri ngrmeye alr...

SOKRATES...................................................... 68

...en bilge kii bilmediini bilen kiidir...

ATNA.............................................................. 85

...harabeden bir sr yksek yap ykseldi...PLATON...........................................................92

...ruhun gerek yuvasna zlem...

BNBAININ EV.......".................................. 109

...aynadaki kz iki gzn birden krpt...

ARSTOTELES...............................................120

...insanlarn kavramlarnda temizlik yapmak isteyen titiz ve dzenli bir adam...


3/453

HELENZM.....................................................139

...ateten bir kvlcm...

KARTPOSTALLAR........................................159...kendi kendime gl bir sansr uyguluyorum...

K KLTR..................................................168

...yalnzca bylelikle bolukta dolanmaktan kurtulabilirsin...

ORTAA.,.....................................................185

...yolun birazn katetmi olmak yolunu arm olmak demek deildir...

RNESANS....................................................212

...ey, insan klndaki kutsal soy...

BAROK DNEM..........................................246

...ryalarn yapld maddeden...

DESCARTES..................................................265

...eski malzemelerin tmnden kurtulmak istiyordu...

SPNOZA........................................................280

...Tanr bir kukla oynatcs deildir...

LOCKE............................................................291

...retmen snfa girmeden nce yazsz ve bombo duran bir karatahta gibi...

HUME..............................................................303...o zaman yakn gitsin...

BERKELEY...................................................320

...alev alev yanan bir gnein etrafnda dnmekten sersemlemi bir gezegen gibi...

BJERKELY.....................................................326

...byk bykninesinin ingene bir kadndan ald sihirli bir ayna...

6


4/453

AYDINLANMA AI.................................... 345

...ine yapmndan top dkmne kadar...

KANT..............................................................366...zerimdeki gkyz ve iimdeki ahlak yasas...

ROMANTZM DNEM................................388

...o gizemli yol iimize alan yoldur...

HEGEL...........................................................408

...doru olan tarihe direnebilen eydir...

KERKEGAARD.............:..............................421

...iflasn eiinde bir Avrupa...

MARX.............................................................436

...Avrupa'da bir hayalet dolayor...

DARWN........................................................ 456

...yaamn iinde yzen, genlerle ykl bir gemi...

FREUD...........................................................484

...kadnn iinde beliren kt ve bencil dnceler...

KEND AIMIZ.......................................... 504

...insan zgrle mahkm edilmitir...

BAHE PARTS.......................................... 531

...beyaz bir karga...

KONTRPUAN............................................... 547

... ayn anda ses veren birden ok ezgi...

BYK PATLAMA...................................... 569

...bizler de yldz tozuyuz...


5/453

bin yllk gemiinin hesabn yapamayan insan gnbirlik yaayan insandr.

"Goethe"

CENNET BAHES.sonu olarak, u ya da bu, bir zamanlar yoktan varolmu olmalyd...

Sofi Amundsen okuldan eve geliyordu. Yolun bir ksmn kz arkada Jorn'le yrrken,robotlardan bahsetmilerdi. Jorn'e gre insan beyni gelimi bir bilgisayar gibiydi. Sofi ise pek emin deildi bundan. nsann bir makineden, daha te bir ey olmas gerekmez miydi?

Byk spermarketin orada ayrlmlard. Sofi geni bir alana uzanan tek katl evlerden birinde oturuyordu. Evleri, Jo-rn'lerin evinden iki misli daha uzakt okula. Ardnda baka evolmayp derin bir orman baladndan, Sofi'ye evleri dnyaln ta en ucundaym gibigeliyordu.

Sofi Yonca Soka'na sapt. Sokan en dibinde "Kaptan Viraj" denen bir dneme vard. Buyoldan cumartesi pazar gnleri dnda pek geen olmazd.

Mays'm ilk gnlerinden biriydi. Baz bahelerde meyve aalarnn dibinde bek bek nergisler amt. Aalar yeil, ince bir rtye brnmlerdi.

Her eyin yln bu vaktinde byyp gelimeye balamas ne ilginti! Karlar eriyip havalar snmaya balar balamaz onca yeil bitki znn cansz topraktan fkrmasn salayan eyneydi?

Sofi bahe kapsn aarken posta kutusuna bir gzatt. Postada bir sr reklam bror veannesine gelmi birka byk zarftan baka bir ey olmazd pek. Sofi yukar kp dersalmaya balamadan nce bunlardan mutfak masasnn zerinde koca bir yn yapard.

SOFNN DNYASI

Babasna arada bir bankadan birka mektup gelirdi, o kadar. Babas baka babalara benzemezdi ama! Koca bir petrol tankerinin kaptan olan babas, yln byk bir ksmndarda geirirdi. Birka haftalna eve geldii zamanlar ptr ptr ortalkta dolar, Sofi ile

annesine ho vakit geirtirdi. Ama gemide olduu zamanlar epey uzaklat olurdu onlardan.Bugnse posta kutusunda tek bir mektup vard ve o da So-

fi'ye idi.

Kk zarfn zerinde "Sofi Amundsen" yazyordu. "Yonca Soka No. 3". Zarfta baka da bir ey, mektubun kimden olduu filan yazmyordu. Hatt pul bile yaptrlmamt zarfa.

Sofi bahe kapsn ardndan ekip kapad gibi, mektubu a. Kck zarfn iindenkendisi kadar kk bir kt kt sadece. Ktta yle yazyordu: Kimsini


6/453

Bundan baka bir ey yazmyordu ktta. Ne bir selam, ne kimin gnderdii... Soru iaretiyleson bulan bu tek szck, o kadar.

Sofi zarfa tekrar bakt. Evet, mektup kendisineydi ite. Ama kim koymutu bu mektubu postakutusuna?

Sofi aceleyle krmz evlerinin kapsn at. Kedisi ere-kan her zamanki atakhyla allarnarasndan frlayp giriteki merdivenleri trmanarak Sofi tam kapy ekecekken ieriye dald.

- Gel pisi pisi pisi!

Sofi'nin annesinin kafas bir eylere bozuk olduunda evlerini hayvanat bahesine benzettiiolurdu. Sofi'nin de pek vnd kk bir hayvanat bahesi yok deildi dorusu: ncekrmz balklar olmutu - Kelolan, Krmz Balkl Kz ve Kara Korsan. Sonra muhabbetkular Edi ile Bd, kaplumbaas Govinda ve de sar-kahverengi renkli tekir kedisi erekan.Tm bu hayvanlar annesi iten eve ge geliyor, babas da evden

10

CENNET BAHES

uzakta denizlerde alyor diye onun olmutu.

Sofi antasn omuzundan kardktan sonra erekan'm yemeini bir kaba koydu. Elindegizemli mektubunu tutarak mutfaktaki taburelerden birine oturdu.

Kimsin?

Ah, bir bilseydi! Tabii ki Sofi Amundsen idi ama, ya o kimdi? Henz bunu kefedebilmideildi.

Ya ad Sofi deil, baka bir ey olsayd? Mesela Anna Knut-sen. O zaman baka biri miolurdul

O anda aklna babasnn ona aslnda Synnve adn vermek istedii geldi. Sofi kendiniSynnve Amundsen olarak tantrken gznn nne getirmeye alt. Hayr, olmuyordu.

Kendini byle tantran o deil, baka bir kz oluyordu.Yere atlayp elindeki garip mektupla banyoya gitti. Aynann nnde dikilip gzlerinin iine bakt.

- Ben Sofi Amundsen'im, dedi.

Aynadaki kz ise yzn buruturarak olsun cevap vermedi. Sofi ne yaparsa onun aynsnyapyordu. Jet gibi hareketlerle aynadaki aksini yanltmaya alt ama o da onun kadar hzlyd. Sofi:

- Sen kimsin? diye sordu.


7/453

Sorusu yine cevapsz kald ama Sofi bir an iin soruyu kendinin mi, aynadaki grntsnnm sorduu konusunda kukuya dt.

aret parman aynadaki burnuna dayayp:

- Sen bensin, dedi.Cevap alamaynca cmleyi tersine evirip:

- Ben senim, dedi.

D grnn pek beenmezdi Sofi Amundsen. Gzel badem gzleri olduunu sylerlerdi;ama o bunu burnu ok kk, az da ok byk olduundan sylediklerini dnrd.stelik kulaklar da gzlerine ok bitiikti. Hele o prasa sala-

11

SOPfNN DNYASI

r! Babas Claude Debussy'nin bir eserinden esinlenerek "Lepiska sal kz" diyerek salarnokard arasra. Kolayd elbet sylemesi; btn yaam boyunca bu dmdz kara salar onundeil Sofi'nin omuzuna dklecekti. Ne sprey fayda ediyordu ne de jle!

Bazen doumu srasnda bir terslik olmu olabileceini dnrd. Annesi doumunun zor olduunu anlatmt zaten ona. Peki ama insann d grnn belirleyen ey doum annnkendisi miydi?

Kim olduunu bilmemesi garip deil miydi? D grnn kendinin belirleyememesi deakl alr ey deildi. Kendi oluvermiti ite. Arkadalarn semek elindeydi ama kendikendisini sememiti. nsan olmak bile onun fikri deildi!

nsan neydi?

Sofi tekrar aynadaki kza bakt. Gidip Fen devimi yapaym, dedi zr dilercesine ve bir rpda koridora frlad.

Yok, en iyisi baheye kaym, dedi sonra da.- Gel pisi pisi pisi!

Kediyi merdivenlere iteleyip ardndan kapy ekti.

Elinde gizemli mektubuyla dururken iini garip bir duygu kaplad. Sanki aslnda bir kuklaym da birisi bir by yapm, bylelikle yaayan bir canl olmu gibi hissetti kendini.

u an dnyadayd ite ve garip deil miydi, byle mthi bir masalda yayor olmas?


8/453

erekan itten atlayp allara dald. Yaam dolu bir kediydi erekan; beyaz byklarndan balayp dmdz vcudunun en gerisinde sallanan kuyruuna dek capcanl. Kedi de bahedeydi, ama o, Sofi gibi bunun farknda deildi herhalde.

Sofi varolduunu dnrken aklna hep de byle varolmayaca geldi.

imdi varm, diye dnd, ama birgn yokolacam.

12

CENNET BAHES

lmden sonra hayat var myd? Kedinin bundan da haberi yoktu herhalde.

Sofi'nin ksa bir sre nce babaannesi lmt. Yarm seneden fazla bir sredir hep babaannesini dnp zlemiti. Yaamn bir an gelip son bulmas hakszlk deil miydi?

Sofi akl tal yolda durup dnmeye dald. Hep varolmayaca dncesini unutmak iinvarolduunu dnmeye abalyordu, ancak yapamyordu. Varolduu dncesineyounlaabildiinde hemen aklna hayatn sonu geliyordu. Ve tersi: bir gn gelipyokolacam dndnde, yaamn ne kadar deerli olduunu anlyordu. Madeni bir parann bir n bir arka yzn dndrp duruyordu sanki. Bir taraf ne kadar byk ve belirginse, br taraf da o kadar byk ve belirgin oluyordu. Yaam ve lm madalyonun ikiyzyd.

lmn farknda olmadan yaadn anlamak olanaksz, diye dnd. Yaamann nemuhteem ve garip bir ey olduunu dnmeden lm dnmek de olanaksz.

Sofi, babaannesinin doktordan hasta olduunu iittii zaman syledii szleri hatrlad:"Yaamann ne harika bir ey olduunu ancak imdi anlyorum".

Yaamann ne gzel bir ey olduunu anlamak iin hasta olmann gerekmesi ne zc bir eydi! Bak ite kimine gizemli bir mektup kveriyordu posta kutusundan!

Gidip baka bir ey var m diye baksa myd posta kutusuna? Hemen kapya koup postakutusunun yeil kapan kaldrd. Kutuda aynen bir nceki gibi bir zarfm durduunugrdnde akl kt. lk zarf aldktan sonra kutuyu iyice kontrol etmemi miydi acaba?

Bu zarfta da Sofi'nin ad yazlyd. Zarf atnda iinden aynen br gibi beyaz bir ktkt.

Ktta, Dnya nasl meydana geldf! diye yazyordu.

Hibir fikrim yok, diye dnd Sofi. Kim bilebilir ki byle

13

SOF'NN DNYASI


9/453

bir eyi? Ama yine de yerinde bir soruydu bu. Hayatnda ilk kez, byle bir soruyu hi deilsesormu olmak gerektiini dnd.

Bu sr dolu mektuplar Sofi'nin ban yle dndrmt ki

biraz Geit'de oturmaya karar verdi.Geit, Sofi'nin herkesten gizli yeriydi. Buraya ok kzgn, ok zgn ya da ok mutlu olduuzamanlar gelirdi. Bugnse yalnzca aknd.

Krmz evleri byk bir bahenin iindeydi. Bahede pek ok iek yata, brtlen allar,meyve aalar, ortasnda salncak olan koca bir imenlik alan ve bykbabasnn, kars ilk ocuunu doar domaz kaybettii zaman ona teselli olsun diye yaptrd kk bir kulbevard. Zavall kzcazn ad Marie idi. Mezar tanda: "Geldi kk Marie'miz bize, yle bir grnp hemen dnd geriye", yazlyd.

Bahenin alt kesinde, brtlen allarnn ardnda, zerinde ne iek ne de brtlenyetien sk bir allk vard. Aslnda baheyi byk ormandan ayrmak iin oluturulmu buit, sonradan ilgilenip budanmad iin ok sk bir allk haline gelmiti. Babaannesi, buallk sayesinde sava srasnda tilkilerin gelip bahede gezinen tavuklara sataamadnanlatrd.

Tpk bahenin yukansmdaki tavan kmesi gibi, bu allk da Sofi dnda herkese gereksiz bir ey olarak grnrd. nk kimse Sofi'nin gizli yerinden haberdar deildi.

Eskiden beri allkta dar bir geit olagelmiti. Srnerek buradan girilince, allarn ortasndageni bir alana klrd. Kk bir kulbe gibiydi buras. Sofi, burada onu kimsenin bulamayacandan emin olabiliyordu.

Sofi elindeki iki mektupla koarak baheyi geti, eilip emekleyerek allarn arasna girdi.Geit ayakta durabilecei

14

CENNET BAHES

kadar yksekti ancak o bu kez birka kaln al kknn zerinde oturmay tercih etti.

Buradan dallarn ve yapraklarn arasndaki kk deliklerden dary gzetleyebiliyordu.Boluklarn hibirisi madeni para byklnden daha iri deildi ama, aralarndan baklncatm bahe grlyordu. Kkken burada oturup annesiyle babasnn onu araylannseyretmek houna giderdi.

Sofi hep bu bahenin bal bana bir dnya olduunu dnrd. Yaradl yksndekiCennet Bahesi'ni her duyuunda, burada Geit'de oturup kendi kk cennetini seyrediigznn nne gelirdi.

"Dnya nasl meydana geldi?"

Ah, bir bilseydi! Dnya'nn koca evrende kk bir gezegen olduunu biliyordu. Ama yaevrenin kendisi nasl meydana gelmiti?


10/453

Tabii ki evrenin her zaman varolduu dnlebilir, o zaman da bu soruya cevap aramak gerekmezdi. Ama bir ey her zaman varolabilir miydi? inden bir ses buna inanmadnsylyordu. Varolan her eyin bir balangc olmalyd, deil mi? Evren de bir zamanlar baka bir eyden meydana gelmi olsa gerekti.

Peki evren baka bir eyden meydana gelmise o eyin de yine baka bir eyden meydanagelmi olmas gerekmez miydi? Sofi bu ekilde sorunu sadece ertelemekte olduunu anlad.Sonu olarak u ya da bu bir zamanlar yoktan varolmu olmalyd. Ya bu mmkn myd?Bu da dnyann hep varolageldiini dnmek kadar olanaksz bir ey deil miydi?

Okulda Dnyay Tann'nm yarattn renmilerdi. Tm soruna en iyi yant bu olduunagre, Sofi biraz sakinlemeye alt. Ama birazdan yine dnmeye balad. Evreni Tann'nmyarattn pekl dnebilirdi, ama ya Tanr'nn kendisi? O kendini yoktan m yaratmt?Yine iinden bir ses buna

15

SOF'NN DNYASI

kar kt. Tann her eyi yaratm olabilirdi kukusuz, ancak kendisini, kendisini yaratacak "kendisi" olmadan yaratm olamazd. O zaman geriye tek bir yant kalyordu: Tanrinn her zaman varolmu olduu. Ama bu olasl da daha biraz nce elemiti ya! Her eyin bir balangc olmas gerekiyordu.

- Hay Allah!

ki mektubu da at yeniden.

"Kimsin?"

"Dnya nasl meydana geldi?"

Amma da soruydu yani bunlar! Ya mektuplar gnderen kimdi? Bu da sorularn kendisi kadar esrarengiz bir konuydu.

Sofi'yi gndelik hayatndan ekip alarak onu bir anda evrenin byk srlaryla babaa brakan

bu kii kimdi?Sofi nc kez posta kutusuna gitti.

Gnlk mektuplar postac daha yeni getirmiti. Sofi elini atp reklam brorlerini, gazetelerive annesine gelmi birka mektubu kard. Kutudan bir de zerinde kumsal resmi olan bir kartpostal kt. Kattan arkasn evirdi. Kart Norve puluy-la gnderilmi; pul, "BM taburu"diye damgalanmt. Kart babasndan olabilir miydi? Ama babas dnyann bir bakakesinde deil miydi u an? Yaz da onun yazs deildi stelik.

Adresi okuyunca nefesi kesiliyor gibi oldu Sofi'nin. "Hilde Mller Knag, Sofi Amundsen

eliyle, Yonca Soka 3..." Adresin gerisi de Sofilerin adresine uyuyordu. Kartta unlar yazlyd:.


11/453

Sevgili Hilde. 15. yan candan kutlarm. Senin de grecein gibi sana, seni gelitirecek bir hediye vermek istedim. Kart Sofi'ye gnderdiim iin beni affet. En kolay buydu. Sevgiler.Baban.

Sofi tekrar eve, mutfaa kotu. inde frtnalar kopu-16

CENNET BAHES

yordu.

Kendi 15. yagnnden bir aydan daha ksa bir sre nce 15 yama giren bu "Hilde" dekimdi?

Sofi koridorda duran telefon rehberini ald. Soyad Mller, ad Knag olan ok kii vard. Amau koca rehberde ad soyad Mller Knag olan tek kimse yoktu.

Tekrar esrarengiz kartpostala bakt. Evet, gerekti ite, pullu ve damgal gerek bir kart!

Niye bir baba, baka bir adrese gidecei gn gibi ortada olan bir kart gndersindi Sofi'ye?Hangi baba bir yagn kartn byle dolambal yollardan gndererek artmaya kalkardkzn? Bylesi nasl "en kolay" olabilirdi? Her eyden nemlisi: Sofi nasl bulabilecektiHilde'nin izini?

Bylece Sofi'nin sorularna bir yenisi daha eklendi. Yeniden dncelerini toparlamayaalt:

leden sonraki birka saat iinde sr kmt karsna. Birincisi, o iki beyaz zarf postakutusuna kimin koyduuydu. kincisi, bu zarflarda yazl olan o zor sorulard. nc sr da,Hilde Mller Knag'n kim olduu ve tanmad bu kza gnderilmi olan yagn kartnnneden Sofi'ye geldiiydi.

Bu sorunun birbiriyle ilikisi olduuna kesinlikle emindi, nk tam bugne kadar gayetnormal bir hayat geirmiti.

17SLNDR APKA

....iyi bir filozof olmak iin gereken tek ey, hayret etme yetiidir...

Sofi mektuplar yazan kiinin onunla tekrar ilikiye geeceinden emindi. imdilik mektuplardan kimseye sz etmemeye karar verdi.

Okulda dikkatini retmenin sylediklerine vermekte glk ekiyor, retmeninanlattklarnn ok nemsiz eyler olduunu dnyordu. Niye insann ne olduundan ya da

dnyann nasl olutuundan szetmiyordu sanki?


12/453

imdiye kadar hi duymad bir duyguya kaplmt; okulda ve okulun dnda herkesrastgele eylerle ilgileniyordu hep. Oysa okuldaki normal derslerden te cevaplandrlmasgereken daha byk ve zor sorular vard.

Bu tip sorularn cevaplarn bilen insanlar var myd? Sofi, fiil ekimlerini hafzlamaktansa bu

sorular dnmenin daha nemli olduunu dnyordu enkazndan.Zil alnca dar yle bir frlad ki, arkada Jorn ona yetimek iin ardndan komak zorunda kald.

Bir sre sonra Jorn,

- Akam iskambil oynayalm m? diye sordu. Sofi omuzlarn silkti.

- Artk iskambil oynamakla ilgilendiimi sanmyorum. Jorn'n aknlktan az bir karak kald.

- Peki, ya tenis oynamaya ne dersin?

Sofi nce yerdeki asfalta sonra arkadana bakt.

- Tenisle de pek ilgilendiimi sanmyorum.

- Ya? Peki yle olsun!

18

SLNDR APKA

Sofi, Jorn'n sesindeki krgnl sezdi.

- O zaman anlat bakalm, neymi birdenbire bunlardan ok daha nemli olan ey?

Sofi hafife ban sallad. N

- Bu... bu bir sr.

- Hah! Herhalde ak oldun!Bir sre bir ey sylemeksizin yrdler. Futbol sahasna gelince Jorn:

- Ben sahadan gidiyorum, dedi.

"Sahadan gitmek". Jorn'lere en'kestirme yol buydu, ama Jorn ancak eve misafir gelecei yada diiye gidecei zamanlar buradan geerdi.

Sofi, Jorn'n kalbini krd iin zgnd. Birdenbire kim olduu ve dnyann naslolutuuna yle dalmt ki, tenis oynamaya vakti yoktu. Arkada bunu anlayabilir miydi?


13/453

Sorularn en nemlisi, te yandan belki de en doalyla ilgilenmek niye byle g bir iolsundu?

Posta kutusunu aarken kalbinin hzla arpn duydu, lk rpda bankadan bir mektup veannesine gelmi bir ka byk san zarf buldu kutuda. f, oysa Sofi kendisine yine o mehul

kiiden mektup gelmi olacan umuyordu.Bahe kapsn kaparken birden byk zarflardan birinin zerinde kendi adnn yazlolduunu farketti. Zarfn arkasnda, "Felsefe kursu. ok dikkatle davranrmz," diyeyazyordu.

Sofi akl tal yolu bir rpda geip antasn merdivenlere brakt. teki mektuplar paspasnaltna sktrp, Ge-t'ine kotu. Byk mektubun orada almas gerekiyordu.

Sofi, erekan'n da ardndan komasna izin verdi. Naslsa kedi bakalarna anlatmazd.

Zarfta birbirine bir atala bal daktilo sayfas duruyordu. Sofi okumaya balad.

19

SOFNN DNYASI

Felsefe nedir?

Sevgili Sofi. nsanlarn trl trl hobileri vardr. Bazlar eski para veya pul biriktirir, kimisiel sanatlaryla ilgilenir, kimisi de bir spor dalyla urar.

ou insan da okumaktan holanr. Ancak okuduumuz eyler farkl farkldr. Kimisiyalnzca gazete ve izgi roman okur, kimisi roman okumay sever, bazs da astronomi,hayvanlar veya teknik bulular gibi konularda yazlm kitaplar okumaktan holanr.

Atlarla veya deerli talarla ilgilenen biri, bakalarnn da bunlarla ayn derecedeilgilenmesini bekleyemez. Televizyonda hibir spor karlamasn karmayan biri, bazinsanlarn spordan skldklarn kabul etmek zorundadr.

Acaba tm insanlar ilgilendirmesi gereken eyler var mdr? Kim olurlarsa ve nerede yayor olurlarsa olsunlar, tm insanlar ilgilendiren bir ey var mdr? Evet, sevgili Sofi, tm

insanlarn sormas gereken baz sorular vardr. Bu kurs da ite bu sorular hakknda. Hayatta ennemli ey nedir? Aln snrnda bir insana bunu sorarsak, yiyecek der. Souktan donan birine sorsak, scaklk der. Kendini yalnz hisseden birine sorsak, baka insanlarla beraber olmak, diye cevap verir.

Ancak bu tr ihtiyalar karlandnda tm insanlarn hl ihtiya duyduu baka eyler var mdr? Filozoflara gre, evet, vardr. Filozoflar, insanlarn yalnzca yemek yiyerek yaayamayacan sylerler. Elbette tm insanlar yemek yemek zorundadr. Herkesin sevgi veilgiye de ihtiyac vardr. Ama bunlarn tesinde, insanlarn gereksindii bir baka ey vardr.nsanlar, kim olduklarn ve neden yaadklarn bilmek isterler.


14/453

Neden yaadmz konusuyla ilgilenmek, pul toplamak kadar "rastlantsal" bir ilgi deildir.Bu gibi sorularla ilgilenen kiiler, insanlarn dnya varolduundan beri tarttklar bir eyleilgilenmektedirler. Evrenin, dnyann ve yaamn nasl ortaya kt, geen yl

20

SLNDR APKA

olimpiyatlarda en ok altn madalyay kimin aldndan daha byk ve nemli sorulardr.

Felsefeyle tanmann yolu baz felsefi sorular sormaktan geer:

Dnya nasl yaratld? Olan bitenin ardnda bir g ve bir anlam var m? lmden sonra bir hayat var m? Niye byle sorular sormalyz aslnda? Hepsinden nemlisi: nasl yaamalyz?

Bu trden sorular alar boyunca insanlar megul etti. nsann ne olduunu, dnyann naslolutuunu sorgulamam hibir uygarlk bilmiyoruz.

Aslnda sorabileceimiz ok da fazla felsefi soru yok. Bu sorulardan en nemlilerini sorduk bile. Ancak tarih, sorduumuz her soruya pek ok deiik cevap verildiini gsteriyor.

Yani felsefi soru sormak, bu sorular cevaplamaktan daha ko-

'ay-

Gnmzde de herkes bu bildik sorulara kendi cevaplarn bulmak zorunda. Tanr'nn varolupolmadn, ya da lmden sonra bir hayat olup olmadn bir ansiklopediye bakprenemeyiz. Ansiklopedi bize nasl yaamamz gerektiini de anlatmaz. te yandan bugnedek yaam bakalarnn neler dndn bilmek, kendi dnya grmz oluturmamzayardm edebilir.

Filozoflarn gerei bulma abalarn bir dedektif romanna benzetebiliriz. Kimine gre katilAndersen, kimine gre Nielsen ya da Jepsen'dir. Gerek bir polisiye ykde bir gn gelir polismeseleyi zverir. Veya hibir zaman zemez. Ancak ne olursa olsun meselenin bir zm vardr.

Bir soruyu cevaplamak g de olsa, sorunun tek ama bir tek cevab olduu dnlebilir.

lmden sonra bir tr varolu ya vardr ya da yoktur.Eskiden sorulan sorularn bir ksmn bugn bilim yantlamtr. Bir zamanlar ayn arkayznn nasl olduu mthi bir srd insanlar iin. Bu gibi konular tartmaya bile gelmezeylerdi; herkes

21

SOFfNN DNYASI

hayal gcne gre diledii cevab verebilirdi. Oysa bugn biz Ay'n arka yznn nasl

olduunu tam tamna biliyoruz. Artk Ay'da bir adamn yaadna veya Ay'n aslnda peynirden olutuuna inana-mayz.


15/453

Bundan ikibin yl nce yaam Yunanl bir filozofa gre, felsefe insanlarn hayretindendomutur. Ona gre, insanlar kendi varolularna aarlar; felsefi sorularn ou da bylelikle kendiliinden ortaya kar.

Bir sihirbazlk seyreder gibidir insanlar: sihirbazn numarasn nasl yaptn anlayamayz.Sihirbazn bir ift beyaz ipek mendili nasl tavana dntrdn bilmek isteriz.

Birok insan iin dnya, sihirbazn be dakika nce bombo olan bir silindir apkadan tavankarmas kadar akl almaz bir eydir.

Tavan meselesinde sihirbazn bizi kandrdn biliriz. Merak ettiimiz ey bunu nasl becerdiidir. Dnyadan szederken ise durum biraz farkldr. Dnyann hokus pokus bir eyolmadn biliriz, nk biz de Dnya'da yaamakta olup onun bir parasyzdr. Aslndasihirbazn silindir apkasndan karlan bizizdir. Tavanla aramzdaki tek fark, tavann bir sihirbazlk oyununa dahil olduunun farknda olmaydr. Biz ise gizemli bir eylerin bir paras olduumuza inanr, eylerin arasndaki ilikiyi bulmaya alrz.

Not: Beyaz tavandan szettik ya, tavan tm evrenle karlatrmak daha yerinde olur belki.Burada yaayan bizler, tavann tylerinin dibinde yaayan minicik bcekler gibiyiz.Filozoflar ise tavann ince tylerine trmanarak tepeye kp koca sihirbazn gzlerinin taiine bakmaya alrlar.

Sylediklerimi izleyebiliyor musun Sofi? Devam gelecek.

Sofi altst olmutu. zleyebilmek mi? Okurken nefes alp verip vermediini bilehatrlamyordu.

22

SLNDR APKA

Mektubu kim getirmiti? Kim, kim?

Bu, Hilde Mller Knag'a doum gn kart gnderenle ayn kii olamazd, nk kart hem pullu hem de damgalyd. Bu sar zarf ise dier iki mektup gibi dorudan posta kutusunakonulmutu.

Sofi saatine bakt. Yalnzca e eyrek vard. Annesinin iten gelmesine daha iki saat vard.

Sofi srnerek baheye kp tekrar posta kutusuna kotu. Yine mektup var myd acaba?

Kutuda yine ona gelmi sar bir zarf duruyordu. Sofi etrafna baknd ama kimseyi gremedi'.Ormann kenarna doru koup patikaya bakt. Orada da kimse yoktu.

Bir an iin ormann derinliklerinde bir trt duyar gibi oldu. Sesi duyup duymadndan emindeildi, stelik biri kaarak uzaklamaya alyorsa nasl olsa yetiip yakalayamazd.


16/453

Sofi eve girip antasn kard Ve annesinin mektuplarn yerine koydu. Odasna koup iinegzel talarn koyduu biskvi kutusundaki talan boaltt ve iki byk zarf kutuya koydu.Sonra kutuyu alp baheye kotu. kmadan nce de e-rekan'a yemeini verdi.

- Gel pisi pisi pisi!

Geit'e dner dnmez zarf at. Zarfn iinden yine daktiloyla yazlm ktlar kt.Okumaya balad:

lgin bir yaratk

te yine beraberiz. Grdn gibi bu kk felsefe kursu, tam karar porsiyonlarda geliyor.Burada da giri niteliinde baz deinmeler yapacaz.

yi bir filozof olabilmek iin gereken tek eyin hayret etme yetenei olduunu sylemitim,deil mi? Daha nce sylemedimse ite

23

SOFi'NN DNYASI

imdi sylyorum: Y BR FLOZOF OLABLMEK N GEREKEN TEK EY HAYRETETME YETENEDR.

Kk ocuklarn hepsinde bu yetenek vardr. Yok bir de olmasayd! nk ocuklar doduktan birka ay sonra yepyeni bir gereklikle kar karya geliverirler. Bydkehayret etme yetenekleri kaybolur gibi olur. Neden byle olur acaba? Sofi Amundsen biliyor mu bu sorunun cevabn?

Yani, kk bir bebek konuabilseydi, bize, ne ilgin bir dnyaya gelmi olduunu anlatrd.nk grrz ki bebekler konuama-salar da, parmaklaryla etraflarndaki eyleri gsterir,odadaki nesneleri merakla tutmaya alrlar.

Birka kelime konuabilecek yaa geldiinde, ocuk, her kpek grnde durup, "hav hav"der. Bebek arabasndaki bebein bir kpek grdnde ellerini kollarn oynatp yerinde zpzp zplayarak nasl "Hav hav! Hav hav!" dediini grdmzde, srtnda yaanm epeyceyl tayan bizler, bebein bu cokusunu biraz abartl buluruz. "Tabii, tabii" deriz ok alkn

bir tavrla, "hav hav ite! Ama sen imdi gzel otur arabanda bakaym." Biz bebek gibiheyecanlanmayz, nk ok kpek grmzdr o gne dek.

Bebek, kpek grdnde akl bandan gitmeyecek bir hale gelene kadar, belki yz kez dahatekrarlar bu lgnlk gsterisini. Ya da bir fil, veya bir su aygr... Ancak ocuk konumay -ve de felsefi dnceyi- bile daha tam renmemiken dnya bir alkanlk haline gelir.

Ne yazk, bana soracak olursan!

Senden beklentim, dnyay hazr, verildii gibi kabul edenlerden biri olmamandr, sevgili

Sofi. Bundan emin olmak iin, felsefe kursuna balamadan nce kafamz biraz dahayoracaz.


17/453

Bir gn ormanda yrye km olduunu dn. Birden nndeki patikada minicik bir uzay gemisi gryorsun. Uzay gemisinden bir Marsl yaratk km, durmu yukar sana bakyor...

Ne dnrdn o zaman? Neyse, bu ok nemli deil. Ama se-24

SLNDR APKA

nin byle bir Mars yarat olabilecein geldi mi aklna hi?

Tabii ki gnn birinde baka bir gezegenden gelmi bir yarata rastlama ansn ok dk.Baka gezegenlerde hayat olup olmadn bile bilmiyoruz. Ama kendine rastlama ansnyksek. Kimbilir belki bir gn durup dururken kendini yepyeni bir gzle grrsn. Belki de bu an, ormanda gezintiye ktn bir an olur.

lgin bir yaratm ben, diye dnrsn. Gizemli bir hayvanm ben...

Yz yllk gzellik uykusundan uyanm gibi olursun o an. Ben kimim? diye sorarsn.Evrende bir yerlerde dolanp durduunu bilirsin. Ama ya evren nedirt

Bir gn kendinle byle buluursan, balangta bahsettiimiz Marsl kadar gizemli bir eykefetmisin demektir. Bir uzay yarat grmekten te, ta iinden kendinin de byle ilgin bir yaratk olduunu duyarsn.

Sylediklerimi izleyebiliyor musun Sofi? Bir baka ey daha dnelim:

Bir sabah anne, baba ve 2-3 yandaki kk Tomas mutfakta oturmu kahvalt etmektedirler.Anne ayaa kalkp arkasn masaya dnerek tezgha ynelir. te tam o srada olanlar olur ve baba tavana ykselip fldr fldr dnmeye balar. Tomas durup babasn seyreder.

Sence Tomas ne der o zaman? Belki elini babasna doru uzatp, - Bak, baba uuyor! der.

Tomas aracaktr kukusuz, ama o hep armaktadr zaten! Babas hep yle acayip eyler yapyordur ki, masann zerinde bir uu fazla bir ey farkettirmez Tomas iin. Her sabah

komik bir makineyle tra olan, bazen atya kp televizyon antenini dndren ya da arabannmotoruna bakmak iin eilip zenci gibi kan zaten hep babas deil midir?

imdi sra annede. Tomas'n ne dediini duyup hzla arkasn dner. Sence babann tepedednp durmasna onun tepkisi ne

25

m

SOFNN DNYASI

olur?


18/453

Derhal elindeki reel kavanozunu drr ve aknlkla haykrmaya balar. Baba tekrar sandalyesine dnebilse de, annenin bu olaydan sonra tedavi grmesi bile gerekebilir. (Masadanasl oturulacan hl renemedi gitti u adaml)

Sence Tomas ve annesinin gsterdii tepkiler neden bylesinefarkl?

Bunun alkanlkla ilgisi var. (Bunu not et!) Anne, insanlarn uamayacan renmitir.Tomas ise renmemitir. Dnyada neyin mmkn olup neyin olmadndan hl emindeildir.

Ya dnya Sofi? Sence o mmkn m? O da dnp duran bir ey

ne de olsa!

in ackl yan, bydke sadece yerekimi yasasyla kalmaz altklarmz. Ayn ekildetm dnyaya alrz.

Bydke, dnyaya hayret etme yeteneimizi yitiriyoruz, anlalan. Ancak bu arada ok nemli bir eyimizi yitirmi oluruz ki, filozoflarn bizde yeniden canlandrmaya alt eyde budur. nk her eye ramen iimizde bir ses, yaamn byk bir sr olduunu syler. Bu bizim, bir zamanlar, daha dnmeyi renmeden nce yaadmz bir duygudur.

Altn iziyorum: Felsefi sorular herkesi ilgilendirmekle beraber, herkes filozof olmaz. Pek ok deiik sebepten, insanlarn ou gndelik hayatn yle bir esiri olur ki, hayatsorgulamak onlar iin gerilerde bir yerde kalr. (Tavann tylerinin dibinde bklpistedikleri ortam bulurlar ve hayatlarnn sonuna kadar da orada kalrlar.)

ocuklar iin dnya ve dnyadaki her ey yenidir, ilgintir. Bykler iinse durum hi de byle deildir: byklerin ou iin dnya sradan bir eydir.

Filozof larsa dier byklerden farkldr. Bir filozof dnyaya almay bir trl beceremez.Dnya onun iin hl akl almaz bir ey, evet, hl srlarla dolu, gizemli bir eydir.Filozoflarla kk ocukla-

26SLNDR APKA

rn en nemli ortak yanlar budur; bir filozof mr boyunca duyarl bir ocuk olarak kalr dadiyebilirsin sen buna.

imdi seme sras sende Sofi: hl "dnyaya almam" bir ocuk musun, yoksa bunu aslayapmayacana sz vermi bir filozof mu?

Bu soruya omuzlarn silkip cevap veriyor, kendini ne bir ocuk ne de bir filozof gibi

gryorsan, bunun nedeni alkanlktan dolay dnyann artk seni artmyor olmasdr.Byleyse durum tehlikeli demektir. Ve ite bu felsefe kursunu tam da bu yzden alyorsun, ne


19/453

olur ne olmaz diye. Senin uyuuk ve umursamaz insanlardan biri olman deil, uyank bir yaam srmeni istiyorum.

Kurs parasz. Dolaysyla kursu srdremezsen paran geri alacaksn diye bir art da yok.Kursu yarda kesmek istersen de, bu senin bilecein bir ey. Eer kursu brakmak istersen

bana posta kutusu yoluyla bir haber ver. Mesela kutuya bir kurbaa koy. Ama mutlaka postakutusu renginde bir ey olsurCyoksa postac korkudan ba-ylabilir.

Ksaca zetlersek: Bo bir silindir apkadan bir tavan kar. Tavan ok byk olduu iin busihirbazlk numaras milyarlarca yl alr. Tavann ince tylerinin en tepesinde ocuklar dnyaya gelir. Bu yzden ocuklar bu mthi sihirbazln nasl yapldna aabilecek bir konuma sahiptirler. Ancak bydke tavan krknn diplerine doru sokulurlar. Ve oradakalrlar. Buras yle rahattr ki bir daha asla krkn ince kllarna trmanmaya cesaretedemezler. Yalnzca filozoflar dilin ve varoluun en u snrlarna giden bu tehli-' keli yolakmaya cesaret ederler. Bazlar dierlerine yetiemeyip geri kalsa da, bir ou tavann incetylerine skca tutunup, aada tavann yumuak derisine yaylm yiyip ierek yan gelipyatanlara seslenirler:

- Baylar bayanlar, derler. Bo bir evrende dnp duruyoruz!

Ama krkn dibindekiler filozoflarn dedikleriyle ilgilenmezler.

27

SOF'NN DNYASI

- Aman, ne grlt edip duruyorlar bunlar byle! derler. Sonra da konumalarna devamederler: Ya uzatr msn ltfen? Hisse senetleri ne kadar ykselmi bugn? Domatesinkilosu kaa? Lady Di'nin bir ocuu daha olacakm, duydunuz mu?

Annesi eve geldiinde Sofi ok arm bir haldeydi. Gizemli filozoftan gelen mektuplar Geit'te sakl duruyordu. Sofi devlerini yapmaya alm, ama okuduklarm dnmekten baka hibir ey yapamamt.

Ne ok ey vard imdiye kadar hi dnmedii! Artk ocuk deildi ama henz byk desaylmazd. Evrenin siyah silindir apkasndan kanlan tavann sk tylerinin dibine gitmeye balam olduunu anlyordu imdi. Bu filozof onun dn durdurmutu. Filozof (kadn

m yoksa erkek miydi acaba?), onu ensesinden yakalayp krkn yzeyine, bir zamanlar ocukken oynad yerlere karmt. Sofi burada, ince tylerin ta en tepesinde dnyay sankiilk kez gryormu gibi olmutu.

Filozof Sofi'yi kurtarmt hi kukusuz. Mektuplarn sahibi bu mehul ahs, onu gndelik hayatn sradanlndan kurtarmt.

Annesi saat be ralarnda eve geldiinde, Sofi onu elinden ekip salonda bir sandalyeyeoturttu ve:

- Anne, diye sze balad. Yaamak ne garip bir ey, deil mi?


20/453

Annesinin akl yle bir kart ki, ne cevap vereceini bilemedi. Genellikle eve geldiindeSofi oturmu devlerini yapyor olurdu nk.

- eyy... evet, dedi annesi, bazen yle gerekten.

- Bazen mi? Benim demek istediim baka bir ey: yani bu dnyann varolmas ok garip bir ey deil mi?

- Aman Sofi, ne biim konuma bu byle!

28

SLNDR APKA

- Niye? Sence dnya ok normal bir ey mi yani?

- E, tabii. Hi deilse ou zaman.

Sofi, filozofa hak verdi. Bykler dnyay olaan gryorlard. oktan gndelik hayatn yzyllk gzellik uykusuna dalmlard bile.

- Hah! Dnyaya yle almsn ki artk dnya seni artmyor.

- Neler sylyorsun sen!

- Diyorum ki, dnyaya almsn. Hibir eyden anladn yok!

- Hayr Sofi, benimle byle konuamazsn!

- yleyse sana baka trl anlataym: tam u anda evrenin siyah silindir apkasndan karlan beyaz bir tavann krknn en dibinde yayorsun sen. Birazdan patatesleri ocaakoyacaksn. Sonra gazete okuyup yarm saat kestirdikten sonra haberleri izleyeceksin.

Annesinin yznde kaygl bir ifade belirdi. Kalkp, tam da Sofi'nin dedii gibi mutfaagiderek patatesleri ocaa koydu. Birazdan salona geri gelip bu kez de o Sofi'yi iteleyerek bir sandalyeye oturttu:

- Seninle konumak istediim bir konu var, diye balad. Sofi, annesinin sesinden bunun ciddi bir ey olduunu anlad.

- Uyuturucularla filan ilgin olmad hi, deil mi canm? Sofi, glmeye balad, ancak annesinin niin u anda bu soruyu sorduunu anlyordu.

- Deli misin anne? dedi. O zaman insan daha da uyuuk olur!

O leden sonra, bir daha ne uyuturuculardan ne de beyaz tavanlardan szedildi.

29

MTLER


21/453

...iyi ve kt gler arasnda nazik bir denge...

Ertesi sabah posta kutusunda Sofi'ye mektup yoktu. Okulda uzun ve skc bir gn geirdi.Teneffslerde Jorn'le ilgilenmeye zen gsterdi. Eve dnerlerken orman kurur kurumaz

adrla kamp yapmay kararlatrdlar.te yine posta kutusunun bandayd Sofi. nce Meksika damgal kk bir zarf buldu. Kart babasndand. Babas evlerini zlediini ve kaptan ilk kez satranta yenebildiini yazyordu.Bunun dnda, smestir tatilinde eve geldikten sonra gemiye beraberinde gtrd yirmikilo arlndaki kitaplarn hepsini okuyup bitirmiti.

Ve evet, posta kutusunda zerinde kendi ad yazl bir san zarf da vard! Sofi antasyla dier mektuplar eve brakp, Ge-it'e kotu. Zarftan daktilo kadyla yazlm sayfalan kartpokumaya koyuldu:

Mitsel dnya gr

Merhaba, Sofi! Anlatlacak ok ey var, en iyisi bir an nce balamak.

Felsefe deyince, Yunanistan'da .. 600 yllarnda domu yeni bir dn biiminikastediyoruz. Bundan nce, insanlarn tm sorularna eitli dinler yant getiriyordu. Bu tr dini aklamalar, mit-/er yoluyla kuaktan kuaa aktarlrd. Mit, yaam aklamaya! ynelik tanrsal anlatdr.

Binlerce yl boyunca felsefi sorulara dinsel aklamalar geti-

30

MTLER

rilmitir. Yunanl filozoflarsa insanlara bu yantlara gvenilemeyeceini gstermek istemilerdi.

lk filozoflarn dncelerini anlayabilmek iin nce mitsel dnya grnn ne olduunu bilmek zorundayz. Bunu skandinavya'dan baz mitsel kavraylarla rnekleyelim. Hemenyanbamz-dadr aradmz ey ou zaman!

Mutlaka elinde ekiciyle Tor' dan szedildiini duymusundur. Norve'de Hristiyanlk yaylmadan nce, insanlar Tor'un, iki keinin ektii bir araba ile gkyznde dolatnainanrlard. Tor ekicini yle bir salladnda imek akar, frtnalar kopard. "Frtna"szc de buradan gelir: "Tordnn" ya da Tor'un patlamas. svee'de frtna "aaska "dr -asl "aas-aka" - ve gkyznde "tanr gezintisi" anlamna gelir.

imek ve frtnalarn ardndan yamur gelir. Vikingler zamannda toprakla uraanlar iinyamur son derece hayati bir neme sahipti kukusuz. Tor'a bu yzden, bereket tanrs olarak taparlard.

Yani, niye yamur yaar? sorusuna verilen mitsel yant, Tor'un ekicini sallamasyd. Yamur olunca da tarlalar yeerir, ekinler boy atard.


22/453

Toprakta yetien bitkiler, bunlarn nasl byyp meyve verdii de, anlamas g eylerdi.Ancak insanlar bunun yamurla bir ilikisi olduunu arlayabiliyorlard. Ve de yamurunTor'la bir ilikisi vard. Bu durum, Tor'un en nemli tanrlardan biri oluunun balcanedeniydi. Tor'un nemli bir tanr oluunun bir baka nedeni de tm dnya dzenine ilikindi.

Vikingler dnyann insanlarn yaad ksmnn srekli d tehlikelerin tehditi altnda olan bir ada olduuna inanyorlard. Dnyann bu ksmna Midgard diyorlard. Bu szck, en ortadakikrallk anlamna geliyor. Midgard'da tanrlarn evi Aasgard da bulunuyordu. Midgard'ndnda Utgard, yani dtaki krallk yeralyordu. Burada, dnyay her frsatta mahvetmeyealan, korkun devler yayordu. Bu tr ktlk dolu yaratklara "kaos gleri" de diyoruz.s-

31

SOFNN DNYASI

kandinav dininde ve hemen tm dier kltrlerde, insanlar, iyi ve kt gler arasnda nazik bir denge buluyorlard.

Devlerin dnyaya yapabilecekleri ktlklerden birisi, bereket tanras Frya'y karmakt.Bunu baarabilirlerse toprakta artk hibir ey yetiemez, kadnlar ocuk douramazlard. Buyzden iyi tanrlarn bunlara kar durmalar ok nemliydi.

Tor burada da nemli bir rol oynuyordu. ekici yalnzca yamur yadrmakla kalmyor,gerektiinde tehlikeli glere kar kulland bir silah oluyor ve ona neredeyse snrsz bir g salyordu. Mesela ekicini devlerin arkasndan att gibi onlar ldrebiliyordu. 'ekicini kaybetmek diye bir korkusu da yoktu, nk eki bir bumerang gibi her seferindeona geri dnyordu.

Bu, doann dzeninin nasl korunduunun ve iyiyle kt arasnda neden srekli bir savaolduunun mitsel aklamasyd. Filozoflar da tam bu trden aklamalardan kurtulmak istiyorlard. yalnzca aklamalarla da bitmiyordu. nsanlar elleri kollar bal oturupkuraklk, bulac hastalk gibi felaketlerin balarna gelmesini bekleyemezlerdi. Ktlklerekar savaa geen onlar olmalyd. Bunu da eitli dinsel eylemler ya da ayinler yoluylagerekletirirlerdi.

Vikingler dnemindeki en nemli dinsel eylemlerden biri kur-ban adamakt. Bir tanryakurban vermek, o tanrnn gcn artrmaya yarard. nsanlar, tanrlarn kaos gleriylemcadele etme gleri artsn diye kurban verirlerdi rnein. Bu ounlukla bir hayvan kurbanetmek eklinde olurdu. Tor'a genellikle kei kurban edilirdi. Tanr Odin'e insan kurbanedildii de olurdu.

Norve'te en ok bilinen mitlerden biri, Trymskvida destannda anlatlr. Destana gre bir keresinde Tor uykuya dalar; uyandnda ekicinin yokolduunu grr. Tor bu durumakorkun sinirlenir, elleri sinirden titrer, sakal hrstan yerinden oynar. Arkada Lke ileFrya'ya gidip, ondan kanatlarn dn ister. Lke bu kanatlarla Jo-tunheimen'a uup, Tor'unekicini devlerin alp almadn anla-

32


23/453

MTLER

yacaktr. Lke burada devlerin kral Trym 'le karlar. Trym, ekici yerin yedi kat dibinesakladn syleyerek bbrlenir. Ve, Frya ile evlenmezse ekici geri vermeyeceini syler.

Anlyor musun Sofi? yi tanrlar korkun bir rehin alla kar karyalar. Devler tanrlarn ennemli savunma silahlarn ele geirmiler ki bu akl almaz bir durum. Devler Tor'un ekiciniellerinde bulundurduklar srece, tanrlarn ve insanlarn dnyas zerinde mutlak bir gcesahip olurlar. ekice karlk olarak da Frya'y istemekteler. Ancak byle bir dei toku daolanaksz bir eydir: Tanrlar tm yaam balayan bereket tanrasn verecek olurlarsa,otlar sararr, tanrlar ve insanlar lr. Sonu olarak iler mthi bir ekilde sarpa sarmdurumdadr. Korkun tehlikeler douracak talepleri karlanmadka, Paris ya da Londra'nnorta yerinde bir atom bombas patlatacaklarn syleyen bir terrist grubu dnrsen, nedemek istediimi anlarsn.

Mite gre Lke Aasgard'a geri dner. Frya'dan gelinlik elbiselerini giymesini, nk devleregelin gitmesi gerektiini anlatr. (Ya, maalesef! Maalesef!) Frya ok sinirlenir, gidipdevlerden birisiyle evlenecek olursa herkesin ona erkek delisi diyeceini syler.

Bu arada tanr Heimdatm aklna parlak bir fikir gelir. Frya'nn yerine Tor'un gelin klnagirmesini nerir. Tor'un salarn balayp, gs yerine ta koyarlarsa Tor kadna benzeyecektir. Tor elbette bu neriden ok holanmaz ama, Frya'y devlerin elindenkurtarmann tek yolunun Heimdal'n nerisine uymak olduunu anlar.

Sonu olarak Tor gelin klna girer ve Loke'yi nedime olarak yanna alr. Lke, "hadi kadnkadna Jotunheimen'a gidelim" der.

Modern bir deyile, Tor ve Loke'nin tanrlarn "terrle mcadele polisi" olduklarnsyleyebiliriz. Kadn klna girerek devlerin kalesini kuatacak, Tor'un ekicinikurtaracaklardr.

Jotunheimen'a varr varmaz devler dn leni hazrlklarna balarlar. Gel gr ki lensrasnda gelin - yani Tor - koskoca bir kz ve sekiz koca bal mideye indirir. f da bira ier. Trym bu

33

SOFNN DNYASI

durumdan phelenir. "Komando erlerinin" foyasnn ortaya kmasna ramak kalmtr.Ancak Lke, Frya'nn Jotunheimen'a gelme heyecan iinde sekiz gndr azna tek bir lokma koymadn syleyerek bu tehlikeli durumun altndan kalkmay becerir.

Trym bu kez de getini pmek zere duva kaldrr, ancak Tor'un keskin baklarylakarlanca korkuyla geri ekilir. Lke, gelinin dn sevincinden sekiz gecedir gzne bir damla uyku girmediini syleyerek, yine durumu kurtarr. Trym bunu zerine ekicingetirilmesini ve nikah srasnda gelinin kucana konmasn emreder.


24/453

eki kucana konunca Tor'un ok elendii anlatlr destanda. ekiciyle nce Trym'i sonrada btn devleri ldrr. Bylece terr dramas mutlu bir sona kavuur. Tanrlarn "Batman"ya da "James Bond"u Tor, kt gleri bir kez daha alteder.

Mitin kendisi ite byle Sofi. Peki ne anlatyor bu mit aslnda? Sadece komiklik olsun diye

kmad bir gerek. Bu mitin de ak-lamakistedii bir ey var. Bir yorum yle olabilir:Kuraklk olduu zaman insanlar niye yamur yamadn aklamak zorunda kaldlar. Devler Tor'un ekicini ald diye olmasn sakn? diye dndler.

Ya da bu mit, mevsimleri aklamak zere yaratlm olabilir: kn doa lr nk Tor'unekicini devler almtr. Bahar geldiinde ise Tor ekicini tekrar ele geirir. Mitler bu ekildeinsanlara anlamadklar eylerin cevabn vermeye alr.

Mitler yalnzca aklamaya almakla kalmaz demitik. nsanlar ou zaman mitlerle ilikilidinsel trenler de yaparlard. Kurak ya da kt geen bir mevsimle ilgili insanlarnyapabilecei,, bu miti canlandrmak olabilirdi rnein. Belki de kyllerden biri ekicidevlerin elinden almak zere gsne taslar koyarak gelin gibi giyinirdi. nsanlar byleceyamur yap tarlada baaklar bysn diye aktif olarak bir ey yapm olurlard.

Doa olaylarn hzlandrmak iin dnyann pek ok farkl yerinde insanlarn bu ekilde"mevsim mitlerini" canlandrdklarn biliyoruz.

34

MTLER

skandinav mitolojisine yle bir deinmi olduk. Tor ve Odin, Fry ve Frya, HodveBalderve daha ok, pek ok tanr hakknda saysz baka mitler vardr. Filozoflar iin iinegirmeden nce bu tr mitolojik aklamalar pek oktu. Felsefenin douu srasndaYunanllarn da mitsel bir dnya anlay vard. Asrlar boyunca kuaktan kuaa tanrlarnyklerini anlatmlard. Eski Yunan'da tanrlarn adlar Zeus ve Apollo, Hera ve Athene,Diyonisos ve Asklepios, Herakles ve Hefaistos idi. Bunlar tanrlardan sadece birkayd.

sadan nce 700 yllarnda Yunan mitlerinin ou Homeros ve Hesiodos tarafndan yazyageirildi. Bu yeni bir durumun ortaya kmasna neden oldu, nk mitler yazlr yazlmazonlar tartmak da mmkn hale geldi.

ilk Yunanl filozoflar Homeros'un tanr retisini eletirdiler, nk tanrlar fazlasyla insangibiydiler ve bizim kadar bencil ve gvenilmez idiler, ilk kez mitlerin belki de yalnzcainsanlarn uydurmas olduu sylendi.

Mitlerin eletirisini yapan filozoflardan biri, .. 570 yllarnda yaam Ksenofanes'dir."nsanlar kendilerine bakarak tanrlar yaratmlardr," der Ksenofanes. Tanrlarn biz insanlar gibi doduklarna, bizim gibi vcutlar olup bizim gibi giyindiklerine ve konutuklarnainanmlardr. Siyah derililere gre tanrlar siyah derili ve bask burunludur; Trakyallara greise mavi gzl ve sarn. Ve evet, eer kzler, atlar ve aslanlar resim yapabilselerdi, tanrlarkz, at ve aslan gibi izerlerdi kukusuz!"


25/453

Tam bu alarda Yunanllar Yunanistan, Gney talya ve Kk Asya'da pek ok ehir devleti kurdular. Bedensel aba gerektiren tm ileri kleler grrken, zgr yurttalara politika ve kltrle uraacak bol zaman kalyordu.

Bu kent ortamlarnda insanlarn dnce biimlerinde mthi ilerlemeler oldu. Birey artk tek

bana toplumun nasl rgtlenmesi gerektiini sorgulayabiliyordu. Ayn ekilde birey, hazr mitlerin aklamasna inanmak zorunda kalmadan felsefi sorular sora-

35

SOFfNN DNYASI

biliyordu.

Bylelikle, mitsel dnce tarzndan deneyim ve saduyuya dayal bir dn biiminegeildi diyoruz. lk Yunan filozoflarnn amac, doal srelere doal aklamalar getirmekti.

Sofi byk bahede dolanp duruyordu. Okulda rendii her eyi unutmaya alt. Ennemlisi Doa Bilgisi dersinde rendiklerim unutmakt.

Baka hibir ey bilmeden bu bahede doup bym olsayd, bahan nasl alglard kim bilir?

Niye durup dururken yamur yadna dair bir ey uydurmaya m alrd? Niye karnyokolup gnein gkyznde ykseldiine de bir aklama kurar myd acaba?

Evet, mutlaka byle olurdu. Bylece balad uydurmaya:

Souk k sarmt yeryzn, nk kt kalpli Muriat gzel prenses Sikita'y souk bir mahzene hapsetmiti. Ancak bir gn cesur prens Bravato gelip prensesi kurtard. Sikita ozaman mutluluktan dansetmeye balayarak, zindanda yazd bir arky sylemeye balad.Toprak ve aalar yle duygulandlar ki, hemen o an karlar gzyana dnt. Ama o zamanda gne gkyznde yerini alp tm gzyalarn kuruttu. Kular Sikita'nn arksnsylemeye baladlar ve gzel prenses sar salarn zp lleleri topraa dtnde yerdenilferler at...

Sofi hikyesini pek beendi. Mevsimlerin nasl deitiini hi renmemi olsa, uydurduu bu hikyeye inanmaktan baka bir ey yapmayacana emindi.

insanlarn her zaman doada olup bitenleri aklama ihtiyacn duymu olduklarn anlyordu,insanlarn bu tr aklamalar getirmeden yaamalar olanakszd belki de. Bu yzden biliminolmad o alarda btn bu mitleri uydurmulard.

36

DOA FLOZOFLARI

...hibir ey yoktan varolamaz...


26/453

Annesi o akam zeri iten geldiinde Sofi bahede oturmu, bu felsefe kursu ile babasnnyollad yagn kartn alamayacak olan Hilde Mller Knag arasnda nasl bir baolabileceini dnyordu.

Annesi uzaktan "Sofi!" diye sesleniyordu. "Sana bir mektup var!"

Kalbi yerinden hoplad. Posta kutusuna daha nce baktna gre bu mektup filozoftan geliyor olmalyd. Annesine ne diyecekti imdi?

Salncaktan yavaa kalkp annesine doru gitti.

- Mektupta pul yok. Ak mektubu bu, bak gr. Sofi mektubu ald.

- Amayacak msn? Ne demeliydi?

- Annesi omuzunun zerinden bakp dururken ak mektubu aan birini grdn m hi?

Annesi byle bir ey olduuna inansn daha iyiydi. Aslnda mthi utanyordu bunu sylerkennk ya daha ak mektuplar iin pek kkt. Ama yabanc bir filozoftan, hem dekendisiyle kedi-fare gibi oyun oynayan bir filozoftan gelen bir mektupla kursa baladnnortaya kmas bir bakma daha utan verici bir ey olurdu.

Bu sefer gelen kk beyaz zarflardan biriydi. Sofi yukar, odasna kt ve zarfn iindekikt parasnda yazl olan yeni soruyu okudu:

37

SOF'NN DNYASI

Her eyin temelini oluturan bir z madde var mdr?

Su araba dnebilir mi?

Toprak ve su nasl yaayan bir kurbaaya dnebilir?

Sofi sorularn epey uuk olduunu dnse de btn gece bunlar dnmeden edemedi.Ertesi gn okulda da sorularn birini brakp brne kafa yordu.

Her eyin temelini oluturan bir "z madde" var myd? Dnyadaki her eyin ondan meydanageldii bir "madde" olduu varsaylsa bile, bu ey nasl olup da birdenbire bir d-nieineya da diyelim ki bir file dnebilirdi?

Suyun araba dnebilmesine de yine ayn ekilde kar kmak mmknd. Sofi sa'nmsuyu araba dntrme hikyesini duymu ama bunu hibir zaman kelimenin gerek anlamyla ele almamt, tsa bunu baarm olsa bile bu bir mucize demek olurdu ki, mucizede aslnda gerekte olamayacak bir ey demekti. Sofi arapta ve doadaki dier hemen her eyde ok fazla su olduunun bilincindeydi. Ancak salataln yzde 95'i su bile olsa,salatal su deil salatalk yapan baka bir eyin de olmas gerekti.


27/453

Bir de u kurbaa meselesi... Felsefe retmeni kafay kurbaalarla bozmutu anlalan. Sofi,kurbaann toprak ve sudan meydana gelmi olduunu kabul edebilirdi, ancak topran tek bir maddeden olumam olmas artyla. Toprak bir ok maddeden oluuyorsa, toprak ve suyun birlikte kurbaay oluturduu dnlebilirdi elbette. Tabii toprak ve sudan, nce kurbaayumurtas sonra da tetari oluursa. N% kadar iyi sularsak sulayalm, kurbaann bir bitki gibi

bahede boy atmas beklenemezdi kukusuz.O akamst okuldan eve .geldiinde posta kutusunda kaln bir zarf onu bekliyordu. Sofiimdiye kadar hep yapt gibi yine Geit'e gitti.

38

DOA FLOZOFLARI

Filozoflarn projesi

Tekrar merhaba! Beyaz tavanlardan filan zetmeden doruca bu gnk dersimize balayalm.

Sana kabaca Yunanllardan gnmze dek insanlarn felsefi sorular konusunda neler dndklerini anlatacam. Tabii her eyi yeri ve zaman geldike.

Filozoflar baka bir zamanda -ve de bizim kltrmzden tamamen apayr bir kltrde-yaadklar iin, her bir filozofun projesinin ne olduunu sormak akllca olabilir. Bununla,her bir filozofu zellikle ilgilendiren sorunun ne olduunu bulmay kastediyorum. Bir filozof bitkiler ve hayvanlarn nasl olutuuyla ilgileniyor olabilir. Bir bakas tanrnn varolupolmad veya insanlarda lmsz bir ruhun olup olmadyla ilgileniyordur.

Bir filozofun "projesinin" ne olduunu ortaya koyabilirsek, onun dnce biimini takipetmek de kolaylar. nk tek bir filozof tm felsefi sorularla uramaz.

Burada "o" derken filozoflarn genelde erkek olduuna deinmek istiyorum. nk felsefetarihini belirleyenler erkek dnrler olmutur. Bunun nedeni kadnn hem cinsel hem dednen bir varlk olarak ezilmi oluudur. Bu byk bir kayptr, nk bu ekilde pek ok nemli deneyimden yoksun kalnmtr. Kadnlarn felsefenin tarihine girii ilk kez buyzylda olmutur.

Sana dev vermeyeceim; en azndan zor matematik problemleri olmayacak verdiklerim.ngilizce fiil ekimiyle de hi ilgilenmem zaten. Ancak arada bir sana kk altrmalar verece im.

Bu koullar kabul ediyorsan, haydi balayalm.

39

SOF'NN DNYASI

Doa filozoflar


28/453


29/453

Bildiimiz ilk filozof, Anadolu'da bir Yunan kenti olan Miletos'ta yaam Thales'tir. Thalesdnyay ok gezip dolamt. Msr'daki bir piramidin boyunu, kendi glgesi tam kendi boyuna eit uzunluktayken piramidin yerdeki glgesini lerek bulduu anlatlr. .. 585ylnda bir gne tutulmasn nceden saptad da sylenir.

Thales her eyin znn su olduunu ne srmtr. Bununla tam olarak neyi kastettiini bilmiyoruz. Belki de her trl yaamn suda olutuunu ve her eyin sonunda yine suyadntn sylemek istiyordu.

Msr'dayken Nil'in sular ekilir ekilmez deltadaki tarlalarda nasl bitkiler yeerdiinigzlemlemi olmalyd. Yamurdan sonra solucan ve kurbaalarn nasl ortaya ktn dagrmt belki de.

41

SOF'NIN DNYASI

Thales'in suyun nasl buz ve buhara ve sonra yine tekrar suya dntn dnm olmasda beklenir.

Thales "her ey tanrlarla doludur" da demitir. Bununla ne demek istediini yine ancak tahmin edebiliriz. Belki de topran ieklerden msrlara, bceklerden karafatmalara kadar her eyin kayna olduunu anlamt. Buradan da topran gzle grlemeyecek kadar kk "yaam zleri" ile dolu olduunu dnm olabilir. Ne olursa olsun, Thales'in bu szyleHomeros'un tanrlarn kastetmedii kesin.

Bundan sonra bildiimiz bir baka filozof, yine Miletos'ta yaam olan Anaksimandros'\ur.Anaksimandros, dnyamzn, "belirsizden" ortaya km ve burada varolan pek ok dnyadan yalnzca bir tanesi olduunu ne srer. Burada "belirsiz" ile neyi kastettiinianlamak kolay deilse de, onun Thales gibi bildik bir maddeden szetmediini syleyebiliriz.Belki de her eyin zn oluturan eyin, tam da bu nedenle oluturduu her eyden farklolmak zorunda oJduunu kastediyordu. Byle ise, z madde sradan bir su deil "belirsiz bir ey" olmalyd.

Miletos'lu bir nc filozof Anakaimenes'M (..570-526). Anaksimenes'e gre her eyinz havaya da uucu maddeydi. Anaksimenes, Thales'in su hakkndaki retisinden elbettehaberdard. Ancak ya su nereden geliyordu? Anaksimenes, suyun skm hava olmas

gerektiini ne sryordu. Yamur yadnda suyun havadan fkrdn gryoruz. Suyuda biraz daha s-ktrrsak toprak olur, diyordu. Belki de buz eriyince nasl kumun ortayaktn gzlemlemiti. Ayn ekilde atein de incelmi hava olduunu sylyordu. KsacasAnaksimenes'e gre toprak, su ve atein z, havayd.

Toprak ve sudan sonra toprakta yetien eylere varmak g deil. Belki de Anaksimeneshayatn ortaya kabilmesi iin toprak, hava, ate ve suyun birarada olmas gerektiinidnyordu. Ancak k noktas "hava"yd. Yine o da Thales'in doadaki

42

DOA FLOZOFLARI


30/453

tm deiimin arkasnda bir z madde olduu grn paylayordu.

Hibir ey yoktan varolamaz

Miletos'lu filozof da dnyadaki her eyi oluturan bir, tek bir z madde olmas gerektiini

dnyorlard. Ancak bir madde nasl birdenbire bir baka madde haline dnebilirdi? Bu problemi dnm problemi diye adlandrabiliriz.

.. 500 yllarnda talya'nn gneyindeki Yunan kenti Elea'da yaayan bir ksm filozoflar yada "Elea'llar" bu tr sorularla urayorlard. lerinde en tannmlar Parmenides'M (..540-480).

Parmenides'e gre varolan her ey ezelden beri varolagel-miti. Bu, Yunanllar arasndayaygn bir dnceydi. Dnyadaki her eyin ebedi olduunu neredeyse verili olarak kabulediyorlard. Parmenides, hibir eyin yoktan varolamayacan ne sryordu. Varolan bir eyde yokolamazd.

Ancak Parmenides dierlerinden ileri giderek hibir gerek deiimin mmkn olmadn dasylyordu. Hibir ey kendinden baka bir ey olamazd.

Parmenides doann srekli deiimlere tank olduunu grmyor deildi elbette. eylerinnasl deitiini duyularyla alglyordu. Ancak algladklar mantnn sylediklerineuymuyordu. kisi arasnda bir seim yapmak zorunda kaldnda mantnn sesine kulak veriyordu.

"Gzmle grmeden inanmam" dendiini duymuuzdur. Ancak Parmenides, grdnde deinanmyordu. Duyularmzn bizi yanltp dnyay yanl, mantmza uymayan bir ekildealglattn dnyordu. Filozof olarak grevinin de "duyunun aldatmacalarn" bulup ortayakarmak olduuna inanyordu.

43

SOFfNN DNYASI

nsan mantna bylesine gvenmeye aklclk denir. Aklc dnya bilgisinin kaynandainsan mant olduuna inanr.

Her ey akar Parmenides'le ayn zamanlarda Anadolu'da Ephesos'ta Herakleitos (.. 540-480) yayordu.Herakleitos doann en belirgin zelliinin deiim olduunu dnyordu. Duyularn sesineParme-nides'ten daha ok gvendiini de syleyebiliriz belki.

"Her ey akar," diyordu Herakleitos. Her ey hareket etmektedir ve hibir ey kalc deildir.Bu yzden "ayn dereye iki kez girmek mmkn deildir". nk dereye bir kez dahagirdiimde hem dere hem de ben deimiizdir.

Herakleitos dnyann srekli ztlklar barndrdna da iaret ediyordu. Hi hasta olmamsak,

salkl olmann ne anlama geldiini bilemezdik. Hi a kalmamsak, tok olmann nasl bir


31/453

mutluluk verdiini bilemezdik. Hi sava olmam olsa, barn deerini kavrayamaz, hi kolmasa bahar geldiini anlayamazdk.

Hem iyi hem de ktnn btn ierisinde gerekli bir yeri vard Herakleitos'a gre. Ztlklar arasnda srekli bir oyun olmasayd, dnyann sonu gelirdi.

"Tanr gndz ve gece, yaz ve k, sava ve bar, alk ve tokluktur," diyordu Herakleitos.Burada "Tanr" szcn kullanmasna ramen, kastetii Tann'nn mitolojide geen Tanrolmad aktr. Herakleitos iin Tanr -ya da tanrsal olan ey- tm evreni kapsayan bir eydir. Tanr kendini tam da srekli deien ve ztlklarla dolu olan doada ortaya koyar.

Herakleitos, "Tanr" yerine ou kez Yunanca "logos" szcn kullanr. "Logos" mantk anlamna gelir. Biz insanlar hep ayn ekilde diinmesek ya da ayn manta sahip olmasak da, He-raklitos'a gre doada olup biten her eyi denetleyen bir eit

44

DOA FLOZOFLARI

"evrensel mantk" olmas gerekir. Bu "evrensel mantk" -ya da "doa yasas"- herkes iingeerli, herkesin uymak zorunda olduu bir eydir. Yine de pek ok kii kendi mantna greyaar, der Herakleitos. Herakleitos'un insan kardeleri hakknda pek de yksek fikirler besledii sylenemez. "nsanlarn ounun fikirleri ocuk oyunca kadardr," der.

Ksacas Herakleitos, doadaki tm deiim ve ztlklarn ortasnda bir birlik ya da btnlk gryordu. Her eyin ardndaki bu "ey"e de Tanr" ya da "logos" diyordu.

Drt ana madde

Parmenides ve Herakleitos bir anlamda birbirinin tam zttyd. Par-menides'e gre mantk bizehibir eyin deiemeyeceini sylyordu. Oysa Herakleitos'un duyusal deneyimleri doadasrekli bir deiim olduunu ortaya karyordu. Hangisi haklyd? Mantn sesini midinleyeceiz yoksa duyularmza m gveneceiz?

Parmenides de Herakleitos da iki ey sylyor. Parmenides:

a) hibir ey deiemez ve b) bu yzden duyusal alglaya gvenemeyiz, diyor.

Herakleitos ise:

a) her ey deiiyor ("her ey akar") ve b) duyusal alglay gvenilirdir, diyor.

Filozoflar arasnda ne byk bir dnce farkll! Ya hangisine hak vermeli? Felsefeyigirdii bu kmazdan kurtaran Sicil-ya'h Empedokles (.. 494-434) oldu. Empedokles,Parmenides'in de Herakleitos'un da iddialarnn birinde hakl olduklarn ve dier

45

SOFfNN DNYASI


32/453

noktada ikisinin de yanldklarn ne srd.

Empedokles, bu fikir ayrlnn temelinde, her iki filozofun da eylerin znde tek bir anamadde olduuna inanmalar olduunu sylyordu. Bu byle olsayd, mantn syledii ile"gzmzle grdmz" ey arasndaki uurum kapanamaz bir ey olurdu.

Su elbette bir bala veya bir kelebee dnemez. Su aslnda deiemez. Saf su sonsuza dek saf su olarak kalr. Yani Par-menides "hibir ey deimez" derken hakldr.

Empedokles te yandan Herakleitos'la duyularmza gvenmek konusunda hemfikirdir.Grdklerimize inanmalyz ve grdmz ey tam da doadaki deiimlerdir.

Empedokles, tek bir z madde bulunduu yolundaki grn braklmas gerektii sonucunavarmt. Ne su ne de hava tek bana bir gle ya da kelebee dnemez. Doada tek bir "anamadde" bulunduu dnlemez.

Empedokles'e gre doada byle drt temel madde ya da kendi deyiiyle "kk" bulunuyordu.Bu drt kk, toprak, hava, ate ve suydu.

Doadaki tm deiimler bu drt maddenin karmlarndan ve sonra da zlmelerinden ilerigeliyordu. nk her ey toprak, hava, ate ve suyun deiik oranlarda karmndanoluuyordu. Bir iek ya da hayvan ldnde bu drt madde tekrar birbirinden ayryordu.Bu deiimi plak gzle grebilmek mmknd. Ancak toprak, hava, ate ve suoluturduklar maddelerin iinde deimeden ya da "dokunulmadan" olduklar gibiduruyorlard. Yani "her" eyin deitii doru deildi. Aslnda hibir ey deimiyordu. Neoluyorsa bu drt deiik maddenin karmasndan, zlmesinden ve sonra tekrar yinekarmasndan oluyordu.

Bunu bir ressamn resim yapyla karlatrabiliriz. Ressam tek bir renk, rnein sadecekrmz renk kullanrsa, yeil aalar

46

DOA FLOZOFLARI

izemez. Oysa sar, krmz, mavi ve siyah renkleri kullandnda, renkleri farkl oranlardakartrabilecei iin yzlerce deiik renk elde edebilir.

Yemek yapmak konusunda da ayn eyi syleyebiliriz. Elimde tek bir unla, pasta yapabilmemiin sihirbaz olmam gerekir. Ama yumurta, un, st ve ekerle, bu drt ana maddeyle bir srdeiik pasta yapabilirim.

Empedokles'in doann "kkleri" olarak toprak, hava, ate ve suyu semesi bir tesadf deildi.Ondan nceki filozoflar da ana maddenin neden su, hava ya da ate olmas gerektiinikantlamaya almlard. Suyun ve havann doada ok nemli yeri olduuna Thales deAnaksimenes de iaret etmilerdi. Eski Yunanllar atein de nemli olduuna inanyorlard.rnein gnein doadaki her ey iin ne byk yeri olduunu gryor, insanlarn vehayvanlarn vcutlarnn scakln biliyorlard.


33/453

Empedoktes belki de bir aa parasnn yann gzlemlemiti. nk burada olan ey tamda bir eyin zlmesidir. Aacn trdayp czrdadn duyarz. Bu "su"dur. Buradanduman kar. Bu "hava"dr. "Ate"i grmekteyizdir zaten. Ate snnce geriye bir ey kalr.Bu da kl ya da "toprak"dr.

Empedokles doadaki deiimlerin bu drt kkn birleip ayrmasndan dolay meydanageldiini sylerken geriye yine bir soru kalyordu. eylerin biraraya gelip yeni bir hayatoluturmalarnn nedeni nedir? Ve bir "karmn", rnein bir iein sonra tekrar ayrmasniyedir?

Empedokles bunu doada iki farkl g olmasna balyordu. Bu gleri "sevgi" ve "atma"diye adlandryordu. eyleri birbirine balayan ey "sevgi", sonra onlar birbirinden ayran eyise "atma"yd.

Empedokles burada "madde" ile "g" arasnda bir fark gzetiyor. Bu nemli bir nokta.Gnmzde de bilim "ana maddeler" ile "doal gler" arasnda bir ayrm yapar. Modern bilim de

47

SOF'NN DNYASI

tm doal sreleri, baz ana maddeler ile bir ka doal gcn bi-rarada olularyla aklar.

Empedokles bir eyi algladmzda neler olduu sorusunu da ele ald. rnein bir ieinasl grebiliriz? Grme annda neler olur? Hi dndn m bunu Sofi? Dnmedinse iteimdi tam sras 1

Empedokles, doadaki dier her ey gibi gzlerimizin de toprak, hava, ate ve sudanolutuunu dnyordu. Gzmzdeki "toprak" grd ey iindeki topra, "hava" havay,"ate" grd ey iindeki atei ve "su" da suyu alglar. Gzmzde bu maddelerden biriolmasayd, doay da gremezdik.

Her eyden bir ey

Her eyin kaynann tek bir ey, rnein su olduu dncesini pek benimseyemeyen bir dier filozof da Anaxogaras (.. 500-428) idi. Anaksagoras, toprak, su, hava ve atein

yaayan eylere dnebildii fikrini de kabul etmiyordu.Ona gre doa, gzle grlemeyecek kadar kk paracklardan meydana geliyordu. Her eykk, daha kk paracklara blnebilir ancak en kk parada bile her eyden bir eyvardr. Deri ve sa, deri ve satan baka bir eyden oluamyorsa, itiimiz st yediimizyemekte de deri ve sa varolmak zorundadr, diyordu Anaksagoras.

Onun bununla ne demek istediini modern bir rnekle aklayabiliriz. Gnmzde laser tekniiyle "hologram" denen bir ey yaratmak mmkn. Bir hologram rnein bir arabaeklindeyse, bu hologram paraladmzda elimizde geriye yalnzca tamponu gsteren parakalm olsa da hl tm arabay grebiliriz. nk paralarn her biri tm ekli iinde

barndrmaktadr.


34/453

Vcudumuz da bir anlamda ayn ekilde olumutur. Parma-

48

DOA FLOZOFLARI

rndan bir deri hcresi karp alacak olursam, bu hcre ekirdei yalnzca derimin zelliinedair bilgiler barndrmaz. Ayn hcrede, gzlerimin ekline, salarmn rengine, ka tane vehangi zellikte parmam olduuna dair bilgiler de vardr. Vcuttaki her hcre, btn tekihcrelerin nasl olduunu da tm ayrntlaryla ierir. Yani her bir hcrede "her eyden bir ey" bulmak mmkndr. Tm, her bir parada kendini gsterir.

Anaksagoras iinde "her eyden bir ey" barndran bu "en kk paralan" "tohum" veya"z" diye adlandryordu.

Empedokles'in eyleri bir btn haline getiren gce "sevgi" dediini anmsayalm.Anaksagoras da eyleri "dzenleyen" ve hayvanlar, insanlar, bitkileri ve aalar yaratan bir eit g olduuna inanyordu. O, bu gce "ruh" ya da "akl" (nous) diyordu.

Anaksagoras bildiimiz ilk Atinal filozof olmas bakmndan da ilgintir. Aslnda Anadoluluolup Atina'ya 40 yandayken gelmiti. Ancak burada tanr-tanmaz olmakla sulanm ve bunedenle Atina'y terketmek zorunda kalmt. ne srd fikirlerden bir dieri de Gne'in bir tanr olmayp Mora Yarmadasndan irice, kor halinde bir ktle olduuydu.

Anaksagoras genelde astronomiyle ilgileniyordu. Gkyzndeki tm cisimlerin Yer ile aynmaddeden meydana gelmi olduunu ne sryordu. Bu fikre bir meteoru inceledikten sonravarmt. Bu nedenle baka gezegenlerde de hayat olduu dnlebilir, diyordu. Ayrca Ay'nkendiliinden madna, n Yer'den aldna dikkat ekiyordu. Gne tutulmasnnnedenini de aklyordu.

NOT: Gsterdiin ilgi iin teekkrler Sofi. Bu blmde yazlanlarn tmn anlamak iin bir ka kez okuman gerekebilir. Anlamann da bir bedeli olmal. Hibir bedel demeksizin her bir eyi anlayan bir arkadan olmu olsa, ona pek zenmezdin sanrm.

Ana madde ve deiimler konusundaki sorunun en gzel zmne yarn geleceiz. BuradaDemokritos ile tanacaksn.

49SOFNN DNYASI

Baka bir ey sylemiyorum imdilik!

Sofi Geit'te oturup allarn arasndaki bir delikten baheyi seyre dald. Tm okuduklarndansonra yle bir durup dnmesi gerekiyordu.

u bildiimiz suyun, buz ve buhardan baka bir eye d-nemeyecei gn gibi ortadaydelbette. Su karpuza bile d-nemezdi, nk ounluu su olsa da karpuzda sudan baka

eyler de vard. Yine de Sofi'nin byle emin olmasnn nedeni bunlar okuyup renmiolmasyd. Buzun sudan ba. ka bir ey olmadn bilebilir miydi rnein, eer bunu bir


35/453

yerden renmemi olsayd? Bunu bilebilmek iin en azndan suyun donup nasl buzolduunu ve sonra tekrar nasl eridiini dikkatle incelemi olmas gerekirdi.

Sofi yine, bakalarndan rendiklerini unutarak kendi dnceleriyle dnmeye alt.

Parmenides deiimi tmden reddediyordu. Sofi dndke bu konuda ona hak veriyordu.Parmenides'in saduyusu, "bir eyin" birdenbire "bambaka bir eye" dnebileceini kabuledemiyordu. Cesur bir adamd demek ki Parmenides; nk doadaki deiimleri grebilmek herkes iin ok kolayken, o kp eylerin deimediini syleyebilmiti. Bu yzden onunlaok dalga geen olmutu herhalde.

Empedokles de, Dnya'nn birden ok maddeden meydana gelmi olduunu sylerken aklylaustaln ortaya koyuyordu. Bylece, aslnda hibir ey deimiyor olsa da, doadakideiimleri aklamak mmkn oluyordu.

Bu Eski Yunan filozofu, bu sonuca yalnzca akln kullanarak varmt. Doay iyicegzlemiti kukusuz, ancak elinde bugnk bilimin yapt gibi kimyasal analizler yapmaolana yoktu.

Sofi, Yer'i oluturan eyin bu drt madde, yani toprak,

50

DOA FLOZOFLARI

hava, ate ve su olup olmadndan emin deildi. Ama ne nemi vard zaten bunun?Empedokles prensip olarak haklyd. Aklmz karmadan gzlerimizin grd deiimleriaklayabilmenin tek yolu, eylerin znde birden fazla madde olduu fikrini ortayakoymakt.

Felsefenin ok heyecanl bir ey olduunu dnyordu Sofi. nk tm bu fikirleri, okuldarendiklerini hatrlamasna hi gerek olmadan, sadece kendi akln kullanarak izleyebiliyordu. Felsefenin aslnda renilecek bir ey olmad, olsa olsa felsefi dnmetarznn renilebilecei kansna vard.

51

DEMOKRTOS...dnyann en mthi oyunca...

Sofi, tanmad felsefe retmeninden gelen btn daktilo sayfalarn koyduu biskvikutusunun kapan kapad. Ge-it'ten dar szlerek, bir sre durup baheyi seyretti. Birdenaklna dn olanlar geldi. Annesi onunla "ak mektubu" diyerek kahvaltda da dalga gemiti.Yine byle bir ey olmasn engellemek iin koarak posta kutusuna gitti. Ardarda iki gn ak mektubu almak, bir kez almaktan tam iki kat daha dalga geilecek bir ey olurdu!

Posta kutusunda yine kk, beyaz bir zarf duruyordu! Sofi mektuplarn geliinde bir sistem

olduunu anlamt artk: her leden sonra byk, san bir zarf geliyordu. Sofi, bu zarftagelenleri okurken, filozof posta kutusuna beyaz, kk bir zarf brakyordu.


36/453

Demek ki, Sofi istese filozofun kim olduunu ortaya karabilirdi. Kadn m, erkek miydiacaba? Odasnda oturup camdan baksa, posta kutusunu devaml gzaltnda tutabilirdi. Ozaman da gizemli filozofu grebilirdi. Beyaz zarflar posta kutusunda kendiliinden ortayakmyordu ya!

Sofi, ertesi gn posta kutusunu gzetlemeye karar verdi. Hem gnlerden cuma olaca iin,nnde btn bir hafta sonu da olacakt.

Bu kez odasna kp zarf orada ata. Bugn ktta yalnzca tek bir soru vard. Ama bu soru,teki "ak mektuplaryla" gelen sorudan daha da lgn bir soruydu:

Lego niin dnyann en mthi oyuncadr?

52

DEMOKRTOS

Bir kere Sofi, legonun dnyann en mthi oyunca olup olmadndan pek emin deildi.Zaten legolarla oynamay oktan brakmt. stelik legoyla felsefenin ne ilgisi olabilirdi?

Ama Sofi sz dinleyen bir renciydi. Dolabnn en st rafn alt st ettikten sonra bir naylontorba iinde, eitli byklk ve ekillerdeki legolarn buldu.

Bylece uzun zamandr ilk kez legolanyla oynamaya, onlar stste koyup bireyler kurmayagiriti. Oynadka da, aklna legolarla ilgili dnceler gelmeye balad.

Lego paralaryla bireyler kurmak kolay i, diye dnd. Legolann byklkleri ve biimleri farkl olsa da, her bir para dierinin stne taklabiliyor. Ayrca legolar aslaypranmyor. Sofi hibir legosunun krlmadn hatrlad. Hatt legolar ilk alndklar gnkkadar yeni duruyorlard. Her eyden te, legolarla istedii her eyi yapabilirdi. Sonra legolar birbirinden ayrp, yeniden baka bir ey yapmaya balayabilirdi.

insan ne isterdi baka? Sofi, legolann gerekten dnyann en mthi oyunca olduu kansnavard. Ama legonun felsefeyle ne ilgisi olduunu hl anlayabilmi deildi.

ok gemeden Sofi bir bebek evi yapvermiti. Uzun zamandr bu kadar ho vakit

geirmediini itiraf edecekti neredeyse kendi kendine. nsan neden oyuncakla oynamay brakyordu sanki?

Annesi iten geldiinde Sofi'nin yaptn grnce:

- Senin hl ocuk gibi oyuncakla oynadn grmek ne ho! dedi. *

Sofi:

- Hah! Ben aslnda karmak bir takm felsefi aratrmalar yapyorum, diye yant verdi.

Annesi derin bir i ekti. Aklna yine byk tavanlar ve silindir apkalar gelmiti.


37/453


38/453

Herhalde imdi legolarla ne anlatmak istediimi anlyorsundur! Legolar da Demokrrtos'unatomlara atfettii hemen hemen tm zelliklere sahiptirler ve tam da bu yzden bir eyler kurmaya ok elverilidirler. ncelikle blnmezdirler. Biimleri ve byklkleri farklfarkldr. Youn ve sk dokuludurlar. Lego paralarnn "girinti" ya da "kntlar" da vardr ve bu sayede birbirine taklp akl almaz biimler meydana getirebilirler. Bu yap sonradan

datlabilir ve ayn paralardan bu sefer farkl nesneler yaplabilir.Legolar popler yapan ey tam da bunlarn tekrar tekrar kullanlabiliyor olmasdr. Bir lego paras bir gn bir arabann, ertesi gn bir atonun paras olabilir. Ayrca legolarn "mutlak"olduunu da syleyebiliriz. Bir ocuk bugn, bir zamanlar anne veya babasnn olan legolarlaoynayabilir.

Bugn artk Demokritos'un atom retisinin doru olduunu syleyebiliriz. Doa gerekten birbiriyle birleip sonra birbirinden ayrlan atomlardan olumaktadr. Burnumun en ucundaki bir hcrede yer alan bir hidrojen atomu, bir zamanlar bir filin hortumunda bulunmu olabilir.Kalp kasmdaki bir karbon atomu, bir zamanlar bir dinozorun kuyruunda yer alm olabilir.

Gnmzde bilim atomlarn daha da kk "temel taneciklere" ayrtrlabileceini bulmutur. Bu temel taneciklere proton, ntron ve elektron diyoruz. Belki bunlar dakendinden kk paracklara ayntrlabilir. Ancak fizikiler bunun bir yerde durmak zorunda olduu konusunda birleiyorlar. Doay oluturan bir takm en kk

55

SOF'NN DNYASI

paralar olmak zorunda.

Demokritos'un elinde gnmzde varolan elektronik aletler yoktu. Onun tek aleti mantyd.Ve mant ona baka bir seenek brakmyordu. Hibir eyin deiemeyeceini ve yoktanvarolup sonra yokolamayacan bir kez varsayyorsak, o zaman doa nce biraraya gelen vesonra birbirinden ayrlan kck yap talarndan olumak zorundadr.

Demokritos, doal srelere bir takm "glerin" ya da "ruhlarn" mdahale ettiineinanmyordu. Varolan tek ey atomlar ve boluktur, diyordu. "zdeksel" olandan baka bir eye inanmad iin, Demokritos'un zdeki olduunu sylyoruz.

Demokritos'a gre atomlarn devinimlerinin ardnda hibir bilinli "ama" yoktur. Doatamamen mekaniktir eydir. Bu her eyin "rastlantsal" bir biimde olutuu anlamna gelmez,nk her ey doann deimez yasalarn izler. Demokritos olup biten her eyin ardndadoal, eylerin kendinde yatan bir neden olduunu ne sryordu. Bir keresinde de, Perslkesine kral olmaktansa byle bir doal neden kefetmi olmay yelediini sylemiti.

Demokritos'a gre atom teorisi alglarmz da aklayabiliyordu. Ona gre, alglaymznnedeni atomlarn bolukta hareket edileriydi. Ay' grmemizin nedeni "Ay atomlarnn"gzmze girmesiydi.

Peki ya bilin? Bilin de atomlardan, yani maddi "eyler"den oluamaz ya! Oluabilir elbette,

diyordu Demokritos. Ona gre ruh, bir takm zel yuvarlak ve Kaygan "ruh atomlarndan"


39/453

oluuyordu. nsan lnce bu atomlar etrafa savruluyor, sonra da oluan yeni bir ruhakatlabiliyorlard.

Bu, insann ebedi bir ruha sahip olmad anlamna geliyor. Gnmzde de pek ok kii bufikirdedir. Onlar da Demokritos gibi "ruhun" beyne bal olduuna, beyin yokolduunda

herhangi bir tr bilincin varolamayacana inanrlar.Demokritos atom retisiyle, Yunan doa felsefesine bir sre

56

DEMOKRTOS

iin bir nokta koymu oldu. Demokritos, doadaki her eyin "akt" konusunda Herakleitos'laayn fikirdeydi. nk nesneler bir varoluyor bir yokoluyorlard. Ancak "akan" her eyinardnda "akmayan" bir takm mutlak ve deimez eyler vard. Demokritos bunlara atom adnveriyordu.

Sofi okurken birka kez esrarengiz mektupunun gelip gelmediini grmek iin postakutusuna gz atmt. imdi de oturmu caddeye bakarken, okuduklarn dnmeyekoyulmutu.

Demokritos, ok basit ama ayn zamanda ok akllca dnmt. "z madde" ve "deiim"sorusunun cevabn bulmutu. Bu soru yle kapsaml bir hal almt ki, pek ok filozof yllar boyunca bunu dnp durmutu. Demokritos ise sonunda mantn kullanarak sorununyantn bulmutu.

Sofi glmesini zor tutuyordu. Tabii ki doa hibir zaman deimeyen kk paralardanolumu olmak zorundayd. Herakleitos da haklyd te yandan, nk doadaki her ey"akyordu". Tm insanlar ve hayvanlar bir gn gelip lyor, bir srada be yava yavadalyordu. Ancak btn mesele, bu sradan da kk ve blnemez paralardan olutuuve bu paralarn hibir zaman yokolmadyd.

Demokritos ayn zamanda ortaya yeni sorular da koymutu. rnein her eyin mekanik bir ekilde varolduunu sylemiti. Empedokles ya da Anaksagoras'n tersine, varoluumuzdaruhsal glere yer vermiyordu. stelik insan ruhunun ebedi olmadn da ne srmt.

Sofi emin miydi byle olduundan?

Tam emin deildi. Nasl olabilirdi ki zaten; felsefe kursuna daha yeni balamt! .

57

KADER

...falc aslnda ngrlemeyecek eyleri ngrmeye alr...

Sofi, Demokritos'u okurken bir yandan da posta kutusunu gzlemiti. Ama yine de gidip bir kontrol etmeye karar verdi.


40/453

Sokak kapsn anca merdivenlerde kk bir zarf grd. Ve tabii ki zarfn zerinde "SofiAmundsen" yazlyd.

Filozof kandrmt ite onu! Sofi posta kutusunu gzetlerken, o eve baka bir taraftan

yanap, mektubu merdivenlere brakarak tekrar ormana koup ortadan kaybolmutu. HayAllah!

Peki ya Sofi'nin tam da bu gn posta kutusunu gzetlediini nerden anlamt? Pencereden migrmt acaba? Ne olursa olsun, Sofi mektubu annesi gelmeden bulduu iin seviniyordu.

Odasna kp mektubu ata. Beyaz zarfn keleri biraz slakt, stelik orasnda burasndaderin ukurlar vard. Yamur filan yamamt son gnlerde. Niye slakt zarf?

Kk kt parasnda unlar yazlyd:

Kadere inanyor musun?

Hastalklar Tanrnn bir cezas mdr?

Tarihin seyrini hangi gler ynlendirir?

Kadere inanyor muydu? Pek emin deildi bundan. Ama kadere inanan pek ok kiitanyordu. rnein snfnda gazetedeki yldz faln okuyan arkadalar vard. Astrolojiyeinanyorlarsa, kadere de inanyor olmalydlar. nk astrologlara gre,

58

KADER

gkyzndeki yldzlarn sralannn dnyadaki insanlarn kaderi zerinde bir etkisi vard.

insan yoldan geen kara kedinin uursuzluk getirdiine inanyorsa, kadere de inanyor mudemekti? Dndke aklna kadere dair inanlara pek ok rnek geliyordu. Niye "eytankulana kurun" deniyordu rnein? Niin ayn 13'ne rastlayan cuma gnne uursuz gndeniyordu? Sofi, pek ok otelde 13 numaral oda olmadn duymutu. Herhalde btlinanlar olan insan ok olduu iin.

"Btl inan". Garip bir szck deil miydi bu da? tnsan Hristiyanla ya da Mslmanlainanyorsa bunun adna sadece "inan" deniyordu da, astrolojiye ya da ayn 13'ne rastlayancuma gnnn uursuzluuna inanyorsa bu birdenbire "btl inan" oluveriyordu!

tnsan ne hakla bakalarnn inancna "btl inan" diyebiliyordu?

Sofi bir tek eyden emindi en azndan: Demokritos kadere inanmyordu. O zdekiydi.Yalnzca atomlara ve bolua inanyordu.

Sofi ktta yazl olan dier sorulan dnmeye alt.


41/453

"Hastalklar Tanr'nn bir cezas myd?" Gnmzde kimse inanmyordu canm artk byleeylere! Ama insanlar hastalandklarnda bir an nce iyilemek iin Tanrya dua ettiklerinegre, Tanr'nn hastalk ve salk konusunda insanlar zerinde bir gc olduuna inanyor olmalydlar.

Sonuncu soru biraz daha etrefildi. Sofi tarihin gidiini neyin belirlediini hi dnmemitiimdiye kadar. Ancak sorunun cevab insanlar olmalyd herhalde! Tarihi belirleyen Tanr yada kader olsayd, insanlarn zgr iradesi diye bir ey sz konusu olamazd.

Bu zgr irade laf Sofi'nin aklna baka bir ey getirdi. Niin esrarengiz filozofun kendisiylekedinin fareyle oynamas

59

SOF'NN DNYASI

gibi oynamasna izin versin? Neden o filozofa bir mektup yaz-masmd? Filozof ya bu gece yada ertesi sabah posta kutusuna mutlaka san bir zarf koymayacak myd? te Sofi de felseferetmenine yazaca mektubu o zaman posta kutusuna koyabilirdi.

Sofi mektubu yazmaya balad. Hi grmedii birine mektup yazmann olduka g bir iolduunu dnyordu. Kadn m erkek mi olduunu bile bilmiyordu. Yal m, gen miolduu konusunda da hibir fikri yoktu. Hatt tandk biri bile olabilirdi.

Bir sre sonra ksa bir mektupla dndklerini dile getirmiti:

ok sayn filozof! Felsefe konusundaki cmertane yazma kursunuzu takdirlekarlamaktayz. Ancak kim olduunuzu bilememek bizi mteessir etmektedir. Bu yzdengerek adnzla kendinizi takdim etmenizi rica ederiz. Bunun karlnda evimizi terif edip bir fincan kahve imeye bu-yurabilirsiniz, ancak annem evde yokken! Annem pazartesi cumagnleri, saat 7:30 ile 17:00 arasnda almaktadr. Ben de ayn srelerde rencilik yapmaktaym, ancak perembe gnleri dnda saat ikiyi eyrek gee evde oluyorum. Ayrcaolduka gzel kahve yapabilirim. imdiden teekkrler. Sayglar. Dikkatli renciniz, SofiAmundsen, ya 14.

Kdn en altna da "Acele cevap." diye yazd.

Mektup biraz fazla adal olmutu ama yzn grmedii birine kar kullanlabilecek szckleri bulmak hi de kolay bir i deildi!

Kd pembe bir zarfa koyup zarfn arkasn yaptrd. zerine "Filozofa" diye yazd.

60

KADER

Btn mesele zarf annesine gstermeden kutuya koyabilmekti. Annesi eve gelmedenkoymamalyd. Ertesi sabah da daha gazete gelmeden posta kutusuna bakmay

unutmamalyd. Eer akam veya geceleyin kendisine bir ey gelmemise, pembe zarfm gerialmalyd.


42/453

Her ey bu kadar karmak olmak zorunda myd?

Gnlerden cuma olmasna ramen Sofi o gece erkenden odasna kt. Annesi pizza vetelevizyondaki dizi filmi nererek onu oturma odasnda tutmaya altysa da, Sofi yorgun

olduunu, yatp biraz kitap okuyacan sylemiti. Annesinin televizyon ekranna gmld bir srada darya szlp mektubu posta kutusuna brakt.

Annesi olduka endieli grnyordu. Byk tavanla silindir apkadan bu yana, Sofiyle biraz baka bir ekilde konumaya balamt. Sofi annesini zmek istemiyordu ama, imdi odasnakp posta kutusunu gzetlemek zorundayd.

Annesi saat onbir sralarnda odasna geldiinde Sofi'yi camdan darya bakar halde buldu.

- Oturmu posta kutusunu gzetlemiyorsun, deil mi? diye sordu.

- stediim eyi gzetlerim.

- Bence sen iyice ak olmusun Sofi. Biri mektup getirecekse de bunu gece yars yapacak deil herhalde!

f! Sofi bu ak olma tantanasna dayanamyordu artk! Ama yine de annesinin byle bir eyeinanmas daha iyiydi. Annesi konumasna devam etti:

- Tavanla silindir apkadan bahseden o muydu? Sofi evet anlamnda ban sallad.

- ey... uyuturucu filan kullanmyor, deil mi?

imdi gerekten zlmeye balyordu annesine. Onun bu tr eylere kafa yormasna izinveremezdi. te yandan, b-

61

SOFI'NN DNYASI

KADER

yklerin elenceli dncelerin uyuturucuyla bir ilikisi olduunu dnmeleri dehet verici bir eydi. Bykler gerekten iyice samalyorlard ara sra. Annesine doru dnp:

- Anne, bu tip eyleri asla kullanmayacama sz veriyorum... "O" da uyuturucukullanmyor. Biraz felsefeyle ilgileniyor o kadar.

- Senden byk m?

Sofi ban iki yana sallad.

- Seninle ayn yata m?

Evet anlamnda ban ne edi.


43/453

- Felsefeyle ilgileniyor, yle mi? Sofi yine bayla onaylad.

- ok tatl bir ocuk olduuna eminim, canm! Hadi artk biraz uyumaya al.

Ama Sofi daha saatlerce uyank kalp yolu seyretti. Saat bir sralarnda gzkapaklararlamaya balamt. Tam kalkp yatana gidecekti ki bir anda gz ormandan kmaktaolan bir glgeye takld.

Dars kapkaranlkt ama bir insan silueti grmeye yetecek kadar k vard. Bir erkekti bu,olduka yal grnyordu. En azndan Sofi'yle yat deildi! Banda bere gibi bir ey vard.

Bir ara, Sofi'ye, adam eve doru bakyormu gibi geldi ama Sofi tm klan sndrmt.Adam doruca posja kutusuna gidip, kutuya byk bir zarf brakt. Tam zarf brakrken gzSofi'nin mektubuna takld. Elini posta kutusuna sokup zarf kard. Gz ap kapayncayakadar ormana doru yola koyuldu ve patikada koar adm yryp gzden kayboldu.

Sofi'nin kalbi kt kt arpyordu. Aslnda stndeki gecelikle adamn arkasndan komak geiyordu aklndan. Ama hayr, geceyars tanmad bir adamm arkasndan gitmeye cesa-

62

ret edemezdi. Yine de inip mektubu alabilirdi en azndan.

Aradan bir sre getikten sonra yavaa merdivenlerden inip sokak kapsn dikkatle at. ok gemeden elinde zarfla yine odasndayd. Yatana oturup nefesini tuttu. Birka dakika bekledi. Evde hl hibir ses olmadndan emin olduktan sonra mektubu ap okumaya balad.

Tabii kendi mektubunun cevab yarndan nce gelemezdi.

Kader

Tekrar merhaba Sofi! Her ihtimale kar nceden syleyeyim: sakn beni gzetlemeyealma! Elbette bir zaman greceiz ama bunun yerini ve zamann ben saptayacam. tediyeceimi dedim; szme uymamazlk etmezsin, deil mi? .

Yine filozoflara dnelim. Filozoflarn doadaki deiimlere nasl aklamalar getirmeyealtklarn grdk. Daha nceleri bu tr eyler mitler yoluyla aklanyordu.

Ancak hayatn baka alanlarnda da btl inanlarn almas gerekiyordu. Bu inanlar hastalk, salk ve politik olaylar konularnda karmza kyor. Bu iki alanda Yunanllar kadere ok inanyorlard.

Kadere inanmak ile olaylarn nasl gelieceinin nceden belirlenmi olduuna inanmaykastediyoruz. Bu anlaya hem tarih boyunca hem de gnmzde rastlyoruz. Kuzey'de bununrneklerini eski zlanda destanlarnda grebiliriz.


44/453

Gerek Yunanllarda, gerek dnyann baka blgelerinde varolan bir baka inan da, insanlarnkaderlerini kehanet yoluyla renebilecekleri idi. Bu, bir insann ya da bir lkenin kaderinineitli yollarla nceden bilinebilecei anlamna geliyor.

Hl pek ok insan "kt fal", "el fal" ve "yldz falna" inanmaktadr.

63

SOFfNN DNYASI

Bizim Norve'ten bildiimiz bir baka fal tr de kahve faldr. Kahveyi itikten sonra ouzaman fincann dibinde biraz telve kalr. nsan biraz da hayal gcn kullanarak burada belliresimler ya da ekiller grebilir. Telve bir araba eklini almsa, kahveyi imi olan kiinin bir araba yolculuuna kacana inanlr!

Gryoruz ki "falc" aslnda ngrlemeyecek eyleri n grmeye alr. Bu her trl falclk iin geerlidir. "ngrlmeye" allan ey aslnda bilinemeyecei iin ve tam da bu nedenle,falclarn sylediklerinin tersini iddia etmek hi de kolay bir i deildir.

Gece gkyzne baktmzda karmakark bir halde biraraya gelmi parldayan eyler grrz. Tarih boyunca pek ok insan yldzlarn hayatmz zerinde etkisi olduunainanmtr. Bugn hl nemli kararlar ncesinde astrologlara danan devlet adamlar vardr.

Delphoi'deki khin

Yunanllar kaderlerini Delphoi'deki mehur khin araclyla renebileceklerineinanyorlard. Delphoi'deki kehnet tanrs Apollon'un ta kendisiydi. Apollon, insanlarla kadnrahibe Pythia araclyla konuurdu. Pythia toprakta alm bir deliin banda otururdu. Budelikten insan bayltp kendinden geiren gazlar kard. Bu kokularla trans haline geenPythia, bylelikle Apollon'un szcs haline gelirdi.

nsanlar Delphoi'ye gelince sorularn nce oradaki rahiplere iletiyorlard. Bunlar da Pythia'ya.Pythia sorulara yle anlalmas g ve her anlama gelebilecek yantlar veriyordu ki,rahiplerin bu yantlar soruyu soran kiilere aklamas gerekiyordu. Bu ekilde Yunanllar Apollon'un bilgeliinden yararlanyorlard. nk Apollon her eyi, hem gemii hem degelecei, ok iyi biliyordu.

Pek ok devlet yneticisi Delphoi'deki khine danmadan sa-

v 64

KADER

vaa gitmeye veya baka nemli kararlar almaya cesaret edemezdi. Bylelikle Apollonrahipleri, halkn ve lkesini ok iyi tanyan bir tr diplomat ya da danman rolgryorlard.


45/453

Delphoi'deki tapnan zerinde mehur bir zdeyi yer alyordu: KENDN BL! Bununlaanlatlmak istenen, insann insan olmaktan te bir ey olduuna inanmamas gerektii vehibir insann kaderinden kaamayaca idi.

Yunanllar arasnda insann nasl sonunda kaderine yakaland-yla ilgili ykler

anlatlyordu. Zamanla bu "trajik" kiiler hakknda oyunlar (trajediler) yazld. Bunlarn en bilineni Kral Oedipus hakknda olandr.

Tarih bilimi ve tp bilimi

Kader yalnzca sradan insanlarn yaamn belirlemiyordu. Yunanllar tarihin gidiinin dekadere bal olduuna inanyorlard. Savaa tanrlarn karar verdiini dnyorlard.Gnmzde de tarihte olan bitenleri Tanr'nn ya da baka gizemli glerin belirlediineinananlar vardr.

Ancak Yunanl filozoflarn' doal srelere doal bir takm aklamalar getirmeye altsralarda, tarihsel gidii de doal nedenlerle aklamaya alan bir tarih bilimi ortayakyordu. Bir devletin savata yenilm

sofie'nin dünyası - jostein gaarder

Documents